Gulielmi Pisonis de Indiee utrisque Re Naturali et Medica, fol., Gle old spirited cuts of Natural H.story, 4^ ^ Contains Georgias Marcgravius on the Country and Aborigines of Ch.h and Brazil, B°ntiu* Nalur^ Hi8tory of^t “feminent naturalists °bserved it wjb . ptnloao^ accnracy, unusnat Mrn Cartcr #nrtmt. jELMI PISOI :DjCj pi^E UTRIUSQ^ ^aturat.t it me®1 Naturali £ 3%jij V0l,|JM Cont-pnta AVTOR ES ET TITVLI Librorum, qui hoc Volumine exhibentur. / GVLIELMI PISONIS, Medici Amftekedamenfis , I. De Aeribus, Aquis, 6c Locis. II. De Natura & cura Morborum, Occidentali Indias, imprimis Brafilias, familiarium. II I. De Animalibus , aquatilibus , volatilibus , & terreftribus , edulibus* IV. De Arboribus, frudibus, & herbis medicis, atque alimentariis, nafcentibus in Brafilia & regionibus vicinis, V. De Noxiis & venenatis, eorumque Antidotis. Quibus infertas funt Animalium quorundam vivae fediones; Tum & aliquot Me~ tamorphofes Infedorim. VI. MantifTa aromatica &c. Polita poft Bontii tiadatus. GEORGII MARGRAVII0C Step|tat>£ 3t Tradatus Topographicus & Meteorologicus Brafilias, cum Ob - fervatione Eclipns Solaris. I L Commentarius de Brafilienfium & Chilenflum indole ac lingua &c. IACOBI BONTII, Bataviae in majore Java novae Medici ordinarii , b De Confervanda valetudine. II. Methodus medendi. III. Obfervationes in cadaveribus. IV. Notas in Garciam ab Orta. V. Hiftoria Animalium. ]Quiblls rParAfl™ inferuic G. P i s o Annotatio* f nes &: Additiones qua icones atque res ne- V I. Hiftoria Plantarum. J, cefTarias. Seneca: Veniet temftu , quo ifia , qua nunc latent , in lucem dies extrahet longioris avi diligentia. SERENISSIMO A7QVE POTENTISSIMO PRINCIPI AC DOMINO D O M I N O FRIDERICO GULIELMO: DEI GRATIA MARCHIONI BRANDEBVRGICO: S: ROM: IMP: ARCHICAMERARIO ET ELECTORI: MAGDEBVRGI: BORVSSIA: C L I V I Ai: I VLIJE-. MONTIVM: STETIN: POMERANOR: CASSVBIOR: VANDALORVM: ET IN SILESIA CROSNvE AC IAGERSDORFFII DVCI: BVRGRAVIO NORIBER- GENSI: PRINCIPI HALBERSTADIENSI AC MIN- DENSI: COMITI MARCA ET RAVENSBERGI •' DYNASTA IN RAVENSTEIN: &c. SERENISSIME PRINCEPS, ELECTOR AVGVSTE-. Vgufta res eft Hiftoria Naturalis , utpote eifdem , quibus hoc Vniver- lum , terminis comprehenfa . Quo ipfo conflare arbitror, quanta: molis opus luis libi humeris imponant, qui eam pofteritati tradendam liimunt. Fecit olim , & tam felici fucceflu , quamftupendoaufu, Plinius major. Etiamne perfecit? Certe non potuit .* non fatifcente animi qua facile vel alterum valuiflet Orbem comple&i , magnitudine ; fed deficiente rerum materia. Defe&us illius caufa fuit , non una ; potiores tamen dux. Altera , quod India: , jam tum nota: , non fatis tamen eflent cognita: , nedum perlpe- 6tx. V tpote adiri folitae , non mari , non pace , fed ter- ra atque bello. Quorum nihilefle aut ifto difficilius at- que mille difcriminum plenius , docuere integri per fb- * 3 litudi- epistola litudinum vaftitates & omnium rerum egeftatem dele- ti exercitus : aut illo inimicius fcientiarum propagatio- ni , omnium temporum hiftoria loquuntur ; ut ne di- cam , experientia quotidiana. Altera , quod major ter- ra; pars , univerfa America fcilicet , IpifTis ignorantia; te- nebris involuta , velut in Chao deliteret. Qua; tempo- ribus avorum reperta , patrum dete&a , noftro luftrata , prabuit uberrimum prifeis adjiciendum copia: rerum cornu. Quarum quia ipfe non contemnendam partem fui & infpedor & notator , fub aufpiciis llluftriffimi Io. Mauritii , Naflavii Principis , & Brafilia , terra man- que , Prxfedi , Tuaque nunc Celfitudinis ad Impe- rii Comitia Legati , certe non debui hoc talentum , quod mihi Deus ad enarrandam gloriam fuam concre- didit , abfeondere ,& fervum me facere inutilem. Quod a me amoliri crimen fatagens , coepi ex obfervationi- bus illo tempore colledis concinnare Hiftoriam, cum Naturalem , tum Medicam , eorum , qua Occidenta- Us India fuo in finu fovet falubria humana laluti. Qua nunc cum Orientalis India defideratis Natura the- fauris fimul in lucem prodire geftiens , ScrcnilKmam Tuam Celfitudinem adeundam libi putavit.quo fub tan- ti nominis non folum aufpiciis decus, fi quod habet , tue- ri ; led & patrocinio ac favore tuta, facilius leatque effica- cius probare aliis poflit. Id vero audendum fibi tanto fi- dentius exiftimat, quo minus , prafentis feculi calamita- te , & perftrepentibus undique bellorum procellis , fccuri ac tranquilli feceflus conceduntur Mufishis, qua fani- tati imprimis prodefle , & , fi fas eft dicere , fatalia ac de- cretoria vivendi tempora , quafi novis rationibus propa- gare velle, oftendunt. Qua etiam de caufa , & quod non, interpretem fe eorum , qua ad fenfuum blandimenta ac voluptatum illecebras funt excogitata , vel ad pompam r * & often- D E D I C A T O E I A. : & oftentationem vanam comparata, fed fimplici Itylo circa fummi Creatoris opera verfari profiteatur, indigna non debet videri , qua: Tuum Nomen geftet in fron- tifpicio , & fub tam auguftae infcriptionis tutela vive- re ac vigere in oculis hominum defideret. Fuit illa pri- feis feculis Regiae dignitatis pars non infima. Cadique Terraeque tractus & Marium fpatia atque proprieta- tes percontari , eorumque interpretibus bene velle; & combinatis pacis bellique lludiis firmiorem ac beatiorem imperii pofleflionem fibi aflerere : idque non adeo multa literarum peritia, quam ex vero earum ufu. Eruditi au- diebant Tiberius, Nero, Domitianus, aliique ; maxi- mo interim humani generis exitio nati. T rajanus contra 6 c Alexander, eorumque fimiles , etfi minus eruditi , lu- cem tamen vel imprimis mundo intulerunt. Eadem ra- tione recentiores inter multi Chriftiani Principes longe potentioribus praevaluerunt , &c fupra Mortalitatem fe tantum non extulerunt , potentis femper animi cultum adjungendo, & ad fuam fuorumque lalutem, in omni- bus ceu Cynofuram intendendo. Quae procul dubio cau- fa eft, quare omnium largitor Deus homines docuerit tot fcientias & artes , ingenio item & fapientia atque prudentia inftruxerit . Tu certe , Princeps Cel- sissime, qui copiis, & imperio tam late patenti , non vi&fanguine quaefitis , fed ab avis & atavis longa ferie, veluti per manus, traditis, ac vigore animi corporifque carus fimul & fufpiciendus factus , magnum & illuftre ejus exemplum praebes , dum premendo majorum vefti- gia,tantarum felicitatum cumulo, tanquam Colophonem fuperaddere illam fapientiae partem contendis , quae in contemplatione operum Dei naturalium confiftit. Quod inCelfitudine T ua ftudium procul dubio non parum pro- movit , recens ejuldem commatis documentum Illuftrif- * 4 fimi EPISTOLA DEDICATORIA. fimi Io. Mauritii, qui publica: omnino falutis interef- fe exiflimavit , fi impofterum Europaeis non lateret , quam longe lateque per univerfum terrarum Orbem diffufa fit immenfa rerum Natura. Quod ut effectum daret eredioris animi Princeps , inveftigationum diffi- cultates fumptibus fuis & auctoritate non folum fuble- vavitolimin India Occidentali; fed & omnes illos, qui agricultura , venatu , aucupio , pifcatu vitam tolerarent, mihi parere juflit. Quid mirum , fi tanti Herois ftudium atque favor me inflammarint, ut & volumen hoc ad um- bilicum perducerem , & confedum atque meliori cura excultum , additis quamplurimis, hactenus aut incogni- tis , aut negledis , neque tumido aut pnecipiti conamine in umbra excogitatis, fed propria ut plurimum experien- tia atque ufu comprobatis, ad Tuos pedes deponerem. Quod fi fufcipere dignaberis , perque otium infpicere, ^ vel umbra favoris T ui profequi , certe nihil vel aucto— ri optabilius vel operi honorabilius evenire poterit .Quod fupereft, Devm Opt. Max. veneror , ut Celfitu- dinem Tuam impleat omni benedidione, profperitate, felicitate. SERENISSIMA. &: AVGVSTA. . CELSITVDINI TVA. Devotiffimus cliens L VLIELMVS PIS E C T O R S A L V T E M. V anto cum molimine , ac vite difcrimine olim majores nojlri extremos mundi cardines per immenfa marium fpatia adierint ac luftrarint ; quantaque etiam nunc regnandi rabies , (sr auri facra fames pe- Bora mortalium accendat ad fubigendas Orientis & Occidentis Indi as > neminem latere opinor . Verum quanto contra neglectui permulta JlupendaDei (atura opera , in* terque eainfolite marium flderumque imprimis reciprocationes &•> qua inde fluunt virtutes inferiorum moderatrices ffubj aceant , illi potijflmum experiuntur , qui lucubrationes Juas Thyfecas po feritati reponere 5 tante novitatis arcana morbis medendis applicare ge fiunt (jum porro cujufcun - que ingenui Hiflnringmphi fugrema lex & cura flt> veritatis fe antiflitem prabere , &■ illa omnino evitare > JLe genuinam rei 'gefla , &■ pari ratio- ne in ea , quam nos jam tra&amus , materia , natum faciem obfufeare pofl flnt : nihilominus id genus feriptorum ob tantam rerum caliginem infeopu ^ los facile impingunt- unde quidem errores prater opinionem propagant , imo etiam fublefia fidei fufpicionem incurrunt , imprimis fe aliqua, , vel citra ve- terum auctoritatem , vel fupra confuetam natum vim &• ordinem facta ex- ponantur. Qua omnia tantum abefl , ut me ob rei difficultatem &• argu- menti novitatem apropoflto abjlerrere potuerint , ut materia illa ipfa novi- tas ac difficultas , propter utilitatem (t dignitatem , animum addiderint . ‘Tmfertim cum non alienae fidei vel famee fquae tam fiBi & pravi tenax efl , quam reBi confcia) fed fenfuum flabilitus fuffragio , quacumque ex ampli ffimo illo DsQitum Theatro vel ipfe obfervavi , vel a veteranis indi- genis accepi 5 examini & praxi fubjecerim . Indignum quippe non tantum , fed (sr deteflabile effe autumo y in re feria > & in qua tot hominum falus ve fatur , ea docere , qua experimentis haut congruunt > vitamque agro- torum P R M F A T I O torum ob inanis gloriola aucupium exponere periculo poffunt. Ideoque , ut telam hanc felicius pertexerem, partem oneris derivaram in dome ficos meos , pra cateris in doWffimum cum yfaturte indagationis quam elaborate Orationis potior mihi cura fuerit . Quamobrem mercibus his hederam appendere nihil ?ieceffe efi, multo mi- nus in editione pc/lhumi Pontii fatus jejune fuperbire , quum folummodo PRAEFATIO AD LECTOREM. parentis lujlrici vices fubivi , ne quid illi temere accederet aut decederet . Quippe etiam fi ob immaturam AuBoris mortem non omnibus partibus per * f$e conformatus prodeat , tamen ex eo facile patebit > quam - — tenui rerum fub imagine multum Naturas fatique fubeft, &: grandis origo. Annotationes autem (sr Appendices per me infert a &• Latinitate donata , dfidiffiimis India Orientalis TrafeSis fuppeditata funt , quas illi ab exer* citati ffimis indigenarum Medica fris obfervarunt , Si per qualecunque boc opus > combinatis viribus peraBum , remotiffimas iMfia & America cali folique regiones a crajfis illis ignorantia nebulis paulatim vindicatas , & fic aditum ad meliorafaBum cenfueris 3 fatis fu * perque hoc labori nojlro pramii arbitrabor P Etenim quamvis admiran • dam univerfa Shfatura oeconomiam 3 ejufque occultos confenfuspro maje~ fate Divini Arti ficis penetrare humana conditio non ferat : attamen 5 ex quo erudita indu fria intimandis Macrocofmi &• Microcofmi vifceribus occupari ccepit 3 haut poenitendos exinde fruBus ad humanum genus quoti* die redundaturos , inficiari nolent , nifi quibus efficacia erroris & ignorati * tice impofuity vel male feriata mens veritatis®' fcientiamm imperat con* CONSTANTINVS HVGENIVS ' Eques , Dominus Zuylichemii 8cc. * I N GVlLIEiMI PISONIS, D. M. ludiarum Hiftoriam Naturalem. VLECToir. Mpiger extremos fuge, vel /pedator, ad Indos Currere; res fada eft futilis ifte labor. Pisoni placuit quidquid fub cardine nafci Sciverat Eoo, viderat Occiduo, Sic Belgis praftare fuis, quali pareat uni Natura prope nos & procul imperium, Ecce breves Tabulas majeftas extera rerum, Vno fic Batavo pracipiente, fubit; V traque ad Amftelias accerfitur India ripas, Vtraque quas jufla eft promere promit opes ; Promit opes, quas fida bonas, infida nocentes Terra dat, bas fugias, fci licet, has ut ames, Elie ftup eas , ubi nada novas animalia formas Gaudeat inventis Nafo favere fuis. Nec tamen hoc Tabula, Ledor, ne fallere, dicunt. Sola nec has vires muta papyrus habet : Quod ipedas nihili eft; has qua facundia tanti De tota meruit pofteritate Viri, Has Tabulas reverenter habe: praftantior omni eft Icone qui dodo manat ab ore lepor : Hoc duce dedudus per tot miracula grandi , Materia, dices, grandior ifta manus. CONSTANTER. * % THEODORI CRASWINKELII, E Q. V I T I S &C. ojfd ‘Belgas fuper editionem Hifloria J^aturalis &■ Medicet adlocutio. Eftigatricis fublimia munera curse , Depofitum cadi nobile, Belga tenes: Quique vides diteis quas fufficit utraque gazas India , fe cumulis addere rite tuis ; Omnem in Naturam penetrantis acumina mentis Ingeniique fimul judiciique ftupes. Optima fumma foves : nihil hic nifi prsemia defunt : Hsec Themis , hsec Mulse , Numina cafta , velint. Tollat prima Deus , fuccedat in altera , rerum Dia parens : primus proxima Piso ferat. ALEXANDER MORYS Ecclejiafles & f aerarum litterarum Trofejfor . I N D. GVILIELMI PISONIS De V triufque Indix Re Naturali & Medica, LIBROS. Vu noyus hic Myftes Natura arcana parmis E latebris dias in luminis eruit oras ? Qua certat cum Sole manust quod pagina nomen Prafcribet ? fi promit opes , quas condit Eoo Condit & Hefperio flagrans fub cardine tellus ? Quod nifl Pisonis, rvel Apollinis? auttor Apollo Paonii , Aonii que Chori , Medicaque repertor Artis , amcenarumque Pater, quem Piso Sacerdos Non fimplex bis rite colit , Mufifque Salutem Conflociat felice jugo : mea gaudia Piso, Delitia Phoebi: non & Phlegethontis av ari Quem Ditem nimis ejfe vetat , <- vacuumque relinquit Qua datur , & magis atque magis deludit hiantem : Evocat ille animas mediis ex faucibus Orci Pallentes : fatis que moram , quis credere pofjit ? Injiciens , reddit Superis , redonat. Non habet ille parem doSla dulcedine lingua Multiphcique feno . gentis Eloquium , noftrumve petis: feu nomina pnfeo Et pariter noflro placeant incognita feclo . D ocior adefl , aperit que libens quod maximus olim Nefeiit Hippocrates ; ipfe'Epidaurius heros ^ Phaebigenaque duo : charos docuijfet alumnos Talia, fed Pisone prior ne fcivit Apollo : S/ yzakr, fugiunt tot barbara Muflts , Surdaque , «fc ruulgo tantum ignorata profano Mille fed utilium peregrina vocabula rerum , Prftf? timenda feno , guttur lafura loquentis : Res tamen ipfa magis guttur lafura bibentis ; fi nuitam fugientem in pellor e fiflat . Non ego , teneras cantu demulceat aures , Mellitos globulos , fpttrfa papavere multo V ?rba, fed agroto minus auxihantia fundens , Vifeera cum febris torret fitibunda , requiro: Hunc uolo , pollens facunda munere lingua 9 Intempeflivus non utitur: utitur herbis , Et morbos paribus tetros medicatibus arcet. Dulce fonat , fl qua potuit conferre falutem Vox mihi : Canmbalum quamyis Jit nata fub oris , Magajatafve inter duros , & pinguia labra T 'uppinaquum , facili <~uerju quos dicere non ejl , . Pattagonafque truces , & nudos membra Tapuyas. Hos ubi per populos Viclona Ut a rvehebat Mavritivm Heroem , bene tu comes additus ibas , Corporis Augufli feryator , & axe fub illo Vtiliis haud raro monitor , cuflojque falutis. Ille fed indomito dum pulfat robore Solem Occiduum , & fufco nigrantes nuefpere frontes , Brafiliaque domos , & forti r vulnera dextra Hojhbus imponit Patria, tu <~uulnera quam Jpuo pacio fanare queas , nairefque fub illo Plantarum , fuccofque notas , gy* femina coelo : Sic rediyiyo aderas Chiron rediyiyus Achilli. Pugnat Mavritivs, dat leges , oppida condit , Barbaricis fulgens fpolus , laurofque recentes Inyenit Orbe Noyo : tu bellum indicere morbis Aufus , in his ipfls colle Cio milite campis Gramineo , & tanquam telis radicibus ufits, Pebriculofa fugas procul agmina : faya malorum Pef iferum dat terga cohors : pranuntia lethi Vicia jacet legio , debellatique dolores : Ipfe Ducem n viSior fcqueris , pariter que triumphas , Nec minus at ernei pr mancius tempora lauro. Nam, quod pace tua liceat mihi dicere , pinguis Nassavivs, qui nunc ad Moeni fluminis oram Imperio quaris Caput , & de Cajare certas : Magna tui fup erant illis <~uefligia terris ■: Et manflura diu : tamen ayum proferat ultra Cognatum Pisonis opus, fundataque moles Regifico luxu, & nigris fiudata lacertis Hoc durante cadet : qua tu fafligia calo Eduxti, & nuar io pojuifti Jplendida ligno, Vndique marmoreis centum fluffulta columnis, Multum Tamarica, multum admirante Paryba, Tandem aquata flolo tempus feret: atraque faxis Mors njemet: non huic njemet , me judice, charta. Donec erunt morbi : dum Solem promet ab ortu Memnonis almaparens , Thetyflque fub aquore condet , Pisonis mea Muft mei celebrabit honores , Viyct inocciduo Pisonis gloria Phoebo. Nec folum extremis , qua Sol oritur que cadit que. Gentibus a toto diyi/is Orbe , fed Orbis J^ud patet, mluflrans mortalis commoda nnta , Non Batavis tantum , patriaque falutifer ora , Vive Liber , mundumque levans & fecula morbis „ Tuque adeo , quem non lucri male fana cupido Compulit , aut fulva pretiofum littus arena Ire per Aurora thalamos , Solifque cubile : »££ pallentis penetralia caca metalli Effodis , quicquid prudens Natura recondit Sub pedibus , meliufque latet , producis in auras , Tot fcelerum caujfami fed quodNova Terra beni&no Extulit effudit que pnu fub Sole propinquo Accerfis , noftrofque bonus diffundis in ufus : Non piper , cafus lacrymans opobalfma cortex , Niw Americcana qui manat arundine fiuccus^ Hyblaum fuperans nefflar : tot pabula luxus , gladio plures occidere ditia Scitamenta gula , A’ fumma laboris : Humani fed amor generis , ftudiumque juvandi Egit in ignotas alio fub fidere Terras , Trans Indos , extraque nuias & Solis & anni • /» njarias fingens animalia formas Natura ludentis opus : populifque falubres Arborei foetus : mvifaque littore noftro Squamigeri gens uda gregis : /zrc dulcibus herba Indolis mfolita purgantes 'vifcera fitccis. Magne opifer j y7c /*Az tibi tempora njitay Eortunate operum ! digniffimus mus -Qui fuit m Batavis Phoebi exornare Lycaum , fluis yfeu qua Padus amne fuperbo Eabitur Euganeis ? fiu qua mons Pelion ardet t Si non Amflelia prohiberent otia terra Aurea 3 tot que falus populorum gratia florens y Nec Procerum fpernendus amor y fanfflique penates. Has ego Pisonis laudes , laude [que medentum Ex animo cecini : W/ dubitare legendo : Jzfuifquis enim dubitat , naerbo mihi vifflus abibit : Audiat hoc unum yquajb: difflavimus agri. Ex grabato meo Proprid* Kal. Jun. Yvlg. A. m d c L VII i. FRANCISC V S DE VICQ, M. D. Ad Collegam fuum D G. PISONEM. Dmiranda ,fitum , mores , populojque locofque { BrafilU tractus nofcere quifquu ayet : Te legito. Dicet : 0 terque quaterque beatos ! Ouivijjent Datavi fi fua nojje Dona. A\Qmc quid no [fe juvat ? Lufii dominantur in oris 5 Oms chartis Piso tollis ad ajlra tuis. Attamen hac olim forfan fcrip/ijfe juvabit 5 Vtflimulent Datavi Vindicis ama > manus . I N Hijloriam S\Qttura!em &- Medicam A GVILIELMO PISONE Confcriptam E LEGI A. Via, mutandis dum mercibus aquor a fervent , ^uae lucri cupida puppe Hat avus arat\ Piso meus ( non ille fequi mortalia natus ) A fragili tutas tempore captat opes. Fama viro nomenque placent , que is fata moretur i Fer mare nec dubiam flernit m aftra <~uiam 9 Hoc vehit Occiduo folium praedator ab Indo : Has illi exuvias viffia paravit humus. Quamlibet immenfum non fiuflratura laborem Fraemia mercedis fert dator ipfe fua. Incitat hortatrix , validumque , capacia laudis HeSlora quo JUmulet , Gloria calcar habet. Otia Lethaea nil diflant forte , quiefque Turpibus ajfmilat nos taciturna feris. Qtrpere fecla labor Superis parcentia folis Hominis aeterni conciliator amat. Vixque favet votis fudore carentibus aether y cArdua plus humili quem prece coepta movent . Ignea mens natale filum fibi vindicat orbem , Et patrio Jfatium pro lare Solis habet. Sic adita magno fi jaSlant Hercule (fades , Et fabula Hefieni Geryonea boves. 0\(ec Bacchum fua cepit humus. <~uos cinnama tefles , Thuraque , longinquo munus ab orbe datum . G)uod fuit Atridae medicis Fodalirius herbis , Saevaque confilio bella regente , potens \ Luffiantem exagitant dum longa decennia Troiam*- i Id tibi y Najfavi maxime , Piso fuit. Piso fagax, Natura tuos fugitiva recejfus , Et tacita caecos pandere noUe finus-j Belli A 4 Belligeri comes arma Ducis non merito laudem praripuere tibi : Qui tot nominibus , toties fiperatur ab ifiis , inter nomina tanta legi ? Sic pater Aonidum : tonitru fictaftus amara Vocis , Io , dixi , , O Apollo , /'mw. i/ veniam , veniam fi nejciviffe meretur , Nefiiit , ^ defiit e(fe nocens. C.nm magnis nequii tam dicere magna ; fatendum e fi. Sit fatis , ztz magnis quod voluiffefat efi. Si tamen affectu primo pofirema probentur , 2V0» deceat me pofi nomina tanta legi ? Annuit , ejr placido ridens jam Cynthius ore : Lvmina tv possis Hac, sed vt vmbra, seq,vi. V I N D. G VILIELMI PISONIS LIBROS, De utriufcjue India %e ZhQtturali &• Medica . I s o peragrati promit miracula mundi , Clarior & Iero Velpere Phoebus adeft. Non lat Naflovium lervade Heroa putavit* Profuit, excudis omnibus, una falus. Dodtior indigenis, tenues, queis velcimur, auras, Et necis & vitae fercula noffe dedit. Dic: quando Indarum haec congefta volumina Rerum Evolvide manu , lumine, mente juvat. Et luftras gentes, geminus quas educat Orbis \ Brutaque, quae terras , aera, aquafque colunt ; Et quae Vefta finu parit , & penetralibus abdit } Quaeque notanda ferunt lucida regna Poli j An te Natura diffula potentia Matris Plus capit ? an nunc tot grandia corde capi ? Cun<5ta prior perfpexit Adam , puri Arbiter aevi ; Dein Salomon , cui non aemulus alter erit . Non erit. : ut facrae produnt oracula charta:. Primus , qui pandit plurima , Piso redit. H? R V D E N T E K. i I E I S BIAEAMON FlEIAjQN A I’ A T P O' N or T Y X O' N T A. a 'z 7xg (HZAxs rjS-^crvv Am?Auv } nEl'XI2NOZ 7nvvy ^cttyctfyiocg mt Actori y £l'$ otAw 'faufiaoTiv 3 K&f (Juv A «£e ifrovfa , H’Ag (Zctpv&vdixuv -mov gAe^ev £5T©» * Clioyduu $ varroj kyuv eis &K(>ov Mudg V^floouvtjs vx (llAcitrytyjov ok cm d g mAtav dvfyuv K&j d&ct, ^ voov iyvca YLaJj 7nAdyyi , yx,iy TtiAcfa dv d7ny , } NlA' «4/7!jV ( 77? TCgl* 7Z><^£ 7n7^J0"eiZ ; ) JloCWTli o7£flJ/ , «AgjjOCfitJC# ^XOV CMiSD&VlS 5 Qupfi&xa, m?Ad f&p \<&Ad pt.y.iyfdjj* , m7Ad ‘j Avy, Kctij via&s vd CV Ufl{ldte ui eribus, zJfquis , &• Locis . Edicinam ignotos inter homines feliciter five conftituendi fi- ve faciendi aptior fabricari norma non poteft ea, quam Hippo- crates , omnis in arte boni au&or optimus, tradidit initio 1. de Aere , Aquis & Locis. Quicunque artem Medicam, inquitjin* cc tegre confequi volet, hxc faciat oportet. Primo quidem tem- « porum anni rationem habeat, quid unumquodque illorum pof id non tam a Solis quam ad- mirando Nili accelfu &receflii provenire exiftimandum eft. Tempora anni non nili duo funt , calidum &: ficcum aeftas dicitur : alterum quod calidum & humidum , ac Veri Europam fimile , brumas vicem fupplet. Id- que veriffimum omnibus in Indiis intra utrumque Tropicum deprehenditur. Hie- mis enim &c aeftatis initium atque finis licet ob particularia incidentia loci, tum & Aquatoris majorem vel minorem vicinitatem , non in idem tempus incidant: plerumque tamen annus fex fere menfibus ad humidum &C totidem ad ficcum vergen- tibus abfolvitur. Adeo ut vel hinc etiam veritas Strabonis didi confirmetur , nul- lum fcilicet annum in Indiis inveniri utroque tempore fine pluviis. Et quidem ea ra- tione , ut hic non, flcut in multis Africae & Aiix , ejufdem nobifeum Latitudinis, oris, maxi- HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. L y maxima exinde intenfio & remiffio adlus, fed nulla vel falcem exigua percipiatur, (Sole licet Brafilienfium zenith menfe Octobri & Februario tranfeunte ,radiifque fecundum angulos acutiffimos reflexis feriente terram. ) Quse diverfitas illarum regionum Inco- lis , ob crebras malacias noxioique tepores , interitum: harum contra ob domina- tricem auramfalutem promittitperpetuam. Vnde facile efl colligere anni tempeflates effenon tam immediate ex Sole & aftris corumqucmotu adlimandas; quam ventorum lpecie &: diverfitate , Regionifque qualitate ac fitu peculiari. Eadem caufa folemmbus illis Torrida; Subfolanis vel Favoniis reddi potefl. Quin in locis hifce Mediterraneis paulo verius occidentem nodes nonfolum, fed & dies aliquando lunt frigidiores, quam in orientalibus littoralibus , ufque adeo ut pruina aliquibus quandoque capillos nguif- fe conflet. Etenim in Indiis cum multa fint admiranda , illud tamen vel imprimis vi- detur omnium phyficorum ingenia fuperare, quod in eadem Coeli plaga, Solis acceffu & receffu pari, lifdemque anni menfibus ab orientali parte quidem circa Oceanum arflas &C ficcitas fit; ab occidentali vero trans juga montium & paludes Brafilia:, hiems , nebula & pluvia. Vc in tanta locorum vicinitate, quod ad rationem tempeflatum attinet, iidem paene populi fibi mutuo antipodes videantur effe. Quam miram difi- fonamque natur se varietatem, atque aliaejufcemodi,fi quis diligentius apud ferepu- -tet , profedo intelliget , Antiquos multa de aEquinodiali circulo & Torrida zona falfo opinatos effe. Cum , contra quam Arifloteles & Plinius aliique funt arbitra- ti , non folum habitabile hoc Clima , fed & temperatum ac fertile utique reddant tum rores perpetui, tum pluviae & jucundi a pelago flatus , dum vapores mane ful- gentes & nebulas tempefliVedifcutiunt, asflumque meridionalem temperant, ac So- les puriffimos &nitidiffimos reddunt. Hinc vero humorum, qui in nobis liint , a pu- tredine confervatio. Neque tamen pratdpua falubritatis vel longaevitatis ratio , ut quidam voluerunt , aEquatoris efl vicinitas , ob aequalitatem quam imaginantur tem- peflatum. Nam multis fiib linea aEquinodiali locis habitatis nec Solum nec Cce- lum ad falubritatem favet: ficut Infula D. Thomas, Guinea alia^que provincia te- flantur , ubi corpora a torrente calore arefcunt & refolvuntur, mimmeque longaeva fiunt. Etenim attradi a Sole verticali Sc prsefentiffimo vapores ob perpetuas malacias non difperguntur , neque aquas agitantur , fed flagnant. Tum fi qui perflant ven- ti, languidi funt , &: veluti longo itinere feffi, ventis fubitis aut mediterraneis facile fefubmittunt. Vnde tepores vapor ofi , nebulas & putredines enafcuntur . Quod fub zEquatore navigantes non fine miferia experiuntur in penu&aqua imprimis, quae pu- tredine foetoreque concepto bisterve folet corrumpi in vafis recens infufa , priuf- quam incorrupta &: durabilis haberi queat. Brafilise vero vafliflimus Oceanus tum pluviis , tum ventis perpetuam ad exhilarandum littus materiam fuppeditat, non te- pidam , ficut extra Tropicos folet , fed egelidam & ficcam, eamque aSoleilluftra- tam ab oriente in occidentem ad milliaria aliquot fpirat. Accedit, quod paluflribus & male olentibus pluviis ex continenti ortis , nunquam infefletur. Denique , ut mul- tx Orientalis Indue &c Africa partes, non cingitur vicinis Infulis , neu ventis agitatur turbidis &procellofis. Ccelum faspe quidem nubibus , ex oriente in occidentem latis , obdudum videas, fed rariffimis & tenuiffimis , inque fublimia aeris elevatis , praeterquam diebus pluviis. Sol oriens & occidens inconniventibus ocujis adfpici potefl: tumque fere ordinarioap- paret ut colore , ita & magnitudine ; adeo ut perquam commode Diameter ejus menfii- rari queat. Mira undique ferenitas efl , pradertim circa vefperam. quae nullos unquam fiiccedenti Lunas tradit Vapores vel nebulas : fed nodes reddit adeo claras ut uno eo- demque die Luna vetus & nova confpici, litterasque ad Lunam quadratam fatis rede legipoffint. Eadem Aflronomo & ad casleflia intento promittit multa circa Eclipfes &: Nubeculas Magellanicas , Veneremque pofl emerfionem a Sole falcatam, Mercu- rium fcintillantem & corniculatum, accefliis denique Lunas ad flellas cum fixas tum Planetas , casteraque Phainomena, partim antea EuropMs non vifa: ficut multoties fuit a nobis obfervatum exfpecula eminentiori Aflronomicis ufibusperUluflrifrimumD. I. MauritiumNaffaviae Principem, exflruda, & a domeflico meo accurate defcripta, ad quem curiofum ledorem remitto. aEther pro diverfitate afpeduum Planetarum , accedentibus caulis inferioribus , fuas recipitintemperies. Crebris fulguribus Ccelum fub vefperam corufcat, tempefla- A 3 te 6 GVLIELMI PISONIS re vel maxime ferena, fed ficca. Tonitrua fi qua; circa .Equmodiafuboriantur, rarif- lime m Pernambuco &c line fragore audiuntur, utut imbres effundat: inMaranhan ceu propiore ^Equatori, vehementius & crebrius intonant. Multae Irides , Halones , Dracones ignei volantes apparent. Grandines vix unquam confpiciuntur. Nec eft , qui obfervaverit altiffima montium cacumina nive teda,aut brumalem oftentaffe cani- tiem. Pluviarum guttae admodum funt magnae , gravique decidunt impetu , quas moleftus aliquando tepor praecedere vel fequilolet.RosEuropxo, cum pinguior, atque adeo fe- cundior , fic ob nitri quo impregnatur copiam penetrantior multo ac tenuior , praecipue seftate , exiftit. Manifeftum hoc in ferro imprimis , multo magis in materiis minus foli- dis. Quae fub dio polita facile corroduntur & exedimmr. Intenfior enim Solis radio- rum fervor, poros corporum fiiblunarium aperit ufque adeo de die ut nodurno r ori fub- tiliffimo facilem ufque in profunda aditum faciat. Vnde per quotidianam viciflitudi- nem humiditatis 8c caloris illata putredine , vermium diverforum generum fit gene- ratio. Quantum vero omnibus his noxius eft ros, tantum gramini & pafcuis proficuus, imo neceifarius, ne aeftate inopia pluviarum torreantur. Hoc folo enim arentia loca 6C humorem fitientia refocillantur. Nihil item rore magis alimentofum, quo folo tot beftiola: & infinita infeda vivunt : quod & divinus Poeta dixit ; Quantum ros nocle repo- nit. Eftque adeo eximias efficaciae ros matutinus, ut &c pecora & homines a^ftuantes, acfpirituumprofufione fiados mirifice roboret. Concentrando enim calorem nati- vum ingeminat , atque appetitum acuit , adhaec urinam provocat. Etefiis ceu anniverfarns ventis fereniflimis has ora: diverfis temporibus gaudent. Se- meftri enim hiberno five pluviolo, ex nubilofa auftrina plaga intenduntur & Vultur- ni velut naturam induunt. Hinc vehementius quam Aquilo, menfibus aeftivis, domi- nantur , aerifque imperium obtinent . Adeo etiam ut dudus aquarum inde a menfe Martio ad Odobrem illis obfeauiapraeftent. Reliquo anni tempore ex Septentrionem Auftrum maria coguntur. Circa Africa; latus occidentale, Brafilia; oppofitum, plane diverfo modo feres habet. Quippe ab Aprili ad Iulium menfem, verfus. Septentrio- nem rapidus eft fluxus; indead Odobrem tranquillum mare. Hinc ad Ianuarium ver- fus Meridionalem plagam Oceanus truditur : mox circa medium Aprilis denuo nul- lum Currens maris (ut fluxum illum generalem Verulamius appellat) experiuntur nau- tas. Ataue hae diverfitates potiflimum quidem intra Tropicos libero ^quore naviganti- bus percipiuntur. Adeo ut hi venti generales, Tropaei didi, minime fegnes , partim re- gendo Currens maris , partim proprio flatu (nonfpontaneo aliquo raptu ab ortu in Oc- cafum , ut Scaliger & ante eum veteres quidam imaginati fimt ) id efficiant , ut hinc na- vigantes verfus Africae , vel Europae oras , eadem redire, qua venerant via, nequeant. ^Equor Brafilienfe ut plurimum tranquillum eft. Cui temeritas Barbarorum fe fi- dens, gemino ligno fuberofo , langada dido, infidentes , fecur e pifcaturam exercent ali- quot leucis a littor e remoti . Caerulea &C fubnigra ejus facies exterius eft , interius vi- ridis. Agitatum nodu ignefeit, magnoque lumine refulget. Salfius quoque depre-> henditur quam verfus Polos', adeoque pellucidum , ut pifces ultra viginti orgyarum profunditatem aureo colore micantes , ex altis puppibus commode confpiciantur , meridiano tempore , Soleque fplendente. Ac tum fimul intueri licet, quam diverfiis &c contrarius fiibinde fit motus in profundo mari, ab eo qui in fuperficiea tumultuariis fit ventis. Quodjadas bolides , aliafque ar As nautica; conjedurasnon parum eludit. Si mare circa .Equinodium nimis languidum deprehendatur , admodum infidiofa habetur illa tranquillitas, praefertim , ubi atra; &C for di da; nubes conglobata: , ut fit , ac- cedant, quaeque univerfo repente impetu lefe effundant, unde momento immenfa; ra- tes evertuntur. Licet autem juxta littoraaeftu fatis vehementi falum intumefeat , non tamen agros invadit, aut vicinas terras depreffas inundat, fed ingenti fremitu rupem quandam five maris ternam , Recijfo Lufitanis didam , pullat maximoque impetu verberat. Illam fiim- mo natura; miraculo & beneficio ibi pofitam fateri, quotquot videre, coguntur. Cre- pido enim cautium longo tradu excurrens, inftar muri fe violentia: barbari &c indignan- tis elementi objicit , fidafque ac tutas navibus ftationes &: portus praeftat. Largiflimam praeterea sedibus materiam, qua Olinda: & Paraybae templa ac monafteria fiiperbiunt, fiippeditat. Maximam Brafilia: partem eadem nunc interrupto &: flexuofo , nunc con- 1 r tinuato HI ST, NATVRAL. & MEDIO. Lib. I. j tinuato redoque duclu tuetur. Ejus latitudo (qux planiffima eft , 8c quali arte fuperfi- €ie tenus polita ) ad palTus viginti , liibinde triginta & ultra fe extendit. T antx vero al- titudinis eft, ut vix maximo xftu inundetur. Novaplenaque Luna mare ad duodecim pediim altitudinem (quod in Paranambu- cenfihttore fit circa quintam) attollitur, pariter que deprimitur. Verum non rite ob- ler vata fex horarum vicilfitudine, fed pro ratione decurfiis fluviorum & pelagi intempe- rie, vel citius vel tardius xftum vaftiflimus Oceanus ablolvit. Ita tamen , ut menfibus xftivis accefliis : hibernis vero receflus fint & longiores & vehementiores . Quid , quod fluxus lunares , paucis tantum a littore miliaribus ; Currens vero maris per univer- liim aequor perfentifeant navigantes. Cxterum ad extricandas perpetuas nautarum controverlias circa longitudinem hu-‘ jus Continentis , {cire intereft, magis ad OccidentemanaturacolloCatameffe quam peritiflimi quique Geographi &£ Hydrographi hactenus funt opinati. Operx pretium itaque duxi illud addere , quod ex fedula obfervatione Ecliplium Lunarium nobis conftat. Initium fiquidem deliquii , quod in vigeflmum Decembris anni millelimi fexcentefimi trigefimi odavi incidit , inter Olindam Paranambuei, & Vranoburgum Danix, tribus horis & quatuor minutis differre deprehendimus. Vndetedudo cal- culo , facile erit colligere, qux caufa fit erroris ; cum plerique naucleri ultra quin- quaginta minuta a nobis diferepent. Vniverla Brafilia (cujus Incolx Antceci funt Hifpanis &: Aithiopibus ; Perioeci la- venfibus : Antipodes Aurex Cherfbnefi populis ) Coloniis & Prxfeduris quatuor- decim, totidemque circiterfluviis diftinguitur. Horum beneficio territoria fertilita- te &C commoditate differunt. Prxter quamplurimos amnes , fontibus inclytis Sc Utcunque herbofis habitata Orientalis pars fcatet ; iifque pafiim, mira divina bonita- te irrigatur , potumque hominibus juxta ac pecoribus abunde fubminiftrat. Armen- ta filveftria hti xftuantia eo confugiunt , feque ad luxum inebriantia aquis , prx- da fiunt venatoribus. Rapidi funt plerique fluvii menfibus pluviis , & tunc de fii- bito in altum excrefcunt ac- ripas egrediuntur. Econtra vero is , qui Paranambu- cenfis Prxfedurx terminator Sc D. Francifco {acer , totius Brafilix facile maximus eft : menfibus quidem xftivis rapidiflimus fimul &c altiflimus exiftit, ruptifque obi- cibus valentius ruit in campos Sc mare. Menfibus autem pluviis , quod mirandum fa- ne, aquas decrefcere, modiceque tantum in pelagus fefe exonerare videas . CujuS inauditx diverfitatis caufam, alii aliam perhibent. Sed fiib accuratiflimis Regio- num luftratoribus & ipfis Philofophis etiam nunc lis hxret. Quamvis autem tanti fluminis fons aut origo nondum a quoquam fuerit luftrata, tamen evidens ratio vide- tur evincere ex intima parte hujus Continentis defeendere, & quidem e Lacu illo mediterraneo a multis celebrato, qui omnes fluvios , ut Sc hunc noftrum, ab altifli- mis Peruvix montibus verfiis ortum demiflos , recipit &in Oceanum emittit. No- ftrates hoc flumen celocibus aliifque ratibus Canoris didis ad quadraginta milliaria afeendentes adhuc latis latum & profundum, infulifque amcenum &: {copulis horri- dum invenerunt. Indigenarum quoque & Lufitanorum fide conftat circa quinquagin- ta milliaribus a mari, ipfiim de altiflimis rupibus feu cataradis, Cacoeras vocant, prx- ceps ruere nec altius ab iis qui e mari veniunt afeendi poffe. Supra cataradas flu- minis alveum porro pergere verfiis Corum ad aliquot milliaria, ufque ad ingentem il- lum Lacum, in quo multx fint infulx perquam fertiles & t habitatx. Inque hunc La- cum aureas arenas a rupibus auriferis verffis Peruviam jacentibus detritas per infi- nitos torrentes deduci. Cxteri plerique fluvii vel potius rivi , qui ad hanc Brafilix oram in Oceanum ef- fluunt,ad minimarum etiam navium onera e mediterraneis deferenda funt inepti, quod aquis deftituantur. Illi enim paucis exceptis , licet tribus aut quatuor milliaribus non abfuit a fontibus fiiis , nihilominus in oftiis magnorum fluminum fpeciem prxfe fe- runt. Quod fit propter maris accefliis , fauces illorum illudentes. Exemplo fit Rio formofo , item Rio grande , &: alii , omnes magnarum navium qua oftia capaces : qui ta- men, ut verfiis mediterranea vix duabus leucis a littore abfiint, ita pedibus genu te- nus tranfeuntur. Cum nulli tamen alii in hac Americx parte repedantur , qui tantos imbres alveo fuo excipiant, fed conftat ratio. Vaftiflima montium juga procul a litto- re demittunt vimillam pluviarum a tergo , & exonerant fe verfiis Occidentem. Mox 1 A 4 ver- 8 G VLIEL.MI PISONIS verius Orientem ad rapidiiTima , ne dicam & totius mundi maxima: uno quidem bra- chio verius Septentrionem in Amazonum & Maranhan flumina: altero ad divi Fran- cifci , atque illa quas de la Piata &: de laneiro dicuntur, verius Auftrum erumpunt . Hac receptis in fe quibuidam amnibus invalefcunt &: aliquando ad milliaria triginta in Oceanum labuntur , tanto impetu, utinipfomari dulces a nautis hauriantur lati- ces , ac ii e fonte aliquo ialirent. Porro Lacus juxta littus reperiuntur , qui mari li- cet vicini &c quali contigui , aquis tamen funt dulciflimis. Prasterea putei , paucis ante annis, circa ipiiim littus, & quo asilus maris pertingit, effbfli, potabiles aquas &: dulces ignoto vel dubio venarum commercio , impertiunt. Vnde percolatas omnif- quefaliedinis expertes prorius haurire datum:qua licet fontanis inferiores iint, do- mefticis tamen officiis iiifficiunt. In remotiffimis vero defertis rivuli quidam e lacu- bus oriundi, hieme dulces, fubfalfl allate exiflunt; quod llagnances Solis affidui- tate adurantur. Tellus hac ex diverfo natura luiu conflat. Qua enim in planitiem longe lateque fternitur , gleboio ponderoioque & prapinguiac irriguo eil lolo Verge a Lufltanis dida: multorum fruduum ferax : cannas iacchar eas imprimis , tum 8c credita quaque femi- na multiplici reddit fcenore. Aprici campi minus allate, fed menlibus potiffimum pluviis (licet terra tunc habitantibus trillior videatur ) latiffime virelcunt , prataque melfem negantia pabulis vigent. Frumentum & fecale nimis celeriter in germen evo- cantur aj ugi perpetuoque folis fervore &: indulgentia agri. Qui proinde multa verla- tione (nec autem interquiete unquam indiget) fatigari debet, additaque potius are- na quam llercore , ferendis frugibus aptior reddi. Secus enim germinatio nimis felli- nata aduritur vel exhauritur. Qui ab exoticis feminibus & his quas diutius in terra fo- veri debent, proventum expedant, maturationem retardent oportet. Ne foliis lu- xurient plantae , ac granis pollea & feminibus calfas reperiantur , atque ita fpem vota- que agricolarum dellituant . Committere terrae plantas &: femina oportet menlibus Tebruario & Martio , quum nempe finem aellatis excipit tempellas humida. Fieri ve- ro utrumque debet prima velpera , non de die, nec adulta node. Quaecunque pro- fundius & quo radii lolares non pertingunt, inhumant, in vitae difcrimen ea incurrunt, quodliib cute liia intenfe frigida terra , praecipua aellate , taleas &: femina facile enecet. Cujus rei advenas & no vitii experimentum non line magna jadura fecerunt. Semina licut & frudus colligunt diverlo plane tempore in locis acclivis & litientibus quam de- clivioribus & uliginolis. Quid quod horum plurima toto anno &: omni tempore plan- tentur & germinent: felicius licet vel infelicius, pro locorum & plantarum diver- litate. Quod evidentiffime apparet, praslertim circa proceras illas arbores , quas Co- cos & Palmitas nuncupant. Etenim has citra ullam anni temporis , feniique arborum obfervationem tranlplantatas virelcunt jucunde , & frudibus eximiis abundant, in lit- tore Herili gaudentes foveri ; modo radices, quas infinitas &: breviffimas habent, le- viter tantum terra cooperiantur. Harum enim casterarumque Indicarum arborum ra- dices adeo a frigore lubterraneo abhorrere deprehenduntur , ut nonnunquam Solis deliderio foras prorumpentes , terra fe condi vix patiantur. Nonnullas arbores & qui- dem nobiliores , ficut Aeam, Vbapitanga, Caja , Anda , Jacapucata, , Mure$y' , let&ibd , Ara- ticu , ibabiraba , Ficus & Myrtus fylvellres Iamacarii & Cambuj didx : Planta quoque Ananas &c alia lemel dumtaxat in anno florent , tempore verno , quod circa Odobrem ell : mox frudus proferunt , Sole ingrediente Capricornum, & durant ultra tresmen- fes, pofteaque quiefeunt. Solus, quantum conflat, frudus Guitycoroi femel biennio; fru- dus autem arboris /£/>-*? in culinis domeftica fada. Imo & Piper orientale, &c alia infinita exotica, tam fa- ta Europsea, quam Aromata Afiatica benigne fert tellus. Sed regio quondam diploma- te ne vilefcerent propter abundantiam , prohibita &: prorfus eradicata. Qui racemos per totum annum defiderant , vineas diverfas, divertis putant mentibus, maturatque pofteauvas colligunt. Vndenon ignobile vinum, creticum xmulans, exprimitur. Quin & omnis generis frudus atque frumenta etiam noftratia lingulari fertilitate ex- plerent colonorum tpem , fi quod univertale remedium contra Formicarum illam Strumam inveniri potiet. Nam locis anguftis &: quoque uliginofis vel ignis vel aquae beneficio per impigrum agricolam facile arcentur. Sed cum nulla regio ab omni par- te beata , vix credo potentitfimum hunc hoftem tiiperatum iri potfe. Quod non zzm a Soli quam Solis vi procedat, qui ubicunque fub zona torrida * etiam in Indiis Orien- talibus, atque in vicina Peruvia, infinitas Formicarum turmas generat. Partes autem Indiae , ut quoque Brafiliae , extra Tropicum fitae , Formicas vix norunt ; unde &c .frudes ibi uberrima. Vtinam natura plures feras formicavoras collocatfet, quae ti- mui tot myriades abligurirent , ficut mira illa afpedu animalia quadrupedia Ta men~ -doa dida, qux Canis magnitudine , longis inftruda unguibus , alte fodiendo formi- carum latebras detegunt, iifque illico exertam trium fere dodrantium linguam im- .mittunt exilem , opertamque Formicis repente contrahunt , deglutiuntque dece- ptas. Formicae autem hx ( Rey do Brafil Lufitanis non immerito didx > quod perpe- tuam tyrannidem exerceant) aliquae Europaearum plane fimiles , aliquae triplo ma- jores & alatae, omnivorae funt . Aggeres quoque & tumulos ingentes , in modum metarum fceni , e terra ab illis exftrudos, videas. Flue inopi metuentes fenedx, non tedo vel calle anguftis, ut Yirgilius eleganter de fuis Formicis cecinit , fed auguftis convedant atque reponunt quidquid populant nigra haec Formicarum agmina ; ita ut in campis, infylvis, aliquot leucarum {patio , perpetuae femitae, opere earum fer- veant. Qmam vero nodu Luna plena operentur , interlunioque ceflent , quam cele- bres undique earum conventus , quam diligens cum obviis collocutio atque percon- datio , quam denique futurorum quidam lenfus , cum, imminentibus menfibus plu- viis, tumulos fuos cavernofos altiores ftruant, &, quod omnem fere intelligentiam fuperare videtur , granorum in penu reconditorum umbilicum , quo germen emitti folet, {ollicite excidant , hic confpicere datur. Ita ut vel ftupidiflimus {pedator Salo- monis proverbium in memoriam revocet , ubi ignavos ex earum ceconomia incita- mentum laboris capere jubet. Plura de mirando regimine dicenda forent , nifi jam dudum propofiti limites tranfiiflfem. Qua lacuftris eft hxc Regio , ob perpetuam uliginem funditus xque ac in fuperfi- cie viret. Tum diverlo plane herbarum fruticumque paluftrium genere, adeoque mi- ra naturx folertia luxuriat, ut herbofam terram, non aquam diceres , amphibiorum seque &: pifeium latibulis deftinatam. Non omnia loca paludola & lacuftria infalubria efle , monumenta veterum quoque confirmant in Italia , ubi infignia quaedam & fer- tiliftima habitacula paludibus proxima, incredibili tamen falubritate fruebantur, pro- pterea quod commercium haberent cum mari , & motione perpetua non paterentur ftagnantes putrefeere. Circa oftia vero fluviorum , ubi paludem aqua marina lingulis seftibus inundat, ab immenfa Oftreorurn & Cancrorum multitudine perreptatur , at- que tortuofo illo arborum genere, Mangle dido , ita oblidetur , ut viatoribus & pifca- toribus prorfus fit inaccefla. Qua montofa , raro fterilis vel otiola apparetj, fed in acclives & amoenos colles (exceptis vaftiflimis montium jugis in defertis mediterraneis) exfurgit. Contingit qui- dem arbores & gramina menfibus pluviis laete virentia , xftivis ob ardores lolares emori, eaque incenfa ingenti {patio liibinde incendium producere ; fed ipfi Incolae iis incommodis prolpicere norunt , dum loca illa excifarum & recenter combuftarum cineribus foccundant , ut frugibus Cerealibus Americanis aptiora fiant. Qua arbuftis fylvifque denfiftimis veftitur, multo olim labore Lufitanos ad pyxidem nauticam iter fuum infti tuere coegit. Quod noftratibus etiam nunc & mihi ufui fuit, in muniendis viis per deferta, patentque nemora in longitudinem aliquando ultra du- centas & trecentas leucas. Qua ad arborum vaftitatem, cymbae unilignex ex iis fiunt centum & quinquaginta hominum capaces. Qua ad altitudinem, lagitta a fortillimo cmifla quarundam fummitatem haud facile fuperat. Arbores denique varix magni- ■ * tudi- IO GVLIELMI PISONIS tudinis indifcriminatim hinc inde per campos &: fylvas videre eft , earumque ramos variis carduis, imo & integris diverfae fpeciei arbufculis frugiferis onuftos &: ornatos. Haud dubie , quia tot volucrum cohortes , cum excrementis fimul alvi nucleos femi- naque fructuum ibi deponunt : quae in fervido earum ventriculo praemacerata , faci- lius germinant. Ex hifce nemoribus fragrantiffimae quoque arbores balfamis & gum- mi gravidae, non tantum medicinae gratia, ut Copatba> Cabureiba , Icicariba-, fed lucri cau- fa ob colores 6c tincturas varias , aliofque ufus eximios ad Europaeos apportantur, ut litnt ibirapitanga arbor illa Brafilienlis kcit e%o%Zu) ita di&a, & rubra tindura nulli non nota. Tataiba live lignum flavum. Arartba cortice rubro. Vrucu . Iacarandd. Antinuba five Cedrus alba, &: aliae multae quae aedificiis navibufque ftruendis aptilTimae , quod aquis minus perviae fint & ferant aetatem. Ex quarundam corticibus nunc funes ignia- rii, in militantium ufum , nunc in navium neceflitates torquentur, & rudentibus ma- teriam fubminiftrant. Denique e colliiis lignis Car agunt a , Tataiba , Ambatba , aliifque ferulaceis plantis ibidem nafccntibus, ignis luculentius , quam, ex conculfo Elice , a Barbaris elicitur. Si quae loca fint aridiora, mirabiles illas Climaces , feu funes potius gene- rali nomine Timbo & fipo appellatos proferunt, quaefua flexilitate & tenacitate apud fabros &c vietores ligaminum, contufa apudpifcatores, coriarios , &naupegas , rhois & ftupae vicem fupplent. Inter has Climaces , non minus notatu digna illa quas Guem - be nomen a Brafilianis accepit. Texitur enim Cannabis & Sparti modo , cum alios in ufus , tum praecipue in anchoralia : neque materia ulla ad nauticos funes 8c maris im- petus aptior ; namque ut falfiiginem amat ea planta, fimis quoque ex illa confeda mari- nis aquis immerfa, identidem revirefeit. Et anchoris alligata , fluitantes in falo naves egregie continet, non tam ab innata duritie, vel operis firmitate, quam viriditate ipfa, & lentitia quadam ad inftar corii : ut fefe vel in altum elato navigio , modo in tenuita- tem extendat , vel relidente rurfus in craflitudinem contrahat : quod fecus in noftris evenit rudentibus , quas nimirum ipfa vi ac pertinacia fiepe rumpuntur. Nemorum plerseque arbores , cum ab Autumni &c Veris viciffitudine nihil fere pa- tiantur, frondibus tamen & foliis non eodem fimul tempore veftiuntur &: fpoliantur. Praeterea non unaquaeque arbor foliis fimul omnibus orbatur, fed parte una deciden- te altera tam diu manet , donec prior repullulet. Mirari quoque fubit, primum na- turae hoc fcecundiffimum theatrum contemplantem, herbas & plantas in Europa a na- tura molles, hic caulibus lignefcentibus luxuriare: Earum quoque non paucas ratio- ne loci inter fe plurimum diferepare ; nam quae vix fruticis magnitudinem aequarent in pratis , in denfis nemoribus fummae videri proceritatis. Accedit , quod varii gene- ris Hederae fabiferae, Phafeolique pulcherrimi, fiiprema arborum cacumina fcanden- tes, topiarii inftar operis perpetuam umbram praebeant. Inter haec virgultorum opa- ca , ipfis Faunis confecrata homines pariter ac ferae fe abdunt vivuntque fccure. Multi enim in illis funt fecreti tramites ; qui fui gnaros haud parva in venando voluptate perfundunt. Quae fyl varum fontiumque praerogativa multis Indiarum regionibus de- negata eft, maximeque occidentalis Africae parti habitatae , ac propterea Torrida- rum regionum nomen merito obtinent: ab immodico enim & ingenti aeftu dehifcunt illae , ut ad fluvios umbrofofque faltus diffitiflimos pecorum greges amandari necef- fiim fit. In agro enim arenofo longe majores ab incolis perferuntur calores , quam fi terreus effet eodem Solo, Caelo Sc Sole. Ita &: montofa differunt a planis & nemorofa a nudis , ac perinde ut humilioribus aut altioribus montibus affurgunt , magifque aut minus fylvis veftita fiint, frigus aut calorem aeri majorem aut minorem conciliant. Porro ficut Peruvia crebro ex aeftuantibus cavernarum latebris: ita nunquam Con- tinentis hujus tra&us orientalis terrae motum fuit expertus. Metallis enim &igne fub- terraneo , fpirituum & vaporum genitore paffim deftituitur. Excipe montes in Prx- feftura {eara adeo argentiferos , utthefauros haCtenus pollicitos , nunc cumfoenore Batavis praeftare coeperint, atque etiam nunc praeftarent, modo Plautinum illud mi- nus in nos quadraret. Tum denique homines nojlra intelligimm bona , Cum qux in potejlate habuimus , ea amifimus . Atque hxc de diverlitate terrae nobis cognitae. Illa autem deferta & folitudines frequentibus jugis arduas, inque Occidentem por- rectas His Y, MAYVRAL. .& MEDIC. Lib. I. n redas Anthropophagi tenent. Europaei qui invedigando loca incognita vATirtior, iftos & firagofos lal tus penetrarunt, reflantur, fe non minus fertiles ibi, herbofofquc montes & convalles vario animalium genere occupatos vidilfe, quam in littorali- bus & habitatioribus locis. Quod ipfiim poftea verum competi : hoc tamen diferi - mine, quod quo ad mediterranea loca penetres altius , eo plura quidem mineralia eaque ignobiliora fe offerunt, fed fontium inopia atque ob auras devio efcentes tef|us diurnus major , & nodiurn frigus intenfius : frequentiores denique lacus pifcofos hy- bernas pluvia, in xftivam penuriam , fuppeditant. Mediterranea enim opem pluri- mam a calo imbrido habent, non circa vegetabilia folum, fed & ferarum atque pif- eium miram obxfitatem , ut condimento proinde minori indigeant. Mei quoque {ylveftre, fructus Iacabucdjo , Ietaibo, Falmx & fylveftres Ficus , defectum fructuum Acaju in defertis locis fupplent. Quas tefquis & rubis , cxtenfque fpinofis frutici- bus paflim adeo horrent , ut vi via facienda fit. Inter extera, Car agnata, aliique car- dui, rorem & aquam pluvialem copiofe concavis foliis, calicis inftar perpetuo conti- nent, quas deficientibus rivis & pluviis ingenti fblatio hominibus xque ac animalibus Dux tantum indomita feras (ferpentibus exceptis) in tanvvafta Regione extimef- cendx repenuntur , Tigres &: Apri. Quarum illae infidiofx, velocitate valent: hi tardiorefunt curfu.Vtrxque autem famehex exiflunt. Easdem paftx, quod mirere, ad- eo fiunt ignavx &meticulofx , ut ab ipfis Tapuyeris, & gregariis etiam canibus , in fu- gam confeftim agantur & capiantur. Vfque adeo fatietas non homines tantum fed & feras enervat. Inter belluas marinas vero , plures invenias feroces & prodiriofas fatis.licet enimfumme admirabilis Dei potentia atque folertia in rebus cceleftibus , iif. que quas in aere &r terra fiunt, unicuique patefeat ; maxime tamen ea in mari prxlucere videtur , in quo tam varix & ftupendx rerum formas confpiriuntur , earumque vires &c proprietates deteguntur , ut quasrendi & contemplandi nullus unquam futurus fit fi- nis,meripffimoquej ure eaqux dignofeitur pars, illius qux ignoratur minima dici poffit bunt autem Thynni, Delphini incredibili velocitate exteros fuperantes. Serrx porro, &Lamix five Tuber ones inter rapaces primum locum obtinent. Hi formidabili ridti pifces non tantum, fed &: urinatores devorant, nimixquevoracitatispcenas aliquando dant; quod pifces echinati, cornuti, tum quoque venenati, deglutiti eos interimant* Sicut eleganter Oppianus olim cecinit : Occifo occidunt hojlem, perimuntque necantem. Serravero perpetuum cum Cetis bellum gerentes , eorumque praecordia gladio radiis acutiflimis horrido fodicantes, mare tingunt eruor e. - ■■ His ejl audacia tanta. Hi fortem Ponti Regem formidine nulla A grege fejuncium ajpiciunt ,folumque vagantem : Atque catervatim veniunt ad martia bella. Cetorum vero menfibus prxfertim pluviis magna apparet copia , quod fcetus ibi edant* Quos cum maris receffu contingit hxrere in vadis, multum olei inde redundat. His quoque monflris annumerantur Vaccae marinae &N«reides, Brafiliams Iupiptdpre , Lufi- tanis Peixcmulher didx. de quibus Virgilius, Frons hominem profert , in pifcem defnit alvus, s Notacu dignum, quod eximix tot arbores, frutices & herbas, figura, foliis & frudibus a veteris orbis vegetabilibus, paucis exceptis, diffimiles appareant. Idem in avibus, ani- mantibus & pifeibus deprehenditur : ut & infedis alatis atque non alatis. Quali ex di- verfitate Climatum, non tantum hominum, fed etiam fenfitivorum & vegetabilium prodirent differentix, idque non adeo ex aftrorum fynergia , quam vi Solis & Soli genio peculiari. Qux omnia ut ineffabili colorum pulchritudine , fic & infinita multitudine hifcein oris generantur, partim nota nobis, partim incognita. Quorum aliqua , fapore oc dignitate Europxa fuperant; aliqua longe inferiora exiflunt. Ex quibus utique appa- ret, quam mirus & varius Iulus fit in orbe terrarum. Meritoque beati Incolx habe- rentur fi omnium horum Creatorem cognofcerent. Quum e contra tam faufto fub ccelo, tam agreftia & diftorta illis fint ingenia. Hxc bi eviter de Aeie, Aquis & Locis dida fufficiant. Quorum utique temperies optima parum eft ex fe culpabilis. Neque enim Solis calore torretur hxc terra , neque iqua- 12, GVLIELMI PISONIS fqualore vel aquarum penuria reliccatur , neque frigore extinguitur, fed roreperpetuo imbribufque multis ac fontibus irrigatur. Vnde & fcraciiTmuim effe , & multa illic tempeftive nafci oportet. Prxterquam enim quod Ballamis nativis , oleis, mellibus non imius generis abundet, herbarumque ac radicum medicarum & ad tutandam valetu- dinem potentium ferax iit: quxftuofiflimam infuper culturam facit, quantum ex ali- quot retro annorum meifibus colligi potuit. Animalium denique omne genus ac boum imprimis armenta in maximum numerum augeri & crebrius parere, certum eft. Qux loci falubritatis fama non paucos olim fenes alioique minus prolpera utentes valetudi- ne, ex Hiipania , & Indiis aliilque diifitis locis excivit ad aerem &r aquas has Coelo da- tas , tamquam ad duo validiifima vita: &c valitudinis prxfidia. Perquam mature enim pubefcunt Incolas : fenefcunt tarde , idque fine canitie aut calvitio. Quo fit , quod lon- ge ultra centefimum itatis annum , viridi feneda , non Americani tantum , fed & ipfi Europaei fruantur, totumque adeo territorium Macrobium dici mereatur. Non ali- ter ac fi fervor juvenilis frigore fenedutis repr efiiis , temperatiorem illam in calidiori- bus hilce plagis efficeret. Advenarum enim proles crebris licet morbis infeftentur , multique iuccumbant, imprimis noftrates infantes, non tamen id tam debet Coeli in- temperiei, quam prxpoftero nutriendi modo imputari. Exemplo funt vel maxime Brafilianorum liberi vivaciffimi. Qui cum ventre durofint & prominulo, folidifque toris, quamvis iubucula tantum leviori induantur , nihilominus injurias Coeli fecure contemnunt. Rident matres ineptam noftratium &: veftiendis & educandis parvulis induftriam , quaperfpirationem impediri & catarrhos multos generari aiunt. Nulli inter illos, ftrabones, lulciofi, claudi, gibbove deformati inveniuntur: cum tamen infantes nunquam aut linteis involvantur, aut involuti fafeiis Europxotum more li- gentur. Frigida frequenta- lavantur. Idemprovedioribus ufitatiffimum eft : cumob mnataru genti munditiem , tum ad firmandam & tuendam corporis fanitatem. Porro alacres lunt iucculenti omnes, vafifque amplis , brachiis cruribufque lacer tofis & fir- miter compadis , minus tamen pinguedine far dis. Qm nobifeum inilitant maris ac- colae, non admodum fimt aut moribus agreftes , aut corpore proceri , funtque mares in- vicem maribus , mulieres mulieribus fimiles : eo quod paucioribus anni tempeftatibus obnoxii , etiam rariora vitia in femine feminifque effiormatione concipiant. Plerumque enim ut hominum inftituta & mores , ita quoque naturam pro varia Regionis confiitu- tione mutari videmus. Prxter longaevitatis beneficium &: alterum eft quod rariffime adverfa valetudine afficiantur . Primo quod fortibus nafcantur , &: incomparabili aeris ventorumque ferenitati atque xqualitati exponantur : tum quod tantum non ignorent , quid cura: fint, quid animi affedus , quid corpores voluptates. Sub eodem tedo,eoquelevi Sc ad inverfie modum carinx palmis inftrato, multx fimul familiae degunt. Has cafas peregrinaturi deferunt ad tempus, fupelledilem quam curtam ha- bent & liberos humeris impigre portantibus fceminis. Eodem femper vidu &: amidu, eoque fimplici gaudent. Quippe folum goffypium ad vefti tum illis fufficit, juxta illud Lucani fcilicet: Terra Juu contenta bonis , non indigamercu &c. Nullus denique illis habendi amor , paupertatique fc addicunt voluntaria:, ea quidem xquitate , ut cui plus eft , lubens impertiat minus habentibus, pari dandi &C pofcendi in- vicem facilitate. Radices omnes alimentofas , quod dignitate Mandioca cedant, imo ipfiim panem ex oryza aut milio , Afiaticis tantopere expetitum, contemnunt. Omni- bus frudibus poma filveftria, Acaju, di da, prxferunt, quod egr egiefuccofa fint, &: ad vidum atque ac potum fufficiant. Namficeram ipfis fuppeditat , in multos menfes , fx- cibus depolitis , duraturam ; &: prxftantiffimas caftaneas , penu recondi aptas. Alii etiam frudus , prxfertim Pacoba , An anas , Mangaba , Iantpaba , Caraguata expreffi fimile vinum vel ficeram fuppeditant , nec minus inebriando idonea. Fiunt & alia ex radici- bus Mandioc*> Patata , MilioTurcico, Oryza, qusemafticata multa cum faliva exfpuun- tur. Sputumhoc vafistandiu conditur , donec ferveat , fxcefque ejiciat. Vina vero hxcrcitius aut tardius ad fermentandum infurgunt, prout dulciores , acidiores vel acer- biores funtfucci ex hifce plantis frudibufque expreffi. An non a fimili materix condi- tione dependeat quoque anticipationis &c poftpofitionis ratio in febrium par oxyfmis, viderint Medicorum Icholx. Servitutis jugum nequaquam tolerant. Tripudiis inconditis & potationibus im- HIST. NATVRAL & ME DIC Lib. t 13 pendib funt dediti. Cibum capiendi ftata tempora ignorant. Rede aut perperam fa- dis, nihil poft mortem praemii aut fuppliciifuperefTe exiftimant. Vaneinterim fabula- ti , eorum , quos fua mors extinxit , animas immortales fore. Otium amant , maonof- que labores declinant , fecure & in diem viventes. Cujus rationem cum Hippocrate eam eife arbitror , quod rerum ac temporum uno modo fe habentium facies eadem in- generet focordiam,varietas autem animum &r corpus ad labores excitet. Quin etiam otio & quiete crefcit ignavia ; exercitatione vero , mentis & animi robur alitur. AEta- temacvitxdecurfiimxftimantexHeliacoPleiadum exortu, qui fitmenfeMaio. Nu- merum autem annorum aetatis fiix ut retinere poffint, lingulis annis reponunt unam ca- ftaneam de Acaju femel duntaxat in anno circa Ianuarium provenientem. Foeminx pu- dicae non deformes ab odennio ultra fexagefimum annum fiipra fidem fcecundx ; imo feptuagenariae orbos infantes ladantes vite fiint. Facili negotio & nemine obftetri- cante pariunt, rariilime abortientes. Pleraeque puerperae ftatim poft partum iiirgunt , ad proximum flumen properant ablutum corpus, & impigre, cum ad extera domeftica officia redeunt, vidumhinc inde conquirendum. Liberos defundos ultra biduum aut triduum non deplorant , matribus miferando ejulatu totam domum implentibus, Lachrymis , quas inpoteftate habent, profufis , cognatos reducefque excipiunt ami- cos , eorumque labores peregre exantlatos, multis fiifpiriis atque gemitibus deflent, circumdatis collo brachiis capite ad pedus adpreflo. Olim antequam Lufitanos agnofcerentnumerofi&pxne infiniti erant, ac pagi undiquaque adeo frequentes, ut Indiarum luftratores fagaciffimi dubitarintan ulla orbis pars Brafilia poptilofior fuerit unquam. Nunc autem ad paucitatem redadi ; nam Lufitanorum fxvitia , alii paene ad internecionem deleti, alii in miferam fervi tutem abrepti , alii fugafibi confulere & intra Continentem latere funt coadi. Qui inter Lufitanos & Belgas degunt Neophyti, Chrifto qui,d em dant nomen, ej ufque facrafequuntur ;fed frigi dius. Quin adulti cir- ca ea adeo funt remiffi, ut merito putes, ore duntaxat, non coi de Chriftum colere. Vix etiam placita noftra, nifi tenellx xtati, nondum prxoccupatis animis, remotifque pa- rentibus , inftillari poffunt. Lingua inter fe haud differunt. Et quamvis quondam ex feroci profapia fuerintorti , mutuo tamen cum Europaeis commercio &confiietudin e ufque adeo funt cicurari exculrique , ut exuta barbarie , humanitate nonnulli cum no- ftratibus contendant, ut & hic illud Taciti ufiirpar e liceat , Mitius circa Oceanum vi- c < vitur. Qui etiam nunc litterarum & charaderum ignari, nihilominus antiquitatis me- moriam, tam pace quam bello gefta accurate confervant. diligentiffime namqueju- nioribus tradunt qux a majoribus acceperunt, imofenes dies nodesque integras in illis tradendis confumunt , juniores vero tradita facile accipiunt, & retenta fideliter aliis quoque inculcant. Mediterranei contra , immanes, truculenti , fine lege, fine religione, ferino prorfus ritu in hunc ufque diem, nulla ftabili aut fixa fede morantur , quin vagantur huc illuc , prout vidus ubertas aut penuria tenuerit aut abegerit illos. Soli vivere amant. Tu- guria nec latibula ferunt , fed fiib dio perpetuo viditant. Ita ut pauca qux de ipfis dici aut feribi mereantur occurrant. Pifcibus & feris mira tam odoris quam curfiis fagaci- rateinfidiantur. Iaculavalidiffimis lacertis atque ftupenda arte, fine arcu torquere norunt. Mari non nifi nantes utuntur, qua in exercitatione tantum valent , ut trucu- lentum illud maris monftrum Tuberonem five Lamiam aflequantur & capiant, finiftra ad natandum utentes , dextra acuminatum palum geftantes , quem obvio hofti contra ipfos expanfo riduhorrendoque hiatu infiirgenti infidiofe in os immittunt; bellua inte- rim marina manum apprehendere fatagens tali artificio decepta, fefe profunde defigit, &£ capere cupiens , vel ab inertibus barbaris capitur , qui dorfo furentis infilientes (pugna fane admirabilis , & ancipitis eventus ) jumenti inftar illam Circumagendo per nndas , minores pifces in efcam venantur. Praeterea adeo ftrenui funt urinatores , ut fi pifeis vel aliud quid in fundo quxrendum fit, patentibus oculis vrinentur totius horas fpatio. Quod Ledori non incredibile erit cum de AEgyptiis proditum fit, per totam diem in aquis pofle delitefcere, &ubi ad fummitatem aqux enataverint , capite non prolato relpirare. Viri pariter ac fceminx fufis capillis , diverfa licet tonfura, exteris corporis partibus depilatis , vix ullo circa pudenda velamento, incedunt, aviumque difcolorum plumis fe exornant. Colore quodam fufeo ex Ianipapa pomo expreflo, cor- pus turpiter pingunt, ut terribiliores in bello videantur. Et ne facies ornamento de- B ftitua- i4 GVLIELMI PISONIS ftituatur, lapillos vililfimos &longiftimos, perforatis a prima infantia auriculis , labiif- que inferiobus &: maxillis infigunt. Qjaod licet vifu foedum, illis tamen regium videtur. Ominibus & auguriis dediti, ariolis, fagis &: impoftoribus quaftlui funt. Alii Tonitru, alii Vrfam minorem , aliaque fidera pro numine habent. Tanta eft inter illos confufio & diverlitas linguarum, ut exinde folum atrociflima bella &: crebra nafcantur, inimici- tiasque inter fe exerceant perpetuas, fupraque fas humanitatis & odiifevasrimo velipfos ludos aliquando inferias clades convertant. Ad bella ituri, miro quidem filentio &C ordine fimplici procedunt. Ad manus ubi ventum eft , horrendo fremitu & ululatu aerem feriunt, imbrefque fagittarum utrimque emittunt, tam lethali veneno infe- das,ut vel leviffime vulneratos crudehfTimeinterimant.Foeminadadantes & praegnan- tes deinceps a virorum confortio abftinent. V bi autem pepererint, fecedunt in ftlvam, & infanti umbilicum concha praecidunt, & una cum fecundinis coitum devorant. Ma- ritus tempore puerperii uxoris loco decumbit primis a partu diebus , 6c puerpera: in- ftar bellariis & epulis fruitur , fubindicans neceflitatem lapfas vires reftaurandi. Cum in morbum eorum quis inciderit, amici accedunt , quifque ingenium advocat, reme- dia quorum notitiam experientia fibi comparavit, profert. Mox fpinis arborum Carnaiba , pifciumque dentibus , quibus fagittas afperant , in torofis brachiorum &: fe- morum partibus alte cutem fcarificant incidunt, membraque a laftitudine potifli- mum vindicant. Idem ferepraftlant per validam ludionem, ore pando parti dolenti applicato. Vomitum vi concitant contortis filveftribus foliis , gula: immiflis. His & fi- milibus remediis fruftra adhibitis , nihil ultra tentant , nec tamen segrum r elinquimt , fed unanimi confenfii, tamquam de ejus falute defperantes, clavis ligneis illum ferociter interimunt: gratificantes tamen illi, & ille fibi, quod mafcule interire ipfi contingat, omnibufque miferiis eripiatur. Hoc enim lastabundiin ipfo mortis articulo , quafi de Euthanafia , gloriantur. Non minori cum applaufu in parentis quam vidi boftis cada- ver fteviunt , illud pra: turpi amore, hoc pra: immani vindida crudeliflimarum ferarum ritu dilaniantes & intra fefepelientes. Vtriufqu e carnes (modo nona veneno extindi) offa tenus dentibus abrafae dira: ipfis epula: exiftunt. Optimatum vero cadavera ab aliis optimatibus tofta comeduntur, praeter offa; quae a proximis confanguineis fervantur ad nuptialia convivia , & tunc in minutiftimas particulas contufa , bellariorum loco de- vorantur. Quibus nondum confiimtis, capillos fibi, in lignum ludus, evellunt. Vix poffum , quin his addam, quibus pra:ftigiis verbipotentes Sagae ( quas quoque Medico- rum loco in pretio habent) & alii Sortilegi miris artibus populo imponant , miferifque perfuadent, fe ex eorum corporibus , animantia, lapides aliaque exfugere , quae ipfis videntibus evomunt. Imo Reguli ipfi quoque fibi medendi facultatem arrogant, ad quos matres fuos infantes aegros adducunt, quiab illis fricati & Tabaco confputati , fi interea moriantur, a matre & confanguineis comeduntur. Nemo itaque mirabitur fi majorem herbarum cognitionem habuerint Afiatici , quam Americani : cum hi animantibus non contenti , in rationalia quoque ruant. Illo- rum autem multi ex inftituto Pythagorae vel abjediftimo parcentes infedo vegetabili- bus vitam fuftineanK' Nonabsreforeexiftimavi, fifada a propofito paulifperdigreftione, aberraverim, bar bariemque illam miferam, tum quae huic genti paterna & innata funt, paucis expo- fuerim; praeterea ut conflet, nullis creaturis adeovoluiffe novercari naturam, quin abunde alimenta & medicamenta fuppeditaverit , eaque exadea venenis diftinguere docuerit. Qyiod cum in animantibus &r plantis quam plurimis folertiftime , tum in ra- dice Aiandihoca , Americae primo alimento , imprimis videre eft. Denique ut demon- ftrem, longe hanc a nobis diverfam vivendi rationem Sc temperamenta diverlos ali- quando morbos & medendi modos fuppeditare. Reflat ut confideremus , qua: valetudini potiflimum vel profint vel averfentur , unde originem ducant morbi. Inquit enim Hippocrates , Corrivatio una , confpira- tio una, confcnti entia omnia. Qjporum fi vel imum deficiat , tota hominis ftrudura fa- cile corruit. Enimvero cum fub Zona torrida, omnia aftra verticalia vehementius agant, &, quoad motum amiuum, cxceflii fubinde ficcitatis &: humiditatis : quoad mo- tum vero diurnum , perpetua viciftitudine caloris & frigoris: non poteft non eofdem cfledus microcofinus experiri. V t enim planta novella , Soli genium , tamquam natu- ra: ejus minus conveniens , licet in melius tranfplantata , fsepe non fert : ita multi Euro- HIST. NATVRAL. & ME DIC. L , L tf p*i,aut imbecillitate naturali, aut rite vivendi imperitia vel intemperantia, aeri Saciu js hilce laluberrimis , primariilque vita; fulcris > minus afluefeerepoflunt. Vnde nonraro illis delaffitudmerpontaneaptimatquetelte^ureexfententia Hippocratis, tW- V**' Boreales 5 licet a:que ac Meridionales corporibus fint compadis , mollitiem car- nium tamen ex intemperie incurrunt , nifi tempeftive ea cacochymia exturbetur mif- fis compofitis , folis fimplicioribus tenuiorumque partium alimentis fe tradant ne cruditas &C cramties humorum fomitem obftrudtioni, obftrudio perlpirationi & cir- culationi (anguinis impedimentum adierat. Adeoque fi Hippocratis effatum, Zvum/oia, fAM , locum habeat , hic fane ejus, tam neceffitas, quam perpetua veritas elueefeit. Quippe immodico exiftente calore, fi perfpiratio undique eft libera, nulla exinde per- fentifeitur moleftia; fmminus, ponderofius fit corpus, ac brevi materia morbi futura Colligitur» Circulatione enim naturae perpetua impedita, & humoribus fpiritibufque , five ab interna five externa caufa , cohibitis , ingeminatur fervor, pejusque inde quem- libet fe habere oportet. Quodficut inomnivitte officio veriffimum, ita in Ibmnoma- nifefto deprehenditur. Idem cogita 11 laffo vel febricitanti intempeftive medicamen- tUm Vel cibus exhibeatur. Ab his itaque fequen tibus vitas infti tutum fiat-. Quisque excelfiorem locum & contra occidentem opertum, atque in Orientem apertum eligat ad habitandurmtalem inquam ubi Continentis craflum ventum ab sed i- bus arcere, tenuem vero & fohfequam marinam auram perpetuo admittere commode pofljt. Adeo denique mediterraneis locis maritima a veteribus quoque prselata fuifie confiat , ut Vitruvius narret , tranflatum oppidi & quatuor tantum milliarium propius mari admotum, falubritate morbofum ftatum mutafie. Pedoris acftomachireeio- nempiobe tedam quifque domi ac foris habeat: quodnihil hifce corporis partibus ma- gis mimicum , quam poft asftum diurnum , frigus nodurnum. Quo fit , ut claufis cutis meatibus, fudores retro pulfi , varios morbos progenerent. Quibus enim tempeftive fiidores fluunt, rarius valetudinem adverfam incurrunt, aut fi quando in morbum in- cidant, minore negotio reftimuntur. Econtra fit iis qui difficulter ludant. Partes vefie^ umbra aut quavis alia re tedas exudant : eas vero quas Sol ferit, infbnfibiliter perfpirant. 1 er vim enim a Sole ludor elicitur , fervatur a tegumento. Aquas thermales vel balneas hadenus incognitas funt. Artificiales humi das & ficcx 1 contra externa mala magno falutis commodo in ufii exifiunt . Quas nunc ex pura pu ? ta aqua, nunc compofit* ex odoriferis herbis (quas Brafilia producit eximias) confi- ciuntur. Cavendum tamen, prasfertim noviciis & advenis , ab immoderato vel ff ieida- rum vel calidarum ufu. Quarum illae torpores & obftrudiones, materiam intus cogen- do : has membrorum languores, carniumque effeminationes faciunt ob fpirituum So- lutionem Quamobrem ne humor alimentarius facile foras evocetur , temer eque re- folvatur , Incofe cavent oleis balfamifque nativis. Quafi barbaries commune quid d^onh ufuT emdlta antlclm,:ate> CLli familiaris olim fuit, licet nunc exoleverit, un- Y' °^exercl^la veheme^tiora vitandafunt. Aura hasclicetblandifTimeter- ramexhfiaret^ Solisque ardores clementer mitiget , tamen motu defatigatis obeft. A vento enim adiapneuftia : ab immoderatiori vero exercitio, fumma humorum fpiri- tuumque accenfio & acrimonia proficifcitur . T empus ambulationis opportunum eft matutinum, modo maris accefliis auram intendat & maturet,exhalationesque nodur- nx prius cifpellantur: tunc enim blande ftringitur & concentratur calor naturalis. Ma- r Y ^ ambular/f circa SoIls occafum prima vefpera conducit : quod vires corpori, robur & appetitum ftomacho reftituat , ob temperiem oprimam aftis & auram meem C^n allls EuroI>* & Atncx regionibus calidioribus velpertinus flatus, fZf “ ’ ment° ey™erif0lcat' Labores & motus vehementiores tum memll mc0rprr r 7“^ °beffe ; lucubrationibus quoque mentem citius turbari , memoriamque labefadan afferunt. Hoc certum eft, difficilius vigilias & labores ob queXir^Td nCmt°leiarJfubZ0niS t0rndiS’ ‘iUam temperatis ; torporem- queadvenas&defidiampnmoquideminvilam.atpofteaplacitamcontrahere Som- “ " V1S ’ ql!em m f*? Penfilibus promilfcuamultitudo capit, commenda- a ,qUanf° obe,ft’ac propterea multum concedendum hacinre i • i ml’ orpons vigilantis decubitus merito praeferendus fomno, praderrim eo quem aura marina, non radii Solares poffunt pertingere. Somnus nocturnus in B z ledo 1 6 G VL1ELMI PISONIS IO ' ledo molliori, & plumis aviumreferto, admodum improbatur, quodvifceraaccendat, QuiSamtati confultumvult , pedibus coxifve nudis ne jacear, praefertimpoft mediam nodem. Denfato enim corporis habitu a nodurno vento venas arteriasque per le meanti faneuini tranfitum, tum&perfpirationi infenfibili atque fudori exitum, procludunt : ac tum quidem, ob tranfpirationem cohibitam, poftridie pejus & gravius habent. E di- verfoilli qui mediocriter cooperti fomnum capiunt , jucunde ac optime valent , e- viorefquc le fentiunt , emiflb praeferam fudore levi & roris inftar tenui. Adeo ut faci- le Iit in hifce Regionibus , concedere Sandorio, Per tranfpirationem mfenlibilemplus evacuari , quam per omnes lenlibilesjundas. . . ~ Qui Veneris oftui frenum injicere nelciunt, hujus coli temperiem ferendo non iunt, ardorem juvenilem extinguunt , fenedutem ante tempus maturant perfpirationem- que remorantur. Vnde cruditates ad ambitum effhnduntur, catarrhos m cerebro , m corde palpitationes -moventes. . u n. • n Inediam Incolo impatientius ferunt. Ante omnes biliofis vehementer obeft. Qui i ftomacho forte vacuo fomnum capiunt , facile tum capiti, tum cordi mala accerlunt. Proinde segris juxta & lanis conducit modice &lopiufcule cibum & potum capere, qui nuo minus compofiti vel calidi, eo conducibiliores ad fanitatem. Quisquis cmm Ie- ram & beatam Senedam attingere defiderat, live advena, five indigena, caveat hbia vini & carnium ufu quotidiano. Quo enimex nutrientium & calefacientium funt ge- nere , liquidem vincantur, corpora quidem fanguine & calore replent : Sed fm minus, frj2idi & aquofi folent nafei humores. Calida omnia & amara atque acria mane lm- r, nmis vitanda. Poma vero Aurea , Limonia, Citria , Mangaba Murucuja , melopepo- nes Citrulli , reliquaque refrigerantia , five cruda five condita utiliter comeduntur a jejunis, quibus inter delicias facra habentur , quod cordi conferant , tum & menfibus nrocipueoftivis adjucundiffimam maturitatem perveniant. Vnde abiit m proverbium. Non intrat odes medicus, in quarum veftibulo crebri Ar annorum cortices mane con- fniciuntur. Sedulo cavendum ne frudus ulli colligantur, antequam radii folar es ab exhalationibus nodurnis eos repurgaverint. Proflat illos, aftringentibus exceptis, an- te potius quam poft paftum, & faceharo conditos quam crudos apponere Fugaces enim cum horum multi frnt, facile corrumpuntur , imprimis ns, quibus imbecillis &C “temperatus eft ventriculus. Ego quidem Galenum imitatus , pepetuo fuafor fu. ami- ds ut rarius horariis frudibus fefeobledarent: unde ipiisdm multumque bene fuit 2, quotidiano ufu potiflimum iunt (nam reliquiad HiftoriamNaturalempertment) , Mmgiba Acaju , Ara{a major & minor , Guajaba , diverte fpec.es CM»r«cu,a , Jbmtama. , MafaranUa . Acaja , Aratie u Gmttcam , VmngeU , Tmogmcu , Coeas , Unam , Paeoba, ficus quoque fflvellres. Hi omnes inter patrios habentur, eoruroque maxima pars fponte provenit : nonnulli d Batavis ScLufitanis m hortis excoluntur tam feliciter , utlpArudus vilefeant. Inter fubterraneafunt Radices Pauta & Vmbn tum glandes Americani Munim optimi faporis & nutrimenti, atque fecund* mente delicia.-. Non procul a littore in locis arenofis Sc (alia zquoris imda imbutis, adeo fponte luxuriat Por- tulae* ScBraflic* marina: five Soldanelte quoddam genus , ut pro acetariis quotidia- ""hiteffcras plurima; exiftunt , quae vidui fetvire queunt. Apri majores Se minores , umbilico in dorfo praediti, carnibus optimis & faluberrimis cenientur. Amphibii porci, Capivtrres Lufitanis didi , licet dignitate caderis inferiores , integris ™lmun&B^.t barorum cohortibus alimento probo (iint. Idem de Erinaceis didum volo. Anta: etiam lucifuga: , mira vifu animalia, carnes bubulas referunt. Caprea:, tum Lepoi es Sc Cuni- culi Europ*is haud cedunt. Tatufi* denique diverte fpeciei loricata:, &in(ignes lllx Lterce cormpte^ Leguana didi, in delicatiores epulas expolit* Neque hate tantum fed &c alia identidemffilveftria Sc domeftica , catervatim m lalt.busoberrmtia nupei ab Europaeis invefta fune pecorum armenta , imprimis boves , porci & arietes, quae fera Sc^rifera utcumque exiftunt. Inter h*cnefrendes teneritate canus excellunt uf- que adeo, ut *grorum dtetam ingrediantur, SC ovili* longe praeferantur. Expcuentia enim conftat, multa quadrupedia, pifccsacavesinc Aphorifm. x x x v 1 1 1, lib. 1 1. Magnam partem Tenes juvenibus minus aegrotant. Ca- tarrhi qui frigidis Regionibus Tenes, hic potiilimum Iuvenes & Infantes infeftant ; unde nervofum genus quoque inficitur. Morbi diverfis in nationibus variant. Noftratibus, imprimis noviciis & mulieribus, funt compofiti plerumque &: chronici. Atque eorum longe plur es morbis capiuntur frigidis quam calidis , quod a nodurno frigore minus fibi caveant, & a diurno asftu calorem innatum evocari patiantur ; tum quoque ex nimia nutrientis cibi & potus ingurgitatione, calor naturalis inftar fiamma: imbecillis, cui multum olei confertim infunditur , fuffocctur ; unde corpora non folum non calefiunt, fed & fngidavitia gi- gnuntur. Quippe in tam pertinaces incurrunt vel vifcerum obftrudiones , vel alvi flu- xus, ut pafiim languentes decoloresque ac viva cadavera incedere videas. Lufitanis minus compofiti, led acutiores folent obvenire morbi : Brafilianis rari, iique acuti &£ fimplices , ac proinde eorum curationes & pnedidiones minus fallaces. Quodfi zeftas admodum ficca fuerit, biliofis & melancholicis ob nimiam aduftio- nemmale fit. Humi dum fiquidem, quodin ipforum corpore adhuc reliquum eft, calor depopulatur &£ deficcat , partibus vifeofis & craffioribus manentibus. Vnde Tertiana: exquilita: & Quartana: non minus quam in Europa graves. Sed majoricumacumine citiufque terminum attingentes. Pituitofis ha:c omnia e contrario eveniunt. Hieme autem minus pluviofa , teporibufque ob defedum aura: marinae fufeitatis , corpora non conftringuntur,fedcerebrumnerviquehumiditate ac uligine opplentur, quxaeftatis mutatione fubito accedente, circa 2Equinodium Autumnale valde noxia. Nam quia venter a redundante humore liberari nequit, aquam intercutem, profluvium album difficultates inteftinorum inde nafei oportet, fic mulieres, licet foecundat, non con- cipiunt tamen, crebroque abortiunt, aut fi quando parturiant, difficulter fcetum eni- tuntur , eumque debilem brevique interiturum , aut certe valetudinarium. Quod qui- dem potiilimum de advenis mulieribus dictum fit. Quantumvis tempus adtivum hiber- no fit magis falubre, quoniam in Brafilia ficcitas humiditati praevalet, naturarum tamen alia: ad aeflatem aliae ad hiemem bene vel male fe habent. Proinde mulieres & infantes, cum corpore fint magis pituitofo ; aeflate melius quam hieme valent. Contra gracilia * &: biliofa corpora, melius hieme, pejus scitate. Et haec quidem de intemperatis, quae moderato contrariorum ufu confervantur , corrumpuntur a fimihbus. Contrarium vero in temperatis fieri confuevit. Caeterum a morbis , qui e vaporibus ex terra aut lacubus ortis nafcuntur , non eft libera Brafilia. Coelo enim exiftente turbido , &: vento marino a terreftri vido, fiabito fiunt febres, catarrhi & raucedines. Incolae teftantur, occulta quadam viciffi- tudine fingulis feptenis amiis humidos admodum & morbofos menfes hibernos da- ri ; Sc his fex alios falubriores ac ficciores fiicccedere. Verumque comperi , non contemnenda effe ipforum monitav Ab iis tamen qui Epidemi civere dicuntur, &; a te- tra qualitate hinc inde erudante , vel a maligno Syderum influxu, certis temporibus faeviunt , immunis femper fuit habita * Anno millefimo fexcentefimo quadragefimo tertio, aeflate admodum ficca. Anthraces non lethales apparuerunt. Variolae pelti- ferae, quas teftatur Profper Alpinus in aTgypto bis in anno gr affari inter pueros, hic incognitae. Triginta annorum decurfum femel duntaxat Africana mancipia huc Va- riolis laborantes deveda, reliquos , nullo modo contaminatos, ingenti Barbarorum, ftrage , inquinarunt. Pari fere modo contagiofa Lues inter pecora domeftica , hieme pluviofa , aliquos greges depopulata eft. Eo tamen malignitatis contagium afcendiffe, ut peftis, (ficutin Peruvia non folum, fed&in multis Afiae & Africae partibus con- tingit) aut morbus pcfii affinis, inde exortus fuerit , a nemine unquam compertum efl. Magnos autem & frequentes illos dyfcntericos affedus nunquam inEpidemios tranf- jifle, admiratione dignum puto. Quafi afllduitas Euri, ex Oceano fpirantis , aerem fer enet & verrat adeo, ut feminaria contagii impediantur haud aliter a calido & fic- co , quamfub Zonis temperatis a frigido &ficco extingui videntur. Vel quia delete- ria miafmata, eximia Aeris puritate abforpta atque evida, fi non in totum pereant, faltem vigore dcfti tuta, vernaculis quidem, fednon graffantibus illis morbis pariem dis fufficiunt. Vnde apparet quanto Epidemici casteris vulgaribus funt vehementio- r es, tanto in aere ad mutandum corporis habitum, ad peius aut melius difponendum, ineffe vim majorem quam in dia:ta &; caxeris non naturalibus. Plenilu- I' HIST. NATVRAL & MEDI C. Lib. I 2t Plenilunio ac novilunio , imo & quadrantibus lingulis , alterationes manifellas cor- pora recipiunt. Quo fit, ut Medici non nili nedeffitate urgente, medicamenta propi- nent . tunc enim dolor exalperatur , &pejus habet ceger. Idem cogita de Solis motu diurno , cum fupra fidem circa meridiem, biliofi morbi, nodu vero pi tui tofi, inora- vefcant. Motus Lunas diurnus nonminus quam mcnftruus , mutationes -evidentesfuf- citans , obfervatu dignifiima operatur . Singulis enim lex horis , accedente mari , morbum ingravefcere ac dolorem exacerbari: viciffimfex aliis , quibus mare recedit, cruciatus paulatim minui & mitigari, ipfi asgri fellantur. Quod in acutioribus juxta ac minus acutis morbis , praecipue in iis qui e fluxionibus & plenitudine oriuntur , ap- pai et. Adeo accrelcentibus aquis , adtuquc maris in plenilunium incidente confligun- tur cum infirmitate nonnulli; ut etiam vitam cum morte commutare videantur : quum tamen vix quemquam tunc interiifle oblervatum fit. Plerolque autem pelago decre- fcente extingui asgrotos , quiapraster aliorum tellimonia iple toties experientia com- probatum habeo , confidentius confirmare aulim. Idem in partu fieri ab obftctricibus oblervatur . Ita ut validiffimse hx influentia & occultas Coeli mariumque qualitates, eofdem effedus nalcenti & denalcenti impertiri videantur, &hunc a vitse anguftiis, illum a carcere & vinculis uteri materni abfolvant. Hxc eadem de animantibus bru- tis affirmant, quod 3>me tamen nondum expertum lateor. Ariftoteles nullum ani- mal maris adlu exlpirare inquit. Nec ellcur Plinio aliifque veterum hac in re parea- mus, quali ab Aftris , vel Lunas potiflimum defedibus & audibus id dependeret. Cum fidus illud molle , fcrmmeum , nodurnum , fi in conchylia , frondes , fimiliaqtie liiblu- naria agat tan quam caula remota ; minus verifimile tamen, in hominem eo ulque vires luas exerere, ied eum potius ex propiore caufapati. Cum enim abundat vafliffimus hic vicinus Oceanus, omnia non folum quas proxima lunt , fcd etiam longius diffita , multo vegetiora & quodammodo repletiora fiunt, atque alterantur emacianturque illo recedente, prascipue quas aliquo humore madent, ut cerebella, medullas, fanguis, & fimilia. Sicut in corporibus noftris commercia funt fpiritualia , ita quoque in pro- fundis valli Oceani nares quali mundi conflitqtae per quas remiflf anhelitus vel redudi inodo efflent maria, modo revocent , unde ejus accolas imprimis non parum affi- ciuntur . A plurimis haud vanas fidei expertiffimis viris accepi , lenes Empiricos in praxi exercitatiffimos,ad horas ipatium mortem libi prasdixifle,&: tunc demum pronun- tiafle , poftquam jam aquas receffiflent ; cumque illum defluxum evafiflent, lpem cer- tam concepffle ad fequentem receffiim fefore fuperlHtes. Quod ipfumita contigit, temporeque dido occubuerunt, Haec, ut admiratione digna, ita Medico perquam neceflaria , ut de alterius lalute, luo que honor e minus periclitetur. fdanc naturas la- tentem vim anxie dilputare, non ell hujus propofiti : fufficiat per effedus fcivifle, quod perturbatio hasc criticum, aliquando lymptomaticum quidprasle ferat, pro dilpofi tionenaturas aut mater ix morbifiae. Sicut enim nox , ad Aphorilm. x 1 1 1, lib. 1 1, crifinprascedens , asgris molelta elfelolet, quas vero lublequitur,levis : ita oppr effio hasc aquis decrefcentibus delinens , quo gravior fuerit , eo melius & levius dilpofitum re- linquit coipus , fi modo requifita ad crifin adfint : fin minus., mors eo certius lublequi- tur. Oblervandum autem quod hx perturbationes nodu fortiores, quam inter diu exffiant. Quali hi motus. Lunas plerumque motum fequerentur, quas nodu magis quam interdiu vires fiias exerit. Crifium oblervationes frequentiffime occurrunt, modo morbi natura ritecognofi catur , principium casteraque morbi tempora non negligantur. Et totum hoc quidem infubjedis ad Goeli Solique hujus temperiem conftitutis , omniumque maxime in In- digenis , comperies . Crifes fx pe perfedas fiunt , &: quidem tempore asfiivo potiffi- mum, quia magis conftaqtia & asqualia tunc liint tempora. Quapropter Hippocratis Aphorilmum lib. 1 1 1, veriffimum quotidie experiri datur. Conflantibus temporibus, fi tempefliva tempellive fiant, morbi Habiles & boni judicii accidunt: inconllantibus << autem inflabiles & mali judicii, faspe quidem per hamiorrhagias , faspiffime vero per < < fudores; quos calidos &: magna copia e corporibus fluentes , maxime lalutares com- peri, idque diebus imparibus, juxta Aphor. x x x v i. lib. i v . fin minus , ut ex dele- du virium fit , & citius quam die feptimo , malum. Nec minus crebro per fluxus ventris crifes manifelte apparent. In quantum Symptomatici fluxus alvi , morta- les in his terris excruciant, in tantum natura critice aliquando per eandem leexone- , rare / n GVL. PISONIS HIST. NATVR. & MEDIC. LibI.L rare amat. Tum , ficut longo alvi profluvio detento vomitus arte concitatus, prodeft i itafponte fuperveniens Ixpiflimefolvitmorbum. Porro , quemadmodum hodierna novi orbis navigationes confirmant , quod fecun- dum diverfa illa mundi Climata mores gentium vicius diverfi funtjita & morbi mor- tefque difcrepant: Vtque veteres morbos extingui contingit, ita & novos exinfolita hac fiderum reciprocatione & inclinatione, atque Terras Auftralis temperie generari: quorum aliqui tranfeunt ad alias mundi regiones, aliqui permanent j aliqui vero grafla- ri deflerunt (ficutde JEgypto quoque teilantur authores) ob mutatam vi dus ratio- nem. Imo , prseter hasc quod Casium , Anni tempora , Aquarum &: Ciborum diverfi- tas , Ratioque vivendi prorfus alia, facile temperamenta immutent , accedit variarum auoque nationum mixtura. Sic Europasi coeuntes cum Americanis foeminis Mcime lucos, cum Aithiopiflis Mulatos : denique Americani cum Africanis Nigritis C ab ocles vocatos progenerant. Ex iEthiopiflis cum Lufitanis aliquando gemellos alterum alba cute alte- rum nigra, crifpis capillis , oculis casfiis nafci vidimus. Quali non fo lum vegetabilia 6c fenfitiva tranflata degenerarent ; fed &c gentes alio tradu&as &: gentibus externis commixtas nativum genium amitterent, haudfecus ac fluvii falum ingrefli propriam perdunt aquarum dulcedinem. Quod cum ita fit , quis dubitet , ex ejufmodi variis in- litionibus &C femente , non diverfas fru&uum crales exfurgere , atque inde nunc impli- catos, nunc novos generari morbos ; qui exercitatiflimos quandoque viros itadefati- garunt in praxi, ut circa morbi diagnolin & prognofin, quam maxime vacillaverint ? Atque in tanta rei incerti tudine non minus hi circa morbos Endemios , quam illi luam olim in Luce Venerea, Sudore Anglico,Scorbuto, Plica Polonica, Mentagra aTgy- priorum, aliifque id genus morbis dignofcendis &: curandis , infcitiam ingenue fint confefli. Donec tandem remediis exquifitioribus inventis, morborumque tempori- bus accuratius obfer vatis , quofdam expulerint. Nonnulli morbi exparte novi viden- tur , quia periodum, tempus, eademque accidentia, non rite obfervant, curandi tamen ratione non femper differunt. Quas omnia ut r ede dignofcantur , foler ti & fagaci ju- dicio, multaque experientia opus eft. Ego, quantum temporis publicis curis fubci- dere potui, Obfervationibushifce colligendis impendere volui. Spe certa fretus ,pofl> venturos Iatrofophos liio ingenio atque induftria , ea quas adhuc defiderintur, aliquan- do fuppleturos, autfi quas minus reTe dida, candide reftitutur os. ‘FINIS LIBRI PRIMI. GVLIELMI P I S O N i S A 3 H I S T O R I A NATVRALIS & MEDICA. L I B E R S 1 ; c r N d r s. De Js(atura & Cura Morborum in India Occidentali , Imprimis vero in Brafilia Familiarium . INTRODV£TIO. Ndia Occidentalis atque Orientalis cum fit Medicamentis omnium generum &: ad omnem curandi necelfitatem inftru- dior,quam Medicis Rationalibus: mirum dTe nulli debet quod hadenus tam multa infignium virtutum recondita infinu ge- rat, merita in lucem protrahi. Quamvis enim plurima in hae Barbarie occurrant cruda corruptaque & Hippocratica arte indigna : liint tamen non pauca iniuper utiliilima atque antiqui- tatis aemula , quoque vel eruditiifimos Medicos exercere queant. Multarum fane artium rudimenta ipiis ab animantibus (Quo benigna mater natura noluit carere arte inlita imprimis curandi morbos fuos) ad nos redundare fatendum eft. Quis dubitet ab his etiam mortalibus, licet remo- tiffimis a Dogmatica medendi arte, non plurima laluberrima & fecreta remedia at- que antidota medendique modos veteribus incognitosad nos poiTe derivari ; qui- bus paulatim per manus traditis , &: tandem quali infuccum & fanguinem a Rationali- bus converfis, Dodorum Schola: & Libri fiiperbiant, modo acceptis e vulgo remediis ratio & r edus ufus adhibeatur , in quo Summa artis polita eft? Experientia authorum- que teftimoniis conflat , omnes paflim Indiarum Incolas Medicinam facere , &: Mor- borum notitiam exfymptomatibus venari, ac caulis negledis , communi quadam ani- mi notione eruere indicationes ex Morbis, iilque fatisfacere contrarium remedium opponendo. Calidius enim '& tenuius quod evalit , refrigerando & incrallando : quod fadum eft frigidius & crallius , calefaciendo , attenuandoque : quod abundat aut tur- get, evacuando conantur reflituere in integrum. In quibus medendi conatibus, quan- tum Vel libi conflent, vel deficiant, folertiores facile viderint, ex hac qualicunque Medicina Bralihenli , a me per feptennium obfervata , & ut potui fuccinde tradita. Quantum vero feptentrionalium T errarum Incola Indiarum Aromatibus , aliilve medicamentis atque alimentis calefacientibus, ultra quam decet funt dediti: tam e contrario Indi vLgypciique nimis liint proclives in vehementiora refrigerantia , imme* mores aut ignorantes, fi par fuerit ut-robique error in excelfu, hunc majorem vi to no- xam minari. Nec dubium eft , de Brafilia aliilque Indiarum locis rede dici , quod de Graecia olim Homerus : Icilicet habere eam & iiippeditare Qupftctxa, mrKd ^ ee&Aa fuy/. fyjct, 3 7n>?is.ci 'j A vy&. Interim feniores &C exercitatiores , eximii liint Botanici , faci- lique negotio omnis generis medicamina ex undiquaque in Ulvis conquifitis conficiunt. Quae tanta lagacitate interne & externe illos adhibere videas , praecipue in morbis a ve- neno natis ; ut quis illorum manibus tutius & fecurius le tradat, quam Medicaftris no- ftris Iciolis , qui fecreta quaedam in umbra nata atque educata crepant perpetuo, &ob haec Rationales dici volunt. Quos quia Andabatarum more cum morbis congredi conflat, quis dubitet experimenta per mortes agere, & le Themifones flrenue pro- flare ? de quo Iuvenalis ; J^uot- aegros Vhemifon Autumno occiderat uno. Vtvelhinc vidjere fit, quam conlone gentes, Idioto licet, ac nullis litteris excultae, cuni nobis 24 GVLIELMI PISONIS nobis Medicinam exerceant. Per manus vero tradita Ubi praecepta medendi adeo mor- dicus retinent , ut vel mortem potius fubituri fint, quam in ea re opiniones fuas abji- ciant. Memini in caftris membra militum globulis fcolopetarumidla, & jamjamab Europaeis chirurgis tam Lufitanis quam Batavis amputanda, Barbaros recentibus gum- mi, liiccis & ballamis a ferro & igneliberalTe, & feliciter reflituiffe. Oculatus iti- dem teflis Ium, in nofocomiis rclifta ulcera &: gangraenas, ab illis vellolo iiicco Ta- baci curata* Imo moribundos ex venenatorum fungorum aliorumque toxicorum elix folopotu infuli recentis radicis laborandi minitanti a letho vindicatos, me aliifque Ga- leni nepotibus , haud parum pudore fuffufis, pofttot Alexipharmacorum & Theriaca- lium Antidotalium irritos conatus. Ita ut poffcea ejufmodi collegas Barbaros fubinde mihi adjungi palliis lim, non adeo quidem Noftratium valetudinem ad tabium arte- riarum moderari, quam diblis modis conlilii copiam praebere folitos. Febres &: morbi pleriqueinhoc America: trablu familiares , prognoli & curatione ab Europaeorum faepius ; ab Indorum Orientalium rarius differunt ; iifquepartim cx veterum inflitutis partim ex more Regionis mederi contingit. Relublante autem morbi pertinacia, Brafilianorum pater vel mater familias adit vicinos, ut, li quis tali morbo vel dolore infeflatus fuerit, remedium ilico promat, debitaeque charitatis of- ficia viciffimpraeftet. Sicut olim in Graecia moris fuiffe legimus. Quotquot hanc artem profitentur, live Indigenae, five advenae, live mixti generis Molat a & Mamoluca , religiofi funt admodum in praefcribenda aegrotantium diaeca. Sae- pius & flatis horis , ob citam virium proffcrationem, cibant. Defedum enim quam ex- celfum aegris plusfemper in Indiis quam alibi nocuiffe, multis experimentis ratum ha- bent. In quo tamen medium cordatiores tenent. Errores in tenui vi&u, praeval ente indicatione virtutis, deteriores in defedu ; praevalente morbo, deteriores in excef- fu : in pari indicatione pares errores. Cum autem in febribus hifce multifque aliis mor- bis acutioribus (raro alalfa pituita , crebro a bile ortis ) liberior exhalatio fiat, &: Ipiri- tus nimium attenuati, facile ad delirium exacuantur; vidus paulo plenior &:humi- dior non abfque ratione conceditur , quod acrimoniam bilis retundat , exliccationi hedies occurrat , & fpiritui elabenti fuccelfor em faciat copiofiorem. Huc accedit falutaris ille ante enarratus , lotionum, irrorationum,balnearum frigidarum & tepida- rum ulus. Adeo denique cos tranfpirationis liberae cura follicitat, ut nihil aeque ca- veant , quam nequis convalefcentium vel folis radiis , vel vento terreftri nodurno fe ex- ponat. Ita, ut ex noftris Belgis quofdam paulo rigidioris vitae impatientes ab ipfis pror- fus derelidos viderim . Quamobrem morbo licet profligato , exquifitiflimam vivendi rationem diutius inflituunt , ne languidis vifceribus bilis repullulet, &: febrilis miafma- tis incrementum fiat. Cordialia refrigerantia & putredini refiflentia, nunc in fyrupi, nunc in conditi for- mam redada, haec maxime probantur quae fiunt ex pomis CMurucuja five Granadillis, (ex celebri illo flore pallionis natis ) Limoniis , Arandis eorumque floribus Mangabas y Vbapitanga , Ficubus filveftribus fragrantibus Iamacaru didis, pulpa Citrulli, Cucur- bitae majoris & pomorum Ianipdpa : tume piris & prunis punicis quae Arae a. & Guaja- ba vulgo dicuntur. Radices porro fucculentae arboris Vwbu (quae dignitate &: fapo- re Citrullis haud cedunt) recentes mirifice ardorem &: fitim extinguimt : acceden- te largiori frigidae potu, &: decantata illa ptifana ex radice Mandihoca fada, quae vires imprimis reficit. Si purgandi fit neceffitas, abffcinent a medicamento fortiori, imo ultra Tamarin- dos Mechoacannaeque recentis condituram, vel fimilia laxativa, vix afcendimt in morbis acutioribus. Qua in re folertiores dilpenfant, quali memores Aphorilm. xxiii. lib. i. pro quo magnum efl quod fuppeditat Barbarorum praxis . Ceterum conflitutio &: temperamentum Regionis, vidufquq ratio fimplicior &: alia plura fa- cile dirimunt litem, utrum majus debeat haberi remedium, Venaefedio an Purga- tio: adde quod tum criticae Haemorrhagiae, tum praxis quotidiana, circa morborum rationem & curationem , Phlebotomiae praerogativam fatis demonftrent: Catharfis vero, tarde potius, benigne &r raro fiat, tantumque in Meridionalibus terris poft- ponenda, quantum in feptentrionalibus praeponi fblet, five confervandae valetudi- , ni , feu morbo tollendo id fiat. Ad illud Platonis fcilicet didlum: Morbos non magna , pericula denuntiantes, minime efle irritandos medicamentis purgantibus. Quod ta- HI ST, NATVRAL. & MEDIC. Lib. IL a; men ftridius inter primos Incolas, quam Advenas feptentrionales, victu craffiori uten- tes , chronicifque morbis a cruditatibus ortis obnoxios obfervandum eft. Ad haec , licet anni tempeftates inter fe differant parum /imileique fibi multum lint , ut alibi notatum eft, iub lolftitio tamen hiberno, Sole Cancrum ingrediente , tum quo- que fub Cane & ante Canem, obventorum Meridionalium tepores &: humiditates proedominantes , non seque feliciter inftituuntur purgationes. Idem cogita de lolftitio adlivo , quod in Capricorno fit, ob nimias ficcitates. EEftate per fuperiora, quod ob dominium bilis in ventriculo contentae, plurimi fint faciles ad vomitum: hieme vero per inferiora corpus purgare convenit , ob redundantiampituitae, praefertim.fi materia peccans infra feptum tranfverfum haereat, juxta Aphorifin. i v. lib. i v. Cujus neceflitas fi tanta in Graecia, in In diis facile major erit. Quippe Tnzpo^oAoi ™ mtu qui dicun- tur, 1 aevitatibus inteftinorum infeftari folent , purgationefque per fuperiora haud fa- cile ferunt, ad Aphorifhi. x 1 1, lib. i v . Dubium haeret plerifque artem medendi profitentibus , quare fiib zonis torridis , medicamenta purgantia , majore licet dofi exhibeantur , minus tamen operentur : Cum a praeceptoribus edodi-fint , tutius fortiora medicamenta , maj orique quantita- te in Terris feptentrionalibus quam meridionalibus fiibminiftrari, ubi lapfus virium, &c humorum accenfio minus extimefeenda. Quam diverfitatis rationem, partimex difpofitione individui nafei crediderim , quodfubhoc coelo calor vitalis ab extraneo ambiente attradus, minufque concentratus, debilius agat in id , quod a circumferentia trahere debet: partimex effetis medicamentis exoticis, quorum plurima quia minus durabilia, nobiliores partes deponunt, ac terreftres retinent. In modo etiam praeparandi medicamenta differunt Americani ab Europaeis. Prae- terquam enim quod virentes & recentes herbarum luccos perpetuo ad manus haben- tes , Apothecis facile careant: Remedia quoque ex variis compofita admodum aver- fantur ; Sedfimpliciora in quovis medendi genere ampleduntur , a quibus nempe cor- pora non ufque adeo irritantur. Quam erroneam quorundam Medicamentorum far- raginem Fernelius lib. v 1 1 1, eleganti fimilitudine confirmat. Adde, quod nuda &C genuina efficacia fimplicium clarius elucefcat. Hujus autem indagationi ftrenue incu- buifte in hoc novo rerum incognitarum mundo, non infimae utilitatis efle exiftimo. Praeterea Lufitani aeque ac Brafiliani , nativi Medicamenti infufum raro igni , fed aeri 5c rori nodurno verfus Orientem exponunt. Ynde frigidiufcula aura fiibtiliffimufque ros vicem corredorii attenuatione fua praebet , dum medicamenti acrioris & calidioris vi- res moderatur. Certe cum confidero gentem hanc fimplicibus & cuivis obviis ac vi- lioribus herbis feliciter mederi affedibus contra naturam, tam externis quam inter- nis : non dubito prifeam Medicinam omnino talem fuifte, ac maximam partem com- pofitorum iftorum Medicamentorum a recentioribus inventam efle , fuo potius quam aegrotantium commodo. Vt vix me contineam quin cum Plinio exclamem; Quo Deorum iftam perfidiam monftrante , haec conftituta funt, ut fas pe contrariis qua- < « litatibus conflantia medicamenta fimul mifceantur , nifi ut carnificinam (addo &au- ^ rificinam) in humanum genus exerceamus. Quod & alio in loco mecum confirmat, qui vilia Medicamenta primo afpedu non contemnit. E contrario attonitus, ut ipfe ait, quorundam perfuafiones , qui prodeflenilnifi pretiofa putant , &c ficutvidum ex (C Artocreis tantum, itaexliiperftitiofis compofitionibus medelam fruftra quaerere fa- tagunt. Sed defino, ne a non emundas naris hominibus haereticus vel paradoxusin Medicina audiam. Medendi fupinitas in febrium fyno chorum & ardentium principiis, ut ubivis terra- rum, ita in Indiis imprimis nocet, ad Aphor. x x i x. lib. 1 1. Incipientibus morbis fi- ‘ c quid movendum videtur, move; vigentibus autemquiefeere oportet. Nec attenden- dum ad Avicennoe confilium , qui nonnifi poft concodiones , venas fecandas prxeipit , principio & vigore morbijam elaplis. Febres enim acutas adeo invalefeunt fi in ipfo fta- tim initio magna remedia non adhibeantur , ut non raro lethum fecum trahant. Quin fiepe poft fecundum diem nihil movendum, quod motum pridie non fuit. Imo in acu- tiffimis turgente materia , fiepe poft primum, ob exolutas vires , quiefeendum eft » Cujus rei veritas ut fuit per experientiam deprehenla a Grascis : fic indi es magis magif- que in Incfiis elucet. Et fanguinis quidem miffiones in Noftratibus ac plerifque adve- nis noviciis religiofius cautiufque oportet inftituere, eo quod Lufitanorum prader- - ■ C cim l6 GVLIELMT PISONIS tim Indorum folida & compada corpora amplis vafis ac rara pinguedine far da, fer en ais fatigationibus & vacuationibus fanguinis aptiora fint. A prima namque infantia ad lpfamufquefenedam (quas utraque firma in Indigenis eifefolet) cito, tuto &: jucunde, amici amicis omni diei nodifve hora venas incidunt. In illo Rhafin , in hoc Aviccnnam imitantes, invitis tot Galeni aliorumque veterum inter didis. Celfique illud didurn ,,lib. 1 1, c. x. refpiciendum, Non quootas fit, neque quid in corpore intus geratur , fed quo vires lint. Ea tamen cautione , ut quanto Europoos ac Boreales fixperent fe- candi frequentia: tanto cedant illis in quantitate mittendi una vice: ut enim in ea funt liberales fatis , ita hi e contrario parci. Nec unquam Hippocratis exemplum affecutos memini, atque ad animi deliquium ufque fanguinem detraxiffe; quod requifita adid uno in fiibjedoraro concurrant. Injuvenili, vegeto acplethorico corpore vixfeptem uncias excedunt: quater tamen imo quinquies uno die feliciter incifionem repetunt. In quo nec Agyptios plane imitantur , qui a fumpto cibo ; nec Europaeos noftros , qui jejunis utcunque Sanguinem educere amant. Sedadconcentrandas vires & lipothy- mias evitandas offam conditurse cum modico frigido potu exhibent. Raro hirudinibus, quae funt Europseis minores, utuntur: fearificationibus autem frequentiffime * tum & cucurbitalis corneis rite applicatis , phlebotomia defedum fiipplent. Solus cornearum cucurbitularum apud Americanos ufus exiftit , eaeque funt Taurorum parvae perpolitae quibus altera extremitas lata, altera anguftiffima parvo meatu conftat, quas non igne vel aqua calenti, fed oris fiidione cutLvalidiffime affi- gunt, reiterantque pro lubitu. Sudum illum ad Medicinam fpedare novit Homerus, qui de MachaoneMcnelaum vulneratum curante, Sanguinem, inquit, exfiigens, lema medicamenta adfparfit. Quam vero tutum & validum fcarfficatio fit remedium con- tra plurima mala externa &c interna, praeter Galenum & Celfum, Oribafius ex Hero- doto refert, lib. v 1 1 1, c. x v i i. Et de fe ipfe teftatur Oribafius , pede laboranti , duas circiter fanguinis libras, fibi cum fiicceffu per fcarificationem fuiffe edudas. Hoc idem Indigena faciunt volentes cute fcarificata fanguinem demere : hincque copiofior , quam cucurbitulis , educi folet. Verum quod ad magnas fcarificationes, ac citra cu- curbitulas abfblvendas , in his non convenit Brafilianis &: Europois , neque in modo ne- que in quantitate. Raro enim cultello, &r fiiperficiarie, fed fpinis arborum; vel dentibus pifcis Lamiae (fine quibus vix quemquam eorum peregrinari videas) fiunt, altifque pla- gis , non adeo in malleolis veterum more , coterifque externis membris , ficut iEgyptii aliique folent: fed femoribus, furis, brachiis , omnibuique carnofis corporis partibus. Hac ratione libras fanguinis educunt, non fecus ac alii per venofedionem . Pluri- mumque adeo differunt a cucurbitulis fcarificatis. Vtvero doloribus fcarificationis fuccurrant , antequam opus aggrediantur , non folum fridionibus , fed &: manuum verberationibus crebris , ftuporem quafi membris inferunt. Perado opere, vulnera aqua calida irrorant, eaque Balfamis & fuccis linunt anodims. Atque his folum re- mediis plurimos affedus reftituunt, internafque partes nobiliores a noxis liberant. Videamus tandem quo circa Vomitoria, Sudorifera, & Opiataanimadverfione ai- gna funt. Qui Incolarum & Regionis temperamentum calidum & humidum effe perfpexcrit, haud difficile dijudicabit, quando & quibus per fiiperiora ventres exonerare lit necef- fe. iEftate enim ficca bilem qualemcunque , a crebro fruduum fugacium &: hora- riorum efii in ventriculo colledam , haud tutum exiftimant per inferiora ducere , profertim iis , qui 7n/if)o%ohoi m ctvu dicuntur. Cum alias didum fit rem Modicam fe- re hic abfolvi meris vegetabilibus , (quarum copia facile inopiam mineralium com- penfat) vomitoria plurima inufu funt. Sed coteris facile palmam proripiunt celebres illo radices Tpecacuanh* , in tradatu fimplicium delineato. Ad has primum refugium eapiunt omnes pariter Incolo , utpote tutiffimas ad exturbandum five aflumtum vene- num, five cacochymicam faburram circa procordia horentem. Pro coteris autem rcvulfionis gratia exhibentur contra fluxus ventris, nimium in Indiis familiares. Plu- ribus encomiis hanc eximiam Panaceam extollerem ; fed vereor ne Satyricus quilpiam id de mea Ipecacuanha , quod tempore Catonis de Braffica nimium laudata dixit : Brajji- cci Dia Catonis . Coteri frudus vel herbo ufiiales per fiiperiora potiffimum operan- tes , flmt nuces Cathartico , Anda , tum Ricinus Americanus major & minor. Qua- rum dotes Sc noxo in tradatu fimplicium' expolito finit. Caapomonga }Iito , Manaca, 'J alioque Hisr. NATvRAL. & MEDlC. Li B. IL a> alia?que ejufdem quidem farina:, fed indomita exturbandi qualitate praedita?. De qua rum ulteriori ulii & abufii fedula polleri tas cogitet. Licet autem defudoriferis exhibendis minus follicita eft Medicantium turba ; atta- men cum oporteat miniftros natura? eam rede agentem imitari & eo ducere quo ver- git mon difficile erit in Regionibus ad Meridiem & adluoium cceli afpedum tendenti- bus fiidores promovere cum Euphoria. Medici multis abhinc annis in praxi exer- citati ipfi adeo Theriaca? fimililque compofitionis fudoriferis temperatius & minus compofitum unum atque alterum longe praeferendum arbitrantur, eoque tanquamad facrum febrifugum cUivis obvium confugiunt. Quod fit ex aqua fontana , & facchari momento , cum multo recenti limonum acerrimorum fucco ad mellis fere confiften- tiam codo, eamque latis calidam bis terve de die, praelertim initio exacerbationum*, reiterant. Atque hoc modo fudores copiofe educunt, ac turgentes fervidos humo- res acidi tatefimul frenant fedantqUe. Quod ego multoties, paucis generalibus prar- ‘ miffis, felicifiinie imitatus fum, ftupendolque effedus a tam Euporifto remedio, addi- to fUbinde fale prunellae vel oleo tar tari, contigit videre. Etiamfi enim culpanda fit futilis illa credendi cacoethes, qua? in Indiis mire afficere folet mortales, defebrifu- gis fuperftitiofis , fympathicis amuletis & fimilibus ; tamen vel inviti cogimur fateri i quarundam rerum effe eam vim, ut paroxyfmum febrilem fine noxa infringant & pu- tredini fimul refiftant. Quomodo creta vitium acefcentis cerevifia? emendet : quo- modo fiiccus limonum vehementiffima? ebullitioni facchari in capaciffirrio cacabo refi- ftat: Spiritus item vitrioli cum fale tar tari mifius acidi tatem perdat, &nuilta alia, qui- bus brevitatis caiifafiiperfedeo , haud facile erit pronunciare. Interim argutulos illos acerrimos abftrufarum rerum, fi Dis placet, inveftigator es * qui occultas proprietates pro ignorantia? alylo perpetuo reputant, omnemque caulam ad manifeftas qualitates acceptam referunt, invito, ut me ha?c &: qua?dam fupra enarrata naturae arcana edo- ceant. Cum vero perpetua? vigilia? &: doloris vehementia, magnis illis remediis evacuanti- bus contraindicent, fomnum nunc per interna foporifera & anodyna, nunc per externa qiia? cogendis fint ruentibus humoribus, conciliant. Quod totius corporis , praecipue capitis,frigiaa? irroratione, &: undione vifeida? cujufdam & frigida: materis, e plan- ta Vrucatu , tum e ramis Cardui littoralis contufie, inflituunt Barbari, quibus ufusopii nondum innotuit. Quia autem narcotica non immerito tantopere extolluntur per omnes Indias, ubi morbi acutiffimi cum fpirituum &: humorum orgafmo , pra?fertim ventris illi fluxus fanguinei malemorati , Catarrhi Sc Haemorrhagia? contumaces gralfantur , operse pre- tium erit circa eorum abufum breviter quadam rhonuiffe i nd temere ad auram popu- larem captandam, ut fiepe fit, adulatoris potius quam veri Medici officium praedent* & in graviffimos fcopulos impingant. Non fine noxa datur iis, qui ex craffis humoribus & frigidis morbis laborant ; tum quoque quibus vires five a morbi vehementia , live ab immoderata forte Venere nimis exhaufta? funt . Neque tuto exhibetur * quibus in morbis afliixione natis non aliqua? generales evacuationes pra?miffa?fimt, quo dp edus opprimant, hoftem includant , cum evidenti a?grotantis periculo. Verum fi dolor atrox &: vigilii ex fpirituum & humorum tenuitate , aeftu &c mordacitate ferociente, nata? fint ; eos non tantum fedant , fed & naturam armant contra inimicum , eumque obortis fudoribusj quod in Regionibus calidioribus haud raro fit, propellunt ad extima * fpiritufque Vidor foras diffunditur , unde morbi fimul & fymptomata tolluntur . Certe enim quam amica eft fpiritibus ac humoribus coagulatis diffolutio, tam grata acceptaque diffiolutis coagulatio, qua? fubtiles halitus denfat, efferos ichores figit, mordaces fuccos mitigat. Atque hxc de modo curandorum morborum acutior U11I5&: Febrium potillimum, in genere dida velim. Deftillatioiies & Oppilationes illas chronicas , ex quibus febres * fluxus ventris , aliiquemorbi graviores noii raro pullulant, advena? intemperanter vi- ventes haud facile evadunt. Eo quod Cruditates , qua? vera femina funt morborum* ob fupra enarratas caulas, non rite pra?caVent. Ex iis enim edudi vapores faciunt In- flationes : iidem in capite condenlati Deftillationes : in aliis membris &c vilceribus Ob- fh'udiones: uhdefequitur aut Putredo aut Inflammatio; Atque ab aliqua harum caula- rum , intemperies humorum , exindeque nafcentes morbos, provenire dixerim; C z Q A~ q; i8 GVLIELMI PISONIS C A P V T II. T)e Catarrhis. kVum inftituti noftri ratio poftulct, profequi Cruditates , Obftrudiones , castera- Jqus mala inde pullulantia; videndum quid notatu dignum circa Catarrhos. P ar illimis deftillatiombus veterani incolas, creberrimis advena: juvenes & pueri moleftantur: ExqueveH frigore nodumo,aftrido, &c comprefro capite: vela caloribus diurnis rar efadis carnibus exoriuntur. Quas plurimas faspe noxas vel per fe vel ratione partis in. quam fluunt, fecum trahunt. ^Bftivo asque tempore, aepluvioio orumtur, hu- moribus capitis in fauces , quandoque in afperam arteriam partefque diflitas decidenti- bus. Quemadmodum enim omnia oppleti capitis fymptomata in primigenia febre (te- fte ‘ xippo crate) ftatim enafeuntur ; itanon minus aliquando vis Solis ciere catarrhos . animadvertitur , e cujus afliduitate maxima interdum mala oriri folent. Vt enim aquae ftillatitiae , fub tracto aut exundo igne , profluere celfant ; ita catarrhus ab mtenfiflimo p0lis calore fufeitatus, non prius aliquando fubfiftit quam asftus deferbuerit. Hy eme plu- viola, perpetui redundantes humores vifcera laxiora pervadunt, unde tufles , tabes pre- cor diorum, maxime vero ventriculi oppletiones , alvique albi fluxus , ( qui cerebrales vulgo pradicis didi ) cum phlegmate ex capite defeendente, proficifcuntur : ad Aphor. xxx. lib. vii. nibuiper diarrhoeas fpumofa funt alvi excrementa , iii a capite pt dejiuxio. Quid quod ipfa nervorum paria, fpinalemque medullam invadunt, quod humores op- mao mobiles, partiumque facultates retentrices minus valida in his terris deprehen- dantur. Maxime vero homines recens fanitatirefti tutos, recidive quafl,iteratoque cor- ripiunt Catarrhi , tanto impetu , ut omnes pene nervos occupent , unde caxitates m o- pticis , ftupores &: tarditates in fenforiis & motoriis excitantur. Atque hasc omnia gra- viora oriri exiftima , fi ventus e continenti oriundus ante diluculum , apertis fudarns ca- put &pedus frigido malignoque.vapore fubito feriat, tranfpirationemque collibeat. ^ Porro fi quando contingat virilem vel femlem aetatem ftillicidus e capite, vagiiquc armum doloribus ( Curimentos vocant Lufitani) tentari, diuturni & curatu difficiles die folent •qui tempore plenilunii, tum accedente asftu maris, prasfertimpoft Solis occafum, exafberantur uique adeo , ut mifTa caufa , folis fxpe fymptomatibus occurrendum fit ; quippe fpatia inter articulos non folum alternatis vicibus, fed& vifcera mterna dolori- bus profundis afficiuntur. Ita ut Rheumatifhmm vere experiantur de quo Hip. 1. de lo- cic m hom. &Gal. dediffi feb. c.7. agunt. Qui ob analogiam quam habet par tim cum catarrho , partim cum arthritide , vulgo medicorum non raro imponit. Non quod pla- ne necandum fit a cerebro fubinde humores iftos immediate defeendere, cum pateat fepe dolores in cervice incipere, & poftmodum ad humores defeendere, fed primam fe- r olorum &: acrium humorum generationem fieri inhepate fervidioruunde debilius red- ditum , non fatis conveniens nutritioni alimentum generat, qua: duo tam nobilis vilce- ris incommoda , quam fine nimis frequentia in calidis regionibus , alias fatis fuperque demonftratum eft. Affedus porro hic utcunque comitem haoet febrem lentam lym- ptomaticam , & propter diuturnitatem potius quam vitae diferimen extimefeendam. * In principio curationis abftinendum a quocunque validiori medicamento. Evacua- tiones enim dive per alvum , five per fudores , nunquam nifi m morbi declinatione pt o- f ai fle , expertum eft. Quapropter poft reiteratas venasfediones , pro re nata, mateiia morbifica eft praeparanda , mitiganda ; intemperies corrigenda, omnefquepaites tam mandantes quam recipientes roborandas.Interim ad obtundendam humorum acnmo- niam, fedandam agitationem, julepi celebrantur ex Aqua cannae faccareae , Grana- torum, lanipapA &c Ptifanx ex radice Mandihoca praeparatae cum tamann is. Qui fuccedant decoda ex lupiunga & Salfapanlla ad fiidores proliciendos. ’ ■ ■ Hxc breviter inferenda j udicavi , ne ca quas de catarrho dida funt cum io confundantur. In curatione enim catarrhi proprie didi, fi utroque remedio, fcilicet pur- gationis &: venasfedionis utendum fit , prascedat V enasfedio , ut moti humores tanrur , fluxufque e cerebro excidentes fiftantur. .. Catharticum unum atque alterum pituitam ducens ex nuceAnda, vel ex catapotiis qux Mcchoaeanam , Colocynthuiem , Aloen Zc Guttam camboidcm rectpiunt.inlti- HIST. NATVRAL & MEDIC. Lib. IL 29 ttiifleJfiifficiet. His luccedat .Syrupus Tabaci ad magis incidendos vifcidos humores , atque ad arcendos afthmaticos affedus. Quod ut tuto fiat, cautione opus eft circa tam validum medicamentum. Scilicet ut gradatim dofis lyrupi augeatur, atque praepa- ratio ejus rite inftituatur. Sicut in liujus libri calce docebitur. Quibus fi for te mens acris humor refragetur & gravius periculum minetur a ftupcfacicnnbus , quod eximii fint in fimili neceflitate profedus , non ulterius abftinendum ; quia tabificam pruinamqua pulmones madens cerebrum fubinde perpluit, intercipiunt. Qua: tamen cautius exhi- benda , quandiu figna repletionis in capite & pedore apparent : nam tunc eorum loco fiidorifera , fridiones & undiones prxferendx : maxime vero , ubi deftillationes vifce- ra & membrajam diu obfedermr. Recipe lummitates T upeicava , radices Aninga , Betii , laborandi , Aguaxima , cortices arboris ^ebiptra , folia Iaparandiba , Caaroba , Camara , Fi- mente filvejire longo. Ex quibus , accedentibus foliis Myrti, & radicibus dlAraca , balnea &: fomenta concinnentur, partelque dolentes aliquotieslaventur. Mox Ipiritus vini, infufo Pipere Brafilienfi, ftupa alpergantur. Fridones denique ex oleo Tabaci, Rici- ni , Chamomeli & Myrti Americani , in quo thus aliquandiu maceratum fit, mfti tuan- tur. Prx exteris probatur linimentum, quod ex pinguedine vermium toftorum larumaiy &C venenofa rana Colora , conficitur. Poftea emplaftrum ex prxftantiflimo Elemni gummi Icicaiba , Anime , Pipere Brafilienfi & adipe capras , partibus afflidis apponen- dum. Quod ab empiricis , & rationalibus, prolpero eventu inftituitur. Fonticulorum denique necefiitas, fi ullibi, his terris magna eft, modo temporius, ob majorem humorum mobilitatem, inferioribus xque ac ftiperioribusrnembris applicen- tur, quod fer oros humores a nobilioribus partibus derivant, & xque exiftenti quam fien- ti morbo opem ferunt. Adde mafticatoria, quorum principem locum facile obtinet la- borandi decantata illa radix, qux mane modice manducata , grato acore pituitam atte- nuat & educit. Sternutatoria quoque ex pulver e Tabaci felici cumfucceflu ufurpantur. Cibus fit temperatus ad caliditatem & ficcitatem inclinans, totalilque abftinentia a Venere &r Baccho. Ad hxc ab illa perpetua viciflitudine nodis atque diei libi ca- veant, ne modo calor, modo frigus, quid moveant; quod incautis advenis familiare eft. Poftremo potus fit defaecatus ex aqua fontana , quemque Vbiraree' five Guajact cor- tices , larfaparilla , laffafras , liquiritia nativa ingrediantur. Cxterum cum cerebrum pituitas efle fontem Medicorum princeps affirmet; eam partim gignit , partim calefadum , ut fxp enumero hic fieri folet, e toto corpore trahit, ac rarius in pulmonem demittit, eumque exulcerat aliquando, unde Tabes enafcitur. Cujus peculiarem curandi modum operte pretium duxi paucis addidifle. Cum enim non minus beato caslo loloque hic Americas tradus gaudeat, quam Italia vel Grxcia, Galenum imitari lubuit. Qui ut tabidos ad Infulam Tabiam , ita ego ad faluberrimum montem mari vicinum, pulmone laborantes ablegare Ium folitus, sedibus verius ortum apertis, Euroque expofitis, occidentem vero Ipedantibus , obtedis. Quod quidem nonmenfibus pluviis fed seftivis fieri convenit, cum eximia illa aeris tenuitas &: licci- tas , pulmonis ulceribus amiciflima , collapfis vifceribus vitalibus robur reftituat. Ae- rem enim pro relpiratione attradum, non minus ventriculum & inteftina ingredi, quam pulmones , eleganter probat Hofmannusinlnftitut. . Inter fquillas , cancros pifcelque cartilagineos , ii qui facilioris concodionis funt eliguntur; ut & avesmontanse, phafiani, columbse &C palumba, atque alise, exceptis carnivoris &: altius ad sethera volitantibus, utpote calidiffimis. Lac caprinum , prxcx- teris vero pulmenta, emulfiones, boleti, placentx e exficcantes & conlolidan- tes , reliquis alimentis medicamentofis facile palmam prseripiunt. His addantur aqux florum Aurantise &: ibabirabp. Loco conferva: Rofar. illa quse ex fragrantibus prunis &: piris Granatenfibus fitprxftantiflima, lubftitui folet. Navigatio quoque modica circa littus, cseloac mari cl em entiori , animo & corpori proficua habetur. Licet autem lyrupi Tabaci lupra enarrati prseparatio diverfis modis inftituatur, diver- fafquealiquandorecipi2tcompofitiones pro varietate affeduum vel temperamento- rum: Ego relidis exteris lequcntem prxferre folebam quem ex lucco T abaci maris rec. exprefli Jhj. Aqux Cannxlaccariferxrec. giij. Meli, filveft. (grato luo acore oxymel fu- perantis) |j. Prxpararij ulli lecundum regulas artis, addita tamen ea perpetua cautione ut fucci Tabacini exquifitiflima fiat primum digeftio, qua vomitiva & purgativa atque aliaqualifcunque violenta qualitas infringatur , ficut in aliis mujtis validis medicamen- tis fieri Iolen C j G A» jo GVLIELMI PISONIS C A P V T III. De Oculorum malis . MErito quidem Hippocrates lib. de Aere, aquis &c locis, oculoium mala, tum imprimis lippitudines duras ac vehementes meridionalem plagam habitan- tibus familiares eife , tum quoque iis quibus carnes calida; & ficca; funt , tefta- tumreliquit. Inter primas noviciorum in Indiis querelas haudpoftremum locum ftbi vindicant oculorum vitia cum videndi facultate depravata velliiblata. Ex his quidam Sole occidente, quod minus lucis praebeatur , quam opus eft, maxime tempore pleni- lunii -nonnulli crepufculo matutino videre delinunt. Prior aifedus wK^Aama, 5 po- fterior mt&A amia. Graecis didus. Quibus li pertinax capitis dolor accedat & non in tempore remediis liiccurratur , periculum eft ne prorliis tandem coecutiant, vocatur- que Gutta Serena live dpcwpatng. Omni quidem anni tempore fed aeftate potimmum ficca quae aciuarum exors lit , hic oculorum affedus advenas, vix indigenas, mf eftat, ra- riufquenunc quam olim dominatur. Quod noftrates quondam adventitii, Solis Soli Indici ignari, multorum morborum origines nondum habuere perfpedas , quas poftea edo di evitarunt, eorumque principia declinare didicerunt. Nvk&A uma hxc fpontefua curatur , aliis adfeptimanas fex imo menfes totidem protrahitur, nec raro recidiva eft. Duplex eft hoc malum. Externum , quando nubecula; tranfparentes vel non tranfpar entes fiip er veniunt. Internum, cum nihil omnino exterius inoculo ap- paret. Pofterius hoc priori frequentius infeftat , & difficilius curatur. V trumque ex- ternam & internam caufam fomitem habet. Pauperes & milites gregarii, corruptis fa- litis flepe alimentis , aquis prsetereaftagnantibus, vinoque ardenti rancido ac faeculen- to vefcuntur. Addo quod intolerabilis ille Solis verticalis percuffiis,ad torridum littus (quod non raro plantas pedum viatoribus comburit) oculorum aciem vehementer obfufcet debilitet, catarrhofque ad nervos ufque opticos folvat. Sicut faepiffime in caftris Illuftr. Principis Naffav. a me eft obfervatum. Mox delaffatis , porilque aper- tis, &: totas fa;p e nodes fubdio, luna plena, ftante mediterraneo vento , recubanti- bus, fluxiones figuntur. Hxc incommoda oculorum atque caligines, incolarum ritu, hoc modo tolli vel emendari folent. Primo inter didis illis alimentis, qua; diu in penuariis recondita,muco- rem atque fitum contraxerunt, in eorum locum recentia, ficca, temperata fubftituun- tur , quod labefadato ventriculo fpiritus viforii craflis & vaporofis halitibus facile infi- ciantur. Pra;terea tam xftum diurnum , omneque obj edum jufto fortius ; quam frigus nodurnum, quod caput replet, arcent. Adha;c, cephalica purgantia aliquoties repe- tunt. mox venas temporum &C poft aures aperiunt. Dein rafis capillis, afpergines, cucuphas adhibent. Sternutatoria ex pulvere Arboris Ibabirdbat &c Tabaci momento , caeterifque fimilibus exficcantibus apprime praeparant . Mafticatorns item ex radi- ce laborandi non leve fblamen adferunt. Cucurbitularum cornearum & hirudinum quoque ufiis, imprimis in cervice, commendabilis eft. Setones m nucha, veficato- ria, fonticulos denique eodem modo quo in Europa applicant. Tum in hoc exter- no & interno ; tum in aliis oculorum affedibus , aquam , qua; ex fragrante illo flore ar- boris Ibabirab* & e canna Saccharifera recenti deftillat , eximia virtute pollere , quoti- die experimur. Ros 'fimplex , vel dilutus cerufta cum lade mulieris-, denique liquor il- le praffiantiffimus ex fpinis arboris Samouna expreflus, ocuhfque infufus vel circum- circa illitus , vifixm acuunt & corroborant. Externo autem oculorum vitio cum nu- becula ovum recens adhibent ad duritiem codum , additis tribus Sacchari Candi & pulveris Ibabirdba partibus , & una vitrioli albi. Ex quo liquor exprimitur, qui cubitum ituri oculis adhibetur. Idem quoque prxftat aqua Manipuera exradice Mandthoca , quae licet pota venenofa habeatur , oculis tamen prodeft, vifumque emendat. Quod- fi malum ulterius renitatur , fumus contriti carbonis e cortice lbabtraba&c Tabacim oculos aegroti infufflatur; mox mafticato allio jejuno ore, lmguxquc impofios Ibabtrab* cineribus, cilia ejus identidem lambuntur. Procter remedia modo dida, Lufitam xque ac Barbari fyncrafia quadam vifum reftitui teftanturjecore pileis Lamia; recenti, vel iale paulum condito , manducato. Quodipfum I. Bontius de Indis Orientalibus mano- HIST. NATVRA L. & MEDIO. L i B. II. fat. Quo videtur quoque /pedare illud Hippocrat. didum lib. deVifu. Vnumautduo frup prout maxima devorare poteft de hepate bubulo cruda , in meile tintla exhibeto Mihi utriufque enarrati remedii felicem fubinde effedum videre contigit. Hifce potiffi- mum fiibfidiis accedente tenui diaeta curatio abfolvitur ; modo asger a fupra didis cau- lis externis &internisfedulo, diuque etiam reftitu tus libi caveat, pradertim cum intus dominatur affedus, nervufque opticus dudum receperit fluxiones. Atque hxc quidem mala plenilunio imprimis mgravelcunt. Vnde humores moti non parum au^ntur, quo tempore caputpurgia evitare prseftat. ° C A P V T I V. CVf?1 ^*ere m0£^eratum lub hoc ccelo ea corpora fublunaria recipiant qua; adtus diurni & frigoris nodurni viciflitddinibus expolita funt, fit , ut, ficut acu- ^ caFdiffimi 5 *ta Nigidi imprimis &: Chronici morbi in Indiis magis fint familiares. Inter acutos quidem facile primus fatale hoc Spafini genus , Graxis rg/o-weV, Belgis De wm /nuncupatum : quod frequens admodum eft, didoque citius hominem flantem fedentemve invadit , & rigidum tanquamftatuam , nunc Tetani, nunc Opift- hotoniinftar, tenet. (Vide Hofman. Inftitut. lib.3. cap. 86.) Ita ut per intervalla mi- ferando fpedaculo retrahatur & concidat. Vnde tandem fit, utfpafmo cynico interve- niente, ablataque refpirationis ac deglutiendi facultate, (ob convullum credo diaphra- gma & oeiophagum) terrifica nonnumquam fymptomata concurrant, & murmur quod - dam hoiridum , Epilepticorum ritu , exaudiatur. Nonnulli vero tardius , citraque tot dida accidentia, corripiuntur, dentibus primum ftridentibus, ore mox diftorto, adeo- que occluflo , ut vi acfpecillo ferreo effringi debeant. Tunc quidem non raro fuffoca- tioms periculum incurrunt, excrementaque retinere nequeunt. Infeftantur potiflimum hoc affedu vel leviffime vulnerati , Pifcatores , Fabri , Piftores : tum quod inter diu ma- didi ac fudore afftuantes, ab ingruente nodurno frigore fibinon cavent;tum quod crafi fiori & veteri alimento affuetiobftrudiones lienis graviores incurrant, indeque qui- bufdamnovicns cakmitofum Scorbutifymptomafejimgat. (Vide Sennert.de oris con- vuli. &Scorbuto. ) Tempeftive itaque remedium adhibeas oportet: fin minus, ante quartam vicefimam a convulfione horam seger fiiccumbit. Primum, fi nullum grave contraindicans obftet, confeflim venafecanda efl, mox acribus clyfteribus , aliquoties reiteratis infiftendum.Pofthascfudorifera ex Alexiphar- macis exhibenda. Symptomata enim, &c curatio, malignum quid adefle teftantur. C^ipdfi protrahatur morbus, decodo Salfaparillx, corticum Guajaci , Iupican?a , Safi fafras , laborandi , Betis ,Nh ambi , aliifque nativis ejus generis herbis , fuccurrendum eft. Hxc fubfequantur balnea Fumida & ficca , fuffumigia h ftercore caballino , cum gumim Amrne &:fimihbus aromaticis. Poftea Pudoribus alte abfterfis , fridiones valida; inftituendasfunt. Mox inundio colli, fpina; dorfi , partiumque vicinarumfuc- cedat ex oleis &r ballamis appropriatis , nativis & exoticis, imprimis vero oleo corti- cum Arantiorurn cum fucco Tabaci recentis. ./Eger probe cooperiatur, corpore per- petuo fudore diffluente. Sa;pe & modice cibetur, ob lapfum virium, bibatque ca- lidum. Neque raro, fi prxdidaobferventur, eludatur: praecipue vero fi febris, vel alvi quoque profluvium fuperveniat , quod evacuet materiam convulfivam tranfla- tame nervis ad venas. (Hippocrat. lib. iv. Aphorifin. 57. Spafmo aut Tetano vexato , fe- bris Jt accejjerit , morbum folvit. Et Coae. 358. Convulfiones autem derepente ortas febris (ol- vit, ac alvi fluxus. ) Sin minus ; medicufque ac ipfe aeger vel aftantes officii immemor es ; vel leviflimo errore, antequam materia peccans vida fuerit, commiffo , certo cer- tius devita erit adum. Quod aliquando accidiffe memini ore arde claufo, ac mo- tu convulfivo immaniter per paroxyfmos , maximis cum doloribus & ejulatibus ,in- iurgente. J -« C 4 C A- GVLIELMI PISONIS C A P V T v. T>e Stupore Membrorum . INter Chronicos morbos in America familiares eftillequi nervos tentat, al cumque membrorum torporem inducit. Cujus naturam nemo , quod iciam , tradidit. Eum Lufitani appellant Air , quod ab aeris inclementia &ex incompleta obftru&ione, intemperieque frigida nervofarum partium oriatur. Pituita enim lenta & glutinofa, loco /pirituum , nunc ex capite promanans , nunc e fpinali medulla in artus deftillans , facile nervos occupat, ac tendines brachiorum vel pedum, vel utrorumque fimulinfe- ftat : accedente refrigeratione non tantum nervorum, fed& venarum, arteriarum, carnis , membranarum , cutis. Id ex diffebtione ZEthiopis , ex hocftupore dum vive- ret laborantis , animadverti, cujus nervi frigido & tenaci phlegmate obdubti erant. Senfusnonin totum tollitur, pulfii exiflente exiguo & debili, cum profundo &: obtufo dolore, pondereque membrorum fiimmo; ac cum titillatione fubinde fenfus oberrat. Stupentis fenfus ac titillationis vera ratio ex Rod. a Veiga Comm. in Galen. de locis affebtis petenda. A paralyfi differt quod fenfus hic perpetuo adfit , licet fxpe mole- ftus. A Spafmoquod convulfivis motibus utcunque deftituatur , quia artus prolon- gantur, non contrahuntur, humore frigido & humido in junbturas fe mfinuante , ita ut ligamenta & nervi inde laxentur. A Beribery diftinguitur , quod hoc malo divexatis membra minus contremifcant. Aliquando prxter medullofam nervorum fubftantiam, membranofam quoque cum paroxyfmis ac vehementibus doloribus tentari comperi, praecipue circa vefperam ac xftus maris viciflitudinem. V fque adeo invalefeit aliquan- do hoc malum , ut ob maximos atque continuos cruciatus , facultates omnes de tono dejiciat. Affebtus potius xrumnofus ob diuturnitatem , quam lethalis per fe; nili forte recidivus ex alio morbo , ut fxpe fit , fpirituumque defebfus fubfequatur : cum mentis &£ vocis interceptione , ad fententiam Hippocratis lib. i . de prxdibtion. V nis interru- ptiones cum exfolutione , flupore detinente ,funt periculofiz, tum & illa qu&fubito in utr ant que par- tem tranjlabuntur. Multis enim ex obftructione morbis fupernafeitur , iifque prae exte- ris fuccedit , qui mali judicii funt & tranflatione fymptomatica formidabiles fiunt. Quibus fi accedant gravitates & acuti capitis dolores , convulfiones fieri folent , quod ab Hippocrate in Coae, confirmatum eft. Citius evadunt xgri , fi febris acceffe- lit, quxnon talis fit, ut fruftra ciendo tenaces humores oppreflionem faciat, fed acu- ta , qux nervos & mufculos iis liberare, intemperiemque frigidam exficcando corri- gere valeat. Illis vero qui calori diurno aut frigori nobturno caput & lumbos derepen- te exponunt, folutione vel compreflione pituita in nervos partefquevicinaslabitur, ibique radices agi t. Adeo ut paucos ante trium vel quatuor menfium decurfiim, quof- dam ne anni quidem intervallo , reftitutos viderim. V ix fubito unquam , fed plerum- que fenfim & per gradus invadit magnus hic morbus , ac magnis generofifque remediis propulfari poftulat, quibus defebfus virium non raro contradicit. Primo , aer non nifi a folis radiis repurgatus admittatur. Nobtuaer fuffumigiis tepe- fiat. Potus fit vinum dilutum abtu calidum, vel decobtum ligni Saffafras nativi. Ci- bus optimi , ficci tamen efto nutrimenti. Aves montanx , perdices , phafiani , palum- bi , exterique id genus alites, tofli xgro exhibeantur. Si elixatis plus delebfetur , aro- matibus condiantur. Allium quoque & cepas piperque Brafilienfe, fi febris non im- pediat, atque evacuationes jam inffitutx fuerint, adjiciantur , qux ex juf culis &C labte caprino pota , robur addidiffe ac multum profuiffe meipini. Semel atque iterum pur- gationes infti tuantur ex Mechoacana, qux recens & fucculenta fit, additis con ebtoriis e Spica Nardi &c Zinzibere , tum & ftimulis ex Hermodabtylis &: Coloqiuntide , fi ex- tractum Mechoacanx in pilulas redigatur. Ad hxc balneis &: fuffumigiis ficcis potius quam humidis, imprimis i ex accenfa herba Ambiaembo , vel ftercore caballino, cum gummi Anime cxterifque fimilibus accenlis ad dcccm plus minufve dies utatur. Mox pofthauffum decobtum Sarfaparillx Saf- fafras , altis fribtionibus fudores abftergantur , collum, fcapulx, totaque dorfi fpina ad focum fideliter inungaiftur: accedente adipe colubrorum infufo Piperis Brafi- lienfis ex fpiritu vini. Contuitum quoque validiffimo per cucurbitas coineas fubtu fpiritus HIST. NATVRAL. &c ME0IC. Lib. II. „ fpintus attrahere, tum imprimis per altas illas fcarificationes partem afferam liberare. Tandem, fineeeffitas urgeat, ferro candenti cutem pertundente , membra lanruida roboranda, lentaque nervorum pituita digerenda ed. Convalefcente atgro nodes dieique partes affeda: ita obteda: fint ut nullum aerem admittant , fitqueWr citium &C membrorumperpetua agitatio. Mira equidem tum tuenda; fani tatis ergo, tum in plerifque morbis fanandis , fridione & undione frequenti incola; prodant 5 illam in frigidioribus & chronicis, hanc in acutioribus adhibentes. Quae remedia lubenter advena: imitantui , & ut par eft ex legibus artis , hatc & plura medendi Empiricorum genera moderantur. Quae paffim docet Galen. lib. 2. Dc fanitate tuenda, & Cel- fiis cap. 1 4. C A P V T VI. T>e Objlmclionibm Yifcerum naturalium. VBique Terrarum confervatio humani corporis , inter alia in Sanguinis & fpiri- tuum motu peipetuo confidit, qui fi impeditus vel inordinatus fuerit, pertina- ciores plerumque & graviores vel obdrudiones vel fluxiones concitare folet. Hiiic oppilationes illae hypochondriacae ac perniciofi ventris fluxus, non immerito ludiarum pedes habentur, cum inter populares morbos, nulli tanta vehementia do- minentur , autplures Mortales e medio tollant. Qui quoniam ex variis caulis , po- tidimum vero ex impedita tranfpiratione primam originem trahunt: de fre-quentio- ribus obdrudionibus ex cruditatibus natis & vifceribus naturalibus fupervenientibus, antequam ad duxus defeendo , quadam neceflario praemittenda exidimavi . He- par , Lien , Intedina, pvx ceteris P ancreas & Melenterium, a V entriculo multa patiun- tur mala: qui, licet per fe tot morborum caufanondt, tamen ab intemperantia viven- di toties tentatus, vegeto fuo calore tandem dedituitur, craflifque ac crudis humo- ribus obdtus, officio rite funginon poted. Neque ventres hieme in his terris cali- diores ficut in aliis , tedante Hippocrate: fed frigidiorespotiusfimt, multoque hu- more abundantes ob crebras pluvias aeremque calidum & humi dum, ac proinde pau- ciori alimento indigent. Iuvenes .& advena; maximopere hoc malo affliguntur :( ve- teranos enim & lenes obdrudionibus rarius infedari videas) tamob faburram fcor- buticam in itinere conceptam: quam obcacochymiam ex immoderato cibi potufque faeculenti & compofiti ufu contradam. Enimveropromifcua multitudo, nunc ad vi- tam necedariis dedi tuta, modo eildem nimium abundans , facillimecruditates atque obdrudiones incurrit. Potu praeterea viliffimo (quem Garapa vocant) ex facchari fx- cibus & aqua confedo, tum & Spiritu urenti ex eodem potu concinnato, multi avi- diffimefe implent, unde ebrii ac atduantes, totique ludore diffluentes, humi procum- unt, ac malignis vaporibus ex terra afeendentibus corpus denudatum per integras nodes exponunt. Quo dt, ut venis arteriifque corporis occlufis, circulatio &c tran- piratio dlico impediantur, moxque tonus ventriculi & robur hepatis enerventur. Ynde debilitas cum tanto labore & laditudine fpontanea atque naufea oritur , ut feren- dis cibis &r medicamentis impares fiepe exidant. accedit quod clam glifeat malum, & paul.atim fine ullo ferefenfu doloris primum invadat. Hincnegledo facile morbi prin- cipio, multa mala fubfequi videas, manente tamen priori calamitate. Chylus fiquidem cradus, crudus,venas ladeas tranfir e non potens, eas obdruit: lecori, Intedinis , Pan- cieati , casteroque corpori, non quam debet fed quam poted minidrat. Vndefundio- nes naturales non folum impediuntur, fed & ob diaphragmatis fympathiam ex pondere hepatis & lienis enatam, magna comitatur refpirandi difficultas, & ex infardu Pancrea- tis perpetuat querela;. Accedunt Sudores frigidi in partibus fuperioribus,fummus virium anguor , canina appetentia , durities atque murmur utriufque hypochondrii : deni- que longo ventilationis defedu , febris , fitis & inflammatio. Quid quod fuffufio flava: bilis ex fcirrhofo hepate prognata, & hydrops Ikpefe jungat. Idem de India Orientali (cum qua India Occidentalis plurimos morbos habet communes) reflatur D1- B011- tius. Si quem a tot fimul atrumnis vindicatum iri condet, hoc non adeo manu Medi- ci , quam Angulari Natura: beneficio , idque fiepiflime per liberale biliofum alvi pro- uvium, critice fit. Hinc obflrudiones fluxu tolluntur. Scilicet in gravioribus & longis morbis » tjh< Si - IT i L , etiamfi non memoria: fmt tradita. Forte quod niliil praefe laudis habent» Si quis autem Medicamentis locus fupereft, antequam ad eorum adminiculum con- fugimus , optima & ftrida prius dixta per multum temporis infti tuenda eft, quae potiffi- inum fit ex cibo &c potu recentibus partiumque tenuium ac digeftu facillimis , acceden- te mane & velpen motu corporis liberali, quem ob difficilem refpirationem declinare folenfc. Venae fedionem, fi non prxfens febris , faltem futura fxpe poftulat. Etenim ma- teria morbi quamvis ex fe fit frigida, non raro vel calidis humoribus augetur, vel i'pfa fer- vorem concipit poftmodum, ut hepatis quoque inflammatio merito extimefcendafit. Blandioribus primomedicamentis incidentibus & aperientibus , ne vires dejiciantur , tormina cruditatefque ex alto provocentur,infiftendum,utfimt radices herbarum Aca- ricoba , luripeba, Pagimirioba , Tapjrapecu , Aguape , &C Aguaxima, ut & Cortices Rad. Arbo- rum limonum, liquiritiae, Arae a , lbiraee , fimilium, unde Apozemata reiterantur cum fucceflii. Et quia in his implicatis morbis faepe fcorbutici quid intercurrit, herba: & fru- dus minus fugaces fed acidiores aflumendi , utfuntBraffica marina & Portulaca aceto conditae. Inter haec primas tenent nuces quas Cocos appellant, quarum liquor recens medullaque, praeterquam quod gula: lenocinentur, faluti profimt: ut & mala Aurantia, Citria, Citrulli, Caraguatax Guajaba, An an as, Murucuja. Deinde conducit ut Pharmacia catharticaDixtam excipiat ex more Regionis, & materia praeparata exturbetur per fu- periora Vel inferiora. Id autem nullo remedio tutius vel convenientius fit, quam infu- fo duarum drachmarum radicis Pecacuanha , vel nucleo nucis Anda. Exinde ipfius mali quafi antidotum per triginta dies & ultra, fi morbi pertinacia expofeat, exhibeatur, quod fit ex pulvere corticis lbiraeex(conx ferri, ana ^ i j, Milij Indici |j. Fabarum minorum, cucurbita: amarx, fem. &rpulp. fol. fen. ana gj. Qua: trita in pulverem exhibeantur a 5 1 j ad 5 fs mane Sc vefperi cum liquore convenienti. Huic mox exercitium corporis fuc- cedat, curfiis fcilicet aliquot pafllim, quiindies, accrefcente liberaliori motu diaphra- matis major infti tuitur. A quo redeuntes cibis facilis digeftionis rcfocillentur , prxfer- tim pulte e farina Tipioca cumfaccharo. Nemo miretur remedio tam populari, tam gra- vem morbum exftirpari. Medicamenti enim hujus bafis eft Chalybs & Cortex ibiraee, (quod eft Guajacum Brafilienfe:) quorum hic cum primo gradu calidus , tenuium par- tium, dulcis & aromatici faporis fit, valide aperit: ille lentos in vifcerum oppilatione hu- mores incidens , merito exteris praefertur. Inter Topica (qua: magni hic ufus effefolent) Emplaftrum ex gummi Elemni, Ificariba &£ balfamo Capaiba vel Cobureiba cum meile fil- veftri applicatur ventriculi &c hepatis regioni. His omnibus accurate obfervatis, pluri- mi convaluerunt , nifi forte aliquid pejus in hepate delitefcat, quod accedentibus reli- quiis & debilitate vifcerum, recidivam faciat. Quapropter confultum eft, fiablato mali fomite, morboque fecundum prxfcriptum artis expugnatOjdecodum SalfeparillxBra- filienfis aliquandiu exhibere. Tametfi autem haec medicamenta eorumque utendi me- thodus , neque ratione, neque experientia, deftituta fint, & minime improbanda, ne- ceffe tamen ad rationis amuffim ea exigere , & nonnihil inventis addere vel demere. Cum vero hx obftrudiones ex iifdem caulis enarratis pronata:, mulieres quoque Europxas gravidas xque ac non gravidas exerceant , quid mirum fi generationi defti- natus uterus per intemperiem magno illi natura: operi ineptus cloaca fiat multorum excrementorum & cruditatum, undevarix calamitates maxime vero uteri profluvia albafiiccedunt: Quod dum pudore vel negligentiaxgrx occultare ftudent, fiunt pal- lidx &C triftes atque ingratx viris. Temporis decurfu conduplicatur & eo ufque auge- tur malum, ut non minus de corroborantibus vifcerumque tonum refti tuentibus, quam dc evacuantibus remediis cogitandum fit. Quod quidem, partim balneis artificialibus fadis ex fragrantibus herbis indigenis calefacientibus &: aftringentibus , partim fiipra- didis medicamentis deoppilantibus , accedente fyrupo Tabaci & meile filveftri, vel hmplici vel cum aromatibus mixto, abfolvitur. Non negledis interim quibufdam pituitofam cacochymiam evacuantibus, tum cum profluvia hxc modum, tempus colorem variant , fecundum Aphor. x x x v i lib. v. Infantes autem noftrates prxter hxreditaria genitricum mala , facileex prxpoftera educatione fuperius enarrata nova accumulant. Vndcaquofo humore inflantur,durif- que HI ST. NATVRAL. & ME DIC L i B. II. 3)- quc hypochondriis paulatim contabcfcunt antequam ad pueritiam attingunt Si qux medendi prxfidia ex fupradidis adhiberi contingat, raro profhnt, exceptis quibuC dam ventris externis frictionibus & unctionibus deobftruentibus ; & prx exteris fi remota matre, Brafilienfbs & ^ffithiopiffx nutrices ladefho vegeto eos ad biennium circa educant. C A P V T VII. ‘De Hydrope , INter morbos qui ex obftrudionibuspronafcifolent, & in hac cum alterius mundi parte communes funt, eft ille qui Latinis Aqua Intercus dicitur, advenas pueros at- que juvenes praxipue infeftans. Illis enim potillimum ex imperita educatione &. tranfpiratione impedita; liis ex fupradida vivendi intemperantia, vifcerafan alnique quam plurimis. His adftringentia addi folent , ut funt f ebipira , radices .ara* fructus & folia Mvcri Silveftris. Inunctiones ex praedidarum herbarum oleis. Accedit Spi- cus ex corticibus Auriac. & Citri deftillatus , valide corroborans hyeextus live in- tus exhibitus. Sed ut dicam quod res eft , ad miraculum fere Paracenthehs , qux ma- xime Afciti convenit, folet inftitui,idque ex lege Magni Prxceptoris, ubifexto Epi- demion Aauofos cito fecar i debere pracipit. Quod per epicrafin ter quaterve uno die, mediantibus perpetuis corroborantibus, in lpfo umbelico toties cum inopinato uc- ceflii fa&um vidi. Sinminusob virium j aduram licuerit, pedibus ex leucophlegma- tia tumentibus , cutis fupra & infra talos , in carnofis quoque membris, ex more Re- gionis inciditur. Plurimi ex ulcere in crure, modo fponte orto, modo igne compa- cto curantur. Quidquid emm Paracenthehs (adeo apud Authores & hodiernos palhm pradticos decantata) vane utcunque promittit , m feptentrionahbus praeci- pue Europae regionibus, ubi hydropes calarmtofx ex diutina plerumque vivendi in- temperantia & fervidiori potu clam glilcunt : id illa in Indiis ob enarratam caula- rum diverhtatem feliciffime fxpe prxftat , ut ego eum multis alus rei medicae peritis teftari poffum j modo requifita , tam m lubje^o xgri quam in moderamine medentis , concurrant, antequam ea tentetur, ne ialutare remedium hoc, ut aliquando t, Pr°Cxterum Hernix in ventrem inferiorem , praecipue vero in ferotum defeendentes , non raro hydropum comites lirnt. In expeditionibus per afpera & confragofa loca mi- lites armati iter facientes hanc calamitatem incurrunt : mox fradi, toto corpore x Iduantes , frigidilhmam reftmguendo calori affluentius hauriunt ; fomnumque lub aperto Iove capiunt. Hinc cruditates & flatus generantur, & peritonaeum nonunquam rumpitur. Ratio vero curandi eadem quae in Europa , fomentis Icilicet, inunctioni- bus , ligaturis &hmilibus. C A P V T VIII. De Trolapju Car^agm^ Mucronatae* MOrbus ille cuius Codronchius , Scnnertus & alii videntur meminifle , Spinela Lufitanis appellatus, interque Endemios habitus , non infrequens mhis terra- rum oris graktur. Fernelius quoque v i. Patholog. cap. 3. hngultus orti ex compreffione ventriculi a coftx extremo meminit. Hanc cartilaginem prolabi non com dolore Stomachi, aliquando vomitu, (ummaPrdbitationis difficultate , qna ex refrigeratione pedoris mufculorum, tum imprimis mucronatae cartilaginis compreffione oritur. Hmc mox ex de^a.one appe- titi mavna virium imbecillitas fubfequitur , &c atrophiam minatur. Chronicus elt morbus & frigidus , non tamen per ic lethalis , paulat.m mvadens, & cognitu mprmci- P,0“i'pr, manum, ut putant, ejus figmina ex inipeflione ^contadi, colh|unt brachii aegroti , in quo fi valvularum inflat nodos compenant , morbum hunc adefle pronuntiant. Differt ab oppilatione cachedica, quod pedons hoc vitio mo eftan, tuitu tametfi dejedo & trSi , non tamen decoloro * livido fint , «e pondus »t du- ritiem utriufque hypochondrii foitiant: cum comedendi quoque co"“P,f“" P T mseque concodionis inftrumentum langueat. Frequentius forte gn& « ^ lentendam Celfilib. i.cap. i. tam Aride oblervan debere exiftimant, quando ait .Siqms inlerdm fe implevit ,pofl cibum neque frigori neque &jlui neque Uber t fi debet do autem daturi entibus , calefacientibus ic corroborantibus , tam mte nunquam» _ ternis abiolvi poftulat. Interna funt Pilula: ftomachia , Mei filveft | e , £ gi upu Taba«. Vinum generofum & guttxaliquot Ballamide CT,h diiroIutndecoaaSaUaparffix, Saflafras, cum femine Anifi Sc Cinnamomo, pugi oque pu veri ^ Iuicula , quibus utitur ager , croco terreftri Vrucn , pipere Bralfficnfi (at v > , ii nihil impediac , expis atque allio condiantur. wnY Externa funt , cucurbitula (icca re.ccrata , mammarumque regioni ^ HIST. NATVRAL. & ME DIC. Lib. II ftomacEi & pedoris inundiones ex oleo cortic. Tabaci, Auranr. Artemifi* & Menta- ftri. Scutum deinflomachale, exherbis corroborantibus. Atque confortans tandem emplaftrum exprxdidis gUmmi &: balfamis toties enarratis fuccedat. Non indigna eftobfervatutopicortim& externorum omnium remediorum necedi tas , quod eorum efficacia cutis & carnis poros patentes altius penetret, quam m fnm~ dioribus regionibus; Cucurbitulas quoque corneas, quxfolofudu exalto trahant omnes panter incolx fehciffimo fucceffu applicant.Ego totprofpens effedibus motus’ ufufn harum imprimis Chirurgis noftris commendavi , iifque in colicis cruciatibus & ventris fluxibus fanguineis fiftendis , atque principio atrophia: membrorum ocair rendo, infigniprofedufumufus. - w j C A P y T I X. cDe V enim Fluxibus . Vlteera naturalia oppilata, ac toties ab humoribus qualitate&rquantitate pec- cantibus laceflita , tandem exonerationem moliuntur. Et tunc quidem fluxus Vani,pro diverfitate partis affedx&naturx humoris vel bene vel male morati, fequuntur. Vndevel critici, vel fymptomaticijudicantur. Sicut enim ex cruditate ventriculi, & chylificatioms fruftrauone, fymptoma Lienteria: fb prodit, & fluxum he- paticum tela hepatis fubftantia & venarum mefaraicarum regurgitatio profert.-Prxtem ca ficut inteftmorum eorumque venarum erofio , ulcus dyfentericum; ita ani exefio in- flammationem & putredinem caulatur, q uxBicfa Lufitahis dicitur. Adhxc orgafmus acerrimi humoris ex aere & frudibus calidis &humidis prognatus, choleram , mnl- tafque colicas pafliones producit. Horum omnium proxima: & immediatx caufxim- pedit^ tranfpirationes vel obftrudiones non funt; fed illorum potiflimum qui diarrheex & fluxus alvi vocantur. Sin vero ab aliqua acrimonia & malignitate materia morbificx, vel atoma partium, incidant tales, quiDyfenterix, Fluxus hepatici vel Cholera: appel- lantur, fymptomatici pe lethales habentur. Diarrhcea fimplex, vel ex arte, vel per fe facile &cito ciuationem recipit; fin minus, in pejores fluxus degenerat, qui vel ex calida aut frigida materia oriuntur. Qui ex frigida , album alvi profluvium fine febre vocatur, (excipitur autem ille quem Galenus ab adipe, a calore igneo liquefado,profi- cilci teffatur) quando nimirum crudus aepituitofus humor perpetuo delabitur,xorum- que magno dolore paulatim languefcerc facit. Atque hic quidem fluxus omnem pro- mifcuextatem, hyberno potius quam xftivo tempore infeftans , ad multos fx pe men- fes , nonnunquam ad annos durat. Tametfi fine febre minufque lethalis fit quam ex- teri , non inter eos cenferi debet tamen , quem Hipp. in prxdid. l.z.f.i. mitem & pa- rum durabilem effie tradit; quod hic diuturnus & difficilis admodhm deprehendatur; cum hujus mali caufa fit cruditas pituitofa redundans ex frigore , qux tranfpirationem & circulationem impediat, colleda,&aptxcipuis corporis partibus ad inteftma abeat. Curatio primo a clyfteribus abftergentibus qui mei filveflre imprimis recipiant, incipit. Interim corpus fyrupis aliquandiu fimihbus prxparatur. Dehinc ad radicem Ipecaeuanha , tanquam ad facram anchoram, confugiendum, qua nullum prxffantms aut tutius, cum inhoc, tum inplerifque alus, cum, vel fine fanguine, fluxibus compefcendis, natura ex- cogitavit remedium. Quippe prxterquam quod tuto & efficaciter tenaciffimos quof- que humores per lpfam alvum , fxpiffime autem per vomitum ejiciat , & a parte affecta derivet, vim quoque aftridivam poft fe relinquit. Non enim vomitus folum fponte fu- pervemens, ut aitHipp. Aph. i y.l. atque ovorum vitellis. Adhatc tofta potius quam liquida aut frixa alimenta eligantur, idque fiepe & parum . Vino indantur guttulas aliquot olei cort. arant, prsecipuetum, cum ventris cruciatus inftar colici adfit, quem velparum quoque Brafilienfium nidus ex vino potus, vel ventri impolitus , clementer mitigat. Idem feliciter pradlant herbae caftaein aceto frixae. Quando neceflitas ad magis corroborantia &c aftringentia compellit , his & fimilibus remediis nativis , uten- dum. Summitates fruduum Bacoba aut Bandna femitofta aut arefada ex vino de Acaju &c immaturo pomo Ianipdba. Teftae teftudmis fluviatilis toftae raluram, in hoc fluxus genere, Barbari propinant, quod valide aftringant. Sicut & jecur capr eae toftum, &C caftanea arboris Cedri Bralilienfis. C A P V T X. CVm omnia quae ad ventris fluxiones {pedant, in examen revocafle neceflumfit, operxpretium duxi, ea quae circa Tenefinum notatu digna cottidieobfervavi, paucis exhibere. Morbus nimium familiaris &c merito formidabilis praegnan- tibus, quod foetum limul cum foeta, milere extinguat. Irritus enim hic conatus ex quovis acri &rulcerifero humore ano adhaerefcente natus, nullam aliquando nifi Ipu- mx vel languims aut puris excretionem comitem habet. Interdum vero ex pimita aci- da &c bile mordacidyfenteriam praecedit. Quibus, fi oculi nidantes , inquietudines, cruciatus , longae vigiliae atque excubiae nodurnae accedant , tunc aegre finiri lolet. Ex aliis fubinde dyfentericis fluxionibus nalcitur hic morbus , quibus medetur ac fi- nem imponit, curatuquc tunceft facilior, quando tantum funt reliquiae &;fanies ul- ceris inteftmi redi; quae fomentis &renematibus facile fuperantur. Quando ex fii- perioribus ventris partibus , videlicet ventriculo , mefenterio &: inteftinis , materia cruda delabitur ; praeter incelfiones &: reliqua quae anum reipiciunt j cauia fovens re- vulfione per vomitum tollenda , idque ufitatiflimo illo remedio , Radice Ipepacudnha . Eadem porro curandi ratio fere circa externa , qua: eft in fanguinis profluvio , ea- que anodynis fuffimentis &: fomentis aftringentibus tepefadis ex foliis arboris Aroet- ra , Arae a , Acajd &: fimilibus , fi protuberet aut hiet anus ; fi ulcus adfit , faeculis ex la- de, malvae Bafoure fiimmitatibus inftituitur. His enim, tum intus tum foris con- tinue admotis , multum promovetur ; quippe quod fymptoma ipiumque adeo mor- bum tollunt. Allium quoque affatum , fi cauifa plane frigida, cum fucceflu admovetur. Somnus qua fieri poteft, concilietur ; primo pultibus ex Car ima &c hordeo. Quibus fi minus provocetur , lenocinia foporifera addenda fiint , interponendo clyfter es abfter- gentes. A motu quoque &c exercitio corporis abflinendum. quo {pedat illud Celfi confiliumhaud quaquam negligendum : Cum in omni fluere ventris , tum inhoc pracipue Tenefmo , neccjje efi , non quoties libet defidere ,/ed quoties oportet , ut hac ipfa mora in confuetudi- nem ferendi oneris inteflina deducat. Si tandem aftringentibus remediis internis fluxi- bilitatem humorum cohibere conducat , praeter fuccumftillatitiumpomi ina- maturi , rafiira infuper ligni not\i\\miIacarandd, ut & nuclei Irudus Cuetisoroi triti SQe- june ex convenienti liquore haufti, eximie profimt. C A- HI ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. II C A P Y T XI De Cholera . 59 PErniciofus ncc infrequens his quoque regionibus eft fluxus ille qui Cholera dici- tur. Morbus femper fymptomaticus & vere acutus , ab aere calido & humido , corpus perpetuo ambiente , immodicoque fruduum fugacium & horariorum efu proficifcens. Omnem aetatem omni anni tempore infeftat. jEftate tamen ab rerugino- fa porracea atque aeftuante bile , potu calido intempeftive accedente, juventutem ve- hementius exercet, cum fubita quadam Ipiri tuum effulione aclipothymia ex tetris &c fuliginofis vaporibus orta ; adeo ut, fi ante viginti quatuor horas non evadant , fuccum- bant. Quod ex manifefta diagnofi conflabit , fi nimirum pulfus debilior , aut impedi- ta refpiratio , exteriorum membrorum , tum fudorum frigiditas , fiimmum interiorum circa cor incendium , convulfionefque interveniant. Hunc humorem efferum &: quafi orgafino ad fuperiora & inferiora delatum compefcere , res profedo haud exigua: diffi- cultatis eft. Primum ad ea remedia quae cor, ventriculum acinteftina modice refri- gerando Sc aftringendo corroborant &: furorem acerrimae bilis retundunt , confugien- dum. Corpus enim evacuare ( etiam invita Plethora &r Cacochymia ) quamvis beni- gne , periculo non caret ; tum quod vires collapfic atque exhauftae, ulteriori irritatio- ne reformidandas fint. Vitra Tamarindos, quos haec terra producit, quaeque biliofos &C accenfos humores refraenant, nihil tentandum; fedfyrupis potius & conditis de Murticu- ja , Unipdpa, Limoniis, Arandis, Arae a.-, Guajaba j ut &: Ficubus Indicis, VbxpitangA , Mure$\\ imprimis Tipioca utendum, caeterifque medicamentis roborantibus , & refrigerantibus. Externis quoque fequentibus infiftes. Fomenta &inundionesfint ex aftringentibus 8c refrigerantibus. Tum cataplafmata ex Portulaca , Myrto, Arafd, oculis arboris Imbat- confeda , qua: cum aceto praeparata rite aegroto impofita, praecordia fovent, ven- tremque ac anum afflidum demulcent. Clyfteres ejufdem generis (modo tantillum temporis fiiperfit) requiruntur , caeteraque remedia in capite de Dyfenteria & inflam- matione ani prolixe enarrata. Vefum, quemadmodum haec faepe auxilio fiint, non raro confiilto ob temporis anguftiam & morbi fievitiem omittimtur, confeftimque ad foporifera devenitur. Linimenta denique opiata, capiti & pedori admovere conve- nit. Adeo nihil tutum nifi fomnum omni induftria concilies. Cholera ficca eifdem remediis fere curatur , maxime fi regioni hepatis corneae cucurbitulae applicentur. De quibus merito hoc teftor quod Galenus de filis cucurbitulis quas in Colico affedu in- cantamenti inflar operari tradidit. C A P V T XII. De Dyfenteria . SEquuntur Fluxus cum febre &fimguinejUtfunt Dyfenteria, Fluxus hepaticus & In- flammatio ani. Affedus Dyfentericus nimium his terris eft familiaris. Oritur po- tiffimum exftidoribus vi frigoris nodurni ac venti mediterranei fubito admifli re- troadis ; tum fruduum fugacium & faeculenti potus immoderato ufu , accedente aere calido &:humido. Haecexcretio fanguinolenta licet pari vehementia per omnes Indias fieviat , numquam tamen in Brafilia morbi Epidemici inftar gr affatam, alioque per con- tagium migraffe . conflat. Ita ut perpetuo nobis fporadica&: popularis, nunquam vero epidemia exiftat: cum alias pertinaciflima aliquando malignitas , fi in alio quopiam, inhoc morbo imprimis apparet. Quibus excretio biliofa, adufta &fpumofa, ut in juvenibus faepe videre eft, merito ab Hippocrate habetur calamitofa atque funefta» quippe quae nullis remediis cedat, licet haec tellus , contra malum tam familiare no- biliflima minimeque vulgaria auxiliamedica producat, & praeftantiora induftria ac fo- lema hominum indies lufcitentur. Verum miflis iis , quae fatis fuperque jam ante ab aliis de natura & curatione Dyfenteria: dida funt , ea tantum profequar, quibus potifli- mum differant ab Europa. Affedui huic (praefertim fi multa cacochymia adfit) tot fimul folent fiipervenirc fymptomata, ramque horridi cruciatus, utfiepiffime anguftiarei&: D z temporis 4o GVLIELMI PISONIS temporis legitimam methodum remorentur. Hac itaque neceflitate exigente, venam tundere, haud confultum habent; (nili ipfb quidem principio , aut febre atque hepate affe&o id maxime poftulantibus) quoniam, etiamfi revellendi indicationi forte fatisfa- ctum catur ;male moratae tamen materias morbificx & virium inopias male fit , quia raro occafio deperditum refar ciendi adfit. Porro velfolo Rlieo, vel laxativo quovis benignif- fimo mordacem humorem provocafife , partifque affe&as cruciatus ingeminafle , fufpi- cione plenum habetur. Si quando tamen evacuationi locus, radicem vomitivam Ipepa- cuanha , exquifitilfimum naturas mimus , exteris remediis prxfcrre conducit: quamvis ingenue fatear , plurimos medicaftros incolas ad fiidorifera & cor dialia, quam ad eva- cuantia per alvum, benigniora licet, inclinare, etiam tunc cimi major cacochymix quam ulcerationis figna appareant. Morbo durante prxter confolidantes , abftergen- tes &: refrigerantes clyfteres, nutrimentis & anodynis exjufculo gallinarum hordeaceo aut turfuraceo , lacte caprino chalybeato &fimilibus infiftendum. Prx exteris pul- mento ex Tipioca & emulfionibus inde fa&is, quod multis indicationibus fatisfaciant, utendum per inferiora xque ac fiiperior a : quippe mirifice confolidante &: refrigerante qualitate partes affli£tas demulcent, fluxiones quoque ruentes compefcunt atque coa- gulant, &: orificia venarum claudunt. Quodfi neceflitas ulterius infiirgat, viribus cor- roborandis & fiftendis fluxibus invigilandum, fcilicet opiatis : tum medicamentis quo- que & alimentis aftringentibus conlolidantibus , imprimis qux lumborum , ventris &: jecinoris refrigerio Sc robori funt. Prxterea fingulis vicibus quibus alvus dejicitur, fomenta ex iifdem parata immittantur , unde putredines &C calores , vel prxfentes , vel futuri avertantur. De quibus latius dicetur in capite de Inflammatione ani. Potus quo xger utatur , ptifana fit , ex deco&o de Carima. Ovum quoque forbile cum tribus qua- tuorve guttulis olei Copaiba conducit , quod leniendo fimul partes lxfasconfolidet, ac proinde totidem guttulx cum albumine ovi ex bombace ano inditx vel per Clyfte- rem injectx folamen adierunt . Affata elixatis prxferantur. Tacoba & Bankna femito- ftx, fxpepro alimento medicamentofo accipiantur. Ii dem quoque frubtus diflecan- tur&in Sole ficcantur , atque in maffam, addendo aceti momento, coquuntur lo- co panis. His accedunt plurima alia remedia nativa , aftringendi fimul & refrigerandi qualitate pollentia, qux primi incolx partimut arcana celant, fecumque interire cu- piunt, partim innotuere &: in tra&atu de Simplicibus tradita funt. Horum quidem pri- mum locum obtinent, Confervx&RobfrubhiumMyrti Granatorum, utriufque Ara- ca , Guajaba , Mureci , Murucuja> Ianipapa , Acaju. C A P y T XIII. T)e Fluxu alvi Hepatico. ANno i 6 3 8 , uxbc Salvador inBahia menfibus admodum pluviis obfeffa , nulla clades xque exercitum noftrum attrivit, quam fluxus fanguineus , fignis &: cu- ratione nonnihil aDyfenteria diverfus.qui,licetnonminus quam illa pernicio- fus, fymptomata tamen longe minora eum comitari folent. Sxpe enim ad finem ufque, abfque ullis torminibus , cruciatibus , exulcerationibus, cumque facili excernendi mo- do, exiftit. Deje&io autem hxceff, vel puri fanguinis , vel cum grumis, &loturx car- nis fimilis ;idque dupliciter fit : vel ab atonia hepatis, qux licet curata , adprifHnam cruditatem redit: vel a quantitate ex venis mefaraicis atque inteftinis regurgi tante, qux plus timoris quam detrimenti inferat, & juventutem maxime infeftet. Quippe tales excretionesaliquando febrium acutarum criticx habentur, exque eutonia jeci- noris , noninteftinorum exulceratione caufatxfiint. Fit demum hic fluxus ex qualita- te fimul , orificia venarum corrodente tk. referante. Atque tunc quidem Dyfenteriam propter ulcus & dolores inteftinorum mentitur. Ea qux cx hepate profluxio fit, iis re- mediis oppugnanda , qux confirmandojecinorifuam operam tam intrinfecus quam ex- trinfecus dicarunt. Raro in principio iolamen ullum a clyfteribus conlolidantibus aut anodynis accederevideas. Venxfebbio, tametfi in reliquis fanguinis profluviis vix ad- mittatur, in hoc tamen laudabilis habetur : noflxatibus vero utique mollioribus, in- tenfiorique calori non afluetis , cautius ac parcius inftituenda eft. Immo in cucurbitu- lis revellentibus , lumbis ac natibus impolitis , aliquando fiibfiftendum. Reliqua qux tra&u HIST. NATVRAL. & MEDIC L i b. II. 41 tradu temporis exfurgunt circa curationem, quum Dyfentencis affectibus magis com- munia funt , iifdem remediis , in capite de Dyfenteria monftratis , propullantur. Ad eum autem fluxum qui ex atonia hepatis nalcitur, compelcendum , irriti, ut pluri- mum , curandi fiunr conatus, ita ut prae virium lapfiine quidem Rhabarb. Myrobah aliaque fimilia adhibere confultum flt, ac proinde fi acrimonia comitetur, ad blandien- da &ftupefaci entia quoque confugiendum eft. Non negledis feminibus quatuor fri- gidis recentibus , neque iis quae urinam benigne provocant , ut fimt, decoctum luripe- ba maris , radicis Arae a , fructus Alkekengi , rad. liquirit. Solatrum , Acaricoba 8c Pagi- mirioba , atque fimilium quae hepatis & venarum mefaraicarum ardores mitigant. Ho- rum praecaeteris palmam obtinent emulfiones & pultes quae Car ima didas ex Tifioca de Mandioca. Inter frudus in pretio habentur, illi omnes qui in curatione Dyfenteria: enar- ratifunt. Aqua quoque ftillatitia ex canna lacchar ea & flore ibabiraba cum albumine ovi pota , addito momento iiicci aurantiorum. Denique cataplafrnata ex Portulaca 8c Solatro cufh aceto temperata, dorlb & ventri applicata, intemperiem hepatis folahtur, fluxiunque inordinatum compefcunt. C A P V T XIV. T)e Vicere & Inflammatione Ulnl Vse a Barbaris meaque longa experientia circa rationem & curationem tam fu- M 1 nefti & lamentabilis mali confecutus Ium , in medium proferam. Hunc afle- v^dum Indigenas Teicoaraiba , Lufitani Doenca do Richo five Bicho dei Culo abufive vocant, vel quod dolor pruriens principio fentiatur , vel quod Vermiculi gangrasnam inferant. Lis hasret inter Medicorum filios, novus ne an vetus fit morbus hic Endemius. Ego quidem eum potius crediderim in aliis Orbis plagis tanquam hoftem occultum in- fidiolefazvire ; adeoque longe abefle novum appellandum fore,ut probabilius, antiquil- fimum efle , atque de illo intelligendum 1 . Reg. c. 5 . v. 6. Aggravata eft autem manus domini fuper Azotios, &: demolitus eft eos, &percuflit in fecretiori parte natium Azo- tum&: fines ejus. Hujus quoque David videtur meminifle Pfalmoyy. v* 66 • dicens, &percuflit inimicos liiosinpofteriora. Non eft Endemium malum huic regioni, fed frequens indigenas asque ac adventitios infeftans. Conftat, in Angola & aliis fervi- dis Indiarum partibus diutius cognitum*, atque olim Brafihas incolas plane ab eo lm- munesfuifle. Nil autem aliud eft, quam incendium &: corruptio ani cumulcerede- pafcente, fine vel cum languinis fluxu dolorifico, tempore imprimis asftivo graflante. Hunc morbum, aut procedunt fluxiones Dyfentericas cum inteftinorum caloribus ; aut per fe , &: citra ullum morbum praevium ingr uit. Cum Dyfenteriam procedentem habet, & ob medicinam adhibitam Symptomata excretionelque ceflant, minus fiden- dum eft. Detenta fiquidem materia acerrima, a calore nimio accenla, maximequea fquallente &lordida corporis cplluvie intus alta, magnum putredinis gradum, cum tam atroci dolore & inflammatione acquirit, utmufculumlphinderem atque ora ve- narum homorrhoidalium ftatim exedat. Vnde fluxus cruentus exoritur, altiufque ad inteftinorum tunicas afeendit , tam deformi alpedu , ut anus late didudus cloacas inftar livido plumbeo colore appareat. Nonnunquam vitium hoc per fe manifefta- tur, nimirum ex dolore, cum retentione excrementorum , quas calore arefada atque indurata, non line maxima difficultate Sc cruciatu egeruntur. Aliquando vero, in- genti licet conatu , nihil prorlus ejicitur (ut ipfe in me quoque expertus fum) ano multum prominente. Hinc atroces fope dolores ex retentis frecibus iufeitantur , quos febres poftea, laflitudincs , vigilias, concitatio ftomachi, ac capitis imprimis dolores &: ardores fequuntur. Quamobrem, antequam malum ferpat (ferpit autem citiflime) internis laxantibus & refrigerantibus remediis refiftatur. Clyftercs ejufdem generis femel atque iterum admoveantur. Suppofitoriis , inundionibus, lavacris , balneis , fuf- fumigiis, perpetuo infiftendum. Venofediones procipue non negligantur . Quibus omnibus fi morbus non brevi cedat , proculdubio in lethiferum degenerabit. Multo- tiesproterea fienconfiievit, ut nullo morbo inteftinali, vel quovis alio ligno proce- denti , parti minus fenfibili feminarium clam infinuctur , ipfumque asgrum ic medicum D 5 in GVL1ELMI PISONIS 'T“ m principio lateat. Quod, quoniam gangraenam non raro inferat, incurabile haber rur. Si autem prodat le malum, praMa utcunque hac diagnofi fieri folet; ut, fponta- nea lalfitudine , capitis & membrorum doloribus , appetentias cibi languore, calida to- tius corporis intemperie , fnfomniis , puliu arteriarum inaequali o c celeri , abfque mani- ca podicis affiidione , nili forte aliquo pruritu aut inani exonerandi alvum deliderio. Quamobrcm in omni intcftinali praecipue affedu , de ani difpofitione Medici percon- tari folent. Quo incolae Empirici non contenti, vifii&tadu explorant podicem, num aliquid prxternaturale appareat; mox pulpas limonum affridu partes illas tentant &C dolores excitant. Differt autem ab hasmorrhoidibus hic affedus , fequentibus potiffi- mum fignis. Gravis capitis dolor adeft , ac hiantis late ani oftium fatifeit. Dein , ratio- ne prognofeos , quod morbus hic nonnunquam mortem & quidem confeftim adferat ; hasmorrhoides autem non item, quxeifdem, quibus in Europa medicamentis, imo folis hirudinibus Brafilienfibus curantur, & liquore pulpas nucis Cocos putrefacte Im- pius admoto , mitigantur. Casterum,qui contra hanc labem fetueri ftudet, aqua ma- rina frigida vel tepida alimoniorum fiicco recentium, anum, quoties ventrem exone- rat, pro°be abluat. labor andi-miri cum falis & piperis Brafilienfis momento exteris reme- diis facile eft prxferendura. Quando vero lenfibiles ani partes excoriatae tam acria re- media haud ferunt , temperantur cum vitello ovi & aqua cannas facchareas,& imprimis cum lummitatibus herbas inhgniter mundificantis Iacuacanga didas. Si lapfiis virium contra indicet venxfedioni, cucurbitulx infra dorfum affigantur. Exinde clyftercs refrigerantes, confolidantes & adftringentes , quianodynaimo ftupefacientia opiata r ecimant , progrediendum. Poftea veterum incolarum ritu , aqua faccharea , gummi Tareroqui, amyl. ex Ttpioca de Mandihoca , foluta, digitis infertis pofteriora proluan- tur. Poft hasc , dilutum ex ceruffa , aqua rofarum & flor, ibabir ab a , faccharo rubro , ovi albumine &lade cum momento opii concinnandum, in quo tasdamadefada, ano pro- funde immittatur , idque frequenter. Idem fere praedant herbas quasdam nativas prae exteris contra hunc morbum receptas ufiique longo comprobatas ; ut funt, folia & flo- res utriufque Pagimirioba &: Tapia arboris longe praeftantiffimae , addita Aguaraguya , to- ties inferta quoties defidendo tasdas vel fuppofitoriaintromifTa removentur. Qupdfi pars affiida manuum attadum reformidet, fuffimenta ex emollientibus & ficcantibus lubfti tuenda funt. Porro quantum ad vidus rationem , alimentis frigidis & roboran- tibus maxime uti convenit: irritantia autem cane pejus & angue declinanda. Si vermi- culi fimul a putredine orti in feftent partem affedam , ii oppugnandi unguento quod pulverem amarum ff udus Angelyn cum cinere Tabaci receperit. C A P V T X V. De Lumbricis . QVam nihil in hifce orbis partibus a putredine fit liberum, omnes quicunque fub zona torrida vivunt experiuntur. Vnde Infedorum, maxime vero Vermium tantus proventus , utnihilpropemodumintadumab iis relinquatur. Eodem modo cum Microcolmo le res habet , quem non minus quam totum hoc univerfum , varii generis vermes identidem exagitant ; tamquevifeeraintuspuerorum juxta acad- ultorum ; quam forinlecus vulnera atque ulcera , a calido &C humido ambiente , miris modis infeftant. Hi Chirurgorum opera , quasque vulnera &c ulcera mundificant, pro- fligantur; illorum vero curationem perficere,totque latentes hoftes exturbare, leve non eft propter ingentem conceptx putredinis propagationem. Hinc febres graves , ne di- cam & malignas generantur , aliaque fymptomata lubfequuntur,. Quippe non fblum ano & inteftinis familiares, led fepilfime quoque ventriculo, folliculo fellis, utero, quin ipfi Cordi vermiculos innafei, Anatome mihi notum fecit. Qui cardialgias, deliquia animi , palpitationes cordis, ftridores dentium , & horrores nodurnos interunt. Vnde fi t , ut cachedici, multoque halitus fetore, viva veluti cadavera, vix mortem effugiant, nifi forte ipfo initio remedia adhibeantur. Hieriaca &c Mithridatium cclebiata licet re- media, ob febrium incendia, aliafque rationes toties repetitas, haud admittendas cen- fent. Ego quidem ut fatear quod res eft, miliis longe petitis compolitis, in pueris atque H I S T. NATVRAL. & MEDIC L i B. II. 4? adultis cum TabacrSyrupo felicius voti compos fictus fiim , atque ob infimem mun- dificandi&abftergendi qualitatem tum in hoc morbo tuminalns frigidis^aifedibus atque a veneno natis , merito eum prastuli. Barbarorum seque ac noftrorum ufitatiora remedia funtfrudus acidiilimi Car aguata didi, eorumque liquor deftillatus , idque exigua quantitate cochleari exhibitus, addito tantillo Tamarindorum & mellis fil- veftris. Semina, olea&fyrtipi Citrorum & Arandorum propinati, vermibus con- tradantur. Licet autem a quibufdam animantibus inftindu naturali, ut & ab Indigenis robuftioribus,contraham& aha mala expetantur nuces arboris Angetin\ tamen ob in- domitam vim, jufta dolis ac prasparatio requiritur. Nimium fiquidem eft, quod di- midium icrupuli excedit,ficutpofteafuo loco latius demonftrabitur.fumme enim ama- ra eft, atque umbilico tutius imponitur raliira, quas etiam ano indita contra aicarides eximias eft utilitatis , quas lumma liia amaritudine brevi interf cit. CAPVT XVI. ‘De Lue Indica . LVes quasdam ex coitu non tantum per contagium, vel parentum hasreditario malo in liberos , fed. ex leviori attadu atque per fc contrahitur , orta potiftimum ex alimento fetido & falfo , poturancido & corrupto. Inter Afros non lolum at- que Americanos , fed Lulitanos & Belgas quoque fasvit, tumoribufque Icirrholis & vi- rulentis ulceribus , totum corpus infeftat. Qua: quidem lues huic regioni eft Endcmia, &C Bubasab Hilpanis,atque Mia a Bralilianis appellatur. Et ficuti citius fanatur a folis re- mediis indigenis , ita citius contaminat, quam illa quas lues gallica vulgo vocatur & ad Incolas huc defertur. De qua dicere non eft propolitimei , fed deprasfenti . quas licet in quibuldam conveniat cum illa ; accidentibus curatione tamen maxima ex parte difiert. Empirici initio data opera eam negligunt, humorifque tenacitatem, in quo mali fomes maxime inhasret, aliquot feptimanarum intervallum requirere ad praepara- tionem, credunt. Vitam interim intemperatam vivere interdicunt , aqua: calidas lava- cra inftituunt, frigus nodurnum, ne perfpiratio cohibeatur, maximopere arcent, car- nes recentes , imprimis ferinas , toftas , prascipiunt. Vinum permittunt, quod liidores Sc fuligines, non fine xgiotantis devamine, per poros expellere comperiantur. Qui ab lioc medendi modo recedunt, fymptomatum quidem pro tempore levamen allaturos, ledpoftea recidivam artuumque dolores fucceffuros , ratum habent. Tandem prxpa- ratohocmodo corpore, evacuationes inftituunt: mox eos, qui prasfernm tenuioris fortis funt, ad mol en dinasfacchar eas ignelque lucui entilllmos ablegant ;&folo deco- &o , cujus bafis Caaroba & Sarfaparilla , curationem felicilfime ablblvunt. Vlcera quoque folo attritu autlotione Caaroba , aliarumque herbarum exficcantmm & abfter- gentium liicco , tollunt, foliis autem Caaroba nunc codis pro balneo , nunc ore jejuno mafticatis, ulcera, quas per fe nonevanefeunt, exficcant, & malignitatem extrahunt. Quod ipfum aliquoties per Chirurgos inNolbcomio imitari julfi, & voti nos compo- tes reddidit. ' r Nequis autem fallatur, hasclues fiveex Hifpanica mixta, utfaspe fit Tivefimplc Endemia, Europans pradertim ,non adeo parvi facienda five in principio five in progr e fu. Neque enim ut quidam exiftimarunt, intra Tropicos levior ob halituum a Iole pe: petuam extractionem ; gravior tantum infeptentrionalibus regionibus datur. Ac fi nt cturnum frigus modo leviter admiflum , apertos diurno calore poros non cum lumm detrimento asgri altius occluderet , difcullionem tetrorum vaporum impediret, veriii que perioftium, in quo dolor , repelleret. Sicut quotidie fit, vel asgrorum vel medici r um mcuna, qui differentias diei & nodis contemnunt. Et tunc quidem male mora: ulcera , quibus hoc malo infeftati turpiter fcatere folent , prxter alia fymptomata , c rieni m o i us caufari videas. Sicut in reiteratis difledionibus corporum autopfian< docuit. r r Atque tunc fimul anatomias, in Adhiopibus exercitii gratia inftitntse , certos nos fe- cere, nigredinem illam cutaneam ultra epidermidem non penetrare, eaque ablata mox ip am cutem aloamEuiopasorum plane more fe offerre. Si vero contigeritaliquos epi- D 4 dermide m > *■ MfLijf 4 m fls '"ii .. 44 GVLIELM1 PISONIS dermide albanafci (ficut in puella & juvene pilis crifpis &: oculis casfiis ex Nigritis natis videre licuit) inter naturas monflrarecenfentur , adeoque ob albedinem conterraneis liiis contemtuifcxiftunt , quam fi nigra cute aliqui Europasi nafcerentur. Sed milia hac digrefhone ad inflitutum redeo, pauca additurus quas de Gonorrhcea notatu digna exiflimavi. Gonorrhoea fimplex , ficut haud difficilis habetur curationis, ita facile acquiritur , modo a diuturna equitatione fub ad/tu meridiano. A purganti- bus initio fibi cavent in omni Gonorrhoea, five virulenta live non virulenta. Tamfalu- taria contra hunc affectum domi nancifcuntur remedia Incolae, ut raro in exotica, quae in officinis proflant , inquirere illis neueffiim fit. Praeferunt , Guabipocaiba , Lufitanis rao Podre , quam ego arborem fliquofam, in tra&atu de Simplicibus, appellavi. Ejus radix in taleolas diffe&a & in aqua ex canna faccharea deflillata, macerata, aerique expolita , eam abflerforia &c diuretica qualitate imbuit, quae mane &vefperi pota, pa- r allatas &: renes infigniter mundificat. Cavendum tamen ne immodice hoc medica- mento valido utare, quod fanguinem ducat. His, accedit Iuripeba , Canna filveflris lacuacanga dicta, radix item laborandi , qua: noctu fub dio macerata in aqua fontana dilui- tur, ejufque diluti quatuor plus minus unciae per quindecim circiter dies bibuntur, unde renes & vefica repurgantur. Poft haec pro potu quotidiano, ejufdem cannae filve- ftris decodo utuntur. Atque alternatim ob calores fufeitatos , mane ptifanam feu li- quorem ex Tipioca exhibent. Dilutum radicis de ^Aguaxma , Iacuacanga , Pagimirioba , Caapornbnga , Emulfiones ex Tipioca , nuce Coco recenti, & feminibus frigidis, cannaeque facchareae aqua praeparatae , familiaria illis funt remedia. Contra inflammationes lotii, pofl frigidam dorfi & perinaei inundionem, genitalia emollientibus fomentant, nem- pe decodo fummitatum Imbatba , & T upeicava , floribufque malvae Americanae & Faba- rum vulgarium, atque id genus aliis. Calorifica vero, tam a medicamento quam cibis procul eflejubent , ne virulentia & incendiuminvalefcant. Ego tamen nimium refri- gerantium uflim aliquando noxam intuliffe expertus fum , qupd tonus genitalium inde debilitetur. Scmper enim condonandum efl Empiricis, utpote diligentioribus in exhi- bendis medicamentis quam in diflinguendis morborum caulis. Quippe ficut ex his medendi formulis apparet , Profluvia geniturae cum Gonorrhccis videntur confunde- re. Quod qui evitare velit, adeat Plater. Obfi pag. 725). Lang. Epifl. 2. 1. 5. Solenand. pag. 199. v. 45.H0fm.pag. 540. Qnocircain Gonorrhcea virulenta malignitate ex- turbata fubfiflunt peritiores , quando indicatio aflringendi , confolidandi , &ficcandi efl. Quod quidem optime fit balfamo Copaiba , faecharo vel oleo olivarum diffoluto atque per os & penem mj edo. C A P V T X. V 1 1. De Vulneribus (V Vlceribus . TAmetfi pleraque vulnera & ulcera ejufdem fere naturae & curae in novi huj us ac veteris Mundi partibus videantur; ea tamen in quibus differunt, filentio praeter- ire nolui. Sicut enim in multis malis internis confiderandum quae infrahepar fint aut qua^ fupra; ita maxime in externis. Qux fuperne funt, praecipue in capite, mul- to benigniora & curatu faciliora exiflunt. Tum quod ab humorum affluxu libera, tum quod favente aere ambiente calidiori fola mundicatione reflituantur faspe. Ea au- tem quae in inferioribus partibus corporis , maxime in pedibus exiflunt , difficilli- mae curationis funt; ob perpetuum defcenfum &: mobilitatem calidi humoris in acri- moniam degenerantis; Atque haec quidem veriffima deprehenduntur , fi tempus anni rcfpondeat, nimirum conflitutio calida & humida: asflate enim ficcafponte vel felicius faltem curantur. Quid mirum , fi hac regione quae toto coelo ab Europa diflat , vulne- ra & ulcera aeri expofita, diverfum quid &c peculiare habeant ? cum authores paffim teflentur , nonnunquam ob diverfum urbis aut regionis fituni , aut pejora , aut meliora tum capitis, tum pedum mala fieri. Ab ipfo principio ufque ad curationis finem, five loci affedi corruptelas , five vicinas carnis mollitiei invigilantes , nativas fuas afli ingen- tes, mundificantes &C ficcantes herbas , refinas & pulveres non facile deferunt. A vino Sc fructu imprimis illo celebri Ananafs fibi cavent. Quia curationem vulnerum &C ul-, cerum rcmoran,recidivamque facere conflat, quod calore infenfo humores permeet &; accendat. HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. II 4? accendat. Quibus recens indida iunt vulnera , sedum diurnum devitant, nefan ita hanc quoque Impetiginem ejus aflr idu & lotione feliciter reftituunt. Subinde eo pertinaciae devenit hic affedus , ut fupradidis remediis internis & exter- nis minus cedat. Atque tunc quidem a vegetabilium ad Mercurii ufum internum con- fugiunt Europaei medicaftri. FINIS LIBRI S E C V N D L GVL1ELMI PISONIS t / H I S T 0 R I JE NATVRALIS & MEDICA LIBER T E RT I V S. SECTIO PRIMA. De Animalibus (tAereis Cjr Tenejlribus edulibus . Vm in praecedentibus libris inftituti ratio poftularet, vefcoruni animalium nili tranfitorie meminifTe ; exre fore exiftimavi hoc libro fmgulatim profequi , qui pifces, aves & animalia in Aquis, Aeribus & Locis enarratis ad humanos ufus producantur, eo- rumque brevem acliiccindam defcriptionem cum iconibus ad vivum depi&is addidilfe ; idque non adeo oble&amento vel ad- mirationiledrorisjfed commodo imprimis ogrotantium atque medendum. Imitatus fcilicct illos antiquos & modernos , qui tum novi tum veteris Orbis collatis polydodalo naturae be- neficiis , faluberrimifque repertis medicamentis & alimentis, neceflitati & fragilitati mortalium conlultum irent. P oftquam autem in immenla hac rerum multitudine plurimorum qualitates &; pro- prietates lateant , aequum putavi , non paginas replere iis quae vel dubia vel minus per- Ipccflalunt; led pauciora eaque ulu quotidiano comprobata contrahere. Qtiod vero pifcium copia, quadrupedum & volatilium numerum longe excedat, id non adeo ter- rae fterilitati imputandum velim , quam quod aucupia & venationes rarius exerceantur anoftratibus; fiepius autem amediterraneis indigenis , qui magnam partem prodo ac- quifito fibi refervant. Cum e contra fluvii inclyti atque mare pilcofifiimum invitent littorales populos j tum quod facilem & quoftuolam pilcationcm fuppeditent , tum quod ipli pilees nutrimentum tenuius & languinem temperatiorem quam quadrupe- des & volatilia liirrogenr. Illos qui a pilcatoribus quotidie ad nos deferuntur ac celebrantur, hiepotiffimurri recenleo , eorumque nomina Brafilico idiomate vel Luhtanico, quatenus vulgo no- dora, exprimo. Quod antequam aggrediar, operat pretium exiflimo, in tanta pi- fcium, foi marum , temperamentorum , luccorum dilparitate iudicafle , quales pro pabuli non Iqlum, fed temporis & aquarum quibus innatant varietate, coteris vel proferendi vel poftponendi lint. Cum enim pilees live gulo dediti , live elearum pro- bitatem fe&antes , ancipitem agantvitam, pauciilimi quidem luis iedibus contenti, Ilia loti carpunt pabula ; fed aliqui priftini domicilii plane immemores ; aliqui anadro- mi , ut abitus , fic reditus certa habent tempora. Hujus rei fidem facit , live in fluviis fivem mari flatis anni temporibus , ejufdem generis pilees lemper, alios nufquam ca- pi. Qpiod fluviatilis aquamenfibus pluviis, tum & pleniluniis in mare prolabarur , hinc fit ut immenla pifcium agmina hifce illecebris ille&a, mare deferant. AEft a- tevero appetente ardorem pertimefcentesdulcihumorelaginati, Iblum & falum re- petunt. Vnde inter mollitiem fluviatilium & duritiem marinorum utriulqu e naturo participant, gratillimoque alimento exiftunt, imo ulque adeo lalubres judicantur ma- xima pars, ut ne quidem febricitantibus noceant , ficut iple multoties aliique mecum experti liint: modo reccntillimi fint antequam Solis oAus perlentilcant. Vhicum, quod profatum volui, reflat circa nominum rebus impolitorum diflen- fionem & perplexitatem, qua de re ipla erudita antiquitas merito conquefta cft. Cum enim quotufquilque agricola vel maricola nomina pro arbitrio rebus indat, ac pro inde alfidua 1' ?i I Tl ; m »i|» ii'' .1 • t' • 'Bi i 'i. 4a GVLIELMI PISONIS afiidua illa difcrepantia Scriptori aeque ac Lectori moleftiarrt creet; pronuntio me unta- to illi Caefaris dido inhaefurum, quod monet, Cum multis effe loquendum , cum paucis ientiendum : hoc eft, me tritis receptifquc ut vegetabilium , ita & fenfitivorum vocibus ufurum , donec conlentientibus eruditorum & barbarorum calculis , certius quid defi- nitum fuerit. Intenm non eft quodle&or frontem corruget propter infucta auribus vo- cabula, fianoftra dialecto plerumque abhorreant, cogitandum enim, nos extra Latium & Graxiam verfari ; neque folis veteris orbis populis conCefliim effe voces condere» cum etiam penes Americanos fit jus &c norma ad placitum fua efferendi. Pira generice qualemcunque pileem \Piracatu vero pifcem edulem exprimit Brafilien- fium lingua-. Quorum primus le offert Guaraeapema mas eft Ddraddpifcis. Noftrates appellant; Quibus nomini** bus fi Oratas vel Auratas live Delfini exprimantur , parum concinne mihi videntur ap- propriata , eo quod Rondeletius , Salvianus aliique Ichtyographorum Confultillimi, Icones non folum ab hac noftra diferepantes , fed &: illorum indolem virtutes quo- que admodum di verfas exhibeant : nili forte, ratione rapiditatis qua cum Delfinis, vel ratione Iplendentis coloris quo cum Auratis nonnihil convenit, nomina fint indita. Porro quam inulitatas figuras hic pifeis fit, quamque acumine capitis continuato pinna- rum ductu, cauda bifurcata, totius denique corporis conformatione ad velociter na- tandum aequorumque fludtuslulcandos natus videatur, facile eft difeernere, qui ico- nem hujus belluas re&e confideraverit . Adeo denique principatum celeritatis tenet inter tot Neptuni pecora, ut licet fimili laliendi modo cum Thynnis live Porcis marinis, diflimili tamen celeritate progrediatur. V t aliquoties in vafto Oceano vidi , cum cer- tatim natare viderentur Thynnus &c hic Guaracapema. Squamulis adeo eft exiguis , ut toto corpore ad ta&um laevis , non fquamofiis videa- tur. Non aureo fed ex argenteo viridi eleganter fulget, maculis hinc inde caeruleis varie- gatus. Carne licet fit ficciori, non tamen vel ingrati faporis vel difficilis digeftionis, ut dc Delfinis teftatum eft. Multis modis praeparatur: nuncrecens , nunclalitus , in opti- mum multorum pabulum ulurpatur. Ce ix v p in a. 3 3/ A , /SJ. Ccixupira ut dignitate ita &C longitudine atque crafiitie celebris , quippe hominis craffltiem aequat ,& longitudinem multo fuperat. Corporis, fed potifiimum capitis figura oftea &: glabra a Tuberone non multum abludens. Ante quemlibet oculum ' funt t H I S T. NATVRAL. & MEDIC. Lo. II.I 45> funt foraminula, quorum ufum neque a pifcatoribus refcilccre, neque per fedionem ca- pitis explorare potui. Squamulas, quibus veftitur elegantibus, adeo exiguas liint, ut to- tus pifcis glaber videatur. Maxima pars pinnarum & corporis eft colorenigro , excepto . ventre, qui eo ulquc albicat ut ne quidem ladi cedat. Peculiare autem huic pifei , quod odo oflei triangulares aculei illi concedi inter occiput & dorfalem pinnam, quos in carne recondit, velirritatus erigit atque pro armis ulurpat. Marinus eft pifcis multa te- nerrima carne &: pinguedine gravis, nec immerito faporis vel nutrimenti prasftantia cas- teris Brafilias pilcibus palmam eripit , prasfertim fi juvenis fit. Eum quemhic exhibeo vix trium pedum erat longitudinis : atque a pileator e domi meae delatum, mox cum do- mcfticis meis diftecui , delineavi , & codum comedi. C V N A P V'-G V A f ^ Cunapu-guafti, Lufitanis Meros, noftratibus dicitur , quod capite cucullatus videatur , cinereique fit coloris. Dubito num vel carnis prasftantia , vel magnitudine corporis, ullus celebrior. Praeterquam quod fit craftus,pinguis, fex pe- dum longitudinem evadit > tantasque contigit fuifle molis, ut hamo vel imeo affixus aufugerit, ipfumque pileator em praedas inhiantem fecum traxerit in mare cum magno vitas diferimine. Capite eft magno, ore edentulo rotundo , branchiis quoque in am- bitu rotundis. Cauda magna & fere quadrata. Squamis mediocribus cinerei coloris , interjedis pundulis nigris, excepto ventre, qui albicat, ficut &: caro totius pifcis. Carne eft folida, non dura tamen, optimi faporis & nutrimenti. Multis modis pro ritu inco- larum praeparatur , plurimifque fimul hominibus fufficienti eft alimento. Alius praeterea eft pifcis qui Meros Lufitanis didus huic non adeo diffimilis, fed rubi- cante colore diferepans potiffimum. C V C V Rl' '/?• /f- . Cucun. Lufitanis CaJJaon. Inter Cartilagineos ex genere Lamiarum five Tubero - num eft ; led lolus quantum conftat , inter casteros innoxius , unicoquc tantum ordine denticulorum minimorum praeditus ; quum e contra majoribus Lamiis horrendus fic ridus in utraque mandibula , duplici dentium ordine conftans. ac proinde pleriquc Tuberones per totum orbem, non carnis dignitate,fedrapina tantum celebres , ex- cepto hoc Cucun , qui Caniculas vel Gal ei potius eft Ipecies, ut ex Rondcletio aliif- que Authoribus liquet, quibus ficut figurat indole eft fimilis i ita alimenti prasftantia fuperior atque diffimilis exfiftit. E Porro 50 GV-LIELMI PISONIS Porro Pinna:, Cauda, Cutis ejufdemfigurae Sc coloris cum Tuberonibus, cx cinereo fcilicet albicante. In hoc pifce (quem cum Markgravio meo domi meas diffecui) tres catuli perfe&ife obtulerunt. Patuitque, eum inter ea cartilaginea effe,quae Ariftoteles, in Hiftor. Animalium, teftatur, Animal parere , idque ex ovis , quae in media vulva ge- ftata , in uteri linus defcendunt , unde mox per venam umbilicalem fcetus excluditur ; ita ut ovis abfumptis partus non aliter quam in quadrupedibus contineri videatur. Notatu dignum fane, quod tanta fit Tuberonibus &: Caniculis his charitas in teneros Catulos (quod itidem de Phocis, Balaenis & Delfinis teftatum eft ab aliis) ut eos ex ali- qua caufa pavidos intra fe recipiant, idque non per manticam talem in utero penden- tem , licut quadrupedia illa de quibus fuo loco egi, fed per os in ventrem aliquandiu recondere, donec pro libitu rurfus in lucem prodeant, heut multoties videruntme- cum infiniti teftes, quali venter quorundam Cetaceorum &c Cartilagineorum patere- tur aliquantulum alienas animas. Vnicum eft illi inteftinum fatis amplum ; unde tam inufitata contingit voracitas. Stomachus vaftus, hepar candens, ut & lien. Cor parvum, lubalbidum, laxum, ventriculilque diftin&um, &:ufque adeo vivax ut in varias partes dilfechtm imo veru affixum palpitet , vitamque adeo mordicus retineat. /37 Y^M adeo ut, fi multi fimul copulati fint, littera illius luminis beneficio legantur. Mari- nus hic pileis magno in pretio habetur , imprimis allatus. Icones, quas hic liibtus depidas vides, liint crullaceorum infedorum, quo invito pifce ori illius fe ingerunt , & unguiculis Tuis arde faucibus inhaerent. Neque facile ho- liem hunc infellum evadit. Alius praeterea hujus magnitudinis datur pileis nobilis incoeno maris vivens, qui lu- rumenbeca dicitur , Lufitanis Boca molle , totus argenteus , cujus icon defideratur. yyicark Pimma. Si cum au- A C A R a' P I N i M A. thoribus Cyprinorum multa genera llatuenda lunt, eis non inepte pifcem hunc fubijcie- mus . Squamis enim , corpo- ris Ipecie , vita Cyprino limilis ell,led latiore corpore &: com- prelfo;ac proinde inter Cypri- nos latos barbare Prafemos di- dos numerandi lunt. Cum certum fit, in quibufdam tradi- bus mundi Percas, Cyprinos , Carpiones, nonlblum fluviis led & mari dicatos efle.Hic holler quoque inter Icopulos marinos viditat, ibiqueparit & pinguefeit; ipfi Carpioni & Cyprino dignitate faporis nonlblumled& nutrimenti minime cedens. Elegantibus Squamulis auroargenties mi- cat, ftriifque aliquot flavelcentibus fecundum corporis longitudinem excurrentibus. Datur & alia Prafemi Ipecies nobiliflima, qua: Acarpeba , aliis Acaratwga dida ; fi figu- ram, colorem, magnitudinem & nativitatem confideres, inter Cyprinos quoque latos habita ; quia parum adeo abludit a procedenti Ac ara. Pimma Iconem addidifle liiperva- caneum duxi ; adeo ell carne alba , friabili & probo digellionis , ut nollrates Praemos facile liiperet. CvrVata' Pini'ma. Duo mihi innotuere pifees Curtiata , vulgo Bomtos didi ; quorum alteri cognomen ab Indigenis Cur nata Pimma additum. Vterque celebris ell pileis & magnus, atque E z excepta 51 GVLIELMI PISONIS excepta craflitie & longitudine, fimillimi fibi natura, colore &: figura: ille enim cor- pore eft cralfiore &: comprefliore : hic vero longe proceriore. Vterque eft coloris ar- gentei fubvirelcentis , nonfquamatusfed cute tantum coopertus, excepto utroque la- tere, ubi per longitudinem linea aculeata aurei coloris fquamata excurrit. Pinna: funfc feptem exiguae. Cauda utrique furcata. In oftiis fluviorum seftate, in mari alto hy eme capitur , multaque carne & pinguedine abundat, eaque latis proba, ac proinde magno vitze eftliiftentaculo maris accolis quocunque modo praeparatus , imprimis autem fila- le &: pipere parum condiatur. PlRA-PlXANGA. Ptra-Pixanga , Lufit. Tefcbe gatto noftratibus pifcatoribus appellatus, forte quia in antris fcopulorum fe abfcondit. adeo exiguis Iquamulis cooperitur , ut laevis videatur. Toto corpore flavelcit, intercurrentibus egregiis maculis languinei colo- ris. Cauda &: pinnae numero feptem funt exiguae. Domi inde delatus ultra trihorium vixit : bihorium poftquam mortuus eflet, a me &: domeftico meo difledus, vidimus cor exemptum adhuc moveri : quod litum erat immediate poft fauces , cui inferebatur a£» pera arteria , eratque vix digitum remotum a reliquis vilceribus per mediaftinum , mi- nimum utique &: vix granum tritici aequans,licetlpir itu inflatum. Ceterum pifcis opti- mi palati , frequens ex mari toto fere anno adducitur. Codus aeque ac allatus probi eft nutrimenti. G V A T v c v p aj v' b a. JJi, I./U Cuatttcupajuba. Si ad Euro^ patorum pifcium Ipecies rete- ratur, Cyprinis latis, quos barbare Prafemum vocant , afcribendus ob carnis & fapo- ris convenientiam. Casterum color eis dilhmillimus , quod pifcis hic a capite ad caudam perpetuis fquamis argenteis fulgeat , lineis & Uriis flave- fcentibus fecundum corporis longitudinem excurrentibus. Toto fere anno frequens , atque ex maris fcopulis &: fluviorum oftiis ad nos defertur magno incolarum obledamento ; vix ulli pifciumfaxatihumfaporispraeftantiacedens, imprimis fi'alTetur in craticula. - ^ Carauna inter celebres quoque pilees faxatiles marinos numeratur. Figura It mu- ta limilis , led capite, colore & magnitu- dine diflimilis. Corpus undiquaque fqua- mulis tegitur , lunatis , coloris miniati , cui pundula nigra palfim inlparguntur . Prae- ftantilfimae eft carnis , optimi non tantum guftus fed &r nutrirqcnti, ac proinde xgris quoque conceftus. Aipimxtca , qui Lulitanis Pudiano 'vermelho appellatur ,celebi is eft pifcis ficut Carpio apud Europaeos, cui magnitudine &iforma qua ad mollitiem tadus, fquama que u tilcs&arde complicatas, fimilisjfed admodum diverfus fi totius corporis co ^y'J’%ARAV'NA. HIST. NATVR.AL. fe MEDIO. Iit. HI, Aibimixi'ra. ^7 flavo cum aureo micantem confideres, omnibus pariter Incolis in deliciis habitus fi probe elixetur. Huic dignitate Sc figura fimilis eft Puranema, totus argenteus, cui lacca ‘Tetmixira autem eft altera fpecies , quas Pudiano Vei' de a Lufitanis nomen accepit, quod praster aureum colorem quo elegantiflime micat, viridibus imprimis thalafli- nis atque aureis cubis &: ftriis undulatis fit infignis. Rite praeparatus antecedenti Pudiano teneritate carnis non cedit. V ter que in mari oftiis fluviorum capitur. Huic affinis Videtur pifcis fluvialis Acarapucu didus , totus argenteus, carne friabili commendabilis. Fluviis le committit. Alburnum noftrum refert» Pacu familiaris omnibus maris accolis. Noftrates Vocant. Lufita- nicoidiomat cSaletna, Grascis Sc Latinis Salpa didus. Ore autem, Capite, Dentibus &c Pinnis Sargo fimillimus eft > colore tantum & ftriis illis a capite ad Caudam conipicuis ex aigenteo flavo ab eo differens. Pro temporis anni diverfitate mare vel fluvios petit ut pinguefcat. Ventriculo eft magno, inteftinis latis, hepate rubro , folliculo rellis magno , corde angulato. Melioris laporis & nutrimenti habetur quam Sargus Europams. ^ Capeum ex ordine quoque optimorum pi/cium faxatilium mannorum numeratur a E 3 pifcato- 1 54 gvlielmi C A P E>v' N A. PISONIS; ;; pifcatoribus non foium fed &: ab aegris &C fanis , quibus caro ejus coda magno in pretio merito habetur. E- gregiis fquamulis argenteis canteris pifcibus praefulget. Hic , ut &: Itaiara atque alii pifces recentes parieti affixi nodu toto corpore adeo lucent, ut litteris legendis fatis luminis praeb eant. Elegans & celebris datur pifcis, huic praecedenti non adeo diffimilis, five argenteum igneum fplendoremfivc carnis bonitatem confideres , qui ab Indigenis Pir a ^icangata dicimr. Akagvagva'. /fj. P A C A M O'. Araguaguk marinus pifcis,celebris magis in Europa, Afia & America, ob dentatum gla- dium quafuos hoftes integrafque Balaenas profternit ; quam ob bonitatem carnis , quae tamen rite praeparata fi juvenis fit, cartilagineis pifcibus non cedit. Cute eftnonfqua- mofa, fed ad tadum afpera & dura. Dentes non ori quidem, fed prominenti ejus gladio conceffi. Capite efl compreffo, in quo poft oculos, fpiracula duo confpiciuntur,per quae aquam effiat bellua. In inferiori vero corporis parte verfus enfem fubftantia branchia- lis apparet, cujus beneficio nobis admodum probabile videbatur enfem dirigi, quia ejus origo ibi latitabat. Ai . /J/A PacamOj quem Lufitani improprie Enxaroco five Ranam marinam vocant, inter Muftellas noftrati- tibus$tmt-aal potius re- terri ponet, quibus , ex- cepta capitis craffitie, multum fimilis efl. Cute efl glabra ac molli , ficut &: Branchiis, Pinnis, atque Cauda.Dignitate nutrimenti &faporis Europaeam muft ellam facile fliperat, quod inter faxa & fcopulos viditet , friabili mollique carne aegris aeque ac fanis obi edamentoeft. It aura , ficut rubri & va- I T a 1 a r a. qh riegati coloris elegantia, ita & guftu cum cae teris pif- cibus marinis certat. Iuxta fcopulos &Re5iffo pifcato- res iis infidiari folent , quia falubrioris pabuli gratia la- titant in fundo* Licet inter fquammatos numeretur , tamen ad tadum glaber efi-' fc videtur. Affatus aeque ac elixus optimi cft palati & nutrimenti, imprimis menfibus pluviis , cum pinguedine abundet. Praeter Caudam, Pinnas habet fex parvas, excepta or 1 P1 & magna ; quae omnes fimul ut totum corpus, rubent cum maculis rugris. (2) W/Wik HIST. NATVARL. & 'MEDIC. 30J? P arv' L I-B. III. y>* /£4 Inter Pifces edules nu- meratur ille qui Pani di- Ctus , eleganter fquamo- fus ; lunulafque flavas in nigricante corpore gefta- re videtur . Pinnas fupe- riori & inferiori in fine prominentias duas inftar funiculi verfus caudam extenduntur. Pifcis efl: la- tus &: fubrotundus, non tamen crafliis ita , ut par- ticipare videatur naturas & figuras Pafleris fquamo- fi lati: differt autem ab en, quod utrumque latus ejufdemfit coloris, & utrimque ocu- latum , nec Paflerum more tanquam altero oculo orbatus natet. Cauda efl circinata 6c V N A. inftar ventilabri extenfa. Qui Acarauna nomen accepit, prascedenti Pani fimilisfaporc,natura&: fi- gura, paucis exceptis cir- ca Caput, Pinnas &c Cau- dam. Hic enim in utro- que latere prope caudam acutiflimum habet acu- leum , quos in latere re- condere &: evaginare po- teft alios lasdcndi caufa . Cauda eft extenfa &: bi- fida. Color fquamarum niger. Affatus & elixus in pretio habitus, quod facilis fit dige- ftionis. In mari circa fluviorum oftia capitur. Abdcatuaja, quem , ^ Lufitanis placuit ^ -^Abacatv Peixe gallo appella- re. Cujus etymon fi referant ad Gal- lum five Fabrum marinum, de quo Rondeletius , Al- drovandus, Gefhc- rus &: alii tracta- runt, toto caslo er- rant. Planis potius quam fubro tundis pifeibus aferiben- dus : licet pinnis , fur cata cauda, im- primis nigris fila- mentis longiflimis extenfis , natando a vulgari Rhombo- rum & Paflerum fa- milia diferepet. Cute eft lasvifllma ,non fquamofa: adeo que fplendentis argentei co~ oris. Pinnis & Cauda plane virefeentibus. Vbi primo capitur, grunnit inftar porci. Marinus eft : praeftantia & duritie carnis fluviatili prasfertur : proinde ab omnibus pa- liter incolis vel coquitur vel frigitur in farragine , atque pro bono gratoque cibo lia» etur . In qnibufdam femen five lac , in aliis vero ova reperiuntur. proinde hoc genus E 4 non tiVLIELMI PISONIS non ponchdum inter eos de quibus Ariftoteles lib. 4. hift. Animal, cap. 11. teftatuf, In ftirpibus & teftaceis nonfolum, fed &pifcibus , fcilicet Padere, Rubellione &c. effe quod pariat Sc generet, deeffe autem quod maris officio fungatur. Guaibi-Coara , Lufitanis Buraccde Vel- ha, fquamofiis eft pifeis, argenteo & me- lino colore fplendens.ejufdemfplendo- ris & coloris eft linea quas per utrumque latus fecundum longitudinem tendit. Magna copia ex fcopulis marinis littori Vicinis ad nos defertur a pifcatoribus , ob carnem friabilem in pretio habitus a Gv aibi-Coa' r a. /> J / Si multis. Cauda eft bicornis , quas feptimam conftituit pinnam. L \ r ..... . ^ . P1UV13S maxime pingueicit, vicutac- quae huc adferrem , fi hi floriam prolixam, non brevem edulium pilcium exhiberem narrationem. C o r o c o r o' c A. Comem a Pileis marinus fquamu- ^ 32 lis majufculis argenteis operitur. Carne eftprobata, led dura , ideoque a delicatioribus non adeo expetita. Pedalis eft longitudinis. Frequens toto fere anno.Pinnas habetlex, qua- rum dorfalis acutis ipinis fuftentatur quam in rima recondit. Murmur edit Corocoro quando capitur , unde no- Guarapueti , Lufitanis Cavale , Belgis lomttgg-fcig ♦ Corpore eft, ubi adoleverit , feptem pedes longo , non fquamis , fed cute laevi argentei & caerulei coloris oper- ta, intercurrente linea a capite ad caudam ex tenuillimis fquamulis contorta. Pileis potiflimum, marinus quod ibi pariat, licet in oftiis fluviorum dulcibus aquis lubinde videatur delegari. Si ad fpecies Europaeas referatur, minus cum figura &c natura Scom- bri quam Pelamydis &: Thunni Ariftotelis convenit , quamvis corporis procerita- te &: elegantia , atque carnis quoque dignitate utrofque fiiperet. Nofter hic Guara - pucu , ut Thunnus, eft quoque gregalis , pifeivorus , velox ; menfibus pluviis coiens & pinguefeens. Proinde tunc omnibus paflim incolis tam recens quamfalitus & in penu reconditus , magno eft oble&amento, Carne enim quamvis ftt ficeiori , falubri tamen & grata , fi j uvenis fit. GVLIELMI PISONIS Co. PiricoibA , fi figu- ram, magnitudinem, pinnas , caput cau- dam denique furca- tam confideres , nul- li melius comparan- dus quam Chalcidi Rondeletii . Squa- mulis argenteis egre- gie fplendct. Barba eft alba. Pifcatores mihi teftati funt, folum menfibushybernis, arenofis locis maris &C circa fluviorum oftia capi. Teneritate carnis nutrimenti proflantia haud inferioris noto habetur quam Chalcidis. 'fk * jfO PlRATIA PVA'. Piratia Pua, Marinus eftpifcis, nec unquam in fluviis repertum memini. Maximo iit molis ubi adoleverit , fope ultra ducentorum pondo, ob carnis & pinguedinis co- piam: fed tunc ob elegantiam &C aureum color em potius, quam ob ufiis humanos expe- titus , quod adeo tenacis fit carnis : quando autem gracilis , atque infra decem pondo exiftit, ab optimatibus in deliciis habetur. Ob multam pinguedinem allatus codto vel frixo proferri folet. Squamulis vcftitur adeo parvis, ut adtadfcum glaber videatur, etiamfi antrorfum mulceatur. Totum corpus Sc pinno omnes coloris funt ex obfcuro aureo hepatici : huic autem colori per totum retis in modum cinerei coloris lituro can- cellato obtenduntur. Jjf S " Pirameta' ra. Pirametara, Mulli vel Barbi videtur fpecics. V trique Stlmneu nomen ab Hifpams in ditum. Quo de Mulli figura, indole & dignitate Salvianus Gcfncrus,& Matthiolus pro- diderunt , huic noftro applicari pofliint , paucis tantum exceptis, proferam quod m Pi- rametar* maculo grandes rotundo nigro in latere utroque appareant; Cauda etiam m fine auream habeat fimbriam : convenit autem cum mullo & Barbo , quod m interio- ris mandibulo extremitate barbam habeat conflantem duobus quafi funiculis cr - fiufculis ; color quoque pifeis a capite ad caudam dum vivit fanguincus fit , ifque po mortem in aureum &c flavum mutetur. Quam colorum mutationem , Plinius non folum fed &c Rondeletius aliique recentiorcs Mullis quoque attribuerunt , nfquc im- primis qui barbati funt & in alto mari degunt, ficut nofter hic Pirameur 4, qui ut co- loris elegantia, ita & nutrimenti proflantia in coenofis ftagnis viventes longe luperat. Carne eft friabili, cum aliquo lentore pinguedine, ac proinde minus durabili, nili HfST. NATVRAL & MEDIC. Lu. III. 6l condiatur. Hepate eftex albo-rubcfcente, fine felle: quamobrem ex hepate condi- 9)7 . M*-cYY-a^c> mentum paratur. Gvirybaco' Inter Edules Marinos pifces Guirybaco numeratur, corpore grolfo , pingui, multa probataque carne praeditus. V eftitur magnis Iquamis partim cinnabrio par tim argenteo colore fplendentibus, intercurrente linea rubra a capite ad caudam. Codus allato pree- ferrifolet. Vilcera omnia ejufdcm coloris Sc conformationis ut Alellorumnoftratium» Pirabebe 1 Pileis volans, li- Pirabebe' I. X 7 . /ob ve Hirundo pilcis,non Brali- lise proprius , led,ut ex variis authoribus liquet , omnibus innotuit inter Tropicos na- vigantibus, qui figurae & ala- rum magnitudine, carnis di- gnitate, colorifque varietate inter le dilcrepant. Plurimi autem Haleci limiles exi- flunt. Qmbuldam ad utram- que alam in initio ejufdem parva quali ala exit. Con- flant eorum alae tenui mem- brana iubfufei coloris , ha- bentque plicas , &: fullentantur Spinis tenuibus per longitudinem extenfis . Siciit eX hac prioriicone videre licet, quae capite & corpore cralfiori depingitur. Pirabebe' II. 'i Altera autem colore, figura corporis, &: alarum imprimis, multum diferepat. Alas enim ejus duplo liint longiores & multo angulliores fine plicis. Tanta denique inter F Pilees I ei GVLIELM1 PISONIS Pifces volantes difcrepantia a capite ad caudam, ut nihil fere inter fe commune ha- beant quam quod alati & edules fint.Pifcatores promifcue vivos hamis affigunt, profun- doque mari immittunt, atque ingenti fcenore illos redimunt, dum eorum perfecuto- res ipfi decipiuntur & capiuntur. Merito Hirundinis nomen illis attributum ob vola- tum, quia demiffie earum more volitant, atque inftar illarum aviumquas e flumine aquam haufturse , vel e terra feftucas colle&uras. Millenos videre eft ex Oceano fubito {ele- vantes , quae, dum fugafibi confiilunt, ut rapaces pifces, imprimis Delphinos, evadant, fubinde a circumvolantibus avibus inipioaere capiuntur , Charybdimque evitantes in Scyllam incidunr. mox iterum ad hume&andas alas, ( quae brevi temporis fpatio ex- ficcantur) leviter aquae fuperficieifc immittunt: unde fit aliquando ut in naves praecipi- tentur, grataque praeda fiant pubi nauticae , quae co&os pro grato alimento Halecum loco apponunt. Guatucupa , Corvina, Lufitanis, noftratibus pifcatoribus QuodAfellum exprimit, fane fapore & dignitate fi Afellos Europaeos nonfuperet, faltemiispar eft. praeterea figura &: magnitudine (paucis conceffis pro naturaelufu) ab iis non multum recedit. Minoribus fquamulis rotundis ex auroargenteis fplendet. Pinnis &: ventre eft albicantibus. Linea quoque argentea fecundum longitudinem per medium latus ten- dente. Pifcator es teftantur , nufquam in fluviis fed in mari capi. Carnis bonitate cum faxatilibus contendunt , tamen pro diverfa vi&us fui ratione deteriores vel meliores ef- ficiuntur. Omni anni tempore fere capiuntur , magno incolarum folatio &: oble&a- mento. Afelli hi pifciculis vefcuntur, quos integros devorant , quia dentes tantum ha- bent priores , non adeo ad incidendum, quam ad retinendam prasdam. Timvcv'. Timucit , Lufitanis Peixe agulha , inter Acus numerandus. Roftro eft ofleo. Non fquamis fed cute tegitur , partim olivacefi partim argentei coloris. In mari &: fluvio- rum oftiis frequens. Carne eft ficca, nonfpinofa, atque boni faporis, prasfertim in farta- gine cum oleo vel butyro frixus. Sed ob paucitatem carnis amenlisdivitum rejicitur. Petimbva'ba. Dubito an inter Acus pifces mifor es Petimbuaba locum teneat. Cuteeftglabra , in- ftar Anguillas , coloris primum hepatici, mox maculis cceruleis &£ virefeentibus infignis. capite &: roftro admodum produ&o. Caro ejus vefca> licet pauca & ficca. Corpore eft non exa&e tereti , fed compreflo &:latiufculo. Vuba- HIST. NATVRAL &: MEDIC. Lib. III. «5 Y V B A R A 'n a. Vttbarana-) in oftiis fluviorum degens, fi ulli pifei Europ^o, certe Truttis maxirfie com- parandus ,five figuram externam fquamarumque feri em, five carnem ejus confideres* Colore tamen differt, quod hic ex argenteo mire fplendeat. Ore efl: edentulo, un- de lapis illi loco linguae eminet. Pifcis ab omnibus paffim expetitus , five codus , five in craticula allatus , nifi quod infinitis fit pertextus Ipinulis. CvRYl' E Varii ejiffdem generis, fed diverfielpcciei pilees. Lasves, non fquamofi, barbati, dul- cium aquarum perpetui alumni rcperiuntur. Quorum fex potiffimum mihi innotue- runt, qui Incolis familiares fiint, &vili pretio diftrahuntur , partim ob frequentiam j par tim quod Iudaei a non fquamatis abftineant. Lufitani & Belgae hos omnes Bagr&s appellant; fed Indigena: cuique nomen fuum indiderunt. Primo Cutui. Sectmdo Nhandia. Qui ambo omnium facile optimi cenlen- tur, tam ratione palati, quam nutrimenti : atque licet raptu fluminis (imprimis divi Francifci, ubi potiffimum abundant) in mare prolabantur, dulces tamen aquas non de- ferunt. V terque efl: barbatus led cirris barbas dilcrepantibus. V terque cute cinerea, non fquamofa, tectus; fed primus folum maculis perpetuis variegatur. F z Ihs 0 ^4 GVLIELMI PISONIS Cvirit/nga' III. Gy IR AGV Ajv' IV. His fupra enarratis dignitate efculentafuccedunt duo majores , Guiritwga & GuirL gtta^u di<5ti , quorum icones admodum libi inter fe fimiles exceptis cirris, qui numero, litu 6C magnitudine differunt, ut exappofitis Iconibus liquet. Ambo larvi cute, candidi, cum diluto flavo aureo mixti coloris funt. Capitibus obtufls& dura tefta munitis. Septem pinnis , Cauda furcatagryfei coloris. Quovis modo prxparati apponuntur. I v n d i a' V. Quintus vero Iundia capite efl: conico , dura refla te£lo. Quatuor cirris brevibus Sc tenuibus, duobus vero fupernis longiflimis 6c lunatim cxtcnfis.Totus pi/cis argentei efl coloris 3 HISt. NATVRAL & MEDIC. Lis. IIL ^ toloris, fient & linea illa latera corporis ad caudam ufquecum perpetuis argenteis protuberandis fecans. Pinnis omnibus prxpofiti fimt fortes aculei dentati, quibus do~ lorifica infligit vulnera. ^ Sextus Vrutu-, noftra- tibus cui barba quoque ex fex cirris data , non fqua- matus fed cute tegitur glabra , umbrae coloris fulcis variegatus macu- lis. per utrumque latus fecundum longitudi- nem mirus ordo den- ticulorum acutorum tendit ad finem tilque. anteriori pinnae dorfali Ipinacrafla olfea dupliciter ferrata incumbit , qua incaute tangentem milere laedit. Proinde edules licet duo hipofteriores Iundia & Vrutu , a retibus luis tamen eos ar- cent pifeator es, ob pun&uras quas tanta cum inflammatione, & tumore excitant,ut Ipa- tio viginti quatuor horarum vix ulli cedant remedio, imo in mentis vel animi defe&um aliquando laudati dejiciantur, unicum ha&enus innotuit remedium, quod quantocius paratur ex hepate iplius pifeis cum oleo frixi , vulnerique applicato . Ita ut hinc quo- que liqueat id quod fiepius antea probavi , pleraque venenata fecum ferre fua antidota ; modo nos rite illa expifeemur, eaquein aliquo vifcerum prxeipuorum, imprimis in hepate , non raro latere , edifeamus. Camaripvgvac y\ Inter vulgares pifees marinos Camaripuguacii cenfetur , qui viri craffitiem &r longitu- dinem cum multa pinguedine acquirit ubi adoleverit. Ore eft edentulo valde amplo, mandibula inferiori immobili , & luperiori breviori. Oculis magnis argenteis. Cauda lata, paulo bifurcata. Pinnte dorlali elatae appendix data eft longa inftar funis cralfio- ris reda ad caudam vergens. Squamis totus, pifeis tegitur magnis ar Alia quoque fpecies datur Parati dida,quaeinhis oris frequens Truttae magnitudine &: figur a, fed Mugilis indolis aemula, fi natal e folum&i Carnis laporem confideres, ab utraque tamen capitis figura abludens, imprimis autem quod hic branchiis deftituatur. Caeterum oculis efl: ellipticis , fquamis argenteis lineari ordine difpofitis , lineis gryfeis a capite ad caudam mugilum more intertextis. Pinnas hab et fieptem albicantes longas , caudam in duo ampla cornua divifam. Magna copia in lacubus lallis fimul capiuntur. Recentes aeque aclaliti in pretio habiti. Carne funt ficca & probata. Pluviis menfibus adeo pinguedine abundant, ut nullo fere obfonio indigeant. 7 'amo at a? parvus fed mirus alpedu eft pileis . T a m o a t a , praeterquam enim quod caput ejus latis amplum fiiperius tegatur tefta du- ra inftar clypei,univerfum quoque corpus loricatum fquamoiis armatum annulis,ac proinde Soldido nomen a Lufitanis in- ditum. Ore eft edentulo, fed barbato , geminis filis oblongis. Coloris eft to- tus pifeis fulvi Sc fubnigri. Adeo fugit aquam falfam, ut tempore aeftivo & fic- co per terram abeat dul- cem aquam quaeritans. Caro ejus laudabilis eftfapons & nutrimenti, inter que fecundae menfae delicias apponitur,impriffiisfifale&piperearrofa,inveruvel craticula alfetur. Eifdem ftagnis innatant NhmdU , Cueba , Noia didi, qui bonitate carnis praeceden- tem aemulantur. Inter Amore' - Gva$v' Inter lacuftres pifces primatum quoque obtinent illi qui generale nomen vernaculum Amore' audiunt, vulgo Amor ea corrupte didi ; quo- rum diverfx fpecies , addito agno- mine diftinguuntur , ut Amore-guapu-, x^Amore - Pixuma Amore -Tinga> omnes natali folo, colore ferreo, & qualitate alimentofa fibi iimdes , fed figura &ma- mucudine difcrepantes, uti in Amore-guacu apparet, qui primo fe offert, adeoque expeti- tus ut Indimense illum lub ripa: vel fundi arena utcumque fepultum exinde cum molc- ftia eruere non graventur. Qui enim Amore-Tinga dicitur , corpore eft exiguo , habet- Gue fquamas in totum albicantis coloris , intermixtis maculis fufcis ut Taiafica . Carne eft tenerrima Sc friabili, ac ab omnibus in pretio habita, non fanis tantum, fed &c xgris , quibus admodum conducit. -Ille qui Amore-Pixuma nomen accepit , capite eft lato, ore amplo & edentulo, corpore oblongo, ventre extuberante albo , exterum coloris ferrei ut pileis 7 'amoala-i quem nonnihil xmulatur figura &; qualitate alimentofa; Cum enim dulcium aqua- rum flagnantium incola fit asque ac Tamoata , carne eft , ut illa , probata, & ficca, atque inter epulas appofita, eodemqucmodoprxparata. Amore'-PixV ma C A R A P o'. Diverlas fpeciei Carapo inlacubus & fluviis reperiuntur, partimfibifimiles, partim diflimiles. Prima (cujus hic tantum iconem exhibeo) cultri figuram nonnihil xmu- latur , imprimis fi obtufum 8c reftum dorfum, atque ventrem acutum & prominen- tiorem, inftar Barbotx Rondeletii confideres. Capite cauda eft admodum tenui- bus &C acuminatis. Squamis ex fufeo &C nigro r ubefeentibus. Grati licet faporis fit ejus caro &c ab omnibus in pretio habita , tamen fluviatilibus Sc marinis Car apio nutrimen- ti dignitate cedit. O / G y A C A R I . Dux fpecies Gtiacari in mari &: oftiis fluviorum capiuntur , figura pyramidali Sc magnitudine circa pedali fibifimiles, fed alimenti dignitate & colore diicrepantes. Omnes afperfi maculis obrotundis fufcis, feminis finapi magnitudine ; fed illi quorum fquamas dilute crocco colore fplendcnt, paucioris funt carnis; quivero umbra: funt coloris , carnis praeftantia ceteris prasferuntur. Omnium caput tefta veftitur dura & hifpida, oculis & ore parvis, loco dentium in utroque latere proceflus apparent quali cx fetis equinis fatti. ab extremitate membranx labii inferioris cirri inftar barbas de- 1 pendent. HI ST, NATVRAL & M E D I C. Lib. III. 75 pendent. Pinnas imprimis fliperiores Ipinis ofTeis fuftentantur , quibus alios pilees pifeatores Pedunt. Cauda conflant bicorni itidem fpinis firmis liiffulta. Ita ut totum corpus horum pifcium loricatum dici poflit, adeo iplas fquamas lunt alperas, cum qua- drangulari extuberantia in medio fui. Detrada hac lorica hilpida, fublarifque inteftinis, (quas longifiima , & inftar fili jequalis craffitiei liint) pilees coquuntur & affantur ex more incolarum. Frequen- tius in ufufiint diviFrancilci rapidillimi fluminis accolis, licut quoque prascedens pileis CarApo. , Alba C o r e t t a. Inter Cetaccos gregales pilees altum mare incolentes non magnitudine lolum , fed &: carnis bonitate celebres linit illi quorum aliqui a pube nautica & pilcatoribus Coor- ta, aliqui Coretti didi, qui omnes ejufdem quidem generis funt , led diverfas Ipeciei ob magnitudinis &: molis differentiam: hi enim Alelli noftratium circa liint magnitudinis, optimi infuper palati & boni nutrimenti. Casruleis fquamisin dorfo, argenteis vero in ventre, ac proinde Albi Coretti vulgo nomen audiunt. Cujus Iconem appofitam vides. C o o r z A. At vero altera Ipecies praecedenti fimillima eft fl figuram & naturam examines, Verum magnitudine multum ab ea differens ; quippe lexdecim vel ododecim pal- # marum eft longitudinis. PelamyduUi Amiarumque lamiliasalcribenda, fi Ichthyogra- phos coniulas , adeoque cum iis participat, ut quantum ab aliquo eorum una corpo- ris parte recedat, tantum altenlualimilitudine appropinquet, quali perpetuus appa- reret naturas Iulus inter novi veteris Orbis animalia. Corporis enim capitiique ac caudas figura ad parvos Thunnos ; fi ftrias nigricantes autem casteraque externa confideres , ad Amias Pelamydefque potius referri debent. Squamis teguntur ex ni- gricante caeruleis magnis (quas incodionedehifcunt) fed ita ad amuflim compadis ut Leves effc videantur. Sunt roftro acuto , ventre craffo , cauda tenui in figuram Lun^ in cornua curvatae delinente; dorfo casrul eo fplendente, ventre argenteo. Pinnas ha- bent duas branchiales, & duas dorfales , totidemque in ventre, atque unam verius podicem. Ventriculus, ficut in plerilque voracibus & rapacibus lolet, magnus cum infinitis appendicibus. Inteftina tenuiora. Lien nigricans. Hepar exalbo rubelcens. V efica fellis hepati non lolum fed toto inteftino annexa. Pifeatores teftantur, hos quo- qtie Thunnorum more certis temporibus ceftro infeftariadeo dolorolo ut e mari exi- liant aliquando in naves. Caro eorum eft multa, non Ipinola, luavis, adflavedinemvwi- G gens. 74 GVLIELMI PISONIS gens ,ficcioris & durioris fed multi nutrimenti, ac proinde a pube nautica admodum ex- petita. Si condiatur &obfoniis aromaticis inftar carpionis apponatur antequam ado- leverit, a delicatioribus minime contemnitur. C A M V R i'. Diverfaslpecies Camurt\ Lufitanis Robalo , noftratibus ^nQ£C&- Quorum illi qui dul- cium &: ftagnantium tantum aquarum ineo] as funt , Lucii Latinis, Brafilianis Picudo , vel qui inter eos maximi Camuripi didi, adeoque Europaeis iimiles externa figura , lapo- rc & qualitatibus alimentofis, ut nihil differentiae inter eos notare potuerim. quamob- rem eorum defcriptionem & iconem exhibere fupervacaneum duxi , ledorem ad Ichthyographos remittens. Illi vero qui in mari nafcuntur & oftia fluviorum fubeunt, Lupi Latinis , fed Indige- nis CamurUpeba^&C qui majores, Camunguncu didi, quorum aliqui inter fe adeo magni- tudine &: colore dilcrepant , ut diverlas fpeciei videantur. Frequentioris & prasftantio- ris iconem exhibeo qui a figura noftratium Luporum non multum abludit , ut neque fapore , nifi quod tota familia Luc-iorum & Luporum Brafilienfium Europaeos di- gnitate facile fuperat, aegrifque pariter ac lanis conveniat. Eft hic Lupus, magnus, lpiflus , Iquamis veftitus ut Carpio argenteis , fed ventre albicante : dorfo , lateribus &C pinnis aurei coloris. In quolibet latere fuperius a fine branchiarum ufque ad cau- dam producitur linea nigra crafia. Capite eft oblongo, branchiis quaternis , oculis magnis , patulo oris hiatu ad rapinam compofito : loco dentium, oflibus afperioribus palato conceflis. Pinnas habet odo. quarum prior in dorlo firmis Ipinis , tenui mem- brana connexis , fuftentatur, &inrima reconditur. Cauda eft longa & lata atque fur- cata. Vifcera pro mole pifcis magna & capacia; imo ab ipfo ventriculo, & inteftinis longis, rapacitatis figna defami poftiint, cum contrarium appareat in difledione eo- rum qui limo & alga tantum vivunt. Bis anno parit fcecundilfime , imprimis ubi fluvii in mare influunt. Pifcium carnenutritur,eaquepinguefcit, ex cujus vidus locorumque ratione in quibus degit fucci & nutrimenti probitas facile colligitur . Hic cum in- ter Neptuni pecora vere Lupum fe prasbeat , fiibinde nimix voracitatis poenas dat, quod fquillas devoratae aculeo quem fronte gerunt, vilcera ejus faucient, &c pari vin- cli da necantem hoftem interimant. Luporum optimi albiflimaque carne funt pela- gii , mox fluviatiles, deinde in ftagnis viventes, ad illud Galeni didum, alimentum quod ex pelagiis Lupis provenit, languinem confiftentia tenuiorem gignere. Lapides qui in Luporum, ficut & Tuberonum aliorumque multorum pilcium Capitibus in- veniuntur , atque adverfus nephriticos conferre perhibentur , id cum dodiflimo Ron- deletio fentirem a gravitate potius fua (quam omni fimili lapideas fubftantias inelfe comperi) calculum deprimente , quam ab occulta quadam antinephritica qualita- te prodire. Lupi diverfo condimentorum apparatu magnatum menfis imponuntur, nunc elixi, nunc alEati, imprimis illi qui duorum pedum longitudinem vix asquant. Ova eorum condita quoque in pretio habentur : tunc enim nonfolum pro penu led & deliciis refervantur , atque pro fallamento , loco Botarge uliirpantur. GYA- Tota provincia infinitis Cruftaceis pifcibus , imprimis Cancris aquaticis & ter- reftribuslcatet: quorum aliqui medicamentofi, ut luo loco probavi ; aliqui alimento- fi; aliquorum qualitates latent. Ego ex multis paucos perftrmgam , qui inufu quo- tidiano omnibus maris accolis fiunt. Compertum eft , hic quoque totum genus crufta- ceum deponere tempore plenilunii antiquas cruftas more ferpentum , mfimaque ven- tris parte erumpere, ut nova elegantiori veftiatur. Plures fiint lpecies Guaia , quibus cognomina varia addita. Illorum qui fimpliciter nomen Guaia audiunt , alii albicantes non edules , quos praetereo : alii edules, quorum primam iconem hic exhibeo, utpote qui alpedu, magnitudine & dignitate canteris faci- le fiuperior , ac proinde Guaia-guacu dictus, eoque magis acceptus , quod non adeo fre- quenter capiatur. Tegitur tefta elliptica, in ambitu multis exiguis corniculis, luperius autem convallibus prodita. Odo efi pedibus cum quatuorjunduris cruris pilofis, un- guiculis nigris , brachiis inaequalis longitudinis , forcipibus validis roftratis & denta- tis. Color totius cancri five vivi fivecodi efi lature rubens. Multa & grata efi carne, quae optimae noftratium minime cedit, atque ingenti peregrinandum fiolatio exifitit: aegrotantibus quoque expedoris morbis multum profunt. Sequitur Guaia- Ap ara , Gva ia-Apara. inter majores & elegan- tiores variegatos habitus ; tanta vi natans ut per os aquam exliifflet, quali ex fonte exiliret. Tefta lu- nata in utroque latere po~ fterius exleda , & in acu- mina delinens. Colore efi oblcure brunno, &: macu- lis ex albo flaveficentibus, firiifique brunnis elegan- ter variegata & ornata. Pedibus efi odfo, cum 7S GYLIELMI PISONIS quatuor /olidis internodiis; brachiis & tenaculis Galli roftrum cum Tua crifta i epraden- tan cibus , ica ut Gelnerus merito tales Gallos marinos appellalTe mihi vifus fit-. Tnrpr Canrrfis marinos £ £ I R. I . Inter Cancros marinos aliqui firt generice nomen obtinent , & ad- dito cognomine diftinguuntur , ut firi-0'bi & f irt-Apoa , & alii. Omnes has (pedes fundos aquas falli obam- bulant, rarius ad littora prodeunt, nifi amore Ambrx grifex , quod e mari alluit, ideoque magno tan tum refluxu capiuntur. [iri-Apx , cujus iconem tantum exhibeo , eft Cancri mediocris magnitudinis . In tefta: meditullio nigricans cordis flgura, aliaque or- nate depicta funt. in ambitu ipla tefta brachiaque dentata fiifci colo- ris , forcipibus ex casruleo albefcen- tibus. Crura fex ex albo & viridi mixta: loco feptimi & odavi cruris pofterius duo remiges partim caeru- lei,plani, hirfuti,qfnbus natando cur- fum potiflimum dirigit. Oculis eft parvis prominentibus & longe dfe invicem diftantibus. Corpus inte- rius caerulelcit. Caro eft optimi faporis, nec facile nocet ventriculo , etiamii multa quantitate ex aceto comedatur. V r a - v' n a L CVNVRV' II. Varii paluftrcs varix magnitudinis Cancri dantur , interque eos maxime ufuales Vct nomen audiunt. Ego illos tantum exhibeo qui Vfa-Au , & cujus femella Cunuru dia- tur. V ter que eft bona carne > led mas fccmina multo major & minus hirfutus, ficut ex Iconibus apparet. Corpus illi eft ellipticum , fuperius convexum : ab utroque latere cruribus quaternis , totidemque eft internodiis hirfutis caftanei coloris : oculis flavef- centibus cylindraceis , quos erigit & recondit. Bra- chium dextrum cum fuo forcipe, grandius hniftro, &: interius acutius. Tefta eft coloris olivacei , infe- rius flavefeens. Carne funt latis probabili , nec potui animadvertere marinis dignitate cedere. , Inter minores Marinos Cancros Maracoani ccnfetur , qui corpore elt quadra- to, fulvi coloris, cruribus odo* rarifque pilis fulcis vcftitis. Brachiis eft duobus, jeci /7 G y A N H v' M L, H I S To NATVRAL. & MEDIC. Lts. IIL adeo magnitudine difcrcpantibus, ut Maracoanu finiftrum minus lit uno e pedibus : cum e contra dextrum adeo fit ma- gnum,ut totum corpus poft illud abf~ condere poffit.Forcipe itidem eft ad- modum lato* extuberandis prodito» Oculis fibi invicem oppofitis longis &C eminentibus , inftar aciculx te- nuibus , quos momento erigit , & in rimarurfus recondit. Edulis eft, at- que boni nutrimenti , fed praeceden- tibus dignitate inferioris. Tandem ex terreftribus unum promam, eumque facile praeftantiorem, Guanhumi ab Indigenis vocatum. Is corpore eft rotundo. Cruribus otfto- nis pilofls fibi aequalibus, qua- tuor internodiis diftin&is. Brachiis eft duobus, fed dex- tro multo major finiftro.Ocm los altiftime erigit, atque mo- mento in longa cavitate abf- condit. Turmatim antra fub vefpcram deferunt pabuli gratia, & filvas paludofas cum magno ftrepitu oberrant, in- fequentefque non raro eva- dunt, quod celerrime cur- rant, &L quidem tranfverfim : tuncque oculos ad latus convertunt, brachio longiori utcunque elevato. His vefpe- ri barbari non folum , fed &: milites infidiari amant, quodque adeo bona fint carne * integris cohortibus fufficienti funtfuftentaculo. i . -x ' PotiqjiqjiTa. Locufta Potiquiqmya crebro ad nos e mari & oftiis fluviorum defertur. Tefta ejus frequentibus eminentiis inftar corniculorum acutorum anterius fcatet. In quolibet G 5 latere 78 GVLIELMI PISONIS latere quinque habet crura, totidem internodiis diftin&a. Quodiibet Crus unguem habet incurvum, acutum &pilofum. Oculi prominentes cylindracei: ante eos , fiipra os , quatuor cirri exortum fumunt fpinofi , inter quos duo minores teretes non fpinofi , ac ultra medietatem bifc&i. Pofterior pars corporis feptem jun duris libi invicem ap- pofitis conflat , cauda delinente in quinque pinnas. Tefta tota codtafanguinei fit colo- ris, ejufque caro asque in pretio habita apud magnates ut noftratium ; a quibus cum ne- que fapore neque alimentofa qualitate diferepare animadverterem, ulteriori deferi- ptioninon inhasreo. Varias Gammarorum fpecies fiip- P o t i. peditatBrafilia, quorum aliqui in teftis habitant , fed minus expeti- ti ; aliqui fine conchis degunt , & generali nomine Poti exprimun- tur. Ille autem qui Guaricuru no- men audit, elegantia & dignitate casteris facile fixperior, cujus ico- nem tantum exhibeo. Vulgo Cama- raon dicitur , qui fufei eft coloris , fex cruribus cum tribus internodiis fpinofis &: aculeatis , unguiculis in extremitatem delinentibus. Cirri prope os prodeunt, quorum duo longiffimi, quatuor breviores &: tenuiores, quibus cibum tenet, atque frequenter ex fluviis Sc maris littore, omni fere tempore, fed menfibus imprimis pluviis, dpifcatoribus ad incolas deferuntur. Co&i optima fujit carne , nec Europasis cedunt. M1ST. NATVRAL Sc M E DIC. Lis. I2t ?>* ECTIO SECV Qu*e agit de \jlvibw . A&emis dc Pifcibtis,nunc de Avibus agendum. Quod antequam aggrediar, opera pretium erit , de earum indole & conformatione pauca in genere prafarier; Miliis Gallinis & Columbis aliisque Pal- mipedibus huc ex Europa illatis, quas haud magnam fubeunt in me- lius vel in pejus mutationem : niii quod in calidioribus hifce regio- nibus prolifica magis fint, atque incubatus minori temporis fpatio foleat abfolvi quam apud noftrates. De itidigenisitaque Brafilia Volatilibus potiilimum didurus, quantum inter fe va- rient , &c quantum cum veteris Orbis Avibus aut diferepent aut conveniant. Si diver- fitatem plumarum, & colorum elegantiam , fpedes , nullis totius mundi Avibus ce- dunt : verum cantu longe ab Europais fiiperantur. V t quadam cicuratce ades quidem garrulitate , ita filveftres clangoribus inconcinnis nemora refonare faciunt , fed vix al- terutras grato aliquo modulamine aures demulcere compertum eft. Menfibus plu- viis maxima earum pars pinguefeit, ob fruduum & vermium ubertatem. Menfibus aftivis ad ripas fluviorum convolant, cibi, aeris & aquas captanda: caufa, ac pluri- ma tunc ripariae evadunt, ibique dum fecure apricantur cafles aliafque aucupum te- chnas haud facile evadunt. Pauciores qua: r oftro vel unguibus funt armatae , hoftes fuos minus extimefeunt , atque in cavitatibus arborum , vel humi , fe fidunt ; verum pluri- mae in fiimmitatibus altarum arborum , ramorumque extremitatibus ad ferpentum in- fidias eludendas mirum in modum nidificant. Pro penuria aut abundantia alimenti, ut abitus fic reditus tempora obfervant ad loca vicina, tantum vero abeft ut mare tranfi- volent, aliafque diflitas terras vifitent , ut ne quidem hujus Continentis mediterranea verfus Peruviam unquam penetrafle compertum fit , quod adeo immenfa fint interpo* fitafpatia, ut ipfos avium volatus fatigare dicantur, omneque cum Peruvia tam ani- mantibus quam hominibus commercium fecludant. Palmipedes amphibia agreftes & domeflica , lacuum & fluviorum alumna, ob perpetuas virefeentes herbas paluftres , montanis dignitate non cedunt* r;i Omni anni tempore ob infignem aeris temperiem calidam &humidam pariune In minoribus vero (quarum pleraque quotannis tantummodo femeL ova ponunt) vix ovarium reperire eft: in majoribus ovaria, pariendique tempora, ex confietis natura legibus fe habent. Avibus fere omnibus , ut in diflecando videre contigit , duplex quafi ventriculus a natura conceflus eft. Quorum alter ingluvies in infima colli parte haret , ut facilius cibum maceratum pullis regurgitet . Alter , ventriculus proprie di- dtus , intra abdominis capacitatem , infra cor, pulmonem & jecur firus, ex duobus vel tribus prater morem adeo validis & ligamentofis mufculis compadtus , ut mirum non fit, multa duriora & afpera facile atteri, imo ipfos calculos in eo lavigari. Intefti- na a ventriculo fuperius orta fecundum longitudinem fiirfum & deorfum utcunque re- plicataflmt. Felle , licet minori, omnes majores aves pradita, quamvis fitus & color fubinde varient i In minoribus vero, quantum Vifii confequi licuit, fi non ipfum fel, faltem porus cholidochus apparuit. Vreteres «Serenes , quod cum pace veterum phi- lofophorum libere pronuntiaverim , plerifque conceffi. V efica autem carent , ni fallor, omnes, quod dum pitiflando bibant, parvaque in iis redundet urina copia, lotium In communem alvum cum ficco excremento deponant, adeo fcilicet placuit natura, ut ne quid neceflarii deeflet vel redundaret fuperflui. volatilibus enim in aere pendulis' oneri fine dubio fuiflfet vefica urina diftenta. Primo fe offerunt diverfa Phafianorum fpecies, pra cateris avibus vefeis , prima- tum facile obtinentes. Licet enim circa ciborum eledtus &c vi dtus rationes tres convi- va raro confentire videantur : attamen cujufcunque terra incola vel mediocriter tan- tum palatum dodti,in teneritate &: nobilitate eorum carnis , facile convenire cre- diderim. G 4 4 Muftt 8o GVLIELMI PISONIS - JX \ oL M V T v'i Si incelebri hac ave Mutu carnis teneritatem &: excellentiam confideres, ex pha- lianorum eft genere : quibus etiam figura & colore haud multum diflimilis , quamvis non pauca in eo concurrant circa indolem &C conformationem corporis, unde 1 avoni comparari poffit. Tota avis fplendet prae nigredine , cui hinc inde aliquid viridis tran- fplendet, cum albis pennis in cauda Jnfummo capite ex nigris pennis quau mite amge- rit.Roftro eft egregie incarnato. Oculis magnis nigris. Cruribus gallinaceis, au a on- ca inftar Gallo-Pavi, quam erigit &c extendit. Lubenter quoque Pavonum more in teiftis vel arboribus confidet, alteque clamat RacuaRacua. Carnis pro itate quoquo modo praeparata , imprimis affata, nulli avium Americanarum nec Europaearum ce dit, ac proinde apud optimates ob dignitatem atque elegantiam deuratur &: alitur. V; ^ r, ; * ' ' . - ; M V T v'-P O R A N G A. Reperitur & alia ejufdem fpecies, cujus Iconem hic appono , quam Mutu-?orangav ocant.Quae licet ma- gnitudine praecedenti Mutu cedit , dignitate tamen carnis illi par eft, &£ indole plane fimilis, roftro potifli- mum pennis capitis differens , quod haec roftro fit redto, & nigro in extremitate , in exortu vero cro- cei coloris i A fummitate capitis ad colli initium nigerrimis pennis, in- ftar holoferici, cochleatim tortis, decoratur, praecedentis Mutu multo majoribus & elegantioribus , quas in criftam crifpam erigit. Haec ut &C caeterae Phafianorum & Perdicum fpecies , pedtoris carnem, pr 2: emens partibus corporis , habent magis albicantem^ fient Europaii 1 eodemque modo cicurantur & (aginantur cavea mclufi. 1 «cerea nobilioribus hifce avibus (quod multis aliis negatum eft) “>Slu«“ P m jacet , quas femeliim &C crudum cibum prius recipit, quafi aliqutd f naiittmdin,s cum tummantium animalium genere haberent. Ova illis funt grandia , dur,.&: alba. ( Tertia HI ST. NATVRA.L & MEDIC, Lib. I A C V - P E- M Ai. I II ?£ Tertia Phafianifpecies, medias eft magnitudinis intra duas praecedentes , lacu-Pema dicfia. Q^uod no- men fortaffie accepit a fuo clamore, quia adeo alte clamat lacu lacu , ut me- minerim per defert a cum- peregrinarer , ipfa nemo- ra refonuiffe a multarum clamoribus gregarim voli- tantibus. Gallina: dome- fticae nigra fimilis eft , ejufque plus minus magni - tudinis , multafque cum ea partes corporis commu- nes habet ; nifi quod cau- da fit longiori, pedibus & cruribus magis rubicundis, &: longis, flaturaque ere- ctiori incedat, tum quoque verticis plumas m crifla modum erigat. Caro ejus pracedentium carni guflu &: nutrimenti praflantia non cedit: quamobrem fiipervaca- neum puto , di£ta repetere Cu Poflquam de diverfis Phafianorum fpeciebus egi- mus, merito fuccedunt Perdices lambu di&a. Quarum dua in filvis littoralibus dantur fpecies, majores, &: mi- nores.Ha magnitudine noflratibus cedunt:illa figura carnis mole & praflantia, Europais Perdicibus pares fiunt. Vtriufque pennae fiunt per totum corpus obficure flaveficentes , verum fiufico mixta atque maculata. Catera qua ad Perdicum noflratium indolem, car- nifque teneritatem, atque vificerum conformationem pertinent, adeohifice Brafilienfibus quadrant, ut vix quicquam folidi a me huc adferri poffit, quod non antea ab Authoribus Ornithographis fatis fiuperque enarratum fit* Egregia hac avis filveftris Cariama ex aquaticarum quoque eft genere, udofifque locis ob praedam deleClatur more Ardearum, quas mole corpo- arisnonfolum, fed&: carnis dignitate longe fiiperat : quafi peculiare effiet hifiee calidioribus regionibus, ut aves dquaticae pleraeque montanis non fint dignitate inferiores : fiede contra te- neritate carnis ipfis iruflicolis Euro- paeis aquaticis facile pares invenian- tur jinter quas cenfetur haec Cariama . in exortu roflri adunci flavefeentis criflam plumatam nigricantem erc- btam gerens, oculos habens aureos. Totum corpus pennis veflitum grifeis fiifco undatis more Falconum. Cia- Iamb v' a Cariama' mor / g* GVLIELMI PISONIS mor eft inftar Gallo- Pavi femino, &: longe in fil vis auditur fuo equidem malo, quod aucupes convocet. Toto fere anno probatiflima eft carne, &: ab optimatibus inter pri- mas delicias expetita. Manfuefada asque acfilveftris affatur coquitur. C a r a c a r a'. Licet Caracara Accipitris fringillaris five Nili habeatur ipecies, quas Lufitanis Ga~ aliquae ex infulis Africae vicinis adferuntur, parum ab hac icone ablu- dentes : utraeque ob fertilem proven- tum in Brafilia adeo multiplicatae, ut ab omnibus opulentioribus eas cicu- rari &faginari videas. Si corporis yna- gnitudinem & crurum pedumque con- formationem confideres, nodratium gallinas aemulatur ; fi figuram avis & caudam dimidam , Perdici dmillima. Cap.ce eft parvo , cui mitella cutacea fufea impofita ad utrumque latus “ptis alba Sc crifta rubraad tempora protenli: roftro flavo , curvo, collo tentu oblongo, qual coro- nato. Pennis nigris clegantiffimis, maculis albis variegans, totum corpus ornate : co - peritur. Caro inter delicias expetita Gallina: nofttatiumnon cedens s imo probo ali- mento faginata more Perdicum , ad earum dignitatem accedit. Abfolutis ( HI ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. III. 9} Ablblutis prascipuis& nobilioribus avibus edulibus ; defcribendas nunc quidem re- ftarent tot minorum myriades , quarum pleraque nomine vernaculo Guira exprimun- tur, & additis varus cognominibus diftinguuntur , atque in catalogo vulgarium Volu- crum , Panerum , Turdorum, Fringillarum , &limilium,recenlentur :Ied , quod ra- tione qualitatum adeo inter fe congeneres fintjtum quoque vifcerum conformatio- ne &: conftitutione cumnoftratium ut plurimum conveniant , particulari earum de- fcriptioni luperfedeo , ne ledorem asque ac memet remorer , quamobrem inftitu- to meo latisfadum iri puto, Ii pauciores uluales , uno quali penicillo graphice de- pingam, atque earum icones limul lub eodem capite conjungam. Aliquae opaco- rum nemorum alumna fiint, fruduumque filveftrium , imprimis Mangdbas , Pacobas , Papaios , Guaiabas, Araca, perpetui prasdones: aliqua vero fluviorum ripas obambu- lant, vermiculifque &pifciculis velci amant. Saspe frixat , raro autem toftas appo- nuntur, quod pauca; & ficcioris fint carnis, languinemque in nobis fervidiorem o-e- nerantis. Noftratibus aviculis fapore & alimenti bonitate, paucis exceptis, plerum- que cedunt. r r Gvirapvnga. Mas. Gvik apvnca Foemina, Vtraque Guirapunga, mas & fcemina , celebris , tamobmultam carnem pinguem, quam ob clamorem & duplicem Ionum quem edit, idque non toto anno, fed menfi- bus asftivis , vigentibus frudibus Acaju. Pedus habent bifidum feu convallem, per me- dium fecimdum longitudinem; tracheam amplam; unde eft, quod alte clamarepof- fint, luo potius quam aucupis malo. Vtraque Turdelam majorem fiiperat. Pennis veftiuntur fulcis &: nigris, quibus virentes fimt intermixtas, roftro longo, acuto , ore- que admodum magno & patulo. Crura, pedes csteraque nihil differunt a communi a- vium norma. Mas tk. foemina vix inter fedifcrepant, nifiquod illi fub gutture propen- deant particulas carneas nigras ; huic vertex plumis decoretur mollibus. Inter prscftan- tiores aves, ficut Turdela: noftratibus, habentur. Guira - Guainumbi , Palumbi eft magnitudine, plumis undi- que elegantiflimis veftita . Vertex quali mitra ex pennis fapphirinis decoratur , in cu- jus medio macula nigra , ma- gna. Guttur, pedus & venter lunt lutei, fuperior colli pars, dorfum, alas & cauda, grami- nei coloris, admixto thalafti- mo , more Anatum vel Pavo- num. roftro eft oblongo , ni gro , incurvo ab utroque late- re , luperne & inferne ferra- to dentium loco . Cruribus nigris , * / GVLIELMI PISONIS nigris pedum digitis & unguibus vulgari modo diipofitis. Cauda longiflima ex dua- bus pennis redis fada , bc multis plumis tranfverfis veftita. Frudibus gaudet. In altis arboribus nidificat, unde fclopetis facile figitur. Cicuratur ob elegantiam & carnis bo- nitatem, licet enim columbis dignitate cedat, minufque carnofafit, tamen rite praepa- rata pro cibis apponitur. Gviraqjerea. Gttiraquerea, Sturnum magnitudine aequat, etiamfi ob alarum & caudae longitu- dinem major videatur. Eft ex fufco cinerei coloris cum maculis flavis & albo mixtis, in vertice circulus apparet aureus, roftello parvo, triangulari, parum adunco , a cujus ini- tio in utroque latere multae fetas craflasfuillas exfurgunt. Casterum nihil peculiare prae- ter caudae elegantiam. Vefca efl: ejus caro , fedficca. Frudibus potiflimum viditat. Gvira-ienoia. Gmra - ienoia, Fringillae funt magnitudinis, fed corpore magis pr ocei o. Cai ulci P°" tiffimum coloris , exceptis extremitatibus cauda: & alarum. Menfibus P^y15 ja- ctuum ubertatem pinguefeunt , &c tunc caro earum magis aporo a , 1o que loco comeditur. Tiieptranga , Avicula haec cantu, confor- matione, pennis Fringillam noftratium aemula- tur , nifi quod corpore fit magis carnofo & cauda multo longiori , plufque fanguinei co- loris per omnes pennas appareat. Gregarim vo- litant, bc facili negotio retibus bc decipulis ma- gna quantitate capiuntur. Eodemque modo, ut noftrates Fringillae, praeparatae apponuntur. / ° Gmra - H I ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. III. 95 Guiraperea , Alaudas cft magnitu- dine, aurei coloris, excepta cauda & alis , quas dilute virides funt . Sub gutture maculam habet nigram, to- to pedore & ventre maculis inftar Sturni confpicuis. Roftello redo, a- cuto , flavo. Castera vulgari modo difpofita : Inter aviculas apponitur, &: mediocris eft faporis, imprimis cum frudus illi maturuerint , qui Arae a &: Guaiaba dicuntur. Gvira-Acangatar a. Guira- ac angat ara, elegans eft avis, Picjis magnitudinis, ob elegantiam & ingentem clamorem potius, quam carnis excellentiam celebris : paueseenim eft carnis ; licet ob infignes pennas & plumas major videatur. Roftro adunco, acuto, & flavefeente. Ver- tex longioribus plumis, criftas in modum decoratur, quas ficut totum corpus fere, fulci eft coloris. Cauda longiflima, conftans odo pennis ornate expanfis, in extremitate al- bicantibus. Cum casteris avibus loco Fringillarum menfis imponitur, faporifque eft non contemnendi. Matvitvl Matuitui , Sturni eft magnitudinis. Roftro longiftimo , redo &: forti. Pennis undi- que veftitur fulcis, pallide flavo maculatis, ut in Nifo. Castera vulgari norma avium difpofita, nifi quod pedore fit admodum carnofo. Pifciculis infidiatur circa ripas flu- viorum, iifque pinguefeit . Magna copia toto anno apparent. Carne funt multa Sc pingui. Iacama - GVLIELMI PISONIS Iacamaciri'. lacamaciri , Sturni eft magnitudine. Roftro admodum longo, &in extremitate acuto. Cauda tenui &c longa. Pennis & plumis ex flavo ac viridi mixtis. Circa ripas fluvio- rum vi&itat , &: pilciculis dele&atur. Inter exteras aviculas apponitur , fed non adeo expetita , quod minus teneras fit carnis. T a m a t i a'. Diverfx fpecies dantur Tamatia. Quarum maxima, addito cognomine, Tamatia-guafu exprimitur , adeo Turdis noftratium externa figura , ut &c indole ac fapore fimilis , ut nulli avium ( paucis pro confueto naturas lufu exceptis ) Ejiropasarum melius compa- randa fit. Roftro eft magno , folido , parum incurvato , fufci coloris. Capite quoque grandiori pro corporis proportione. Tota cutis pun&ulis confpicuis & magnis ma- culis fulcis variegatur. Collum &: guttur flavelcunt. Pro Turdis apponuntur utcunque allatas, ejufdemquefuntlaporis. .S E- 97 HI ST. NATVRAL & ME DIC. L i B. m. SECTIO TERT A V emadmodum Erudi tifE Scaliger non immerito didenti t a Philofo- pho dicente , vel omnibus terrae locis omnia , vel nulla ufquam naici : lic e contra, quaedam in quibufdam locis, quaedam autem non provenire, apprime fane confenfifle mihi vifus ed ; imprimis cum eo naturas moderamine, ut ficut illa numero, ita& vita: tum ha- bitudine, tum longniquitate inferiora vel iuperiora evadant. Cu - jus rei veritatem confirmant paffim omnes acerrimi ludiarum im- primis Luffratores , quodque etiam Naturae oeconomia maxime, confentaneum iit, ne alicubi vel abundantia nimium luxuriaret , vel neceifariorum penuria Mundus fatifceret. Inter alia animadverfione digna circa Quadrupeda, non praetereundum puto , quod aliqua pecora Europaea in Indias invedea,pradertim Oves, Boves, Arietes, etiamii ob ae- ris temperiem calidiorem fatis prolificijtamen macriores utique reperiantur, carneque minus fuccida&: tenera quam in natali quondam iolo ; vel quia ex mfueto frigore no- durno, vel fervore diurno peculiaris terrae genius rcfultans, iicut tenerioribus Europae vegetabilibus ; ita quibufdam animalibus exoticis minus faveat. Excipiuntur tamen quaedam , praefertim Porci , qui in melius mutati , fcecunditatis non iblum , fed & nu- trimenti dignitatis ufque adeo praerogativam obtinent, ut aegris aeque ac fanis tutae &: jucundae fint deliciae, carneque ovilla praeferantur: Ac proinde minus applican- dum videtur hifce regionibus Novi Orbis illud Philofophi, ubi ait, Omnium Quadru- pedum carnes deteriores exiftere, quae locis paluftribus , quam quae editioribus pa- fcuntur. Indigenae Quadrupedes viviparae rei familiari dicata:, pauciores quidem in tanta mul - titudine detedas.Quas,ut & tot aliafenfitiva, conduceret quidem ad cognitas Veteris Orbis redegiffe fpecies , fed ob adeo varium &; perpetuum Natura: lufiirn , facilius eas ( pauciffimis quidem exceptis) guftus , quam externae figurae fimilitudine, cum Afiati- cis vel Europaeis contuleris. Accedit quod didbe Befliae in Novi hujus Orbis remotiori- bus faltibus minus familiares fint maris accolis: nodambulae quoque mul tae&i late- bras quaerentes exftant, etiam eae, quae contra Philofophi fententiam multum caloris & ficcitatis habeant, adeoque tantum prodire ament ingruentibus menfibus pluviis, ut pinguefcant & copulentur. Vt mirum non fit, earum diff erentias, mores, naturas, alia- que ad H-iftoriae Naturalis &Anatomiae cognitionem facientia, difficilius dignofci & perfcrutari poffe. Quamobrem licet inter omnia Animalia , nullum tantam affinitatem cum tem- peramento humano habeat mullius quoque Anatomia tantum lucis adferat , quam Quadrupedis viviparas : veniam tamen facile merebor, fi vel qualitates vel diffediones earum rudiori Minerva for tallis explicavero , quam curiofus quifquelatrofophos defi- deraverit. P Raster Dorcades Europasas Brafilienfibus non multum diffimiles Caprea: Indigena: Cuguacu-ete: non cornuta:, & Cuguacu-apara cornutas praecedentibus minores exiftunt. Pilisfunt fplendentibus, glabris, hinc inde fufeo & albo variegatis, imprimis fi juvenes fint, nam macula: alb^ accrefcente astate pereunt. Pes quilibet duas habet ungulas ni- gras^ fiipra has duas minores fupra fe invicem politas. Cauda funt brevi, ut foletin Ca- preis. Oculis magnis nigris , naribus patentibus. Cornibus mediocribus ex tribus ra- mufculis fabricatis, villofis , cineritii coloris, quse quotannis amittunt. Caff itate &£ fcecunditate cum Europaeis certant , ftatoque tantum tempore, initio fcilicet men- fium pluviorum, quod veris vices fupplet, mares admittunt; poftea defervefcunt,&me- ticulofe fiunt. In uteri cornibus concipiunt, fexque menfibus, &c minus aliquando, in utero gerunt; quod tempus in frigidioribus Europa regionibus tardius abfolvitur.Non ■/ I * adeo » P8 GVLIELMI PISONIS CvGYAfV-ETE'. adeo filveftres funt , quin facile cicurentur. Fruftus &: frondes quas depopu- lantur , omnem denique cibum, ruminant: vifcer a quoque naturalia more aliorum ruminantium dif- pofita funt , ficut in cor- nutis , alteraqae tantum maxilla dentatis, folet fie- ri. Quum porro a veteri- bus Philofophis teftatum fit, quafdam non folum a- ves , fed &£ animalia terre- ftria nonnulla , inter quas Cerva & Capreas,felle ca- rere; ego attentius circa duo potifilmum loca illis a Natura conceffa, hepar & inteftina inquirens , fel nullum quidem fubinde comperi ; quia forte vifum effugerat, atque alia aliqua parte diffufiim latitaverat, quod fellis vices illis fuppleret. tanta interim fellis neceifitas in corporibus animalium mihi videtur , ut eo non apparente locis folitis , Natura ma- luerit collocalfe in capite quorundam pifci culorum , quam in totum denegaffe vifcus tam nobile. Imo , funt aves quas tefte Ariftotele vefica & urina deftituuntur ; tamen fel ipfis perpetuo concelfum elfe fatetur. Caprearum Brafilienfium caro eft optimi pa- lati & nutrimenti, quas vel affatur, vel aromatibus conditur pro epulis , ejufdemque plane faporis eft &c dignitatis cum noftratibus. Verum, ficut hsec Capreas fpecies , quas villofis eft cornibus , carne fua alimentum, ita lapide in ventriculo contento , medica- mentum prsebet haud contemnendum , fcilicet lapidem Bezoar dicum Occidentalem , nimc Orientali minus celebrem quidem, attamen apud incolas contra mala quoque ve- nenata in pretio habitum. Quo lapide venatores difficilius aliquando potiuntur, quam ipfo animali in quo generatur, vulneratum enim telo, aufugit fummo ftudio , erudtatque e ventriculi fundo per os ipfum lapidem, quem fi non fagaciter obfervet ve- nator, fpe omni excidit eo potiundi , ut mihi aliifque contigit fubinde. T a i a 5 v'. T 'aucti , Porcus eft filvc- ftris, fed Apris magnitudi- ne & ferocitate cedens;vix enim noftratium Porco- rum domefticorum mo- lem acquirit. Auribus, pilis &C fetis in dorfo eft folito brevioribus & mollioribus nigri coloris, pun&ulis mi- nimis albis variegatus . Cauda eft nulla. Admo- dum probatas eft carnis, ut facile noftratium dome- fticorum fuperet. lardo eft tenuiori atque bono. In nentia apparet par tim carnea partimmembranofa, quali ex concurfii vaforum la&eo- rum contorta, quas vulgo Vmbilici nomen audit. Quem tamen ego in diffedtione ve- rum umbilicum effe neutiquam potui animadverterefficuti neque Clariff. Anatomicus Leydenfis D. Falcoburgius, qui tranfmiflum ex Brafilia Porcum fimilem diligenter in- cidit. Mammarum quoque vicem praebere, quia vafa mammaria videbantur, quas la- rotundafunt,& tenuiori tefta quam Gallinacea, prxdita: exterum vitellum & albumen Gallinarum fimilia lhpore, qux adelita aqua, non oleo aut butyro,ti iguntur. P P guedo SemmU apud Chirurgos Americanos in precio habetur ad cutis vulneta fananda. HIST. NATVRAL. & MEDIG. Lib. III. 105 In difledione vifcera omnia vitalia &: naturalia , ficut in aliis animantibus reperi , fed duplici ventriculo prodita. Anterior, cibi licet pauci receptaculum , indeintedi- num admodum tenue, cui alter ventriculus concodioni ciborum dicatus anneditur.In hoc ventriculo ut &c intedinis teretes lumbrici latebant. Lapis quoque ex eodem ven- triculo exemptus ovi fere gallinacei figura & magnitudine exterius ; interius vero, la- pidis bezoardici coloris 8c fubdantias eratjquippe contufus, a tunicis quibus compone- batur, facile feparabatur. Idem lapis ab incolis celebratur. Verum an aliqua vime- dicinali polleat , a me nondum compertum. Francifc. Ximenes in nova Hifpania fimi- 1 em lapidem in cerebro ejufdem Iguana reperiri , dolor ibufque nephriticis & calculis frangendis, fi drachmas pondere e liquore convenienti hauriatur, mederi tedatur. Varias Tedudinum Brafilienfium Ipecies , ut nomine ac natali folo ; ita figura, co- lore , magnitudine, atque dignitate inter fe differunt. Antequam agmen edulium ani- malium claudam, eas tantum recenfebo Teftudines, quarum qualitates mihi com- pertas fiint. Duas occurrunt marinas, vel amphibias potius , quia ova fua ad littus ma- ris ponunt in fovea, quam arena tumulant , donec excludantur, ultra ducenta fubinde fimul reperiuntur, magnitudine gallinarum ovis paria, rotunda, alba, non teda, fed va- lida tantum membrana teda. Prior T artaruga iM&tzaisJurucud Indigenis, adeo magna, ut a tribus bajulis vix dimo- veatur, plurimifque hominibus faturandis caro earum fufficiat. Loco pedum habet quali alas: anteriores quidem longas : poderiores breves: (quarum figuras pallim vi- dere ed apud authores) caudam acutam, conicam: oculos nigros, magnos: os edentu- lum &J indar rodri volucrum. Altera minor casteris T edudinibus lurura dida , Lufitanis Cagado ; atque ad differen- tiam Cagado d’Jgoa nominatur. Hasc intra tedam fe recondit pro lubitu , & collum rurfus ad trium digitorum longitudinem foras extendit. Capite ed oblongo; nafo elevato & acuminato ; ore amplo ; oculis Sc unguibus pedum nigricantibus. Cauda brevi , acuminata : cute r ugofa quafi fquamis condante. Iaboti I. Tertia &: quarta fpecies , terredres fiint plus minus manus magnitudine , figura in- ter 10* GVL. PISONIS HIST. NATVR. & MEDIC. Lib. III. ter fe fibi, paucis exceptis , multum fimil es. quas Cagkdo da terra Lufitanis, /^^Indi- genis appellantur. His caput & crura funt fufca, verummaculis ex umbra variegata. Caro & ova funt vefca: jecur vero palati efl optimi, atque antecellit omnium animalium ecora fuo fapore. Plerasque terreflres tefla operiuntur nigricante , cui varias nigricantes &flavefcen- tes figuras geometrice quafi infculptas vifuntur. Sicut ex appofitis hifce figuris liquet. Vixfonumnifi brevem, exiguum , eumquebreviffimum,MM edunt. Inedias patien- tiflimasfiint ad biennium fere, tantillum aquas folum domi meas forbentes. Ceterum radicibus &: frudibus filveftribus vefci amant. Cum ex Philofopho conflet, quod pleraque ovipara, ut quoque aves &: pifces, vefica & renibus deflitutafint, teftudini tamen marinas concefTos effe exautopfia confirma- tum habeo. Multaprasterea Grasci Philofophi de Tefludinum indole &C generatione narrarunt, quas fi conferantur cum hujus Novi Orbis Tefludinibus , aliqua dubias fidei videri pollent. FINIS LIBRI TERTII. GVLIEL- G V L I E I M H I S T NATVRALIS liber «Q y a r t f s. T>e Moribus , Fruticibus , &■ Herbis Medicinalibus , ac Alimento fis , in Brafilia &■ circumjacentibus Indice Occidentalis Regionibus nafcentibm , Erado Tradatu de Animalibus edulibus, or do poftulare vide- tur; ut Vegetabilia Alimentofa &: Medicamentofa iis fuccedant antequam ad Venena &: Antidota tranfeam.Miffis itaque omni- bus illis, quorum vel ufus Medicus adhuc latet; vel quohue aliunde illata, & ab aliis latis luper que ante me expolita, ut Malus Medica , Citrus , Punica , Milium Turcicum , Lapis Bezoar Occidentalis , Ambra grifea, &fimilia; vel quaefblum- mo o quaffiui comparata lunt , ut infinita ligna in odificiis ce- lebrata ; Ea tantum perftringenda duxi, qua: in Medicinam lunt recepta, atque ab aliis & me ad Artis noftne incrementum , profpero ulurpata luccdlu. Adeo enim ex re fore putavi , ne quam multa ( utlblet fubinde farrago exo- ticorum hauftu facili & fupino congeri ) fed quam proficua exftarent materis Medi- es monumenta, ad imitationem fcilicet Diofcoridis potius,quam Plinii & Theoprafti, quorum hi tanquam Naturae admirabilia, ille ut Medico uliii adoptentur , propoluit. Verum cum tants molis femper fuerit , novis audoritatem, obicuris lucem, dubiis fidem dedifle, non eft, quod mihi arrogem in re tam difficili voto ledoris fatisfadum in 5 ^ P^inclPu gravitatem, incultumque Solum , ingenuis his conatibus patrocinatu- rum confido; atque pofleros, quibus plus otii & eruditionisfupererit,non lolum quo in enarratione Vegetabilium & Seniitivorum defiderantur , luppleturos ; fed& multa convenientia cum aliis Mundi partibus obfervaturos. Nam quemadmodum unaquo- que terra qusdam peculiaria producit, aliis regionibus negata: (ficut liquetinter co- terain hujus Contmentis Occidentali parte Peruvia Argentifera, fed minus falutifera, atque e contra in Brafilia mineralium inopi, fed Aere, Aquis , &: Locis , eorumque V egeta ilibus, admodum beata,) ita certiffimum eft hanc quoque a reliquis novi Orbis Infulis in multis naturalibus non diferepare. Ex quibus facile patefeet perpetuus ille immenfs Naturo lufus in falutem mortalium longe laterque dffiufus. Quin Prifcorum plerique , ac Recentiorum non pauci, qui de Medica materia verba fecerunt , una tamen omnes nondum ad medium, ne dicam ad calcem faftigiumque , rem perduxere. Quippe adeo fpeciebus ac viribus abundans amplus eft ille campus, ut meritiffimo jure ea quo dignofeitur pars, illius qua: igno- ratur , minima dici poffit. 1 & Porro non me anxie adeo Botanicorum confueto ordini obftrinxi,utherbo, frutices & arbores fingul^, ad claflesfuas venirent, Sedanobiliffimis & maxime ufuahbus Ve- getabilibus ad ceteras defeendi, prout variis locis & temporibus fefe offierrent. Quaf- dam icones & annotationes ab optimo & diligentiffimo meo domeftico D. Mark- gravio, in noltris peregrinationibus obfervatas mutuatus fhrn. Quod idcirco promo- nere volui , ne malevolus quifpiam furtivis coloribus me feripta ornaffe fibilet. Ete- nim quando horas fubcifivas publica munia mihi denegabant, id fedula opera ejus adimplerijuffi, ut quarum ego naturas & proprietates penficulatius invefligarem & ex- perirer ; earumdemille figuras externas per otium graphice depingeret, parum falicet interdie arbitratus , fi inventa nofirra illi vel mihi impertirentur , aut fub cuj us noftr uni nomine ucemafpicerent,modoilla,dubianonnulla diflolverent,errorefque detegerent atque tum Novi , tum Veteris Orbis aegrotantium & medentium commodo futura fint. C A- » Tacomaree frce Arundo Sacchari fer a. POftquam vaftifllmi hujus Continentis in Indus Occidentalibus pars , quae nunc vulao Brafilia dicitur , inter duos fluvios Maranhon Si de U Piata, lita, paulo poit Capralis accefluma VelputioEmmanuelis Regis Portugalliaraufpiciis , paulo ac- curatius anno circiter clo Id effet explorata, Lufitani , intra promontorium Oltndx amcemflimum Sc Infulam It amaraca , primum littora antea incognita legerunt.Vbijux- ta rupem fidam Bralilianorum tuguriis confpedis , ad terram appulerunt , & de nomi- ne loci folliciti, quantum potuerunt inquirentes, Paranambuco , hoc elt, mareperio- l-atum vocari , a Barbaris refponlum tulerunt. Vnde hodie quoque, omnium 1 rae- fedurarum feliciflima , idem nomen obtinet. Cujus receflus cum altius explora- rent , mdmnum exiftimarunt , ligno rubro , licet maximi proventus ad tingendos pannos , acquiefeere : pradertim cum praeter confragolos montes & faltus maccelios, miro Dei beneficio, longe lateque partim in planities folutas , partim in colles c*c“ menter afliirgentes terras conlpicerent ; tum & prxftantifiimis animalibus , liniti- bus & frugibus Europxis invedis, mirabili proventu ea producere & laetificare ex- perirentur. Tandem fcecundum hoc folum Cannis Sacchanferis aptiffimum judica- runt: eafque a campeftribus quondam hominibus detedas in Infulis Fortunatis , huc detulerunt, quae ob fiiavem liiccum quali ad manus traditae , ufum quem polliceban- tur , olimfilveftres , nunc excultae & domeftiene, toto fere generi humano praedant. Ita ut ccelefte hoc donum , Attico melli multis partibus praeterendum, excellis mciu- fum arundinibus , hilce regionibus imprimis conceflum fit , e quibus tum aquaria mo- la , tum boum indefeflb labore agitata , dulciflimus liquor exprefliis , m ahems exco- queretur , quemadmodum hac imagine expr ellum videtur. Multa: hodie hujus generis machinae confpiciuntur. Nec ulla hujus tcuae meix efl , ex qua plus lucri & emolumenti ad negotiatores redundet. Nam Saccharorum ex omni Brafilia olim colligebantur Arob* decies centies mille , idque quotannis , atque in Europam devedae certiflimo compendio divendebantur. In.zEgypto Sacar Arabicum (unde Saccharum noftrum didum volunt) ex humili & exigua planta, indar cryftalli vi Solis coagulatur. In India vero Orientali, ex Marnbd arbore arundinea (vide Garc.ab Orta cap. xii.)& nodofa, populo infigm non abfi- mili , Sacar Mambu , quem Tabaxtr appellant, vifeofum albicantcmquc liquorem pio- manare conflat , ut Aviccnna , Rhafis , & Serapio reflantur. In Provincia Rtode la piata Cannas Sacchari lponte cnalci , adolefccreque in arboris proceritatem , atque cryftalla Saccharca acftu Solis exfudare, conflat. Tamen alterutrum vel infita qualitate, vel con- ficiendi dexteritate adarquari huic arundinaceo polle, nemo credat. Planta fiquidem * HIST. NATVRAL. & MEDI C L i b. IV. 105» haec noftra fruticis inftar firmitate praedita , fucco dulci turget. Silveftri Arundini ex- terna facie eft fimillima; nifi quod haec crebrioribus articulis aliquando diftinguatur , imprimis fi anni, terraeque intemperies minus refpondeat. Quo enim majora inter- nodia , eo feliciorem meffem , quo breviora , eo infeliciorem agricola praenuntiant. Haec Arundo, Vtba Tacornaree, Lufitanis Viba & Tacomaree'. Canna d^Acuquare di£ta , minus in montibus & collibus , licet irriguis , quam pratis glebofis &: pinguibus , luxuriat , ficuti videre eft in Pamambucenfis praefe&urae maxima fertili - tate &: planitie agris , optimeque canniferis : qui inclytis undiquaque amnibus dividuntur, & a pluviis &c inundationibus ripas egredien- tibus rigantur; quarum beneficio a formicis caeterifqueinfe&is noxiis liberantur , ficutper nivem in Europaeis regionibus folent. Sed miffa digreflione ad propofitum redeo. Primo agri vomere invertuntur , cratibuf- que aut ferro ancipiti farriuntur, inque re&os & aequaliter diftantes fiilcos profeinduntur. Quibus Cannarum taleae ita inhumantur , ut fummitates utriufque fe contingant : atque ea ratione lacunae vomere fadbe , manent reple - tae, quaeipfa eadem terra poftea adimplentur. Plus terrae aeftate, qua operiantur , requirunt, ne intenfior Solis aeftus penetret , Cannafque exliccet: Hyeme vero minus , ut faciliusuli- gine imbuantur, & terrae pondus germinatio- nem retardet. Quo major humiditas , eo ci- tius exfurgit arundo , hineque quilibet arti- culus novas producit Cannas , ab omni par- te eas ac radices ex lacuna , cui impolita eft, extendens . Nodo Cannae circumcirca pul- lulat turio , a quo , terrae incumbens , trudi- tur , frutexque emergit : ita ut decem aut ad fummum duodecim menfium fpacio , Can- na maturefeat , inque juftam longitudinem excrefcat. Expertiores agricolae menfes Au- guftum & Ianuarium plantationi confecra- runt. Augufto tamen , qui menfium hiber- norum poftremus, felicius haec inftituunt, quod tellus noviflimis pluviis imbuta, plan- tas fiio gremio mollius foveat. Arundo maturata tempore praefato ex- fcinditur ; nonnunquam & ad annum ufque fequentem in agro relinquitur , &tunc Canna vetus nominatur, quafifeges reftibilis. Intra hoc tempus nova denuo progerminat, quae poftea fimul cum veteri refecatur. Si intra biennium non fcindatur , nullius exinde pretii habetur : paulatim enim in agro marcefcit, ac deficiente humore extinguitur ;nifi forte peculiari terne beneficio pro- rogetur ultra ordinarium durtaionis tempus. Plantae tenellae & juvenes, bene inhuma - tae , denuo propagari numquam fere indigent, quod diuturnitate temporis non emo- riantur, ne ad quadraginta vel quinquaginta annos quidem; ita ut fuapte natura vel nemoris durationem adaequare valeant, nimirum folo bene pingui ;nam quee in fiden- ti &c arido crefcunt, vix ultra quinquennium vivunt. Interitum autem ex accidenti Cannis inferunt , fideratio , caries , potiffimum vero fiimmiflo ab aeftate incendio , nec fuperveniente pluvia, ad radicem ufque prae nimia ficcitate comburantur, magno her- cie poflefloris damno. Proinde qui Cannas inutiles & frugiperdas exftirpare, fuoque K bono I IO GVLIELMI PISONIS bono comburere cogi tat, ut novas renafeantur , hyberno tempore, non srftivo, hoc inftituat. Immodica quoque inundatione , cum nulla cacumina emergunt, Cannas fuffocantur : ita ut utriufque excelfu , nimio aeftu exarefeant , nimiaque fluviorum illu- vie, eaqueftagnantc, refrigerentur , unde ftirpitus evelli, aliasque de novo plantari poftulant. Genus denique quoddam Vermiculi nigri alati , Guirapeacoca Brafilienles , Pao de Galinha vulgus Lufitanorum appellat , in locis potiflimum uliginofls , radices corrodit, Cannalquc interimit. Poftremo ab herbis voluntariis male illis fit, quae mirum in modum laepeluxuriantes,hifcelativis admodum obeflefolent. Proinde lin- gulis annis ter quaterve, imo &faspius aliquando, fi terra poftulet, ager a noxiis her- bis liberetur , idque tantilper , . donec ad tantam maturitatem pervenerint taleae, ut fiio robore zizaniis obniti poflint. Terra fiquidem earum herbarum quas Iponte profert mater clb , caeterarum vero quas quafi vi coada liif cipit , faepeque invita fovet , noverca judicatur. Porro Cannas maturas factas , circa lundum ac in ipfo geniculo abfeinduntur , quod in eo aqueus quidam humor contineatur. Mox amputatae, frondibulque , quibus maximam partem veftiuntur , relectis , infalciculos coguntur, & currui imponuntur. Molendina tribus graviflimis axibus ex folidiflimo ligno confedis, circulilque fer- reis obdudis, nituntur. Inter quos Arundo continenter inferta, axium fe contingen- tium anguftia comprefla , liquorem fundit dulciflimum. Mola aquaria nullis indiget jumentis, aquas fiquidem impetu circumagitur, quas longiflimo canale deduda,la- plii impetuola ex alto in fupernos eximias magnitudinis rotse lintres decidit. Quod quidem licet celerius fiat, plufque Sacchari inde redundet, quam a lex vel odo robu- ftiflimis bobus : eorum tamen contentione exadius & fidelius Canna exprimitur. Casterum liquor hic, qui in Saccharum ipliim poftea abit , ad viginti quatuor dunta- xat horas durat, moxque acelcit, & ad conficiendum Saccharum prorliis fitinido- neum : fed fi diutius fervetur , bonum inde nalcitur acetum. Axes^alferelque, per quos liiccus exprefliis fluit, tum & alveus , per quem decidit, bis fpacio viginti quatuor horarum , vel una Tareffa (Tareffaeftfpacium terras , cujus quadra viginti circiter eftpafluum, &: tot Cannas profert, quot per diem Naturalem moli poliunt ) lavari debent. Canna primo a tergo axium excepta , vicino denuo immittitur , ut fi quid fucci in ca fit reliquum, penitus exprimatur, tunc Bagajfo vocatum, quod tanquam inutile ex- crementum flammis abfumitur. Adeo corufcantes &c formidabiles node dieque conftruuntur ignes , qui ahenis lubjiciuntur , ut a quindecim lignorum vehibus ad qua- draginta ufque,lpacio diei naturalis, prout cruditas liquoris requirit , ablumantur, in- tegrasque filvas exfeindantur. Succus, quem Cardo vocant Hilpani, per canales & dudus ligneos, in amplifiimos aereos cacabos derivatur: in quibus continenter , nunc vehementius nunc lenius , toto quo molas agitantur tempore , fervelcit , frigidaeque alperlione intenlior ebullitio coercetur, ut fubitantia minus conlumatur. Ab hoc liicco in primo alieno conliftente, modicoquc ( 7 I I HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. IV. modicoque fubftrudo igne , paulo foculentior & copiofior fpuma aufertur , Vocatur- que CagajJa , qua; folis pecoribus efcam potumque fuppeditat. Sublata CagajJa , liquor feu Caldo inproximumahenum , Calderademellar Lufitanis effunditur: in quo coquitur, &pra;grandi cochleari, crebris foraminibus pertufo, afor- dibus liberatur. Vt exquifitius immundities fecernatur , forte quoddam lixivium af- funditur. Hinc per linteum percolatur, ac tandem fuccus eo pado noviffimum ex- crementum, fi quod habet, deponit. Hx fxces mancipiis vidum fufficiunt, qui iis contenti tam improbos atque indefeffos labores exhauriunt : quippe toto femeftri xfti- vo nodes atque dies perpetuo molendina agitantur. Vinum quoque exinde, vuHo Garapa didum, conficiunt, intermifcendo aquam : quod avi diffime expetunt incola!, eoque, fi vetus fit redditum, fe inebriant. Vinum itaque Sacchareum, Vinum aduftum, Acetum, Mei codum,ipfumque Saccharum,ex primo hoc liquore concinnari poffunt. Porro minores qui fubfequuntur Cacabi, Tachas appellant, aliifimt ad concutien- dum, alii ad coquendum parati. In quibus fuccus jam didus tantifper condenfatur, do- nec Serapii & mox Sacchari confiftcntiam acquirat. Ad hxc vehementi & arduo la- bore, primum in majoribus, tum in minoribus alienis, inter coquendum, capaciflimis cochlearibus agitatur , quatiturque , & ad altitudinem viginti plus minus pedum at- tollitur, unde rurfus in vafa prolabatur. In Cacabis minoribus ob ignem intenfiflimum vehementioris ebullitionis haben- da eft ratio , ftatutifque temporibus olei modicum guttatim inftillatur, ne ionis vehe- mentia Saccharum aliquid detrimenti capiat. Obfervatu dignum , fi oleum majo- ribus inderetur alienis , in quibus liquor, primo Caldo didus, purificatur. Saccha- ro conficiendo plane foret ineptus. Viciflim , fi minoribus lixivium, ficut majoribus, infundatui , seque impoffibile , Saccharum conficere. Si denique momentum fucci Limonii, vel acidi quid injiciatur, Sacchari confiftentiam numquam acquiret, fed in totum perditur. Forma; porro fidiles innumera; , quando fuccum fluidum acceperunt, ordine afle- ribus perforatis , inampliffimis a;dibus (CaJadopurgarvuXgp) imponuntur; mox fuper- impofito luto humefado , didavafa, amelle, quod fiibfufco antea colore Saccharum tingebat, repurgantur. E formis excuflum, candidum a nigricante, Mafcovado di- do , fleparatur, & infruftaredadum Soli fereno exponitur , probeque exficcatur , do- nec cillis recondatui. FIa;c omnia incredibilis funt laboris &c ingentium fumtuum, praeterquam quod operariorum multitudo, jumentorum infuper & mancipiorum af- fluentia , multum ex emolumentis deroget. Medica Sacchari auxilia , quoniam maximam partem Europaeis cognita, paucis tan- tum funtperftringenda. Canna; viridis fuccus frigidus eft, multoque, fi deftilletiir per alembicum , durabilior &: efficacior. Multis oculorum malis, tum hepatis, renumque ardoribus medetur. Sed cum medulla haec Cannarum tot mutationes fubeat ante- quam repurgata in grana reducatur , primam naturam ex parte deponit, imo alienam induit,liibinde palato magis gratam, quam valetudini proficuam , fi nimia calcis & for- tis lixivii efficacia exacuetur ad delicias noftras. Quamobr em illud quodlanitatis gra- tia Pharmacia; infertur , pra;ftatut modice tantum repurgetur: quippe quod ingeni- tas refervet vires, intenfiufque fer apia, eleduaria & fimilia dulcificet. Imo rubrum Saccharum , alias inferius habitum, (ficut & illud quod ex Infula S. Thomse affertur, omnis lixivii expers) minime contemnendum, pra;cipue in clyfteribus. Saccharum itaque primo gradu licet calidum & humidum, tamen quo antiquius & defiecatius , eo calidius eft , faciliufque in bilem convertitur , atque intentius digerit & folvit. Re- cens vero non folumpedori& ftomacho, fed & vefica; renibufqueprodeft. In omni denique argrorum condimento , veteri Saccharo longe debet anteferri. C A P V T II. lira ^fhe Mei fehejlre. INter prima quidem , etiam antequam Canna Saccharifera hic coleretur , mei Sil- veftre, quodipfi lira vocant , Brafilianorumfolertiaex vaftiffimis filvis & faltibus fibi cpmparavit, quod in ufu atque deliciis , Europaeis seque ac gentilibus , tamfa- K z nis Ili gvlielmi PISONIS nis quam xgris habetur. Cujus dignitates ingenti mortalium bono quotidiemagis magifque illuftrantur. Apes , Eirnba illis di 6cx , diverforum generum liic reperiuntur , qua: in arboribus , . miris &c variis modis nidificantes > noftris quidem non plane funt diffimiles , fedut- cumquepaulo minores , quarum examina hinc inde peregrinari, immenfaque nemora iis fervere videas , ubi erumpentibus floribus cereas domos exftruunt, & optimo meile implent. Agreftes illa: funt , nec cujufquam cura aut paftum aut teda accipiunt. Ita ut idem primatus quem Philofophus fuis Apibus olim tribuit (invita formicarum indu- ftLia, &c araneorum aftutia) hifce quoque jure merito debeatur i utpote quas ex qua- tuor illis celebribus operibus, fcilicet venari, facere, colligere, & reponere, tria pofte- nora fo Ise exerceant. Quafi Natura nufquam magis quam in minimis perfedior fem- per apparere voluerit. Regem quoque eligunt, caeteris mole corporis teniuorem &C maxime flavefcentem. Reliqua quas de illarum regimine produntur, ob difficiles ad eas in nemora aditus, nondum experiri datum eft. Ignavum pecus, Fucos, Crabrones, Oeftra , Vefpas melliferas & non melliferas , pluraque alia Infeda fimilia , de quibus in Infectorum Hiftoria dicetur, quas nimis quam multa Brafilia nutrit, viatoribus &£ ar- mentis infeftiffima , nunc prastereo. Induftria atque ufus prxftantia, casteris omnibus Infedis alatis, prascellunt facile Apes mellificantes , quarum tredecim ad minimum genera obfervantur , ut funt Ama- nacay-mirt , Amanacayneu-, Aibu , Mambucd , Pixuna , Vrutuetr a , Tubuna , Tuiuba , Eirucu , Ei- xu , Cubiar a , Curupireira , Copii , quarum ultima Curupireira a Brafilienfibus conte- mnitur . Quae autem inter illas omnes merito obfervandas , fiint potiflimum hac fc- quentes. Primo Evricu , grandiores , non pungentes , quae bonum faciunt mei, licet non quo- tidiani ufus. in concavitatibus arborum nidificant , ut Virgilius de fuis Apibus, Nec non & Apes examina condunt , Corticibufque cavis , vitiofacpue ilicis Alno. E quibus veluti alveariis Brafiliani arte & dolo mei eliciunt per dudus aliquos , ut fo- ras emanet. , Deinde Eixu & Copii Apes minores , nigricantes, extetius in cortice nidum attabr e conftrudum componunt inftar alvearii, favis ex arte & concinne difpofitis , ac propoli, & cera candida vellitis , e quibus optimum mei colligitur , fed minore quantitate, &C quia infigniter aculeo appropinquantes infellant , minus expetitum. Denique Apes MunbucdR avae & exiguse in arboribus nidificant, optimum hoc Mei, de quo potiflimum ago, & faluberrimum producentes, quod ab Indigenis arbores proceras confcendentibus , ad Europaeos incolas , magna quantitate , exiguo que pretio affertur. Maxima autem copia hujus reperitur in Infula Maranhon, cum multa cera nigra , ubi copiofius colligitur, valifque integris completis, aellate, cum flores hlve- ffres maxime virefcere folent , fervatur. Inter hofce flores reperitur unicus in arbore Tapurdiba flos , quem poflquam apes guflarunt , Mei amarum conficiunt , heut de Api- bus in Syria Abfinthio infidentibus reflantur Authores. Qualitate &£ dignitate nihil hercle hoc Europxo melli concedit, in fecundo gradu calidum, confiflentia admo- dum fluida, clara & tenui : odore fuavi quidem, fed filveflri, nec nimia aut ingrata dulcedine , naufeam parit , fed gratiffimo acore , oxymelis inftar, palatum afficit. Abf- terforia qualitate , partiumque tenuitate, tantum ftomachum, vifcofis humoribus oblitum, abftergit , quantum calida languidum confortat. Inteftina imprimis & re- nes, five fuperius , five inferius exhibitum, a cruditatibus vindicat , atque urinas pro- movet. Tum & infantibus adabftergenda &C demulcenda vifcera , a reliquus Vano- larum &: Morbillorum obfita, fummopere prodeft. Simplex vel compofitum (ut in capite de Mulierum morbis didum eft) uteri intemperiei frigida: fummumadiertfo- Lono-x durationis &C magnx dignitatis Vinum quoddam inde confici folet ,foi tiffi- mum quidem & admodum abftergens. Sin temperatius placeat, hydromel vel mullum ex aqua fontana, fine codione, rori nodurno exponitur. Pharmaca denique non folum , fed cibos potufque quotidianos ingreditur decan- tatum hoc trium Apum mei, ficut in Tradatu de aer e, aquis, &C locis didum eft: meri- toque de illo idem prxdicare licet , quod Plinius lib. xxii. cap. zq. teflatur. HIS T, NATVRAL •& MEDIG Lo. lf, 'naturam talem die , quas corpora putrefcere non linat : tum , multos exftitilfe qui fe- nectam longam mulli tantum nutritu toleraverunt; Hac folum adhibita cautione, ♦ ne biliofis, hepatis, renum Seftomachi ar dore laborantibus, nili fumme dilutum, ex- hibeatur. Cera ejus > Tetie' illis di&a , quae nigricans eft , Europaeae poftpcnenda quidem, fed ad emplaftra emollientia &c digerentia , contra mala e frigore nata , utililfima habetur. Qui cum Tapuys Mediterraneis in defertis vixerunt , multas alias fpecies Apum commemorant: quas ut nomine &: figura, ita &: natura ab iis quae enarrata: fuiit, dilcr e- pant. Quasdam enim earum in arboribus pumilis, quaedam vero intra terram miris modis nidificant &C mellificant , earumque Mei utcumque igne& fumo excitato col- ligitur. Sed quia praeter inftituti rationem eft ea enarrare , quae dubio aliorum relatu nixa funt , iis fuperfedeo. Porro, praeter tot documenta fertilitatis circa Vegetabilia & Senlitiva marina, tellu- ris aemula, accedit & illud, quod paucis a Paranambucenfilittore miliiaribus ,pifcato- ris uncum citra intentionem contingat infigi vadis petrofis , & loco pileis Ipongias , eorallaaliafquearbufculas marinas capi. Inter haec inulitatae formae prodit Ipongiofa arbufcula, fefquipedis longitudinis , brevioribus radicibus, lapideis nitens vadis, & rupibus infixa , erigitur que in corpus fpongiolum molle oblongum rotundum turbina- tum: intus miris cancellis &: alveis fabricatum ; extus autem tenaci glutine , inftar Apum propolis, undique veftitum. oftio fatis patulo &: profundo in liimmitate reli- £to, ficut ex altera Iconum, probe depicta, videre licet. Ita ut Apiarium marinum vere dixeris.Primo enim intuitu e mari ad terram delatum vermiculis fcatebat caeruleis, par- vis , qui mox a calore Solis in Mulcas , vel Apes potius , eofque exiguos & nigros trans- formabantur, circumvolantelque evanelcebant : ita ut de eorum mellificatione nihil certi conlpici datum fuerit, cum tamen cerofa materia propolis. Apumque cella: ma- nifelle apparerent. A tque ipfa Mellis qualifeumque fubftantia procul dubio urinatori- bus patebit , ubi curiofius inquifiverint haec Apiaria , eaque in natali lolo & falo diverfis temporibus penitius luftrarint » K 3 CA. » Mandihoca. 114 GVLIELMI PISONIS C A P V T III. TZadix Mandihoca . F Ramento complures Indiarum regiones ad hasc ufque tempora caruerunt : ea ■tamen , quibus hominum & animalium fuftentatur vita , frumentique viceni fupplent, defiderari , benigna mater Natura noluit. Radix enim fativa feti alti- lis , qua: Mandihoca Barbaris appellatur , in farinam redacta &: in panem coada, cum optimo pane flmilagineo certat. Qua planta licet Angclas &: Hifpamolas atque alia- rum Infularum incola gaudeant, (ubi radicem hanc Tuca, aliis Mexicanis Jiluauhcamotli , praeparatam & in farinam redadamC^wvbcari Monardes teftatur) Brafil ix tamen naturalem , fummoque ftudio ibi excultam conflat . piures hujus fruticis , quem Maniiba & Mandnba Brafiliani vocant, dantur fpecies : quae licet prima fronte inter fe haucfdifferre videantur, tamen ab experientibus agri- colis dignitate , caule , &c colore diftinguuntur , ac diverfa fortiuntur nomina. Quae antequam explicem , monitum volo ledorem, ne in tanta nominum varietate (quae in hoc & fequentibus quibufdam capitibus occurret) confundatur. Inter Bar- baros enim Americanos non tantum , fed &c ubique terrarum quotufquifque in eo variatae diferepat. Nam interdum unaquaeque res multis nominibus a quibufdam defignatur, quae apud alios nomina funt diverforum pifeium & herbarum. Interdum idem nomen a diverfis authoribus , diverfis rebus naturalibus pofitum efh Aliter enim Plinius , aliter Gaza, aliter alii Latini explicarunt monumenta veterum Grae- corum . Ex quibus inutilibus amphibologns haud levis exfurgit moleftia , &£ in ex- quifita rerum cognitione obfcuri- tatem creat. Quapropter ego non fine ratione cum Galeno optavi ali- quando, respoffe tradi fine nomi- nibus, ut fophiftis eriperetur decer- tandi & calumniandi occafio. Decantatas itaque hujus fruticis prima fpecies a maris accolis Brafi- lianis vocatur Mandiibabudra , Man- diibparata, &alhe albicantibus radi- cibus &C truncis , Mandiipeba , Man- diipucu , Mandiibimana , Aipi , ( qua: iterum fuas habet fpecies) Tapeti- - ma , Aipipoca , Mandijupeba , Aipima - caxera . LLe novem pofteriores ru- bentibus funt & ladefcentibus radi- cibus & caulibus. Omnium harum jftirpium radicibus folum Mandihoca nomen inditum , &c alimentofis , medicamentofiSjVenenofifque qua- litatibus, licet impari inter fe gradu, pollent. Quas proprietates , utpo- te admiratione digniffimas , peni- tius introfpexiffe operaspretium e- rit. Has frutices omnes eleganti ac ftellatim fefe explicante funt folio. Caule redo, nodofo, hominis fla- turam raro excedente. Ejus crafli- ties pro fcecunditate foli, cceliquc temperie, varia. Florem fert exi- guum, femen autem., Ricini Ame- ricanifemini fimile, led inutile. Re- liqua exipfa planta ad vivum depi- da cognofcere licet. Fru- ( HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. IV. nj Frudum vero fubterraneum , ipfam fcilicet radicem efculentam Mandihocam , Paffi- nacaehaud diflimilem producit, quaeladeum trahens fuccum, ab oculis prorumpen- tibus , e trunci internodiis natis , hoc liquore egregie intumefeit. Terra minime glebofa aut irrigua , ut Canna faccharifera, gaudet , fed fice a potius , fitiente & montoia, atque in tuberculos , quali a talpis, egefta. Adeo humilitatis omnis inimica eff , ut aaftivis dumtaxat menlibus terras committi velit, idque locis apricis ac minime umbrofls. Quod , licuti in hac , ita in quavis plantatione obfervan- dum, quia guttatim ex arboribus deffillans aqua perquam noxia habeatur. Cum ad- eo acclive & arenofum folum requiratur , malunt incolas denliffima demoliri nemora , demolita exurere , eaque arvis & Tegetibus ( chocM Lulitanis ) deftinare. Extra terram duobus vel tribus furculis germinant, qui, ubiodavo, decimo & duodecimo menfe liquefcere coeperunt, pro femine funt. Hoc frugum noftratium diferimine , quod Man- dihoc fed cum revera Malus fit, variis & finuofis flexibus fefe incurvat , ramis humum verius dependentibus. Eft duriflimo ligno, a naupegis valde expetito , ac Gummi optimo A C A I A I B A. turgente , quod lua Iponte aeftivis menfibus erumpit, ob facultatem , pellucidum colo- rem, fragrantemque odorem, Arabico vix cedens. Foliis eft, fi nervos , fi figuram Ipc- des, Iuglandifimilibusjfedfragrantioribus, nec aromaticum odorem deponentibus nifi diftillatione forti. Multo autem magis odorifera illa folia, quas verno tempore Brafilienli pullulant , & hinc quidem pulchre &c fatur e rubicantia paflim in filvis videas, annuaque folia , tamquam inutilia, detrudunt circa hibernum tempus. Flofculos fert pcntaphyllos multos juxta le pofitos, in una umbella ad centum ulqucconjundos.in r r i cujufque ii r HIST. NATVRAl & MEDI C. Lib. IV. cujufque medio flaminulum cum exiguo capitello habentes. Cum primo erumpunt , quod fit potihimum initio Septembris , funt candidi mox incarnati coloris. Odore fra- grantiffimo Liliorum convallium asmulo integras filvas replent. Flori fuccedit cafla- nea ex qua excrefcit pomum oblongum conflans ex carne fpongiofa ac lenta acinis & feminum cellulis diflinda, fucco dulci acido aflringente turgens. Qui fuccusadeo maculat linteamina ferrugineo colore, ut nulla arte elui poflit antequam arbores de- nuo floreant. Liquor hic recens albicat inflar ladis faporis aflringentis, cujus color & fapor paulatim pereunt fermentando, manetque fortis 8c inebrians. Exterior pomi pellicula tenuiflima partim flavefcens , partimrufefcens, ita ut pro vario natune lufu celeberrimus hic frudus , figura, colore & fapore inter fe difcre- pet.Caftanea ut &: nucleus renis ovilli figurae funt, hic tenui pelli- cula , illa craflb 8c fpongiofo co- rtice cinereo vellitur, in quo o- leum acre & admodum mordi- cans latet, ut fi quis illud incau- te ore attigerit, labia & linguam ignis modo urat.. Vt oleum in cortice abfumatur fub cineribus caflanea torretur ; hinc malleo contufa, nucleus eximitur, qui vel ad annos incorrupte confer- vatur, vel recens comeditur , adeoque fapit toflus ut callaneas longe antecellat. Brafilianis vero non minus quam Arcadibus olim Quercus , pomum hoc, tum glans ei adhaerefcens & fuperinnafcens , atotjam feculis, vitas folatio fuerunt. Bella, quas frequentia inter illos excitari folent , exparte hujus frudus amore geruntur. Vidores enim caflris politis loci expugnati poffeflbres tamdiu manent , donec omnem arboris frudum depafli fuerint. uEtatem exinde fuo more dimetiuntur, namfemel in anno dumtaxat provenit, idquemenfibus Decembri, Ianuario & Februario , tunc enim de- ficitfub latitudine Parnambucenfis Prasfeduras ; quia meflis tempora pro fitu regionis mutari folent. Soleredeunte aTropico Capricorni, terraiis irrigatur aquis quas plu- vias de Aeam appellant, quibus fi non prorfus deflituatur, nec nimium obruatur glan- difera & pomifera hasc arbor optime cum Barbarorum mefle Sc vindemia agitur. Caflaneas autem feu glandes pingues 6c fecundo gradu calidas. Crudas ac recentes , ficum vino & momento falis manducentur, juglandes guflu referunt ; fin affatas aut faccharo conditas malueris , multo fuaviores , & durabiliores comperies ; quapropter quoque pro deliciis inter bellaria apponuntur: Oleum quod fub ejus putamine latere didum efl , herpeti medetur. Calidum efl a tertio ad quartum gradum , cancrofis Sc malignis ulceribus vitiofa carne laborantibus , adhibetur. Lichenes quoque, & pe- dum vermiculos Bicho didos , expugnat. Maturefcente autem caflanea ipla cum oleo in tus contento fenfim mitefeit , ac vim fuam maxima ex parte deponit. Incolas arboris Gummi redadum in pulverem , ex liquore convenienti propinant mulieribus obflrudione menflruorum laborantibus. C A P. VII. 1 abuticaba, TP St arbor reda procera atque elegans , vafliffimis ornata ramis : frudum fert cine- JC' rci coloris parem magnitudine Limonii, fucco dulci, tenui pellicula inflar uvas be- ne matura: qualitatis temperatas atque falubris, febri citantibus jucundiflimum. Non fert flores , fed frudus in tubere , qui ab ima radice ufque ad fummitatem ramorum ita per totam arborem conjundim catervatimque extuberant , ut continuu s potius race- mus , quam arbor videatur. Species quasdam hujus arboris invenitur in filvis Pagi Tahucurana , fed frudus fert mi- nime cum aliis comparandos. Ex quibus Incolas exprimunt vinum delicatum & dulce, quodnifi flatim ebibatur deterius fit, &: in acetum convertitur. Vtraquehasc arbor nifi in vallis filvis Mediterraneis , &r frequens efl in PrasfeduraS. Vincendi, tefleEma- nuele de Mor ais : Eam enim fateor me nondum vidifle , licet non perfundorie tam ele- gantem arborem in- filvis mediterraneis quasfiverim. L C A M 11 n fcj tl 'j FI? htilM’ 'M ' • h (sr illius Cjummi Ipca, five Elemni ’N arenofis &: efFcetis nemoribus excelfareperitur arbor gummifera , qua: a Barbaris Icicariba appellatura lacryma quam fundit , qua: ipfis Icica, Lu fit anis Almaciga dici- . tur. Arbor haec Fagi in modum crefcit , caudice non ita crallo , cortice glabro &c grifeo. Folia fert in ra- mulis, duo femper fibi in- vicem oppolita & ter- tium folitarium in fine. Sunt autem pyri foliis fi- milia, oblonga , anterius acuminata , craiTa inftar pergameni, laete viridia & fplendentia, nervo fe- cundum longitudinem, & venis oblique difcur- rentibus.In ramulis ad fo- liorum exortum eopiofi pronafcuntur flofculi , ra- cematim feu verticilla* tim politi five congefti , parvuli , quatuor foliolis viridibus conflantes, Bel- lulae pene figura : Foliola autem illa in ambitu li- neola alba liint circum- data , &: in medio exftant flammula aliquot flavefcentia. Poft florem fequitur frudus , figura & magnitudine Olivae, color e autem Mali granati , intus habens pulpam odoriferam , uti & .lacryma eft arboris. Cortex exterior fi manu vel paulum mulceatur , infignem mox odorem de Interior cortex alte vulneratus , plenilunio imprimis , ffcatim , nonnumquam poftri- die, aut tertio ooft die Gummi feuRefinam fundit odoratiflimam ( odoris mltar Ane- thi recentis contufi) praeftantiflimamque , colore albicante &virefcente. Fit Gum- mi Elemni plane fimile, quod tamen noftro officinarum, utpote recentius, odore, & qualitate efficacius . Calidum efl: ad tertium gradum , primum molle , mox in- durefcens , praecipue frigefadum. In omni topico , five fimplex , live compotitum, a vulnera aperta & ad interiora mala, ex frigore potiffimum nata, adeo expetitum, u profanum habeatur illud aut ignorafle aut non applicuifle. FIoc, cum partim rultico- rum indulgentia ad me allatum , in quotidiano ufu effiet , vix ulli umquam emp aitro ftomachalfi vel ceroto corroboranti adeo fum fifus, quam huic/ Vifcera enim ro ora- re , flatus diffipare & doloribus feliciter mederi aliquoties fum expertus ; ita ut in e- quentioripraxihoc prae caeteris commendare, reliquifque omnibus prae errevo ^rim Poftremo, ad omnia quae Gummi Elemni ufurpatur capitis vulnera, licet gravillima , eaque fanat, ac prima intentione reftituit. Ej ufdem arboris & Gummi meminit quoque Fr. Ximenes in nova Hiipama. C A P V T I X. Arbor letaibd , (T illius-lacryma , Anime . Ariora quidem aromata & balfama , pro fua fertilitate , hic Brafiliae tradus pro fert, quoad refcilcere'potui , quae tamen gummi & lacrymarum copia com- penfat. Inter haec perpetuo virore confpicua nemora , praefertim in f ii diflridu , fpiffam &c fpe- ciofamproducunt Arbo- rem Ietaiba , ligno duro , albo , aedificiis &c machi- nis aptiffimo, cortice len- to, punctulis exalbo fla- vefcentibus variegato , &c hinc inde clypeiformibus maculis , ex albo fubfla- vefcentibus . In ramis continet folia duo vel tria libi oppofita figura parva, fed oblonga, viridia, ad tactum laevia, nervo fe- cundum longitudinem &£ venulis tranfverfis, ele- ganter inferius confpi- cuis , prodita . Frudum fert in filiquis oblongis compreffis duriufculis , coloris hepatici &: quafi laevigati. E filiqua frada pr omanat fubflantia mol- liflima filamentofa fubin- carnati coloris , faporis farinacei &: fiibdulcis , quae cruda edulis eft . Huic farinaceas fubftan- tiae tres utcunque lapides compreffi glabri nigri in- volvuntur, figurae &: ma- gnitudinis dadylorum. Refina odorifera arbo- ris ab Indigenis letica-^icx nominatunLufltanis vero Anime , ob fimilitudinem quam habet cum Anime Novae Hifpaniae. Hoc Gummi per mea- tus corticis interiores de- cidere certiffimum eft ; illud enim, tellure effof- fa , fub arboris trunco &c radice occultatum extra- herefolent. Quodpotif- fimum fit fub finem aefta- tis menfe Februario. Mo- nardes ex vulnerata-arbo- re, in Nova Hifpania, col- ligi teftatur , haud aliter quam Mafliehe aut Thus. Eo nonfblum Medici, fed &: vulgus familiariter u- tuntur , praecipue in capi- tis doloribus a frigorena- tis. Solus autem illius fiiffi- tus ad roborandum non HIST. NATVRAL. & MEDIC Ietaiba' Arbor & Lib. IV. F r y c t v s. 12.5 ,24 G VLIELM1 PISONIS folum caput , fed &: reliquas corporis partes frigore affectas , Valet. Suaviffimi eft odo- ris, & facilis confumptionis. Calida & ficca in fecundo gradu. Caeterum vi quadam aromatica & peculiari fuo calore hoc Gummi praeftare, ac partibus nervofis illitum, vel emplaftri forma applicatum , prodeffe , multi mecum experti funt. Folia arboris contufa lumbricos enecare , fi exhibeantur , conftanter Indigenas affir- mant. Interior corticis fubftantia rafa, &: aquae impofita, contra ventriculi ventofitates, ad potiunculae formam praeparatur , alvumque fimul movet. C A P V T X. HVmilis ac tenera haec Arbufcula guttifera , a Lufitanis Tao de Lacta appellatur, quod gummi feu gutta quaedam vifeofa ex cortice ejus defluat. Paffim &: c quovis terrae genere progerminat. Ligno eft lento , cortice e cinereo rufe- fcente : difpefcitur in multos ramos. Folia habet folida , inferiori parte ex viridi quafi rufefeentia & afpera , fuperna dilute viridia & fplendentia. Florum in umbellas con- geftorum rudimenta funt globuli brunni, magnitudine lentis , qui fucceffiu temporis protrudunt flores quinque foliolis conflantes, exterius ex viridi flavefeentis coloris, interius tomento albo veftitis, &C ftaminulis luteis fubtilibus repletos. Poft flores pro- veniunt baccae, primo virides, magnitudine cerafi, rotundae; quae diffiedhe ex molli, quo teguntur , cortice , fucci multum eleganter flavi exfiidant ; intra corticem autem con- tinetur pulpa alba conflans meris cylindris juxta fe pofitis , qui fibi invicem cohaerent. In extremitatibus C a a o p i a'. ramorum , qui rudi- menta aut flores fiifti- nent , femper duo fo- liola acuminata brun- ni coloris compaefla funt invicem , quafi femiglutinata effient, &: haftam five vena- bulum referunt : haec decerpta ex pediculo croceum humorem emittunt. Florent hae Arbo- res potiflimumruenfc Novembri &C Decem- bri : lanuario &: Fe- bruario baccae funt maturae. Si cortex medius hujus arboris incida- tur , praefertim quan- do florere incipit, 8c linquatur per unum atque alterum diem, exfudat lacryma cro- ceo-rubra, egregia, coagulaturque ; quae initio mollis, poftea •indurefeit. Convenit colore & confiftcntia ' cum GhitAremi five Gutta gamba>&C eodem HIST. NATVRAL & MEDIC. Lis. IV. nS fere modo purgat. Eli e flavo paulo rufioris coloris, quam illud, nimirum ficcatum; nam molle, croceum tingit colore luteo live aureo paullo faturatius. Diffolvi poteft eodem modo inlpiritu vini, & tincturam facit croceam. Nonnumquam ignes lucu- lenti Artiuntur juxta arborem , quorum potellate cortex dehifcit , majoremque fundit lacrymas copiam , quas in maflam coada in ufiim Medicinalem fervatur. Quod a me primum tentarum , optime iuccefiit. Olim afFriduhujus Relinas, in aqua diflolutas, impetiginem tollebant. Licet autem tantas efficaciae non fit , quam Gutta Camboides , vulgo Gutta gamba ( quod an infitre tarditati, an prasparandimodo fit imputandum, dubito) tamen a drachma dimidiata, ad drachmam unam , per integram nodem in aceto fquillitico, aut Ipiritu vini ma- cerata , &: ex vino propinata , ventrem iolvit , fortiter au e per inferiora exonerat. Meo tamen judicio redius faciunt, qui dilutum ex aceto prasdido, in pilulas acceden- te ftimulo conglobant, quam qui potiones ex illa conficiunt; quod ob tenacitatem dif- ficillime folvatur. C A P V T XI, Palma B rafilienfcs . PLurima Palmarum genera producit Brafilia. Quarum aliquas Iponte crefcuntin filvis , ut Incila , Carnaiba , 1 ucun , Vrucurt, G icar a , Aque, Iraiba , Airi , An r it i , M&- raiaiba , Giocard , & alias : Quasdam vero aliunde huc olim tranllata: & quafi nati- vas fadas , ut Cocoetro & Palma dadylifera. Inter Silveftres indigenas frequen- P i n d o v a. tiflima eft, quas India Brafilianis , vulgo Lufit. Tindbva nucifera dicitur. Eximia & procera eft arbor , denfifiima nemo- ra ccmficicns : lignum albicans & Ica- broium corticis loco habet ; ligni au- tem loco fungofam &c intus filofam medullam facile combuftibilem, e qua fana & fortifiima lixivianoruntconfi- cere. Nullum pr aster ea aut certe exi- guum prasftat ufiim : ad ornatum dun- taxat ob infignem altitudinem &: ra- mos pulchre porredos expetitur ; iis Equidem eleganter comatis , & foliis radiatis utrimque vellitis , Lufitani a- tria& templorum parietes exornant. Indigenas vero loco tegularum tuguria lua ad pluvias arcendas flernunt. Fi- fcellas quoque &vafa viminea exiliis conficiunt. Folia autem hujus arboris non ita dependent in orbem, ut Cocoei - ro, fed maximam partem liant furreda. Haud commode casditur arbor , ob mollitiem qua ferri aciem obtundit. Prope foliorum exortum , etiam ra- mi proveniunt penduli, proferentes ra- cemos , quatuor vel quinque pedes longos , plenos flolculis , poli quos etiam racematim proveniunt frudus vel centum in uno racemo, ovi gallina- cei figura & mole , aut etiam majore , fafligium habentes acuminatum : alte- ra extremitate infident calici vel cupu- las, ut Nux pinea, foliis triangularibus conflanti. L ? Maturus ll6 GVLIELMI PISONIS Maturus fru&us exterius ex viridi flavefcit, vel etiam brunefcit. Cortex exterior filamentofus eft , ut in Coco , verum haud craflus , fed duplam tantum habens ovi Galli- na terta: crartitiem. Hic morfus detrahi poteft : illo detra&o apparet pauca caro crocei coloris , vix ullo manifefto fapore prodita , qua: a Nigritis cum farina comeditur. Caro autem ha:c ambit nucem duriffimam , inftar Coco ovalem , ejufdem fere crartitiei , fed fi- ne foraminibus. Hac frada, apparet in cavo, per interftitium more Iuglandium diftin- &o , nucleus magnitudine Iuglandis , albus , duriufculus , paulo ficcior, neque tam fua- vis ut Coco. Colliduntur per totum annum, &: nuclei tam ab indigenis quam advenis comeduntur, Inaia-miri , id eft, Cocos parva: Indigenis di£he. Oleum infuper optimum inde exprimitur , album & jucundi odoris, quod , quia re- frigerat, defe&um rofati fepefiipplet: &c cum recens eft , in cibis; cum vero vetus, ad lucernas ufurpatur. E ffutftus quoque cortice aliud non ignobile 8c magis flavum eli- citur , fed minus refrigerans , quod tamen ad multa mala emollienda adhibetur. E faftigio Arboris Gummi pellucidum, odoratum & pulcherrimum fluit, quod in lo- cum Arabici nonnumquam venit. Poftremo medulla coloris albicantis, &c recentem Iuglandcm refipiens , in vertice ligni continetur , optimum alimentum fi cum pane & fale comedatur. Carnaiba I. Carnaiba II. Circa Dicecefin Parayba c remotiflimis nemoribus adhor tos ob elegantiam tradu&a: Palma: confpiciuntur, quarum brachia five rami caudam Pavoniam a:mulantur.Barba- ri Caranaibam & i^dnachecarirt , Lufitani T amar appellant , forte , quod fiudtus Dadtylis fimiles ferat. Eft autem arbor Palma: dadtylifera: altitudine, habens lignum rufum, durum, craflis nervis intus conftans, nullius tamen ufus : cortex exterior grifeus & car- tilaginea terra ad aliquod fpaciumfquamatus, fquamis ordine cochleatim pofitis; qua: primo V R V C V R y'. HIST. NATVRAL. & MEDI C. Lib. IV. t%7 primo longiores, fenfimfiunt breviores , imo tandem decidunt ruperne: nam Arbores adulciores caudicis fuperioris medietatem habent glabram, inferiorem fblum fquama- tam. Squamae enim nihil aliud funt, quam ramorum qui exciderunt reliquia, arbore in altum furgente,& enafeentibus aliis ramis. Arbor infummitate ramos fuos orbiculatim expandit, direde furfum , deorfum , & ad latera , ut Palma da&ylifera, fed lon^e ele- gantiori afpedu. Ramus quilibet duos vel amplius pedes longus, latis craflus, comprei- fiis in utroque latere, fpinis duris nigris armatus, figura dentifealpiumreferentibus. Ynicum in cujullibet rami extremitate folium rotundae figura:,- cft ita plicis dona- tum, ut manuarium fceminarum umbraculum, coloris viridis, ab extremitate ad me- dietatem fere introrfum fedum in multa alia carinata folia,, foliis Palma: dadyliferte ftrudura fimilia : quodlibet ex his fedis foliis duos circiter pedes longum. Duas has Carnati* fpecies obfervavi fibi invicem multum fimiles, nili quod mira foliorum & cor- ticis conformatione diferepent, utexappofitis Iconibus liquet. Vtriufque Arboris fcapus interior egregie flammam concipit , & indar facis diu fovet; ita ut mihi per de- lerta peregiinanti lolatio fuerit non folum ad illuminandum , led ad abigenda qusEvis infeda & ferpentes nodu vagantes. Inter ramos folia ferentes alii prodeunt longiores , nimirum quatuoraiitplures pe- des longi , in multos ramos, & in ramulos lanugine albelcenteobdudos, expanli alter- narim, fivequafi ex vaginula prodeuntes. In ramulis hifce alternata ferie exiflunt flof- culi pallide .flavi, fine pediculis, finguli tribus foliolis conflantes. Poft flofculos illos proveniunt frudus , figura &: magnitudine Olivie; primum viri- des amari , non edules ; mox maturi nigrefeentes, evadunt dulces menfe Februario ; &: licet noflratibus nullius ufiis , gentilibus tamen tam crudi quam prseparatiin deliciis habiti ^Tirade nuncupantur. Tarde crefcit hsec Arbor. Folia apprime fervi unt ad tegendas asdes &c corbes. Ex nomine fiifpicari quis poflet, hanc efle Arborem qux fundit Refinam illam, quas hodie magna copia Europae in- fertur ex America nomine Car an- na. V erum tefle Ximene , lon- ge abefl : fiquidem Refina quas ab Hifpams Caranna dicitur, px lon- ge alia Arbore fluit. Eas vero qu« inter Palmas filve- flr es T uctm 6c frucurj indigenis vo- cantur, in tantam proceritatem non excrefcunt, multoque caste- ris funt humiliores , &c minus co- gnitas ; quasdam fpinis afp er rimis horrent , &: ligno funt ferreo ; quasdam vero funt filis non Ipino- fis , Vrucuri-lba appellatas. Flore ut Giofara. Frudus (qui &£ Vrucurtv o- catur) ferunt racematim ut Pmdo- •va. Quilibet efl Pruni magnitudi- nis , &: cupulas fquamofie infidens: cuticula grifea, pulpa lutea fila- mentofa , pauca , dulci, conflans. Intus continet lapidem durum, in quo nucleus candidus , edulis. Lignum arboris ob perpetua fila- menta contunditur , indeque Fa- rina elicitur Vrucurivi di&a , Lu- fitani Farinha do Pao vocant : ru- fefeentis efl coloris, & defedlu e- dulis Farinas de Mandihoca pro pa- ri# ufurpatur. Rami Arboris len- tiflimi funt, ac ad multos ufus appli- ii8 GVLIELMI PISONIS mnl icantur Exfru&u fit Oleum uti ex fruSu Piniovd , fed hoc de quo nunc fermo.val - re Palmatum , qui ^"n^Pf " XfeXLte Arbotis folium convolvitur, ere- aum iXt filSL Frudus maturus nigricat, & ume, defedu melions nutnmenn, co- mcditur. T V c v' M. Qijinta T«r»«r,P alma eft mediocris altitudinis: fi Xnum Palmam dadyliferam reprsfentat : truncum, ramos atque folia habet aculeata 1 i n vero niurum Ic duriffimum, quo Indigena: fag.ttas exaiperant. Frudus producit i n- i-V-T4, X££2EZiX32Z£££ riiNirnndo Serico ocrfifriile. miim. Sexta Sexta Airi ingens eft Falma , foliis longioribus , trunco /pinis acutiffimis iitidiqua- que armato, fru&u rotundo ut ceteras Palmas, fed non adeo racemofo.-medulla intus al- bicante pingui , fed non eduli. Ligno eft nigro gravi & duro , fundum petente , fi aquis injiciatur : Ebenii peciem quidam credunt. Brafiliani & Tapuyas exinde clavas fuas con- ficiunt, fagittafque alperant : quas ubi carnem penetraverint , tenaciftime hasfent. E cau- dice vulnerato vinum elicitur. Septima Aque Palma mediocris , foliis cinereis , fruftus Fert raceinatim priini ma- gnitudine, flavos ubi maturuerint 3 dulciflimi laporis , nucleo albo ac pergrato , ex quo incolas vinum conficiunt. Nigritas illam appellant proprio idiomate Catolt. Familiaris hasc arbor Brafilias Septentrionali, non Auftrali. Octava Iraiba pras cedentibus major , familiaris in Piratmngz filvis. Ad fummitatem illius circa ramos medulla continetur candidiflima , quas cruda vel etiam codta cum carne vel oleo inter bonos cibos numeratur. Subftantia vero durior, candida, quas contula cogitur in malfam farina: fimilem, unde placentiilas non ingratas fiunt, ex fiicco vero illius pulmentum admodum dulce &: fuave. Fru£tus quoque producit fa- pidos & dulces. Remedium contra famem iis qui per illas filvas vaftas folitudines peregrinantur. Nona Miriti familiaris Pracfe&uris feara & Maranhaw. Frudtum fert Uniciim edu- lem atque dulcem ; ovali etiam magnitudine. Cortice eft rubicundo , nigris maculis ; intus vero rubro. Folia illius magni fiunt ab Indigenis , ut illis tegularum vice utantur. Decima Maraiaiba Palma familiaris Praefe&u ras S. Vincentii, cortice fpinis arma- to: materia duriflima, ex qua fiunt arcus nigri coloris. Fructus fert ovi columbini magnitudine, edules , & latis gratos. C A- 1 GVLIELMI PISONIS C A P V T XII. Inaiagua^uiba , "vulgo Cocos . H Axenus dc Palmis indigenis , iequitur nunc celebris illa exotica per omnes In- dias Coquoeiro quae aBralilianis vocatur lnaiaguafuiba,8c&\id:us illius Inaiaguaftt , Palmis de quibus egimus, in multis diilimilis. Caudice eft, raro redo,fed ple- rumque inclinato, quatuor, & interdum etiam feptem pedes craiTo: & fazpe ad quin- Inaiagvajyiba, vulgo Cocos. quaginta pedes alto. Quapropter mirum eft, carum truncos polle fic brevibus, te- nuibus & vix terra coopertis radicibus in aere fubfiftere , neque luo multo pon &c fructuum mole , ventifque etiam vehementibus faepe eas quatientibus , lumi conci dere. Accedit quod pars caudicis humi proxima, non crallior aut fortior quam in um mitate exiftat. Ceterum eft cortice cinereo , & quafi vibicibus hinc inde tranlveriim notato per ambitum. Lignum non multi eft ufus ; conftat enim ex meris - amen is . eft dulce &: quafi la&eo fucco turgens, unde arbore caefa a formicis appetitur, are mis , fed in fummitate quindecim, vigintiaut plura habet folia magna, alata, m or- bem difperfa , partim furreda , partim dependentia , grato alpeftu. In exor 10 u folia alata quadam textura veftita funt , obfcure grifei coloris , quae folvitur u - quentealia. Quodlibet folium longum eft circiter fedecim pedes , ac in exortu unu cirri rer nedem craffum, dilfcdum in folia five alas , ordme juxta fe pofitas aut oppo i w t * '11 HIST. NATVRAL & MEDIC. Lib. IV. IJ£ tas ( longitudinem fiervam offeum flavefcentem , ac tranfWim fhbtiliffimas lineas feB linas virides . Interfolia alata infummitare arboris oritur fflioua live vatoa duos ne des aut amplius longa in extremitatibus faftigiata, viridis, ftriata, qui deinde fefcit&fponcefeapent. Antequam autem fe pandat, caulis intus repetitur elevan ter compo itus pedem longus, tres aut quatuor digitos craffiis, in plures ramos°pe- dales aut (emipedales divifus , qui rami apte a natura in theca illa complicati ma gnam /picam reprxfentant. Rami autem hi onufti funt triangularibus corpufcuhs ' magnitudine amygdala; excortica» , albis, qua:, rudimenta tot florum & deinde nucum. Nam rupta vagina rami hi fe explicant & oftendunt flofculos luteos. Hinc fuccrefcitfruaus,qu.libet.nf.ftens brevi pediculo, pennam anferinam craffo , & cu- pulse , Iquamis conflanti ex rufo flavefcentibus . Pondere & duritie fumma nuces ca- put humanum excedentes profert. Toto anni tempore maturis pariter atque imma- turis fruaibus decoratur qui arde & racematim caudicis fummitati adhasrefcunt , & putaminibus ciallis, filamentofis & tenacibus velliuntur: quibus fublatis ligneus calix apparet : quem i. immaturum perforaveris , aliquando fhpra heminam dul- dffimi & gratiffim, liquoris emittet , qui abhi frigidiffimus licei, potentia tamen calidus efl , & tenuiorum partium , urinamque cunftantem provocat. Nucibus autem maturatis, lafteus ille humor condenfatur Sc coaguli inflar calami fcriptorii craflitie concavo adhrerefcit , qui exemtus ac manducatus vix ulli nucleo , quamvis lapidiffimo dignitate cedit: nutrit enim & fuaviter reficit : proindea viatoribus marino itinere de- laffans &fcorbutoinfeais valde expetitur. Calidus & humidus exiflit in primo na- du. Oleum inde premendo extraftum, in plurimos culina &pharmacopcea ufiis^re- fervatur, nec amygdalorum oleo pradbantia cedit. Per os aflumtum pedoris malis medetur Oleum, alvum quoque laxat, fi largius ex- hibeatur : ex alto laciis mirummmodum ptodefl, urinafque ciet: Prxterea liquor quidam ftillaritius , albicans & eximia: virtutis exinde elicitur, re- num & gemtahum vifcofitatibus : exftinguendis Utiliffimus , tum a mulierculis inter cofmetica adhibitus Oblervandum autem aquam illam copiolillimam & gratiffr- mam mvemri in media: astans nucibus : in plane matllris tantum modicam i neque pelSr' NUC e“m “tem mm °l’cime %ere > ad fhmmam maturitatem E trunci porro ver tice medulla quasdam albilhma quali bulbofa quas Palma dicitur, «rbufcutonftar novas, fexfurgit , quas ex loculo , quo continebatur .prorumpens , ejufl dem fere qualitatis, cujus concretus ille nucis humor, de quo iam diximus , ex, frit • 2“NUd &C°aaintel' eP“las apponitur? & cum Brailica Cyprini certat Nondum matura magis refrigerat: quocirca vicem acetariorum & lactucarum prxiUc. Sed ea ablata arbor moritur , unde proverbium Palmam referre. Quod non a:que contingitmfenonradicumpartelasfavelconcifa. Hinc iit ut plures indfemefibi per uadeant idem, quod Ptofper Alpinus de xEgypti populis circa dadyliferas narrat Palmas leasfcihcet non terra radicibus attrada, fed aere ex fublimiori arboris parte aliacvivere. Plura egregia tradiditXimenes de hac Palma Mexicanis dida quas m Hiftonanoftra Naturali Br 2 filix fulius exhibentur a Atque hasc de Palmis earnmque Medicis prMidiis dida fint; quarum aliqua , impri- mis xcoqueiro priEter ulus didos , multa fuppeditant ad vidum & amidum humam ge- nens. quippe filola fubftantia caudici adnata veftium materiam; folia, tedaaxiium: irudus immaturi potum ; maturi alimentum gratiifimum ad hxc oleum acetum & fpi- ntus abunde exinde elicitur. * De Palma autem illa dadylifera feribere fuperfedeo : tum quod in plurimis Euro- 1 US ht notlffim(J : tum ^lod nihil novi mihi contigerit experiri ex illa arbo- re quin ab alus ante me didum fit. i i G A- A K o E I R A. ' C A P V T XIII. Jroeira ftvv L&ttijcus» 4 Rbor arenofis , littore imprimis & promontorio Olind* frequens , Awm inm- aftringentibus & odoriferis arboribus habet communes, hifce peculiaribus pol- let , quod relinam fundat fragrantidi- maminftar Lentifci, ex qua emplaftrum adverfus frigidos affedus componitur. Sunt autem folia in ramulis bina fibi invicem oppolita , & quinque aut feptem in extremitate. Ad cujullibet ramuli ex- ortum, ramulus eft brevior, plenus flo- fculis minimis , qui conflant quinque lo- liolis exalbo fubluteis. Flores hos lequitur fructus nimirum quali uva , baccis plena , magnitudine pi- peris initio quidem viridibus , per matu- ritatem autem rubris, fed rubedo illa in folo cortice tenui , qui iponte fe abfolvit , &; decidit grano decidente: granum au- tem quod pellicula continetur , jotun- dum &C compreflum ac oleagindfum , o- doris jucundi inltar fceniculi recentis tri- ti,& in fe nucleum parvum lenta cuticula tedum continens. Maturefcunt baccas menfe Iulio, quod eft, tempore hyber- no. Earum acrimonia &: liccitate carnes recentes a putredine confervantur. Oleum quoque ex fucculentis illius baccis exprimitur , eidem ufui cum refi- na inferviens. Folia infignem Sc nobiliflimum odo- rem emittunt , li conterantur , quas fuba- mara, cum quadam vi adflringendi , aro- maticas calidafque parces habent conjundas, quemadmodum i- balneis & lavacris, "“Has vero^virturestam profunde exerit, ut per deftillationem foliorum imprimis recentium, odorifera & adftringens aqua inde eliciatur, quae tum a pe en oscorp ris affedus , tum ad delicias fervatur. -vV»ihpnt cum luccelTu Tempore paroxyfmi febricitanti , Empiricorum more , exhibent cum iu oculos feu gemmas arboris ex aqua nodurno rori expolitos. Cseterum fciendum eft , in ramis A roeira luxuriare tepe polypodium, illo quod e raprofilit longe probatius. HI ST. NATVRAL & MEDIC. Lib. IV. C A P V T XIV. Vrucu & Iaqabucdio . LOcum inter arborelcentes Plantas obtinet Vrucu , filveftris quidem , fed ab In- colis inter hortenfes & fativasjam olim tranflata; multaque etiamnuncindn- ftria eam excolunt ; partim ut granulorum folliculis involutorum minio fele exornent ac pingant ; partim vero ut Lufitanis divendant, quzeftumque ex tinctura illa V R V C v'. Orelhna vulgo difta faciant. Lingua iplbrum hanc plantam Vrucu dictam , Clufius Bi- xam Americanam Oviedielfe exiftimat. Fr. Ximenes eandem accurate delcribit, lub nomine Achiote. Et fruduum grana rubra delicata potioni Chocolat a quas ex fructu Ca~ edo fit in nova Hilpania, tamlaporis quam coloris gratia mifcer i, t citatur. Ego noltra Vrucu arboris &frudus Icones feparatim exhibeo, ut filiquarum figurae magis dilucide apparerent curiofo ledori. Foliis ell grandioribus &: mucronatis , figura cordis, ut pingi folet, alternatim poli- tis , in pediculis , duos , tres , interdum & quinque digitos longis , nervum fecundum longitudinem & venas obliquas inferius prominentes habentibus , laste viribus, cau i- » ii4' G VL1ELM1 PISONIS bus calamo fcriptorio tenuioribus, ligno albo &: cortice fufco , inftar. Coryli. Cir- ca extremitatem ramorum in brevibus pediculis multi proveniunt flores , in uvas figuram dilpofiti : quilibet flos eft ro fas magnitudine , quinque foliis conflans albis incarnatis dilutis. In medio cujufvis floris ingens numerus efl ftaminulorum luteo- rum apicibus purpureis : vix fenflbilem aliquem habet odorem. Poft florem fru&us fequitur inflliqua myrobalani oblongi figura, feu pyramidali rotunda fefquidigitum aut duos digitos longa: (ut ex appofitis frudibus liquet) quas depofita viriditate imma- turitatis mox ubi maturuerit matura rufefcit, eftque tota hiljpida ob fila prominen- tia fed non aculeata. In qualibet autem filiqua ultra triginta, imo quadraginta gra- na , quodque fuo pediculo innitens, continentur, figuras conicas acutae, &in duo- bus lateribus quali digito comprefiiim. Color granorum infigniter miniatus & Iplen- defcens , luccoque tali madens , ita ut ad tadum inficiat manus egregio miniato colore. Grana recentia lunt mollia, cum pundulis argenteis. Siliqua matura fpon- te fe aperit: grana ficcata evadunt rubra , obfcure nihilominus tamen, ut antea, tin- cturam in le continent ; &T recentia live ficcata ufurpari poliunt : Trita fimpliciter in aqua limplici feu ftillatitia , egregiam dant tinduram miniatam. Colleda gra- na in malfam coguntur , fphasrulasque &c tabellas in multos annos durabiles inde conficiuntur , quas in Europam tranfmiffa longe lateque diftrahuntur . Cum urina mixta , tam pertinaci colore tingit lineos pannos , ut in pofterum elui non polfit. Magifterium etiam inde, more coralii, prasparatur & in ulus refervatur. Grana re- centia matura &: exliccata, inque paftillos conformata, quantitate indefinita , cum pulte ex Tipioca , quas Carima, dicitur , alioque conveniente decumbentibus exhi- bent, live veneno, five aliunde infirmitatem contraxerint. Corroborat Ventricu- lum , ventrifque fluxibus prodeft . Cum aqua ejufdem temperaturas haufta mitigat asftus febriles. Radices ipfie , nec grana , multi funt faporis , proinde ad medendum faciliores , cum aliqua ficcandi & aftringendi qualitate. Radix cum carne gallinacea coda ,praster croceum colorem, bonum faporem conciliat. Incolarum nonnulli radices granis pro- ferunt, quod harum recens, illorum vero ufus longe fit antiquior, & vicem Croci ter- reftris (ficut de Curucuma. I. Bontius retulit) fupplet. Tum extradum ejus ex vino adufto confedum fibi refervant. Quod etiam nunc hodie colonorum non paucos imitarividemus. ALtiflima arbor efl, cortico grifeo , duro &; inaequali , inftar Q_uercus veteris. Folia juniora rufa funt, vetuftoria autem viridia, fimilia foliis Mori, in ambitu ferrata, &C quodammodo contorta & incurvata. Poft florem ( quem nondum videre licuit) fequi- tur frudus menfe Martio magnitudine capitis infantis , qui fuo pediculo craflo depen- det. Cortice efl ligneo ochras coloris . Capaciflimi hi &: fummas duritiei calyces fiint, ore in terram obverfo , & operculo , admirabili naturas lufii , inftar pyxidis , operti. In iis continentur nuces jucundi faporis, qua ubi maturitatem fuerint confecutas, excuflfo illico tegumento, fine cujufquam auxilio e calycibus decidunt, &£ gratiflimiun inco- lis asque & animalibus fiippcditant alimentum. Semel in anno maturefeunt, media videlicet hy eme. Sapore &c excellentia Piftaceis adasquantur, & venerem fopitam di- cuntur excitare. Potiones & pultes , tam ad Medicinam quam ad epulas ex illis comparantur. Oleum quoque pinguiflimum exiliis exprimitur, Amygdalino calidius; nuclei enim, e quibus elicitur , in fecundo gradu calidi & in primo ficci perhibentur. Prasftat aflatis quam crudis vefei, quod caput infeftent. Plufquam triginta ordineipfi calyci, median- te vifeofa materia, agglutinati haerent, figuraque fere triangulari exiftunt, Myrobala- no Chebulonon adeo difllmiles. Tantas duritiei has pyxides fimt,utTepuycrisnonfb- lum vafa potoria , fed & difeos , $£ ollas fiifliciant. Ceterum arbor in faltibus & locis mediterraneis adeo luxuriat , ut jufto exercitui, fuflicientifuftentaculo fru&us ejus ali- quando fuerint. Duas reperiuntur fpecics fibi fimil es , exter na figura, fed qualitatibus internisdil- crcpantes. Vtriufque lignum, putredini mire refiftit , unde obfummamfimul duri- tiem, molendinorum facchareorum axes exilio fabricantur, casterafque arbores mul- tum antecellit. Corti- HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. IV. A \ \ Iajapvgai'0 Arbor & Frtctvs. Cortices praeterea contufi & rite praeparati naupegis loco ftupae inlerviunt. Alia adhuc datur iifdem locis Iacapucaib arbor, priori limillima, nili quod calices magis deformes producat, earumque nuces dignitate inferiores habeantur: quippe ex immoderato illarum ulu, quibufdam capillos defluxiiflfe Incolae teftantur. GVLIELMI PISONIS 13* C A P V T XV. Cjuitys diverpe f pe cies. VAriae arbores excelfae Guitys , ejufdem generis frudus flavefcentes producunt , pauca carne, magnoque lapide ovalis figura intus refertos ; quorum fruduum ad minimum mihi tres vidilfelpecies contigit, Guitt-coroya^Guiti-toroba , & G«/w- mirt, didos; qui omnes, vel medicinales , vel efculenti , fed a paucioribus 'expetiti , ex- cepto primo, eoque praegrandi, & a magnatibus in deliciis habito. Gviti-iea 1. Prima arbor Guiti-iba , cujus frudus Guiii-coroya dicitur. Cortex arboris eft grifeus, altitudine, foliditate & durationeiplam Q^uercum fiiperans , lignumque a fabris in pretio habitum. Rami folia habent alternatim polita, oblonga, lingux fei e figura, ad tadum inftar corii Hilpanici, nervo redo & conis obliquis diftinda, hinc inde molli lanugine obduda. flores in longum quali fpicam longefti , inodori , parvi , flavi , quos pidor non cxpreflit. diu floret &: tarde frudificat.fiibinde alterum latus arboris uno an- no , alterum lecundo, frudus profert maturos, tertio quiefcit, quarto demum tota fiu- difera. Frudus pomum vulgare magnitudine excedit, informis rotunditatis & tubero- fus. Color cutis eft inftar panis atri ; pulpa mollis, flava , grati ac dulcis laporis odo- ris , panem recentem aemulans. Lapis ( quem hic ex frudu exertum vides) magnitu- dine &: figura cft ovi anlerini , cortice lignolo , hirliito , continens nucleum albican- tem, non edulem, fed medicinalem, confiftentia nucis Cocos aftringentis. drachma ejus plus HI ST. NATVRAL '& ME DIC Lis. IV. 157 plus minus rafa optimo cumfucceflii ex liquore datur convenienti contra dyfieiiteriam. Idem praeftat nuclei infuliim duplici quantitate exhibitum ad fiftendos quofvis fangui- nis fluxus. Secunda quantuiri praece- I I- denti altitudine cedit , tantum Elegantia eam fuperat Guyti-to~ roba dida . Folia enim fert in frondes congefta, faturate viri- dia, iplendentia &: crafla inftar pergameni, ad tadum laevia, cae- terum figura nucis luglandis foliis non diflimilia. Inter co- piofa folia ad frondium extre- mitates in ipfis ramulis egregie copiofi flores proveniunt flavi , odore & magnitudine florum Tiliae. Diu floret tardeque fru- dificat idque menfibus aeftivis . Caudex dilfeduslac acre exlu- dat inutile. Frudus Aurantiae quidem eft magnitudine, ied non figura, quia inaequalis eft fu - perficiei& formae fuperius tur- binatae, dulcis laporis fed odoris fortis &naufeabundi. Mature- fadus e purpureo flavefcit,lpon- teque decidens edulis fit , alias enim noxius ob ladeum fuccum acrem. Lapis contentus luglan- dis eft magnitudine, fed figura compreftiori, altera parte gri- fei , altera umbrae coloris fplen- dentis ; huic nucleus inclufus eft iifdem ufibus dicatus ut fupra; Tertia Guyti iba , cujus fru- dus Guyti-mirt dicitur. Praece- dentibus Guytys minor & te- nuior. Foliis eft oblongis Iplen- dentibus, inferius alba lanugine obdudis. cuilibet fere foliorum pediculo uvulae , parvis globu- lis veftitae adnafcuntur , unde flofculi albi prodeunt cum mul- tis ftaminulis eredis ficut ex hac icone feparatim pofita liquet. Menfibus Martio Aprili fru- dus magnitudinis & figurae ovi gallinacei, flavefcentis coloris, profert. Caro frudus pauca, mollis, dulcis faporis, quafimu- fcus admixtus. Lapis ovalis vil- lolus , magnum quoque ut cae- teri Guytys nucleum ficcum a- maricantem aftringentem con- tinet , qui fupra enarratis minus ufualis eft. M $ C A- GVLIELMI PISONIS f XVI. Jam faba , d^aid, Tapid & Telya. VNa ex procerioribus Brafilias arboribus efl Ianipaba : quas figura convenit cum Fago, corticem habet gryfeum feu canum; lignum fragile & medullofum. Rami foliis vefliti oblongis, linguas bubulas figura, fcd in utraque parte fafligia- tis feptem, odo vel novem juxta fe difpofitis , unum aut fefquipedem.longis , fuperius fplendentibus ac dilute virentibus , inferius faturate viridibus, quas lingulis annis, men- fe imprimis decembri Decidunt , non omnia quidem fimul, fed pars illorum, diver- fo tempore. Mox nova prioribus multo lastiora &c majora acquirit , idque lingulis menfibus. Florem gignit exiguum, menfe Martio &: Aprili, exterum Narciffo haud multum diflimilem, qui odorem Caryophylh Carthufianorum asmulatur ; coloris albi, cum unguibus interius flavis: in medio floris flamen crafliufculum flavum habens , acin- fiiper inter duo folia floris corniculum pallidum e medio floris prodiens , deorfiim in- curvatum. Frudus illius, magnitudinem habet mali Auraici, vel majorem, rotundus, corti- ce tenui, lento, cinereo ,fub quo primum continet carnem folidam, lentam, fae- culentam jflavefcentem,faporis acidi, &: refrigerantis, odoris grati. In medio au- tem frudus cfl cavitas repleta feminibus molliori pulpa circumdatis , ejufdem cum re- IA N I P A' B A. liqua carne faporis. Seminis grana funteompreffa, & fuborbicularia , fercut Manga- b/t , quas una comeduntur. Immatura- poma viridia fant, mox matura, mcfpilorum inflar, C HIST. NATVRAL. Se MEDI C. Lie. IV. i3$ inftar , putrefcimt atque elui apta fiunt , unde a plebe noftrate appellantur pm/ Se toto anno proveniunt. Cruda , non coda appetuntur. Saccharata Se condita lautiora funt. Contra fluxum ventris feliciter exhibentur. Ardores palati Se ftoma- thi compefcunt, laniique Se aegris lolatio linit, nifi quod fortioris fint odoris caput infi- cientis. Immatura poma trita Se in cataplalmatis formam redada, ulceribus mali- gnis Se clavis luis venerem imponuntur. Vinum , quod ex illis exprimitur , in eofdem uliis rcfervatur , fed vetus redditum ca- lidius exfiflit , minufque adftringens. Ex pomo nondum maturo vi ignis liquorem extrahunt Indigense, quo adverfus ea dem mala utuntur. Ex pomi cortice immaturo pigmenti quoddam genus eliciunt, quod recens aqueum eft, moxnigrefcit, quo corpus pingunt , ut veftitum nigrum eminus, fcedo equidem Ipedaculo , mentiantur , Se ut ad bellum ituri terribiliores hoftibus evadant. Nullum alium ufumhic liiccus habet, ad nequitias dumtaxat excogitatus. Tindura enim il- lius corpori vel chartae illita,circa nonum diem evanelcit ; nulla alia ratione ablui poteft. Lignum feu ramus decerptus eodem modo tingit. Fr. Ximenes eandem arbo- rem in nova Hilpania crefcere , eifdemque ufibus dicatam teftatur , quam Xahuali vocant. A 5 a i a'. VEtuftiorcm Se frondofiorem arbo- rem in Braliliame vidifle vix me- mini. Cortice eft cralfo, rugofo Se e ci- nereo albicante, inftar Sambuci. Alti- tudine proceram Se patulam Tiliam fu- perat. Folia illius funt laevia , direde libi in- vicem oppofita , ad quatuor interdum digitos longa, Iplendentia, nervo lato fecundum longitudinem Se venis tranf- verfis, Se juglandis foliis haud abfimi- lia, verum acutiora ; quae media aeftate deponit, novilque antehyemem deco- ratur,ut redintegrato quali robore fru- dum melius proferat . Flofculos ha- bet copiolos , in magnos racemos con- geftos,ex albo liibflavefcentes : poft flo- res proveniunt pruna flava , noftra- tium magnitudine &: figura; paucae qui- dem , fed lucculentae carnis : lapidem continentia magnum ex filamentis li- gnofis , nec durum , led dentibus ce- dentem ; qui nucleum continet infe, ex albo flavelcentem. Frudus hic grati eft acoris , ac proinde inter tragemata locum fibi vendicat, Se tunica tenaci veftitur. Fcc- cundiflima eft arbor, toto fere annofrudificat. Frudus maturi ftatim decidunt, ter- ramque omnem tegunt, Sefuaviflnnumodoremlpirant. Inter refrigerantes Se aftringentes habiti ulque adeo, ut immaturi dentibus inferant ftuporem, qui ex manducatione durioris alicujus ligni tollitur, Naufeabundis Se x- ftuantibus prolunt,Se contra languinis alvi fluxus in pretio habiti. Vinum ex iis confici- tur, quod vetus inebriat. GemmxSeliimmitates hujus arboris lanis Se tegris in acetariis exhibentur, ex quibus contufis emanat lpuma fortis Se tenuium partium, qua: oculis indita inflammationes arcet, vifum clarificat, naevos Senubeculas oculorum tollit, do- lor quem primo infert, facile evanefcit. Folia, fucci, oculi Se cortex externis juxta Se internis aflcdibus medentur , qua: omnia in gargarifinum, contra gutturis inflammationem Se fimilia mala praeparantur; vel in lavacro , contra multos externos pedum Se corporis calidos affedus adhibentur. Folia, imo Se lignum , faporis fimt egregie addi Se aftringentis,ac ad appetitum pro- M 4 ftratum r4o GVLIELMI PISONIS ftratum revocandum & fitim levandam utiliter ufiirpantur. Fiunt & intin&us ad car- nes alias ex junioribus foliis tritis gratiflimi faporis. Lignum rufum & leve ut fuber, cujus loco ufurparipoteft. Peculiare habet hxc Acaia arbor , quod volucres pica; magnitudinis , nigris aureis plumis eleganter veftitae, in extremitatibus ramorum affabre & concinne pendulos luos nidos conftruant , ut infidias ferpentum aliorumque noxiorum infectorum de- clinent. — T a p i a\ InVrbeOlinda, totaque fereprjefeCturaParnambucenfxT^ii arbor nafcitur. inFa- gi altitudinem affingit, ligno fragili, medulla fambucina, cortice laevi, cinereo, multos habet ramos ; & folia in fingulis pediculis triaiibi invicem appofita , laevia , fplendentia , fupernefaturatiore , inferne dilutiore virore confpicua. In extremitatibus ramulorum plures pediculi , cerafini quafi , colleCti , in quorum quolibet flos nafcitur, quatuor foliis conflans albis & digitum longis. Quodlibet ha- bet fuum petiolum, figura ferri venabuli, &: nervum fecundum longitudinem, ac ve- nulas obliquas virefcentes, & cum his alternatim pofita quatuor foliola brevia vire- fcentia ; inter omnia haec enafcuntur ftaminula multa fubrufa. FruCtus fert nunc copu- latos, nunc folitarios, figura, magnitudine, cortice,& colore Aurantiis fimiles , edules quidem &c dulces , fed naufeabundi odoris, lapillis duris oblongis flavis, nucleumque continentibus referti. Folia contufa excellcntiflimo fiintremedio contra malum hic perfamiliare Ani in- flammationem, fi exterius applicentur , taedarumque inftar anoi ndantur: omnes deni- que fervores refrigerio fuo reftinguunt, dolorefque mitigant. Praeter haec auribus in- clita reftituunt dolores capitis ex calore natos. Duae 14 1 4 . i \ % ; HIST. NATTRAL. &£ ME DIC. Lie. 17. Duae hujus vaftse arboris reperiuntur (pecies. Prioris lignum j udicatur duriflimum, omniumque in his' lo- cis nalcentium gravifi- fimum, quam Lufitani Setim appellant, feda me nondum vifam. ar- bor infrudifera habe- tur, lignum putredinis quafi expers omni cor- ruptioni refiftit ac pro- inde navibus ftruendis dicatum. Altera , qua: mihi innotuit, folio eft glabro , magno, uno nervo redo, & rario- ribus venis obliquis praedito. Frudum fert Aurantio Malo majo- rem , cortice erado , duro , fulvo , cinereifc que maculis variegato, quo melleus .quidam liquor continetur, dul- cedine fiia certans cum Saccharo , cui nuclei multi funt permixti, qui, exficcato liquore pomi,ftrepitum edunt ut capita papaverum . Ab omnibus paflim Barbaris peregrinanti- bus frudus ob dulcedinem gratam expetitus eft : Europaeis tantum pro pedoris moi bis in ufu habitus. C A P V T XVII. Jraticu diverfe fpecies . Katicu arbores Indigenae variae hic confpiciuntur: quarum duae , qu xJraticu-pon- he & ^rica-^eaBrafilienfibus dicuntur, parum differunt. . Araticu-ponhe enim eft arbor caudice , ramorum figura , corticis colore, Aurantiae Malo fimilis , fed folia, flores, & frudus differunt. Folia craffa &' (oli- da, oblonga, alternarim fibi 'invicem oppofita , (iiperius faturate virentia, fplen- dentia , inferius dilute viridia , craffa , & ad tadum folida , in extremitate acu- minata. Hinc inde flos provenit magnus, primo fuavis , mox naufeabundi odoris: totus flavus, compofitus exterius ex tribus (oliis cordiformibus , inftar corticis Mali Aurantii, craflis, erede ftantibus. Haec in fe continent alia tria folia minora, ita inter fe compofita , ut integrum globum , interius cavum , magnitudine Nucis ju- glandis repraefentent , & in eo ftamen rotundum luteum cum apice (uo orbicula- ri. Floret menfibus Septembri, Odobri, & Novembri. Flores multi fingulis die- bus fe aperiunt, & mox (ponte decidentes , ob gravitatem, ftrepitum inter caden- dum edunt, quafi aliquis baculo feriret arborem. Florem fequitur frudus ; qui ma- turatur praefertim Decembri &: Ianuario , eftque figurae turbinata; ; cutis ejus quafi fquamis ex albo viridibus videtur compofita, cum tuberculis exiguis fulcis , ita ut nucem I4Z GVL1ELMI PISONIS Nucem pineam diceres. Pulpa eff flava quafi ex filamentis pyramidalibus compofita, &: nucleis variis intermixta. Odore maflfam panis fermentatam refert , fapore ex dulci fubacido &: acri. Ex arbore pendens fponte mollefcit , mox decidit &c fit edulis. Eo lo- co, ubi pediculo infeditfr udius , durioris carnis corpus, in fe continet, quod feorfim extradum comeditur & pro deliciis offertur. Semina frudus funtovalis figura:, com- prcffa , fplendentia , magnitudine fabae, quodlibet pellicula alba obdudum ; intus eif nucleus albus, duriis, fapore ex dulci amarefcente. Folia ejus igni admota &: cum oleo apoftemati impofita, maturare faciunt, aperiunt, &: optime fanant. Araticu-ape fere per omnia efl: fimilis Araticu-ponhe: utraque enim poma ex acido dul- cia profert, efculenta,fedfilveifria &c frigida, ac propterea quibufdam non expetita,fi- gura & magnitudine Nucis pinea:. Subftantia &c carne intus molliori Sc. flavefeente, fe- minibus ex fulvo nigricantibus turgida. A R A T I C y-P O N H E. Araticu pano, , in arborem excrefcit liaud grandem , ramis Araticu-ponhe fimilibus , fed foliis minoribus , figura ut folia noftratis Pyri. Flos ejufdem figura & totidem foliis conftans, quot Araticu-ponhe ; fed minor eft, &: intus lutei, extus vero fanguinei coloris. Frudus figura &: confiftentia fimilis priori , fed minor : cortex & pulpa au- rei fiunt coloris , odoris ut cafeus putridus , multos nucleos habentes ex flavo albi- cantes. Radices agitha:c arbor amplas, craififfimas, longas, ligno levi inftar Sube- ris , ex quibus clypci formantur , leves enim funt, nec fagitta: aut gladiorum idus pe- netrare poflunt. Icon ejus exhibetur in libro de venenis. Notatu autem dignum, ejus radicem in paludibus crefcentem, profunde in terram defcendercj ( quod tamen in aliis Brafilia: arboribus haud facile confpicias) unde cre- dibile , HIST. NATVRAL' & MEDIG' Lib. IV. ,4) dibile, noxiam ejus frigidamque. qualitatem, qua frudum nocere conftar, ex infefto terras frigore acquirere. yytraticu do mato excrefcitut AraticuPana. Fert frudus congeftos , oblongos , Csepse junioris oblongas figura, virides, qui interius frnguli duo habent fplendentia femina, Amygdalas figura &c magnitudine. CAPVT XVIII Caaroba.Tinddiba.Anbiuba \ffoe Sajfafras>&‘ Ibiraee 'fiveGuaiacunu CAarbba filveftris arbor , terris potiffimum glebofis in Prasfedura Parnambu- cenfi deledatur. Si minus felici folo crefcat, parvas arbufculas vix sequatur. Flo- rem fert e coeruleo purpurafcentem, idque menfe Iunio : Semen autem nigri- Gaaro'ba. cans, quod maturefcit menfe Septembri: Frudum rarum, fed inutilem, phafeolo ma- ximo fimilem , qui maturus fadus aperitur , manetque vacuus. Ejus folia oblonga funt, linguas figura, dilute viridia, nervo fecundum longitudinem & coftis obliquis eminentibus prasdita. Guftu funt amara i ficcata &: contufa fomentis ac balneis peridonea. Quas ex illis conficiuntur remedia, etiam interne aflumta, exfic- candi,mundificandi &: fanandi vi pollent: quod feliciter in plurimis chronicis &: articu- laribus morbis, imprimis autem in Lue V enerea curanda , fum expertus. Eadem trita atque in emplaftrum prasparata, ulceribufque applicata , mirifice pro funt , morbum- que radicitusfaspe expugnant. Prasfertim, fi repurgato primum corpore, eorum deco- dum 144 GVLIELMI PISONIS dum per aliquot dies bibatur, &: fudores provocentur. E floribus quoque componunt confervam ad eundem ufum. P I N D A i' B A. c Equitur filveftris hxc arbor Pwdaiba, a nonnullis indigenis ibira quoqu e dida , ob t3 convenientiam quam habet cum fequentis veras Ibira qualitatibus fruduum & cor- ticis ligni. Iuxta Olindas promontorium fpeciofe ut plurimum nafcitur , & ob acnmo- niam frudus , caeterafque qualitates, Piperis Brafllienfis asmula. Folia fert exigua & acuminata, & Olivas foliis fimillima : lignum ejus tenue. Procera eft admodum arbor, 6c in fummam altitudinem reda afliirgit. , . , Menfibus pluviis acini illius virent, fed matureicentes menhbus Decembri & la- nuario rubent , atque decidunt: qui fi fuerint deficcati, nigrefcunt uruntque linguam, & aromaticum quid fapiunt , ablato femine nigro oblongo, quod in illis continetur , ^Ajejuni^maiKkKa^ftomachum debilem corroborant, & difcutiunc flatus. Tum contuli & applicati morfibus ferpentum medentur. Ex eildem frudibus in puh cr e redadis & exficcatis gargarifmata conficiunt contra frigidos gutturis aflectus. Excoquuntur ut referventur in officinis. Culinis quoque vicem Pipens p fta£x Arboris denique corticibus , funes igniarii, quo milites ignem fovent , confi- Alrera haze, fpedes vera ibira eft. Arbor, Betulas figura crefcens, cortice ^ pundulis albis notato. In ramis ramulos alternarim politos ia et, o ia an ’ . minata, figura foliorumSalicis , fupernelaturate viridia, g a ra, p enc en i , ^ cinerea Sc quafi lanugine teda : quas deorfum fe inclinant. Flores fert menfe Februario albos odoratos , ad fingula paria foliorum binos. Frudus eft ovalis , &c magnitudine avellanas:faporis aromatici ac acris,qui loco Piperis in cibis ufurpatur ficcatus &inpul- veremredadus. Habet enim infignem vim aromaticam, nec ita acris eft utCapficum. Cortex arboris primo albus eft , quo detrado ftatim rufefcit. Loco funium ufurpa- tur , eft enim lentiffimus. Ex eodem etiam fiunt funiculi igniarii pro fclopetis. T N vaftiffimis &c diftitis faltibus duas vel tres infignium&: fragrantium arborum fpe- cies reperiuntur , quas Anhuiba ab Indigenis dicuntur. Quarum quasdam albican- te 8c flavefcente funt ligno, ac proinde Lufitanis fedro-branco vel Canela ob odorem didas : Brafilienfes Anhuypttanga vocant. Foliis funt parvis , anguftis & tenuibus. Quas- dam Anhuyba-peayba didas , quarum lignum merito ab Hifpams Paofuncho nominatur, quod infigni fceniculi fragrantia totam domum repleat, tam ipfum lignum quam cor- tex& radix. Proinde Monar dis defcriptioni circa lignum Safjafras non acquiefcendum, licet accurate ufum & abufum ejus defcripferit : nam cum de deledu &prasftantia par- tium arboris agit , Sajfafra* Floridas decorticatum lignum vix dignitatis ullius efte affir- mat , cum hoc Brafilicnfe eximias virtutis & dignitatis habeatur , atque a cortice libe- ratum in aliquot annos immune fervetur. Ad hasc fortioris odoris eft &c efficacias, atque ad fecundum caloris & ficcitatis gra- dum accedit. o Illa autem quas inter majores fpecies Anhuibx five Safifafras recenfentur,Pini funt ma- gnitudinis & formas. Nam prasterquam quod funt trunco unico, valido & redo*, ramos in cacumine habent coronas inftar ornate expanfos, & inftar Pinus repurgatas, quemad- modum ex appofita Icone liquet. Cortice funt tenui, glabro , ex gilvo nigricante, ve- N luti i 4 6 GVLIELMI PISONIS Avhviba five Sassafras. luti odore , ita & fapor e admodum aromati- co,ad foeniculaceum accedente. Folia quo- que limt odorata, ficulnea, tenuia, obfcure viridia, laciniata &: foliis vitis albas fimilia: floribus frudibufque adhuc incognitis. Ra- dicibus denique funt nunc craflis,nunc tenui- bus, ad terras fuperficiem expanfis. quarum cortices, arborum corticibus ut odoratiores; ita &C in Medicina prasftantiores , ultraquc fecundum gradum calidi Ara$d du£ 5 & Cjuaidba . IN confragofis nemoribus Brafilio, reperiturvafta arbor, quo gentilitio vocabulo lbabir ab a , corrupte a Lufitanis &Noftris Guabiraba appellatur; ligno obliquo, mul- tifque flexibus tortuofo, altiffimoinfixper atque duriflimo ; & contra putredinem optimo. In collibus vero & campis eadem lbabir aba ad longe minorem molem affur- git, vix Prunum adoquans : foliaque multo minora, frudufque fert minus agreftes. Adeo denique, ob diverfitatemfoli, diferepantes inter fe, titho a Medicis , illo a fabris potius expetantur, lbabir aba itaque omnis eft caudice contorto, corticecinereo, foliis dilutevirentibus,rugofis, multis crafliufculis coftis proditis, diredefibi invicem oppo- fitis ; digitis trita fpirant odorem Majorano omuliim. Inter hoc fparfim provenit pedi- culus, fuperius tripliciter velut in crucem divifus , ferens tres flores pentaphyllos, N 5 albos. albos, odore , figura & mole fere filveftris Ko(x; menfe imprimis lanuario integros campos fragrantia replens. Menfe autem Maio fucceditfru&us rotundus, ceraii ma- gnitudine pediculo infideris , exterius coloris brunni, cum umbilico quinquefolio rufefcente : continet pulpam mollem , pallidam, cui aliquot nuclei coloris incarnati, obrotundi, compreifi, molliufculi immixti , qui una comeduntur : fapor autem illius dulcis, aliquid refinofi admixtum habens. Etpoft frequentem ufum imprimit tandem gutturi ardorem Piperi aemulum. Folia aut flores cum Camara utiliffime adhibentur ad lotionem pedum , in dolore capitis. Mane antequam fol rorem cxhaulerit , flores colliguntur, & alembico induntur unde eximia: virtutis liquor deftillatur , qui retnge- rans praefcrtim, &c mundificans, oculorum inflammationes optime temperat. Ex loliis quoque limilis aqua fragrans deflillatur , eildemque fere ufibus ldeivatur. f)uan- tum pulvis hujus ligni, in carbonem redafti, oculis inflatus conferat, inmor is ocu o rum dictum eft. T1 Vius arboris fructus a Brafllianis appellatur Araca-miri > Prunum Granatenfe me- ri rito vocant noftratcs. Externa facie, fru<5tu , frequentia, tempore , & loco natali , convenit cum Minori lbabiraba\ de qua Capite praecedenti egimus. HIST. NATYRAL &c MEDIC. Lie, IV. Araca-miri'. Frutex eft, ligno , foliis & floribus ut Guajaba , magnitudine vero differunt & fru- ctu. Sed varius naturae lufus , omnes dignitates , eafque eximias , frudui & radici in- fevit, cum ibabirab a inferiores five in radice five infrudu, fed potiores in floribus & fo- liis infitas virtutes dederit. Locis gaudet apricis, raroque in filvis aut umbrofis nemoribus confpicitur. Flores habet albicantes pentaphyllos, cum multis ftaminulis longis. Floret bis quotannis, bis quoque fert frudum , menfe nimirum Martio & rurfus Septembri. Pruna coronis ( quxaipidorehicnegledx ) mefpilorum inftar, eleganter ornata , innumerifque acinis turgentia, profert , quae , ubi maturuerint , flavent, mu- fleamque habent in fe dulcedinem, atque fraga quodammodo referunt fapore. Cru- da potius quam coda appetuntur, fiiaviflimique odoris exiftunt & faporis. Oportet autem ut tempcftive decerpantur ; nam propter intenfiflimum Solis ardorem , non minor injuria fit, fi paulo tardius, quam fi citius avellatur. Conditus qui ex hoc frudu fiunt, jucunde refrigerant, adflringunt &: corrobo- rant, locoque carnis cidoneorum, confervae rofarum, aliorumque fimilium, exhi- bentur. Cxterum ipfe frutex virtute medicinali non deftituitur . Ex foliis fiquidem & oculis , utpote adftringentibus , optima balnea componuntur , tam contra internos quam externos corporis aftedus , ut fiipra in capite de Vlceribus diximus. Prx ex- teris autem hujus fruticis partibus , radix didis qualitatibus excellit , Sc dyfente- rix medetur. Atque hoc peculiare habet, quodflt diuretica, partiumque fiibtilium N 4 cum iy2, GVLIELMI PIS-ONIS cum adftringendi facultate polleat. Proinde praster eximias quas pradlat virtutes, lienis &c renum affectibus conducit. Ar a^a-Gya^v'. Alia ejufdem generis Arapa repetitur , fed non ita frequens, qua; tamen fructum fa- cile praeftantiorem procreat, & multo majorem. Quapropter ab Indigenis Araca- gttacu , id eft, Ara$a major, appellatur, quod in juflam arborem excrefcat : fohoque eft glabro ,lsete viridi: figura & fragrante odore Laurum asmulatur. Frudum fert mali mediocris magnitudine, rotundum, fuperne umbilicum continentem: carnem ha- bet albam , carni Araca-wiyt-, odore , fapore fubflantia fimilem , in medio multos la- pides, pifis minoribus aquales, continentem, obrotundos, paulum compreffos , ex albo fiibflavos & duros , ut nuclei ceraforum , intus continentes nucleum album. Ad- haerent hi lapides carni per multa tenuilfima filamenta . Eifdem dignitatibus medicis haec gaudet, quibus Araca-min . Gargarifmata quoque cum fimilibus abftergendi&f altringendi qualitate praeditis herbis, contra gutturis &C faucium inflammationes ali- aque mala , quotidie inftituuntur* MAgna affinitate inter fe conjundae funt Guaiaba & Araca-guacu ; ejufdem quippe non folum altitudinis funt, fed folia, flores, tr udus qualitate & facie externa con- veniunt. Meritoque hxc ^yra Granatenfia , ficut Arac& Pruna Granatenfia , dida funt. Arbor in Mali figuram excrefcit &: in plurimos fe diffundit ramos. Cortex illius x- vis eft, pallidus inftar corticis Acefis.Fert folia bina, fibioppofita, ad tadum duradp en- HIST. NATVRAL & MEDIC Lib. IV» dentia; inferius autem venis obliquis &: con- fpicuis protuberantia. Florem fert ex quin- que foliis & multis fla- minulis conflantem in- flar erilia pavonis. his fubfequitur frudus, ma- gnitudine &: figura po- mi noflratis , non qui- dem adeo diflimilis, nili quod oblongior & cor- tice magis rugofo fit. pulpa pallide fanguinei efl coloris , lapidibus e- dulibus mefpilorum in- flar referta. Frudus ipfe pro diverfitate tempo- ris, triplicis faporis par- ticipat . Maturefcens enim antequam molle- fcat ac flavefcat auflerus & aflringens efl , tunc- que coelus flomacho prodefl . Mox paulo maturior medhe naturas atque optimus evadit > melius tamen fanitati confulit, qui eum live coelum five faccharo conditum , quam qui crudum menfis infert : accedit quod odoris &C faporis fit gratioris pa- latoque magis abblan- dientis. Vbi vero flavcdihe & mollitie integram maturitatem acquifiverit, odoris U faporis eit inftar frudus Rubi Idxi, alvum movens, nec ita falubris naulo larsius affum- tus , quia facile corrumpitur & vermes producit. D Radix arboris longiffima efl, extus rufi, intus albicantis coloris ; fubflantiie fuccu- lentaeacfubdulcis. Hasc cum cortice aflringente in aqua coda & pota, mirifice mede- turdyfenterias, quando indicatio efl aflringendi & roborandi. Folia fimt acida & aflringentia, odorata, balneifque dicata. Digna profedo arbor, quas Europa impor- tata-, Magnatum &Principum hortos illuflret. Montibus aut filvis denfioribus non mnafcitur, fed planitiem & campos amat. Agr ellis effe defiit , villicorum quippe indu- flria viridariis illata, numerofas plantas concipit & procreat, ut nihil frequentius oc- currat: fruduum enim grana ab avibus & pecoribus deglutita, & mox per alvum cum excrementis depolita , locis licet arenofis &r triflioribus , altiffime germinant ma- ximeque luxuriant. Aliis Indiarum regionibus communis hasc arbor, ac proinde hic patriam Brafiliani negant , fed tradu temporis inter illas habita efl. Numero- foproveqtu, totis menfibus pluviis, maximo omnium Incolarum obi edamento exi- Itit. Meminere quoque hujus arboris Ximenes , Gomara , Oviedus , & Monar- des,&alii. D4 GVLIELMI PISONIS CAPVT XXL TPacoeira & Tiananiera. FRutices lippis & tonforibus noti, tamque familiares, ut nulli prorlus inBrafiliajam reperiantur horti , in quibus illi paffim nonfpedentur. Indigenas tamen hic non funt, fed aliunde huc deportatas plantas. Lufitani frudus Pacoba, Brafiliani Pa- ctbete nominant : Afris vero atque Afiaticis olim fuilfe notos, Serapion &:Avicenna Pacoeua &: Bananiera. teftantur , qui Mufa appellarunt . Earum itaque defcriptionem , quam Matthid- lus , Clulius, & Dodonasus habent , libenter ampledor, paucis tamen, in quibus hallu- cinatifunt, mutatis. Duo autem funt ejus genera, quas ob maximam affinitatem quam habent, una (quod aiunt) fidelia dealbabimus. Pulcherrimas lane plantas, live frudum fi ve folium, live culturas, nafcendique peculiarem modum Ipedes. In quovis folo , licet trifti &C litientc, proveniunt. Quovis anni tempore incolx earum frudu gaudent. Pacoeiravc ro exra- HIST. NATVRAL & MEIDC Lib. IV. 1$$ ex radice propagatur. Vndeprimo erumpunt tria quatuorve folia in fiflulam convo-* luta , qux planta caudicem fpongiofum, craflum, efficiunt , in quo fuperius expandun- tur decem vel plura folia eleganter viridia, ad tadum lasvia , inflarque charta: mem- branacea crepitant, a vento agitata dilacerantur tranfverfim fecundum dudumflria- rum , &iftrepitum excitant commota. Nervus digitum craffus fecundum foliorum longitudinem excurrit, qui in fuperiorifuperficietanquam canalis excavatur, Sc tranf- verfim lineas fubtiles a nervo ad latera extenduntur. Ex fummitate caudicis hujus fpon- giofi ramus prodit primo tener , continens in extremitate fiia corpus turbinata: figura, magnitudine ftrobili majoris , conflans e foliis latis,brunni coloris, obfcuns, quibus quali pulvis afperfus cinereus. 1 Subter foliis his expanfis apparent feptem aut odo flores , ordine juxta fe pofiti , ex albo flavefcentes , fuavis odoris. Ex fcapo florum prominent quinque foliola angufta , figuram habentia illius inftrumenti quo nauta: utuntur in humedandis velis : Infcapha hacfub tegmine manna feu lentus humor continetur frigidus, faporis mellei, confi- dentia & colore fimilis albumini ovi recentis; quonedare formicas admodum dei e- dantur : in hoc humore ortum fumunt quinque illa foliola cum flamine. Flores hos fequuntur frudus ordine & arde juxta fc pofiti. Continentur plerumque in uno ramo, quatuordecim aut fedecim numero, ut ita una planta proferat feptuaginta autodua- ginta, qui fubinde virides avulfi , nunc in asdibus , nunc innavibus fiifpenduntur , donec juflam maturitatem &:flavedinem confequantur. Frudus autem maturefadus magni- tudinis efl cucumeris noflratis, oblongus & trilaterus quafi, corio crafliori tedus, quod facillime in tres partes digitis fe dividi & detrahi finit. Pulpa, mollis inflar butyri, medullam quafi cucumeris per medium fecundum longitudinem habet : boni efl fapo- lis & frequentiflime comeditur vel folus vel cum_ farina tJMandioca , vel codus & fiixus in oleo aut butyro. Ramus autem ille frudibus onuftus interea dum illi maturefcunt, augetur, florefque femper protrudit ex corpore illo foliaceo, fed qui decidunt fine fpe frudus. Maturis porro frudibus ramus cum illis abfcinditur, ut & tota planta: nam una planta unum tantum vivit annum, &: femel tantum frudificat. Antequam fe- nefcit , filius unus aut alter exradicenatus cfjt &adflat parenti , morientiquefucccdit, &fic in infinitum propagatio hujus planta: fuccedit. Banana, planta qua: Brafilienfibus Tacobufu dida, tota efl ut Paco e ira-, at turbinatum illud, floriferum & odoriferum cor- pus paulo minus efl, & flores parum differunt : eflque floris fcapus, non inflar fcaphx , fedredus, attamen cavus, frudus etiam haud multum differunt a Pacoeira , fed minus crafli, verum longiores&: incurvati. Subflantia quoque ficciores & meliores ad co- quendum. Vtraque tam Pacafaa , quam Banana , inter horarios frudus, &, ut nonnullis placet,, inter Ficus recenfentur. Vtraque flatus excitat, modice refrigerat & Venerem fopitam adjuvat. Pauci funt alimenti, pedorifque potius quam flomachiobledamen- to. Tofla: biliofis profunt , pituitofis nonitem. Nondum matura: fi affentur, adverfus alvi profluvia auxiliantur. Ad folem ignemque exficcatas diu fervantur , & Europx im- portatas, diflrahuntur . Eaedem in taleolas diffedas , cum ovis & faccharo frixx, Vel in placentas ad artocreas modum coadas, gratiffimi funt faporis, optimique ali- menti. Aqua , quas ex earum truncis, perpetuo humore turgentibus, elicitur , cum frigidiffi- ma fit, in magno ab Incolis, pretio habetur contra calidos, internos & externos corpo- ris affedus. r In Maranhan , ubimaximopere luxuriant , vinum inde exprimitur , non diu durabi- le, quod tamen inebriandi facultate poli et. C A P V T XXII. Mangaiba , lubay (ive Tamarindi > &• Tapiracoanana. EXimium hujus arboris pomum, quod Mangaiba vocatur , nec ignorandum, nec prastereundum arbitror , tametfi ad menfarum potius delicias , quam ad Medi- cum noflrum inflitutum facere videatur. Tanta enimfuavitate gulas lenocina- tur, tanta faporis efl proflantia, ut haudfciam , an venufliorem aut gratiorem frudum America producat. Arbor GVLIELMI PISONIS Mangaiba. Arbor pulchra, crifpa & fcecundiflima, fupra altitudinem Pruni Europaeae non at- tollitur , quam fr udtu , praecipue vero ligno & foliis aemulatur. In quibufdam Bahiae 8C Paranambuci locis in integra nemora hafce luxuriare videas. Seri, non plantari amat in terra ficca , ubi nulla copia luxuriantium herbarum. Folia fert parva , (olida , egre- gie virentia, bina femper fibi invicem oppofita, quae in medio, fecundum longitudinem nervi, non tam venulas quam lineas habent fiibtiliflimas parallele difpofitas. Exfpi- rante hyeme, menfe nimirum Augufto , florere incipit , ultraque novem menfes po- mis feu prunis oneratur & ornatur. Florem producit exiguum, album &: lumme odo- rum, ftellulae figura Iafmini modo difpofitum. Fruftum rotundulum, efculentum, qua Soli exponitur aureum , rubrifque maculis diftindfcum , Abricocum diceres. Te- nuifllma cuticula tegitur , intufque lapillos quinque vel fex continet ; turget la£te , un- de vel leviter preflus niveum palatoque gratiflimum fundit liquorem; &: licet fequax ac duftilis illius pulpa videatur , tamen manducando nihil tale deprehenditur , orique inferta, ftatim liquefeit. In arbore numquam maturefeit , fed decidens in terram ilic° maturitatem confequitur. Cujus rei ignari adventitii , & externa pomi pulchritudine ille&i, ubi primis labris dcguftarunt, ftatim ut aufterum & amariflimum abjiciimt > quid , quod ne pecora quidem immaturum curant. Probe maturum facilis cft digeftio- nis, ardores vifccrum domat &: febricitantibus auxiliatur, ut in meipfo aliifque mul- tisfum expertus. Porro haud facile hjecpoma noxam, etiam abundejej uno ftomacho r mandu- C HiSTv NATVRAL & MEDIC. Lib.Qv. iy7 manducata , inferunt : nifi quod frigida &humida fugaciaque alvum dejiciant, flatuf- que excitent, quo dfelertia mulier cularumnoflratium, aromatibus corrigi fblet„ Lu- fitani integros fructus conditos apponunt , nullifque tunc epulis cedunt. I v t a y' five Tamarindvs. T Nter eas arbores qua: aliunde huc oiim tranflatas , ac proinde raribs conlpiciuntur , efl hasc quae Lufitanis T amara, azecla , Barbaris Iutay\ vulgo Tamarindus dicitur, inter Palmulas da&yliferas habita veteribus. In Quercus proceritatem excrefcit , caudice exterius grifeo , ligno albo , lento . Rami foliolis parvis, anguftis binis ubique fibi ardte oppofitis inferne dilute, fuperne fa- turate viridibus veftiuntur. Quae manducata eftuantibus gratam fuppeditant acidi-* tatem. Flores albi Aiirantii mali flori hmiles. FruCtus in quolibetpediculofblitarie pro- veniunt,figura variantes, fed utcunque comprefliinffar filique fabas majoris. Cortice cooperiuntur fragili coloris mefpilorum, tenui, intus pulpa nigricante , filamento- si gratiflimas aciditatis referti in qua tres quatuorve lapides fplendentes, comprefli fa- bas vulgaris magnitudinis immerfifunt. Nucleus terra: commiflus annuo fpatio alte excrefcit. Vtinam asque frequens hic effetficutin Afia& Africa. Quod refrigerando & effringendo humoribus biliofis frenum imponat , a Grascis merito Oxyphcenica di&a, Qjuantum hasc Americana differat vel conveniat cum Afiatica ex hac Icone cum Bontii collata , facileapparebiti Aflia arbor cujus ffuftus Cannafjlola Lufitanis & aliis. Arbor alta &: magna, atque plurimos ramos late expanfa colore exterius ex cinereo albicante. Folia fert ordine fibi oppofita, paulatimque furredim flantia, figura cylindracea, breviflimo O pedicu- nediculo innitenda inftar Foliorum Sente, dilute viridia i fubdliter hirfuta, ad «ama mollia rubefcente nervo fecundum longitudinem , & venulis fecundum latitudinem otdinViiofidsprtedita. Flores fert fp Jim congcftos fine ramulis , qui co tos met - nati eleeantiflimi, lonee adventanti conficiuntur. hifce floribus fucceduntiiliq rides , mox nigricantes deorfum propendentes paulo incurvata; ubi maturuerint. Co^. dee (iintdur illimo lignofo ,qui ut frangantur , malleolo eoncuti , c eii^.^ liqua tranfverfim cellulas habent, nucleis amygdala figura > P bus lavibus & duris , qui immerfi funt pulpa glutinola nigricanti inftai Caffixio- ludvx fcd mgrati «lari iaporis, quxpdmo ante maturitatem cum aftntone conjuncta cft. V bi vero gradum ulteriorem maturitatis ^qu.fivcnt , taat Summitates foliorum vulneribus &puftulis male moratis app i C A- HIST. NATVRAl & MEDIC Lib. IV. ij* CAPVT XXIII. TPinogua^u mas &- joemina > & laracatid. VTraque Pjnogudcu , Mamoeira Lufitanis dicitur, vulgo Papay , cujus Fructum Mernmon vocant d figura , quia Mammas inftar pendet in arbore: Mas ubique in lilvis obvia , raro autem fcemina , quas in Hortis exculta luxuriat. Mas in vul- garis arboris frudiferse altitudinem exfurgit, cortice cinereo 8c lasvi. Foliis ubique Pinogva^y Mas & F OE M I N A. erumpentibus circa caudicem quas a terra ad medietatem altitudinis ftatim abfcinduntur in junioribus, reliqua medietas ufque adfummum foliis veftita relinquitur. Quodlibet folium in fex feptemve lacinias difledum cum totidem inci- fiiris infidct fuo pediculo rotundo , cavo rufe- fcenti. Inramulis ex pediculis majoribus oriundi multi flores longi inodori pallide flavi , quinque foliis incurvatis conflantes , nafcuntur. Quibus fludusrarofuccedunt, nili arbore tranfplantata quas trium ad minimum Iit annorum. Fallum por- ro mares non ferre frudum, uti & fceminamnon ferre frudum nili mas adftet ; con- trarium 4enim multiplex experientia docuit : frudus vero maris quando nafcitur pedi- culo illo longo pendulus eft deorfum verfus , figurajGmilis frudui fceminas, fed oblon- gior & minor &C exterius ftriatus quafi Pepo , nimirum quinque ftriis fecundum longi- tudinem, & quinque minus profundis alternarim pofitis. Interius carnem & femina O z habet GVLIELMI PISONIS habet ut feemina , fed non ita flavam aut bonam. Immaturi frudus copiofe lacteum fuccum fundunt. Lignum arboris fragile & molle, quod in lufus & ulus varios exca- vatur turgetque eodem lacteo lucco, ingrati & acerbi faporis, quo contra cutanea vi- tia ex fervore nata utuntur barbari. VinoguncH feemina fimilis mari caudicei foliis, fed ut plurimum majoribus i neque pediculi foliorum liant rufi , fed virides, maxima pars caret ramis, a £que ita fpeciofior apparet. Toto anno Frudus &c Flores fert non in pediculis longis , fed ad jpliim caudi- cem , ubipediculi foliorum inferuntur. Flos elt magnitudine floris Gladioli , conflans quinque foliis flavis, odoris Lilii convallium e cujus medio nafcuntur frudus, qui caudi- ci adilatifunt minoris Melonis figur x magnitudinis, adeoque luxuriant ut ob abun- dantiam vilefcant. Immaturus elt viridis & incifus exliidatlac: inarenalub dio abfeon- ditus maturefeit ftatim & maturus ex viridi fiavefeit, carne lutea inllar Melonum, fed lapore ignobiliori. In medio pulpas copiofiflima habet grana, ovalis figurae, ma- gnitudine Coriandri, in fuperficie rugola, fufea, nucleo intus albo : faporis fimthaec grana ejuldem cum Nafturtio aquatico noflrate , includunturque pellicula tenui , lplendenti ; quas detrahenda eft , fi quis femina velit fervare. Frudus crudi edules qui- dem, fed longe prasftant vel cum carnibus codi, vel placentae ex iisfadae. Ex quolibet femine annuo fjpatio habetur arbor frudifera, fed non duratura ultra quadriennium. Signum prognoflicon mortis eft , quod cacumen ejus {ponte corrumpatur ; illam enim corruptionem fequitur totalis interitus. Frudus licet rite praeparatus boni quidem faporis , fed non fatis probi nutrimenti, fi plufculum comedatur laxat alvum leniter : fuccus vero ex eo expreffus mitigat dolores ventris ex calore natos. Idempradlat conferva exinde praeparata. Fr. Ximenes quoque celebrat hanc arborem in nova Hifpania. Iaracatia. decidit & comeditur crudus affatus atque codus. IAr acatia Brafilienfibus , Arbor eft alta reda , caudice interius craffo , qui verfus faftigium magis magifque gracilefcit & attenua- tur , cortice grifeo , ligno molli & ladefcente. Caudex autem SC rami armantur fpinis brevibus > crafliufculis duris. Et ramos qui- dem in orbem projicit, fed in- ordinate , fuperiorefque interio- ribus breviores ; neque ramuli magis ordinati , in quib.us folia in frondes congefta c Mandi'tb/Z modo , figura & magnitudine , fuperius fplendide viridia , in- ferius meanefeentia , quinque > feptem vel novem in ftellar mo- dum fibi appofita •> nervo fecun- dum longitudinem & venis obli- quis. Florem fert & frudum ut Pinoguacu mas petiolo longo de- pendentem ftriis haud profundis fecundum longitudinem, vel qua- fi lineis fblum notatum , coloris exterius & interius crocei ut Ma- rti ao-, & carne ejufmodi iiibftantias &; fimili modo granis refertum , magnitudine & figura grani hor- dei,faporis haud manifef^i. Imma- turus adhuc ladefcit , ac vellicat linguam , maturus autem fponte Facilis eft digeftionis , nec nocet licet HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. IV . Hi licet magna quantitate comedatur, proinde etiamfi maris accolis minus familiaris, non tamen inter inferioris notae frudus habendus. Folia amittit lingulis annis &: men* fe Martio nova protrudit, hinc floret & frudum fert , qui fine Aprilis & Maio ma- turatur. Duplex eft Arbor, mas &fosmina : quas fibi fimiles fiunt excepta magnitudine, nam foemina per omnia minor efl: mare. Frequentes funt in Praefcdura Itamur acti & Rio C A P V T XXIV. Ibiruba , Ibixuma, & Ouity. IBiruba per taleolas tranlplantatur, ob excellentiam, fruduum exfilvis m hortos tranflata. Arbor cortice, ligno &: nafcendi modo Guaiaba fi milis, ramos autem habet ut noflra Ceralus. Folia fert oblonga, teretia, duofemper fibioppofita mem- branacea, fuperius laturate viridia, inferius pallida, uno nervo fecundum longitudi- I B I R y' B A. nem, nullis venis tranfverfis. Inter quae hinc inde caudici flores cum pediculo ad~ nafcuntur albi ut in Guaiaba fere, quibus umbilicatus frudus luccedit egregie flavus turbinatus rotundus magnitudine Pruni , cuticula tenui veftitus & carne fiicculen- ta fulva, faporis acidiufculi ac paulatim amaricantis, haud ingrati : odoris fubdulcis &vinofi. Magna copia fine noxa comeditur, &: ab incolis venum exponitur. Con- O 3 i tinet #11 1 » ' * i te »p-T: :•! |!SV'V £i".t ,y Jt WPW,. 'v • t * jj » J* • ii"*\ ^ V >Vv> ’ M ^ ^ , l6z GVLIELMI PISONIS Ibixv'ma ArborSaponaria. tinet lapidem unum atque alterum ma- gnitudine cerafini, rotundum, cortice tenui fed duro veftitumun quo nucleus albus , amaricans , qui limilis eft lapidi Vbapitanga , nec facile dignofeuntur. Qj£ I T Yf. I Nter varias plantas & arbores quas Sa- ponem producunt, illa facile profer- tur quo ibixuma, nomen habet, Motairibx An°;olenfibus . Arbor inftar Cerafi, fo- liis ornate fibi oppofitis,per ambitum le- viter ferratis: juxta quas brevis enafcitur pediculus continens flofculos quafi in umbellam congeffcos , quinque conflan- tes foliis flavis deorfum flexis . His de- cidentibus fru&us fuccedit orbicularis Cerafi magnitudine immaturus tubercu- lis Agnatus concifus continet materiam lentam inftar vifei; maturus autem nigre- fcit &C in quinque partes aequales {ponte finditur, continens femina fufea oblonga, fuis cellulis inclufa. Cortex cineritii co- loris glutinofus eft , & derafa exteriori cute fufea, feu recens feu ficcus tuto ad- hibetur ad omnia ad quas SapoHifpani- cus , nec veftibus nocet. ALtera Saponaria eft arbor pumila , J%uity Indigenis , Lufitanis Pao de Se- baon di&a . Cortice eft ci- nereo , ligno molli &: fragili ramis contortis inftar Rufci. Foliis lote viridibus , ejuf- dem ut procedentis figuro &: conftrudionis , exceptis denticulis. Floribus eft exi- guis . In lingularibus ramu- lis dependent multi frudus menfe Odobre maturefeen- tes, quilibet proprio pedi- culo infidentes magnitudi- ne fphorulo luforio, cum duplici rotunda flava emi- nentia adeo tranfplenden- tes, ut globulus contentus cerni poflit, & frudu com- moto ftrepitum edat . Hic globulus eft niger , adeoque durus ut nifi malleo confrin- gi non poflit. Ex his perfora- tis corollo fiunt precario e- beno proftantiof es &C levio- res. Pulpa hoc fupernafcens Saponis vicem explet adeo- que amari &: acris faporis , rut creber ejus ufus veftibus noceat, ac proinde prioris arbo- :NSi i c HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. IV. 165 arboris (rudus magis ulualis. Hic enim contufus rivis inditus aquam inficit &pifces enecat ficut T imbo & alias cortices arborum. Eadem arbor in multis Americas regionibus frequens eft, tefte Oviedo, Clufio &C aliis. CAPVT XXV. * Tatai-tba , Ibimpitdnga , Iacarandd , & Queraiba . ARbor filveftris Tatai-iba dida , quibufdam Morus alba ob affinitatem figurae Sc naturae Mori albae appellatur, undiquaque infilvis littoralibus frequens. Ex ligno veteri parant tinduram egregie flavam coquendo. Cortex arboris eft T a t a i'- 1 B A. cinereus, fed lignum intus flavum & duriffimum. Folia acuminata & fubtiliter fer- rata, in ramis inordinate pofita. Frudus maturefcit fine aeftatis circa Martium, me- diocris Mori eft magnitudine, rotundus, e tuberculis compofitus, pallidi coloris, exte- rius exigua habens filamenta fufca. Succulentus eft& faporofus, atque comeditur ut Morum fed quia magis filveftris &: minus dulcis, additur vinum & faccharum. In Pulpa multa granula albicantia funt dilperfa. O 4 tiirA- V % GVLIELMI PISONIS hlR APITANGA, flVe Lignvm Rvbrvm. IBirapitanga, qua: arbor , me- rito a Lufitanis PaodoBrafil per excellentiam didta > alta eft &: vafta , cortice fufco bre- vibus fpinis armato : ramis &£ foliis alternatimpofitis figura Buxi foliis fimilibus fplenden- tibus &faturate viridibus. In ramis hinc inde etiam ramuli proveniunt multis exiguis flo- ribus copulatis ornati ipfo Li- lio convallium fragrantioribus pulchre variegati coloris fla- vefcentis.His pereuntibus fuc- cedunt Aliquae, oblonga:, pla- nx, comprefla:, exterius acu- leata:, obfcurefufca:, rubras, fplendentes exiguas fabas ali- quot in fe continentes. In locis mari vicinis non apparet, fed tantum in mediterraneis filvis, unde magno labore ad litto- ralia vehitur. Tin&ura hujus ligni rubra toto orbe eft notiflima. Sed minima moles tam vafta: ar- boris tingit , dempta enim magna parte ligni fuperioris , fola matrix tibiam circa crafla rubri eft coloris, cujus poftea rafura quanti flt laboris novit optime Ergaftulum Amfte- lodamenfe. Lignum eft frigidum & fic- cum , mitigat febres , r effrin- git &c corroborat inftar San- dali. Maceratum in frigida in- ter collyria contra Ophthal- mias ufurpatur cum fucceflu. IAcaranda . Ob ligni varie- gati coloris elegantiam x- que ac ob ufum medicum, ce- leberrimam hanc arborem dedi; quarum dua; funt fpecies facie & efficacia fatis difcre- pantes. Prioris lignum eft al- bum ; alterius, nigrum, ut Talo vel Tao Santo , ac bene olens, atque durum , frequens . eft in Bahia omnium San&o- rum. Iacaranda alba , inodora &C Pruno Europa: a: flmilis , in a- pricis locis mediterraneis re- petitur. Foliis parvis acumi- natis \ \ natis directe fibi oppofitis, luperne Iplendentibus, in- ferne albicantibus. In quo- libet ramo verfus exterio- ra multi proveniunt ra- muli,qui quali racematim per multos dies habent globulos nuclei ceralini magnitudine, coloris oli- vacei qui fe aperientes in quinque fcinduntur lolia, deojrfum inclinata quae in- terius tadu&vifu referunt hololericum olivaceum Iplendens : his inlidet flos dulcis odoris unico folio luteo lubrotundo ad latus explicato conftans: in me- dio autem floris eriguntur, multa ftamina alba apici- bus luteis latis magnis , in fcoparum feta cearum mo- dum. Floribus fuccedit fru&xis palmae manus ma- gnitudinis &£ cr alliti ei af~ pe&u rarus obinufitatos naturae lufus , quod gibbo- jfiis & finuofus admodum &; contortus appareat, at- que ob gravitatem fem- per pendulus, quem viri- dem & albicante Imegma- te (quod Barbari Saponis loco ulur- pant) turgentem avullerunt focii mei in remotiflimis defertis,ex viridi mu- tatur in flaveicentem , exliccatus in cinericium colorem , moxque fe aperit . Fructus haud edulis nili co- bius. Incolae exinde coquunt pul- mentum quoddam ftomacho impri- mis amicum &: lalubre quod Manipoy vocant. QVeraiba nafeitur locis apricis gra- minolis. Arbor cortice rugofo & grileo , in ramis habens tria , qua- tuor , aut quinque folia in frondem congefta, pediculis fuis tres inniten- da, pallide viridia , figura Salviae , fo- lida & ad tabium dura , nervo fecun- dum longitudinem &C venis obliquis praedita- Flores fert flavos, inodo- ros , menfe potiflimum Ianuario , fi- gura campanae, fuperiusin quinque partes febtos. Ita ut arbor florens to- ta flava appareat, inftar arboris quam Lufitani vocant PaodWco: nam race- 1 66 GVLIELMI PISONIS matim congefti funt flores, quibus filiquae longae S£ comprefFaefuccedunt, fed nul- lius ufus. Cortex hujus arboris contufiis & coctus oleum fuppeditat ad vulnera fananda, &: ul- cera vetera in tibiis aut aliis partibus curanda efficaciflimum. Acproindein nofbco- miis frequens milii ejus fuit ufus. I CAPV T XXVI. labotipita Vmbu , &■ Jyaramo-temo. AbotApita littoralibus Brafiliae locis luxuriat. Arbor eft mediocris altitudinis ; cor- tice grifeo , inaequali , ligno molli &C lento : Folia fert , alternatim oppofita , dilute Viridia ; &in certis ramulis copiofos flofculos racematim congeflos , pentaphyl- Iabotapita. los flavos fuavifTimi odoris. Frudus quoque qui maturcfcit Martio menfe P^venit ra- cematim : nimirum in quolibet pediculo bacca, magnitudine nuclei cerafini, conica fere vel quafi triangularis ; cuilibet autem baccaj , aliae tres quatuorve mfldent fme pe- diculis, ovales, ejufdem cum inferiore magnitudinis , omnes ; coloris nigri , Y noftrates , & eodem modo tingentes , carent acinis , &C funtfaporis adftring » dem non lol um ufibus dicati quibus myrtilli Europariifed & oleum m quotidianos ufus pro acetariis receptum ex iis exprimitur. Vnicam 1 67 HI ST. NATVRAL & MEDICLm. IV, V m b y\ VNicam taiitum ex hoc Arborum genere inhabitata Brafilix parte , hadenus con- fpicere licuit in pago Iguaracu excultam : diflitx autem fylvx inter Guojanam & Pa- jraybam fluvios iis luxuriant. E longinquo proipicienti , magnitudine , ftrudura & fru- ctu, parva Citrus vel Limonia videtur* Trimco eft breviori nec craffo, fed ramis multis tortuofis, inbelle quidem fabricatis -dividitur. Folia fert haud magna >, lasvia, lxteque virentia, guftu autem acida & ad~ ftringentia: Florem albicantem: Frudum ex albo flavefcentem, Pruno majori fimilem fed carne duriori, licet pauca, quod intus magnum contineat lapidem, ficut frudus Acaia , qui ubi maturuerit menfibus pluviis , faporis fit gratiflimi ex acido dulcis: fin mi- nus adeo eftaufterus ,ut ftuporem dentibus inferat ; proindeque tunc eidem ufui cui • folia , fcilicet ad refrigerandum adftringendum referVantur. Radix autem , cui pe- culiare quid prse exteris arborum radicibus conceflum , imprimis efl: notanda : quod •longe lateque, in diverfa &: craffa,ponderofx molis tubera fub terra luxuriet; fi pondus, figuram atque colorem, exterius cinereum, confideres, majores radices Batat& au tln- hyam& diceres ; a quibus tamen ablata levi pellicula, differunt: quippe interius confpi- ciuntur nivei coloris, molli turgidaque medulla, Cucurbitx plane fimili , qua; mandu- f . cata. ( lgt GTLIELMI PISONIS cata , in aquofum , frigidum fuccum , eumque dulciflimum atque palato gratiffimum , folvitur. Febricitantes, seftuantes peregrinatores mirifice reficit: ut ipfe quam pluries fum expertus ; neque aquas dulcedine & falubritate Citrullo quicquam cedit. Datur & alia fpecies quae Iva-umku Brafilienf. dida, Arbor eft cortice fufco , ac hinc inde in ramis fpinofa. Folia fert oblonga, \xtt viridia > craffiufcula, ad tadum mollia, nunc alternatim, nunc fibioppofitaseifdem pediculis multi flofculi exigui pentaphyl i iundim promanant, quibus fuccedunt frudus , flavi Pruni noftratis magnitudine &: figura & carne qua: grati ac fubbacidi eft faporis, cui amari quid intermixtum eft Men- fibus zeftivis circa Ianuarium frudus maturefcit , tuncque fponte decidit & colligitur. Lapis in eo contentus fragilis continet nucleum avellanas in omnibus ftmilem. A V A R A M O - T E M o'. Hy£c arbor medio- cris eft altitudinis , montofis locis crefcens , foliis trifte viridibus , exi- guis,buccini fimilibus, fili- quis eft inutilibus ex minio nigrefcentibus , miris va- riifque modis incurvatis , quae aeftivis menfibus con- Ipiciuntur & acinis rubris exiguis repletas funt. Cortice exterius eft ci- neritio , interius fature ru- bente , quem folum exper- tiores in Medicinae ufum receperunt, licet foliis eas- dem qualitates adftrin- gentes a nonnullis attri- buantur. Cortex enim qui guftu amarus eft , fi ve in pulveremredadus,five ex- codus,& fomenti loco ad- hibitus , ulceribus invete- ratis & male moratis fe- liciter medetur, ipfiimque Cancrum fubinde , infigni mundificandi & ficcandi qualitate cur aflfe fuit com- pertum. Praster hasc quia effica- ciflime adftringit, balnea ad firmandas eftceminatas carnes ex illis conficiun- tur. Potiflimum vero meretrices iis utuntur, ut laxis pudendi partibus tonum refti- tuant , aetatemque tuto mentiantur ; imo qua pofftbile, virginitatem hoc dolo pras- tendant. CAPVT XXVI 1. Cebipira , lito , (juabipocacabiba , &• Mure g e b i p i' r a-G y a 5 v'. X6$> digeftis ,& pediculis utrim- que fe contingentibus. Flores ferunt copiofiffi- mos inodoros fiio quoflibet pediculoinfiflentes , quin- que foliolis corrugatis & di- lute casruleis conflantes. Ex horum calyce nafcitur fili- quula ex viridi flavefcens, in qua femen continetur. Vtriufque arboris lignum commendatur , &c non mi- nus celebre apud fabros ad axes machinarum Saccha- rearum conficiendos, quam cortex apud Brafilianos ad ufum medicum exiflit. Qui crafliis efl & compadus , grifeus cum fufco mixtus, faporis amari atque adflrin- gentis, calidus infuper &C ficcus in fecundo gradu. Balnea &: decoda ex illo fo- lo fiunt praeflantiflima ad- verfiis morbos a frigore na- tos,pedum & ventris tumo- res, dolorefque membro- rum , Curimentos Lufitanis didos ;ipfam denique Luem veneream, non inveteratam, forinfecus &c intrinfecus ad- hibita , reflituunt, fudorefque provocant. Cum vero abflergendi 1 1 t o I. facultate fimul & acrimo- nia quadam agant , fcabiei , tinea:que &C aliis ejufdem generis cutaneis affedibus medentur. ./Ec Arbor efl Pyri Eu- ropseas magnitudine , undiquaque obvia : Foliis tenuibus , oblongis, acumi- natis,nervo eminenti fecun- dum longitudinem excur- rente , parvo pediculo cau- li ordinate appofitis. Fru- dus racematim copulatos profert. Arbor ut ob fru- duum rarum afpedum multis nota ; ita pauciori- bus ejus radicis qualitates probe conflant. Si ulli figu- ra , colore , totaque pror- fiis facie, racemos uvarum e longinquo adfpicienti videantur, hujus fane arb oris frudus funt , quorum uvas tamen inutiles habita: , ligneasque intus exiflunt . Toto anno apparent, verno tempore laste tlavefcentes,moxtriflis miniati coloris fiunt, nihilque promittunt, ut neque folia, neque lignum i ufum arboris : fed totum in corticeradicis , quod ad rem noflram faciat , confi- P flit. ,|P T f f||| t !! d * “ V i*" fcjjl !L ivi " : i #/' A » i •„ « ■««it*- Mi " 'jJk Jt * '* ^ •* # ?j. * '■ .«i. , ! : 170 G VLIELMI PISONIS IlTO II. Gvabipocacabi'ba, ftit. Cujus efficacia indomita ad turbandum & purgandum cor- pus, tam alte a natura pofita, ut non impune ab imperito vulgo tradetur. Quippe dubito an plu- res calamitates ex illius abuiit an optatos fitcceffus ex oportuno ulii , promanaffie viderim. Nec mirum, cum unufauifque idiota ad Medicime Sacraria afpirare audens , nec remedii agentis, nec fubjedi patientis rationem ha- beat, loco medicamenti, vene- num porrigat. Cortex enim hujus radicis, qui faporis eft acris & calidi in pulve- rem redadusab indigenis & ro- buftioribus agricolis Luiitanis contra inveteratas obftrudiones capitur indifcreta quantitate, fe- mipugillus circiter. Mihi rarior fuit illius uius,idquenifi deficien- te forte benigniore medicamen- to, mediantibus tamen corredo- riis, &: quas vim purgatricem in- fringunt, ficut oportet fieri ex ju- dicio Medici , praecipue circa va- lidiora &: incognita fimplicia. Datur & alia Ipecies lito (cujus quidem qualitates a me non- dum exploratas ) cortice fu- fco , qui multa pundula hinc inde iparfa lutea habet. Fo- lia bina libi opponuntur, ner- vo confpicuo & prominente fecundum longitudinem, ve- nis in quibufdam fibi invicem oppofitis , in quibufdam au- tem alternatim politis. Poft florem lequitur fru- dus , parvas Ficus figura, ob- fcure lutei coloris, qui infe tria ovalia femina continet, magnitudine feminis Pomi vulgaris , cuticula obicure flava teda , nucleo albicante. X f)' T T Anc ego Siliquofam ar- ^ * borem nominavi, quod vix fibi conflent incolas de genuino nomine . Quidam Portugalli Pao velbo Pao molle dixerunt ; quod cortex illius adeo mollis & rugofus exiftat . Parum admodum differt ab ea arbore , qua: fili- qua dulcis Dodonaso, Offi- cinis » ii HIST. NATVR.AL & MEIDC. Lib. IV. i7l cinis panis Sandi Ioannis dicitur ; floribus enim decidentibus , quod fit menfc Martio „ fifiquasfiiccedunt, dulces, tortuofie& deformes, primum quidem virides, mox ma- turitatem confecutas , fiunt nigras & putrefcunt. Arbor hasc, nonumbrofis filvis, fed apricis campis gaudet, mirificequeperegrinan- tes deledat florum elegantia & odore. Ligno, cortice, medulla & fragilitate Sambuci asmula. In extremitatibus ramorum longa germina protrudit. Folia ad tadum dura, inftar membranaceas chartas fuperius dilute viridia. Circa foliorum ramulos prodeunt pediculi in quorum extremitate flofculi multi umbellatim congefti nafcuntur coloris flavi, odoris fitaviffimi. In medio autem flaminum loco propendent multa filamenta crifpa ipfi croco figura & colore fimilia. Radicis medulla ex albo flavefcens , a leviori cortice liberata in taleolas diflecatur, exque aqua fontana macerata per ^pdem fiib dio, &r aliquoties pota, non uni malo me- detur. Vrinam enim cundantem cit, renum & veficas obftrudionibus opitulatur, ejuf- que decodum vel fblum Gonorrhceas reftituiffe vidi. Succus corticis recens oculis in- ditus eorum inflammationes tollit. Dilutum ejus fubamari nec tamen ingrati eflfapo- ris, partiumque efl valde tenuium , Sc aftridionem aliquam poft fe relinquit. Renofa&fitientialo- . M y R e 5 i' ca , mediocris altitu- dinis arbores has produ- cunt , quarum quatuor ad minimum diverfas fpecies fub nomine Mureci nume- rantur. Earum duas maxime celebres &; in ulu haben- tur, Mureci-petinga & Mu- reci -gu acu didas. Omnes floribus pulchre flavefcen- tibus confpicuas liint , fru- dibus rotundis &racema- tim corufcatis, eodemque, quo flores, coloreprasditis: foliis autem 5c exteris cre- fcendi modis inter fe difer e- pantes. hlxc autem cujus Iconem exhibeo efl: corti- ce cinereo & ligno fragili , foliis multis fere in fron- dem congeftis non ferratis, colore &c lanugine Verba- fci foliis fimilibus. Flofcu- los fer t fpicatim congeftos, luteos, conflantes ftami- nulis multis , quinque fo- liolis deorfiim incurvatis, luteis. Frudus autem funt bac eas, magnitudine & fi- gura ffuduum uvae ipinas qui comeduntur. Maturi gratiflimo qui- dem acore palatum velli- cant, fedftuporem tandem dentibus inferunt , fimulque aflringendo intenfe refrigerant. Quapropter probe con- diri folent & loco Berberis, quibus iapore &c efficacia fimiles funt, asgns ad exftinguen- dam fitim& ftomachum recreandum exhibentur. Prima harum , utpote fiudu minus filveftri , a me maxime fuit expetita , & in offi- cina repofita. Ejus quoque corticibus retia &: coria tinguntur & contra putrefadio- P x nes 'h GUIELMI PISONIS nes muniuntur. Barbari ex iifdem potiones conficiunt , ad purgandum alvum , quod a me nondum comprobatum eft. CAPVT XXVIII. Iaparandiba , Cu'tei^> & I^oba. ARbor efl: cortice cinereo inftar Alni , ligno duro, medullofo. Cui folia inordina- te & copiofe circumpofita cum pediculis , foliis Ianipapa fimilia, oblonga, acu- minata, nervo & coftis eminentibus obliquis perduda. Flores fert infignesex odo crafiioribus foliis fados j &jundim in trifido flpdiculo copulatos, figurae, magni- Iaparandi' ba. tudinis, coloris & odoris Rofarum, in quorum medio multa ftaminulam orbem com- pofita, cum apiceflavo & tremulo. Quibus frudus fuccedun t maliformes quidem, fedfuperna parte plani, extus grifei, intus flavi coloris, continentes nucleos fatuos, anguloios , hepatici coloris , fplendentes, magnitudine Avellanae , cordis figura. De vulgari hac arbore pauca addenda habeo. Ramorum paucitatem foliorum r - quentia compenfat , quibus folis vis medicatrix, quantum hadenus conftitit , inlita elt. Nam flore licet pulcherrimo fuaviflimique odoris ; tum frudibus cgiegie copu atis , ornetur , nihil tamen Culina: vel Pharmacopceisufui funt. Folia autem vel integra vel contufa hepatifque regioni applicata , durities hypochondriorum reftrtmmt, eildem- HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. IV. que ftialis j fi rite ex arte praeparentur, atque in Apozemate exhibeantur, conducunt ac proinde numero aperientium afcribenda fiint. Quotufquilque enim advena vel indigena , opti- me lanitatiluade confuluilfe putat, fi contra Hepa- C v i e t e’. tis&Mefenteriioppilatic",“c — - — .co- quorum baiis eft Iuripeba , jus Iaparandiba decodum CVietz in triviis littoralibus toto fere anno obvia familiaris & elegans haec arbor, quae vulgo cor- rupte Cochine. Cortice grileo , ut Sambucus , con- torte nafcitur , longos habens ramos , & in iis folia frondatim &c alternatim polita certis temporibus , limul omnia folia amittit, biduo autem poft ite- rum foliis onufta cernitur . Per ramos decifos terrae infixos facile propagatur. Folia inufitatae funt figurae , verfus extremitatem enim fenlim amplian- tur , liiperius faturate viridia & Iplendentia inferius dilutiora, nervo redo Sc venis tranlverfis con- Ipicua. Non folum in ramis led &palfim in caudice pro- veniunttres quatuorve flor es juxta fepofiti ^oblon- gi, figura pene Campanulae feu Convolvuli mino- ris,coloris ex albo & viridi mixti, odoris nauleabun- di. In medio autem quinque ftamina ejuldem colo- ris. His , frudus varia: magnitudinis &c figurae , pri- mo virides mox nigri fuccedunt. Semina Cucur- bitae modo ac nucleo flavefeente continentes. Im- maturus frudus pulpam albam fucculentam dul- cem continet , odore Nafturtium aemulans : qua: Saccharo condita ab aegris &c lanis expetita ficut Cu- curbita &: Citrullus , ejufdemquefere laporis &c re- frigerii. Vbi maturuerint frudus in aqua fervida co- quuntur &: excavantur patinarum , poculorum & lagenarum vices fupplentes . Pulpa enim matura non edulis , fed &d placandos capitis dolores prae- fertim ex fervore Solis natos infigne remedium , fi convenienter temporibus fronti, forma catapla- Imatis applicetur. Familiaris eft arbor multis America: regionibus. Oviedus quoque ejus meminit fub nomine Higuere, de qua Clulius. Iaro'ba SArmcntofa hasc plan- ta laroba , Lufitanis Ca~ fca amargofa ob amaritudi- nem dida. Enarrata: ar- bori Cuiete dilfimilis qui- dem fi externam figuram confideres; fed ratione fru- duum, rei familiari dica- torum , admodum conge- ner, ut merito liib eodem capite delcribi mereatur. Altiifima teda &c arbores inftar I74 GVLIELMI PISONIS inftar hederae conlcendit caule lento tereti , cui hinc inde tria folia modo phaleo- li , adnafcuntur. G A P V T XXIX. Vmari , Saamouna , <*A ndira > & Tremae. VMari , vulgo Camarinhas . Arbor vix mediocris altitudinis in campis gramino- fis ample ramis fuis expanditur, ligno albo Betalinum fere referente, caudice haud craflTo , nam plerumque tres vel plures juxta fenafcuntur: in ramis autem ramulos habet perpetuis Ipinis oblitos. Folia cylindracea parva vel dire&e vel alter- V m a r \\ natim oppofita, feturate viridia, nervo fecundum longitudinem & venis obliquis, vix digitum longa. Poft florem parvum flavum luccedit fru&us forma ova is , magni tudine Pruni, ad vifum & ad ta&um referens Perficumnoftras, coloris autem ex vi- ridi flavefcentis: carne quoque flavefcente, pauca, dulci, quae ambit lapidem magnum ovalem albicantem, qui continet nucleum edulem. Maturus fru&us menfe Martio fponte decidit. Crudus comeftus turbat ventriculum &: facile excitat vomitum: id- eo integer folet coqui, & una cum nucleo contundi, atque cum carne vel pifcibus lo- co panis feu farinas comedi. . . Altera fpecies Vmtri minus altafruau,praecedentinondiflimih;fednigricanteco- Vire&fapore acidiori. Qui ftotnachi aeftum temperat & a febricitantibus expetitur. _,ufitani hos &: illos fru&us Camarinhai appellant. Si HIST. NATVRAL & MEDiC. Lis. IV, *7S S a AMO y N A. C I quae adfpe tum manifefte quoque vifum acuit , atque robur illi addit. A n D i' r a , vulgo A N G E L Y N, a pmU 0 T\Vae ipecies arborum, ^ fub nomine Angelyn no- minata , hinc inde in ne- moribus conipiciuntur. V- traque externa facie inter fe flbi fimiles ; fed interna qualitate multum difere- pantes , quae facile utique dignofeuntur quod alterius cortex, lignum & frudus amariflimi inftar Aloesjalte- ra major nullius manifeftifit faporis, ex cujus frudibusFe- raepinguefeunt. Vtraque li- gno eft duro &: ad aedes fabri- candas apto , utraque corti- ce cinereo , foliis Lauri fimi- libus , fed minoribus , oculis feu gemmis nigricantibus, e \! P 4 quibus ■M M l?6 GVLIELMI PISONIS quibus plurimi flores fragrantes, copulati, purpureo &C casruleo colore infignes , pro- rumpunt. . . , r , Fru&um profert ovi figura 8c magnitudine, primo faturate viridem, lcd mox m- grefccntem , qui uno latere quafi luturam monftrat. ° Fra&o duro putamine , granum feu nucleus apparet , ex albo flavefeens , amarican- tis te ingrati faporis, cum adftti&ionc quadam, cujus pulvis ventris lumbricos expu- gnat; ea tamen cautione, ut infra fcrupuli pondus exhibeatur, ne medicamentum in venenum abeat, quod quibufdam imperitis aliquando contigit , cum mfantibus il- lud incaute exhibuiflent. T R E M A e'. FRutex arbor efcens Tri- mae Indigenis di&a , cortice eft grifeo rugofo, ligno albo, medullam con- tinente , foliis trifte viri- dibus , linguas fere figura , fine pediculis ramis adhae- rentia, afpera, & nervis eminentibus conipicua , quae trita aromatici funt faporis . Foliorum pauci- tatem florum frequentia compenfat. In extremita- tibus enim ramorum funt multae umbellae magnae, floribus cum purpureo lu- tclcentibus , in quibus fta- minula flava Styracis odo- rem exa&e refer entia.Flo- ribus pappi fuccedunt , in quibus femen minimum nigrum mox apparet. Incolae foliis contufis contra, oculorum dolores & rubedinem utuntur ae- que feliciter ac praeceden- tis arboris fucco. Mihi eadem folia & pappi in ufii balneorum artificialium propter aromaticam vim expetita, quod mundifi- candi & abftergendi facul- tate pollere expertus fim. CAPVT XXX. Diverfa Species Camar^> Cam^uy feve Myrti z^fmericantf, (y Cuipouna. INter tot varias Camara fpecies, tres tantum medicinales milii innotuerunt , e quo- vis folo paffim emergentes, ficut infitis aromaticis qualitatibus ; ita & facie exter- na multum fibi fimiles , nifi quod alienas magis vel minus fruticefcant , floi i u que nonnihil varient. Duas enim gaudent floribus ex aureo rubris , quse Camara-tmga , Camara-Vn*ba diftas. Calidas & ficcas habentur ad fecundum gradum. , Camara-T inga in eximiam altitudinem exfiirgit , ut caulibus, ita &C foliis hir utis a taftum afperis , m ambitu ferratis , foliis V rticas fimilibus inaequalis magnicu 1 Hi$T. NATVRAL. & MEDIG. Lib, I?, m Camara'.. extremitate ramorum > ut &c ad exortum foliorum ad caulem proveniunt oblon- gi pediculi aliquot juxta le politi , multos flofculos ha- bentes rubros . Poft flores fequitur uvula , baccis ple- na viridibus , magnitudine baccarum Sambuci. Flos in- lignis odoris : & ipla herba ' fuperat odore Mentham , dignaque fane quas inter fa- tivas plantas excolatur, tam ob pulchritudinem quam ob uliim. Hujus Ipeciei tan- tum Iconem , hic exhibeo* Caeteras enim excepta colo- rum diverfitate huic limil- limx funt etiam internis qualitatibus. Camara-Vttba > caule quo- que eft hirliito inque mul- tos expanditur ramos : fo- lia habet ferrata , Menthas crifpas limilia, led magis Iplendentia, leni hirfutie prxdita , ad tadum mol- lia , bina libi invicem op- polita, quodlibet brevi pe- diculo inlidens . In extre- mitatibus ramorum ena- Icuntur flores, floribus pras- cedentis Camara haud dif- fundes , egregie lutei, no- vem foliis conflantes, &: in medio umbilico luteo , cui admixta ftaminula nigra. Camara flote albo , caule eft lignolb, duro, quadrato, hdpido j in duorum aut trium pedum aflurgit alti- tudinem cum multis expanlis ramis , partim in terram procumbentibus. Folia rugoia, hirta & ad tactum dura, in ambitu ferrata, Iplendentia , faturate viridia, bina fibi oppofita , ex cepto ramorum exortu: ibique umbellatim proveniunt flofculi parvi j coloris candidi leu ladei , fuavis odoris , ut &c tota planta , imprimis li fr icetur* Balnea exhifce nobilioribus Camara fpeciebus optima conficiuntur tam ad roboran- dum interne , loco Meliflas & Menthaftri : quam mundificandum externe i multos namque cutis affedus , ipfamque Scabiem abolent. Decodum fpiflatum curat ulceri * vetera, & lenit dolores capitis ex frigore ortos , fi illo abluantur. Quarta denique Camara-miri dida exteris annumeratur , cubitum longa , calde te- nui Sc lignofo , flore unico , exiguo , lutei coloris , qui ( quod mirandum) quovis arini tempore fe aperit de die hora undecima, manetque expanfus ad fecundam pomeridia- nam, atque omnes fimul tunc eadem hora clauduntur, ufqUein pofterum diem : quod ficut veriflimum, ita Sc raro obledamento exiftit* Mihique per deferta peregrinahtl horologii defedum ex parte fupplebat. Nec tamen praecedentium Camara qUalitatiiiri expers etiamfi inferiori gradu habita» Id i78 GVLIELMI PISONIS Cambv y, five M Y R T V s Americana Silvestris. IN glcbofis terris duas fpccies ar- bufcul-arum , Cambuy didas luxu- riant, ligno utraque lento &c cor- tice cinereo. Quas ob fragrantiam, adftridionem foliorum , florum &c fruduum, yJZLyrti filveftris nomen merito obtinent. Prior arbore- fcens, (cujus hic Iconem addidi) la- tifolia Cerafiim nigram per omnia externa asmulatur , fi ramos , folia, flores & frudus confideres : caste- rum interna qualitate eam fuperat, quod folia & flores optimi non folum odoris ,fed frudus nigri ad- modum fint faporofi , grata acce- dente adflxidione , omnibus pa- riter Incolis expetiti , &: in toro pu- blico venales. Pofterior autem Myrtus eft ru- bra , quantumque magnitudine pracdi&as cedit, tantum dignitate illam fuperat , ac proinde frudus. inter delicias Pharmacopoeias ha- bentur. Frutex hioeft foliis folidis , laete viridibus , oblongis, magis acumi- natis quam Pidor in hac icone ex- pr effit, utcumque alternarim fibi appofitis,fedraro oppofitis. Semel per annum floret, Sole ad Scorpionem accedente, tam grato odore olfactum quam niveo colore vifum reficiens. Flos enim totus albicat , ex quacuor foliolis conflans. Frudus crocei baccarum funt magnitudine , raro folitani, led Ceraforum more copularim pofiti & pediculis fuis innitentes rotundo umbilico papillari praediti qui fi tempeftive avellantur ,fucco turgent optimo, fed tandem fauces, fi multum illis vefca- ris, conftringunt. Continent intus nucleum tenui cortici mclufum. Cacterumito- machum reficiunt, corroborant , affiumque fedant. Nulluseftmcolarumhujusdi- ftridus , qui non ad frudus & folia haec utiliffima confugiat. & medicamentum fit» exipfis conficiat , five interno five externo malo conveniens. Succi & lomenta ii o- rum, tibiarum imprimis ulceribus, atque aliis malis, adftnngendo & mundi canuo medentur. Balnea integra, tam fluxibus alvi, quam uteri dicata, cum feliciflimoluc- ceffii adhibentur. Omnia praeterea bona pollicetur haec Myrtus Americana agreltis , quae de Europaea Audores paffim teftantur. r a - c „ Tertia quoque Myrti fpecies hic repetitur , qus Myrtttt alba appellatur , fed intre- quentior eft , nequeame hactenus inuius Medicina applicata. C V I p O v' N A. MVlti multis & eximiis dotibus, excellere agreftem hanc arborem teftantur. Cu- jus Icon injuria temporis mihi periit. Ego pauca, fed vera, & quas ipfefum exper- tus, de ea, quae floribus flavis decoratur, exhibeo. Succus e corticei alo expreflus & cum aqua limpida mixtus , ulcera inveterata mundificat & purulenta , eaqu e carne replet. Prastcrca ex eodem fucco atramentum conveniens elicitur, quo etiam ad tingen- dos pannos utuntur . Gluten quoque efficax exinde concinnatui in u us ami lares receptum. q ^ HIST. NATVRAL & MEDIC. Lib. IV 'i CAPVT XXX L I7$ Munduy-gua$u , (rue JA (ux Qitbdrtica Americani , 6^ S\(hambu Cjuagu >fir>e Tricinus kJI meri cana . A Rborum pumilarum vix ulla latius provenit, quam quas Muces catharticas pro- fert, quas ~L\\ixtzmPmhones , Pharmacopcei Cataputian majorem appellant. Ejus ramuli amputati omni anni tempore novas emittunt plantas , frudufque per totum fere annum ferunt. Ex- crelcit in Ficus altitudinem & fi- Mvndvy-gva^v' cvm Pineis. guram, ligno molli & fragili, ladeo humore acri turgido. Foliis eft Ixte virentibus glabris fucco plenis, an- terius acuminatis & quali in tres angulos delinentibus.Flofculis par- vis racemolis liibdulcis odoris , luc- cedit frudus turbinata; figura; leu inftar Iuglandis, primo viridis mox flavus , ubi maturuerit niger . fin- ditur in tres partes , quamvis lex concamerationibus diftindus , in quolibet frudu funt tres nuci ei ma- gnitudine & figura Pineis fimiles. Radice eft crafla lignola reda & profunde in terram defcendente. Quod quidem raro admodum fit in hifce regionibus . Pinea; ( quas ad vivum ea qua erant mole cum corticibus depidas appofui) inte- rius albefcunt & lunt pingues * cali- dae ad tertium , ficca; ad fecundum gradum. Et quemadmodum pala- to lenocinantur , ita ventriculo lunt infenfillima; , nam tres vel quatuor nuclei manducati, crudos humores ilico provocatos per fuperiora & inferiora exturbant , tanta vehe- mentia, ut in vita: difcrimen, prae- cipue imbecilliores nonnumquam conjiciant, atque alexipharmacis & opiatis ruentes humores feda- re necefle fuerit. Sed ut legitimus earum ufus conftet, in diuturnis ob- ftrudionibus vifcerum naturalium imprimis conveniunt: quatuor aut quinque , nuclei maturi,li a pel- liculis interioribus ac exterioribus liberen- tur , & mox leviter torreantur & mace- rati e vino , additis corredoriis , exhi- beantur. Vtut fit , luafor lum cum cau- f k none jSo C-VLIELM1 PISONIS tionefemper exhiberdum effe hoc medicamentum, habendamque rationem itatis &: virium illorum quibus exhibetur. Porro ad rem famiiarem , ufumque domefticum hxc arbufcula a multis expetitur : ex nucleis enim oleurr quod exprimitur , ellychniis affunditur, quod inventum Brafilia Lufitanis debet. Tefhtur Monardes cap. i v. de oleo Ricini , in Nova Hifpania pro in- fiani cathartico refervui , ejufque qualitates quas illi attribuit, hujus oleo Nucis quoque propria: funt. Quamcbrem nomine potius Monardes & Clufius a nobis diferepant, qui Cur cos hunc frudum vocari teftantur , idque fub Ricini fpecie. Nhambv G v a 5 v', five Ricinvs Americana. R Icinum duorum generum producit Brafilia, majorem quidem unam , minorem ^ X. autem alteram. V traque eft arbor efcens , fpeciofd facie , non filveftris folum , fed & hortenfis & altilis in multos ramos expanfa ; H*c a Lufitanis Viguero d lnfernov oca- tur. Folia fert in longis pediculis, in medio folii infixis , in odo aut novem lacinias acu- minatas & profundas fciffa, per ambitum dentatas nervo tendente e centro folii per omnes lacinias. Inferius funt la:te,fuperius faturate viridia, ad tadum mollia, tenera. In ramorum extremitatibus autem proveniunt lingulares pediculi, in qui us a ternata e rie & fpicre forma in propriis petiolis , proveniunt virides laevefque g o u i quinque au fex juxta fe pofiti, inftar uva:, qui fe aperientes exhibent flofculos fabules , figura 6c odo- re ut in Sambuco , fedmulto minores , ex albo fubflavefcentes His fuccedunt corpo- ra rotunda, viridia, cinnabriis umbilicis notata, magnitudine ve anx, in totum 11 pi da, quinquaginta aut fexaginta in unum racemum congefta, qui frudus , a Lufitanis Ca- rapatos ob fimilitudinem iftius infedididi. Maturi nigricant ac fponte diffiliunt in tres capfiilas , quarum quaelibet etiam fe aperit & continet Nucem xvem, cinciei co ori &: nigro eleganter maculati, figura & magnitudine Piftaceorum. Nux a cuticula ^e^ HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. i 8 1 rata albiffimum in fe continet nucleum oleaginofum , ex quo oleum exprimitur , variis ufibus dicatum : quippe Lychnis non fblum affunditur; fed omnibus paflim Incolis in ufueft quotidiano, contra affedus frigidos, tam internos quam externos. Calidum habetur ad tertium gradum. Nec potui animadvertere, hujus Americani Ricini qualitates & vires difcrepare ab iis quas Galenus & Diofcorides olim illi attri- buerunt. Refolvit apoftemata , bc matricis ventrifque tormina ac flatus illitum difcu- tit; prodeft tinnitibus aurium ; reftituit tenfos convulfofque nervos. Tres vel quatuor guttula: , ex conveniente liquore fubinde per os vel anum exhibitae, fanant frigidos ar- ticulorum affedus &fimul alvum laxant. Cutem quoque a pfora, reliquifque exter- nis corporis affedibus vindicat. Vmbilico inundum lumbricos puerorum expugnat. Semen illius catharticum eft, & multo validius quam oleum : humores enim cru- dos per fuperiora & inferiora exturbat, ac proinde praeparatione indiget. Convenit infpiritu vini optimo , loco corredorii , macerare femina multa , & inde unciam cir- citer e cochleari exhiberi , ut venter benignius acraffis humoribus evacuetur. Si ipfa feminis grana in fubftantia accipere malis , minus tutum exiftimant incolae, feptena^ium nunyerum excedere, licet Dodonaeus idfuadeat. Folhj aqua vel abeto macerata Herpeti, aut hujus generis affedibus mederi , praeter Diofcoridem, teftemhabeo quotidianam experientiam. CAPVT XXXII. Turipeba mas (r foemina, Ivabeba & ^Tapirapccu. Omine Iuripeba , duo ejufdem generis , fed non ejufdemfexus , frutices nafcun- turin arenofis Brafiliae locis. Vterque pulchris & umbrofis frondibus ado- lefcit, uter que gramineos fert acinos , more racemorum copulatos bc e brevi pediculo pendulos. I V r i p e' b A. V » ‘M Prior, bc quidem mas , paulo fcemina eft minor , ad hominis altitudinem vixafcen- I!:' 3 W 1 ! i ufi *7 m M A I J IU m 1$»?’ jj ► - ?r-|H .» ili f* ' iilj ) L.1 '|L 1 GVLIELMI PISONIS dic , foliaque habet minora , nec multum finuofa , fedlaciniata caulemque rarioribus fpinis oblitum. In fummitate ramorum fert flofculos umbellatim quali congeflos ladei coloris cum caeruleo mixti , quiexade quinquangularem flellam repradentant conftantque unico folio in tot triangula effigiato & . quafi divifo , in medio autem quali quinque ftaminula flant ereda, florem boraginis e longinquo diceres. Pofterior altior , fpinofior, folia habet grandiora, inferius lanuginofa & fpinofa or- nate , laciniata & fature virentia; florem eundem cum mare, fed nitidiorem. V ter que ob Medicinae ulum quotidianum officinis notiffimus. Folia enim Sc fuccus temperandis & mundi ficandis vulneribus & ulceribus adhi- bentur , eilque egregie auxiliantur. Licet autem amarum quid lapiant folia & radices, licut Cichoreum &c Fumaria , tamen inter calida vixrecenfentur. Omnium autem maxime radix virtute & efficacia excellit , multoque amarior exi- ftit , praecipue vero Maris , quae partium adeo efl: tenuium. Quippe folum illius deco- rum, urinam cunctantem educit. Ad hepatis & paraflatarum obflrudiones tollendas loco radicum aperientium, cum fucceflu faspe adhibetur. Vfque adeo invaluit ejus uti- litas & praellantia, ut adodis pariter indoda plebe expetatur inter facra re- ponatur. I v a b e' b a. S Equitur Ivabeba praecedentifimilis ,fi medicos ullis refjaicias, elt frutex eo- dem modo crefcens quo Iunpeba , fimili- oueligno , fed folet altius aflurgere. Cau- dex fpinofus ac leni hirfutie praeditus quod pidor non probe fatis expr effit in hac Ico- ne. Folia diverfas figuras , pallide viridia , oblonga, lanuginofa non ita laciniata ut Iuripeba. 1 Flores itidem fert ut lurtpeba , ladeos ,, quinquefoliis conflantes, inftar flellas ex- panlbs , in medio cum flaminibus luteis. Hinc frudus promanat rotundus inflar Pomifplendens, primo faturate viridis ac brunna lanugine tedus , qui maturefadus citrini fit coloris. Cortex frudus efl fran- gibilis inflar teftas ovi, cum feminibus Len- tibus fimilibus , pulpa flava fucculenta dulcis &c grata formicis , casterumnon e- dulis . Radix plantas efl amara &c te- nuium partium, atque inter remedia de- obflruentia in pretio habita , podffimum Quia radix quibufdam nimis amara vide- tur ; decoda exinde parata faporis gratia temperantur cum liquiritia Americana. Tapirapecv', Sonchi livis Species. OMnes paffim incolit advenas & indigenas inter fe conveniunt de qualitatibus tam nobilis herbae: verum de nomine diferepant , quod vel ex fimilitudine vel ex ufu , hic aut ille rufticus Lufitanus pro arbitrio imponit , quibufdam , fatis licet im- proprie Lingua di vacca, hoc efl Buglofla ; aliis vero Erva do figado magis appropriate di- da, quia inter Iecorarias & Cichoraceas , me judice, merito cenfenda efl hasc Brafi- lienfium Tapirapecn > tum , quod eximie hepatis imprimis lienis oppilationibus medea- tur, tum quod facie &: figura externa iis potiflimum comparanda fit , licet pro foli hujus genio nonnihil ab Europaeis abludat licut ex deferiptione patebit, quia Icon ob itineris injurias mihi periit. Inglcbofa , potiflimum terra fponte nafeitur facie ufu nulli incognita planta quas % HI ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. IV. 185 caule plerumque nititur unico , fupra tibias altitudinem afFurgente. Folia fert dentata oblonga , angufta, intus dihite viridia lanuginofa, more Cichorei circa caulem com- plicata, donec verius iiimmitatem caulis foliis tenuiifimis &flofculis albis ornate fi- niatur. Qui poflea brevi fenefcentes , in pappos evadunt, &C leviffimo flatu difeu- tiuntur. Herba cum radicibus integra quovis modo prasparata eximii eft ufus , apozemata enim &L decoda familiaria exinde concinnantur: adeoque celebris evafit, ut asque Chi- rurgis ac Medicis decantata fit, contra externa & interna mala. CAPVT XXXIII. Taiomirioba. MAmunga Brafilienfibus dida, frutex eft trivialis arborefeens , ubique obvius, quem Lavapratas Lufitanorum vulgus appellat. Flores fert multos pendulos & luteos ; & poft hos plurimas filiquas oblon- gas copulatas , primum quidem viri des , fed mox nigras &: putridas , &: frequens femen in illis contentum.. M A M A N G a'. Folia habet citriishaud diffimilia, paulo tamen lougiora& molliora, & qualitate refrigerandi Sc abftergendi praedita. Praeter alias dotes , quibus excellunt , vulneribus atque ulceribus opitulantur , par- tefquevidatas reparant. Cujus rei Chirurgi noftri non ignari, ea in quotidianum uftun colligunt. Raro videas viatores iter fufeipere , nifi probe hoc remedio inftrudos. Succus oleofus denique e filiquis exprdfus , ad maturanda apoftemata refervatur , &C applicatur cumprofpero fucceffu. Q_z Locis LOcis umbrolis , maxime circa Aldeum Tapiprica luxuriat Frutex arbor efccns Mana- ca, , cortice grifeo, ligno duro quidem, fed fragili, folia Piri foliis fimilia,nunc inordinate libi oppolita, nunc in frondes quali dilpolita . Flores folitarie politi ex lon- go calyce prodeunt in quinque folia dilfedi.In uno eodemque frutice caeruleo purpurei ladefcentes reperiuntur menfe imprimis Ianuario , quod ut rarum vifu ratione co- loris; ita non minus odore jucundum, cum integras lilvas inligni fragrantia inftar Violarum Martiarum repleant. Flori liiccedit frudusbaccaeluniperilimilis, fed inutilis , viridis , rotundus, cor- tice grifeo tedus , qui fuperius quinque filfuras habet ut frudus per filluras ftellam quinquangularem reprasfcntet. Continet in fe tria gramina, feminis magnitudine len- tis, vel etiam majores , figura: elliptica:. , 1t _ . , Radicem habet magnam , folidam &c albicantem , cujus medullola lubltantia in pul- verem redada , magna in Medicina pollicetur & pradlat. Incolas pene omnes , tam Lulitani quam Braliliani , licet magni asftiment , tamen ob indomitas operationes hadenus in ufum admittere vix aufi fuerunt. Quippe periculo non vacat hoc genus medicamminis , quod nimis violenter corpus fuperne & inferne moveat. Quamobrem tantum hominibus robulHlTimis exhiberi folet idque additis cor- redoriis , tum &jufta obfervata doli , qua: Scammonei vel Efulac potius inferior quam fuperior clfc debet : ad illud enim validum medicamentnm proxime accedit haec radix: verum non ita infipida eft, amarore enim & acore non plane deftituitur. Eadem quo- que Manacd in aquis macerata lavacra fuppeditat quibus vagis articulorum doloribus ex frigore potilfimum natis , medentur. Inter vulneraria quoque apud indigenas ulur- D Vum generum Paiomrioba in Brafilia repentur. Vtramquc Lufitani Herva do Picho a quotidiano ulu nominant : quippe lippis &: tonloribus ob frequentiam nota elt , quod nimirum folia earum contu- fa , & fiiccus recenter expreffus, ano que inflammato infertus, pne- fentiflimum quafl antidotum fit, contra calami toium illud & fami- liare malum Bicho dei culo abufive Lufitanis didum. V traque planta fruticefcens, in qualibet terra, prae- cipue tamen arenofa littorali fpon- te nafcitur, Orobique fpecies ju- dicatur. Prior haec a fecunda vix differt nifi foliis multo acumina- tioribus, & Orobi Pannonici Clufii, fimillima. Ex unica radice multi prodeunt caules , circiter trespe- deslongi, lignofi virides, nodofi, in multos ramos divaricati, qui e nodis prodeunt : in quolibet ramu- lo odo vel novem folia, fibi op- pofita. In extremitate ramorum enafcuntur flofculi , quifique foliis conflantes , plane fimiles illius O- robi Pannonici , fed omnino lutei. Flores fequuntur filiquae quatuot aut fex digitos longse, teretes , pau- lum comprefl2e,maturefadae fufce- Icunt , &c fponte rumpuntur , atque effundunt femen rotundum fu- fcum paulo majus lentibus. Toto anno floret &c fert femen. Radix longa, reda multa fliperius habens filamenta , flavi coloris. Eadem contra venena : femen autem cum aceto contra impetiginem valet . Planta qualitate pollet refrigeran- di, abftergendi , & mundificandi. Aqua enim ex floribus &c foliis de- ftillata urinas & calculos veficx fortius movet quam Orobus, ar- dorefque renum 6c flrangurias temperat. Altera fpccies Paiomirioba , 'tarc- roqui Brafilienfibus , Matapafto Lu- fitanis dida; eft eadem figura & ra- dice ac flore: differt tamen folio- rum figura : nam hujus funt, ova- lis, ad exortum flium anguftiora, Poft Solis occafum folia liia com- ponit &: quafi marcefcit , mane ite- rum explicat. Semen rotundum , nigrum , minutum &Z multum, di- verfum a femine Paiomirioba. Folia non fo Ium ani inflamma- tioni, fed Sc ulceribus anthraci - bufqiie applicata medentur . Ex eifdem denique foliis aquse impoli- tis & putrefadis, craffa quadam &: pinguis fiibftantia emanat, qua un- i85 gvlieimi PISONIS rrUenti mundificantis loco utuntur. Qui veterinariam artem exercent teftati funt mi- hi, fe nullum praefentius ampledi remedium in curatione vulnerum equorum. C A P V Aminiiu >fbc (joJJypium T XXXIV. , Ibitdnga j & Mapirandtba. AMiniiu eft Fructex eleganter arborefcens ligno molli , foliis tenens dilute viridi- bus , in tres lacinias fcftis , qui magnis floribus pentaphyllis l*te flavelcentibus, flamine & tuberculis ejufdem coloris, in medio unguibus purpureis decoratur. His luccedit corpus ovale , viride , nigrifque pundulis variegatum & quod ubi matu- A m i n 1 1 v ruerit in tres capfulas diflilit , unde albiflimum Goflypium erumpit, in cujus flocco i merfi funt feptem nigri fru&us piftaccorum fere magnitudinis & gura: , qui u L netur nucleus albefeens , pinguis, dulcis faporis inftar amygdali , ex quo (emine planta Pl Sem^rk: oculi foliorum contra fluxus ventris fanguineos vel fola vel aliis reme- diis mixta exhibentur. Eorummucilagneincolxpaffim utuntur contra febres arde - tes pcftonfque morbos atque venena erofionem ventriculo & mteftims inferentia meE hoc terras commiffuminHollandiafeliciffimepullulavit& ultra pedalem altnu- dinem excrevit , fed inclementiam hyemis ferre non potuit Fr. Ximcncs «ftat nes contufos non folum eifdem malis , fed & morf.bus punftunfque venenatoi malium mederi. Olim HIST. NATVRAL. &MEDIC. Ibipita'nga five Cerasvs Lib. IV. 187 Br ASILIANA. OLim filveftris tan- tum , nunc ob ufiim & elegantiam in hortis Lulitanorum exculta ar- bor, figura Cerafi noftra- tis acidas, nili quod trun- cus contortior hinc inde cum ramis dilpergatur. Foliis eft fatura te viridi- dibus , laevibus , duobus femper libi oppofitis, jux- ta quorum exortum flo- res albi , cum multis fta- minulis cerafinis pro- deunt , quibus fuccedit fructus rotundus inftar baccae Mori , primo mi- niatus , mox laetius pau- lo rubelcens , &c odies profunde ftriatus, umbi- lico praeditus, menfibus potiflimum pluviis ma- tur efcit , cuticula non fo- lum fed &c pulpa quoque miniata, fucculenta, la- poris calidi & fubamari , cumque grato acore a- ftringentis . Lapis qui continetur unicus albi- cat, nucleum calidum & amarum habens , lapidi Cerafi Macarandiba fimil- limus. Frudus autem hi , fe- cundae menfae deliciis nonfolum fed aegris defle folent lum enim languidum mi- re reficiunt, flatus difcu- tiunt , naufeam ftomachi reprimunt. ARbor haec Cerafum altitudine non fo- lum , fed & ligno , foliis frudibufque aemulatur , eique,fi e longinquo con- fpiciatur , fimillima ap- paret. Olim filveftris &: in montofis potiflimum locis nalcens , nunc in hortis Lulitanorum quo - que excolitur . Floret menfibus hybernis, mox- que fert frudus infinitos , Cerafi quidem Europaei 5— Pr°- V entricu- magm- ,88 GVLIELMI PISONIS magnitudine, fed figura nonnihil diflimilesj quod hi non exadtefphxrulx inftar rotundi fint , fed paulo compreffiores , &pediculis brevioribus craffioribufque iplis ramis ad- nafcantur. accedit quod pellicula veftiantur tenaci, crafia, prius rubefcente, fed ubi ma- turuerint, miniati & triftis coloris. Procter duriorem quem continent lapidem Ra- dico turgent liquore dulciffimo, eoquenon ingrato , ac proinde ab omnibus pariter incolis inter epulas expetito. Quia temperate calidus eft hic fuccus , & nutiiendi facultate pollet, exprellus emulfionis inftar exhibetur; tum imprimis contra frigi- diores pedloris affectus, vel folus, vel aliis remediis pectoralibus admixtus. guttur deni- que & afperam arteriam male affeCtam, maximoperemulcere compertum eft. CAPVT XXXV. Sex fpecies Tmarum > fhe Ficuum helicarum Iamacaru. SI in ullis Americx plantis mirus Naturae lufiis, certe in his Carduis five Ficubus fil- veftribus apparet. Qiiippe adeo inter fe variant, pro natalis foli diverfitate , ut vix omnes ad eafdem fpecies quis referat , nifi flore & frudtu, tum interna quali- tate convenire deprehenderentur. In diflitis enim & denfis nemoribus, ad quae vix adi- tus patebat, aliquas communis arboris magnitudinem fiiperar e , inlittore vero fitien- ti aliquas vix fruticis altitudinem adaequare vidi. I A M A Prima fpinofa qux fe offert Iamacaru , Lufitanis Cardon , fruticibus aut arboribus ad- nafeitur tenues radices ha- bens quibus fe illis inferit.Fo- lia ejus crafia , folida , inftar Aloes triangularia , vario mo- do libi invicem oppofita, ut in Ficu Indica: Folia viridia, tur- gentia fucco vifeido, fed infipi- do. in extremitatibus angula- ribus foliorum , rudimenta fru&uumfunt, & {pinulae acu- tae juxta fe pofitae quatuor ci- nereae . Provenit in ejus fum- mitate flosfuavis odoris, exte- rum Nymphaeae majori fimilis, exterius conflans multis foliis viridibus , anguflis , oblongis j & in medio horum columna flava , rotunda , fiiperius in multas partes didu&a. Fru- Iamacarv' II. Secunda lam/tcaru eft mediocris magnitudinis frutex arbor efcens, caudice tereti , gri~ feo , 8c ftellatis aculeis obfito : fuperiores autem rami deorfum propendent , quo- rum exordia funt longi proceffus teretes ftellatim aculeati ut caudex; his ramis verfus exteriora, infident folia Tunae modo , ovalia, comprefla, in ambitu aculeis fingula- tim pofitis . Fert florem albicantem qui ex illis tuberculis foliorum enafeitur &c in multa ftaminula definit. Fructus haud multum a praecedente differt, fed minor, caete- rum guftu & dignitate illi par. Tertia Iamacaru aliis Caxabu ar- bor magna &: procera admodum , fponte erumpit ex unico folio craffo, odangulo , ipinulis in ftellulae mo- dum pofitis armato. Huic uni folio alia plura in altum ereda brachium craffa Tunarum more adnafeuntur : fucceflii autem temporis foliam in- ferius corticem grifeum acquirit , ac in caudicem lignofum &: craflum a- bit, fpongiofum tamen &: facile cae- duum; folia vero quae caudici proxi- ma ramorum vicem fiipplent, extern foliorum. Caudex vetus , ac ramofa illa folia fpinas denique amittunt , folia autem ipinoiafemper remanent. Flos huic caudici fblitarius prove- nit albus , magnus, fequitur frudus , ovo anferino duplo major, ovalis fi- gurae exterius ruber obfcure,qui quod refrigerantis eft qualitatis &: grati fa- poris ab aeftuantibus , ficut mihi in longis peregrinationibus contigit , comeditur. Iamacarv' III. Quarta # 19o GYLIELMI PISONIS Quarta fpecies teretibus eft ramis 8cnodofis , ad quos nodos funt fpinx ut in ceteris , cum quibus in reliquis convenit. Trunco eft admodum fpinofo,eoque rectiflimo {\c\it lar acatia arbor (cujus nomen abufive huic quoque T«- n& attribuitur) vere Pinum diceres, li rectitudinem & alti- tudinem confideres , verum in exteris differt, quod foliis potius fe invicem protrudentibus, quam ramis in arboris fummitate , decoratur , quae rotunditate & craffitie pal- mam , longiffimis fpmis digitos manus aemulantur. Diflitx hujus arboris nuper a nobis dete&ae fruCtus , mihi & femo- ribus Brafilianis mecumperegrinantibus 3 hactenus minus innotuerunt. Caudicis medulla eft Sambucina facile mol- lior , quae fe£ta arbore , continuo exficcatur , abitque in leviftimum pulverem, qui decidit , moxque ablato fpinofo cortice, relinquitur fcapus concavus, arundine levior, miris cancellis , quali ex arte fabricatus : qui li ab igne accenda- tur , flammam luculenter fovet, facifque loco nobis iter facientibus de noCte inferviebat. Quamobrem fumma in- duftria inde huc, tibiae craffitiei, viginti circiter pedum longitudinis fcapum transferri jufli, &nunc in Horto Academico Lugduni Batavorum, apud Clariff. Profefforem D. Vorftium refervan- dum dedi. I A M A C A R 7' V. Quinta Ficus fpinofa, Cumbebu appellata. Ex radicibus tenuibus nafcuntur t™ngu- lariaatit etiam quadrata folia , viridia , quibus alia hinc inde annafeuntur ut in Ficu In- dica: funtque duplo crafliora quam qux fruticibus & fed hujus longiori funt: in anguloiis extremitatibus, aculeis munita, flaveicenns ieu lignei coloris s inaequalis magnitudinis juxta ie polita. Fioremfertutpnece en minorem. Fruftus, figurae oblongas , conflans cute craffa , egregie rubra Pulpa friab^ lis alba, fucculenta,& quafi in multos globulos conglobata ut mx gelu c * cum feminibus iliis nigris comedi tur , boni faporis , Ficum vulgarem fuperans. c cortice rubro expretus acidi adftringentis faporis utfuccus Rihum immatutotum. Folia fuccum dant brafficx fimilem : qui fi amarus effet, planta hxc p fet , nam per omnia convenit cum illius deferiptione. Hxc Species Tunx in Nova Hifpania profert Cochmillam, qux tamen h rum licet fcdulo indagantibus nunquam apparuit. Omnes h* plantae lamae aru nunc tenuibus, nunc craffisfpims horridae , adc >P funde carnem humanam penetrant , ut vix ullo temedio evelli poflint prxcipue * hxcquinta figura, Cumbeba dicta. Sexta HIST. NATVRAL & MEDIO. Lib. iy, Iamacarv' VL 19 Sexta, & ultima lamacaru , quantum quidem mihi & dili- gentiilimo meo domeftico ha- ctenus conftitit, peculiare no- men, iicut & alia; nonnulla;, ab Indigenis accepit , fcilicet Vru- rumbeba , ex familia quoque Tu- narum five Ficuum Indicarum * Qme in defertis mediterraneis tantum reperitur , atque licet in ufiis Medicina; nondum re- cepta, pofteritati tamen inda- ganda , ac proinde hic non ne- gligenda. Caudice eft redo , fo- lido, ipinis validis inordinate pofitis armato, cui in fummita- te multa folia , craifa , Ipinis horrida. Palma; %ura , ramo- rum vicem fubeuntia , adna- fcuntur. Fr. Ximenes varias quoque (Nechtli in nova Hifpania appel- latas) harum Plantarum diffe- rentias dedit, quas po tiflimum fiimfit a friiduuni varietate. Omnes lamacaru frigidas &humidas , licet gradu differentes , comperi , exceptis granis qua; funt ficca & aftringentia. Quamobrem gummi quod ex illis deftillat, fru- dus , folia , radices, febribus , aliifque malis ex intemperie calida natis , five affumta five extus admota medentur. Frudus imprimis, tam fimis voluptati, quam tegris fo- latio exiftunt. Licet egopaffim (ut&alii Autores anteme) in explicatione harum Ficuum Indi- carum frondes quafi ex meris foliis conftare dixerim : fateor tamen , fi penitius ad exa - men reducantur , rami potius quam folii natura; participare. Primo , quia nullum Bo- tanicorum crediderim vidiffe folium ex folio ficut hic, fed quidem ramum ex ramo pronafci, ficut perpetuo in hifce Ficubus contingit. Secundo , quia folia decidua funt, quod nunquam in hifce Ficubus obfervatum eft. Tertio, quia folia contigua tantum funt arbori; e contra omne quod rami vicem fubit, continuum fit ficut quoque ex anatomia quarundam Ficuum apparuit, ubi radices immediate continuatas vidiifti frondi , qua; folii nomen audit. C A P Y T XXXVI. Caraguatce 'Jpecies 'varice. IMmenfi effet laboris omnes & fingulas elegantium harum ftirpium differentias no- tare. Primam itaque & pra;cipuam Caraguata-acanga , ex univerfa illarum familia, defcribendam fufcepi, qua; ffudu efculento & medica facultate commendatur. E terris potiflimum glebofis provenit, olim filveftris tantum , nunc ob ufum & ele- gantiam exculta. Nafcitur foliis la;te viridibus, cavis, in fpeci em gladii mucronatis, pradongis, utrimque ferratis,denticulifque adeo acutis ,ut nulla arte tradari,frudufque,quem intimo gremio occultat, vix impune erui poflit. Eo loci proxime ad terram multi flores juxta f e in or- bem pofiti proveniunt ex cseruleo purpurei &in medio alba ftamina habentes, quilibet flos digitum longus, conftat tribus foliis. Frucftum exinde promanantem ( quem vides hic ad vivum alterum integrum , alterum diffccatum ) Barbari proclamant divendunt- que. Figura eft digitali, cujus longitudinem &craffitiem adxquat; colore tam intus quam extus albo , & ad flavum inclinante ; femine rotundo & nigricante : Carne eft fri- gida, $ * GVLiELMI PISONIS Caragvata' I. & Frvctvs. (( % \\ sida, lubrica &fpongiofa, multoque fucco turgida, quarpa- lato acidulo fapore apprime applaudit. Cavendum tamen ne affluentius utaris, quod dentium ftupor em non folum indu- cat , fed & linguam atque fauces fauciet, palatumque excoriet, ut non immerito g>lpptOtl0e a nautica pube nominetur. Suc- cus cochlearis mcnfura , addito pauxillo Sacchari infantibus exhibitus eos vermibus & oris Scorbuto liberat Adh^c febri- citantibus ex cacochymia falfe pituita pro deft. Menftrua urinas ftrenue, imo plus jufto , fi non decenti doh propinetur provocat, a praegnantibus manducatus foetum ejicit : cujus rei non ignarse meretrices, ut viris tuto fe proftituant {celeratum aliquando infanticidium exercent. 0 r • Optimum vinum ex eodem plantae fruftu exprimitur &ufui refervatur. Sed quia forte eft , inebriat ficfangumcm accendit. Secunda, Caraguatd-guacu five major fpecies,nafcitur exla u- lofa radice qux magnitudine, figura & colore plane Cepam aimulatur , atque inferius multa habet filamenta : pnmo airur" aunt quatuor aut quinque folia craffa , fucculenta , viridia , ra- va , dein proveniunt plura , figuram habentia trianguli acutiffi- mi , ftantque erefta , in orbem adnata , acutis denticulis rutel- centibus munita. Poft biennium i medio foliorum exfurgitfca- pus femoris humani craflitiei; redus , fpongiolus hinc inde triangularibus foliis minoribus veftitus , altitudine iubinde viginti quinque pedum s in (hmmitate autem explicat tenerum & faftigiatum truncum inllar arboris cum luis ramis, unde lte- nim enafcuntur multa conica corptifcula quas lele aperientia florem exliibcnt ftellarem ex quinque foliolis conflantem. Ex foliis hujus planta optimus pannus conficitur, qui Uri- te praeparetur^ panno lineo’ vix cedit. Exfubftantia conicorum corpulculorum , antequam in flores abeant , a a am eoflypii aemula extrahi poflimt. Folia ftupam quoque & h- fofam materiam liippcditant , e.qua fila Serena iua contexun pifcatorcs. Eadem HIST. NATVRAL & MEDIO. Lib. IV, t?} Eadem vel leviter vulnerata fuccum tenacem & pinguem exiiidant, fmegmatifque defedum fiipplent. Radix aut etiam folia hujus planta: recentia trita ac aqua: injecta pifces ita exanimant ut ilatim manu prehendi poflint. Planta junior in mufeo noitro diu fuipenfa, nova produxit folia ad parietem. Li- gnum C araguat a-guacu liccatum inilar funiculi fulfurati ardet; ex eo ignis elici poteft durioreligno applicato. Pulcherrima fane & rariffima vifu planta, cujus elegantifli- mus fcapus exiiccatus ledis peniilibus portandis ei! aptiflimus. Ego unum ex Braiilia mecum detuli , quem Clariffimo Yiro D. Vorftio in Horto Publico Lugd. Batav. fer- vandum dedi. T er tia Car aquata, Lulitanis Er- Lu fit anis. ACtum aP-ere nonnullis videbor, quod frudum toties defcriptum & ad vivum ex- hibitum0 hic denuo producam. Verum cum ea profequi fit mftituti noitri , quo praxin oque ac Hiftoriam Botanicam illuftr ent 5 proferam quo de Anm* quali- tatibus , tum ab aliis , tum propria experientia didici. Eoque magis quod a fide dignis lenibus Incolis teftatum fit, primum hunc frudum ex hifce provinciis ad Peruviam , in- de ad Indias Orientales delatum elfe. Rede quidem in comparanda rerum novarum notitia, folliciteinfitas vires inveftigamus : fed non minus mterefleexiftimo, etiam in- dies cognitarum herbarum &: fruduum ulteriores dignitates latentes crutari, icu in hoc & multis fimilibus verilfime mihi contigit, & proculdubio fopiflime mihi & alus pofthac continget. Zl 1S HIST. NATVRAL. & MEDIG. Lib. IV. 1 95 A N A N A S. Altilis hujus Cardui fpecies , Oviedo laiawa , Monardo Strobylus aut nux Pinea di- dus , nemini credo ignotus , facil eque optimus Indiarum frudus atque fecundae men- fx obledamentum, & ornamentum, live crudus five Saccharo conditus. Cinarae in mo- dum Ipicis compadilibus inftar criftarum , in fummitatibus emergentibus nafcitur , &C dum augetur, inter foliola ejus prodeunt flofculi multi variegati, fed potiffimum caeru- lei coloris, tribus foliolis conftantes, qui maturefcente frudu decidunt. Folia autem ex quibus emergit Ananas funt circa viginti, oblonga, in ambitu dentata &in fpeciem gladii mucronata foliis Aloes aemula. Menfibus aeftivis, Sole exiftente in Capricor- no , maxime viget. Exigua femina feu grana fubrufa in fuperficie pulpae latitant. Fru- dus apprime fucculentus,eftinfigniscinnabrii coloris, Melonis fere magnitudinis, fi- gurae ovalis , per oras autem incarnati, odoris fimul acfaporis fuaviffimi. Extuberan- tibus bullis ex flavo albicantibus exterius paflfim diftinguitur,& quafi vermiculis aut tef- ferulis variatur. Frudus maturus fuperius plantam juniorem habet , quae decerpitur , & ita fine radi- ce (nullam enim habet) terrae imponitur , quae fequenti anno frudum fert. Vnaquaeque planta femel 6c unicum frudum profert annuo fpatio, & frudus novam fimul plantam, quae cum plantatur , vetus eradicatur & abjicitur , ut pote inutilis. Amrm vi Solis ma- turefadus minoris fit apud Incolas quam ille qui in conclavi fufpenfus aliquamdiu fuit. Hic frudus , quia fucco corrofivo immodice fiimto linguam vellicat, ac gutturis ar- dores infert , defciflo cortice in taleolas fecatur , inque vino Hifpanico maceratur tan- tilper , donec qualitatem noxiam deponat , qui gratum faporem & odorem vino qui- dem communicat, linguae tamen morius Sc gutturis inflammationem, fi potetur vi- num , inducit. Ipfe autem fiiccus , quo turget frudus, mirifice animum languidum re- creat , & {piri tus lopitos fiifcitat , &c imprimis ftomachnm naufeabundum refhtuit. Ad- do, quod recens ejus liquor , tum vinum inde exprefllim, urinae fuppreflioni & dolori- bus nephriticis fiiccurrat ; tum quoque venenis , imprimis fucco UU*ndihoc7 A G V A X I M ij 1 tota i h? 1 fh I 1 ^ — '1 pv T N filvis littoralibus, maxi- , me vero in fertiliftimo O- lindas Promontorio copiofe nafcitur hasc planta, Lufita- nis Malva d' Ifco : Plurimas- que ejufdem generis repe- riuntur, led quarum qualita- tes hadenus mihi funt inco- gnitas. Frutex eft elegans , inftar arbufculas excrefcens , ad trium , atque etiam lex pe- dum altitudinem . Caulis nodofus, teres , viridis , li- gnofiiSjfere ut caulis Solani ad afpedum. Folia fert Titias fimilia. cC. rv * i paulo L M!»!! . « Ii?8 GVLIELMI PISONIS paulo tamen grandiora, quae Angulatim polita, quodlibet fuo pediculo ad nodos inni- titur : funt autem folia lata, figura cordis, multis venis fecundum longitudinem ar- cuatim eleganter notata. Ad nodos , ubi folia proveniunt , etiam Iuli multi , quatuor aut fex digitos longi enafeuntur , incurvati, figurae ut cauda muris , unde Lufitani Vimenta, rabuda , hoc eft, Piper caudatum appellant. Sunt autem virides, menfe Odobri & Novembri decerpuntur , ac in Sole iiccati, evadunt nigri. Continent granula rotunda, nigra, inftar feminum Papaveris magnitudine, ardejuxtafein unumcompofita , faporis acris , in- ftar Piperis , quod ex India adfertur. Si ex aqua bulliat &: Soli dein exponatur, fortius evadit & magis durabile in omnes ulus. Radicem fundit exterius nigricantem, optimam, atque utiliffimam; quas odore Ca- ryophyllum , fubtili &£ mordaci acore radicem laborandi , aemulatur. Calida eft & acris faporis atque inter antido tales habita , cumque partium fit te- nuium , valide aperit , ac deobftruit. Nemini non ob praeclaras virtutes, quibus abun- dat , cognita. Contufa , inque malagmatis aut emplaftri modum partibus afflidis im- polita , optime maturat & mundificat. Succus vero foliorum frigidus , membris ambuftis efficaciter illinitur. Ipfa folia, propter virtutes quas cum Malvis habent communes , Clyfteribus induntur. CAPVT XXXIX. (faachint du£) unde fit Anii. ETiamfi ad humanos ufus & tinduras minus exculta in hifce terris celebris illa planta quam Lufitani Erva d’anir. Indigenae Caachira appellant : tamen undiqua- que luxuriat, & ex radice gracili, longa lenta plur es affingunt caules teretes, Caachikje I. HiST. NATVRAL. & MEDIC. L i b. IV. i99 hinc inde filamentis in terram dimiffis radicantes, & verfiis extremitatem fe lurri- gentes. Qui oinnes ornantur ramulis, alternata lerie dilpolitis ; & quilibet habet fe- ptem vel novem cinerefcentia foliola, bina fibi oppofita excepto extremo. luxta ra- mulos enalcuntur breves pediculi & in iis fiofculi fragrantiffimi , fex aut plur es, pur- purei cum albo diluti, figura callidis apertat. Nafcitur pallim in Brafilia, imprimis circa littoralia , fed ab Incolis hactenus ne- gle&a qua ad lucrum & culturam, caeterum inter vulnerarias habita. Caachir^e II. Datur & alia Ipecies in Brafilia ex qua Anir fit . Sed quia illius quali- tates med icae potilfimum mihi com- perta funt, citra propoli tum elfet ul- teriori defcriptioni inhaerere . utra- que enim vulneraria apud omnes pe- ne Americaepopulos habetur, diver- fifque modis praeparata, contra in- veterata pedum & capitis ulcera ap- plicatur. Qualitatibus medicis caeterifque ufibus familiaribus licet inter fe con- veniant duae hac plantae > tamen figu- ra multum dilcrepant , quod pofte- rior haec altius exliirgat caule unico rotundo geniculato lpongiofo,& hinc inde pilis rufefeentibus vellito, adeo- que liicculento , ut fi frangatur llatim liquor caeruleus effluat. Pauci rami caudici adnati , folia habent line pe- diculis duo femper oppofita angufta , inltar foliorum Lyfimachiae viridia , paulum hilpida. In ramorum genicu- lis fuperioribus circumllant folia co- pulata ex quibus flos albus circularis emergit magnitudine Bellidis. Radix tenuis lenta caeruleo quoque luceo turgida. Fr. Ximenes teftatur folia contula dolorem capitis mitigare , maxime in infantibus : etiam in aqua macera- ta & cerebro appolita. Planta nonni- hil amaricat , eftque acuta , calida &C ficcain fecundo gradu ; Pulvis mede- tur plagis veteribus , fi ante urina ab- luantur. Iof Scaliger . Nil vel potius 7S(ir Arabibus efl; color caeruleus ; qui vul- go Hilpanis tam Anir quam Anii di- citur. Arabes quoque Ilatidem Her- bam vocant Nil. Gariias ab Horto lib. n. cap. xxvi. Anii Arabibus , Tureis, omni- bulque iis nationibus didum, vocatur in Guzarate, ubi fit, Gali, nunc vero plerifi que Nil. R 4 C A^ i. A 2,00 GVL1HLMI PISONIS C A P V T X L. Caapomonga varia Jpecies. CAapomonga aliis Caaiandiroap eft herba filveftris fruticefcens , in locis confrago- lis & aridis luxurians, Lufitanis Erva do vina di da. Radicem habet ongam , en tam, tenuem , redam , aliis radiculis interdum proditam , exterius iimcro- ccam , interius candidiffimam , fubdulcis faporis : e qua prodeunt caules tres vel qua- Caapomo'nga I. LUU1 , rotundi, nodofi, virides, ex parterufi; quibus adnafeuntur folia longa, mol- lia, fuueriusfaturate viridia , inferius incana: Infummitate caulium rami funt conti- J r nentes tuor HIST, NATVRAL; & MEDIG Lib. IV. 201 nentes flofculos parvos umbellatim pofitos, dilute rubro purpureos, propter exili- tatem eorum conformatio confpici noripoteft, fed adhibito Megafcopio , funt deli- neari. Erumpunt e conico cylindraceo corpufculo viridi, quod antequam fe aperiat, hifpidum eft & pingue , ita ut facile adhaerefeat veftimentis . unde Lufitani vocant Cara- picos , & Herva d' 'amor. Herba Clyfteri indita alvum cundantem provocat , & vifeofitates inteftinorum. exturbat. Radicem inter antidota femper habuere Incolas, fi in convenienti liquore praeparata hauriatur , quod partim vomitu, partim midu quodcunque venenum tu- to ejiciat. Datur & aha Caapomonga fpecies , eifdem locis crefcens, priori, fi formam & figu- ram fpedes, diifimillima, fed medica facultate non multum diferepans. Radix enim tenuium partium eft , & ab indigenis ex aqua fontana ; a noftris ex aqua Paiomiribba co- da & iteratis vicibus potata , urinam provocat , renibufque prodeft. Tertia Caapomonga dignitate caeteris minime cedens a quibufdam Trevo , ab aliis Erva cT Amor dida , quod vifeofi- tate quadam digitis &C veftibus adhae- reat. Si folia eorumque conformatio- nem confideres , Trifolium America- num Ipicatum aemulatur. Ex radice lon- ga, lenta, gracili exfurgit caulis rotun- dus , pilofus & quafi geniculatus. Vn- de in brevi pediculo nafcuntur juxta fe tria folia viridia , inferius pilofa &: cane- fcentia. In lummitate caulis proveniunt flofculi purpurei coloris in fpicam con- gefti , quibus fuccedunt filiquulae com- preflae , hirtae &: quafi lunatae. His femen continetur magnitudine Sinapi exalbo flavefeens , fapore &: figura Phafeoli : Radix illius calida in fecundo gradu , ebullitione ex aqua fontana vel alio con- venienti liquore praeparata &: aegris pro- pinata , facile inter prima habetur reme- dia , quae fluxibus ventris ex frigore na- tis profunt . Folia quoque apud pri- mos Incolas in pretio habita , quod eo- rum fuffumigia operto capite recepta , dolores ex frigore & catarrho natos fe- liciter reftituant. C A P V T X L I. Caaeo fhe herba Cajla dua fpedes . CAaeo aliis Tuquerii , Lufitanis Erva Mimofa , Latinis herba Caftavel Viva dicitur. Variae hae plantarum fpecies varia fortiuntur nomina, quas Markgravius meus in Hiftoria naturali Brafiliae accurate exhibuit, quo ledorem curiofum remitto. Ego vero, ut antea monui, facultatibus &:ufibus rerum potilfimum intentus, duas tan- tum earum fpecies in medium, profero. Quarum prima , quantum caeteris proceritate inferior, tantum efficacia &: elegantia fuperior exiftit. Celebris haec herba, cau- le eft ftriato , viridi , lignofo , aculeato , fragili tamen & medullofo , qui partim terrae incumbit , partim affur git & aliis fe implicat : in varios panditur ramos aculeatos ; qui- libet autem ramulus aliquot coftas habet fibi femper oppofitas , qua: continent foliola laete viridia , ordine pofita & fibi oppofita , angufta , oblonga , ut lentium, fine pedicu- lis, adtadum tenera, in medio fecundum longitudinem fubtili nervulo , non confpi- cuo Caapomc/nga III. i GVLIELMI PISONIS C A A E O' I. cuo niA folium obvertatur. Ad caulem circa ramulos brevis provenit pediculus capi- tulum producens hirftitum ,nunc coruleo purpureis, nunc incarnati coloris con- flans flofculis egregiis. His fuccedunt filiquae tenues ftriato, mollibus aculeis munitae, in quibus femen fplendens, nigrum , oblongum latet. Herba eft dulcis faporis &C ino- dora, fed radix fortis & ingrati odoris, medullofa, lenta, interius alba , exterius umbrae coloris. Mirabilis fane planta ,quod velleviflime manu , baculo, vel afflatu ta- £tafe contrahat & mox fe componat. Ipfe vidi Alentibus ventis integros campos his plantis oblitos foliis expanfis ; mox , vel oris vel aurae marinae levifflmo afflatu folia omnium conci diffe , & in momento fe explicuiffe. Sequitur Secunda fpecies Caaeo , Lufitanis Sylvd do Pr dya vulgo di ‘Zrf^cvflis dncm/Sd^g ew cdnif uft (pv?Aov 7Mpopcoiov idllg 'nltpv^tv. otuv <5e vtg r kAco- yiw d(pcwcuvofl/jct, rd <^ibA qua: Mangue eft alba. Arbor inftar Salicis pumila: , tali ligno , ejus denique figura: , foliis itidem fimilibus , fed paulo craflioribus 6c dire&e fibi invicem oppofitis. In extremitatibus autem ramulorum inter tria , qua- tuor , &: interdum duo folia , duo proveniunt pediculi , quilibet tres , quatuor aut quinque flofculos habentes, congeftos, ex albo dilute flavefGentes , quatuor foliolis conftantes, &Sin medio totidem ftaminulis nigris furre&is, mellei odoris. Folia hu- jus arboris, lucente Sole falem albifiimum continent in fiia fuperficie; quando vero coelum nubilum aut tempus nofhirnum , lal diflolvitur & inftar roris adhaeret: inter- diu autem ficcus &: albillimus , digitis detergi poteft. Ac tantum ex duobus vel tri- bus foliis colligitur , quantumjulculo probe faliendo fufficiat. Secunda, fereibuna, qua: non radices ex ramis in terram agit , nec tam tortuolo flexu luxuriat. Folio eft craffo , glabro , rotundo , dilute viridi , flore albicante , exiguo fru- uigbmbo , Angolenfibus autem J? uillobo no- minatur . Caule unico , craffo , nodofo , &: rufo ad fruticis fere altitudinem affurgit. Pediculis, ramunculorum loco al- ternarim politis decoratur ; quorum quilibet fuftinet folium in quinque lacinias fedum , ac toto ambitu ferratum , Vi- neas folio non multum diflimile, fuperius obfcure, inferius dilute virens , ac ibidem nervum rufum &: venas virides ha- bens. Ex fummitate caulis emergunt flores pentaphyl- li cum flamine & apicibus fiilfurei coloris. Frudus ejus pe- ricarpium eft , pyramidale, novangulare , ex viridi fufce- fcens .-conflans alba& parum glutinofa carne, cortice craffo inflarMali aurantii ; intus in odo loculamenta longa diyi- fumrin quovis duplex ordo feminum rotundorum petiolis filis adhasr entium. Pericarpium hoc viride totum coquitur inaqua, & codum comeditur cum oleo, aceto & pipere: quo immaturius eo melius eft ad coquendum, & melioris fa- poris , alias enim nimis dulcefcit. Radix lenta albicans in multa tenuiffima filamenta divifa , infipida,ac ab indigenis & advenis hadenus tantum negleda, quantum frudus expetitus. QVarta herba ex illa parte Africas quas Congo dicitur per AEthiopes huc tranflata , a Lufitanis Girgilin dida , apud Indigenas innominata, nobis Sefami habetur fpecies. Ex radi- ce tenera, exfurgit caulis redus, quadratus, viridis; cum foliis oblongis , haud latis, teneris, colore Atriplicis albas, quafi farina inferius afperfa , plerumque binis velut fibi oppofitis. Flores fert albos, deciduos, figura Campanul;e: quas fequun- tur filiquas erede flantes ad caulem quadrangulas, qu;e ma- turefadasfufcefcunt &fponte difliliunt, contentumque fe- men excidit, quod parvum & album eft, figura cordis. Fr. Ioannes de Santos Hiftor. JE thiopias Orientalis lib. 1. cap. 4. In omnibus , inquit , his Provinciis plurimum Ger- gilim reperitur, candidiflirnum & optimum, ex quo fit oleum, quod vulgo uftirpatur & comeditur, ut in Portugallia oliva- S 4 ceumu 2,1 a GVLIELMI PISONIS ceum. Contunduntur femina in vafe ligneo , grandi, fado ad modum mortarii. P oft- quambene contufum fuerit , &: coadumin maffam, exprimitur rite iifdem lignis qui- bus contufum fuit; effluitque oleum valde clarum ; & amurca, quae reliqua fit, com- editur a Nigritis, cum milio codo, loco butyri. CAPVT XLVI. Cannarum Indicarum dberfa fpecies , cSWeeru, Jlbard, Taco~ ceroca, Taco~caatmga . IN ter eas Plantas quas in Europae regionibus calidioribus ex Indiis tranflatae vigent, hsec ornatiflima quoque datur, quam Cannam Americanam non immerito appel- larunt , quod ejus ftolones Arundinum modo firmi , nodofi extus, &fpongiofi in- tus , reda in odo vel novem pedum altitudinem exiurgant. Prima autem occurrit illa, qua zCMeeru Brafilia- nis dida : cujus caulem viridem folia folitarie po- fita ambiunt , duos fere pedes longa. Caulis fupe- rius in alios ramulos di- viditur, aurei coloris flo- res inodoros producen- tes , quibus capfula five frudus echinatus , pri- mum viridis, moxnigref- cens,ubi maturuerit, fiic- cedit , in quo per cellulas divifafiint multa feminis grana , nigra, laevia , ma- gnitudine & duritie Pifis fimillima , albaque fub- ftantia quadam repleta. Ex iis vulgo corollae pre- cariae fiunt. Radix mirum in mo- dum eft craffa , tuberofa , longa, fucculenta, fplen- dens , &C. inftar Cepae fquammis rufis praedita. Hujus plantae vel Cannae Indicae Clufius quoque meminit. Ego ejus folio- rum dignitates experien- tia comprobatas exhibe- re fatago , quae ad fecun- dum gradum refrigeran- tia, tum & abftergentia, contra multa mala cuta- nea calida, externa at- que interna applicantur. Hypochondrio denique utrique contra Lienis &: Hepatis calores cum o- leo Aningae & Nymphaea: Brafilica: impofita , curationem abfolvunt feliciter. Idem praeftat lacryma quaedam al- ba Tragacanthi aemula & fubdulcis, quae ex vetuftis dolonibus deftillat. Secunda Meer v'. HI ST. NATVRAL. & ME DIC i B. IV. -2 r Secunda ^Albara^aliis Pacivira dicta. Iifdem y locis filveftribus at- que triviis umbrofis luxuriat hxc fpecies Meeru , afpe&u pul- chra , ftolonis & ra- dicis firmitate at- que pondere Can- nam quoque Indi- cam , fed fummitate fua Lilium America- num filveftre aemu- lans : foliis quoque li- cet praelongis , angu- ftioribus tamen eft &r ex imo caulis erum- pentibus. Flore deni- que magno , flavo,in- odoro &C cochleari formi , nunc incurva- to, nunc in poftica parte indar cufpidis extenfb . Semine eft nigro , & radice bul- bofa , ficut Meeru , praedita. Folia vulneribus & ulceribus utiliter ad- hibentur, unde Erva dos fer idos vulgus Lufitanicum nominat. Tu- berofa &fucculenta ejus radix a Nigritis com- editur, &: ab omnibus pariter Incolis intenfie habetur caliditatis, ac proinde Hifpanis aeque acnoftris Chirurgis Batavis in quotidiano eft ufu ; maxime in apoftematis & ulceribus ma- turandis. Tertia eft Paco-$eroca Brafil. dicta, infexfe- ptemve pedum altitudinem aflurgit; caule re- 6to, fpongiofb viridi, inftar Meeru: habetque folia plane illi fimilia eodem modo, fed in fiim- mitate folium convolutum ut in Paco. Infe- rius ad caulis exortum ramuli funt, multis cavis incarnate rubentibus floribus onufti Quibus lubfequitur fructus in uvam congeftus Pruni magnitudine, coloris fufci, triangularis figuras, fuperius eminenti papula prasditus. Intus eft parva pulpa filamentofa , cinabrii coloris, ma- gnitudine nucis avellanae, in tres partes divifi- bilis, odoris grati & vinofi, in qua continentur infinita grana triangularia , fufca , albo nucleo prasdita. Cortex exterior liicculen tus, qui cu- tem tingit colore brunno , ut Cerafa noftratia nigra ; atque adeo ufurpatur loco atramenti. Folia recentia ut caulis &fru£tus imma- A L b a r a'. Paco-$ero CA. tutus : 'M • 2t4 GVLIELMI PISONIS turus, fi fricentur, odorem de fe fundunt Zinziberis , &: fuavem admodum. Ac proinde defc&um aromatum fiipplent. Balnea quoque calida exiis conficiuntur. ^ • ■ ;i Paco-CaatiNga. Quarta eft Paco-caatthga, aliis ferina . Qme inter innumera Brafilise Arundinum filveftrium genera reperitur . Praeter exi- miam illam fativam Sacchari Cannam, reliquarum omnium facile reginam in nemoribus ex- furgunt'admodum excelfie plu- milqueveftitas , utarborilm al- titudinem , tibiae vero humanae cralfitiem adaequent. Quaedam duriores , fagittifque funt dica- tae.E quarum radicibus deco&is lixivium contra capillorum de- fluvium concinnatur. Plurimae quoque dantur aliae , quas filen- tio praetereo , ob ornatum vel ufiim ab opificibus dumtaxat aut agrorum colonis expetitae. Haec vero quaeuliimin Me- dicina praeftat , bulbola fem- per virefcens , vulgo Canna do mato aLufitanis nominata. , Caulem habet Arundina- ceum digitalis craflitudinis, ro- tundum , & intus continentem fucculentam medullam lubdul- cis faporis , confiftentiae fere ut Canna faccharifera : Hunc por- ro ambiunt fine pediculis hinc inde folia folida , longa, in medio, nervo fecundum lon- gitudinem, nullis fecundum latitudinem venis : fedlubtihflimis lmeis oblique difcur- rentibus, ut in foliis Meem : funtque fuperius glabra & dilute viridia, inferius molli hu- futie praedita SC fubalbicantia. Infummitate caulis, provenit conus (utinpinu) iniaiti- gio paulo acutior , fquamis praeditus , quae in prominentibus extremitatibus aurei, cx- terum miniati funt coloris. Sub his tandem dilatatis , flofculus canus inftar alvearii apiarii , fub quo cuticula eft albefcens , inftar loculi , continens ultra viginti grana ni- gra,magnitudinis feminis Ceparum, albifque filamentis adhaerentia. Caulis hujus plan- tae mafticatus detrahit humores e capite, calefacit ejus fuccus,& diuretica vi po e . que eft infigne remedium contra gonorrhoeam & dolores nephriticos. 4 E.o fuccum ejus acidum exprimi , certaque dofi , addito convenienti Tyrupo , sgns bis de die exhiberi conliiltius duxi , & multum profuiftefum expertus. Ea tamen cau- tione , ut ufus illius frequens vitetur , quod fuo acore ventriculum infeftet gen ta- libus quoque obfit, quemadmodum in multis videre contigit, qui temere i baReperiuntur & .aliae fpecies praecedenti in multis fimiles, fed quia ejus qualitates me- dicae nec Incolis nec mihi compertae, iis fuperfedeo. Quinta eft Arundo filveftris, multis incognita , quam olirn aliunde huc delatam tcftaSur. Excolitur nunc in hortis Lufitanorum. fature admodum viret , t-anns Saccharex altitudinem excedens , exterum illi quam fimillima. Radice eft admodu mapaia, nodola , dilute flava , atque Radicis Chinx inftar ponderola. Ejus liibftantia in pulverem reda&a, & ex vino pauxilla quantitate ex i 1 > valide urinas & menftrua movere , imo foetum mortuum expellere dicitur i ut mter tuta medicamenta vix haberi poflit. q ^ HIS T. NATVRAL & M E D I C. Lib. IV. &15 C A P V T X L V I I. T)! verpe Jpecies laborandi . ITa primis Incolis, quatuor hifce plantis , placuit indidiffe iciem nomen laborandi. Nec immerito, quod quantum facie difcrepent ; tantum efficacia eaque nobiliffi- ma multum libi fimiles exiflant, quippe omnium radices ( quarum vires Brafiliani Lufitanis &: Noflratibus Belgis revelarunt) adeo commendabiles , ut inter Panaceas hodie habeantur : ufumquc in medicina prseflent eximium. Iaborandi' 1. Iaborandi' II Prima quasfe offert laborandi , refla nafcitur , caule grifeo, tereti , per certa intervalla no dofo,tortuofo, & inaequa- li. Radix filamentofa, exterius ex albo flavefcens , interius albicans , odoris faporis acris ut Pyretrum.In lingulis ra- mulis ab internodiis tria habet folia fibi appofita, adta&um mollia, parum pilofa, ner- vo confpicuo & venis obliquis 5 pallide vir entia, infernepaulum candicantia. In extre- mitate ramulorum multa foliola parva, venabuli figura, fibi invicem confertim funt ap- pofita,in duos ramulos diduda,in quibus flofculi albi,quatuor foliolis conflantes; quos fequitur femen , duplici palea te&um, ut in Cannabi, fufcum, compreffum, parvulum, cordis figura , cui ab uno latere pars abfciffa videtur. Radix valet contra venena im- primis frigida: Pugillus fiquidem recentis radicis contufus atque e convenienti liquore propinatus , vim cujufcumque fere veneni per fudores & urinas exturbat. Cujus por- tentofum fpecimen Barbaros edidiffievidi,pradentellluflriffi Naffavias Principe, in Ca- pitaneo, qui Fungos venenofos comederat* Secunda fpecies fruticefcens: caulibus affurgit, per longa intervalla nodofis &: te- retibus.Foliis efl faturate viridibus ,fplendentibus, & ad ta&um inflar membranacea chartas in extremitate incurvatis , nervis & venis eraffioribus confpicuis. Radice efl tenui, iiilj tk 'P -M Vi 4 Zi6 GVLIELMI PISONIS tenui, filamentofa , quas primo inlipida ,fed altius mafticata, acrius urit palatum quam ipfum Pyretrum , cujus loco ad liberandum caput & dentes a pituita , adhibetur. Alii Empirici adverfus urinas fupprelliones & venena a frigore nata, ea utuntur cumfuc- ceflii latis felici. Tertia, Fruticis altitudinem adasquat , inque terris tantum lolidis & pinguibus cre- fcit. Foliis latioribus & minus acuminatis. In fummitate pappis vel julis decoratur, quibus femen inhasret intenfe calidum &: urens. Radice eft tenui & luxuriante , in qua huj us plantas dignitas potilfimum conliftit. Ad tertium gradum calida eft & Cicca, fub- tilium partium , Pyretrique vicem non raro fupplet in praxi. Peculiari denique vi ve- nenis a frigore natis adverfatur. 1 i ^ » j • * ' - * . Quarta: eft frutex arborefcens, caudice duro & nodolo, fature viridi , Lauri majore* casterum non diffimili. Fr udus live Iuli potius , Piperis longilTiminon qualitates, fed tantum formam asmulantur , & caudici adnafcuntur, foliis magnis, linguas figuras, acu- minatis, nunc alternatis , nunc libi & Iulis oppolitis. Radice eft prascedentium Ia~ borandi efficacia , limili : folia pro balneis & fomentis contra affedus frigidos in ulu exiftunt. I C A- 2 r HI ST. NATYRAL. & MEDIC, Lib. IV. C A P V T X L Y I I I. Caagbiyuyo > Marrubium , Camara* lapo (fve Menta (Irum 3 & luxuriat pluribus in locis Brafilis , ad Fruticis altitudinem, Qaule lignofo, unico, exliirgens. Foliis eft acuminatis, hirfutis, ad tadhim mollibus , leviter ferratis , binis fibi oppofitis , qus tribus eminentibus nervis fecundum longitudinem , inultis autem venulis fecundum latitudinem intertexta fiint , 'ac jfilperius tuberculis pilofis, inferius fcrobiculis fcatent albicantibus. Flofculis albis fuccedunt baccas nigras , magnitudine baccarum Iuniperi, dulcis faporis, quse com- eduntur a Barbaris , & fiiccum dant inftar Myrtilli fere. Ynde fmegma ad lavanda linteamina extrahunt. Foliorum pulvis non folum , fed & fiiccus, ulceribus male mo- ratis & ex calore potiffimum or- tis inditus, feliciter illa reftituit. Ac proinde a Chirurgis multum expetitus. Sicut quasdam Novi Orbis plantas, ob externamfo- lummodo figuram , itaquasdam ob internas potiffi- mum qualitates, cum Yeteris Orbis herbis confer- ri folent . Ita tota equidem hasc cum vulgari noftra- tium Marrubio , eundem fpirat odorem &c quidem fua- viffimum, efficaciasque eft facile majoris. A quocum- que Marrubio in hoc potiifimum difcrepans , quod hic flores non in ambitu ipfius caulis ad certa interfti- tia,fedin extremitatibus r am filorum ver ticillatimpo- litifint, &: quidem casrulei , tribus foliis conflantes: Casterum proxime accedit ad Marrubium Pannoni- cum Clufii , quod illa quoque folia ficut hasc noflra ha- beat magis tenuia, oblongiora, acuminatiora , lanugi- nofiora & fiibtiliffime ferrata. Ad trium circiter pedum altitudinem affiirgit, caule ftriato, nodofo, leniter hirfuto. Circa fingulos nodos in caule , ad certa intervalla , ramuli tres aut quatuor pro- veniunt, diredtefibioppofiti , foliis quoque aliquot co- pularim ibidem dependentibus. Ramuli autem foliis cum parvis pediculis ad fex feptemve paria fibi diredte oppofitis ornantur floribus verticillis finiuntur. To- ta planta ad tadtum eft glutinofa , aromatici odoris , &C . amarefcentis faporis. Calida ac ficca habetur , ac inter deobftruentia, contra pedloris imprimis vitia frigida ufurpatur. Syrupi quoque &: condita inde concinnan- tur flatulento ventriculo dicata. Caaghiyvyo. M ARRVBIVM Americanum . ' 'i JIU Si I» , ■ i-1 T<«i «i M Kj •4 | : t ,ir f in cujus fiimmitate aliquot folia magna, laste viridia , craffa , lasvia, figura pene Nym- P vel Sagittalis , nervo redo & venis tranfverfis confpicua. Quas fingula pediculo innituntur ultra pedem longo , fucculento. In eadem caulis fummitate inter folia ex- furgit flos unicus , magnus , concavus , folio unico incarnato conftans * coloris pallide flavi, cum ftamine craflo, flavo, in medio floris concavo. Huic fuccedit julus,qui frudus evadit, perpetuis quadratis conftans, ovi Struthionis plus minus, magnitudinis & figu- T 2, ras* • * 'i ' ■ , - - , •" ' 2.20 GVLIELMI PISONIS Aninga I. A N I N G A II. yx , coloris Viridis , intus refertus pulpa alba , humida , quae maturefatfta &: exficcata, farinacei fitfaporis & tempore famis comeditur. Cujus tamen exceflus cum evidenti vits periculo fit, quod ob frigiditatem & flatulentiam , more Fungorum terreftrium fuffocationem minetur. . Lignum eorum qui ad arboream altitudinem excreverunt , ad varia mechanica ufurpatur , cum enim levis fit , tenax , fuberofus totus caudex , Indigens &c Nigrits ex- indeIa mados potiflimum conficito, id eft, rates fuas ex triligmo copulato, ad fluvios raptim trajiciendos . Medicaautem qualitas in bulbofa fua radice connftit, de qua mox in fecunda Aninga agam , quia utrasque earundem funt virium* Alter autem Aninga eifdem locis ftagnantibus , ejufdemque altitudinis con picitur. Caudice itidSm unico •, fed qui difpefcitur mox in varios caules crafhufculos, mo es junceos , Mufs five Bacoba inftar unde ex unoquoque caule folium prsgran e , o on gum, raris venis confpicuum faftigiatur. Flore eft unico atque magno & can i o, ex quo progerminat frudftus haud vulgaris * primo viridis , mox ex cinereo ave cens, oblongus, craflus, compa£his, ac veluti granis pun£fculis diftinctus. o is inut is habetur fere, Barbaris autem edulis ex defe&u melioris alimenti. Vterque Aninga. radice eft crafla, bulbofa, qusfola foliis & frudtui aiump anta rum in Medicina proferenda eft. Quippe cum praeter primas qualitates fngidas, te- nuium quoque fit partium &: deobftruens , in varios ufus adhibetur a Lu itanis ar baris. Contra 111 HIST. NATVRAL: & MEDI G. Lib. IV. Contra hypochondriorum &: renum inflammationes ac obftrudiones , fomenta exinde conficiuntur. Oleum denique expreffum, praeftantiffimum habetur contra prxdida mala , atque olei Nymphae &: Capparum vices fupplet. Si ex radicibus denique in urina humana codis balnea fiant, eaque aliquoties cali- da reiterentur, fummo exiftunt folati o contra morbos articulares , tam inveteratos , quam recentes. PoTIN50'b A, T) Otincbbii , omnibus paffim nota , Herba ultra tibix altitudinem vix affingens, VuU JL gera Lufitanis dida, folio oblongo, nunc maculato, nunc immaculato, hinc in- de per paludofa &: aquofa loca ftagnantia conlpicitur, Perficariae per omnia fimilis# unde eamPerficariam Americanam appellare placuit. Caulem habet nodofum,tere-. tem, viridem, & ad nodos rufefeentem: folia fimilia foliis Salignis. In Summitate ramu-. lorum proveniunt fpicae florum tenues & longae, plenae flofculis albis. Fert femen triangulare , fplendens , fufeum , parvum. Radix efi: inftar capillorum longorum , qui- bus fubaquafefufl;entat:namcaules oblique fub aqua natantes , ad nodos habent fi- bras capillatas fatis copiofas. Radix illius commanfa intenfiore fervore &: acrimonia linguam inficit, Europaeumque Hydropiper tantum non fuperat. Fomenta e foliis veteres membrorum dolores diffolvunt , frigi ditatefque abolent; Pubifaepius applicata urinas e frigore cundantes ciunt. Caeterum recens herba inter cauftica primas tenet, cujus rei non ignari Chirurgi, ea quotidie utuntur contra ulcera putrida , vermibus fcatentia. Tumores induratos digerit, cataplafinatis in modo impofita. C A P Y T L. Althaea , Qamcim , Aguara-quij a > & ul cutiguepoobi „ INter diverfas Malvarum & Althaearum fpecics Americanas, Europaearum aemulas, hae quidem dux familiariflimae & ab omnibus expetitae funt. .Quarum nomina ver- nacula mihi exciderunt. Lufitani eas communi nomine Malva Ifco vocant. T 5 Prior 2,2.2. Ani GVLIELMI PISONIS A L T H JE A. M=S Prior ( cujus iconem hic ex- hibeo) Malva eft eleganter ar- borefeens , caudice redo , in- ferius ramis orbo , luperius in multos diftributo, in quibus fo- lia magna, Malvae hortenfis Eu- ropaeae , vel Abutili Avicen- naemodo, folitarie polita cum longis pediculis adnafeuntur . ea in totum lirnt hirfutaj infer- ne albicantia , in ambitu fub- tiliffime dentata , ad tadum glutinofa . In extremitatibus ramorum , & capitellis hirfu- tis , inftar Alcaeae vel Bamiae AL- gyptiaex enalcuntur flores in- figniter incarnati, pentaphylli, glutinofi, cum ftaminulis mul- tis flavis . Semen eft fplendens, nigerrimum , quali triangu- lare. Folia &C flores quotidiani firnt ufus, loco Malvae, licut mox probabitur in fequenti herba. Altera Althaea magnitudine quidem , fed non dignitate in- ferior, ex radice inulta tenui in caulem redum, teretem, uno latere rufefeentem, vix ad qua- tuor pedum altitudinem , ra- mufculis ornate expanfis, aflur- git. Cui folia lingulatim polita, in longiflimis pediculis Malva- rum more adnafeuntur , inque tres vel quatuor lacinias feda, cra{fc in ambitu ferrata , quibus notis potiflimum a praecedenti planta diferepat. Superne faturate viridia , inferne incana , hirluta , &C ad tadum mollia , nervis &c venis rufelcentibus. Prope exortum foliorum ad caulem &: in fummitate caulis ac extre- mitatibus ramorum provenit flos egregie incarnatus , pentaphyllo , ftamineque in medio inairvato:tottriangulares,hifpidae, adhaerentes capfulx grilei coloris, juxta fe in orbem pofitx funt , quot folia flos habuit ; in quibus femen triangulare , fubrotun- dum, & figura Lunae gibba: , coloris grifei , magnitudine Farris. Ego utriufque her ba: decodumpro clyfteribus & fomentis quotidie praefcripfi : quod inter modice refri- gerantia & emollientia principatum teneat. Nec aliam peculiarem qualitatem, ab Al- thaea veterum diferepantem , in hac potui animadvertere. Amaruydve Solanum veficarium. etiamfi enim haec Solani fpecies Americani fil- veftris foliis fuis dentatis , caule pilofo , nonnihil abludat a veterum Solano Hali- cacabo ; tamen fi extera externa & interna rite confiderentur , nulli alteri plantx com- parari poteft. adde quod hujus filveftris folia in ambitu ferrata plane conveniant cum foliis Solani hortenfis Fuchfii. Ex radice parva, alba , filamentofa , enafeitur caulis fatis craflus , quadrangularis , nodofus, pilis albis veftitus. Ramis itidem pilofis folia adnafeuntur dilute viridia, ad tadum mollia , longis pediculis innitentia ; figura cordis , cralfa, modo in ambitu den- tata, iimilia foliis noftratis Solani Halicacabi. Ex thecula rotunda pro eunt ° CLJ_ parvi, pallide flavi, in quinque angulos expanfi; intra florem funt quinque HI St. NATVRAL. & ME DIC L i b. IV. C A M A R v\ totidem ftaminula purpurea : ita ut flos daulus quinquangularem Itellam referat. Pofl; quos fequitur frudus pallide flavefeens , Cerafi magnitudine, folliculo inclulus modo noftratisHalicacabi frudus, nimirum pentagono, turbinato, cujus anguli li- neis purpureis intexti. Frudus comeditur &: eft lapore fere ut noftras Halicacabus. Herba coda fervit lavandis cruribus , ac proinde frequenter balnea ex iis cons- ciuntur. Frudus tenuium partium cum fit, hepatis & renum abftrudionibus dicatus efl: , eo- demque modo ut in Europa exhibetur. In eo folum differens , quod diuretica qualitas in remifliori gradu huic videatur concefla. AGuara-quiy' afae. Solanum bacciferum Americanum. Spontein agris &: deviis are- nofis luxuriat notiflima haec planta . vulgusXufitanorum diverfa indidit nomina: alii enim Erva Meura vel Timente do Gallinha ; alii Erva do Bicho merito appellarunt, quod frequens ejus fit vfiis in Endemia illa ani inflammatione Bicho dei culo dida. Frutex hic ex radice filamentofa , alba , caule unico, viridi , medullofo ornate exfurgit. Folia ha- bet Capfico Brafilienfi fimilia, duo , tria, vel quatuor juxta fe pofita, inaequalis magni- tudinis. In quolibet pediculorum hinc inde nafcentium emergit flofculus albus ex quinque foliolis retrorliim inclinatis , quinque ftaminulis eredis, luteis, in medio poli- tis. His flolculis verno tempore potiflimum liiccedunt baccaerotundae,quaemature- fadae, prae nigredine Iplendent, copulatim pendulae, lucculentae, multos acinos purpu- rafcentes continentes , quae ab avibus devorantur. T 4 » Folia Z2-4 1 GVLIELMI PISONIS Agvara-qjiya Folia imprimis, magni fiunt in Medicina, a Chi- rurgis seque ac a Medicis expetita . Cum aftrin- gendi & refrigerandi in- figni qualitate vim quo- que anodynam habent conj undam, non tamen foporiferam. Vulneribus tibiarum, rimis papilla- rum mulierum , folia cum optimo fucceflu ap- ponuntur. omni denique excedenti calori atque inflammationi profunt , ardorefque nimios ani extinguunt, fi eorum fuccus recens expreflfus cum taedis ano immittatur. Cautio tamen ad- hibenda perpetua,ne promiicueinomni inflam- matione pro topico apponantur , ob infignem repellendi & refrigerandi vim, quas in tota hac planta videtur praelucere. Cortex ejus contufus & aquis impolitus pifces inebriat,ut in retia praecipitentur. A C v T I G v e' po-qbi. ACutiguepo-obi. Non imbellis planta fruticefcens in filvis hinc inde confpici datur , quae ex radice fuperius rotunda inftar Bulbi , faeculenta, infe- rius filamentofa , exlurgit unico caule longo, redo, arundinaceo, ex quo hinc inde promanant in pediculis folia lon- ga, acuminata , eleganter viridia, fplen- dentia, ad tadum inftar membranacea: chartae, nervo fecundum longitudinem . & fubtiliflimis lineis obliquis decorata, &: in ambitu linea rubra > fimbriata . In fummitate caulis,provenit flos inftar Lilii egregie incurvati & ignei coloris, tribus vel quatuor foliis conftans : apud quodlibet folium tria , quatuor , aut quinque ftamina extant,ejufdem colo- ris, figurae ut dens apri. Radix aflfata vel coda tempore fornis comeditur . Et inprimis a Medicinae peritis expetitur , quia fola abfque alio remedio ulcera male morata lanat , fi contula iis ap- plicetur. C A, HI ST. NATVRAL, & MEDIC. Lib. IV. C A P V T L I. V ari<£ /pedes Quiya firve Tiperis cBrafilienfis , & ZKdangamtia jive Zingiber. Circiter duodecim diverfasfpecies Piperis domefticifive Capfici Brafilienfis re~ periuntur : ut plurimum figura fruduum differentes , cum in exteris fere con- veniant. Quarum plerxque licet ab exoticorum authoribus traditas fint icones, non fupervacaneum duxi, has addidiffe. Quinque eorum genera , frudum fiirredum Qviya live Piper Brasiliense. & furfum fpedantem habent, cxterxfunt frudibus five rotundis five oblongis ad ter- ram inclinantibus. Frutefcentes funt omnes foliis & floribus inter fefibifimiles ; ex- terum fruduum infigni pulchritudine inter fe certant. Sed, ne quis erret, longe alia eft planta ab ea qux fertnotiflimum aroma Mallaguetta , Belgx vocant Grayn , quod ex Africa affertur ; nam neque femen, neque planta ullo modo conveniunt; fiquidem t JMallaguctta femen nafeitur in lobis pene ad modum Ireos, &folia dicitur habere fimilia Gladiolo. Cxterum licet virium gradu differant hx noftrx Malagueta , fere omnes tamen funt acres atque infignis efficacix , &: imprimis quorum frudus minimi funt, five ro- tundi , five oblongi, ut J^uiyaqui , & ^uiya-apua five Pimeta rodonda , JgutyA-cuwati , & J^uiya- I Xl6 GYLIELMI PISONIS CVv i y a. guiya-carapo. Excipitur tantum unica ou3c Timento, dolce appellatur , & uve cruda five condita menfae deliciis infer- tur fine ullo calore molefto. Flores omnium funt candidi, fructus fanguinei coloris, femine funt ex flavo albicante & ferventis caloris , foliis Solani fimili- bus, lsete virentibus. j TefteXimeneMexicani hanc plan- tam chilli vocant, quas fert filiquas illas, Hifpaniolas Incolas Axi, &C Antiqui Sili- quaftrum, Hifpani piper Americanum, & A£tuarius Capficum. De quarum viribus &ufuXimenes prolixe egit. Olim ob infignem acrimoniam, neque in medicinam , neque in cibum admit- tebatur , fed poftquam humanum ge- nus excogitavit corre£boria & utendi modum , utriufque nunc participat. Indigenas, Lufitani, &noftrates,ha?c Piperis genera omnia , Orientali Piperi longe prasferre folent , eaque , tum re- centia, tum exficcata, concifa, cibo, imprimis pifeibus, optimum faporem conciliant , & fanitati conducunt. In multiplicem ufum praeterea a Medicis juxta ac vulgo arefadfarefervantur , nec facile vires deponunt , fed potius fu- munt ad ficcitatis & caliditatis fupre- mos gradus . Integrum Piper recens (quod minoris eft fortis) deglutitum* fiimmopere valet ad difeutiendos fto- machi flatus, languidamque concoftio- nem , corroborat denique vifcera a fri- gore obfita. Yrinam cit in fpitituvini maceratas filiquas infufumimembra tor- pida & paralytica r eftituit.fi eo reitera- F . i r_1 mixUlS. tis vicibus laventur. Pulvis ejus apoftemata frigida refolvit Tutius autem & jucundius h*cpr*ftat, fi rite praeparatum ciborflm “lve. diamr , quod fit ace to , cui integrum Piper immerfum fuerit : tum quoque p rem redigatur cum modico Salis Brafilienfis. .... j. „rr.nfpr or’ Eximiiha: planta: jam dudum in hortis Hifpania: Sc alibi , non mo p P natum, vermn & ufiim medicum ac condimentorum fuere excul 1«. 1 in hoit.s au tem totius fete habitat* Ameriae plutes illius (pec.es obfetvantur ft fl g* ^ 1U- rum in tam frequenti funt ufu , ut vix edulia reperias quibus non ^mlcear, (Tamobtem cautio habenda, ne quis iis crebrius & immoderatius utatur. Ffen« enhn oculi & hepar exinde inflammantur in regionibus his fervidioribus, prseci^u. juvenibus & viris quid vino non abftinent, dolores hypochondriorum,. ibice ^ ternos excitant. Semen hujus planta: adeo eft acre , ut c” ™dum h m q d | oculos fetat, cum illud confricuit. Qm plura vole. :, adeat “fu Ortas pofte^ ubi exhibetur Tra&atus egregius Patris Gregorn deSihquaft • , validam proritat , corpus turbat , atque pectus maxime infefta , juradices tum, ejus fumus excipiatur orevelnaribus. Omniumhotumftut.cumfol.a6ciad.ces prima balneorum calidorum funt ingredientia. A Rte colitur, non fponte crefcit, Mangorotik i, quae apud ronus°rb*S interna ciis ulurpatur. Ac proinde cum neque cultura ve externa > qualitate HI S T. NATVRAL. Sc M £ D I C. L i b. V I. qualitate ab alio Zinzibe- 11- Mangaratia five Z inziber, re multum difcrepet, de- fcriptioni hujus noftrx non inhaerebo. Recens &: viridis, fapotis eft fortio- ris quam qux astate ficcata. ex India affertur, magna- que quantitate hic Sac- charo conditur. Qjjod an- tequam fit , Soli exponi- tur,ut fiiperflua humiditas confumatur : fed cave ti- bi a nimio ufii, prxcipue qui fanguine es fervidiori : adeo enim ofcula venarum acrimonia fua aperit, ut fanguinem fubinde per urinas eliciat . Quando cum caule & folio tranf- plantatur , folia decidunt, &: poft trimeftre demum fpacium nova generantur ; ideo fine caule fola radix plantanda. Etiamfi putem non effe Brafilise nativam, fed ex In- diis orientalibus ficut ory- za huc tradu&am ; tamen in omnibus America; pro- vinciis luxuriat ; feritur enim &: propagatur tam per femen quam per radi- cem , idque felicius men- fibus asftivis. Interdum mtegra radix, parieti appenfa, ibi progerminat. Vide qux Clu- iius & Garzias ab Horto fuper hac Planta notarunt. Fr. Ximenes. Quod Mexicam vocant Chilti , Orientis Arabes , Turcx, & Perfe di- cunt Gmubit , officinx Gwziber. Dux autem illius reperiuntur fpecies : quarum una di- citur mas , altera , fcemina. Mas habet folia magis afpera quam Gingiber,& craffio- ra , verum ejufdem figurx; radicem quoque majorem & craftiorem, faporis acris &: frigi^ltUm amafl ^ Ufurpatur adverfus affedus ventriculi &: inteftinorum e caufa C A P V T L I I SSgbambi 3 Iacua - Acdnga , aliis Jguaracjuinha? (t Herba Lanuginoja . OLimnegleda planta, infii vis ^nemorofis dumtaxat locis reperiebatur j tan- dem, cognitis illius Virtutibus, hortis eft illata. Pro vario natur* & cultur* Mu» varus modis excrefcit, & faciem fubinde mutat. Herba eft caule fatis craf- o , ignofo tereti , geniculato , qui Portulae* modo partim humi ferpit , partim erim- rE lm,ltaS’ fil™enrofas> ^bas. Caulis* ramuli pe"pe- oui^ rfiVfUnCUr-^hlnC-d^ ornate difpergunt, duo fibi oppoftti, fomrx eff.r,Pr°, UCCnS jnagnur^’ clllute viride i quod ut vari* magnitudinis, ita St „urx eft , aliquando enim leviter eft ferratum , aliquando profunde laciniatum. extremitate ramulorum flores proveniunt folitarii , magnitudine Cerafi mino- ris. ris , conflantes folo umbilico rotundo fine foliis: Casterum Chamomaelo non multum diflimiles. Semen in umbilico, ovali figura , plane compreiTum, ex fufco grifei colo- ris Iplendentis. Calida &c ficcacft in tertio gradu, linguamque praeguftata vellicat. La&ucas caete- rafque humedtantes &c refrigerantes herbas , quae pro acetariis folcnt apponi, tempe- rat, &fapore aromatico imbuit. Praeterquam quod tenuitate partium &: caliditate intenfa calculum frangat , vis peculiaris contra colicos affe&us illi inefl. Tum quoque fi flofculi &C pappi comedantur, renum vifeofitates &: uteri immundities expellunt.Sy- rupus eifdem malis dicatus praeparatur. Flatus &: obflru&iones ex frigore ortas diflipat, fi intus aflumatur , aut balneis , fovendo corpori concinnatis , injiciatur. Poten- HIST. NATVRAL & MEDIC. Lib. IV. %i9 Potentia antidotali praeftare & toxico fumme adverfari , experimento compertum habeo. Itaque quod vidi, hic referam. Brafilianus quidam Bufonem narius praegran- dem & veneno tumidum , fucco floris Sc fohorum tergo leviter inftillato, eum confe- ftim enecavit. Nec tantum animantia venenata exftinguit, fed & praecordia hominum adverfus venena munit , fi mane 8c ventriculo adhucjejuno manducetur. Aquas hydropicorum feliciter educit, & robur addit yifceribus. Indigenae ad fir- mandam valetudinem , pultibus e Mandihoca, fa6fcis, hanc herbam indunt, non fine pro- ipero fucceflu,quod frigiditatem ejus egregie retundat. Iacva A c a' n g a. FRutcefcens & orna- tiflima planta, inare- nofis potiflimum locis luxurians, a noftris ac Barbaris in ufum quoti- dianum recepta. Vulgus Lufitanoru xnledagofd no- men indiderunt. Afliir- git nitra duorum pe- dum altitudinem caule hirfuto. Foliis eft craflis Nepetae fimilibus, palniie magni- tudinis , rugofis , & ad tarium plufquam Vrticae alperis,& ut Scarlea cor- rugatis. Ex quibus exfur- git caulis , five fpica po- tius, decem circa digitos longa, granulis perpe- tuis, eilque viridibus coo- pertus more Plantaginis, nifi quodfummitas illius caudae, Scorpionis inftar incurvetur , quae finitur flofculis parvis , e caeru- leo & luteo mixtis , figu- rae inftar parvi calicis. Radix pedem longa eft, fere reria, pauca aut nul- la filamenta habens, intus alba , lignofa & lenta , fere infipida , cortice fufco. Inter abftergentes & mundificantes numera- tur haec planta , contra vulnera ulcera , quod fimul confolidandi qualitate polleat 3 tum & contra cutaneos afferius , ex aduftione natos, feliciter adhibetur, fivefimplex, five compofita. Reperitur Sc alia ipecies priori plane fimilis, nifi quod paulo major fit quoad cau- les. Radix eadem eft, folia autem paulo molliora, fpica quoque incurvata, flofcu- lis albis , quinque foliolis conflantibus. Semen denique rotundum , non triangu- lare,ut in priori. Haec nomen audit Aguaraquinha. Vulgaris quoque & trivialis plan- ta, cujus folia contufa , apoftemata & tumores refolvunt, fi reiteratis vicibus eorum fucco fricentur. Multis porro ufibus dicarunt, &: contra interna mala exhibent In- colae, V Paucio GVLIELMI PISONIS PAucioribus cognita, &innu- perrima peregrinatione mihi ' tradita hasc herba , alpedu egre« gia. Quam hadenus vero nomi- ne deftitutam , primo intuitu La- nuginofam appellare placuit , quod caulem &: folia, eaque exi- gua, pulchra, longa &c molli la- nugine obduda inveniiTem. Frudum fert rotundum &: vi- ridem , lanuginoiiim , fatuum : Radicem habet parvam &C te- nuem , non ingrati fed liibama- ri faporis,cum quadam adftridio- ne , in qua fola parte plantas qua- litatem medicam latere comper- tum eft. Contra fluxus ventris a frigore natos, apud mediterraneos & re- motiores incolas, familiare eft re- medium , mihique admodum commendatum, fed nondum in uftis adhibitum , quod in habita- ta parte Brafilias vix occurrat. C A P y T L III. IN pratis uliginofls apricis campis elegans planta Caa-atdja reperitur: Lufitanis Erva de purga de Ioan Pays dida. Vnico tenuiflimo quadrangulari caule, vix palmas altitudine afliirgit , femper laste vir efcens,par tim terras incumbens, ad genicula ite- rum in terram racuces agens pai- vulas , partim ereda ftans . Ad quodlibet geniculum, duo folio- la libi opponuntur , Nummulariae figura &: magnitudine feuredius Veronicas aut Chamasdryos , in ambitu ferrata , & pallide viridia. Ad quodlibet par foliorum flof- culus minimus provenit , quafi galeatus, albus. Pofthunc fequi- tur filiquula grani avenas magnitu- dine & figura , quse iponte fe ape- riens , femen eftundit minimum , rotundum, oblcurc flavum, minus femine papaveris minimi. Nullius odoris eft planta, fed fiporis amari. Radice eftfibrola, tenui, parva, fubamari laporis. Inter nobiliflimas &: vere medi- cinales purgantes & aperientes hasc herba merito cenfccur a peri- tioribus Incolis : a vulgo profano vix cognita, &c nondum in ufus ap- plicata: utpote cujus manibus vix tuto permittitur tam eificax me- dicamentum. HIST. NATVRAL St MEDIC. L t b. IV, _ z$i dicamentum. Quippe illius decodum vel fuccus , tum quoque pulvis , fi exficcetur , pauca quantitate exhibitus , tam valide menfes movet , ut non impune ab omnibus capiatur. Ego faecum recenter expreffum ad gj. circiter , ex convenienti liquore pro- pinatum , menftrua St urinas , tum quoque excrementa per alvum fatis vehementer aliquando exturbaffe obfervavi . Ipecacva' nh At ‘‘T’ Andem ad decantatas has falutiferas radices ordo nos deducit 5 quse prseter facul- tatem purgatricem per faperiora Sc inferiora , omni veneno eximie adverfantur. Nec credo, praeftantius remedium adverfus plurimos morbos ex longa obftrudione ortos, imprimis in ventris fluxibus medendis , in hifce terris reperin facile. Dux exiftunt fpecies , neutra a nemine , quod fciam , deferipta , earumve qualitates eximiae in lucem protradae. V traque eidem ufai dicata , fed gradibus facultatum, tum &: facie , St natali folo , differunt. Vna enim earum humi deprefla , exiguior in pratis crefcit, Pugelio non admodum diflimilis. nam caulis foliis lanuginofls exfargit multis, albifqueflofculis cingitur : radixillius eft craffa, filofa , albicans, a Lufitanis ad differen- tiam , Ipecacuanha Blanca dida , quae , quod minus turbet corpus , Sc venenis validiflime refiftat , seque pueris ac gravidis exhibetur. Altera, cujus Iconem hic damus, efl: longitudinis femicubitalis , trinis vel quinis tan- tum foliis ornata. Gaudet locis opacis, &; tantum in denfioribus repetitur nemori- bus. In fammitate caulis baccas producit nigras , fed paucas. Radice efl tenui , tor- tuofa, nodofa, fulci coloris, faporis ingrati, amari, calidi 8t acris. Exficcata inmul- tos annos refarvatur , nec facile vires deponit antidotales , fadoriferas, fed quidem vomitivas . Ejus in pulverem redadse dofis efl drachma ; in infufo , drachma; , plus , minus, du£. Facultatem habet abftergendi, meatus referandi, ac infardus exfol- vendi. Vtriufquequotidianus efl ufas, malunt tamen dilutum, quod vel unius nodis fab Vz * di» 2, 3 2 GVLIELMI PISONIS dio maceratione aut co&ione in aqua , medicam luam virtutem abunde liquoribus communicet. Poftea caput mortuum refervatum , denuoque eodem modo praepara- tum, in eumdem ufum exhibetur ; minus quidem efficax ad purgandum vel vomen- dum, fed magis adftringens. Ita ut radix haec non folum materiam morbificam, licet tenaciffimam, a par te affe&a revellat , eamque per fuperiora expellat, fed & aftrin- gendo vilcerum tonum reftituat. Praeterquam enim quod fluxibus ventris, aliifque morbis medeatur , venenis adverfatur , virufque, tum occulta qualitate, tum manife- fta,per vomitum ftatim expellit. Quamobrem religiofe a Brafllienflbus refervatur, qui illius virtutes primi nobis revelarunt. Ca a-apia'. C Ecretum hujus herbae ^ Lufitanis debemus , qui nobis eam luppedita- runt . Pufilla eft planta &: depreffa, fed quae hu- militatem praeclaris do- tibus abunde compen- fet . Ex radice enim pen- nam olorir^m craffa,ver- rucola , filamentis ad la- tera , &C inferius tenui- bus praedita , exterius c grifeo flavefeente , inte- rius alba, tres vel quatuor pullulant pediculi , tere- tes , qui quilibet unicum folium fiiftinent , obro- tundum vel oblongum , tenerrimum , fiiperius fplendi de viride, inferius paulum albicans, habens nervum , & inferius venas tranfverfim confpicuas. Florem fert in proprio pediculo rotundum , um- bilici figura , floris Belli- dis aemulum, multis fla- mmulis conflantem, ex quo femen provenit mi- nus Sinapi. Radix ejufi dem fere cum IpecacuanhA praeftantiae 8c efficacia: , unde & Ipecacuanha abufive a quibufdam appellatur. Cujus vicem in vomitu ciendo , & alvi profluvio compefcendo egregie fupplet. Eo tamen diferimine obfervato , quod primam fuam dignitatem a virtute antidotali fortiatur, quam an aliunde mereatur, nifi quod vifcera tetris fuliginibus liberet, mihi nondum experiri licuit.Radix primum haud manifefto fapore eft praedita, fedmanfa, quodammodo acris eft, &relinquitin lingua vellicantem humorem. Differt porro ab IpecacuanhA , quod ad vomitum proritandum minus fit valida , nec pari efficacia humores peccantes per fiiperiora exturbet : quo fit , ut radix , qux odore de fapore alteri cedit, majori quantitate exhibeatur. Indigena: integram plantam contundunt, &c fucco praelibato virus a ventre exclu- dunt : a colubris laefi, aut fagittis venenatis percuffi, eundem, antidoti loco , vulneri in- ftillant non fine fucceflu. Datur hic &ca\iaCaa-aptl£fipecies , priori per omnia fimilis , exceptis foliis ;quae qui- dem ejufdemfiint figurx, fed in ambitu ferrata &hirfuta: pediculi horum raris veftiun- tur pilis. Florem fert in proprio pediculo rotundum cum umbilico in medio, inftar flo- ris Chamoineli. ^ HIST. NATYRAL & ME DIC L i b. IV, C A P V T L l V. Conambdia five Filix, Coatlca & five Tolypodium > Ononidis fpecies > ConambaFmiri fhe Adiantifpecies dute , (y Tino fhe V rtica. IN denfis nemoribus mediterraneis varias Filicis fpecies luxuriant , quarum praeci- puam, minuique ab Europaea abludentem in medium hic protero. Qmcintrium autquatuor pedum altitudinem aflurgit, caule quadrato, ex rufo nigricante fplen* dente lanugine rufa obdudo . Folia ejus alata fibi invicem al- ternarim opponuntur. Foliola autem alx , funt tenera, viridia, itidem altercarim oppofita , in ambitu fubtiliter ferrata ; in uno autem latere cujufqucfo- lioli , pulvis, fecundum oram folioli in longum adpendet ru- fus. Qui inftar farina: ulceri- bus tetris infpergitur cumfiuc- cetTu. Nec florem , nec fru- dum, nec femen fert. Radi- ce efl longa faporis amari , nec tamen mordicantis ; ulceribus cxficcaijdis non folum exterius, fed lumbricis enecandis intiis exhibita medetur. Iifdem por- ro ufibus dicata quibus vete- rum Filix. Ac proinde obin- fignem abftergendi & deob- ftruendi efficaciam ab advenis seque ac indigenis in medici- nam recepta . An vero pecu- liari vi vulneribus fagitta arun- dinea fadis auxilio flt ut Dio- fcorides de ea teftatur , a me nondum compertum eft, licet vulnera a fagittis ejufinodi in- flida, hic nimis frequentia exi- ftant. Caticaa' five Polypodiv M. Verum Polypodium , undiquaque in ipfis arboribus, prsefertim vero in Palma Vrtt « curi & Carduo Caraguata, crefcit. Ceterum vulgari Polypodio externa facie fi- milis. Radice eftlongapilotanodofafiibrufo mufeo obduda, interius exalbo flave- fcente , fucculenta , dulci , cum aufteritate mixta. Vnde caules cubitum alti ,. contor ti , ftriati , nigri aut rubri reda exfurgunt. Qui in fummitate multa habentfolia , tri- na fibi direde vel alternarim oppofita, lsete viridia , mollia , nervo obfcure rufo fecun- dum longitudinem: juxta quem in utroque latere inferiori quadruplex feries pundo- rum pulveris lutefeentis e rufo conipicitur ; &: inter pundula a nervo per latera tranfi verfim multa: tenues venula: virides. Quantum ad vires hujus Polypodii Americani, facile Europceum dignitate fuperat, atque validum remedium deobftruens &C incidens, bilemque abftergendo purgans per alvum. V 5 # Conamba'ia five Filix. Ononidis z}4 GVLIELMI PISONIS O n o n i d i s fpecies. TRivialis herba, cujus nomen Brafilienfe incognitum, vera Ononis non fpinofa no- bis vifaeft. Cui multi caules teretes , lenti, pilofi, ex una radice enafeuncur lon- gi, partim furre&i, adtaiftum quafi pinguiufculi feu glutinofi ; e quibus hinc indeal- ternatim&: quafi mutuo amplexu in exortu prodeunt ramuli, quos eodem modo, petioli breves comple&untur , atque quilibet tria foliola , quidam etiam tantum unicum continentes : funtque foliola oblonga , angufta, nervo fecundum longitudi- nem & venulis obliquis inferne prodita, &: leviter pilofa. Flofculos ex iinu prodeun- tes fert luteolos Ononidis noftratis modo , cui etiam circa facultates medicas non abfimiliseft:quamobrem fupervacaneum duxi, earumherbarum cognitas qualitates , fufius enarrare , qua: ab Au&oribus Botanicis traditas funt. Radix enim eft ex ordine calefacientium atque tenuium partium , vifeofitatibus veficas dicata. V Conambai -Miri live duas Adianti fpecies. Eniam facile merebitur qui Novi Orbis vegeta- bili a non fatis e^ade femper ad veterum fpecies redegerit . Cum enim figura magna ex parte ac- cordent, omnes tame ejufdem plantas qua- litates atque partes externse i^riflime conveniunt. Quem Naturas lufum etiam eft obfervare in no- bili hac , partim a« grefti, partim dome- ftica fada planta. In- digena ob fimilitu- dinem quam cum Fi- lice habet , imprimis minor hasc , idem fe- re nomen quod Fili- ci etiam huic indi- derunt. Scilicet Co- uambui-min-, quafi parvam Filicem dicerent, cum tamen, fi internas prasfertim qualita- tes ad examen rite revocentur , Adianti vel Trichomanis fpecies fit habenda , quam Lufitan iAvenca dixerunt. Quarum major & minor hic apponitur. Vtraque celebris, &C inquotidianosufus apudasgros recepta. Affurgitmajor ultra duorum pedum altitudi- nem ex radice intus flava, extus nigricante, filamentofa fub terra ferpente. Caulis hu- jus tenuis , ftriatus , ex brunno nigricantis & fplendentis coloris , ac lanugine quadam hepatici coloris veftitus. Superius ramulos aliquot habet inordinate politos , qui , ut & caulis , folia habent alternarim pofita , dilute viridia, in ambitu dentata, atque An- gularis figuras. Nec florem nec femen ejus unquam vidi, licet diverfis anni temporibus accurate eam obfervaverim , quod quidem cum vero AdiantoEuropaso commune habet. Ejufdem quoque eft qualitatis, ejufdemque ufus ad expectorandas vifeiditates. II. Adianti minoris caules ejufdem cum priore figuras & coloris, led non veftiti lanugine , verum veluti farina quadam afperfi. Folia alata diverfas magnitudinis al- ternatimpofita,fuperne faturate viridis colobis, inferius farinapulvere nigerrimo mix- to HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. IV. i3S ro alperfa. Nec florem fert nce femen hasc quoque. Non putem convenientiusreme- dium excogitatum in pedoris affedibus, quamSyrupi& decoda utriufque hujus Ca~ nambai , quod eximie bronchias pulmonum aperit. A Deo notas herbas quas prius tadu de node peregrinan- ti, quam de die vifu percipitur, non efl: quod pluribus inhasream. Exfurgit ex radice parva filamen- tofa , in terris arenofis fponte lu- xuriat, caule ftriato , aliquantu- lum pilofo , & craflo. Folia au- tem Vrticas noftrati fimilia, ma- gna , in ambitu ornate triangu- laribus dentibus, & raris pilis prasdita. Fert fuperius racema- tim plures flofculos plane parvu- los , candidi coloris, longo pedi- culo inlidentes. Vrtica hasc ei/dem ufibus di- cata quibus Europasa . Nec lpe~ cificas in ea qualitates hadenus comperi . Semen enim &r radix inter digerentia , & urinas mo- ventia ufiirpantur. Pino' live Vrtica C A P V T LV. ^Tupaipi & V meatu 3 Alliafue tres fpecies , Ciporema > Tipi , Ibiraremo > & quatuor Taiaoba five •* K. 'linMC1 Ex caule nafcitur ere£to, rotundo, craffo, viridi, flavo & albo , more Serpentum variegato. Hinc novi caules ramorum inftar emergunt , quilibet definens in folium quater vel quinquies laciniatum more noftratis Dracunculi, viride & glabrum: con~ tinetque quaslibet lacinia nervum craflfum varie &: profunde exfe&um. Praster enarra- tum caulem alius priori fimilis exfurgit, e cujus lummitate vagina prodit in acumen definens, pedem longa, ad cujus pediculum ipicas in modum inftar Milii Indici com- ponuntur grana iiicculenta, ftriata, flava &pun£hilis rubris variegata , in quibus fe- men continetur. Radice eft tuberofa, crafla , rotunda , filamentofa , pellicula ex albo parum rufefcente . Quantum ad qualitates medicas , eafdem quidem cum noftrati communes ha- bet, fed in gradu intenfiori. Vt enim aliquafata, quamvis ad terram & Solem clemen- tiorem tranflata , remiflioribus aliquando exiftant viribus ; ita quadam, ob peculia- rem foli genium, majoris fiunt efficacias, quod in Serpentaria hac quoque locum ha- buit. Folia & radices acris & amari funt faporis , & fimile quid habent cum Aro ac Dracunculo veterum. Lentos enim &c craffos humores extenuat , obftruftiones ape- rit. Praster hasc levem aftriftoriam vim cum enarratis qualitatibus habet conjunftam . Vndefit quod inter efficacia medicamenta, &ab omnibus paffim incolis, contra con- tumacia vulnera ufurpatur. Mlffis difputationum falebris devero Acoro vel Calamo Aromatico Veterum ac Neotericorum? ego nobilem hanc plantam Captcatinga di&am, veri Acori fpe- ciem pronuntiarim . Europaso noftro externa figura five radicem five folia fpcfles ex- cepta magnitudine , multum fimilis. Sed quantum mole inferior tantum efficacia . fiipe- rior exiftit imprimis radix, qux calida &:ficca eft, grato amarore &: aromatico fapore linguam / HI ST. NATVRAL & MEDIC Lie. IV. Capicatinga, aliis Iacareca- Car ar v' Ipecies Bliti tinga Acori fpecies. Americani. lincruam vellicans. Eafola vel aliis mixta non tantum ad incidendos frigidos humores peccantes feliciter adhibetur, fed& contra venena affumta imprimis ufurpatur , ab ad- venis seque ac indigenis. Vnde facile eft colligere intenfo fatis gradu qualitatis eam eife calidse, & confiftentiae admodum tenuis. Nonfemper uliginofis locis , ficut Iris cre- fcit ; led etiam promifcue aliis terris gaudet dcpreffis glebofis , unde magna quanti- tate a Barbaris ad nos defertur. T Vlgaris herba Cararum campis & hortis nafcens Bliti albi potius quam rubri vide- V tur Ipecies quas Bredos vulgo Lufitanorum dida. Ex radice alba,craffa, filamentofa, caulis unus atque alter provenit cui hinc inde ramufculi adnafcuntur, cum foliis Bliti fimihbus , quas farina quali videntur afperfa. In extremitatibus ramulorum proveniunt flofculi virides , fpicatim congefti more Bliti, nili quod multo lint tenuiores. Semen producunt nigerrimum fplendens , rotundum, parvum inftar Papaveris. Blitum hoc oleris modo eftur &loco Spinachias coquitur, ejufdemque eft faporis & efficacias, addito lucco Limonum pro condimento. Nec minoris fit in Medicina quam officinarum Blitum , benigne enim alvum laxat , facillimxeft digeftionis, humi- dasque ac frigidas temperaturas. Proinde ego malo circa ejus qualitates Galeno quam Plinio vel Diofcoridi fubfcribere ; quod hi Blitum iners plane, nulliufquein Medicina uius pronuntiaverint. Fr. Ximenes multas Atriplicis Ipecies teftatur dari in Nova Hilpania Mexicanis Hau- tiquilite , Hilpanis corrupte J^uilites nominatas. Ejufdem hxc videtur Species , cujus Clufius meminit fub nomine 'uimia live Bliti Americani. X Menfibus » 242. GVLIELMI PISONIS Vva Crispa Americana. MEnfibus potiffimum plu- viis (quibus magna pars fruduum hic vigere folet ) fru- difera eft hasc planta. Quas ex radice alba , longa filamentofa, caulibus , e viridi albicantibus ad ordinarias fruticis altitudi- nem exfurgit , fpinis undiquaque armata. Cui hinc inde alterna- ta ferie cum longiflimis pedicu- lis adnafcuntur folia diverfas fi- guras &: magnitudinis , Iuripeb a foliis fimilia , dilute viridia ad tadum mollia , tenera , ac a ter- go fecundum longitudinem a- culeata. In extremitate &: me- dio caulis & ramorum , veniunt tres vel quatuor flofculi, ex viri- di ad luteum inclinantes penta- phylli cum multis ftaminulis eredis . His fuccedunt firudus ( qui fimul cum floribus a pi- dore prastermiffi ob itineris injurias) Mefpili magnitudine, rotundi , lasves , coloris e viridi albicantis, flriis viridibus fatu- ratis fecundum longitudinem , mox dilute flavefcentes, follicu- lo Sc pulpa conflantes , ut uva: crifpas noflrates , faporis acidi orati. Semina orbicularia , comprefla , flavefcentia , figuras ferme ut Lentes pulpas in- fperfa ; quas fimul cum frudibus deglutiuntur. frudus antequam plane maturuerit , fanis teque&jegris ad ob gratum acorem adfitim fedandam in ufu efl frequenti. Alia prjefidia medica promittit radix hujus fruticis, fed quia a me nondum experta, ejus de fcriptioni fuperfedeo & curiofas poflerirati relinquo. Melisse fpecies Agrestis. CEI ebris planta (cujus nomen vernaculum fimul cum ejus icone exciderunt) , aLu- fitanis Erva, Cidreira ob Citri odorem dida, a me ob odoris & facultatum con- venientiam inter Mdiflaefilveftris fpecies relata, licet externa facie ab ea abludat. Ex tenui radice caulis flriatus, geniculatus ultra noftratis Meliffx altitudinem aflur- git, unicuique geniculo duo folia oppofita, tam in caule quam in ramulis apparent. Fo- lia acuminata in ambitu ferrata, brevi pediculo nituntur. In fummitatibus ramorum oblongas fpicas nafcuntur , cum flofculis minimis , exalbo casruleis. Omnes partes plantse fragrantilTimas funt , imprimis folia, quas non folum recen- tia,fed ad annos exficcata, tenaciffime refervant odorem, facile gratiorem & tortiorem quam MelifTa fativa: proinde mihi aliifque rei medicas peritis incolis in quotidiano funt ufu , non tantum ad externa fomenta fed ad potiones cardiacas, loco aquas Meli x c e- ftillatae exhibendas , in frigidis potiflimum affedibus ad flatus 6c colicos dolores 1 - cutiendos maxime celebratas. C A- Caaponga fhe Crithmi marini di verpe fpecies , qua wJgo Soldanella > & Tortulaca nomina audiunt . Res hafce plantas facie &: nomine non folum fed &: qualitate libi congeneres , una quali fidelia dealbare conftitui , quia omnes h^e quotidiani ulus funt, tamque in Pharmacopcea quam in Culina receptas pro acetariis. In locis maritimis ubi fallo humore terra imbuitur , luxuriat familiaris planta, Lufitani Perexil do mar vo- cant. Ex uno atque altero caule fucculen- to,rufefcente, molli, nodofo ,partim hu- mi incumbente, partim fe erigente , nafei- tur. Foliis itidem fucculentis , oblongis cralfis hinc inde ad lingulos nodos prove- nientibus . In fumjnitate autem cujulcun- que fere caulis , capitulum oblongum al- bum ut in Trifolio, fere, loco floris exiftit, habens in le aliquot ftaminula parva crocei coloris. Folia &: breves ramuli decerpti ac parum codiluperfufo aceto condiuntur , &: eduntur, cum carnibus autpifeibus pro ace- tariis ; excitant enim appetitum , movent urinam &: aperiunt vifcerum oppilationes, ita ut fi referatur ad plantas Europasas, li- cet Crithmo marino faci e nonnihil diflimi- Xis , ratione tamen qualitatum illa fimilli- ma fit. Caaponga I. C A A P O Secunda, caule eft Portulacas, tereti, geniculato, rufo humi ferpit, atque circa maritima luxuriat in infinitum, ad quodlibet autem geniculum quinque aut fex folia appofita, figura foliorum Lavendulas, veruntamen crafla & fucculenta ut Portula- ca. Inter folia in lingulari pediculo fert flofculum dilute purpureum , quinque foliolis conflantem deorfum incurvatis & multis ejuldem coloris ftaminulis in orbem difpofi- tis, qu^e in medio adhuc flamen viride ovale continent. Radices hinc inde unicas X ^ 2%iz’ i44 GVLIELMI PISONIS agit, innumerabilibus fubtiliflimis filamentis circumdatas , & fibras ex illo variis locis prodeuntes, le terras infigunt. Folia muria & aceto condiuntur , pro acetariis ufur- pantur , ficut Crithmum marinum, Soldanella&fimilia. Tertia Caaponga, Portulaca eft quoque Ipe- cies quas Beldroga. Lufitanis dicitur i ex radi- ce autem brevi & in multa filamenta alba de- linente , producit caulem rotundum , buc- culentum foliis quoque inftar Por tulacasfiic- culentis. Rami quafi lana alba circumdati &c in extremitate cujullibetrami , o & Caiatid aliis Caapicd. Obilis hasc odorifera planta, quas ferius mihi innotuit, quod in diflitis locis tantum reperiatur, acproinde rarius infolamen aegrorum exhibita; tamen, quia ob infignem aromaticum faporem &: odorem multa promittit inremedi- Herba Lanvginosa. ca , eam ledul^ pofteritati revelandam putavi, ut ulterius de ejus cogitet qualitatibus. In lilveftribus terris ficcioribus luxuriat te- nella herba ex radice exili, filamentofa. Ad pedis circa altitudinem aflurgit caule uno atque alte- ro tereti, ex viridi albicante adeo lanuginolo, ut totus goflypio alperfus videatur . Pro vario Naturas lufu ramuli longi hinc inde a terra bur- ium expanduntur, foliis, nunc libi oppofitis, nunc lolitarie politis , inasqualis longitudinis in am- bitu leviter crilpatis, quas omnia cumramufcu- lis more Didtamni Cretici lanuginofa inftar mol- lis fericiad tadtum apparent. In extremitatibus caulis & ramulorum flores fpicatim congefti proveniunt , parvuli Iplendentes ex argenteo lubflavi , quibus decidentibus ftellulae argenteae remanent. Folia odoris funt Angularis proxime adDi- tftamnum Creticum accedentis fi modo levilfime confricentur. Succus eorum recenter expref- fus & leniter alperfus culicum &mulcarum non folum pundturis , fed & aliorum inleftorum i I' HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. iy. Mtkyctu' I. Q, tioribus arbores confcendunt , quibus claviculis luis adherentes , jucundum opus topiarium repraefentant . Qui filveftres, addito cognomine diftinguuntur , ut lunt Murucuia-ete , Sata , Mixira , Voca , Peroba , Viuna , Ter naenia, fna. Hx eximie Murucuia. hederae funtfrudiferae &efculentae, licet ab incolis ob excellentiam & frequentiam duarum illarum lativarum minus expetite. Foliorum, florum 6c fruduum facie ac qualitatibus internis inter fe diferepant , ut ex piduris &c deferiptionibus facile con- flabit. Prima nobilis hec Murucuia hortenfis , cuivis terre inlita crefcit totoque anni tem- .pore pulchre virelcit ; felicius tamen fi quotannis a luxuriantibus farmentis liberetur, fecus enimluffocatur. Frondes jucundilfimam umbram prebent fi hedereaut vitium inllar huc illuc fledantur, funiumque modo in fornicis formam ducantur , foliis hinc indevelliuntur, in quinque alia eleganter ledis. Tandem flores admodum celebres fucceduntquiPaflionis Chrifli didi, quorum circumfer entie Rolam longe fuperan- tes , ex foliolis inferne virefeentibus , luperne ceruleo purpureis emergunt : dehinc radiatim Solis ut pingitur figura, multa filamenta crilpata & in orbem explicata appa- rent, quae in centro , in medio &: in circumferentia exterius & interius caeruleo , pur- pureo , cyaneo uraneoque colore fplendentia, pundulis dilutis albo Sc rubro varie- gantur fupra confuetam naturae elegantiam quafi pulchritudine inter le certarent. Co- lumella autem illa pallida quae e medio floris exfurgit,fuperius diflecatur in quinque par- tes , quae ad latera curvatae extenduntur ; cuique parti Ipongiae formi corpus lutelcens , pulverem luteum alperfum habens adhaeret. In medio autem columellae pififormis or- biculus ex flavo albicans eft, &: huic tres clavi fiiperius infixi e flavo albi & pundulis minimis purpureis variegati & deorfum inclinati, ut brachia columnae. Flores omnes tertia pofl: Solis ortum hora aperiuntur , pauloque ante occafiim denuo clau duntur, ne decora eorum facies nimis proftituatur. Contrarium fit in Mirabilis Peruanae aliif- que floribus , qui de die clauduntur. Florent maxime fub finem aeftatis , frudumque menfibus pluviis aeque ac aeftivis maturum magna copia producunt. Omnium autem pomorum Murucu/aprxdzntillimumcQ: hoc quod ab aegris pariter ac lanis expetitum , exade rotundum , glabrum , laete virelcens cum maculis albicantibus , cortice craflo ac tenaci, pulpa crocea gratoque 6c vinolo acore jucunda , in quo m ultagranu- X 4 la fo- i4g GVLIELMI PISONIS la feminis nigri, variis tuberculis inligniti & folliculo inclufi. Mirandum vero, ali- quos feribere (inter quos dodus Monardus) Pomum hoc elfe infipidum. Nifi forte dc Peruviana Granadilla fintlocud, cujus meminit Petrus de Cieca in Hiftoria Peruvia- na, quam colore & fapore ab hac noftra differre facile crediderim. Ad Medicam illius hiftoriam tranfeo. Pulpa quae fummo febricitantium folatio Sc obledamento eft, mihi in quotidiano ufueife confuevit, vicemque fyrupi cordialis, ut &Rob RibiumvelBerberis egregie fupplet. Qualitate refrigerandi exteras Granadillas omnes antecellit, nullamque noxam, etiamfi abunde comedatur, adfert: nili quod immoderato ejus ufu dentes ftupore obtorpefeant. iEftu laborantes mirifice refocillat fitimque exftinguit. Ad hxc appetitum excitat, ftomachi ardores reprimit, fpiritufque vitales, cum recens pomum, tum fiiccus ejus in fyrupi confiftentiam coadus, & ex pofca propinatus , re- ftaurat. ’ldem praeftant flores & pomi cortices conditi, qui vix ulli frudui dignitate concedunt. Folia loco hederae cauteriis applicata, multum profunt. Mvrvcvia' II. Secunda fpecies maliformis Murucuia inter filveftres habita, caule itidem eft,ut Bryo- nia farmentofo fed fubrufo , in quo cum fuo petiolo folia hinc inde folitarie polit? & in quinque alia feda , nafcuntur , quorum medium utrimque rara incifiira laci- niatum, lingula laete virentia nervo redo & venis tranlverfis oblita, flos fiiavis eft odoris, ejufdem figura: & colorum elegantiae ut praecedentis , fed minor circumfe- rentia filamentorum, antequam fe aperit ita fe habet, utfuprain Icone. Frudus aequat Pomum noftrum vulgare rotundus, cortice craflo , flavefcentis coloris ^com- itans pulpa faeculenta, vinofe acida, tam odore quam fapore commendabili, linguam quoque croceo colore tingente. Frudus pulpa aegris ac fanis ad vifcerumar doies temperandos & fitim extinguendam licet praecedenti inferior , tamen in pretio quo- que habita. Tertia maliformis Murucuia live Granadilla eodem modo quidem ut aliqua prae- cedentium in caule folia dilpolita habet, fed peculiari naturae lufain tres lacinias feda, in ambitu ferrata, laete virentia, nervis redis &C venis obliquis multis praedi- ta. Flore eft fuavis odoris , magnitudine & figura convenit cum plerifque antece- dentibus , idem de ejus filamentis 8c columella , imo &C de frudu ipfo didum vo- lo, qui immaturus fplendet atque ex viridi fubflavefcit, ex albo inftar Colocynthi- dis variegatus , maturefadus citrini fit coloris &: digito attadus cum ftrepitu dif- iolvitur. folvitur. De caulium, radicum , vel frudhium qualitatibus medicamentofis nihil hac- tenus mihi compertum eft, frudtus tamen edulis, licet lilveftris & minus caeterisfa- porolus. Mvrvcyia' IV. Quarta Murucuia , pyriformis prima, qua: Murucuia-gmcu live Granadilla magna di- citur. Planta eft egregie viminea , lignofa, lentiflima : Caulis contortus , quadratus , coloris grilei, vitis craftitie: longe ferpitac etiam arboribus & fruticibus fe implicat. Folia habet l^te viridia, l^via, Iplendida, non ferrata, inaequalis figura:; quardam enim limt fimplicia, quadam laciniata.exhilce foliis contulis promanat color egregie viridis quo pi donec tepefeat, indita, atque podici ali- quoties applicata , profentiffimum probent remediiun contra homorrhoides. C A- HI ST. NATVRAL& ME DIC Lib. IV. ^4 9 CAPYT LXL V 'ari *e Vimbo, Gurum -ape, & Vetj-jjote-iba frce Vitis ^Arbujlim. P Roter eas quas generali nomine $ipo nuncupatas efle diximus : varias & mirabiles dantur Herbo utyvTUoi Ttmbo vulgo dido , & variis uiibus & abufibus dicatae ; quo omnes jucundum dantfpedaculum. Quasdam enim inftar funium, in aere tenfo, vix pollicis crailitiei , ad altiffimarum arborum faftigia enituntur', indeque rurfum de- miffo humi fe procipitant ; unde denuo continuato & tenaciftimo dudu infiirgunt in infinitas chordas , ita utfilvas vix penetrabiles conficiant. Quasdam vero funt huma- ni cruris craftitie triangularis , quadrangularis , & rotundas figuras , arborumque cacu- mina adasquant, eafque nunc hederas in modum ampleduntur , nunc easrurfus defe- runt atque in nodofos gyros & concinnos hinc inde luxuriant, adeo flexibiles & validas, ut quoquomodo conftringas , numquam rumpantur. His Timbo-guacu a magnitudine ; illis Timbo de Cono a Brafilianis, Barbafco a Lufitanis nomen inditum , vietoribus ad vafa liganda, contufacoriariisrhois,naupegis vero ftupo vices prober. Pifcatoribus ad retia nonfolum tingenda, & profervanda; fed&Tad pifces capiendos interior & exterior fubftantia infervit. Quibus ad Fluviorum ripas ( ut ipfe multoties vidi) contufis, aquas atro colore & virulentia quadam inficiunt , unde Pifces non tam moriuntur ftatim , quam ver tiginofi & quafi ebrii in retia fe prascipitant. Male quoque fit pecoribus fi ex hac aqua nimium bibant. Multi tamen teftantur fe lymphas multoties abfque damno licet ejus fucco infedas , haufiffe. Sequitur tandem Guaidna -Timboy nomine &: noxia hac qualitate proce- dentibus fimilis, casterum diffimilli- ma apparens, quasfola in Medicos ufus recepta eft , nec frondibus deftituta , ficut plerasque Timbo , fed floribus , fo- liis magnis, glabris, acuminatis hinc in- de vagatur , atque in caulis extremita- te tenuibus filiquis , lasvibus , cubitum longis , copulatifque ornatur . Quas merito a Lufitanis Faifaons d’impige five Fabas Impetiginis appellantur , quod earum cortex, fuccum , pifcibus qui- dem infeftum ficut &C procedentes limbo , fed impetigini 6c puerorum fca- biei,cotcrifque hujus generis affedibus cutaneis , proficuum continet. Men- fibus enim pluviis immaturo filiquo & virides , fucco turgent proftantifli- mo , eoque frigido & acri , quo fi fri- cetur qui impetigine laborat curabi- tur ; modo aliquoties reiteretur reme- dium. Quando maturuerunt filiquo tem- pore oflivo, mox exficcantur,tuncque non folum tunicam externam , fed & fuccum atque femina , quibus fcatent , paulatim nigrefeere & aromaticum odorem fpirare compmes ; verum tunc prodidis malis minus apto judicantur. Inter has $ipo , illa quoque cenfetur quo Guembe nomen habet mirabilis fane herba ad Ancoi alia imprimis utiliflima,utin tradatude Aere. Aquis & Locis latius egi. Si- cut & illa quo Guembe-gudcu hoc eft Guembe' magna , dida quo radices habet ultra tri- ginta cubitos longas. Cortices autem contuli & prunis ardentibus impoliti, fuffumi- gio fuo fiftunt fanguinis fluxum , profertim in fceminis. • In Gvaia' na-Timbo'. j a * " >£v J: I* GVL1ELM1 Cvhvhv-ape'. PISONIS IN tanta vegetabilium multitudine, non mi- rum eft, quafdam homi- nibus tantum , quafdam folum exteris animalibus, vel prodelTe , vel obefle. Inter has exiftunt impri- mis Cururu-apc &L Guaiana- Timbo , de qua modo egi. Vtraque in Medicinam recepta ; utraque pifeibus noxia. Quas proinde po- tius inter falutiferas quam venenatas recenfendas exiftimo. Hxc itaque Cururu-apc nec facie , nec efficacia vulgaris exiftir. In vaftis nemoribus aliis arbori- bus innititur . Ligno eft tenaci farmentofo &C fle- xibili , foliis decoratur oblongis , fuperius viride fplendentibus, dentatis , ex {e invicem , ad ficus fe- re Indicx modum, ‘pro- nafcentibus.Ita ut non ra- ro,pro naturas lufu , quin- quefolium conficiant, in- ferius duobus expanfis fo- liis, fuperius tribus emi- nentibus. In extremitatibus ra- mulorum proveniunt longa: {pica: , onuftas flof- culis ex albo & viridi lutefeentibus ; poft quos fcquuntur capfulx , triangulatx , & ubi maturiores ovalis figura:, quxfponte in tres partes dehifcunt i cortex autem exterior rubicundus, interius eximie eft ruber , continetque quilibet frudus duas labas , qua- rum quxlibet involuta materix molli, albx, nuci confiftentiafimili, adtadum trigi- dx- ex illo albo involucro faba fecundum longitudinem eminet , nigerrima macula fplendens , reliqua pars fabx eft fufei coloris. Continet denique faba interius carnem fabaceam flavam. Hi frudus ad abufus potius quam ufus, recepti funt : quippe contuli, aquas venenata qualitate inficiunt , ita ut pifces inebrientur &: moriantur. Folia autem viridia contufa applicata, eorumque recens fuccus vulneratis tantum prodeft , quan- tum frudus affiimtus aliis animantibus folet obefle. Adeo enim qualiacunque vulne- ra, etiam prima intentione , mundificat fcreftituit, ut merito inter prxcipuas vulne- rarias hxc herba numerari mereatur. , Tety-pote-iba five Vitis Arbvstina. TT X ftercorc avium , qu xTetyns dicuntur , ad arbores Aurantiorum depofito, herba -L nafeitur voluntaria, Indigenis Tcty-pote-iba appellata qux Vitis Arbuftinx in ar, e folio Mwti majoris fimili , ipfi arbori maritatur : quam prx nimia luxuria tandem coo- periens,exitium totale illi infert. Sed quantum hxc Zizania Aflynx malo noxia, tantum homini atque ipfis avibus Tetyns didis proficua exiftit. Quippe easdem avicula : herbam hanc e ftereorefiio natam, fi ve amor e alimenti, five medicamenti depopulari amant. Denique a radicibus & ramulis contufis& ex oleo communi inxis, emanat^inUgJ f a M I' HIST. NATVRAL & MEDIC. Lt B. IV . m medicamentum calidum , cujus crebris inunctionibus , ad vices aliquot reiteratis , ventris & pedum inflationes, tam adultorum quam puerorum, ex frigido enata: , fe- liciffimereftituuntur. Adeo difeutere & confortare creditur hoc oleum , praflertim vetus , ut nulli remedio cedat , meritoque, a rufticis tanquam domeflacum’ refervetur* Raftira caulium in aqua macerata oculorum obfcuritates abftergit,prjecipue in affe&i- bus iCtericis. r C A P y T L X I I. VMANBATIA/ V 'arice Thafeolorum fyecies Qmwidd Mite. Vum antea leCtori indicarim, inftituti mei eife, eas tantum perftringere plan- i tas &: animalia, quorum qualitates alimentofa:, medica: , vel venenata: mihi — innotuerint .Idem imprimis circa Phaleolos , Cicer es & Pifa nunc profequor ; quoniam immenh eifet laboris , imo charta mihi prius quam materia deficeret, ante- quam tot luxuriantium Fabarum & Siliquarum lilvam graphice depingerem. Hoc itaque capite eas tantum recenfeo , qua: omnibus pariter incolis familiares , 8C intei alimentofaspotiflimum habitae. Vtfiint primo Cumanda-guacu , id efl: Fabse ma- gna: diCtae. Quae pollicis funt craffitie , & ficut praeftant Europus magnitudine , ita etiam fapore & ialubritate. Inftar funis ad arborum cacumina enituntur , eafque He- dera: modo ampleduntur. Faba: torrefaCte & conwfsc cumque ovo exhibita: contra fluxus ventris in ufu funt. Codx vero ad catapla- finatis modum ventri impofita: colicis doloribus medentur; ad refolvenda quoque apoflemata par- ti affeCta: applicantur. Cumandd-guird efl: frutex elegans toto anno flo- rens & fruCtifera. Cortice viridi , ligno fragili, ra- mis furreCtis fibi oppofitis exfurgit , foliis oblon- gis Salvia: acuta: fimilibus , inferne albicantibus , fuperne viridioribus , lanuginofis, floribus luteis magnitudinis noftratium Piforum , quibus Ali- qua: comprefla: & quafi contorta fuccedunt no- ftris paulo minores . Horum ufus omnibus paf- fim incolis frequens fi coquantur, praeterquam enim quod palato blandiantur, lubricam recidunt alvum. Illa: autem qua: fimpliciter nomen Cww&ndd in- duunt, Fabis Turcicis tumfaporetum magnitu- dine fimillimae, fed fubinde colore tantum, non forma differunt , alia: enim prorfus funt albx, ali^e dilute e candido flavefeentes, alia: obfcure purpu- reae renis formam referentes: omnium cutis ad- modum nitet , & eleganter maculis diflinCta. Cumandd-miri , id efl, Faba: parva: , funt Pifa, Eu- ropaeis magnitudine paria , fed oblonga & non ro- tunda , albi quoque &: leucopcei coloris. Sequuntur tandem & illae quae Cumandatid ap- pellatae, Lablab Profp. Alpini, de quibus vide Ca- rol. ClufiumRar. piant, pag- ccxxvu. Planta hxc ex Africa in Brafiliam creditur tranflata, undique nota tam ob elegantiam quam ob ufum; perpetuis floribus & /armentis luxuriat toto anno. Semina nigra, filiquis latioribus haud longis continentur, qU£e edulia non folum fed guftu gratiflima exifttmt, fi cibis immifeeantur &: coauantur.Pedoris mor- bis medentur . Profp. Alpinus tefl:atur,urinam & menftrua movere. Y | j,„ His annumerantur Ciceres quibus Guandu Brafiliani, Belgz, a Aliquarum forma Sm nomendedeunt , adeo expetiti prat catteris, ut non minus atgns, ifm (anis conducant. Elegans hic Phafeolus Turcicorum modo tendit, ufdemque t poliis & floribus, fed multo minoribus. Iucur.de femper viret , perperuifque decoratur : ita ut ob ornatum atque ac ufumfativa fafta fit ' Qu* fyammhc diftte, Turcicis Phafeolis aliquanto funt maj ores, coloris nigerrimi :opdmifaporis ,fed minus frequentes praecedentibus. CAPVT L X I I I- Ietucu jive flAechoactin , Xalappa. Dtfea nunc agendum radice medicinali, qu* in Novo & Veteri orbe nomen nndir a fua Reeione Americae natali quaeMechoacan appelL • P oml fiWas i^nte llriat -, utnon mU terram frequentia radicum, quam lemora elegantibus farmentis & floribus impleat. dianitate im- Dofte fane &c curiofc harum plantarum quatuor fpecie g Mechoacannae iri >ares Ximenes tra&avit , ut videre eft in Annotatione u | P ^ ^ac noftra diftoria noftra Brafiliae naturali, quarum natura ut & fem , convenire ap- lonnihil difcrepare videantur : tamen farmentis, fo us, flor b S ftd £t »arct . Mihi , hic non licuit ultra duas v.diiTe fpec.es , face i.b. cf6cadl HI ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. IV. efficacia differentes , ita & radice , qua: in pofteriori hac Mechoacannx ipecie non fo- lum longior,, circulofior &nigricantior,{ed &purgandi qualitate fuperior exiftit, Ac, ut verbo abfolvam, eadem eft qua: nomen Xalappa: in nova Hilpania accepit. Quae , cum nuper ibidem adhuc latitaverit,quis mirabitur,fi etiam nunc in vafta hac Barbarie minus innotuerit, & fiib communi Mechoacanna: nomine in ufu fuerit. Omnis itaque letucn hvc Me- choacanna: fpecies Lufitanis Patdta Ietv cv' five Mechoacanna da purga dicitur : qua: adeo toto cum Flore. fere anno in agris luxuriat , ut exo- fa lit rufticis , atque ob nimiam ubertatem vilefeat. Terrae impo- lita radix, Ipatio odtidui adolefcit cum foliis : imo parieti appenfa progerminat feliciter. Planta cau- le la&efcente iarmentofo, rufo, multangulari , lento repit vel fcan- dit. Foliis folitariis hinc inde vefti- tur teneris, lature viridibus, ino- doris , cordis figuram , cum vel fine auriculis repraefentantibus . Flore decoratur quadrifolio (quam hic feparatim ad vivum ea qua erat forma & magnitudine appo- fui) dilute incarnato , intus pur- pureo ; in cujus medio capfula,loco umbilici rotunda prominet , ex qua femina aliquot nigricantia Pili magnitudine fed non figura , quia comprefta &: quafi triangularia ap- parent. Radice eft magna bifida ut- cunque extus fulca, intus tota la- dteicente, in quo refinofo liquore medica qualitas refidet ; ac pro- inde verno tempore Brafilienficol- le&a, atque in taleolas circulares diffe&a, atque filo tranffutim ex- cepta , follicite refervatur , quod ab externa injuria facile afficiatur. Pulvis radicis a femiuncia ad in- tegram ex convenienti liquore tuto exhibetur ad deturbandum pitui- toftim imprimis &aqueum humo- rem. Vel radix recens, mundato cortice, exprimitur per pannum ad horas aliquot ; quod fubfedit ficca- tur in umbra (obfimilitudinem fi- pioca didhmi) drachma in pueris, dux vel tres drachma: in adultis , exhibentur. Delicatioribus autem quiabomm medicamento abhorrent, conferva’ exinde cum faccharo fit, cuius do- is ca tanex ciicitei eft magnitudinis. Hxc conditura, quod blandum gratum ftrahimr medlcamentum 5 maSnoP<*e expetitur , & invadas Europx regiones di- GVLIELMI PISONIS M4 CAPVT LXIV. letica vuho ‘Batdta, Cara } cTamoatardna , Mundubi, CJ7- ej7 VLa?idobi. INter fru&us fubterrancos alimentofos primum locum merentur, quos Batatas, nuncupant vulgo. Quae Peruvianis Apichu, Brafilianis letica didae, eaeque quidem diverii coloris , fed qualitate congeneres , nutrientes, magnoque incolarum com- modo invidum cedunt. Pingues funt 6c dulces atque flatulentse: &: in hortis mul- Iet/CA vulgo B A T A T A. tum excoluntur. Caule farmentofo, lento, viridi , tenui fuper terram repunt, fem- per nbva filamenta terrae inger entes , ex quibus novae radices generantur variae figurae, coloris extus flavefeentis , intus ladeo ficco turgentes. Quibus pediculus ad caulem in exortu incurvatus, folium fuftinet dilute virefeens , inferne canefcens , figura cordis, ut vulgo pingitur ,vel etiam ad latera auriculas habens ut Mechoacanna. Flores fe- runt exterius dilute virides, interius candidos figura Campanulae, quibus deficien- tibus femen quoddam videtur formari, fed nullius ufiis , quia optime tranfplantan- tur fcindendo radices in taleolas & imponendo terras. Coquuntur aut fub cineri- bus affantur , luntque optimi faporis praeferenda; noftris Rapis. Batata recens contufa & affufa paucula aqua atque macerata, fermentando fit potus, quo Indigente utuntur , imo, fubinde abutuntur ad inebriandum. Alia; quoque dantur Batata fpecies , quarum prima vocatur Omenapo yeima , humi fer- pens caule farmentofo , viridi : folia quoque habens cordis figura, vel etiam aurita, folitarie polita , nervis & venis viridibus obfita. Radix ut plurimum eft rotunda , cru- da, alba, fed co£ta fit per totam fubftantiam, inftar Beta; rubra, manufque tingit cx- rulco. Cuticula eft obfcur e rubra; cultro incila nigrefeit inftar atram enti futorii. Secunda Pararo di£ta eft caule & foliis heut praecedens , nifi quod caulis hujus fit pur- pureus , &c nervi atque vena; foliorum itidem purpureae, ut &: radix. Qua; Ietiope vocatur alba eft quoque radice optimi faporis, paulo macerata com- editur, fed imprimis a febricitantibus. QVaeautcm Inhame de S. Thomey ulgo, &Brahlienfibus Caradidix, quantum omni- bus enarratis Batatis mole fuperiores: tantum dignitate inferiores exiftunt, &a plebe folutn expetitae, iilque ob ubertatem in quotidiano ufulunt. Planta eft caulequa- drato, & paulum hinc inde contorto ; longiflime repit fuper te*rram, aut etiam afcendit fepes, latiflimeque fe propagat: nam ramuli illius terram contingentes, fibras pro- trudunt 8c novas agunt radices. Verius extremitatem caulis fenioris, multae quali Ipica: producuntur, in quibus aliqua triangulata &: turbinata corpora adhaerent fiiperius, ru- dimenta habentes parvi floris lutei. Interftitio magno ad caulem proveniunt pediculi duo oppofiti, itidem quadrati, quorum cuilibet inlidet folium Sagittalis noftratis fi- gura , quod laeta viriditate Iplendet , folidum , feptem aut novem nervis ex pediculi in- lertione prodeuntibus &c per longitudinem dilcurrenti- bus , inferius prominentibus , fuperius profunde jacen- tibus , in extremitate acuminatum. Copiolum liquo- rem aqueum fundit caulis incilus inftar lacrymarum vitis. Crafla eft radix, unum pedem longa, cuticula ex cinereo fufca veftita , fiib qua flavefcit , intus autem habet carnem fiicculentam & quali ladefcentem. Co- & (jorPpohulm marinus. Similem quam Chinas radicem folent nominare hazc quoque producit terra. Pfcu- do Chinam, dequaDodonazus & alii Icribunt, verius dixeris, eamque admodum nodofam, & lignofam, inTerritorio imprimis Par aybienfi, ubicopiofe nafcitur. Formatur in aliquot tubera ficut ex appofita Icone liquet , intus & extus fubrutilo co- Ivpican ga vulgo Radix China;. lore. Tres omnino reperiuntur Ipecies , licet paucioribus cognitaz, quse omnes fub co- demnomine comprehenduntur, ob iummam quam inter fe habent, fimilitudinem;quas tamenfiinufus applices, diftinguer e necefle eft: quapropter eligenda eftquaz magis crafl- fs.) glabi a & rubelcens eft,quaz lacile cx magnitudine pedis plantatum &,ex in frequen- tious caulium fpinis, internofci poteft. Ejus brachia fpinis acutiflimis hinc inde oblita. Clematis inftar, vicinas arbores,earumquefummitates,finuofis flexibus amplectuntur, rolia fert Plantagini haud diflimilia , &: baccas croceas ad aureum colorem vergentes. In hac planta cum nihil fit fere, quin ab aliis Scriptoribus traCtatum, follicite aut Y 4 prolixa l;8 GVLIELMI PISONIS prolixe differ ere operaspretium non erit. Ea uti folent ad eadem, mala expugnanda, quas in Europa expelli folent : tametfi Chinenfi ( ut , quod fentio , dicam) dignitate &praeftantia nonnihil concedat. v , . . T i- r T Icet a plurimis Incolis, Ivapecanga vulgo Car$aparilla. J-/ tam advenis quam In- digenis,negleda fere fuerit haec , quod vulgaris illa &C notiifima f ar^aparilla ex a- liis Americae regionibus huc adferatur ; tamen a pe- ritioribus Empiricis , mox propria experientia cdo- dus, haec Ivapecanga a me aliifque Lufitanis in uiiis Medicos eft recepta. Duae reperiuntur fpecies fibifimiles , in filvis littora- libus repentes, caule far- mentofo , lento, viridi, aculeos feufpinas hinc inde habente acutas. Folia acu- minata diverfae longitudinis & latitudinis, exterius dilute, interius fature virentia, fo- litarie alternarim cauli adnafcuntur, in quibus tres nervi infigmter conipicui iecun- dum longitudinem , tranfverfim autem multas minuta venulas vario flexu tendunt . Ad quemlibet cujuflibet folii pediculum duas claviculae prodeunt lentas, longae, qui- bus aliis plantis fe firmiter annedit. Flores fert racematim : fequuntur dem baccas, primo virides, mox cinnabriae, ubi autem maturuere, nigrae , rotundas ,rugoi^, mo- re Ceraforum ficcatorum pediculisinfiftentes. Intus continent unum aut duos lapi- des albo flavos , duros , in quibus durus albicans nucleus. Vide Monard. cap. xxit Er. Ximenes quoque diverfas & nobiliores Sar^aparillas rPec;es > Paran' di modos in Mexico & Nova Hifpania dari teftatur , Mecapatli \\ lis didas. Optim autem creditur efleea, quaeprovenit in Hondura, quaque potifljmum m er ur - ropas. Sunt qui omnes has plantas referendas putent ad fpecies Chinae, verum qui radices plurimum differunt, non eft dubium quin fui generis fint plantae, "" aura foliorum , caulium volubilitate & capreolis conveniant . Quibus autem - bus benigna mater natura condiderit hanc nobiliffimam herbam , toto fere mu - do innotuit, fed quanto validius & felicius in Indiis ubi indigena eft , morbis c r - nias medeatur , illi optime norunt qui Indias Orientales & Occidentales habi- tarunt. PRxter Carcapar illam officinarum, altera hxc non imbellis, licet ignobilior, repen- tur. Lufitanis Salfa do Vraya , five farfa litteralis nuncupata , quam tamen Oonvo- Vfclum maximum redius dixeris. Ex radice lenta , longa , non cra a , e 1 ’ P cis fibris praedita , nigricantis exterius coloris , intus alba &ladis g utino i p HI ST. NATVRAL&MEDiC. Lib. IV. zy9 icuntur aliquot caules , longiffime repentes fupra terram atque hinc inde iterum radi- ces agentes. His adnafcuntur folia alternarim pofita, laste viridia, crafla, obrotunda. Ex pediculis flores prodeunt fuperius quinquangulares , Campanulas figura, coloris di- Iutepurpurei, qui poft meridiem clauduntur, mane excluduntur. Sarmenta Sc folia recentia , temperate calida habentur, &: emolliendi quoque vi pollent, ac proinde in balneis faditandis ufum habent haud exiguum, tum ad corro- borandum corpus inaffedibus praecipue frigidis , fumme profiint. Decoda denique e farmentis & radicibus exficcatis per os exhibita , eidem ufui in- ferviunt. Folia recenter avulfa fonticulis appofitafolatium adferunt. ) CAPVT L X V I. 3\0?andiroba , ^ylcmgobd 3 Ambuyaembo , & Caapeba. ■ Ederas fcandeiitis fpecies, more Bryoniae , farmentis paulo tenerioribus fafti- gia arborum enititur. Folia habet difpofita more Hederae, fubrotunda & L quafi in tres angulos delinentia , viridia, glabra , fplendentia. Flofculos parvos cx pallido lutefcentes frudus fequithr rotundus , viridis , fplendens, Pomi majoris N H A N D I R o' B A. magnitudine, fuperius circulum infculptum quafi continens &: in centro ejus tres li- neas , una extremitate ad angulos obtufos fe contingentes. Frudus in medio per inter- ftitiamorejuglandis, in tres difpefcitur cavitates, continetque multa ordine 'difpofita corpora fubrotunda, fatis craffa, quae trado cortice intus alba apparent, continentque oleaginofum nucleum cx alboflavefcentem, pellicula: inclufum. Exhocnucleo oleum parant, quo in lucernis utuntur, clariffimum &: optimum, tarde enim confumitur: in cibo non poteft ufiirpari, quia amarum eft, quemadmodum & totus frudus. Prxterea oleo hoc, utpote calido, contra dolores ex frigorenatos utun tur. Integras familias Bra- fijianorum ex nodurno frigore dolentes, fblo hujus olei affridu , memini reftitutas. T)Lantareperitur prasftantifiima , locis irriguis, maxime vero circa rivos & aquas fa- lientes , quae ab Indigenis Acaricoba , a Lufitanis Erva do Capitaon appellatur. Radix teres , geniculata, alba, fub terra ferpit , ad genicula multa tenuia filamenta agens, ibi- demque exalbo purpureum, fucculentum, fiftulofum, teretem, in altum protrudens caulem , in cujus fummitate unicum folium rotundum , Ixte. viride inftar Nymphaeae, & leviter in ambitu more Vmbilici Veneris cr enatum, protrudit. Eminus eam in- tuenti Scabiofas Alpini fimilis apparet. Ex centro infertionis caulis in folium, tenues ve- nas ad circumferentiam fparguntur. Flores hinc inde ex diverfis caulibus ex luteo al- befcentes fert. Radix quas longa & farmentofa quafi eft, contrita odoris eft radicis Pe- tpofelini. ) trofelini, guftatu perquam jucunda & aromatica, tenuium &: calidarum eft partium, ac inter radices aperientes haud poftremum locum meretur. Hepatis &: renum ob- ftru&iones &: intemperies adeo feliciter emendat, ur nullum remedium illi protule- rim. Incolo quoque recentem foliorum fuccum inter decantata habent antidota, vo- mi tumquehcutnoflxates foliis Afari, eofufcitant. Ambvyaembo'. SI ulla farmentofa planta egregie topiarium opus infilvis reprofentct, hoc fancob mufitatam faciem oblc&at. Ex tenui enim & lento caul edolitaria &: lata folia palli- de virentia prodeunt, nervo craffo & venis tenuibus obliquis dotata, ex quibus proma- nant hinc inde flores inodori, ex albo flavefeentes, & venis pun&ulifque purpureis in- tertexti, quorum figura &ftru£hira humani ventriculi cum utroque proccflii omula. Cui defuper adnedtitur tenuis membrana obrotunda, ipfo flore multo major, innume- HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib, IV. x6t ris venulis rubris varie intertexta, haud male referens hepar humanum ventriculo in* cumbens . Integra herba in varios ufus medicos ufurpatur. Amari eft faporis , balnea exinde confortantia & difcutientia conficiuntur. Suffumigia ex iis parantur ficca , quas nudo corpore vel leviter cooperto Europasi asque ac Barbari excipiunt, membraque externa &C vifcera interna a frigidis humoribus torpentia adpriftinum vigorem reftituunt. Im- primis autem decoctum ejus folum, vel cum radice Iuripeba mixtum, obftrudiones hy- pochondriorum ex frigore natas tollit , fi aliquandiu affumantur. C a a v e' b a. CLematitinon abfimilis, tenaci ac prselongo farmento, nunc vicinas arbores ornate confcendit, nunc humi inflar Colubri repit hasc herba ; ob fimilitudinem Cipo de Cobras , ob eximias virtutes & prasftantiam ErvadenoJJa, Senbora a plebe Lufitanica co- gnominatur. Tenuiffimo eft folio, rotundo, lazteque femper virente, feorfim pofito in caule, nunc orbiculari , nunc cordis latioris figura, fuperius. dilute virefcente,inferius albefcente. Ad horum foliorum pediculos rufefcentes, flores pallidi flavefcentes pro- veniunt. In fummitate pediculi granum provenit magnitudine parvi pifi, figuras ovalis, interius viride, hinc rubrum. Radice tortuofa, e cineritio nigricante, & digitalis circi- ter er aflitiei, fi juvenis fit, fin vetuftior , brachium fere adasquat, nigraque exiflit. Vt ex duabus hic appofitis liquet. Obque hanc differentiam, aliqui duas ejusfpecies efle pu- tarunt. Subftantia intus eflfolida , compada &r pingui , non multi , fed tamen fubamari, fa- poris, partium calidarum & tenuium, quas manducando fe produnt. Floret planta menfelulio, & femen fert magnum coloris rofacei, ecapfulis (lupulo fimilibus) prominens. Ego duplicem radicis fimul & foliorum ufum fum expertus. Radix in taleolasfeda,perque aliquot dies fub dio in liquido convenientimacerata, vim fuam illi communicat, nec ingrato adeo fapor e aut cerevifiam, aut vinum, quo diluitur. GVLIELM1 PISONIS diluitur , imbuit ; quin potus ordinarii loco aegri illo utuntur , quod renum , ureterum &C velicae obftrudionibus medeatur. Vfqueadeo Calculi expellit materiam (licet ra- rius hic detur hoc malum) ut Magnates Lufitani aliud nullum medicamentum huic praetulerint. Caeterumhaec tantopere praedicata herba, non tantum propter virtutes jam didas, fed &: eximiam, qua contra venena valet, facultatem, ab omnibus expetitur. Quippe fuccus ex recentibus foliis expreflus, lerpentum fanat morius : proinde Erva, do Cobres Lufitanis dida: radix autem cum foliis contuia , & e vino haufta , veneni intus aifumti vim retundit , penitufque expellit , fi imprimis ab cxceifu frigiditatis nata fuerit. CAPVT LXVII. Cuma yel Cumba, Iaee aliis Iba-gua^u fixe Auguria , Iurumu lema. , Tacjuera , & Cjuarerua-obe jhe (jAcumtr aJ finmus. CVrua vel ut aliis placet , Curuba , herba farmentola , ipecies eft Cucurbitas , arbo- res & teda afcendens. Primo protrudit duo folia Cucumeris modo, fibi oppo- fita,e quorum medio poftea prodit caulis ftriatus , farmentofus , primo hiriu- C y R v a. rus mox glaber, humi repes autfcanndens Cucurbitarum modo , ac capreolis fiusft HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lie. IV. z6$ annedens. FolialiincindeCucumerummodo appofita habet, lingula fuis pediculis longis infiftentia, in lacinias divila, inferius hirfuta, albicantia , fuperius viridia & gla- bra: Prope pediculum cujuilibetfolii clavicula proditlonga , contorta, arde fe impli- cans vicinis arboribus aut pedamentis appofitis. Inter folia hinc inde in propriis pedi- culis nafcuntur florum rudimenta conicas figuras , unde prodeunt flores magni, craffi, dilute flavi , exterius ftriis virefeentibus diftindi. Frudus longus eft aliquando viginti digitos, corticeglabro ut Pepo, ex rubro purpureus. Carofeu pulpa ad flavedinem ac- cedit, odoris dulci-acidi, inftar pyrorum agreftium , faporis ingrati , ideo vix comedi- tur nifi allata : femen continet copiolum, figura &: magnitudine Cucurbitas feminis, fed quod exterius in fuperficiefuafulco eft pundulatum. Frudus ob fragrantem odorem imprimis expetiti, imprimis fi per menfes aliquot (ut ipfefiepe tentavi) ciftasindufie & veftibus appofitas fint. Pulpa eft refrigerans &: humedans, ac proinde Barbari febri - citaiites ea utuntur. ^ I a e e' five An gvria. T ace aliis Iba-guacu five Anguria, fativa planta, & tradu temporis quali nativa fa- J-da; nullibi in Indiis felicius quam in Brafilia provenit , Lufitanis Balantia , Belgis five Melo aquaticus, non improprie dida. Per omnes Europas Ameri- casque regiones calidiores notiflima. Repit caule farmentofo , hirliito , multis capreo- lis fe terras afligente: foliis profundis laciniatis &: incilis, longis, eredis, ftriatis. Ex flore pentaphyllo, parvo, flavo, ingens frudus rotundus cum cortice viridi tenaci na- fcitiir. Carnem habet fucculentiflimam in mediojuxta femina rolacei, ceterum albi co- loris, tanta aquas dulcis & frigidas copia refertam, ut inter edendum tanquam e poculo hauriri poflit. Adeoqueasftum vifcerum compefcit, ut haud facile febricitantibus con- venientius refrigerium fuaferim. Idemprasftantfaccharo conditas. Ingentis molis feli- ciflime toto anno, imprimis menfibus asftivis proveniunt, terra licet fterili&arenola. Seminibus fcatentmultis , Cucurbitarum magnitudine & figura, diverfi coloris , quae primum locum obtinent inter femina frigida majora. Vnde emulfiones, aliaque medi- camina refrigerantia quotidie parantur ; accedentibus casteris feminibus frigidis, im- primis Melopeponutn & Cucumerum. ^ Adeo enim horti Incolarum Melopeponibus imprimis luxuriant, ob facilem cultu- ram & felicem proventum, ut nimia abundantia vilclcant; excipiuntur tamen qui carne funt viridi , folida, guftu &olfaduliiavilIima, &: casteris flavis Melonibus falu- briori; led quia figura & natura cumEuropasis conveniunt, eorum deferiptioni non immoror, Iconemque fatis fuperque ab autoribps exhibitam, fupervacaneum duxi aenuohicaddidifle. < Z Sequuntur I v R V m v'. C Equuntur aliquot plantae hu- ^ mi repentes , ex parte Pepo- nibus, exparte autem Cucurbi- tis five Hifpanorum Calabacis a- fcribendae; figura potius externa quam qualitatibus internis, ab iis abludentes. Prima & optima eft Vrumu , Lufitanis Bobora , Folia fert fere fimilia noftratibus Pe- ponibus filveftribus rotundifor- mibus ; & florem quoque flavum pentaphyllum, magnum. Frudus eft magnus , orbicularis , ftriatus , compreffus, cortice tenuiflimo , coloris cinnabrii cum plurimo albo mixti , interius autem cro- ceus, femine multo , albo, noftratium fimillimo. Boni faporis efl: Codus feu etiam affatus fiib cineribus. Incola eo , tam ad fanitatem quam ad palatum , cum meile vefcuntur. Secunda vocatur, Ieruak gura &: qualitatibus priori haud multum diflimilis. Tertia , Taquera dida., inter Cucurbitas lageniformes potiffimum numerata. Fo- liis caeterarum Cucurbitarum fpeciebus flmilibus. Flore quoque albo, magno , penta- phyllo , obrotundo , in medio habente flamina brevia lutefcentia. Semine pallido, compreflo, utraque extremitate quafi bicorni. Frudus eft cortice duriori, faporis dulcis, qui inter alimenta medicamentofa primis Incolis & ipfis Europaeis refervatur, refrigerandi flmul & nutriendi facultate pollens. Saccharo conditus inter bellaria apponitur ; alias enim , licet diverfos apparandi modos admittat, minus gratus efl fto- macho. Cruda enim non folum minus fuavis , fed fi pravos offenderit humores in ventriculo, ibique moretur , corruptio concodionemanteverterefolet. Quod idem Gal. Diofcorid. &: alii veteres de Cucurbitarum natura teftatifunt. Gvarerva-oba five Cvcvmer Afininus. IN omni terra arenofa fitienti luxuriat, &farmentofo caule humi repit Cucumer filveftris. Folia habet in longis pediculis Angulatim pofita, quodlibet in tres lacinias fedum , ac in ambi- tu dentatum atque hirfutum. Flore, ut folet, flavo,capaci. Fru- du magnitudinis ovi gallinacei, ellipticae figurae , tuberculis per ambitum acutis , qui ubi matu- ruerit,pallefcit. Semina tranfver- fummulta, inpulpamore Cucu- merumfita. Ita uf,fi quis hujus noftrae Ame- ricanae deferiptionem conferat cum Cucumeris Afinini Euro- paei , exparte cum ea convenire, atque ex parte diferepare , pro vario naturae lufii comperiet. Succus autem ejus , quod Ela- terii nomen audit, lumme amarus fed ex fecundo calefacientium ordine habetur. Vfus ejus haud frequens apud advenas , multo minus apud indigenas, etiamfi ef- ficacia illius non fit incognita: & parium credo virium ac illud, de HIST. NATVRAt: & MEDIC. Lib. IV. ^5 quo veteres paffim reflati funt. Ego fane , licet contra hydropem valeat, diffiiafor fui illius medicamenti , idque ob tres potiffimum rationes. Primo , quod perpetua debet efle cautio in Indiis circa ufum medicamentorum tam efficaciter purgantium Secundo , quia expertus luna idem quod Mefue de ejus viribus olim teflatum reli- quit, fcilicetpra?teraliaquieadfertnocumenta,vafbrum quoque ofcula aperire, tormi- na excitare , inteflinorumque tunicas abradere , licet corre&oriis munitum. Vnde Dyicnteria facile provocatur, qui morbus in Indiis plus quam alibi, medica: artis pe- ritis merito extimefeendus. r Tertio, quia licet ferum /anguinis a remotioribus partibus in articulorum morbis extrahat, tamen minus conducat. Quod Arthritis ut & Nephritis fere incognita: fuit , faltem rariffime hic appareant. & C A P V T LXVIII. Tres zArbufcuU Marina, Coralloides , Spongioja , &T aerifera. IN quibufdamBrafiluelocis juxta rupem illam Refiffo vulgo didam, quando maris receffibus littus minus immerfum efl , infinita lapidea excrefcentia , nunc arbufeu- aru®, nunc Braffica Cyprinainflar,in ipfo fundo, calo fer eno confpiciuntur.Qua pro diverfitate vel alga, vel fungorum plantarum que maritimarum (quibus cryflalli Arbvscvla Coralloides S p o N G I O S A. norepaulatim lingulis accdfibus aqua lalla vi Solis agglutinatur) vario & miro natur* ^fuciefamt, atque cfundQcrats, moxdurifW, fiinfolefiturin Iittore ficco , ni- eique coloris fiunt. A magnatibus in Hifpania & Belgio expetit* , ut ades & iiibter- aneas cavernas illis exornent. Maris accola: &pifcatores in ufum medicum potius « humires eqhebCOta F gCnUS af,ibe.nt’& rafuram contra fluxus ventris &ruen- ioIWs F Ef° cemedmmhocutpote crudum Barbaris reliqui.atque apud laraturm °PS0S n°ndum ln u'us aPPlicavi> «ce inftar coralii officinarum pre. [M-rupibus&vadispetrofis fupernafcuntur, quoque fpongiofs arbufculz. Inter filas inufitata: formatprodit una c*teris facile elegant.or, cujus Iconem hic exlribeo. Z a Ad ) >'«r. » •v B 1 1 t T ^ L;ii % I1 4* <£ * ; GVL. PISONIS HIST. NATVR. & MEDIC. Lib. IV. Adta&um quidem ejufdem cum aliis fpongiis mollitiei &c coloris ,fed non tantae fle- xibilitatis : erigitur eniminftarpetrofaearbufculaecoralloides ad duorum circa pedum loncritudinem, Sc duarum palmarum latitudinem , mediocri foliditate praedita, impri- D mis inferius circa planta: pedicu- S A R. c a' 5 o. Ium. Quia autem nullus ejus prae- ter quam aliarum fpongiarum ufus innotuit , illius delcriptioni fuper- fedeo ,fed ob elegantiam tantum &: raritatem, mantiflae loco, eam lectoribus exhibeo. HErba illa Marina quae ab Hi- fpanis SargafO , aNoftratibus nomen accepit, Lenticula marina , licet impro- prie,nominatur. Eft enim non Al- ga, fed Arbufcula baccifcra, pal- mum longa, tenuibus caulibus grifeis , & perpetuis foliolis ferra- tis fature rubris in glomos convo- luta. Qua: circa Infulas Flandri- cas vulgo di£tas , incerta quidem origine undiquaque fluitans, adeo magnam maris partem oblidet, ut folum , nonfalum diceres, & re- mifliore vento moram navibus haud parvam faciat. Atque ideo ille tra&us Oceani Lenticularis, de |fc00ft-2tt a Belgis ex lu- diis redeuntibus nomen accepit. Raram hanc plantam pubes nau- tica Lufitanorum , ut & Batavo- rum, indifereta quantitate mace- rant & coquunt cum liquore con - venienti, eoque non fine felici fuc- ceffu contra difficultates uri- nandi utuntur. Infipida eft, praeter falfuginem ex aqua contradlam. Nulla radix confpicitur , fed fola rupturae veftigia apparent. J FINIS LIBRI A R T h G V L I E L- M lif? GVL1ELMVS PISO Clariffimo Vito 9 D IOHANNI ANTONID Ai V AN DER LINDEN, Do6t. & Prof. Medie. Pra<5t. ordin. in Acad. LugeL Bat Amico deteri & [olido. Aturae h aec non tam /aera , quam admiranda quae deinceps animus eft promere , priufquam adeas contemplatum , patere te in ipfo li- mine paulifper a vetere tuo &: inde a communibus ftudiorum tiro- ciniis conjun&iflimo amico fifti , atque tuo fub nomine paucis me ad le&orem praefari, Quod quidem eo confidentius urgeo, quia, invitis tot eruditis tuis curis facilem te femper atque promtum fue- rim expertus, cuique nihil fblet evenire gratius, quam veterem ami- citiam novis ufque & ufque fiiccendiculis foveri atque perpetuari. Ita fcilicet fert Natura rerum , Clariffime Vir, ut dum in fpeciofa & admirabili illa rerum varietate qua Mundus confiftit , alii aliis dediti fiint ftudiis & exercitamen- tis, certum tamen maneat didum illud. Suum cuique pulchrum. Dum enim tu crebris feriptis exafeiatis teftaris, facundiam & eruditionem illum non deferere cui potenter leda eft res : fic ego mihi congratulor in parergo hoc,jucundiffimi veteris naturas thea- tri in Orbe novo obfervata ad incudem denuo redigere. Decennium circiter eft quod exoticas illas lucubrationes measprotruderim potius quam ediderim in lucem , ro- gatu coadus fere, fi fas dicere , amicorum, & inter eos Excellentiflimi P, M. viri, Ioan- nis de Laet, qui fuisfe meritis optimi cujufque memorias atque defiderio intulit ve- lut cado. Cui viro , cum difficile mihi erat quidquam negare, ad praeli curam fe offeren- ti, non potui non, tum hoc, tumcasterameafcripta credere , avocatus ipfe in caftra ad Illuftriflimum Auriacae Principem. Vndefadum , ut omnis mihi adempta fuerit oc- cafio , non dicam addendi quas neceffaria & generis erant difficilioris , adeoque otium & meditationem requirebant attentiorem ; fed vel relegendi ea quae non nefeiebam reftare emendanda infchediafmatis meis faepe fubito natis & e memoria limandis po- liendifque. Pofteaquam ergo flagitare Tvpographus novam ccepit editionem, pror- fus me ad eam curam appuli , & quidquid fubcidere temporis curfitationibus & 'z&to - (quae, ut ipfe olim egregie es expertus in hac urbe , totos requirit dies ) potui , id illi uni totum impendi , fatagens ck f v tp^ovii^av , quod aiunt, opus proferre fi non fapientius , luculentius faltem &: quod multorum curiofitatem multis in rebus obleftaturum confido. Revocare itaque conftitui hoc libro ad examen, primo Ve- nena quae plantae partim, partim animantia produnt, una cum eorum antidotis feu ipfis venenorum venenis. Deinde Infedorum aliquot cum naturam tum metamor- phofin vere admirandam 5c in aeternum celebrandae Creatoris potentiae atque fa- pientiae locupletiflimum teftem. Etfi vero fatis mihi bene fim confcius , non omne me pun&um tulifle in re tam difficilis quam abftrufae &c vix perfequendae indagi- nis, obdenfam, qua involvitur , caliginem , poly daedalam maeandrorum, quibus indagari debet , varietatem atque perplexitatem; tamen videor fpondere Medicorum filiis pofle , non contemnendum ad fe emolumentum ex horum le&ione redundatu- rum : praefertim fi animum dignabuntur advertere ad ea , quae & ego praemonenda pu- tavi, & facile Tu, fiquifquam eruditorum, agnofees. Horum primum eft, uteo- rum , qu^ enarrabimus praecipua , quantumvis primo intuitu vel nova vel etiam por- tentofa videbuntur , non modo ceu antiquiflima, fed& quam maxime Naturae, imo ejus autoris Dei legibus confentanea contemplentur . Homines quippe novi &: in Z 3 feru- ) 2.6 8 fcrutrandis Natura: receftibus parum exercitati, de facili fidem derogant his, qua:, quod ante fibi inaudita fiint , impoflibilia opinantur. Quod videtur haud aliunde ipfis eve- nire, quam quod pl eraque Angularia Naturae opera in fenfus quidem, tam infrunitorum quam brutorum magiftros atque duces, incurrant: univerfalis autem vis & incompara- bilis ejus majeftas paucorum fe oculis Sementi ingerat; utpote eorum duntaxat, qui in- defefio labore & irrequieta meditatione nituntur Natura: librum nocturna veriare ma- nu, verfare diurna.Iftos itaque exhortatos velim, ad meliorem horum cognitionem ad- ferre judicium rectum & circumfpe&um , quo fe non iolum muniant contra nimium credulas ludorum fuperftitiones , Se plufquam aniles perfuafiones : fed vel imprimis contra propriorum fenluum incantatriccs fallacias, a quibus facile eft decipi eum, qui ex uno vel altero intuitu, guftu, olfa&u pervenire fepofle putat in notitiam corporum fublunarium eorumque facultatum : quafi fcilicetNatura rerum , veluti proftibulum in veftibulo fedeat , fuiqiie copiam faciat quibufiibet praetereuntium ; non vero intimo in receifu atque penetrali fe abfeondat , non fine magno labore , fine cafto amore , fine numinis aeterni leu parentis faventia atque permiffu adeundam. lita ergo avia viarum quo &c certius tutiufque devitent, monendi funt praeterea & illud, (quodnefeio qua aut temporum injuria, aut ingeniorum focor dia, aut nimia fui fiducia abiit omnino in defuetudinem,) nempe ut noftrahaec qualiacunque inventa ad prifeorum &fidiifimo- rum , imprimis Hippocratis Natura: & Medicina: fidilfimi interpretis , nulli non Na- tura prudenti vere admiranda placita , conferant diligenter & trutinent exa&e. Cer- tum quippe , illum virilm , & quotquot ejus veftigiis inhadere preftius , ad illud verita- -tis ac utilitatis rerum notitia: culmen pervafiiTe, quo adire quemquam pofie negant , qui aliam fuerit ingreflus viam. Id certe haud invitus fatebitur, quifquis fe tuum imitatus exemplum, totum dabit in ruminationem eorum, quos ex libris ejus reliquos fecit, non dicam , invidiofa vetuftas , fed humanum in genus mire mifericors clementia divina. Neque propter ea tamen eos nos quis putet, qui cenfeamus, ullum hominem , quantus quantus etiam fuerit , infallibilem , ulliufque dogmata pro indubitata: veritatis nor- ma perfedaque faciendi regula efle habenda. V t jam fibi parcere liceat iftis N eotericis paraphyficis, qui ipfum hoc de Medicis dogmaticis ad ravim ufque clamitant totiefque ingeminant , nullis non argumentis contendunt , fecum ipfi digladiantes. Qui qua- les fint ipfi , facile eft difeernere detrada jam obfoleta illa V eritatis 5c Caritatis larva , quafefcioliifti & uni quaeftui infervientes abfeondere folent apud imperitam & falli tam pronam quam promptam plebem. Cujus in omnem opinionem per quamlibet &C, quantumvis abfurdam , modo ipeciofam jadantiam, mobili ingenio freti, non raro triumphum canunt ante vidoriam. Quid enim, an non quotidie videre eft ingenti- bus promiflis turgidos illos , five Vrofcopos impoftores, live fumum olentes ciniflones, magnis excidere aufis,imo excindere e terra viventium multos eorum, quos morbi t sedium, vitae dulcedo, fpei fallacia, & amicorum fsepe importuna commendatio pel- lexit inipforum cades ? Qui tamen, quamvis manifefti fint famam novitate aucupari , ut animas crumenas, prsefertim opulentiorum negotientur , fi forte cafu in bonum eventum inciderint, veljejunum aliquod in Macro vel Microcofmo inventum adepti funt, lepropterea audent invidia: fubjedurn crepare. Quafi vero hoc quod vivimus, fseculum, adeo foecundum &: ferax eftet magnorum ingeniorum & invidiam vere me- rentium : Cum per Deum atque hominum fidem perpetua potius commiferatione di- gni fint omnes hujus farina: homunciones, qui in contemnendis qua: non intelligunt, imo ne adeunt quidem , iunt fervidiores , quam felices in novitatum fuarum aut certi- tudine demonftranda aut utilitate edocenda. His, inquam, univerfa erudita anti- quitas 4 imprimis nofter Hippocrates, nomen eft , praetereaque nihil. Quem quia pau- ci legunt , pauciores intelligunt , idcirco eft, quod multi ad illum Solem caecutientes , nefeio cujus Syderis vel Lunse lumen malignum fequi potius, & quamvis Charybdes fc vitare profefli, inNovaturicntium Scyllas ferri cum aegris iliis malunt, neque errores fa- teri prius , quam ubi in le experimenta capientes, idem in praecipitium fe dederint. Sed haec quid attinet apud te, Amicorum optime, aut prolixius narrare , aut queri enixius ? quem novimus , ifta non modo non ignorare , ledne dilfimulare quidem ; quin omnibus in id unum animi nitentis viribus incumbere , ut tandem aliquando Hippo- crate nata, an fata dicam , Medicina & luo reddatur nitori 6c omnium inferatur amori. Vndefimc Viri in Medica republica graviflimi,ut D. Tulpius, D. Vicquius, D. Wulle- nius, 2.^5* nius , atque alii multi in arte exercitatiflimi , tibi pariter ae libi gratulantur , quod in- comparabile illud Afclepiadium lumen , hodiernas lippitudini ulque adeo moleftum , noncefles objicere toties , eoque non paucos aut parvos detegere errores, & in certam medendi rationem prasire. Ita interim denuo reperta &c fua laude digna attemperare prifeis fatagens , ut Iperandum fit, populum deinceps Academicum iuccomagis falu- tari, eredioreque imbutum Ipiritu , fore aliquando obfervantiflimum aurei illius apud Tacitum didi , tam Medicorum filiis, quam Politicorum apprime necefiariilci- tu. Intra deforme oblequium & abruptam contumaciam pergere, iter periculis & am- bitione vacuum. Cujus fi noftri redefenfum intelligant videbunt moneri fe non mi- nus illiberale elfe ingenuo , alterius fe ad opinionem , quam libidinem componere , gregis inftar hunc illumve Caprum fequi ducem, eo prasfertim inftudio, in quo nun- quam aut finis eft inveftigandi aut pofteritati adempta facultas aliquid vel inventis addendi vel temere creditis demendi. Sed & illud ifta monet gnome , ne nimio quis ftudio declinandi vitia in contraria currat , nimiumque confifus vel fuis vel tot recen- tiorum titubantibus inventis tutofe pofie putet infultare prilcat fapientias conlultis : quin difeat potius , depolita lafcivientis ingenioli intemperie, putidaque philautia, & noftri feculi&: veteris pariter bonis uti frui, medendique viam periculis quam maxime vacuam ampledi. Q_upfanefi&illi,&:nos cum illis, atque adeo animis viribulque &c ftudiis lociatis aipirabimus , procul dubio cum populi falute ( cujus nos pradidem ar- tem profiteri gloriamur ) agetur longe melius . Quam fibi mentem qui non optet , e noftrisputo clTe neminem. ) ✓ HISTORIA NATVRALIS & MEDICA LIBER QV l N T V S. De Noxiis & Venenofis Vegetabilibus ac Senfitivis, atque eorum Anti- dotis. Quibus aliquot Metamorphofes Infectorum, tum&: Viv^e leCtiones quorumdam Animalium inferuntur, C A P V T L cDe V menis , eommque Antidotis . Agno licet V cnenorum proventu , quibus paflim Animalia , Planta:, ac Mineralia turgeant, univerlus Orbis terrarum luxu- riet; tamen praster primum Naturas inftitu tum accidit, ut quid- dam alicui (it malum Sc noxium. Nam quod multis alimento , quibufdam eft veneno. Lepus marinus Mullo cibus eft inno- xius , at lethalis eft nobis : ac viciftim , quod uni eft veneno , ut Elleborus &: Cicuta homini, quibufdam animalibus, ut Capras Sturno & Coturnici, eft alimento. Et vice verla Aloe vulpem , nux vomica Feles, Mures &: aves enecat, nobis medicina eftfa- lutaris. Sic radix altilis Mmdihoca a venenato fucco nondum repurgata, homini letha- lis , equis &: bobus casterifque animantibus nutrimentum prasbet. Celebris quoque illa Herba Viva, Iuquiri dida, Oves & Capras pinguefacit,interimit homines. Bafilifco venenum eft naturale, Sc aliis animantibus minime. Non autem Plinio aftentiendum , quiin eum finem a Natura produci teftatur, ut iis pro libitu homo, incurabili vel animi vel corporis morbo detentus , utatur, ac violentis toxico haufto cruciatibus vita: finemimponat. Nifi hoc forte attribuendum huic genti Barbaras, artibufque Magicis fupra modum dedita:, & in omnibus prope venenis dignofcendis mire folerti, quibus hoftes & focios, lucri aut libidinis caufa , pari forte exftinguunt. Mancipia illa ex Afri- ca huc deduda , ubi horrendi voti compotes fieri nequeunt , cum dominorum vitxin- (idiantur, duriffimasfervitutisjugi,inedia:, acvariarum calamitatum impatientes , ad unicam illam libertatis viam, nemini non perviam, confugiunt. Veneno ubique ob- vio , fibimet ipfis atroces manus inferunt. Gratulantes fibi Natura: renuntiare , vindi- damque, dominis plus j ufto (everis, reponere. Sedha:c, relido abufu, fecus inter- pretanda funt: cum animali non folum rationali fed & irrationali inftindus fit datus, per quem creatis omnibus dextre utatur, bona& vita: utilia feligat, fugiatque nocitura. Quo fpedat quoque pulchrum illud patris eloquentia: Romana: de finibus. Placet Stoi- „ cis, quorum ratio mihi probatur, fimul atque natum fit animal, ipfum fibi conciliari &C , , commendari ad fe confervandum,&: adfuum ftatum &: ad ea, qua: confer vantia funt ejus ftatus, diligenda. Ecquid enim, per Deum immortalem, ex quo non aliquam percipiat utilitatem? Ex ipfis Viperis adverfus Viperas conficit antidotum, quo venenis omnibus &: venenatis morbis rcfiftat. Ex Mandihoca, radice, maximo fcatente veneno , optimum alimentum non folum , fed 8c antidotum concinnatur. A Scorpio , Scolopendra , Co- lubro , reliquilque Serpentibus idus , ab iifdem petit remedium : a (olo hepate pileis Vruti pundura ejus venenata curatur, cum exteris remediis refragetur. Necexifti- mandum, benignam Naturam remedium denegafle, ubi morbum invexerit, fed omni veneno alexipharmacum addidifie atque oppofiiifie. Bafilifci lethifero veneno, Mu- ftelx HI ST. NATVRAL & MEDIO. Lib. V. *;i Aela: virus, falivam hominisjejuni, Serpenti, Vipera:, Scorpio ca:terifque venenatis adverfari conflat. Adeo placuit Naturae nihil elTe fine pari. Equidem vix dixeris , ve- nena, an alexiteria plura fint pronata; & ubi fpecificum incognitum, magna: illa: com- poiitiones ejus vicem fupplent. Folia , flores 6c frudus herbarum Tangar ac a Inquiri, venena Brafilia: facile prima, propriam luam unaquaeque radicem oppofltum habet Antidotum. Bufoni Cururi alnlque infedis venenatis , folius Nhambi, decantatae illius panacea: , iiiccus fuffufus , vel cinis Tabaci aflperfus , praefentem mortem inferunt. • Plurima alia hujuflnodi hic producuntur, Indigenis Barbaris, quam exercitatiflimis ad- venis, notiora. Illi enim Serpentum , Viperarum, Bufonum , & Pifcium venenatorum pinguedinem, capita & jecinora idibus venenatis paflim applicant ; imo integra infeda qua: vulnera inflixerunt, propriis vulneribus audader & felici cum fucceflu imponunt. Quo quidem experimento comprobant veritatem jam a Galeno i i.defimpl. Cap. de Dracone marino, &lib. dctheriac. c. 1 1, aflertam, aliaque fimilia veterum ac neo- tericorum oblervationibus firmatam: inefle fcilicet multis venenatis propriam antido- tum. Poflum ego teftari, aliquas venenatorum punduras nulli ceflifle remedio , quam hepati ejufdem animalis , &£ potiflimum ea parte applicato, qua veficula: fellis eft continuum , teftante id quoque experientiflimoRondeletio; aliquas autem pro reme- dio admififle tantum carnem ejufdem animalis impofitam. De quo exadius in parti- culari venenatorum enarratione. Hinc manifefte apparet, partes diverias animalium non tantum diverfo exprimis qualitatibus proveniente temperamento : fed & peculia- ri qualitatum occultarum, feu ut aliqui loqui malunt, virtutum fpecificarum harmo- nia invicem adverfari: & aliquando noxam a veneno inferendam vel illatam tolli, quia elicitur vel extrahitur propter fimilitudinemfubftantia:, quam pars exterius applicita habet cum veneno impr eflfo ; aliquando vero , quia extinguitur, & , ut ita dicam, mor- tificatur propter contrarietatem & antipathiam , qua: parti impolita: efl: cum veneno inflido. Hadenus de venenatis idibus eorumque remediis topicis, quorum fit mentio apud Authores profanos non folum, fed quod lacra pagina quoque in Hiftoria Tobia: cap. 6. 8. & 1 1, confirmat, ufum fcilicet & abufum Iecorum & Fellium antiquiflimum fi- mul veriflimum efle. Nunc alius nodus , qui quidem altioris videtur indaginis, dif- folvendus reftatflcilicetde Fellibus & Iecinoribus quorundam animalium intus alium - tis , quod duo illa vicina vifcera , fi alterutrum eorum propinetur , maxime contrarios edant elfedus. Sicut enim venenatiflimiferpentis Hsemorrhoisidui Gobii pileis jecur cum Allio fumtum;Alpidumvulneri,Iecur Apri exhibitum; ipfius denique canis rabidi hepar toftum & in cibis aflumtimg Vipera: morfui , illius caro medeatur, reflante id to- ta fere erudita antiquitate ; Ita Fel Viperinum apud omnes ftatuitur venenum tam pra:fens,ut vix quilquamab ejus afliimtione evadat ni fi per propriam Vipera: carnem: Fel Leopardi intra fex horas interficiens, nili per coagulum Hirci filveftris fubveniatur. Fel Leunca: cito quoque occidens : Fel pileis Canis, unius grani quantitate deleterium efl. Sic ego, qua: quali magica vel fuperftitiofa mihi primo intuitu apparebant, cum ftu- pore vidi exercitatiflimos Indos medieaflros, eorumque imitator es, ex propinato unius animalis Felle calamitates &: mortes : ex alterius vero animalis Hepatis exhibitione lalutem & vitam promififle & prseftitiflejficquealterumveneni, alterum Alexipharma- ci vices liibiilfe. Ratio hujus rei fatis obfcura , quxqueme fa:pe torlit ; nec hadenus inveni quod mihi plene fatisfecerit. Lis quidem ha:ret inter authores, an venena ani- malium , quorum funt venena, fint nutrimentum , an excrementum. Si primum, haud facile eftdacerecur una pars animalis venenati magis fit venenata quam altera, cum nutrimentum ad omnes partes appellere debeat ;nifi quod in aliis partibus permifeea- tur aut fanguini aut pituita: aut ferofis humoribus, quibus vis illius infringitur ; in folli- culo vero fellis a bilis acrimonia exacuatur. Si pofterius, facilius poteft dari ratio ; quod nimirum venenum illud excr ementi tium , a maflfa fanguinea fegregatum , ad follicu- lum fellis amandetur. Mentem tamen meam libere aperiam, ut laltem aliis calcar addatur ingenium quoque fuum convocandi. Neque enim facile efl vel fagaciflimo Philofopho tot rerum idiofyncrafias dignofeere , imprimis in novitatibus his a re- cepta: dodrina: fundamentis alieniflimis. Cum itaque Fel inter omnia qua: funt in corpore, partium fit maxime acutarum & tenuium , vimque poflideat lolvendi , pe- netrandi, imo &: erodendi , venenum certe animalis hifce adjutum qualitatibus mul- I % w 14 * 4 / >» 272 GVLIELMI PISONIS to facilius fefe exfererc , fanguini reliquifque partibus communicare poteft, quam fi in alia aliqua parte vel humore confifteret hifce qualitatibus deftitutis. Quod vero ratione manifeftarum qualitatum additarum , virtutes rerum Ipecificas , vel intendan- tur vel remittantur , probari pollet multis argumentis. Hepar autem, quandoquidem aliquam habeat cum Felle affinitatem , utpote vifcus Fellis vel generationi vel fepara- tioni dicatum , atque hac ratione aliquo modo fit fimile: diflimile tamen quatenus habet vim/pecificam venenatas Fellis qualitati adverfam: ratione itaque fimilitudinis^ venenum petit, cumque eo fe involvit; ratjpne vero qualitatis Ipecificx Felli talis ani- malis contrarias, ipfum vel expellit, vel extinguit. Licet otii mei non fit recentiorum & veteranorum Anatomicorum componere li- tes circa officia Hepatum &Fellium vivorum animalium ; enarratas tamen utriulque operationes diverfas, favebunt potius eorum opinioni , quinobiliorem fanguinis por- tionem a felleo fasculento legregandi officium jecinori concefierint , quam iis , qui- bus ablurda Helmontii lententia arridet, ipfum fcilicet Fel balfamum jecoris & lan- guinis clamitantes. Quippe ficut in hepate & fanguine alexipharmaca videtur latere qualitas ad toxica quasvis fuganda & obtundenda idonea : Ita e contra Fella quorun- dam animalium adeo videntur degenerare , ut haud facile quis impune ea alTumferit: mitto quod aliquorum venenatorum Fella, qualitate liiadeleteria primatum teneant, fiveincaute, fiveper dolum ea exhibita fuerint. Etenim ut nihil vulgatius apud Pli- nium aliofque veteres Pra&icos, quam Tauri, Capri, Vituli , Apri, tum &: quarun- dam avium &pifcium Fella vel lola , vel aliis mixta, contra alopecias, oculorum &: aurium affe&us , aliaque mala extus applicari, quatenus vi erofiva & abfterforia admo- dum funt proficua ; Ita quoque inter venena qualiacunque ab animalibus delumta &: intus affiimta , nullum prasfentius atque efficacius quam ipfiim eorum Fel agnofeunt asque Barbari noftri Americani, ac abftrufioris olim eruditionis Mauritani, Arabes Grasci. Cujus ufus & abufus tantum abefl: ut exoleverit, ut e contra tanquam hibernus flatus extremos Mundi ambitus pervaferit , atque etiam nunc in Indorum animis , proh dolor , vires acquirat eundo. Quamvis mihi occafione multoties defiderata infinita alia nondum explorare li- cuerit, ea tamen qux aflequi potui , pofteris ulterius indaganda relinquo. Nec enim facile efl: veneni Ipeciem cito diftinguere ; neque etiamfi cognofcatur, protinus illius proprium alexipharmacum fuccurrit. Recedit, quod aliqua reperiantur , quas in Euro- pa venenata , hic vefca , vel faltem minus noxia fint , &: vice verla; quippe ranas &: pifei- culi hic dantur praster opinionem venenati : E contrario formicas illas grandiores , tum carnes aliquot lerpentum, lacertorum, bufonum, vermium Sc glirium fylveftrium, pri- mis incolis inter delicias habentur. Idem Plinius de Africa confirmat lib. v i. cap. 2.9. Celfus lib. v. cap. $6. Scaliger Exercit. 185». fe6t. 4. In India atque .Ethiopia nonfolum innoxios ferpentes multos , fed etiam efculentos dari , ita ut Ophiophagi dici pollint. Pras casteris autem in Brafilia, centipedes Carafitu &C Caramouritu virides &C nigri, tofti & evifeerati; tum imprimis vermes illi Iarumai & Car amatori, pingues & albicantes, inque medullofis filveftrium Palmarum truncis viventes, in pretio illis funt. Plinius lib. xvn. cap. 24. aElianus lib. xiv. de Animalib. cap. 13. narrant, vermes quoque in ulu multis Indis efle. Innumera alia portentofa a Tapuyeris fando accepi , quas, quod eorum aliqua fiib- leftas fidei videbantur , filentio praetereo ; tantifper donec ulteriore inveftigatione at- que experimento eorum veritas magis illucefcat. Multa equidem inter hasc notatu di- gniflima , a paucis tamen, quod fciam, annotata, adeoquenegle&a, ut rara veffigia ho- rum ac fimilium naturae mirabilium exftent , unde lucubrationes phyficas quis illuftra- repoflit. Quamobrem multa partim propria experientia, partim pretio 6c precibus a Barbaris extorquere necefle fuit ; qui ficut tenebriones fiint in porrigendis venenis &: pertinaciflimiin revelandis ejufmodi fecretis ; itaofficiofi in exhibendis antidotis; di- bloque citius ubi de natura veneni conftiterit, infilvis efficacillimas herbas colligunt, quas contuias inftar potionis nsgrisfiibminiftrant, animafque pene exftin&as fufeitant. At vero, his remediorum generibus non contenti miferi ac fuperftitiofi mortales , futilia-illa ac illicita, utfafeinationes , incantamenta, philtra ac fortilegia ample&un- tur. Quod tamen ex parte condonandum huic genti profanas , utpote nullis lite ris vel Dei cultu imbutis , fed Stygiis tantum atque infernalibus auguriis, ultra quam credi poteft. H I S T. NATVRAL. & MEDIC Lis. V, i73 poteft, deditas, llludmirum, reperiri etiam inter Chriftianos , quos infanahxc & ri- dicula credulitas involvat. Pudet profedo , quam indigne homines czeterum corda- tos, mancipiorum & pecorum Tuorum externos & internos affedus, neicio quibus prx- ftigiis a Te curatos gloriari, meamque incredulitatem haud parum accufantes , audive- rim. Quum tamen quas primum technis impoftorum , veneficiis ac magicis incanta- mentis obvelata erant , longo poft tempore ingenii aciem intendentibus , deteda fto- lidam opinionem exemerunt. Nemo equidem tam excors , quin fateatur, plurimos praeter expedationem Medici , citra artem , abfque manifefta caufafanitati reftitui vel beneficio naturae folo , accedente imaginationis vi ; quin imo vecordia potius effet, omnia mamfeftis qualitatibus aferibere & occultas illas proprietates tollere. Sed hxc nihil adprxftigia aut patrocinium impoftorum refpiciunt. Verba & charaderes funt Medicinx dxmonum , fyrupi & apozemata hominum , inquit Paracelfus. Ex Agvrtis &: circumforaneis qui plufculum fapiunt , norunt quo tempore & quibus morbis Tua amuleta inftituant. Si fucceftu res careat, xger inculatur. In minimo enim qui peccat, omnium fit reus. In myfteriis magicis , qui cadit fyllaba , cadit caufa. Plebecula maxi- me dedita ejufmodi nugis , plus fidei & fpei iis concipit , gaudens falli fpecie redi. O- rationes cum certis exremoniis dicendas fufeipit , & jam vix demurmuratis verbis vi fortiffimx imaginationis, aliquam convalefcentiam fentire Te clamitat. Quod ipfum quoque Galenus his verbis teftatur ; plur es fanat, cui plures fidunt. Vnde merito credu- los Agrippa ad facra magixcxremonialis admittit. Sed longius provedus , dum me tantx credulitatis piget txdetque: revoco me, & ad venenatorum enarrationem re- deo. Quorum occultx qualitati abditx, quoque medicamentorum proprietate (qux per experientiam fuerit revelata) fuccurrendum. Inter venenata Brafilix animantia, Serpentes primum locum occupant, e quorum numero circirer viginti hadenus innotuerunt, ut funt , Boiguacu , live Itboya, Arabo,Boio~ biyBoicaiba , Guon, facabbia , Boicinmga , Boitiapo, Bokupecanga, Boipeba , f urucucu , Caninam, fur ucutmga , Gumpiiaguara , ibjara , lacapecoata , ibihobbea , lar arae a , Mamma , Tareiboya , & Amorepintma , fucurnu , ibiracoa , quorum pofteriores quatuor funt Angues aquatici. Hos omnes ferpentes generali nomine Boia vel Mboia appellant , quibus ex fiio arbitrio , & pro Serpentum diverfitate , cognomen & agnomen imponunt. In quo quumfibi non conftent.fed nimium varient, fit utadvenxxqueacipfi indigenxfluduent. Proinde be- nevolus ledor facile veniam concedet, fi in his exoticis rite diftinguendis, non omnibus fatisfiat. difficillimum enim eft ex xquo vel affirmare veritatem, vel falfimonium refel- lere, quia perpetuus errorum parens eft vocabuli aut rcialicujus vicinitas & fimilitudo. Frequentiores, xdes & filvas perreptantes, in hoc habitato Parnambuci tradu attingo; reliquorum minus cognitorum naturam cogor prxterire. Horum Serpentum Ame- ricanorum aliqui Europxis minus funt noxii, utcunque tamen majores &; vegetiores iis exiftunt ; quafi harum regionum calor externus nativum in hifce frigidis animantibus intendat. Tantumque abeft ut his vel aliis venenatis tarditas poffit attribui a Cardano, ut noverim Angues tantx celeritatis, ut fagittx fimiles viderentur. Prxter Galeni alio- rumque teftimonia , multa funt argumenta ab ipfa experientia defumta, qux evincunt, temperiem nadam efte frigidam , omnem Lacertorum & Serpentum cohortem, con- tra Avicennx opinionem: licet quorundam venenum ardorem fummum inferat. Nam non folum contadus ipfe frigidus vel maxima xftate, hoc arguit, fed eorum plerique ad menfes aliquot vivi abfque cibo refervati,hoc confirmant ; cum tamen fi quid efculen- ti illis prxbetur , comederent. Idem teftatur Scaliger commentariis in Hiftoriis Ani- malium , 1. ii.&c. Cxterum qui plura volet de Serpentibus, confidat zEliani & im- primis Gefneri Hiftoriam Animalium. In illis enim quidquid Veteres & Neoterici de eorum natura fcripferunt , congeftum r eperiet. Serpentum venenum in capite potiffimum latere, facile liquet, quod Incolis ophio- phagis bene fiat ex efu eorum , capite amputato : contrarium vero illis contingere , ca- pitis quorundam vifcerumve minima parte deguftata. Capita enim inter externa re- media adverfus ferpentum morius refervarifolent,utmoxdemonftrabitur.quafi nul- lum adeo atrox venenum aDeo creatum, quin liberalem in medicina opem fuppedi- tet, ipfaque reptilia majeftatem Creatoris humilitate fua perpetuo exaggerent- Porro hoc qualecunque venenum, nunc circa dentes infaliva, nuncinipfis dentibus latitare, vel exinde patere putem, quod dentes mortuorum ferpentum, hominum & canum carnes inflamment. , ’ Degunt • * n i p r • \ * >: I '<♦- -v «* 7<: 174 GVLIELMI PISONIS Degunt paffim in cavernis &: arborum truncis , fuftentant fe gliribus , bufonibus , ranis, aviumque ovis. Teftibus carent, eorumque loco meatus duos habent ficut pi- lees , qui femine implentur tempore coitus, la&eumque emittunthumorem.Coeunt complexu , adeo fibi circumvoluti , ut unus exiftimari biceps poflit. Ita ut in his aliif- que naturalibus functionibus vix quidquam differre ab iis quaTAutores in Alia prodi- derunt,deprehenderim. Ventriculus laxiori inteftino limillimus uno dudu ad caudam producitur. Renes & vreteres quidem apparent, fed non vefica; quafiiis hoc cum avibus aliifque animalibus oyiparis pitilfando bibentibus commune elfet, lo tiumque qualecunque in alvum cum ftercor e deponerent. In uteri cornibus infinita pene ovo- rum fiint rudimenta , &c globulorum modo inter fe quafi agglutinata. Ita ut ovipari plerique Serpentes dici polfint , exceptis paucis , praefer tim Viperis illis Iararaca didtis , quae inter vivipara recenfentur. Non tamen ad opinionem quorundam feriptorum, di- centium, earum partus quafi morae impatientes , vi erumpere , matremque enecare, quum utriufquefexus Viperae in vivario politae, more ceterorum animalium peper er int. An vero bibiturae & editurae , venenum deponant , lis haeret inter Autores , & a me ha&enus incompertum fateor. Ab Incolis paflimobfervatur , Angues &c Viperas infito timore a Cancris abhorrere; tum quoque Porcos ab iis laefos, inftin&u naturali fe Can- crorum efu curare. Haec de Serpentum , Anguium , Viperarum natura in genere didta fufficiant , nunc generales quoque cautiones fauciatis praeferibendae. Primo quifque vulneratus ab aqua fibi caveat, licet Oppianus & alii de Cervis Libyae vulneratis a Serpente, inftin&u Naturae fluviis fe immergere teftentur, ut curentur. Hic autem contrarium datur ex- periri. Qui diverfitatem venenorum &c antidotorum liipra enarratorum bene confi- deraverit , caufam facile percipiet , cum diverfi & inufitati , imo contrarii fubinde cu- randi modi inde exfurgant. Secundo fataget quifque, ut vulnus, a perpetuo illo humani generis inimico infli- ctum, ftatim dilatetur, fiianguis non abunde profluat. Mox cauteriis tum potentiali- bus tum a&ualibus pars laelk muniatur vel exftirpetur. Tertio decantata illa potio Carimacx Mandihoca fa&a , largiter potetur. Haec enim fitim , quas comitari folet, nonfolum reftinguit, fed peculiari vi antidotali corroborat, fanguinifque ardorem mitigat. C A P V T II. 'Boiynirimga , Tioicuaiba. PRimOidominailla atrocium Serpentum occurit BokinmingA , quam Cafiavela &: Ta ngedor Hifpani, noftrates / Mexicani Hoacoatl, nominant, propterea quod foni tum inftar tintinnabuli cauda edat.In triviisjuxta ac deviis locis cernitur, tam celeriter proreptans ut volare videatur, idque velocius per loca faxofa , quam ter- . i i . ■ B0151NININGA. mm rcftria. Huic tam perniciofo Colubro , benigna Natura, cautionis quafi gratia, crepi- taculum addidifle videtur , ut illius fonitu admonitus quilibet, homo non folum, fed & quale cunque pecus vel jumentum, tempeftive fibi caveat a vicino hofte. Brachii elt craf- litie , longitudine inter dum quinque pedum, lingua bifulca , dentibus longis & acutis, colore fnfco & ad flavum vergente. Venter fquammas habet grandiores reliquis, qua 1 parallelogrammas , pallide flavefeentes. Quotannis articulus , quo infeftare lolet , in cauda crefcit , ita ut Serpens decem annorum habeat crepitaculum longum duos digi- tos , femidigitum latum, fiibftantia laevi , glabra, pellucida , ficca. Irritatus in piras e contorquet, itaque fibi cavet undique, ut nulla non parte fe vindicet ab illata iniuria. HIST. NATVRAL. &r MEDIC. Lib. V*. i7$ Caudas extremitate in anum hominis immifla , mortem infert confeftim; venenum autem quod ore vel dentibus infundit, multo lentius vitam tollit. Ex vulnere mox fa- nies cruenta effluit, caro livet , ulcufque paulatim ferpit. Ad remedia extrahentia vulnus dilatantia , Icarificationes , cucurbitulas , &flpars Iasia intercipi poffit, ad vin- cula feftinandum , idque junco lac ape , cui remedio maxime fidunt fuperftitiofi Inco- las; fin minus , cauterio utendum eft. Interim dum veneni qualitas ad cor penetrat, cu- randum ut interius prasmuniatur Tipioca hauftu &fucco recenti prafflantiffima: herba: colubrina Caatia &; Limonum recentium, fudorefque evocantibus infiftendum.Prxfen- tifflmum pras ceteris remedium , quod Barbaris contra hujus aut qualifcunque Serpen- tis morius reftat, eft ipiiusnocentis caput, quod contundunt, contufum emplaftri for- ma vulneri calens applicant: vicini/que partibus virentia Tabaci folia imponunt. Prte doloris atrocitate ida humant membra cum felici fucceftu. Cui remedio iimul addunt, in omni fere morfu, falivam hominis jejuni, qua perpetuo partem affe&am demul- cent, (Plinius lib. vi i. cap. z. Galenus lib.x. Simplic. Scaliger in Hiftor. Animal, lib. ii. cap. 18. hanc ialivas vim quoque agnofcunt) adeoque his antidotis nituntur, ut defperent , fi in illis voti compotes non fiant. Egohasc &: fimilia remedia , quselon- gaillis experientia didavit, jubente neceffitate, lubenter fum imitatus. Non inter- mittendo tamen ea quas a veneranda antiquitate & autoribus nobis funt relida. Ne nimium temere hifcenovitiis , aut pertinacius adhasrerem veteribus, quibus negatum fuit Orbem Americanum, ejufqueanimaliumpeculiarem genium inquirere. B o i B £ V A I B A. Otfmib* Serpens crallicie & longitudine Btigupi faailis,{ed coloribus difcrepans, quippe hic fine maculis, continuato duau.anteriori corporis medietate nigricante poftenon vero eft fevefcente. Mire quoque eftrabiofus, cum omnibus Serpentibus vel maxime venenatis perpetuum bellum exercet, eofque infidiofe opprimit, imo venena- nflimum Botfwmmgt , ipeftantibus viatoribus, aliquando devorati ipfeque adeo tamen veneni expers deprehenditur , ut incolae carnem ejus comedere non extimefcant Ita utin hoc quoque Serpente occurrat illud quod antea monui, fcilicet in toto rerum ambitu nihil pene effe, quod cuipiam prsdiemJn fit, Sc nihil e contra, quod nonalte- rius damno vivat. c A P V T III. Gtnuucu , Cun.CAtmgA , Ibiracod ,&£oipeha , Hamorrbom fi e cies Venenati fima . externis maculis ni- I Vrucuctl eft anguis craflhs cineritii coloris, interius flavus, ens diftindus , lifdem ut Cafcavel fquamis veftitus ; novem & interdum duo decimpedes longus. Capite eft compreffloriquamplerique ferpentes Maxi me eft venenatus ^plurimum metuendus, licet caro ejusV^parata a Barbaris i CUpICuS mrgyrOS C comPonit & infidiofo falturuit in hoftem : git hommes, nec nocet ulhmfnrritatus, tuncque mordet in infinitum tanouam ra- lofus grandibus dentibus armatus. Pra:cipuum illi venenum in capite, ideoque Brafi- imr v^Cept° qUant°C,1US caPlltamPutant & cooperiunt humo. Abilloidus, corri- idor fri(T^1^lne, cre‘llonbus ’ torminibus, animi deliquiis , febribus ardentibus, quibus * & dus ac JP^a demclue mors , intra diem naturalem , aliquando & celerius , fuc- A a cedit : GVLIELMI PISONIS 2*yo cedit: Praeter enarratas qualitates, peculiare eft huic Serpenti diabolico, quod ex morfu eius virulento , venas erodi videantur , tantamque inflammationem & ardorem efficiat, ut fanguis bulliens mox e naribus , auribufque , imo manuum & pedum unguibus pro- manet Cujus peltiferas proprietatis caufa ad calcem hujus capitis ventilabitur. Huic malo fi quas Medicina detur, ipfius Serpentis , qui morfiim intulit , caput emplaftrifor- ma , vulneri applicatum ; tum Allium & folia Tabaci recentia , leviter tantum ab ignis flamma tada, mirabiliter profiint, cauterii loco. Idemprasftat contra hujus, aliorum- que Serpentum morfus radicis Caa-apu decodum , ut ptifana ex Mandioca , qua: Ca - runa dicitur ; Omnium vero pradentiffimum eft antidotum , fuccus herbas colubrinae toties enarratas , Caacica didas, qui partim hauftus', partim vuln eri applicatus , me aliif- que praslentibus, fauciatos reftituerunt. Deinde fucceduntfudorifera, vel lpfo ftatira initio convenienter exhibita , ut funt radices Iurepeb& , frucu , Malvifco , laborandi, inter fimplicia fatis fuperque deferipta. Succus Limonumpufillorum recens , refiigerando &c aftringendo nonfolum, fed &:fpecifica qualitate modice afliimtus mirifice prodeft. £ V R V C V T I N G A. QYi Curucutwga nomen tenet, mole & longitudine non multum inferior ferpente Boi- ffuacu', venenata autem qualitate longe fuperior. Duplici ordine dentium acutiffi' morum , paulo incurvatorum, in utraque maxilla armatus. Casterum toto corpore eleganter nigro &albo variegatus & fquamofus, in caudam inftar fubulas acutam definens. Deteftabilis haec bellua omnibus merito formidabilis. Morfus enim ejus dif- ficillimas eft curationis, licet fupradida remedia rite adhibeantur. Ibiracoa/ 6c Bqipeba. HVic accedit ferpens ibiracoa , variegati coloris , albis , nigris rubrifque maculis infi- gnis, vertice casruleo.In medietate arborum vivit, unde infidiofe defilit in praedam qualemcunque. Ytriufque hujus morfus , ficut & morfus quoque ferpentis Boipeba, .ad- modum eft venenatus, & peffima fymptomata infert, haud fecus quam furucuc», ut a Bra- filienfibus exercitatioribus ipfe accepi, quippe fanguis quantocius a morfu, ex auribus, naribus, & oculis profluit, atque, nififtatim fiibventum fuerit, moritur vulneratus.ii vi- rus nondum cor infecerit, carne ipfius anguis coda cum radice luripeUMormdt.MdvA I/co,Caapeba,Capypuba,a.dditis fummitatibus T^bambi, ex vino interne exhibitis, reltituun- tur xgu. Stupa arboris Pindaiba vulneri impofita, fanguinem undiquaque profluentem fiftit. &Rafura quoque cornu bovis largiter cum frigida, vel ptifana Canmx , pota, equos &; homines curat. Addatur externum remedium, ex capite ipfius fers contufo, &C cum Caatid herba , &: tantillo fucci Limonum aliifque ejufmodiante enarratis, praeparatum. Cum fupra monuerim, fanguinis fluxum ex morfu horum ferpentum excitari, non tamen exiftimandum, eum , vel per confuetas folummodo vias &: modos , vel ex com- muni ardore, ac inflammationeded ex fpecifica quadam proprietate venenata, quam to- tius fubftantis dixerunt, provenire , qusfada continui profunda folutione, omnes cor- poris poros orificiaque venarum & arteriarum difiumpit, unde ex angulis oculorum & aurium, imo& ulceribus confolidatis, fanguinem profluere videmus, ficut inpefti- lentialibus morbis evenire conftat. Tanta enim partis IxCx fit combuftio &: demgratio, tanta denique fpirituum vitalium fubita proftratio a permeante fubtihffimo veneno, ut fpafmiex inanitione & ficcitate, tum etiam ex fanguinis aharumquehumiditatum na- turalium privatione, vocis &: anhelitus interceptio, & tandemmorsipfanonra.ro fub- feq uatur. Ita ut exinfolito hoc fymp tornatum concurfu fatis confirmetur , caufam ho- rum lethalium vulnerum minime ex primis & fecundis qualitatibus petendam eiie. C A P V T ' IV. cBoigM$u. Boiruacu , five liboya, Serpentium omnium facile maximus, femur fere homwi: craflus , Lufitanis Cobra de Veado didus , quod Dorcades integras devoret , i qu( fugendo potius quam mafticando: Ita ut Plinio C. 14.I. 8. fides fac1 e e ear de ferpencibus qua: Cervos hauriant, ac de^ Serpente quae tempore Clauda mtanten HIST. NATVRAL, & MEDIC. Lib. V. 277 BoiGVA£y. q ■' /> dcglutierat. Ex horum genere quidam ododecim vel quatuor & viginti pedes repe- riuntur longi. Cineritio, lpadiceo,elegantiffime variegaro funt colore. Tota pellis di- verfas magnitudinis nigris maculis quali incatenatis decoratur, in quarum centro al- bas conlpiciuntur maculas. Non seque veneno , ut multi alii , turgent. Carne eorum alba non lolum Indigena & Nigritse, fed & noftrates velcuntur. Famelicus hic An- * guis vel ex dumetis prolilit, caudseque fuse duobus unguibus armatas nitens, horren- de fe erigit &ftrenue cum feris hominibufque ludatur, & libilat irritatus : vel ex ar- bore inlidiofe in viatorem delilit , eumque validillimis cingit amplexibus , ita ut vel fo- lo complexu, tum quoque cauda rigidiffime in podicem mamilla, interimat. Nec mi- nus validi atque feroces exiftunt ingentes illi Arabo , fucuriu, feris quoque & homini- bus inlidiantes. Omnes Serpentes folidis & multis vertebris & collis prasditos ex Ana- tom e animadverti. Antica & medisepotillimum corporis partes Ipiritu attradofupra fidem turgent, &: fortioribus collis munitse, non folum ad inlidiofos laltus, led ad deglu- tiendam praedam longe aptiores efficiunt has belluas repentes : Collarum enim ope magis profundam & validam fudionem exercent , idquein commodum praedas nadas vel nancifcendae. V er tebrarum vero robor e fullentantur & eriguntur , earumque plu- ralitate commodius in gyros quofeunque moventur. Sceleton hujus Serpentis, in In- dia Orientali 3c Occidentali familiaris , omniumque Bralilienlium facile principis , Theatro anatomico Amllelodamenli ex Brafilia a me milfum , fententiam meam con- firmat, licut ex hac appofita icone videre ell. In qua fabrica ollea pras ceteris notatu digna occurrunt, quod magna pars capitis amplitudinem ridus demonllrat cum acutiffimis &C longis dentibus. Dein vertebras plus quam leptuaginta concinno &c perpetuo ordine a cervice ad caudas extremitatem compolitas; capiti autem propinquiores majufculasfunt,decrefcenteque ordine abeunt ad caudam, quarum circiter viginti polleriores , conformatione & figura nonnihil a exteris diferepant. Idus eorum vix cenfetiir venenatus , &c per fe aliquando , vel leviori faltem adhibi- to remedio, curatur. Ita ut inter rabiolos potius quam venenatos Serpentes haberi de- beant : quibus Caninana, Mamma & Vona annumerare licet. Casterum hic Boignacu adeo terribilis Cervis & Capreis, a Formicis tamen necatur , patulum ejus os turmatim in- grelfis,quum easdem Formicas a parva vipera ibiiara in fugam abigantur. Quali nimirum Aa 2 nihil ' ) / z-s GVLIELM1 PISONIS nihil tam potens fit in rerum natura, (ut in rebus quoque humanis) quod evertinonpol- fit a multo minori. Ita ut lapientis fit , femper in animo habere vetus illud Diogenia- num, E vtTi /lcvo/av/ai xoAyj. Accedit & Plinianum illud, 1. xi. c. xxix, his verbis. Serpentem ( locuftx) cum libuit, necant lingulas , faucibus ejus apprehenfis mordicus. Talia cum apud Plinium legunt, fidem multi derogant; quia vix credunt, nifi quas vident. Quibus Voflius in lib. de Idololatria Gentilium refpondet, fcilicct quod illi non viderunt, cernere iiibinde vulgares animas > quibufeum fi Termonem fcrcrc non gravaremur, plura feiremus Naturae arcana. Nunc aliis rebus publicis , aut forenfibus, aut umbraticis ftudiis occupati , multa non confpicimus, quas illi, quos contemne- re folemus, vident Sc obfervant. C A P V T V. Ibiboboca , Hoiobi , &■ Cacaboia . INter infeftiffimos facile Brafiliasferpcntes eft pulcher ibiboboca , Cobrade Coral Lufi- tanis dictus: duos pedes longus, & pollicem humanum craffus , verfus pofteriorem partem teres & inftar fub ulas acutus. Totus venter eft aibus & fplendens, dorfum & latera tinda. Caput craffiim,comprefTum, oculi foedi, profundi; ridus ingens,dentibus Ibiboboca. obfitus. toto vertice habet fquamulas albas cubicas, ad oras, nigras, hinc cinnabriafe- quitur macula, cujus fquamx per oras nigras, & ita femper rubra macula eft, hinc feqm- tur nigra, hinc alba, iterum nigra , hinc rubra, & fic deinceps. Rubra macula longa, dux afbx, Serres nigras fimul fumtas, aequales inter fe: nigras autem macula tota iter funt nigrae, albarum autem oras nigrae. Circa Formicarum latebras fc occultat, quas pa- ftum ituras perfequitur, & vaftat. Lente graditur , nec nocet homini miv irritatus, bea quantum pulchritudine , tantum quoque virulentia exteros fuperat. Morfus quippe eius venenatiffimus , non extemplo vitam depafeitur , fed tarde fe promovet SanatuL emplaftro e capite ejufdem Serpentis concinnato & efficaciter appohto. 1 ulvis plan- tx Ishcimbu , tum Sduccus foliorum Caapeba Sc Caiatia , vulneri inftillatus , &: per ali- quod tempus exhibitus, expellit virus. B O I o' B I. c Erpens 2to/«WBrafilienfibus,C«ir#wr*Lufitanisdiatur:nlnac eft longi mdine &p - O lias craflide .coloris porracei & pulchre micantis, amplo ore, lingua nigr c • aedificiis vaudet . nec ulli facile nocet nifi irritatus , tuneque eredus cauda, nitens .su- toris manus apprehendit, morfus adeo habetur venenatus . ut remedio quanti prcllantiv.x cedat. Radix autem illa nodofi herbat Cu-afia, contuli & cx aqua P°“’ Fiimmopere prodeft, cxtenfque herbis antidotalibus facile = palmam F-p^Mtles quidam gregarius, Anguem himcmterarbufta latitantem, dum p f ab co in remore demorlus, paucis poft diebus, toto corpore tumefado tc hv fcente , deficientibus radicibus Caa-aptd , cxtenfque remediis fruftia adhibitis , q rime cxfpiravit, prxfentibus commilitonibus. CACA- « HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. V. i-79 5 A C A B O l' A. Ille qui $acaboia vocatur, inter minores cenfetur, pedifque eft longitudinis, digiti craf- fitiei, terrei coloris, merito aLufitanis Cobrede^ipo nomen accepit, quia colore & fi- gura climaces illas, chordarum inftar reptantes humi, asmulatur. Hinc fit ut viatori- bus facile noxam inferat. Morfus tamen ejus licet venenatus, a fiipra didis remediis reftituitur. C A P V T VI. Caninam j Boitiapo , & Cjuon. SErpens Caninam didus, eft oblongus odo circiter palmos, ventre flavo, dorfo ele- ganter viridi, inter minus venenatos habetur, ovis viditat & volucribus , tum quoque quibulvisinfedisdomefticis. Adeo fe cicurari patitur , ut manibus tra- detur impune, hominemque fequatur reptando. Capite & cauda reledis , ab Afris & Americanis comeditur. De peculiari illius antidoto, nihil certi adhuc mihi conflat. Vulgaribus Alexipharmacis fupr a enarratis, malum fi quod infert , facile expugnatur. Familiare autemilluddecodumantidotale, exradiee Iuripeba cum pauxillo falis huic morfuilaspe applicandum; nec non Ananas viridis, ifque in cataplaftnatis modum con- tufus. Denique fineceflitas ulterius urgeat, pars Iasia fcarificetur , moxque vivus gal- linaceus pullus imponatur. B o i t i a p o'. ~h?.. c< IBM Ii .1! R. l* BOitiapo quoque inter minus noxios recenfetur , roftro efl oblongo, totus anguis no- vem vel odo pedes longus , brachium craflus : fquamulis veftitur elegantibus , fed admodum parvis , fere triangulatis , olivacei coloris, in ventre flavelcens : ranis potif- fimum viditat. irritatus , mordet, fed vulnus facile curabile infligit. Poftica parte in- ftar liibulx acuminata hoftem quoque fiium ferit, fuperflitiofi Indigenas ftrenue con- tendunt, feminas luas fleriles , reddi fcecundas , fi aliquoties lumbis illarum ferpentes hi affricentur. G v o N. A Ccedit ingentis molis ferpensG/w^Brafilienfibus didus, colore casruleo. Velo- cillimus , cauterum innocuus , nili quod admodum rapinus fit, &: fiimmus ovorum & volucrum helluo,ficut & ille niger Guinpiaguara didus. Vterque enim tam veloci- ter fiipra faftigia arborum feruntur, quafi in aquis natarent, ibidem volucrum nidos depopulantur. C A P V T VII. V iperx venenati fjimte , lar ardeae , & Ibiidram 3 dicite. Iverfe Viperarum Ipecies nomine lararaca defignantur , quarum maxima ap- pellatur lar ara gudeu , ultra decem palmos longa, quas morfura grandiufculos protrudit dentes , alioquin buccis tedos, circa quos potilfimum virus latet, qui A a 3 efl hu- D r *8o GVLIELMI PISONIS eft humor crocei coloris , adeo potens , ut viginti horarum fpatio homines de medio tollat. V tinam vero noxium hoc animal minus prolificum eiTet, quia duodecim ali- quando fimul eniti foetus ab Incolis accepi. . Iarara-coapiti'nga. SEcunda fpecies dicitur larara-coapitinga. teftantibus Lufitanis, ipfa Vipera Hifpa- licnfi venenofior; extremitas cauda: eft alba , unde hoc nomen illi inditum : longi- tudinis eft quinque vel fex pedum circiter. I A R A R A C Ai-M I R I*. TErtia & minima, cujus longitudo dimidium cubitum vix excedit. Terreo colore, venis quibufdam in capite prominentibus inftar Viperarum, & haud aliter quam illa: ftrident. Hx Iarardca-miri di&xfunt, id eft parvae. Omnes itaque hx lar ardea mole & figura corporis potius quam noxia qualitate differunt: inter eas mufeum redolent adeo fortiter, ut dolorem capitis inferant ; hoc tamen odore facilius ab hominibus ho- rum gnaris , aut occiduntur , aut evitantur. Iararaep e'b a. QVarta Iararaepela nomen obtinet, (cujus folius Iconem exhibeo.) Huic linea rubri coloris, catenula: inftar, fuper dorfum & fub ventre difeurrit , extera fufeus aut ci- nereus. Ipfa fera poftquam vulnus inflixit, acute, cauda, capite, 8c interaneis repurga- ta , & in aqua radi cis luripeba , cum fale , oleo , porro , femine Imbira , atque radice labo- randi cobta , a vulneratis comeditur , magnoque illis folet effe prxfidio. Verum licet caro illarum (exquaTrochifciilli notiftimi de Vipera parari folent) ufque adeo antidotalis , etiam in hifce regionibus fit habita , tamen hx bellux longe plures utique calamitates quam commoda humano generi fuppeditant. Qquppemor- fu non fblum virulento & fanie fervente lethalia vulnera infligunt ; fed & Fel earum a Veneficis exemptum & minima quantitate propinatum, mortem affert , fi non quantocius vomitus ex radice Ipecacuanha promoveatur , atque in inflanti fruftuum Ananas, Limonum , &herbx Caacica fuccis , reliquix fubtiliflimi veneni, per urinas &C fudores protrudantur , moxque deco&o Carimd fpiritus refoluti revocentur & robo- rentur.. Sed cum requifita hxc vix in tempore fimul concurrant, plurimi fuccumbunt, five ab illato, five ab afliimto veneno. Naturam tahti veneni follicite hic inquirere fu-* pervacaneum puto , quia fymptomata cum fervente fanie & fanguine , eorumque re- media id fatis arguant ; medicamina enim pleraque, licet cum manifefta caliditate con- jun&a fintj tamen proprietate occulta venenum fuperare, ab aliis & me fiio loco fatis comprobatum effe puto. I b i i a' r a m. X 7 Ipcram quam Brafilienfes nominant ibiidram , id eft, Seignor de U terra, vulgus Lufi- '/ tanorutg Cobre cega, vel Cobre de dos Cabecas vocat, quod duo capita videatur habe- re. Ipfe Plinius, qui idem de eadem vipera teftatur, aliorum relatu , deceptus fuit. Ge- minum, inquit, 1. 8. c. zj. Amphisbxnx caput, tanquam par umefiet uno ore fundi ve- nenum. Salit enim in utramque partem retro 6c ante , propter collarum fiiarumin utramque partem mobilitatem, informis hxc vipera, & in gyrum quafi compofitaex infidiis opprimit incautos. Adeo difficile eft caudam a capite difeernere : adde quod tam capite quam ore feriat. Non procul ab extremitate caudx anum habet inftar reliquorum ferpentum. Minimi digiti craffitiem xquat , & longitudine vix fefqui- pedem. Color eft albus, fplcndcns inftar vitri : annulis ik elegantibus lineis nota- tur , coloris brunni aut aerei : oculos habet minimos k vix confpicuos ; hxient in cu- te inftar punfluli acu fadti. Sub terra vivit, &: illam fodiendo eruitur. Amat foimica- 1 rura H I S T. NATVRAL. & M E D I G. Lib. V, I B I I' A'R A M. rumlatebras , quas adeo perfequitur, ut integras cohortes videas fua domicilia relin- quere, & avolare quando alatae fadae fuerint. Ejus morfu nihil eft virulentius, qui cum infigni ardore a vulnere ad cor tranfit in momento ; non tamen citra fpem curationis exiftit, fi fupradidis remediis tempeftive interius &: exterius utaris. Qjaae, quod ni- hil immutandum occurrit, toties repetere fiipervacaneum duco. C A P V T V I I L Quatuor Hydri > kJL morepimma , Mamma , Tareiboia , & f ucuriiu . TAndemfequuntur Angues, amphibiorummore, modo in ficco, modo in lacu- bus degentes, ac proinde Hydri vel «Natrices merito didi, minus tamen Eu- ropaeis perniciofi habentur. Irritati nocent, vulnufque facile curabile infligunt. Amorepini'ma. iRimus eft Amorepinima circa fex pedes longus, cute fufca, maculis luteis interius, in ambitu autem brunnis.Etiatnftmorfus ejus nonufque adeo extimefeatur, incolae ta- A a 4 men 2.82 GVLIELMI PISONIS men fecuritatis caufa herbas 2 yhambi &C Caapta, vulneri imponunt , atque vim vene- ni , fi quod modo adfit , feliciter retundunt. M A N l' M A. SEcundus Mamma , non nocens, cui, praeterquam quod cutis admodum variegatis coloribus micet, ut pulchritudine fua facile celebrem illum & formofum Nili hy- drum fuperet, hoc quoque peculiare videtur conceifum, ut dum inftagnis apricatur, tanto cum fulgore adverfo Sole radios de fe fpargat, ut cum admirationem aftantes homines & arbores Iridum inftar undati reverberentur. Tareiboi'a. TErtius Tareiboia appellatur, quae lutei eft coloris, fex palmas longus, ruricolis po- tius extimefeenda, quod gallinas devoret, quam quod homini venenum inferat. '\ 9 V C v R I I v'. QVartus hydra eftfucimiu, tantas magnitudinis & Voracitatis, ut cervos, capreas, imo infantes integros aquatum euntes deglutiat. Sicut in Bahiadetodos los Sanctos juxta Brafilianum pagum , puerulis ad ripas ludentibus contigit. Cujus portentofx jadurae focii aftantes attoniti, convocant amicos, qui mox cultro armati in aquas fe praecipi- tant , & feram onuftam puero fauciant interimuntque , quam aquis emerfam diftecant, illasfumque fere infantem redimunt , quia ut alias didum eft , angues non adeo mafti- cando vel mordendo quam fugendo prasdam deglutiunt. Hinc facile eft confirmare, animalia aquatica cum ejufdem ipeciei terreftrium feritate &: magnitudine certare, C A P V T IX. Iacarijhe Crocodilus yulgo Cajman , TCeiu/ive Lacerti. CRocodili in fluviorum, ftagnorumque latebris degunt , Africanis &Afiaticis Crocodilis fimil es, fed utique minores ; raro fex vel feptem pedum longitudinem excedunt. Hominibus natantibus infidiantur ridu late didudo, acutiflimifque dentibus ingentia vulnera inferentes. Qriae vulgaribus remediis coalefcunt, pradertim I A C A R e; five Cr.ocodilvs. vero adipe ipfius animantis. Vulnerati pariter & non vulnerati Crocodilos fummo ftu- dio venantur , partim propter virtutem adipis, loco emplaftri vulneri imponenda:, partimob ipforum teftes , myrothecium redolentes , quos care divendunt. Oma- fus quoque hujus lac are' Cxcoctus , & in pulverem redadus , contra morbos calculi ex- hibetur. Ova qua: plus quam viginti vel triginta fiibinde profert, nova Luna con- tegit arena , veteri vero eftodit, edita jam prole. Gallinarum ovorum magnitudinem excedunt , nec folum a barbaris , fed & militibus noftratibus expetuntur & comedun- tur. Idem de ipfa carne ejus albicante didum volo. Fr. Ximcncs obfervat remedia qua: ex glandulis illius fubgutturepofitis, atque etiam e ventriculo, praeparantur, 'idem teftatur, animal hoc, cum alio cibo deftituitur , de- vorare HIST. NATVRAL & MEDIC. Liu. V» vorare lapillos, eolque fazpe in ventriculo illius reperiri femi-co&os , quorum pulvis jfiaullus lingulare remedium lit contra lapides qui in renibus hominum nafcuntur. Brafilienfis autem Crocodilus EEthiopibus &Noftratibus C&yrnan vocatur. Capite eft comprelfo , fuperius firmilfima tefta munito. Oris hiatu amplo , qui longe ultra oculos aperiri poteft; mandibulam fuperiorem movet, inferior eft immobilis, (quod nulli animalium , nifi huic concefliim teftatur Ariftot. de Animalibus) utraque autem dentibus acutis , nunc longioribus nunc brevioribus prsedita. Linguam habet nullam , fed tantum membranam , quas mandibulas interiori interjacet, & lingua figuram re- fert , quam tamen fuftollere non poteft. Oculos habet magnos , rotundos , pupilla ni- gra. Collum fuperius & dorfum tuberculis majoribus exornatis fquamis vellitur, ulti- ma caudae medietas, firma pinna fuperius erede liante , ad finem ulque dotata eft : qua inter natandum, more pifeium fe gubernat. Elegans hoc amphibium a rapinalatur, exilite fluvio diebus asftivis, & ad ripam a- pertoridu apricari amat. Quo avicula quaedam advolans lomnolentas ferae dentes a prasdae reliquiis expurgat eodem fere modo quo Plinius 1. 8. c. 25. de Nili Africano Crocodilo narrat. Cuj us dormititri entis fauces Mus Indicus, Ichneumon didus, repente intrat ventremque exedit , unde Crocodilis mox tantae defidias poenas dat crudeli mor- te. Hi vero Americani Crocodili , etiamfi immunes ab illo Ichneumone, non tamen eva- dunt barbaros fagaces, qui tunc per infidias opprimunt belluam latietate enervatam. T e 1 v'. IN tanta Lacertorum frequentia, Ulvas asdiumque rudera paflim oberrante, unus. atque alter tantum quoad hadenus conflat , repentur venenoliis. Omnes nomen Teiu audiunt , & Philanthropi habentur. Prima venenata f arapopeba tres vel quatuor digitos longa. Figura corporis inltar vulgarium Lacertorum, quatuor eft cruribus & pedibus : in anterioribus quinque, in pofterioribus quatuor habens digitos. Corpus totum eft hepatici coloris cum albis notulis, in cauda autem albis lineolis , hinc inde etiam aliquid flavi mixtum. Oculos habet Iplendentes & quali vitreos. Cauda eft canteris latiori & breviori. Veiocillirne movetur, prasdalque per infidias venatur. Totus veneno turget, unde morius illius ad- modum venenoliis habetur : qui tamen ab aflumptis &: applicatis antidotis infra ex- plicandis reftituuntur. Ameri§i'ma. SEcunda Americimu dicitur : Lacertu- lus tres digitos longus & pennam o- lorinam craffus : crura & pedes cetero- rum Lacertorum fimiles,fed cauda bre- vior^ incurvata: ocellos habet nigros, corpus autem fere quadratum videtur. Totum dorlum fquamulis vellitur leucopoeis, latera , caput & crura fufeis , cauda ve- ro casruleis : omnes autem Iplendent, &ad tadum apprime funt leves. Digiti in pe- dibus inltar fetarum porcinarum. Admodum venenolum eft animalculum.^Si devo- retur a Fele, ventrem ejus inflat veneno , hoftemque interimit Itium. Cupidum eft ex- fugendi fanguinem humanum , proinde in edibus fe abfcondit, lucemque fugit : cum c contra ceteri innocui Lacerti perpetui fint apricatores Referunt, fcemmamlemel ta- llam ab hoc Lacerto, velfolum indumentum , nunquam poftea concipere , a me au- tem nondum compertum, quapropter fides fit apud incolas. Plaga ab hifce noxiis Lacertulis illata, dilutam fcetidamque laniem effundit cum tumore livido , cardialgia, torminibus, ac magnis cruciatibus. Peculiare huic malo antidotum nondum eft inventum. Quapropter hec aliaque communibus alexiphar- macis tam exoticis quam indigenis , exturbanda liint. Quia nunefermo incidit de Lacertis , unicum addam de eorum natura in genere , iS4 GVLIELMI PISONIS quod cum meo Markgravioobfervavi.Verilfimumfcilicetefte quod Plinius 1. 1 1, c. fo, tcftatum reliquit , caudas Lacertorum ex parte amputatas renafci , fed integre abfcif. las n&n renafci, contra Scaligerum. Coire volens mas leni morfu adpr ehendit fcemel- la: cervicem, paulo poft ad latus le inclinat ; & foemina propriam caudam furfum le- vando admittit marem, qui pedibus compleditur corpus ejus d tergo. Ex ovis, quae ut- cunque pifi iiint magnitudinis , fcetus Iponte excluduntur ; iis enim leviter tantum ter- ra redis non incubat, fed Solis calori ea relinquit. Illi autem qui Taraguira &£ T ejmhana didi &: ubique frequentilfimi, pedalis funt lon- gitudinis, cauda longiffima: velociffime nutantes capite quando aliquid vident, celerri- meque currunt : imprimis tum cum vident hominem dormientem, cui Serpens, aut- aliud venenaram animal laedendi caula appropinquat, illumque expergctaciunt, nefau- cietur. Ita ut hi non minus philanthropi, quam praedidi illi mifanthropi nomen me- rcantur. Praeterea tant-a fagacitate & pernicitate mulcas , vermes aliafque praedas ve- nantur , ut nulli animalium fere cedant: abloluto hoc opere diurno non tamen pla- ne requielcunt, fed integras nodes inter fe, continuo ftrepitu vocibufque inconcin- nis tranfigunt. Ceterum antequam finiam Lacertorum liiftoriam, non praetereundum puto quod in illorum dilfedionibus (grandiorum imprimis , quorum mentio fada ini. 5. de Ali- mentofis) comperhpulmoncs fcilicet admodum capaces &magnos iis concelfos , re- fpedu fiiae conformationis. Quali Natura praerogativam voluilfet concedere hifcc animalculis ad aliquot menfes aliquando a cibo & potu fefe abftinentibus , ut rorem & auram, quibus perpetuo vefci amant, tanto liberius accipere & acceptam reconde- re pollent. Eodem fere modo gulam &C ventriculum j ullo majores aliis rapacibus ani- malibus in fuum commodum concelfos vidi faepilfime. C A P y T X. oyf ranea. magnae , & garvte , 3S(hamdu dicite. Raneis vulgaribus diverlae figurae , coloris &: magnitudinis telam more noftra- tium facientibus , non deftituta eft Brafilia ; qui ab Indigenis communi nomi- ne TSlhamdu appellantur. Horum maximam partem praetereo, illofque tantum exhibeo quibus a natura peculiare quid concelfum eft. Inter eos maxime celebris SC notatu dignus ex Phalangiorum ge- N h a m d v' I. nere qui T^hamdu-guacu-, hoc eft, Ara- neus magnus didus , quia relpedu ceterorum ftupendae eft molis (for- te ejufdem cujus Plinius meminit in Indiis confpici magnitudinis Pafle- rum) & more avium in ruderibus & veterum arborum concavitati- bus nidificat. Corpore eft bilfedo pilis molliufculis nigris cooperto, quibus nudatur pofterior corporis pars, quando lenefcit, manetque de- pilis cutis ex albo incarnata, quam integram certis temporibus depo- nit nova liabtus generata. Capite caret Ipeciali , ocellos habet fplen- dentes , in anteriori corporis parte upra os politos , ad cujus latera ex quadam prominentia bini dentes unguiformes fe- midigitum longi ex nigro Iplendentes emergunt , qui auro inclufi pro dentifealpiis ufurpantut* atque in dentium doloribus a multis in pretio habentur. In medio dorfo verfus anteriora foramen habet umbilicale pilis circumdatum, nullius quod fciam lifus. Crura illi funt decem quinque internodiis divila, in extremitate corniculis nigris curvis bilfedis praedita. Infedum eft admodum longaevum & inediae patientillimum. Memini illa ad aliquot menfes capliilis inclufa a mufeis quibus vefci amant abfhnuil e. 2. H1ST. NATVRAL. &c MEDIC. Lie. V. Proceflfus duo juxta fe pofiti prope anum protuberant, quibus nent & retia capacia conficiunt, licetrarius, eodemque ordine, ut exterat omnes Araneae, flamen, tramam, texturam , medium &: cubile defignant ; exindeque omnes illas celebres fapientice & aftutiae a&iones folito more exercent , de quibus morales Philofbphi tot prodiderunt. Averfis clunibus copulantur & Venerem abfolvunt. Ova fub ventre portant. Caute funt apprehendendi, ob veneni liquorem, quem primo attadu ipargunt , qui fi ocu- lum feriat, totalem vifus ablationem minatur. Pili quoque venenofi cutem humanam, ficut Erucas pili folent , vrunt. Irritati venenatum aculeum infigunt , ita tenuem , ut vix confpici poflit. Hinc tumor lividus non fine cruciatu multoque dolore exfur- git. Nonnunquam rationepartis percudas &: fymp tornatum fupervenientium malum adeo exafperatur , ut incurabile reddatur, omnibufque remediis applicatis prorfus re- fragetur. Proinde ratio habenda ut vulnus dilatetur, fcarificetur, cauterifetur , fi pars lasfafeverahazcremedia non ferat. Casteris medelis proferetur Cancer Aratu praspa- ratus eodem modo ficut in Capite de pifce Guamatacu dixi. Adeo Cancri marini ac flu- viatiles peculiares vires antidotales videntur pro fe ferre etiam nunc , de quorum uti- litate tota 'erudita olim antiquitas tot prodidit. ARaneus fecundus, magnitudine noftrates longe fuperat , licet procedenti multo minor fit. Corpo- re eftbifedo: parte priori efl: pifi ordi- narii, pofteriore vero fabo formis & magnitudine. Corpore toto & cru- ribus efl: pilofis inftar holoferici fufci detriti , intercurrentibus fuperius ma- culis nigris. Ab utroque latere quatuor longis tenuibus proditus cruribus tri- bus internodiis divifis. Anterius duos femilunatos propedes habet exiguos loco promufcidis , quibus Apprehendit. His fiiccedunt duo denticuli nigri fplendentes acutiflimi, more procedentis magni Aranei. Hi quoque exuvias certo tempore depo- nunt, dentibus ipfis adhorentibus, ita ut cutis ex^ta Araneum ipfum reprofentet, nam foluni inferius finditur , ubi Araneus, nova cute rebuperata , exivit. Coterum coeunt, texuntque , &: ova portant , ut major ille , foetus in orbiculari folle fub ventre proge- nerantes : cum in odibus frequenter repedantur, multoque vejieno turgeant , fedulo a venenato illo liquore cavendum, cum non multo minora fymptomata adferat quam prioris magni. Pro- inde ad eadem remedia refugiendum eft,quofupra enarrata funt. TErtius Araneus egregii fplendoris efl, cui quafi fa- cies humana fculpta^ &: ex argenteo videtur ob- du&a, ficut ex appofita figura liquet, quam pro corol- lario ob elegantem & inufitatam formam appofui,quia de peculiari indole, bona vel mala , nihil mihi com- • C A P V T XI. ¥ ar'la Infecla noxia , Arumatia , lapumid, Tataurana , Ambud > & Scorpio . k i REftat, ut quat circa cattera noxia Infecta mihi innotuerunt, perftringam. Pri- mo occurrunt varia Arumatia quorum majus hoc homini nocere deprehen- di. Septem digitos efl: longum , &c fere minimum craflum , capite obrotundo , ocellis prominulis, duobus corniculis longis feu pilis. Crurahabetfex;corpus internodia duode- pertum efl Nhandiv III. Nhandiy II. 'i.- • r u. ! ' l ■j: w ,: nir *>4 fb__ | , : Pii' ■ m . i • V .V“«3 ! . V' fi iffitei- -{ 2.8^ GVLIELMI PISONIS Arv matia'. duodecim ; primajunduraeft capitis & corporis j mox fequitur alia, in quam & capitis junctura in duo brachia, quibus & pedum loco utitur, adnexa funntertia jundura lon- gus ab hac diftat, habens &C duo crura ; quarta itidem par crurum tenet: Corpus de- nique definit in acumen, & habet aculeum , quem quafi in vaginam recondit. Color ligneus. Tuberculis quoque parvulis corpus fcatet , prxcipue inter brachia & fecun- dum par crurum. Si hominem feriat aliquem, tremorem excitat in toto corpore : non facile autem alicui nocet, nifi quis manibus premat aut pedibus. Dolorofus ille tre- mor fedatur facile radice Mangle parti affedas applicata, tum quoque inundione olei fruduum palma: Vrucuri didas. _ , x T7 Arias quoque Sco* Iapvryca Y lopen4dl.^Brafliia. nis 7^«r«t4,Lufitanis fr- niopta, Belgis t)00tl / didas. Infedum hoc quatuor circiter di- gitos longum, plurimas habetjunduras, obicu- / re flavi & in conjun- dionibus nigricantis coloris: in quolibet latere viginti pedes: caput compreflum, la- tiufculum , fufeum: cornicula duo: fub ore duos dentes inftar forcipis . Cauda il- lius eftfurcata, & definit in duo quafi cornua. Admodum frequentes funt inasdibus, valde venenofiefunt beftiolas , fiipra enarratis remediis curanda. TT Is annumeratur & alia Iapvrvca' II. X"1 Millepedas ipecies fre- quentiflima, multis fedionibus nigris 6c flavis conflans com- ilia Tatavrana Ambva. .* .* .4 .4 4 .4 A 4. sk A. A “ " “ ' nigllb OC Aid V la ~ preffis, capitulo parvo cum duobus incurvatis corniculis breviufculis, cruribus exilr bus innumeris. . „ Entipedes hirfuti duo arcuatimj Vo repentes, Tataurana &C Ambua Bra- fil .centopea Lufitanis didi, inter que Eru- cas habiti, ad venenatorum, ordinem referuntur. Sicut Scolopendras asdes ; ita ha: filvas perreptant , olerumque hortenfium frutices non folum , fed & homines infcftant. Prior duos digitos longus & maj°ri] five cylindricus , nigerrimus capitulo fplendente : mgro £ To_ bens , in lateribus ordine politas : pedes ofto , 6 i conftannbus fubftantia inftar tum corpus pilis duriufculis eleganter flavis veftitum eft, conflantibus > fetarum equinarum. » * L" HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. A m b y a\ V. 287 ALtera, ut ex figura apparet , obefiore 'feci breviore eft corpore , eoque miris jun & Iatebucu fire Tricini. 1 NfeftiffimaVelparum examina in arboribus nidificantia, non armenta folufn , fedl viatores aufugientes perfequi amant ; imo turmis equitum non parcunt irritata. Quibus ob corporis magnitudinem diverfam & coloris diferepantiam varia nomina ab Indi- genis funt impofita. O- mnium maximee in cavi- tatibus arborum nidifi- cantes Copueru^u , quibus fuccedunt Vruperana , de- inde Ai^kva nigri & par- vi, ut & Tupeicava, nigri quoque & omnium mi- nimi , qui duo pofterio- 'res horrende pungunt prae ceteris. Omnes uno nomine Maripofa* vel Moribundas Hilpanis ap- pellati. Nidus minorum Ve- Iparum ( cujus iconem exhibeo) eft plus quam majoris ovi oloris ma- gnitudinis & formae, fed leviffimi ponderis . Ex- terius obdu&us villofa, tenui &: tenaci materia grifei coloris, qua avulla apparent tres quatuorve tabui se parietibus diftin- ttae , ex meris cellulis ro- Bb tundis i88 GVLIELMI PISONIS tundis egregie fabricatae , &: more parvi apiarii concinnatae. Quibus reconditum mcl- ligineum humorem haud facile quifquam impune attingit , quia Crabrones vix patiun- tur fe irritarier. Vnde quoque fit , ut de harum coitu, deque materia , ex qua generen- tur, nondum fatis perfpedumfit. Idem ille nidus quem in ramorum extremitatibus fabricant, in medicinam receptus efl:, atque contra frigidos affedus, interne , fed exter- ne potiffimum adhibetur , ficut nidus Hirundinum. Magnitudine inter fe variant, fed figura Europaeis Vefpis hauddiffimiles funt, Crabronibus atque Oeftris omnibus infen- fiores. Eafque ejufdem putem generis effe, cujus Ariftotelcs meminit non in terra fed in arboribus nidificantis. Cum nihil ex floribus hauriant fed animalium carnes tantum petant, facile erit has a V efpis vulgaribus & Apibus difcernere,quod hx carnem fugiant; illae flores & carnem quoque petant. Noxia haec infeda velociflima, ipfo eodemque momento , quo infui tant , aculeo rigidiflime faciem petunt , atque mox avolant. Vn- de atrociflimus dolor cum ardore fiimmo exfurgit, duratque ad horas, manente ru- bore &: elata cute. Vix ullum fatis praeiens tam immani cruciatui cxiftitremedium con- veniens, quod pars eorum balfamis indigenis, atque refrigerante quodam unguento de Imbaiba-, pars cauteriis potentialibus, calorem extrahendo praeftat. M A r i g v i\ TNter Culices noxios qui maxime familiares , &ab omnibus pariter incolis obmor- de fum extimefcuntur , funt Marigui , 2 \hatiu , 6c Mberobi. Horum quidem (JMarigui omnium crudeliflime affligunt , fed adeo exigui , ut tadus fenfu potius quam vifus p er- cipiantur. More aliorum Culicum gregatim volitant, atque rarius apparent, nififumma exiftente malacia ,idquevefpertino tempore potiffimum, circa fluviorum ripas inter paludofas illas arbores Mangues didas, haerent. Novi- pleni-lunio potiflimum, raro interlunio vagantur. Merito ab omnibus pariter incolis extimefcuntur haec infeda moleftiffima ; quippe adeo exercent &: lancinant agricolas , ut non folum membra eo- rum nuda, fed&: veftita morfu dolorofo infeftent, acuumque mucrones referant. Scapha fluvium lento gradu afcendentibus mecum Hifpanis, adeo intumuerat, vefi- cifque ac rubore confperfa erat nobis facies, ut a familiariflimis ne quidem dignofce- remur amicis. ^Ethiopesjuflii domini fui palo affixos, per que integramnodem (mi- rum fuppliciigenus) relidos ,poftridie, ex meris doloribus &:morfuum cruciatibus de- lirio captos memini. uitur nunc fecundum ^ulicum genus Nhatiun prse caeteris quoque moleftifllmum, Lufitanis Mofquito Tejhi - longo , noftratibus Sanjj-fiftftl didum quod longitudine pedum im- primis praecedentes Culices fu- perat . Monitum tamen volo ledorem hanc effigiem Nhatiun ficut &: aliorum minimorum infedorum fextuplo effe majo- rem quam beftiolaviva,ac pro- inde per Megafcopium effe de- ^ftyiJUu- N H A t i v. pidamfine cujus ope impoffibile eratfubtiliifimas conformationes & articulationes noviffe. Capite eft parvo, obrotundo , cui duo cirri ab utroque latere oculorum pi- lis longis ordine decorati, adftant. Corpore efl; elliptico ex flavo &: nigro undato va- riis fedionibus divifo,in extremitate Scorpionum more incurvato; alis duabus magnis, cruribus fex, tribus internodiis divifis : Totum infedum veftitur pilis fubtilibus brevi- bus flavefcentibus , variegatum maculis undatis , obfcure flavis. In extremitate ro- ftillo longo tenui languinem exfugit, pungitque acerrime, etiam per linea veftimen- ta dolorofum pruritum excitans. Nodu potiffimum in paluftribus &£ maritimis lo- cis gregatim vagatur ficut prazcedens Marigui ; fed ab eo differt, quod hic moleftiam fimul magnam pariat dormiturientibus tinnula fua voce ; tum quoque non igne aliayc re fe abigi patitur,nififolummodo fumoaccenfi fimi bubuli exficcati. Tandem tertium genus Culicum reflat deferibendum, quod Mberobi didum diverfic efl HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. V". z8$ eft magnitudinis, adcoque profunde pungens , ut aculeum vulneri infixum relinquat, ifque mox corrupta parte lasfa tranfmutetur in infedum huic Mberobi fimil e, habens lex crura, quorum ultimum par longilfimum. Cornicula duo in capite, alx quatuor va- riegata. Tota mufca viridis eft cum aureo mixti , in fronte fapphirini coloris. Oculi nigri corniculares. Aliud denique mirum genus vermiculi ex fubfidentia aquas pluvialis nalcitur, quod de lubi to depolitis exuviis alatum prodit, longis pedibus & culicum praecedentium mo- re homines & pecora infeftat. Idem faciunt culices , Tat ur ana , Jetinga , Pinu, Niguas , & alii, quos enarrare tasdiofum foret. Peregrinantes nodu five per loca littoralia , live per illa nemora quo defatigata au- ra marina vix pertingit, prasfentiorem cautelam non ampleduntur, quam iplum ignem integrofque rogos : tum quoque RzlC&mmnCopatba & Cabureiba , quibus membra nu- da inungunt. Ante horam unam atque alteram tumores &: punduras evanefcere fo- lent , modo non nimia fridione vel frigida: alpcrlione irritentur partes Ixfx. Dolores apprime fedantur muccagine Cardu littoralis , tum &: arborum Samouna & Imbatba ac herbas Paiomirioba , casterifque ejufdem generis fuccis inlpilfatis, qui frigida bc ano- dyna qualitate pollent. Braliliani parvis Cicindelis lplendididiftimis,non folum ad ijodis tenebras illuminan - das ;fedad fugandum quoque moleftilTimum hoc genus culicum, utuntur. De qua- rum indole bc lumine mox exprofelfo dicetur. T y n G A. MInutiftimis Infedis quas Lufitan. Bicho , Brafil. Tunga dicuntur , plerxque Regio- nes Americanas obnoxias funt. Saspc cum pruritu , raro cum dolore, pedum di- gitorum extremitatibus innaicuntur. Maximopere infeftant prx exteris eos qui nu- dis pedibus loca arenofii perambulant; in quibus utpotecalidiflimis vivere amant in- vifibiliter.fugiuntquc pavimenta lithoftrata. Initio in cute exteriori aliquandiu lati- tant., Mox ingenti cum pruritu , praecipue circa plantas pedum, imo & manuum , cu- tem fine noxa penetrant, inque ea fe recondunt. Nihil cum Guineenfibus vermiculis commune habent, qui longi, lati & albicantes, chotdarum Ipeciem referunt. Hi vero exigui intulque paulo profundius occultati & velicula orbiculata inclufi, nigricantes apparent, eofqueper megalcopium explorare oportet ;fecus enim ne a lynceo quidem exade latis perlpici poftunt. Tandem ubi ad juftam magnitudinem, quod eft circa tri- duum vel quatriduum, excrevifte compertum fuerit , tunc maxime de excifione cogi- tandum , quod folius aciculas aut argenteas culpidis beneficio, a Brafiliano aut AEthio- pc , facillimo negotio fieri confuevit. Ea folum adhibenda cautio , ut vermis folliculo pellucido & rotundo inclufus integer eximatur, antequam fobolem progeneret innu- meram, quas unguibus idalendium modo crepitant. Rupto enim fponte folliculo no- va parti vitiatas exfurgunt fymptomata; imo vicinas illaslas inficiunt. Et tunc quidem non minus calamitofi, quam illiinGuinea habentur, adeoque gangraenam ipfam in- tulifle memini, ut pedum digitos amputare non femel necefte fuerit. Videre mihi contigit in Nofocomio, cutem in calce pedis callofam, fub qua innumeri latitabant vermiculi, militibus penitus fuifte refedam . Remedium quo praecautionis gratia Lufitani asque ac Brafiliani inungunt plantas & digitos pedum , eft mordaciifimum il- lud oleum glandium, qui pomis Acaiu adnafeuntur. Quod quidem oleum fit extra- ctam ex immaturis &: crudis glandibus; nam fi maturuerint, qualitate uftiva fere caret, nec huic affedui remedium praebet. Lachryma flavae arboris Camae ari didas admota eidem malo prodeft. Quod ipfum quoque gentem nauticam pice navali prxftare vide- mus , ut & pilcium pinguedine, a cujus fcetore fugantur vel moriuntur. I A T E B V C y'. T AtebucuBrafil Kpriav Graecis nuncupatur, beftiola foeda dentis magnitudine, fubro- tunda , plane comprefta , cute pundulata ieu tuber ciliata , cum lurido clypeo trian- gulari in dorio. Coloris eft hepatici, odo cruribus praedita, capite prominente qua- Bb z drata: ipo GVLIELMI PISONIS dratx figurx, roftro longo tereti, quo in quacunque parte corporis lugendo fe ingur- gitatae infignem ibi excitat pruritum dolorofum , ita ut ex cute vi extra&a per aliquot dies eo locifanies profluat & vix quindecim dierum (patio vulnus licet exiguum refti- tuatur. Omni fere anni tempore vigent, & peregrinantes imprimis fi humi confi- deant, vehementer exercent. Poftquam autem parti alicui adhaderunt, brevi grande- fcunt turgentque, mox a paucis diebus nimia (atietate dehifcunt, ita ut ea Plinius merito inter turpia animalcula appellarit , quorum faginas finis , mors ipfa eft. Nofter hic Iatebucu five Ricinus Americanus, licet ejufdem cum Reduvio generis, ab eo tamen potiflimum differt, quod folofanguine vivi animalis delectetur : a exteris autem Infe- rs diferepat, quod licet fanguine affatim repletus , excrementi tamen exitu deftitu- tusflt. Idem quoque in Europa ab aliis ante meobfervatum eft. Nec prolem gignere, nec ab aliis beftiolis gigni animadvertere potui. Sed ex putri quodam humore inter herbarum folia nafei crediderim. Vulnufcula in cute humana ab iis illata, oleis &; fuc- cis anodynis , atque balfamis nativis fupra enarratis curantur. C A P V T XIII. t jlndira jhe Vefiertilio , Cupite five Formica , & Memoa (he Cicindela . SVnt denique in tota Brafilia , prasfertim in ruderibus, ut & in Palmis nuciferis Ve- fpertiliones majores & minores , hos appellant Brafilii Andira , illos vera Andira- guaca. Majorum corpora columbas aequant Europasas, vocanturque Vefpertilio- nes cornuti ,prxpingues, cinerei coloris , mollibus & longioribus pilis, auribus latis; Andira. in Angulis pedibus habentes quinque digitos, acutis unguibus armatas. Dentes candi- di , & fupra nafum corpufculum , ejufdem cum auribus longitudinis , fatis grande , ex materia qualis illius ri&us , flexilefeu mobile. Alarum magnitudo femipedem fuperat. Miras fane conformationis eft animal (ut verbis Scaligeri utar) bipes, quadrupes, am- bulans non pedibus, volans non pennis, videns fine luce, cascus in luce, extra lucem lu- ce utitur , in luce luce caret , avis cum dentibus , fine roftro , cum mammis , cum la- dte , pullos etiam inter volandum gerens. Omne g&ius animalium appetunt , eorum- que fanguinem exorbent.In prasfedtura autem Maranhan eft genus quoddam V elperti- lionum,quod de no&e, dormientium hominum pedes veftibus denudatos adoriuntur: &: roftro vulnerant , humani fanguinis exfugendi caufa : morius tam levis & fubtilis eft, ut non perfentifeant illum vulnerati , antequam le£his (anguine perfufus , indicium vul- neris faciat: tanta copia (anguinis a venenato morfii effluit, ut difficulter fifti poflit; adeoque evidens vitas periculum dormientibus adfert nifi prasdite7K/ cnXtw 'j fixW ™xtug. Mox veftigiafecutusBrueri&: Mouffeti, ea, ut fupra monui , exovisexclu- fa obfervavi. Atque tandem comperi , fecundum confuetum naturas ordinem ani- malcula ex iis prodiifte , Erucas fcilicet minores , nigricantes , pilofas , ex quibus Ci- cindelas primo non volantes , ex iis autem rurfus in Chryfalidcm mutatas , volucres ortum duxiffe. Toto anno in hoc Americas tradu, non vero ftatisfementis &meffis temporibus, ut in Europa, vagantur , atque nodu imprimis efcam ex floribus venantur. Plura equidem reflarent referenda de hoc animalculo : fed quia id vix unius eft ho- minis exprofeffo talia tradantis , veniam merebor, fi infti tutum profequar , ac castera fedulas pofteritati ulterius indaganda relinquam. / HIST. NATVRAL. & MEDI C. Lib> y. >:2>j c a p y t x i y, ^ari~3\(aji y Aiereba, Iabebirete > 3\Qqui > Moitpcu , & ( lAmoreatim . PR^cer tot planos Pifccs cartilagineos dantur Paftinacas marinas. Torpedinum, & Raiarum fpecies , lasves, casruleas, fine fquamis vel aculeis in toto corpore, pras- terquam in caudas principio , ubi duo breves non ferrati , fed ad fagittas figuram formati apparent, ac proinde hi Pifces a noftratibus merito aBrafilianis Nari-Narx. T^ari-Nari appellantur. Non procul a littoribus degunt , vefcuntur Pifcibus , quibus ex occulto infidiantur , radiumque iis infigunt , quo ablato edules funt, ficut multis il- lis terreftribus &: marinis belluis contingit, quas i&u vel morfu tantum venenum in- fundunt. Pars vulnerata infeftiffimo dolore , aliquando &: paralyfi mifere afficitur. An aculeus etiam mortua Paftinaca vires fuas fervet, atque non folum in animantes , fed &: infaxa &; herbas , exferat eas , ficut Oppianus , iElianus , Sc alii teftantur de Eu- ropasa Paftinaca , ego nondum comperi. Dolores fedantur optima illa radice Mrngue affata, eodemquc modo, ficut in idu Pifcis 2 yiqut didum eft. Dein dilatato vulneri ejuf- dem Pifcis jecur , & teli ipfius cineres cum fucceffu applicantur. Ita ut hic quoque Pi- fcis veneni fui antipharmacum in fe habere videatur. De Brafilienfi Torpedine, ejufque malo , vix ad horam unam atque alteram durabi- li, quia cum Europasa in plerifque convenit, iifdemque remediis &: eodem modo cu- ratur , particulatim nunc agere fupervacuum duco. TC x tanta Raiarum familia , duas tantum adducam i£tibus venenatis celebres. Cxte- -*-'rum figura &: alimentofa qualitate differentes , ut in libro de alimentofis pifcibus probavi. Qjjippeprior hasc Aiereba ex cibis rejicitur. Pofterior labebirete' probatiffi- mas eft carnis ; utrasque tamen fibi pares malignitate radiorum circa caudam hasr en- tium. Aiereba itaque haud vulgaris quidem eft conformationis , rotundus plane , atque in fuperiorifuperficiepundulis acuminatis variegatur ,ibique duo foraminahabet fatis B b 4 ampla. A I E R L B /1. ampla. Prope caudae exor- tum orbicularis incifura eft in quolibet latere : cauda teres, longa, & circiter in medio fui , duas olleas fpi- nas craffas retro dentatas habet, quibus pungit, quan- do ad fpiracula apprehen- ditur , caudam incurvatam fupra corpus levando. Os inferius habet , haud am- plum, edentulum. Cute te- gitur in fuperiori corpore ferrei coloris , & in medio I A BEBIRETE. dorfo infignitur tuberculis nigris parvis : inferius corpus totum album. Harum Raiarumpundturae admodum malignas, exquifitofque dolores vigintiqua- tuor horarum adferunt, quos pra:ter radicem arboris Mangue , oleum imprimis fru- duum Palmas Vrucuri mira- biliter mitigat , ftcut in ca- pite Palmarum notavi. Al- terutrum enim horum re- mediorum unguenti vel ca- taplafmatis forma fauciatae parti applicitum, fanat, abf- que ullo remedio interno. IAbebirete vero , cauda eft longiftima quam irritatus in gyros contorquet , ut pifcatorem telis fuis ad caudae exortum promi- nentibus facilius teriat. Vul- nus iifdem remediis curatur ut fupra, addito tamen ipfius pifcis hepate. NOxiis pifeibus annumerantur quoque uter que illi , qui T^iqui dicuntur Brafilienfi- bus. Aculeis in capite & dorfo praediti funt admodum noxiis , quibus irritati, tanta vehementia pungunt, ut dolor nonfolum intenfus inde exoriatur, ied membrum, paralyticum pro tempore maneat , praefertim fi telum (quod aliquando fit) in parte \ ul- nerata relinquatur. Capite eft craftb fquamofo , orepatulo , edentulo , branchiis am- HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lie. V. zss piis. Oculis exertis Cancrorum more, ante exortum pinnae dorfalis, quo ad caudam continuatur , duobus fortibus aculeis armatus. Tegitur cute ex nigro grifea. Cauda tenuis & parva. Vulneratis profentiflimo remedio eft, dilatatio vulneris, appli- cata mox radice Mangue affata &C contufa. Vnde quidem dolores in inftanti exacer- bantur , fed mox celfant. ALtera 7(iqut, procedenti quo ad figuram & magni- tudinem diflimillima, a noftra- tibus abufive , ob punduras credo appellatur. Capite eft craflo , ore Ranae amplo , edentulo &: crafta lingua. Anterior corporis me- dietas eft paulo latior , pofte- rior angufta &: teres: Ocelli ipfi parvi cylindracei. Branchias , pinnas & caudam in ambitu quafi circinatas habet. Ante exortum pinnae dorfalis duos aculeos fortes & fupra poftbranchialem utram- que, unum acutum quibus atrocia vulnera incaute tangenti infert. Per totum dor- fum, caput & latera , pundula nigra , magnitudine feminis papaveris , difper fa. Edulis eft pifcis fi fel bene feparetur, alias lethalis ut Guamaiacu. Notatu dignum quod fella quantum intus affumta, noxia ; ita extus applicata non raro venenatis punduris medelae exiftunt. I Nter ea animalia quo viva nocent & mortua profunt, non fblum Raio& Torpedi- nes exiftunt fed illi imprimis pifciculi qui vulgo Bagres vocantur, de quorum carne ali- mentofafuoloco egi.Nunc ex ordine eft de venenatis ejus idibus quiddam premonere, utfibiquifque caveat, quia haud facile quis illos impune laceftit : mox etiam edocere conftitui, quomodo laudatus de promptiftimis libi provideat remediisjquo quidem va- ria a variis incolis fuppeditantur , nullum tamen eorum tutius eligendum qualn ipfius lodentis jecur, quod vulneri applicatum mox immanes dolores fedat* Miftis coteris quin- / que pilcibus Bagres , fex- R V t v. tum huc folum adduco Vrutu didum tanquam primarium hoftem,ut- pote qui pro coteris Ba- gris horridioribus & e- minentioribusfpinis du- pliciter ferratis , eft ar- matus , quarum altera dorfalis, altera fubbran chialis , utraque folida &: offea , quas pro lubitu erigit, &inri- marecondit, iifque adeo pungit incaute tangentem, tantumque infert ardorem &c inflammationem , ut vulneratus fubinde animo deficiat . Proinde miftis generali- bus illis remediis antidotalibus , ad duo fequentia potiftimum recurrendum eft. Suc- cus recens herbo ubique obvio Caafica dido cum cremore 'Tipioca intus aflumptus ad muniendum cor &reftaurandos fpiritus accenfos aptiftimus eft: extus jecur vel cru- dum vel cum oleo paulifper frixum punduro applicatum, mox quafi per fimilitudi- nem fubftantio , ut vocant, venenum extrahit. Accedit tertium remedium, quod liga- turis herbo la$ape abfolvitur, membrum fcilicet muniendo, ne altius ferpat malum. Vm inter marina Zoophyta fponte provenientia, Holothuria, Stellas & Pulmones Ariftoteles , Plinius, aliique recentiores repofiierint , ac fruticis potius quam ani- malium naturo participare teftenturj ego, corpus hoc maris pellucidum CWoucicii Bullis marinis afcriberem ; licet externa figura & internis proprietatibus, ab iis hinc inde difcrepet . Illud enim quod exhibeo (ctiamfi non adeo exade ejus pidura ex- primi potuit) altera extremitate elevatius , altera depreftius eft. Cotero omnes par- tes ■ :fil lyf» ff f§| : M Y 1 196 GVLIELMI PISONIS M o y 5 1 c v'. tes excernas Sc internae indiferetx, nec ulla in ambitu apertura. In littorc ejedum fponte in fe concidit, ftrepitumque edit fi [vi conteratur. In mari vero inflatum pul- chre rubro colore & purpureis maculis fplendet, aquis fupernatat ac inftar bullae fi- gura variat, multo flatu & liquore turgens. In Taxorum rimis deliteTcit aliquando & inter algas, unde per maris impetus hinc inde fertur. Si multa fimul ad littora ap- pareant, non minus pro tempeftatis figno habentur, quam Pulmo marinus de quo Plin. I.18. c. 3 y. teftatur. Adeo denique Mou^icu urendi qualitates cumHolothuriis & Stellis communes habet, ut fi qui nudis pedibus littora obambulent, Bullamque hanc venenatam minus provide-conculcent , ingenti ardore afficiuntur, qui plantas nonfo- lum pedum callofas fed &: totius corporis cutem in momento magno cruciatu infe- ftat. Ad horas aliquot durat malum , invito quovis remedio refrigerante &r anodyno , ad quod confugiunt faepe fruftra. ego felicius caufticis & calidis ad extrahendum ar- dorem ullis fum, applicato mordaci illo oleo caftaneae de Acaiu diffoluto in fpiritu vini, imprimis autem Cancro Aguarau^a dido, fi recens applicetur. Amoreatim. AjMoYCAtitn Ranas pifcatrici fimilis , multis aculeis afpcra, abfconditfe ad littus fub arena, pedefque fupergradientium crudeliter vulnerat, & aliquando cum praefenti vitae diferimine nifi cauterio fiibveniatur. Idem de Caramuru , Anguibus marinis fimili- bus , decem aut duodecim palmos longis , pinguibus , didum volo , quia morfus il- lorum quoque funt admodum venenati. His quoque addi debet Solearum minorum fpecies, Lufitanis Peize Sola dida,non edulis. Quae mira fane efficacia non fohun manum vel lewflimo attadu, fcd &: pedem licet optime calceati pifcatoris incaute pifciculum conterentis, paralyfi Sc ftuporc afficit , inftar Torpedinis Europaeae , fed minus durabili. C A P y T XV. Venena intus ajjumte , Cururu fve ‘Bufo , V mec fpecies Bifcis Cjuamaiacu , &- Tiraque. HAdcnus de Natura Serpentem corumque animantium, quae morfu vel idu vi- rento hominibus infidiantur & toxico fuo nocent. Quibus calidas & humi- das hafce regiones abundare haud mirum eft , quod pauca agricolarum indu- flria excultae, nec vi frigoris a venenatis & noxiis animantibus repurgatae, eae in im- mcnfiim multiplicentur. Proinde haud affentiendum mihi videtur Cardano dicenti , Serpentes non multiplicari ultra metam quandam, quia funt homini peftiferi. Nunc ad illa venena quae intra corpus affumuntur defeendamus. Quae quidem diverfbrum funt generum, nempe venenata tantum, & tota fiibftantia aliena a natura, ac proin- de nihil alimentofi in fe continentia ut quaedam Mineralia, vel quaedam manifefta qualitate nocentia, quaedam vero licet occulte vim inferentia aliqua tantum parte id efficientia ut plantae & animalia. Omnibus his fua remediorum genera, majjifeftae vel occultjc ■\ HIST. NATY RAL Sc MEDIC Lib. V. 2j?7 , occulta qualitatis oppofita funt, quas licet diverfa,tamen in curandi modo conveniunt. Nam cujufcunque generis venena ore percepta, fi in prima adhuc corporis regione * haereant , per vomitum potifiimum & clyfteres exturbare convenit : finin corporis re- cefiiis abierint , circumferentiam verfus trahuntur. Proinde fomnus qua polfibile, ar- cendus quoque. Interim cor adverfus hofiem admifliim muniri debet, etiamfi vera 6c infallibilia figna veneni intus afiumti non compareant. Non enim reque manifefte hic atque in morfu vel iduSerpentum morbi caufafe profert, fed fere latet, quia qui venena fubminiftrant, variis technis dolum non folum tegunt , fed execrandis artibus novas quotidie mixturas comminifcuntur, fegnia venena exaltando, ficut, proh dolor , apud Veteres quoque in ufu fuilfelegimus , applicando adiva palfivis , & qualitatibus aut addendo , aut demendo , ut longo temporepoft, figna illa & fymptomata ulla vix fe prodant. Nec enim (ut fieri folet iis qui forte improvide fimplex aliquod venenum hauferint) femper animi 8c virium defedus, cordis anguftia, vertigo, vomitus , torvus afpedus, aliaque fimilia fubfequuntur, ficut quoque Galenus docet cap. v 1. de locis af- fedis evenire. Quid ? quod fiibinde vix ulla primis menfibus trifiitia aut leviffimum aegritudinis indicium in illis notetur. Donec tandem longo temporis intervallo, un- gues & corporis extrema livere incipiant. Aliquando nihil ni fi pofi mortem exterius apparet prorfus , atque unum vel alterum vifcus corruptum ac tabidum per anatomen fefe offert. Cur, & quantum venena lateant, docet Thom. a Vega Com. mloc. Afted. Theophraft. 1. ix. Imprimis Galen. de fimpl. med. atque alii multi dodiffimi Medico- philolophi.Adeo ut facile confiet ratio, cur hofiis ille infenfus in corpore humano nec vincat nec vincatur, fed delitefcat aliquandiu, donec oportuno tempore & loco fefe exeratpaulatim, ficut feminale principium fpontaneo ortu viventium. Vtinam Bar- barorum nequitia numquam excogitaffet tam perniciofos horum venenorum abufus , minorique folertia praeparare no viffent, ut ocius vel tardius operarentur! Nam licet ob majorem vel minorem fubjedirefiftentiam, ea arte concinnare illa nefciant, ut fta- tahora interimant : tdmcn ut experientia potius quam ratione confiat, ignaviorem ef- fe Cicuta ac Opii operationem , quam Arfenici aut Sublimati : ita venena illi habent vel fimplicia vel compofita, quae exhibita & admota, admenfes aliquot fepulta mane- bunt, antequam fuas facultates exerant. Vnde liquet, venena haud una eademque ratione operari, neque reda ad cor femper ferri , fed eam partem maxime occupare, cum qua occulte inimicitiam exercent: Cum alias, tefie Avicenna oporteret omnia venena effe frigida & ficca. Nam ficut Solanum & Hyofcyamus ; ita quoque fel pifci- culi Guamaiacu cum capite antipathiam habet. Fungi & fuccus Aiampuera nervos in- feftant , fpafmos convulfionefque mortiferas inducunt. Supplicium quidam Barbari venefici fiibituri, mihi obnixe roganti; ut me horum ar canorum, priuf quam e vita difcederent , participem facerent, inviti pauciora qute- dam revelarunt , faffi que funt, impune non folum fe hxc &: fimilia veneficia exercere; fed& regium effe laudemque mereri inter fuos, ingenii folertia excellere, no vafque veneni mifcelas excogitafie. Illi namque fagittas , veftes , cibos , & frudus crefcentes, aquam & integros fluvios inficiunt , ut tardius & pedetentim, nonfiatim homines ex- tinguant. Ita ut rite collaris , animalium brutorum , cum fcel eratorum hominum no- xis in perniciem humani generis tendentibus , vix me contineam quin cum Plinio do- leam ; prarpararefe quidem animalia ad nocendum , fed nullum tamen eorum telaiua excepto homine, venenis tingere ? Nos & fagittas inungimus , & ferro ipfi nocentius aliquid addimus! Nos & flumina inficimus , & rerum naturas elementa. Ipfum quo- que , quo vivitur, aerem in perniciem vertimus , nec ab ullo prazter hominem, veneno pugnatum alieno. Ita ut merito in hominis inhumanitatem declamandi eflet occa- fio, quia neque a malis boni tam queunt effe tuti, quam omnes homines ab omnibus ferpentibus , quos in nos irruentes vel declinare vel interficere facilius, quam a vene- fico impoftore fibi cavere. Sic fellis Bufonis Curitrti, & Vermiculorum ex venenato luceo Aianipuera pronato- rum, herbarum denique Tangar ac a , Iuqutry' , fruduum Ahovai &c Aiucuna, aliarumquc multai um vires ar tificiofe & variis modis ab illis intenduntur ac retunduntur. Ita ut in his ac fimilibus venenis , ad innatam' abditamque eorum vim, occulta quaedam mixtu- ra accedat, ac proinde curationis aliquando fit exfors. Quapropter ipfo V eneno , quo noxa eft illata, incognito, partim ad communia antidota, paflim a Veteribus auto- ribus 1 *\ 'MU, >i i t T zpS GVLIELMI PISONIS ribus prodita, partimad propria illa nativa, ab incolis primis celebrata, confugien- dum. Multa (ane ad hanc dodrinam facientia defiderantur , ac fortafle femper defi- derabuntur , invito fedulo ac indefeflo occulta remedia inveftigandi ftudio , adverfus tot abditas & tam malignas rerum qualitates , calamitofo generi humano infeftas. Si vero contingat, figna venenorum calidorum & frigidorum, tum &obftruentium, fuf- focantium atque erodentium in aegris apparere, fingulis ftatim qualitatibus fua oppo- nenda eife remedia contraria nemo ignorat. Minus tamen confultum folis illis fidere; quia licet manifeftarum qualitatum lymptomata multa graviora videntur , aliis laten- tibus , occulta tamen magis exitialia adeoque pluris facienda funt. C v R V R v' INter venena quae deleteria potifi- fimum vi pollent eft bufo Cururut Brafilianis , Lufitanis fapo ; ab utra- que parte excrefcentias capitis ha- bet, inftar magnarum verruca- rum, buccam inferiorem remifiius movet terree immunditie nutritur, eft infignis & tumens , duplo que Europaeo major , cineritii vel fpadi- cei coloris ^nimium notus, ac quo- vis modo vel midu & faliva exte- rius, vel intus, longe quidem pejus, languine , adipe, imprimis felle a f- fumto, inficit. Hos perditiffimi Incolae aliique eorum aemuli tor- refactos in pulverem redigunt , &: lethalia inde pocula conficiunt, ea- que vel minima quantitate clam propinant. Hinc faucium ftatim SC gutturis inflammationes, ficcitates, anhelitus, fcetores , fingultus , vomitus , dyfenteriae, animi deliquia, oculorum caligines, convul- fiones , deliria , ac pallores» Si remedio locus , corpus ftatim per fuperiora & inferiora evacuant & liberant a reliquiis veneni, exercitio, balneo, aegro in furnum calentem vel animal dilcifliim impofito. Generalia alexipharmaca, compofita, per dies aliquot, juxta &: Tipioea,x um radices nativas antidotales ex vino propinant. Praecaetei is vero herba whamht, qua: praerogativam a benigna natura videtur accepifle tam magno ma- lo adverlam , exhibenda. Nam etiamfi Bufo hic tam perniciofo turgeat veneno, non tamen ita invincibile eft, ut fuo contrario non cedat. Quippe aneres Tabaci, vel etiam folus fiiccus Nhambt exprefllis & capiti vel dorfo Bufonis (prxlertim prius in terram tri- cato ) inftillatus , illum dido citius interimit. Sceleftifiimi inter Barbaros , hujus Bu- fonis fub Solefufpenfi bilem & Ipumam colligunt, eamque inter fecretiora venena quae lente occidunt , refervant. . Rana: quoque dantur varias, terreftres, &C paludofx ,in arboribus quoque viventes, partim edules , partim , ficut in Europa , non edules. Quod etiam Plinius lib xxxii. cap. v. de quibufdam Ranis teftatur. Idem de mira linguas conformatione obiervavi > cujus Philofophus in Afia meminit ; quod neque ut pifces eam totam cohasr entem, ne- que ut ferpentes totam folutam habeant. ^ ,. Illa quae Cotora a Brafilianis nuncupatur , intus aflumta, veneno eft, quod lupradi- dis remediis facile expellitur : forinfecus vero applicata & ex arte linimenti vel empla- ftri forma prxparata, doloribus articulorum & membrorum ex frigore natis, medetur. Huc fpedat illud Galeni quod 1. de compof medicamentor. de Rubetis teftatum i eli- quit. Multi alii dantur Bufones & Ranx, quibus fuperledeo,cum nihil in iis animadver- tere potui, quod ad rem noftram faciat, exceptis tamen illis qux Gtta Bra iliams di- dx , carnofx , grandes , dorfo nigricante , ventre albicante , quarum caro albicans be- ne lapit, imo dixtam xgrorum imprimis Tabidorum ingreditur, quo oni i nu- trimenti & facilis digeftionis. r^rinnir Minime prxtereundum volui, quod de eorum generatione mihi con a . g enim iiibinde tempore imbrido, comitante fuffocativo tepore Veris.corruptionem ac- HIST. NATVRAL. &: MEDIC. Lib. V. w celerante, cx unaquaque gutta aquas craflx , in momento quali generari Bufones , plus minus avellanas magnitudinis , totmyriadcs limul, utfolum univerfum latear fubiis. Indigenae Cucuruy' appellant. Nec differunt ullo modo a exteris Ranis vel Bufonibus cx coitu utriulque lex us natis. Plinius &: Ariftoteles aliique circa caulas &c modos ge- nerationis variant. Sed cum nunquam hujus lubitas generationis modum a quoquam fupra te&a xdium vel loca lithoftrota vifum autumem: hic quoque eas non nifi ubi magna eft copia pulveris terras glebofas ab imbribus imprasgnati, generari conflat. CAPVT XVI. Vari# fpecies (juamaiacu "venenata , cum ojf ntidoto ad fatu. INtcr tam immenlas fluviorum & marium b effias nantes Americanas , quxdam in totum edules, quasdam parte aliqua vel externa, vel interna venenatx habentur. Quod ut in aliis animantibus , ita in Serpentibus & quibufdam Pifcibus evenit. Si- cut enim Draco marinus in Europa , &cFrutuin America lolislpinis , Paftinaca folo ra- dio, Iulides folo morfu venenum infundunt, aliis partibus line pernicie edulibus: ita imprimis in his Pifcibus Guamaiacuv id£re eft, qui non minus externa facie, quam inter- na qualitate funt admirabi- les. Casteris autem ejufdem Ipeciei praseminet familia- riflima Rana pifcatrix , Bra- lil. Gmmaiacu-atmga. , Lufita- nis Pexe Coelgo , Belgis $£tt- ! omnibus merito Suf- flator dicitur , quod mirum in modum ab aquis extra- ctus ronchum quendam e- dat & ad orbis figuram le in- flet , atque in momento intumelcat ac detumelcat. Ego inter Orbes quoque nume- raverim licet corpore appareat procero. Ri£tu efflate didu6to, Ranas limili, ore eden- tulo, led intus loco dentium duritie undiquaque oblito. Oculis itidem maximis ro- tundis valde protuberantibus, cum circulis flavefeentibus: Branchiis deftituitur, qua- rum vices ab utroque latere foramen liipplet latis amplum. Cute eftgryfea exfufco maculata valde dura prxfertim capitis , ubi teftacea evadit, totque horridis fpinis of- feis ex albo flavelcentibus undiquaque fcatet, ut haud facile impune manibus tradetur, excepto infimo ventre, quilpinis non lolum , fed omni duritie deftituitur. Pinnas fime parvas, numero quatuor , dux poli branchiales, dux verius caudam oblongiores. Iuxta primas, maculx infignes rotundx,nigerrimx, hinc inde diverlx magnitudinis Iparlx conlpiciuntur. Hujus Orbis lexum malculum a foemineo facile eft dilcernere , quod ille mole qui- dem minor , carne probatior , hxc major quidem, fed carne magis flaccida. Ventricu- lus inmare efflatis capax , cum multis appendicibus & vafis gaftricis. Inteftina, ob in- fuetam hanc pifeis figuram, in gyros compolita more animalium terreftrium ; quod ra- rilfime in pifcibus obfervavi. Mefenterii glandulx lafleo humore refertx. hepar ordi- narix magnitudinis coloris, vefica renibus quali annexa, juxta mentulam cavitas ap- paretinlades delinens. Cor juxta mediaftinum & branchias litum. Multum expetitur, &pro epulis, maximo interdum vitx diferimine, ab imperita plebe apponitur ,li folli- culo fellis non probeliberetur. Intra horx namque Ipatium , ejus particula vel ciceris magnitudine alfumta , tam horrenda lymptomata infert , ut mox caligent oculi , mens vacillet, lingua tardefeat, membrorum tremor, ludorque frigidus lubfequatur, facultates omnes relolvantur & lileant, moxque veneno extinguantur. Sed benigna mater natura, prxlens ac facile remedium huic calamitati oppofiiit. Cum prxdidi enim Orbes Guamaiacu juxta fluviorum oftia, ubi paludes &ftagnantia loca lingulis xfti- bus inundantur , fedem figant, iifdem quoque locis plurima Cancrorum genera vivunt &arbufta habitant paludola. Quos inter non ita magni reperiuntur , quadratx figu- rae, in arborum truncis latitantes, ut Oftreis Mytilis infidientur. Qui multiplici ac Cc varie- Gvamaiacv'-Ati' n g a. 500 G VLIELMI PISONIS A R A T V variegaro colore , albo , rubro , violaceo , chelis aqualibus armati, crura pilis nigricantibus habent veftita. Hos Aratu appellant Braiiliani. Ex his unus contufus, &: ex vino citra moram, aflumto veneno ( nam ante horas quinque vel fex lethum fiepe infert) propinatus , per vomitum virus extur- bat, qualitateque occulta malo validiflimo refifEic. Prae- miflislpecialibus, communia quoque praefidia fuperius tra- dita non negligenda, ut funt Tipioca de LMandihoca , radices laborandi , Ipepacudnha , Caiapid , Vrucu , aliaque fimilia reme- dia quae neceilitas excogitavit. Nec forte natura differt hic Cancer Brafilienfis ab. illo , de quo Galenus in libro fimplicium contra Pelopem praeceptorem luum contendit * Cancrum rabiofis confer- re, occulta, non manifefta qualitate . Plinius lib. ix. cap. 5 1. eos Serpentum i£ti- bus mederi dicit. Et imprimis illud lib. v. cap. 5 z. Cancri fluviatiles triti potique ex aqua recentes , contra omnia venena prolimt. Morfis vero a cane rabido , itemPha- langio, Scorpio, aliifque venenatis, pro defle etiam apud Ariftotelcm legere eft lib. ix. cap. v. Diofcoridem lib. 1 1. cap. iz. & Galenum' lib. ix. de fimplicium medicamen- torum facultatibus ; Aetium lib. v 1 . cap. z 4. ./Eginetam lib. v. cap. 5 . Aldus datur Guamaiacu - guara didus , priori multum fimilis . Lufitanis Peixe Porco &l Diabe. Orbis effc fpecies, &: muricatus Orbis Gefneri dicipoteft, quia a- cul-ei ipflus referunt muri- ces. Corpore eft magis ro- tundo quam praecedens Guamaiacu. Squamarum lo- co , tegitur cute , ex fufeo viridis & albefeentis colo- ris , intermixtis maculis nigris. Totum cordus , excepto ventre, adeo aculeis acutis horret indilcretae magnitudinis , ut intra&abile fit, finguli tribus infertionibus , quafi triquetris, cuti infixi. Oculis eft magnis admodum , prominentibus , quorum circu- li circumdati quoque aculis latis acutis. Ore exiguo, edentulo, rotundo. More aliorum Orbium fe inflare & in momento confidere facit. Stridorem per os edit inconcinnum. Quatuor habet pinnas. Si quis inflationem defiderat, pinnam dorlalem vellicare opor- tet.Noxam fere eandem infert fel illius, ut praecedentis, fed multo remiflius; ac proin- de facile eifdem remediis ut fiipra curatur, Vifcera porro ejufdcm naturae &: conforma- tionis cum praecedentis inveni i adeo ut vix inter fediferepent. Gv A MA IA CV-Ap e. Gv AMAIA Cv'-Gv ARA. TErtius denique, Guamaiacu- ape' Brafilienfibus, ejuldem quidem generis, non tamen orbicularis, fed potius triangularis, dlquamis quoque ut catteri nudus , verum quau I HiST. NATTRAL & MEDI G Lib. V. jof quafi fcutifei‘us & loricatus. Duo funt diverfe fpeciei ejufdem nominis , quoruni alter cornutus, hic nofter cornibus deftitutus. Per totum corpus excepto ventre fexangu- laribus figuris infignitus , cum innumeris exiguis tuberculis. Colore eft ex flavo cine- reo, in gibbum arcuato^ Ore exiguo in utraque mandibula dentato. Oculis amplis. Pinnas habet quinque haud magnas , praeter has fexta eft, quae caudam facit validam, fatis longam & late didudam. Ab ingentibus pifcibus rapinis aliquando devoratur , & integer adhuc ex eorum ventriculo eximitur, poftquam hoftes fuos a quibus deglutitus fuerit, fuis aculeis in- terfecerit. Tantae denique eft malignitatis caro, ut fi immediate a codione come- datur , mentem turbet , ebriifque &: phreneticis fimiles eos efficiat. Quod omnibus ftmul illam prandentibus contigiffc memini , &c vix poft quatriduum fumptis ale- xipharmacis fupra enarratis convaluerunt. Simile quid obfervavit domefticus meus in pifce Guamaiacu , qui ab alio pifce antea deglutitus fuerat. Sin vero codus per integram nodem fervetur , tuto apponitur , fed paucae eft carnis atque intus fere cavus , folam fpinam habens fecundum longitudinem , cui per membranas inteftina adiment. Piraque ejufdem fere eft efficacias ut Guamaiacu, praecedens , Lufitanis improprie Peixe- viola didus. totus pifcis eft cartilagineus,non fquamatus fed mollis, latus non crafc fus. Caret branchiis. Recens tranfparens fere eft luci obverfus. Caput etiam nodulu- cet, delinens in coni figuram. Vtrique oculo pofterius fiftula appoftta eft , per quam aquam evomit. Sub oculis autem in inferiori corporis parte, os habet edeptulum cum quinque incifiiris utriufque lateris inftar Raiarum & 1 iburonum. coloris eft in ventre incarnati cum albo mixti, in dorfo fufcis maculis , cum pundis ex albo caerulefcenti- bus variegatur. Caro ejus non eftvefca, fed fi per dolum aut infcitiam comedatur, infatuat per aliquot dies. Attadus , mediante licet baculo oblongo , crepitum articulorum cau- fat , qui tamen brevi ceftat ; & fi in medio tangatur , artuum tremorem efficit. Capi- tur menfibus pluviis in fluviis in comitatu Raiarum &r Paftinacarum, cum quarum punduris ex parte convenit, atque eodem modo curatur, ficut videre eft in trada- tu de venenatis Raiis. C A P V T XVII ‘Drtcrfa Jpecies Tangarac <$ venenat ee , Cdaeo fhe Herbee c a Jiet duee s & cSManijwera fipe Succus Mandi ocee, LVfitani omnes has herbas T angar aca , ab indigenis aeque ac advenis detefta- biles habitas, uno nomine Ervas do Ratto, merito appellant, quod facultate lingulari deleteria polleant , & homines aeque ac beftias interimant. Tres earum fpecies mihi innotuerunt in triviis nimis obviae: quae licet floribus & frudi- bus inter /e differant; ligno tamen, foliis, natali folo, & qualitate virulenta con- veniunt. Prima, quae omnium maxime noxia, frutex eft ligno lento , cui ramuli libi oppo- ni , atque his denuo duo vel tria femper libi oppofita adnalcuntur folia oblonga , pri- rno laete, mox dilute viridia, eminentibus nervis & coftis confpicua. In fummitati- Cc j bus j i $02 GVLIELMI PISONIS bus ramorum tenues pe- diculi oblongi, crocei co- loris enafeuntur , unde Ipicas , ex multis floribus longis umbellatim poli- tis conflantes emanant. Quem frudum produ- cat , nondum mihi da- tum fuit obfervare. Flo- res non folum & folia, fed oculi imprimis erum- pentes, fummo turgent veneno, qui recentes, vel exliccati, per incuriam, vel per dolum guftati, prasfentiflimo funt vene- no. Radix vero mox ex- hibita, tutum apud In- colas habetur antido- tum. TaNGARACA' II. SEcunda paulo excelfior frutex, ra- mulis& foliis binis fibi direde op<- politis, primas Tangara.cn. non diflimilis quodad figuram , led cortice magis ci- nereo, foliis fuperne fature viridibus ubi adoleverint, inferne canefcentibus, quali leni hirfutie prasditis. In ramo- rum fummitatibus flores primo aurei coloris ftellares,mox ex brunno purpu- rafcentes. Folia eorum exteriora, in- terioribus multo majora & expanla. Medium leu totum Ipatium florum , more ho- loferici eft plenum, conflans foliolis parvis , primo larte , mox trifte purpureis, in- ftar florum Scabiola; peregrinas. Ex horum medio prodit bacca Rubo filveftrihaudi diflimilis, casrul ea, quafi gemma Turcois flori elfet impolita, quas fumma venenoli- tate inter omnes Tangar acas primatum facile tenet. Proinde florem quaerat magni- tudine , leparatim apponi julli, ut ex hac icone liquet. Tertia HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. y. T A N G A R A C Af III. * *T"' Ertia eft planta fruticcfcens , radice craffa , foliis , nunc alternatim , nunc fibi dire- A &e oppofitis , casterum craffioribus & rotundioribus quam priores Tangar aca. In extremitatibus ramorum pediculi longi , ex quibus flofculi umbella ti producuntur* primo albicantes, mox aureo colore nitelcentes. Ynde advena ignari gratoque illedi colore, temeritatis fuae nimis magnas poenas aliquando dederunt, modo eos olfecerint & tra&arint. An plures dentur Tangar aca , mihi nondum conftitit. In harum trium foliis, floribus, & feminibus, tam alte pofita efl: deleteria vis, licet gradu differat, ut vel ex leviffi- mo eorum guftu corpus intumefcat, mens turbetur , oculi incipiant caligare, vertigi- nes , animique deliquia oboriantur , denique mors ipfa fequatur , nili quantocius prse- fentiflimo tcmedio obviam eatur. Reliquis Antidotis merito praeferuntur radices ill^e decantata lpecacuanka &: Caapia, quod cum antidotali efficacia , fimul emetica vi pol- leant , ut fuo loco probavi > his fuccedunt radices laborandi lambu. Aliqui exercita- tiores rutiffimum exiftimant , ipfi radici Tangar aca le fidere, quam miro ac felici cum fucceflu indifcreta quantitate exhibent. Quafi benigna mater natura facultatem non minus falutiferam quam mortiferam eidem planta: indidiflet. Condonandum facile Barbaris Empiricis, fi non certa: doli medicamentorum,imprimisveroAlexipharma- corum, nitantur:, tutius enim multo judicant, exceflu quamdefedu peccare, ne forte antidoti inopia a veneni copia vincatur, ficu t aliquando fe obfervaffe mihi teftati funt. "pXimia: illa: herba: Cafta: fiveMimofa: a Clufio,aliifque Exoticorum conlultis deleri- pts, quarum figuram &: faciem quoque ego cum D. Markgravio meo in hiflroria na- turali pi olixe explicavimus , fed a nemine adhuc, quod fciam , earum qualitates bona: vel malx explicata:. Cc 5 Primo Mi . > • *' i 304 O V L IELMI PISONIS G A A E O I. C A A E O II. \ Primo quidem , folia in pulverem reda&a , &: exigua quantitate aliquoties exhibita , clam exitium hominibus inferunt, pecoribus alimentalia exiftunt. Idquepraderdmde primafpecie di&umvolo. Secundo, radices earum non minus tutum praeftant Antidotum, quam folia perni- ciofo turgent veneno, fi multum & fsepeinufum adhibeantur , ut liceat dicere vulne- ratis : — — — c Qui mihi vulnera fecit , Solus Achilleo tollere more potejl. Providi HIST. NATVRAL. & ME DIC. Lib. y. 50J Providi autem efl: Medici in hoc &: fimili cafii, praeter fpecifica ad generalia quoque confugere alexipharmaca, five exotica , five domeftica. Praefertim ad omnia illa fupra in eodem capite fub titulo veneni Tangar ac a enarrata , &C fub titulo Mampuera mox explicanda. Tum, quod fcelerati homines haec & fimilia venena, varie componant Sc clam cibis immifeeant; tum quodfubinde in principio vix quicquam evidenter ac li- gnis praeviis appareat , fedfenfim vitam depopuletur. Quippe non folumpro fubjedi refiftentia,fed veneni quoque mifcela & quantitate , tardius vel citius vitam depafeitur haec herba, ut cachedici, anheloli, triftes incedant , donec tandem vita defungantur. Memini enim fceleratiflimos veneficos , tantillum pulveris foliorum exliccatorum , fiftul.x clam Peto inditum limul fociis propinalfe , nullamque exinde longo temporis fpatio noxam eos perfentiilfe : nihilominus tamen , nullo licet accedente evidenti ef- fedu, tandem emaciatos mortem obiilfe. CVm in tradatu de Mandi- hoc<& radicis vi alimentofa Ipecifice, atque ex profelfo ; de medicavero &venenofa qualita- te egerim tantum tranlitorie & in genere , ordo nunc poftulat , non intadum reliquifle vene- num tam familiare ne dicam do- mefticum, Manipueram , id elt, fuccum altilis &: familiariflimae noftrae radicis Mandihoca, qui po- tatus vehementer inflat corpus, ventriculum afficit dolore, cum rudu , naufea & Tenefmo : hinc mox oculi obfufeantur , vertigi- nes, perpetuique dolores capitis accedunt, tandemque extremo- rum frigus „ animi deliquium , &C ipfa mors fuccedit. Quapropter famulis hanc radicem praeparan- tibus, ne a noxiis vaporibus infi- ciantur, flores TSlJoAmbt & radices Vrucu efculentis &: potulentis ad- mifcereneceffe efl; , ad munien- dum cor , & ventriculum. Sed diabolici venefici tam prasfenti veneno non contenti , ex fiicco hoc , ftudio refervato ufque ad totalem ejus putredinem, altio- rem corruptionis gradum ex ver- miculis inde pronafeentibus (qui TapHru ipfis dicuntur) quaerunt* iifquc in pulverem redadis , ho- minibus pro libitu infidiantur, ita ut, exigua licet quantitate, vitam certiflime&: citiflime adimat, fi fimpl ex exhibea- tur; livero compofitum & viribus imminutis, (quod potiflxmum pulvere hcrbxCaape- ba &c Nhambi fieri folet) longo poft tempore, ne nefanda fcelera in publicum prodeant, mifere interimat. Multa quidem remedia contra hoc malum excogitata, omnium ta- men praeftantiflima funt , qua: ipfo ftatim principio morbi, per vomitoria inflituuntur. Horum Ipecacuanha &: Caiapia facile praecipua funt , quod alexiteria & vomiti va vi fimul polleant. Clyfteres veneno frigido refiftentes, ac flatus tetros difcutientes,moxfucce- dant,eofque Tipioca & radix laborandi imprimis ingrediatur, quorum antidotalis vis alte pohta efl; a Natura. Pofthaec praeter Diafcordium & Theriacam, malum per fii- dores &c urinas educentia, familiaria praefidia funt, radices dc Capiipuba , AguaximayCaca~ C c 4 pomonga , jo6 GVLIELMI PISONIS pomonga^ Nhdmbi, lac ape, lurupeba , Vrucu, Caapeba. Adhasc radix, & praefer tim fuccus fru- dus Artandi^ largirer 6c crebro hauflus, cum tantillo fucci Limonum recentium. Nota- ' tu dignum , quod fuccus Manipuer a adeo venenofus eft , ut , fi crudus afiiimatur , ftatim enecetjfivero percoquatur, nutritivus fiat, quum tamen omnium venenorum, tam fri- gidorum quam calidorum, innata potentia a calore inadum produda, celerius atque validius cor petat. Sed ratio eft, quod ficut i pia radix Mandihoca diverfis &: contrariis gaudet qualitatibus ita liquor ejus partibus plurimum inter fe diverfis confiat : quarum prior iubtilis & vaporofa , atque veneni illius compos , ebullitione exha- lat : altera crafia, dulcis & natura: noftra: amica remanet. C A P V T XVIII. Araticu - fana , Mucum - guaqu & rmn > Ahoay & (Jtrapucu Jrve Fungi . ACtum agerem, fipenficulatim denuo Arboris Araticu-pand partes deferiberem; cum illius figura & crefcendi modus in tradatu de fimplicibus fatis fuperque gra- phice depida. fit. Quamobr em pauca, eaqueveriifima,utpote longo ufu com- probata, deFrudufo- lo addenda putavi, ne huic tradatui de ve- nenis quicquam de- eflet. Cum enim ma- gna advenarum mul- titudo, rerum novita- te alleda,frudus quo- que omnes Araticu le- gere amat, cumqu e iis qui Araticuponhe didi, his Araticu-pand fine deledu promifeue ve- fci cogitent , pefllme fanitati confulunt , dum fefe iis ingurgi- tando , nimio frigore calorem naturalem opprimunt , unde ea- dem ventris fympto- mata excitantur , qux venena, manifefto &C occulto frigore effica- cia, movere folent. Quamobr em cum ni- hil ulterius de hoc frudu dicendum re- flat, quod in praece- dentibus fitintadum, iifdemque remediis ejus malignitati fuc- curratur, quibus Fun- gorum & Manipuer a ihoxae qualitates expugnantur , ledorem eo remitto, atque ad alia tranfeo. CVm ad examen revocarem eximias has &: undiquaque luxuriantes herbas &C ar- bores fabiferas Mucuna didas , dubitavi, noxiarumne eas an proficuarum planta- rum catalogo afcribcrem,quum illarum lobi utriufquc qualitatis participent ; attamen . ~ cuin Ftvcxys Araticv-Pan/. HI ST. NATVRAL & ME DIC L i B. V. ^7 cum mihi aliifque rei medicas peritis plus inde mali quam boni hadenus redundant V eneaatis infer er e malui. M y c v n a'-G v a { v, Haec itaque Mucum-guaeu in tanta pilorum fabarumque filveflrium varietate, cete- ris pulchritudine &£ magnitudine facile praecellit. Crefcit ex arbore qux ejufdem efl nominis. Faba autem haec nigra pelle lapidis fere duritiei , pilis flavis molliter efl ve- ftita , manum longa, & tres digitos lata. Vi effrada , pulcherrimi globuli, interftitiis divili, exinde prodeunt, tres quatuorve, punicei & rubri coloris, rotundi, laeves, magno hilo , qui, fl in aqua macerentur, vim noxiam ex parte deponunt, & cum Tipioca de Mandihoca praeparati Barba- ris edules fiunt. Ita ut venena- ta eorum qualitas , non ufque adeo alte pofita a natura vi- deatur , quin retundi fe patia- tur a corredorio convenienti. Quippe cum interior fabae fubflantia acris fit & mordi- cans, vifcera vellicet, & ufque adeo corpus turbet, ut vomi- tus violentus & alvus movea- tur; refrigerans & demulcens alimentum hoc medicamen- tofum ex Tipioca fadum, exte- ris Antidotis praeferrifolet. C Ecunda A/ucund prxceden- ^ ti longe inferior , forma & figuta imbellis apparet. In- terioris fubftantiae qualita- tes cum praecedenti Mucunx convenire perhibent , fcd mi- hi incompertas , non autem exteriores. Quippe nobis per tefqua vi viam facientibus lo- borum fetas pungentes faciem Sc manus ufque adeo inficie- bant, ut ardentiflimas pullu- las excitarent, quae vel opti- mis fiiccis anodynis Sc refrige- rantibus , ultra odiduum ad- hibitis, vix cedebant. Caule craflo, far m en tofo, admodum M V C V N a\ lento 8 GVLIELMI PISONIS lento & tenaci, altiflimarum arborum ramis fe implicat. Tria ubique folia in uno- ouoque pediculo oppofita habet , qua: eminentibus funt nervis , casterum faturate Lerius virent, inferius albicant , & fubtiliflima lanugine ad tadumfericum aiquant. In pediculis liiperioribus plurimi flavi pentaphylli inodori proveniunt flores juxta fe politi, figura Aliquarum P.fi apertarum. Eminet in medio flamen fiftulolum pal- lidum , fuperius multipliciter divifum in fila, quorum quodlibet apicem habet fu- taafm Vulgo nomen audit , ob alexiterias virtutes magis cele- bris , proinde quod qualecumque vene- num afliimtum , ante- quam ex ventriculo &£ primis viis ad penetra- lia corporis permeave- rit, per vomitum beni- gne ejiciat , fi duae cir- citer drachmae ex li- quore convenienti ma- ceratae propinentur mox fecundum ejus in- fidum, vel folum vel cum radice laborari - di mixtum fuperaddi- tur , non quidem ad vomitum, led ad uri- nas &C fudores conci- tandos . Ita ut in hac nobiiifiima planta di- verfie qualitates fe pro- dant, utrasque quideth veneno exturbando di- catae, fed ita tamen, ut hae pofteriores altius politae, tum demum fe Videantur manifeftare, cum emeticae faculta- tes pofl: primam prae- parationem & mace- rationem evanuerint* TErtia antido talis planta , quae Caac/ca dicitur , adeo indigenis ac advenis accepta5ut providi peregrina- tores fe vix 111 vis committant, quin in- fignem hanc herbam, vel ejus luccum exprefihm circumferant, non adeo quidem contra omnis generis vene- na, quam quidem Serpenttim qualia- cunque vulnera inflida, tum appli- candum, tuim alfumendum. Vnde non immerito Erva de Cobras nbmen vulgo audit. Memini, dEthiopes ab ibiboboca Serpente mifere laudatos, vix quicquam ex alio remedio levaminis fentiilfe,quam ex largiori hauftu pro- pinati liquoris , nullo alio accedentd medicamine. Succus ejus eftladefcens guftuque acris & ingratus , nulla ma- nifefta operatione veneni vidor eva- dit, fed Ipecifica 6c occulta vi in im ftanti dolores fedat &c virus obtundit, imprimis fi eadem herba contufa , & cataple- imatis modo prazparata , vulneri limulapplicetur. Dd ^ Caa$icA five Herba Colvbrina, G VLIELMI Iaborandi'. I S O N I S IN tradam Simplicium quatuot fpecies radicum laborandi ^ ea- rum que ufum medicum , quem compertum habeo , expofui ; hoc autem loco primam tantum fpe- ciemutpoteefficaciffimam &ma- xime ufiialem, atque obviam , tra- dandam fufcepi, licet extera: quo- que dignitatibus alexiteriis non. deftitutx fint. Hxc itaque, non, ut exterx, fruticefcens , ad duarum palmarum altitudinem erigitur i primo guftu aromatica, & acris py- retri xmula , mox fubtiliflime fau- ces & pedus pervadit , adeoque contra malignos humores & flatus fe exefit, ut venena, licet a multo temporejamafliimta, a cordere- pellat verfus fuperficiem corporis, ferofofque imprimis humores per fudores & urinas copiofe ejiciat, unde fpiritus vitales a tetris fu- liginibus liberati refocillantur . Atque hxc omnia cum feliciori fucceflu inflituuntur contra vene- na frigida, ut fimt Fungi, & iuc- cus ille venenatus radicis Man- dihoca, & fi qux funt alia ejufdem farinx venena fupra enarrata. CaapeW, five Convolvulus Colvbrinvs. Qlulliplantx appropria- ^ tum nomen , huic fane farmentofx Clematiti Lufi- tani indiderunt, eam $ipo de Cohras five Convolvulum co- lubrinum , ab infigni effica- cia antidotali Serpentibus inimica, nominantes. Radix xque ac folia in Medicina celebratiffimajeo tamen dif- crimine, ut radices , impri- mis illx qux jam plane ado- leverunt, humoribus ferofis movendis , &c calculis fran- gendis dicatx; qux vero pri- mo natx frondes & farmen-; ta , morfibus Serpentum medeantur , fi femel atque iterum eorum fuccus, recen- ter exprefliis indifer eta quan- titate propinetur, atque fimul extus applicetur. Nulla interim fubfequente manifefta evacuatione, neque per vomitum , neque per fu dor es , neque per aliam aliquam viam, quantum afiequi potui. Licet autem ab Anguium aliorumque Reptilium & Infedorum venenatorum idibus & morfibus tantum curandis videatur bene audire hujus Convolvuli fuccus, qui ama- ro fapore caloris prxdominium, quod ad manifeftas qualitates , prxfe fert; venenis ta- men fupra enarratis frigidis, quoque contrariari comperi , teftantibusid mccum exer- citatiffimis Empiricis. Q A- i HIST, NATVRAL & M£DIC. Lib. V. C A P V T XX. Limonia Malttt Ul mmcana , Antidotalis. ANtequam Vegetabilibus Anti do talibus, in hac America parte familiaribus, fi- nem imponam, ex re fore putavi, Mali Limonia ufus Medicos peculiares , ejufquein Indiisneceffitatcs edocuifie. Cumfupraintra&atu de Morbis Ende* miis vulgatiores utilitates Citreorum , Limoniorum, &: Arandorum ( quas communi , nomine, propter vires & dignitates fibi admodum fimiles, Mala Medica recte dixerunt autores ) in commodum medentium & delicias segrotantium perftrinxerim ■, nunc oc- cultiores & minus obvias quoque qualitates , quoufque ab Empiricis Indigenis , atque propria experientia mihi innotuerunt, exponendas reflant. Vt enim rudior antiquitas, fpreta corticum 8c feminum amaritudine medullasque acore,frondes,fiores,&: fru&us, tantummodo ad oculorum & narium delicias olim affervarunt, mox edodtior es , me- diante fedula cultura & mitiori terras genio, pro efcul entis medicamentofls eosufur- parunt. Tandem benefica Medicarum Malorum vis & multiplex utilitas paulatim ope eruditae induftrias compertior, quotidianoque experimento per feculorum gradus pro- ficiente , virtus contra venenum efficax primum in Africa & Aegypto dete&a , mox in Europa atque Indiarum quoque Regionibus confirmata fuit, teftantibus idpaffim prae- ter me veteribus ac neotericis exoticorum fruticum feriptoribus. Licet vero pleraque ex hoc novo Orbe huc allegata, experientia potius quam audio- ritate aliorum niti velim, tamen non pcenitebit,unum atque alterum ex multis allegaf- fe in laudes Limonum. quibus confirmatur, eos ante cibum deguflatos, a putredine ac venenis ipfisprasfervare , atque fubiqde ab afilimto veneno vindicare. Athenseus asta- te fua in Aigypto eorum vim compertam fic narrat. Sumptum Citreum ante cibum quemlibet, (five is humidus fit, five ficcus ) venenis omnibus refiflere ex cive meo didici , cui fuerat iEgypti adminiflratio demandata. Quofdam hic facinorofbs homi- nes Alexandrino more ad Serpentum morfus damnaverat. Illis ad locum ficariorum fupplicio deflinatum procedentibus, muliercula quaedam cauponis uxor in ipfa via, quod in manibus forte habebat, admordebatque, Malum Citreum, miferata porre- xit. Pomo illi commanducato , ingentibus ac fasviflimis Anguibus objedti, citra no- xam venenatos idlus excepere. Attonitus rei novitate judex , ab eo , qui cuftodiebat , milite quaefivit, an antidotum aliquod praeguftaflent ? a quo certior fadus , abfque dolo malo Citreum illis fuiffe datum; julfit , poflridie alteri tantum dari: deinde utrumque Anguibus objici. Ex quo faftum eft, ut Citreo paflus, fofpes evaferit; alter illico expira- rit. Exinde crebra experimenta fidem fecere certiffimam, venenis Citrea & Limo- nia omnibus adverfari. Accedit quodpomi ejufdem lingula membra falubri tempe- rie fic invicem diferepant, ut varios confanar e morbos poffint, & contra ipfa venena in unam coalefcere Medicinam. Quos ufus Plinius compendiofe & ingeniofe exprimit, Citrea, contra venena in vino bibuntur, vel ipfa, vel femen. Virgilius quoque, Home- rum imitatus , luculentis verfibus perlongam periphrafin eorum dotes exprimit : Media fert trifles fuccos , tardumque faporem Felicis Mali , quo non prafentius ullum. Focula (i quando feva infecere noverca , Mijcueruntque herbas & non innoxia verba ; Auxilium venit , ac membris agit atra venena . Ipfa ingens arbor , faciemque fimi llim a Lauro, Ft,finon alium late j aci aret odorem, - - Laurus erat , folia haud ullis labentia ventis. Flos apprima tenax , animas & olentia Medi Ora fovent illo , & fenibut medicantur anhelis. Extra infli tuti limites effet, me alitorum difcrepantibtis opinionibus involvere, circa di~ verfas partium qualitates in hac arbore ejufque fructu contentarum; folia enim, flores, medulla, femen, Sc cortex frudtuum ac radices in medicinam receptse, frequentiffimi ufus exiftunt , atque licet gradu dignitatis , tum primis fecundifque qualitatibus in- Dd i ter i 3j4 GVLIELM1 PISONIS ter fe difcrepent; tamen femen &medulla inter omnes arboris partes , quod ad quali- tates fpecificas & alexipharmacas 5 primatum obtinent. Imo peritiffimi nonnulli In- diarum Orientalium & Occidentalium medicaftri, praeter vulgares.illas toti Orbi ce- lebratiflimas Limonum & Citreorum vires, quas quoque perpetuo commendabiles habent, plus prxfidii in duabus his Limonum partibus ponunt contra malignos mor- bos &peftilentes febres , atque ipfa denique venena, quam in Lapide Bezoar dico &fa- ftidiola Theriaca: compofitione.Quaflhis arboribus Medicis 5 non magis patria quam falubritas, Medica: nomen feciffe videretur. Qua: omnes ut olim in Hifpaniam & Ita- liam , fic quoque in Indias Occidentales tranflatx , & , licet illic per infitiones aliaque natura adulteria hortenfes,hic vero in America etiam nunc minus exculta: fint, tamen ob calores Solis perpetuos & foli hujus genium, Europxis fativis, fi non pradtantiores, faltem pares exiftunt, adeoque fponte in Ulvis fata ftercoribus avicularum depolita luxuriant, ut ob nimiam ubertatem vilefcant. Quippe toto anno ver , aeftas, & au- tumnus in iis confpici datur, quod una eademque arbor, flores fragrantes, fruCtus virefeentes Sc flavefeentes affidua oculorum &C narium ac oris oble&amenta often- tat. Ynde varix compofitiones, Iulapia refrigerantia , Conditurae, imo ExtraCta Chy- Limonia Malus Americana, Antidotalis. . mica , quas quintas effentias Vocant, ab induftrioribus incolis nunquam non paran- tur. Quos ego in hac ludiarum Occidentali parte imitatus, fine jactantia affirmare aufim , me ex nullo alio aliquo remedio flmplici tot felices in totapraxi obfervaffe ef- fcCtus, quam exfupra enarratis Citrei £z Limonii arboribus. Cum enim fuccus fri- gidus & intenfe acidus, ab advenis &: indigenis aliquando male ufurpaturin fenum vel puerorum frigidis , five peCtoris , five nervorum, five inteftinorum, affectibus, tunc flo- res, femina, & cortices ipfius fruCtus medelam ifti malo quantocius conciliant; imo, quid li hxc non fufficiant, eorum, ut & primarum frondium , olea deftillata vices fup- HIST. NATYRAL. & MEDIO. Lib. V. Jlv plent, urinas vel fudores egregie protrudentes» Mitto quod ipfi radicum cortices, ca- lidarum & tenuium adeo partium ame deprehenii fint, utmultos viicerum,ajecoris imprimis & renum , obftrudionibus vindicaverint. Quod quidem potiflimum de ra- dicibus Mali Limonias , cujus iconem folam exhibeo , didum volo , ejufque deferiptio- nem nunc fpeciatim aggredior; cum hadenus in gener e malis Medicis earuinque vir- tutibus inhasferim. Non male equidem feriptores natale folum & naturam Limonii cum Citreo Com- munem attribuiffe vili funt mihi, quum circa prascipuas earum vires haud multum inter fe diferepent ; (exceptis dulcibus illis Limoniis minus ulualibus in Medicina) nili quod pufillus hicLimon agreftis, quantum viiiis , odoris &faporis lenociniis majoribus illis hortenfibus cedat , tantum eos proprietatibus medicis facile fuperet» Arbor eft Pruni figurae & proceritatis , caudice fature cinereo , ramis fpiniferis , fo- liis laureis fed minutioribus & dilutioribus , fieparatim hinc inde pofitis , cum appen- dicibus juxta pediculum, Aurantiasmore dcnfiflima fruticatione luxuriantibusi perpe- tuis floribus, obfoleto candore albicantibus, & Lilium convallium nonnihil redolenti- bus, fcecunditatifque munere aflidue nullo non menfe conipicua qui primo nafeitur Li- ' mon, a fpinis maternis fpineolus , & ab acutiflimo fapor e palatum vellicante. Irritator appetentia merito dicitur. In ipfa enim viriditate prasmaturus ac tempeftivus ad obfo- nia &C medicamina , magnitudinis eft nucis juglandis, fedflgura magis fphasrica, in pa- pillam exiguam defmente, tenuiflima, viridi, & lasvi cute obduda, nulla carne, fed lola medulla, acida, fubviridi, turgida, denis duodenifque intermediis membranulis pari ter difpertita, & nonnullo femine gravida. Radix arboris eft tenuis,ex fufeo flavefeens , calida , ficca, amara &c acris tenuiumque partium, ac proinde inter aperientes & diure- ticas celebris. Porro Limon hic nofter fapor e acerrimo vefcus non eft ut exteri , fed qua palatum fraudat , cum foenore voluptatem fanitati rependit, dum asftuantibus Sc a bile vomiturientibus parabile condimentum in cibis & potu promifeue fippeditat, fl tantillo facchari vel jure vis ejus infringatur. Ea tamen adhibita cautela, ut juvenili po- tiflimum astati & cholericas tempe raturae concedatur ; fenibus vero, ut & pueris pitui- tofis interdicatur. Hasc eadem fere potio eftin toto Oriente , ac imprimis apudYur- cas, admodum expetita, cui vulgarem Sorbctti appellationem Latium forbendi verbum, Scerbertiveto nomen vox Arabica, Turcica & Perfica,impertivit,quam quifqu e illorum fuomoread delicias prxparatrhicprascipuefrudus nunc in muria nunc in faccharo re conditus, vel etiam ejus liquor folus in doliis refervatus, pubem nauticam in diutinis tra- jedionibus ab humorum putredine confervat; imo maritimi non folum Septentriona- 1 es, fed Afias, Africas, & Americas littorales populi a fcorbutica lue infecti illo refti tuun- tur. Eodem hoc fucco , quid mirum, impetigines, vitiligines, aliaque fcediora cutis vi- tia quoque deleri fi Chymica arte prasparatus valeat ad uniones &c margaritas in tabem folvendas ? Vidi aliquando Nigritos fceleftos coquendis faccharis dicatos, injuriam dominis clam inferentes, inftillato parum recentis Limonis fucco , vehementiflimae facchari ebullitioni in cacabo capaeiflimo reftitifle. Ex quo abufu, anfammihi fup- pedi tari autumabam, aliquid ad artis noftras incrementum edifeendi, idque aliquoties tentans,non infeliciter procellit, in febribus fcilicet intermittentibus, circa initium paroxyfmi , ut Chymiatri fua emeticafolent,hauftu fcilicet calido fucci prxdidicum fa.ee hari & aquas fontanas tantillo ebulliti , femel atque iterum exhibito , exacerba- tiones vel in totum ceffafle, vel faltem indies prxter expedationem fimulcumfiri de- ferbuifle, & intra paucos dies plane filuiffe, deprehendi, fubfequente utique manifefto effedu, urinas fcilicet & imprimis ludorum larga promotione. Quali eximius hic fuc- cus frigi ditate fua fiti fedandas, tenuitate fero ianguinis propellendo, acuta aciditate malignitati asftuantis bilis frenandas, adeoque fpiritibus vitalibus concentrandis & cor- roborandis dicatus effet.Pofitis itaque tribus enarratis his manifeftis qualitatibus, ratio- ni haud diflonum videtur, harmoniam fpecificam & occultam ex earum mixtura pofle refiiltare, quasidibus Serpentum &: venenatorum infedorum imprimis omnibus iftis venenis aflumtis, igneo & fubtiliflimo ipiritu venas & arterias permeanti bus,adverfetur. Atque hadenus de pulpxfiicco ex legibus artis exhibito. Reftant alix ejufdem ar- boris partes, flos,femen, & cortex, minime prastereundas, venenifque potiflimum frigi» dis, five propinatis fiveinflidis, obtundendis confecratas. Ex feminibus folis contufis &£ decorticatis vel etiam ex eorum oleis deftillatis tot ftupendos effedus videre contigit, Dd 3 ut 5l6 GVLIELMI PISONIS ut mirari defierim , neotericos cequeac veteres Arabes & Gratcos iis efficaciam vere antido talem attribuiffe, atque non folum contra vermes inteftinorum,morfufquefer- pentum, fed & loco Theriaca: , contra peftilentes dc contagiofos morbos feliciffime ufurpafle. Cum enim femina caliditate , decitate, acore &: amaritudine a pulpa diffe- rant; folaque fere evidenti aciditate videantur inter fe convenire : Vtraque tamen- , craffios humores difeutere, incidere, & attenuare, putredini refiftere conftat; fed femi- na ob concomitantem manifeftum calorem, frigidis venenis; pulpam vero potiffimum calidis dicatam effe. Hisfiiccedunt extrada quoque florum &: corticum, quatejufdem natura & efficaciae habentur , & maximo diffidio quaevis deleteria oppugnant. Tandem Medica: hujus arboris pars infirmior etiam vim habet falutarem curandi vulnera malemorata & a venenatis idibusrelida, modo fuccus ex praetenuibus foliis & recentibus germinibus expreffus , vel folus , vel aliis mixtus, applicetur. Quafi pe- rennis viriditas argumentum oleofi & efficacis fucci,non modo ad ipfarum arborum pabulum; verum etiam ad hominum commoda & neceffitates exuberans exifteret; quapropter optandum,utfedula pofteritas ex ej ufmodi vivacibus potiffimum ftirpibus liquores medicatos ulteriori indultria eruere cogitet. CAPVTXXI. Locujhrum > Tapilionum , Erucarum , & Anicularum Cjuainnmbi transformatio . s Vpra de natura & cura quorundam Infedorum luo loco egi, nunc pro mantiffa, \ de aliquot innoxiorum mirandageneratione & interitu, pofteris ulterius indagan- ^ da, pauca addam. Miffis fabulofis vel qua: dubia: fidei funt, veriffima ac proinde Philofbpho non contemnenda fubnedam. De Bombycibus autem Brafilienfibus nihil ex profeflo didurus , utpote quorum fi- gura, natura, ,& transformatio, ab Europxorumhaud differat. Indigena: eos Ifocu, feri- cum vero Icowrenimbo vo eant. Ad Locuftas itaque me accingo. Quarum tria genera tradidit facra: philofophia: facerdos Mofes,eaque ex Hebra:a Lingua in latinum verfa,Locuftam,Aftacum&: Bru- chum nominarunt. Grseci aliique eruditi recentiores, plures agnoverunt fpecies. In- ter dwlipxg Locuftas illam tantum tradandam filfcepi qua: Grxcis Mantis , latinis Vates dida, quodubicunque appareat, macra fit& famem portendere perhibeatur. Propofiti limites excurrerem, fi vulgarium Locuftarum Americanarum differentes magnitudines, figuras, colores, fonos, volatus &: faltus deferiberem; ortum quoque ea- rum &: interitum, a veteribus ac neotericis fatis fiiperque tr aditum, r epetere,fupervacui foret laboris; nam licet generationis & obitus varii dentur modi, in eo tam en, ni fallor, pl erique confentiunt, mares a diutiffimo coitu.fpiritus omnes exigenteffosmellas autem fcetura: pluralitate exhauriri, & brevi poft e vita abfque ulla alia Metamorphofi dece- dere. At vero ha:c noftra inufitatse figura: & naturae Locufta, incognito fexus diforimine, & nafcendi modo, certo quodam tempore, veris vicem in hac America: parte fupplente, vitam feiifitivam derelinquit, & in plantam migrans aliquandiu, tandem more ca:tero- rum vegetabilium marcefcn. Duae earum dantur fpecies , ej ufdem quidem figurae, fed non ej ufdem coloris, quod illa toto corpufculo lurida inftar folii arboris decidui, vulgo feuille morte \ haec vero laete viridis fit coloris. Vtraque macilenta eft,Caayara, aliis Gaayara, dida, rore potiffimum viditantes; differentes tamen ab iis , qua: a Rondeletio & Mouf- feto in Theatro Infedorum, ad calcem libri, Mantes dicuntunquod Americana: fint col- lo longiffimo tenui & eredo, inftar Cameli. Corpore laevi, vix digitum longo ab utraque extremitate acuminato, &dorfi medio , eminenti linea reda per longitudinem, cum obliquis fibris, inftar folii arboris, divifo. Capite funt triangulari, in cujus vertice duo cornicula oblonga , tenuia, ereda ftant. Oculis prominentibus, lenticularibus, fufeis. Crura habent fex, duo infummo fere collo, unum digitum longa, tribus internodiis con- flantia,& in extremitatibus denticulata : reliqua duo paria, trifte viridia, liventia, ficut folia ficca. Priores autem pedes quia inftar brachiorumjundos , &: quafi manus ad cx- lum elevatas, plerumque habeant , Lufitani Louva dies , Galli Preque Dieu-, appellarunt. Vnde HI ST. NATVRAL. & ME DIC Lib. V. ji- Ynde Barbari non folum , fed 6c Chri- ftiani imprimis, multa fuperftitiofa fibi imaginantur. Quali macie perpetua confe&ae, homines docerent liipplices ad Caelum palmas tendere. Beftiolae hae in plantam ejufdem fere viriditatis & te- nuitatis,duarum palmarum magnitudi- nis,transformantur. Pedes primum ter- xx affiguntur, unde, accedente humidi- tate requilita , radices exeunt, quae ter- ix infiguntur , atque ita paulatim parvo temporis lpatio totae convertuntur . Aliquando autem inferior tantum cor- poris pars naturam &£ faciem plantas induit, manente fuperiori parte aliquandiu mobi- li,ut ante; donec tandem totum infc&um paulatim tranlinutetur, atque fenfitivum quod fuit,vegetativum fiat , natura per circulum quali, fuccclfive agente , motuque perpetuo Infe recurrente. Hanc plantam libentillime curiofo ledori exhibuilfem, fed per va- rias temporis &C itineris injurias re deliderata potiri non licuit. Ncceft quod quifquam de veritate dubitet, cum infinitos teftes habeat Brafilia, & plures minus hallucinarentur circa ejufinodi mira Naturae opera , li animum & men- tem non perfundorie eo applicarent. Idem contingere in EEgypto praeter Plinium', fide dignilfimi de fimilibus Locuftis conftanter affirmarunt. Atque annales Iaponiae re- flantur, cujufdam terrellris animalis transformationem in fquamiferum. Alibi de AgnoTartaricoquiin arbuflum degenerat, ab optimis confirmatur. Quorum nar- rationi nihil tribuo, nec derogo, fed fidem apud Autores relinquo. Iam dudum in- notuit , Concham Anatiferam in Scotia (licet nuper adhuc fubleftae fidei videbatur) ex arbore pronafei. Quidquid fit, cum appareat, fibulas elfe inter germinantia &lentientia, mutuaque retaliatione animalia germinare, &: plantas fenfii animare , idipfum quoque Arillotele, Plinio, & Theophrafto conteftantibus: Quidni tot nova hujus Novi Orbis Zoophyta mereantur , ut vitarum confufionem carumque foedus admiremur ; imprimis fi len- fuum arbitri, non opinioni populari, fabularum artifici, pareamus. Eventu enim naturas prodigiofieautoritatem reflaurante, increduli facile caufa cadunt. VTque adeo denique omnium corporum fublunarium inter fe commercium patet perpetuum , ut Chymia- ter magno merito quoque non patiatur hafce metamor- pholes metallis denegatum iri polfe. PApilionum porro &: Eru- carum innumeras dantur fpecies , non ab uno deferi- bendae, magnitudine, & co- lore difcrepantes. Figurae ali- quot graphice quidem depi- &ae in Clufio&: Hiftoria no- ftra BrafiliaE naturali , fed ea- rum metamorphofis negleila. Omnes, ni fallor , hi Papi- liones quatuor fimtalis, duo- bus corniculis , fex cruribus &: filo convoluto ad os. Alae pulchritudine argentearum macularum &C fimbriarum certant. Horum praedatrices gulae, aliquando in horto Illu- ftriffimi Principis Naflaviae Dd 4 clegan- 3 18 GVLIELMI PISONIS elegantes hederas, Murttcuid didas dcpafcebantur,innumerabiliaque ova papaveris ma- gnitudinisponentes, ex quibus primum parvas hepatici coloris Eruca,&: ex his fecundo Papiliones nafcebantur.Eruca autem hae in craditiem pennae anferina excrefcunt, nigris aculeis hifpida, capite nigro bicorni, per corpus quali rufo pundulatae ; morientes gri- fea obducuntur pelle feu folliculo, qui pod certum tempus fe aperit & prodeunt denuo Papiliones alati, Brafilianis Panama , Lufitanis Barboleta didi. Horum lubinde aliquot myriadesfubito apparent, atque line ulla disjundione aut interruptione turmatim ae- rem indar denliffimi imbris replent, idque duduadeo continuato, ut vix fex horarum fpatio exercitus ille aereus difpareat , licut quoque in Europa palfim, rmgente agrico- la, videre contingit. Quii herbarum arborumque helluones, ubi devorandi tempus pr ster iit , vaguli huc illuc & jejuni migrant, fenfimque marcefcentes, locum idoneum quaritant , ubi fefe vel filo appenfi in aureliam membrana tedam , vel in thecam trans- forment. Nec tamen omnes Papiliones &c Erues in aurelias convertuntur, fed alis contradas , putrefeunt , e quibus nonnunquam ova excidunt , aliorum infedorum ma- nices. Has Erucarum tranfmutationes Theophraftus rede didinxit his verbis, z cpvjav. cu)ici[Z7n]$ , ££vcmti$ itcvTijg \pvAq , cacipvXijgif ctkAij/ Kci/Z7nj. Quemadmodum vero Papiliones partim a coitu utriufquefexus , partim ex viridi- bus illis Erucis generari condat , alis paulatim adnafeentibus: Ita vicidim turmas illas gregariarum Erucarum, nonlolum roris pluviarumque proles , fed Sc Papilionum ede filias ; imo maximam Erucarum partem iis debere prolapiam , omnibus experientia confirmatum ede putem. Gvainvmbi' I. AT vero harum Erucarum Brafilienfum aliquas ( Lagartasdes vergas Lufitanis didas) tranfmutantur in aviculas illas totius Brafilias facilepulcherrimas, Indigenis Gttai- numbt , Lufitanis Pegafrol , Belgis appellatas. Quarum novem fpecie- rum , in Hidoria Naturali deferiptarum, duas imagines addidi, qua: indar Pavonis ru- bini & auri colore fulgent adeo, utdpidore haud exprimi podint. Plerifque America regionibus familiares fimt ha avicula, ac proinde variis nominibus expreda , ut apud omnes paffim novi Orbis feriptores videre licet. Quorum aliqui nefeio an relatu an au- topfia edodi, alicujus quoque transformationis confcii, quantum ex Clufio colligi poted. Prater generale nomen Guaimmbi ', aliud fortiuntur, idque maxime appropna- tum Guaracyaba, id ed, Radius holis, meritoque illud Poeta iis applicari meretur. Mille trahunt varios adverfo Sole colores. A vertice enim ad cauda extremitatem pluma admirabili colorum varietate inter le certant & micant. V olatus earum adeo praceps & celer ed , ut vifiim fere fugiant , alarumque motus non magis conipici queat, quam Crabronis. Magnitudine Cica- dam haud fuperant , adeoque leves, ut intra viginti & triginta grana unaquaque pemT deat. Rodcllo fimt omnes (non quidem ejufdem longitudinis, ut exappofitis Ico- nibus isti NATVRAL. & MEDIC. Lib. V, G Y A I N Y M B I 11 ilibus liquet ) tenui lingua , bifefba , inffar ferici fili te- nuifiimi,quam extra roftel- lum longe exierunt, ut flo- rum rorem lambant. Ocel- los habent parvos Sc nigri- cantes. Alarum pennas An- gulari arte a natura funt compofitas. Ab exortu enim alarum duplex ordopenna- rum eft , unus longior alte- ro, & fuperpofitas funt libi invicem pennas, quafi alas breves fiiper longas. His alis expanfis volare diu poliunt, ac in aere quafi pendulas manere* Frequentes funt in filvis, praefer tim tempore matutino , dum flores rore turgent, ftrepitumque tunc excitant ingentem, non ca- nendo,ut aliqui fcripferunt, fed fere Pallem m more fi- bilando Screp Screp. Nidu- lum faciunt in ramis arbo- rum exiguum,ex Xyli floc- co compofitum, ibiqueova ponunt albiffima, duo ut plurimum, ordinariae figuras, pifo haud majora. Pedibus funt valde exilibus , nigris , quatuor digitis , more aliarum avicularum , praeditis , delinenti- bus in unguiculos, inftar acus fubdliflimos. Quia floribus eorumquerorevi&itantmel- ligineoj captas, diu vivas detineri nequeunt, fed moriuntur, atque bonum de fe fpargunt odoi em. Fr. Ximeneslcribit, cafdem a Mexicanis Huitzitzil appellari, teftaturque,eas non diutius vivere, quam durantibus floribus, iifque decidentibus, roffello filo affigi arborum truncis, &lex menles ita immotas ( five mortuas, fivejejunas) manere, donec pluviis redeuntibus Flora rurfus campos veftiat.Idem confirmat Iohannes Eufebitis i.l. Hift.Nat. & Lopez de Gbmara, aliique, Egregii hujus vifci (ex tuberibus aliarum arbo- rum nafcentis ) floribus flavis potiffimum delectantur quos idcircohic exprimijuffi. Quum itaque enarratae Erucas in aviculas has incipiunt transformari, elegantiffimse plumas cum alis primo apparent ^ ita ut tunc manifefte conipici detur forma Eruca;, quod ad partem corporis inferiorem, altera luperiori jam in aviculam tranlfnutata. Idem de Papilionibus dictum volo, qui liibindein eafd em aviculas eodemquemodo convertuntur, atque durante illa converfione nafcentis avis & denalcentis infedip.itriuf- que medietas eodem tempore liquido appareat. Emanuel de Morais Theologus Lu- fitanus in Brafilia , multi que alii fide digni &: ctiriofi Monachi , prodigiofahasc quoque Videiunt , & infectaipfa tempore ffietamorphofeos manibus tractarunt. Scilicet conftat utique Naturas Autoris potentia in quacunque re minima , etiamli novicii obinfeitiam obflupefcant, imoprolubitu fidem derogent. Apprime Plinius exclamaffe mihi vifus eft: Qux res eft in hoc univerfo , quae non miraculi inftar multis videtur, quando primo innotefeit ! Quid denique a nobis non familiare fatum , quod primo intuitu inter impoffibilia judicaveramus! Ita ut hasc, fimihaque Natura admi- randa eorumqueeaufas ulterius indagare fatagens, ob incomparabilem ejus majefta- tem,& imperfcrutabilem profunditatem obftupefcens confundar, atque tandem im- becillam obtufam que mentis humanas aciem inculpans , in eafdem cum Fraeaftorid querelas erumpam, quas ingeniofiffimis verfibushis expreffit: c Quid dicam mi/erum me agere , & quam ducere vitam j Irrequietum animi & qu&rentem indagine vana Natur amjemger fugientem , qua/e ubi paulum ojlen - $2.0 GVLIELMI PISONIS ofcndit mihi , mox fpe cies in mille repente Ceu P rotetis converfa , /eluent em eludit & angit , CMcerentem feniique horas cajfumque laborem ? Tiuper enim tenues fpecies ^fimulacraque rerum , £>u£ fluere ex ipfis dicuntur , per que meare Omnia , dum feclor , meditans , tacitujque requiro Avia jy harum , cr fecreta filentia folui : Cognovi tamen his fpeclris illudier ipfis ; Vtfenfm feriam nojlros femperque laceffant Per que fores , caulafque animi ludantque meentque Ac remeent , ipfumque nec inter fomni a linquant. C A P V T X X I L Dua ^Tamanduec five Myrmecophapi. POrtentofa afpe&u utraque hsec beftia Tamandud, major & minor, Formicis potius quam hominibus extimefeenda ; attamen ob miros in iis Naturze lufiis & dotes, minime praetereunda. Feroces quidem irritatae &c naribus ftertunt,cruribufque infidentes pofterioribus inftar urfi, unguibus baculum vel telum quodvis fortiflime Tamandva'-Gvacv' five major. apprehendunt &: mordent; fed quia minus agiles, prius manu capiuntur, quam quod praeda potiantur t mfi forte eam per infidias opprimant ; tunc enim ipfi Tigres ab iis ali- quando interimuntur. Tantae denique firnt pervicacia; &ftultitiae, ut,fi animalia femel apprehenfa emori ipfis fuperftitibus contigerit, non prius fefe explicent, quam cum iis occumbant ac pereant. Ma&atae comeduntur a Barbaris defe&u melioris alimenti, quia caro inftar Vulpinae, ferinum quid olet. Interiori & exteriori conformatione mul- tum inter fe conveniunt ; differunt autem mole &: magnitudine, potifiimum vero cau- da , quod eam Tamandud-guafu habeat latam & hirtam , fetis canis & nigris, equinis fi- millimam, quam irritata erigit, fomnolenta vero diducit eaque fe tegit. Tamandud minor, longa quidem, fed ex parte depili, cauda praedita eft, inftar Simia;, quafe arborum ramis fufpendit,ut commodius Formicis infidietur. Ob perpetuam ty- rannidem quam in Formicarum myriades exercent, merito a Belgis jfl&lCEttl-Ctet 0 ap- pellatxs utrasque funt no&ambulx pabuli caufa , cicurata; came quoque vefcuntur, fed minute concifa, quia non fblum capite, promufeide, fed &: ore funt angufto, acuminato edentuloque lingua denique inftar craflioris chordas tereti, adeoque longa, prasfer tim in Tamandud majori, ut duorum pedum longitudinem excedat, atque proinde duplicata (quod notatu lane dignum!) quali canali incumbit inter inferiores genas, quam efuriens madidam HIST. NATVRAL. &: MEDIC. L i b. V, T A M A N t> V a'-M I R l\ madidam exerit, &: arborum truncis diu imponit, mox Formicis opertam repente re- trahit. Si alte fodiendo latebras earum detegi poftulant, unguibus id prseftat com- mode , quibus pedes pofteriores inftrudi funt fatis validis & longis , numero quinque ; anteriores , quatuor, iifque recurvis , duobus in medio maximis, vola pedis rotunda, imbelle fatis fada. Tamandua major undique minori pilofior exiftit. Vtrique per pe- ctus ad latera medium longitudinis corporis, ulque grandis macula nigris pilis ex- currit, quam albicans linea defuper attingit continue. Corio funt cralfo , carne Vul- pina & vix eduli, tenaciffimas denique vitas, excoriataque adhuc aliquandiu vivunt , etiamfi ultra duodecim dies inediam paifas. In diftedione , renis finiftri fiiperius pro- celfus triangularis inventus, per duplicem tenuem membranam reni annexus : valvu- las autem cordis & veficula fellis ordinariam excedebant magnitudinem . Cxteras partes internas , ab aliorum animalium vifceribus haud diferepabant : ventriculo erant unico , inteftinis tenuioribus, quas teretibus lumbricis ( ut in multis hic paffim ap- paret) fcatebant. Nervis & Tendinibus undique validiifimis & tenaciffimis prasdita, CAPVT XXIII, At yfhe Igndunis . QVia animadverti, autores, Lerium &: Thevetum (quem Gelherus &aliipoftea fequuti) paffim erraf- fe in deferiptione , A i' R.fpens Minor, tum&; vera figura hujus ani- mdlis , malui pro corollario repentis Iconem ad vivum de- pidam , tum quoque vivam ejus fedionem addidiffie, of- liumquc compagem delineaf- fe. De fumma in gradiendo tarditate conveniunt omnes , fed de pedibus eredis , &: de Ventre pendulo , ut hadenus ab illis exhibitas funt, diflen- tiunt. Sicut enim inufitata na- tura eft animal , ita & effigie , quod a re ipfa Lufitani Prigui- za , id eft, Ignavum , witQytm, Agilem, tes Brafilienfes appellant. Quippe tam lentus eft illius greffiis & membro- tum motus , ut quindecim ipfis diebus ad lapidis idum continuo tradu vix prodeat. Medio- O N 1 Mediocris Canis eft magnitudine , roftro ad afpe&um foedo , & perpetua faliva madi- do , cauda admodum brevi , unguibus ad digitorum fimilitudinem prominentibus, te- naciter adeo tenet, quidquid apprehendit , utpendens dormiat fecure , quia a junctu- ra pedis cum tibia tres ncrvifolidiffimi, ad quemlibet unguem unus ^tentus tendit, quibus ungues incurvare & validiflime feluftentare„poteft. Corio eft folidiflimo U tenaci. Totum corpus prolixis &£ mollibus pilis cinerei coloris eft veftitum , hc ex oc- cipitio coma cervicem velat jubarum inftar, lentoque ipia ventris adipe verrit hu- mum, nec unquam in pedes exfurgit, etiamfi quasdam imagines id videantur expri- mere. Non bibit , viditat arborum foliis , & in earum cacuminibus degit plerumque . quarum in afcenfu biduum circiter , tantumdem in defcerifu ponit Neque vero ad- hortationibus tantum aut minis , fedne plagis quidem , fuftibufve, beftiam vel tantil- lum de infita ionaviaac tarditate dimoveas. Secui cum domefticomeo loemellam vivam (cuius Sceleton.ex oflibus undiquaque validis compofitum. Theatro Anatomi- co Leydenft donavi) habentem in fe foetum omnibus modis perfedum^cum pilis, ungui- bus & dentibus, Amnioni, more ceterorum animalium, incluium. Cor motum luum A I E K E C T V s M A I O R. Ai' Maioris Sceleto validiffime retinebat, poftquam exemptum erat e corpore per femihotium ; placenta uterina conftabatmultis particulis carneis inftar fubftantix renum, riibiamdis, mag ; - tudinis varix, inftar fabarum; in illas autem particulas carneas (tenuibus membranubs connexas) per multos ramulos vafa umbilicalia inftar fums contorta, inierta erant Co fccmellx duas iniignes habebat auriculas , cavas. Exempto corde extenique : vr «nbus natur alibus , multo poft, fe movebat , & pedes lente contrahebat, l.cut dorm.tunens folet. Mamillas duas cum totidem papillis in pedore foemella 8f foetus g * ventriculo os fuperius duos digitos tranfverfos a pyloro : eratque inaltera parte ven culi, ubi alias iuperius os dTeiolct, proceflus longus fine exitu. ^ ^ m HIST. NATVRAL. te MEDIC. Lib. V. CAPYT XXI y. farigsuyd, &■ Maritacdca aliis Biaratacdca . INufitata haec beftiola majorum Glirium montanorum numero afcribenda, litto- ralibus farigueya , mediterraneis lupatiima , Lerioffe^, Lufitanis Rapoza, dicitur. Vulpeculae eft magnitudine, capite te ore vulpino, barba felina, corpore coloris eft nigricantis , fed leucopoeis pilis admixtis. Cauda ultra pedem longa te rotunda, io caricveya'. extremitate depili, coloris pardi te nigri, quam curvatam geftat, eaque fe arborum ra- mis more Simiae adpendet. Mirum fane animal : nam in infimo ventre circa anum pellis ejus eft dupla , te exterior rima fciffa, facitque quali manticam eamque intus pilofam, Tamhe/o vernaculo ldiomate didam. Cujus os arde clauditur, ut vix confpiciatur , nifi digitis diften datur, tumque mamma: in interiore pelle apparent odo papillis. Ex reiteratis horum animalium fedionibus alium non invenimus uterum praeter hanc burfam , in qua femen concipitur te catuli formantur. Quos deinde quinos vel ienos imul circumfert, mobiles, perfedos, fed depiles, adeoque pertinaciter uberibus amxos, ut a perpetuo fudu vix avellantur, anteqUam permittente matre adpaftum iph egrediantur ; unde redeuntes denuo, uterum maternum pro lubitu ingrediantur , Sicut tepe Illuftnff. Princeps Naffavius, aliique multi, non fine admiratione mecum vi- derunt. Teftes femella fub ano gerit interius abfconditos.Mas femella plane fimilis in burfa pendulos more Gati tefticulos fert, & , quodnotatu dignum , manticam (licet a femella diverfam) habet, qua alternatis vicibus catulos quoque circumfert, ficutavis mas amore pullorum, femellam ab incubatu fubinde liberans. Vterque fetent, mor- daces funt, ut Vulpes, earumque more Gallinis, & Columbis non folum , fed avibus in faftigiis arborum infidiantur , quarum defedu Cannis facchareis aliifque optimis ve- getabilibus vefcuntur. r Cauda horum animalium ob multos ufus medicos apud incolas in pretio habetur , praecipue autem ad exturbandas vifeofitates te immundities veficae, renum, te uteri, fi vel duorum fcrupulorum quantitas reiterata cum convenienti liquore exhibeatur. Er. Ximenes idem animal in aliis American regionibus reperiri teftatur, quod in no- ya Hiipania Jlaquatzin nomen accepit. Deque caudae virtutibus mira praedicat , fupra id quod a me didum eft. Viderint curiofi , an nihil fuperftitiofi intercurrat. In Indus Orientalibus, idque folum, quantum hadenus conftat, in Amboina, fimilis bcitia frequens ad Felis magnitudinem accedens, madata ab incolis comeditur, fi rite praspretur , nam alias fetet. Nomen illi Cous Cous inditum. A Nimal culum eft Felis mole , forma oblonga , Viverram aemulatur : fi refereii- . . "nr ht addll6 ad vegetabilia. 107 Ipecacudnha radix. 231 Ipecatiapod avis. 82 Ipeca-guacu avis. 83 Itaiaraa pifeis. 54 Ivabeba frutex. 1 82 Ivapecanga vulgo rarcaparilla herba. 238 lundid pifeis. 64 lupic ai gramen. 238 Iupicanga vulgo radix Chinat. 237 Iuqueri frutex. 20 1 Iurepeba dua frutices. 1 8 1 lurucua tefludo marina. M O v—'l lurumu herba. 264 lurnratefludo. 103 Iutaifive ‘T amarindus arbor. *57 L. Limonia Malus. Liquiritia herba. Locufla infeftum. Lues Indica. Lumbrici ventris. M. 3H 243 3 1 6 43 42 MAcarandiba arbor. 187 Macuaguagua avia. 8 8 Macumba herba. 208 Maiagnc avis. 82 Malagueta herba. 223 Mameluco. 2 2 Mamanga frutex. 183 Manae a frutex. 184 Mandifbafrutex. 1 14 Mandihoca frutex , prap aratio, dignitas noxa. 114,113,303 Mandihoca filveflris frutex . 117 CMandobi. 236 Mangaiba arbor. 136 Mangara herba. 136 Mangaratia five Zinziber herba. 2.27 Mange Arbor. 204 Mamma hydrus. 282 c JManipuera fucus venenatus Mandioca. 303 Mantis locnfa. 3 1 6 Maracoana cancer. 77 Mareca avis. 8 3 Maribunda infectum. 287 Marig ud infectum . 288 Maritacaca ftve Biaratacaca quadrupes. 324 Marrubium herba. 217 Matuitui avis. 9 3 Matura que pifeis . 67 Mberobi fve Culices. 287, &feqq. Medicamentorum prap aratio. 2 3 . Medicamentorum com- pofitiones magna repudian- da. ibid. Meeru herba. 212 Meliffe fpecies. 242 Melongela herba. 210 Mei agrefle. 113 Memoa Cicindela. z9 1 , 19 2 Mentha gr ac a herba. 218 Metamorphofes infectorum . 316 Mentastrum herba. 218 Millepeda varia. 286 Mirabilis per uana herba. 208 Mutuavis. 80 Mutu- Poranga avis. ibid. Mofquito infectum. 288 Moucicu excrementum maris. i Z96 Mucund-guacu faba magna . 30 7 Mttcuna phafolus. ibid. Aiulato qui dicantur. 2 2 Mundubi herba & frucius . 236 Mundui-guacu arbor & fru- tfus. 179 Mureci arbor. 1 7 1 Murucujd herba varia fpecies. 247 , &feqq. Myrtus frutex. ,78 N. * NAna herba. 153 Narcotica. 27 Nari-nart pifeis. 3 8 , 25) 3 2 \hambi herba. 228, 310 Nham- 7 ^ambu-guafu frutex. Nhandid pifcis. TSlhandu-guacu araneus. 284 Nhandiu aranea, minores. 285 Eihandu frutex. 197 TSfoandicoba herba . 255; Nhandu-guacu avis. 84 Nhacunda pifcis. 6 6 T^hatiu Culex. 288 Nictui pifcis. 25) 4, 2 9 5 P. A 'ca quadrupes. 101 P ac amo pifis. 54 Paco-caatwga Canna. 214 Paco arbor. 214 Pacoeira arbor. 154 Paco ^eroca canna. 213 Pstcti pifcis. 53 Paiomirioba dita herba. 185 P unam a Infedlum. 3i7 Papana pifcis. 5° Papula & Impetigo. 45 Pararo herba. 255 faratipificis. 71 Paratura gramen. 238 Paru pifcis. 55 Pajlinaca Marina pifcis. 2 97 P eque a five Pekid arbor. 141 Petume herba. 2.06 Petumbubba pifcis. 6 z Phafeolus. 251 Phlebotomia prarogativa in Indiis. 24 Pidba pifis. 66 Piabucu pifcis. 66 Picuipinima avis. 8 6 Pindaiba arbor. 144 Pmdoba arbor. 1 2 5 Pino five Vrtica herba. 2-35 Pino -gu acu arbor , Mas &fie- mina. n 9 Piquitmga pifcis. 67 Pirabebeplfcis. 6 1 Pira-codba pifcis. 60 Pira-curoba avis. 8 6 Pira-metkra pifcis. 60 Pira-pixanga pifcis . 52 Piraque' pifis. 301 Pirdnha pifcis. 69 Piratid pud pifcis. 5 0 } 60 Pira-umbipifiis. 70 P i fies venenati 25)5 , 2.9 4 Polypo dium herba . 233 Poti gammarus. 78 Potiquiquiya locitfa. 77 j Portulaca herba. 244 Potincoba planta. • 221 Prolapfus mucronata cartilagi- nis. 36 Prafatio ad Profefforem Linda- num. 267 Punaru pifcis. 65 j 66 Q; Veratba arbor. 165 Jftetele avis. 92 Jfiuigombo dua herba .210, 2 1 I dfiuity arbor. 162 Jfuyee' herba. 225,226 R. T) Adix China five lupi- ^ canga. 257 Rana varia. 298 Raia varia. 293 Recijfo Brafilia. 6 Ricinus Infeci um. 289 S. C* Ac ch arum ejufque prapa- ^ ratio gr ufus. 108,109 IIO , &c. Saamouna arbor. 17 5 Sargaco herba marina. 2 66 Salfa dopraya herba. 258 Saffafras five Auhniba arbor. 146 Scarificationes. 26 Sceletos (erpentis. 277 Sceletos Ignavi. 322 Serpent ar ia herba. 240 Serpentes edules. 273 Serpe ntum virus aliqua tantum parte har et. 273 Serpentum frigiditas & rapidi- tas. 273 Serpentum Anatomia , Coitus , Gener atio, Morfus eorum curatio. 274 Solani fecies herba. 223 Soldanella herba. 243 Spafmus. 3i Stupor. 32 Sudorifera. 27 Super fit io fa curationes morbo- rum. 273 T. Hp Abaco herba. 20 6 Tocomaree' Canna. 108 , 109 Taiacu porcus. 90 ‘ Taiaoba herba. zz6 > 237 Taiaaca pifcis. 6% Tamandud qnadrupes . 3 20 > 7 amarindus five lutai arbor. 1 57 Tamatid avis. 96 T amo at a pifcis. 71 Tamoatardna herba. 255 T angar aca varia herba. 301. 3 02 305 Tepet i quadrupes. 1 02 Tapia arbor. 140 Tapiiai infecla. 29 1 Tapierete quadrupes. 1 0 1 Tapiracoainana arbor & fru- dius. 158 Tapirapecu herba. 182 Tapuyarum loca. 13 . mores. 1 4. arma. 14. Crudelitates . 14 .&c. Taraguira lacertus. 284 Tareiboia hydrus. 282 Tareira varia pifis. 68 Tataiba arbor. 1 67, Tataurama Eruca. 286 Tatu five Armadilho quadris pes. IOO Teju lacertus. 283 Teju-guacu lacertus magnus . 103 Tenefmus. 38 Teti-mixara pfcis. 53 Teti poteiba herba. 250 Tiiepiranga avis. 9 4 Timbo herba. 249 Timucu pifcis. 62 Tipi frutex. 256 Tipioca frutex. II 6 Tophus bovinus. 3 27 Transformatio infidiorum . 316 Tranfpirationis neceffitas. 24 Tremae frutex. 176 arbor . 176 Trevo. 201 Tucum arbor. 128 Tm' varia aves. 85 Tuna varia arbor . 188 Tunga infedlum. 289 Tnpa- RERVM ET VERBORVM. 180 6 3 ./ INDEX RERVM ET VERBORVM. Tupa-ipi & Vrucatu herba . 2-35 Vupei-Uva five Scoparia her- Vefvertilio. 2 .510 Vrutupifcis. Viba Canna faccharifera. 10 9 Vubaranapifcis. ba. 24 6 V. VCa ana cancer. 76 Venena abfcondita Indi- genarum. 2,7 z Venenorum compofitiones .272 J cnenis inefje Juum antidotum. 27 1 Venenum uni , alteri alimen- tum. Vefp* . 270 287 Vipera venenata Vitii arbujlina. Vlcera pedum. Vlcm & inflammatio ani Vmari arbor. Vmbu arbor. Vomitoria vegetabilia. Vrtica herba. Vrubu Avis. Vrucatu herba. Vrucu frutex cum fruclu . 133 Vrucuri palma arbor. 127 Vrurumbeba arbor. 19 1 250 44 4i 174 1 67 2 6 *33 32 6 2-35 Vulnera. Vva crifpa. X. Xalappa radix. Y. Tuc a frutex. Z. Zinziber herba. 65,195 6 3 44 242 252 1 14 .27 FINIS. GEORGII M ARCGRAV II DE LIEBSTAD, TRACTATV • T opographicus & Meteorologicus Brafilise , cum Eclipli Solari ; Quibus additi funt Illius &• Aliorum C O M M EN T ARII De Brafilienfium & Chilenfium Indole & Lingua. Ledori Salutem. Ancis Leflorem promonendum putavi , quare concilium mutavei im , quod^ D. Markgravii Progymnafmata illa afironomic a Americana-, jam dudum a 1. de Laet (fi G. Pi/one publice promi fa non fimul ediderim. Cum enim a multo tempore communi fama mihi innotuijjet , quam inter alia laudato curiofttatis (fi indujlrio in lllufiriffi Principe I. Mauritio , Ter- ro & Oceani Brafilienfis quondam Profecti, documenta , non promifcuum fuerit, quod per Mathematicos fuos , quos domi militioque fecum habebat exemplo maximorum Imperatorum depingi (fi defcribi jujferit phonomena colefiis machina : Imo naucleris maria confcendenfibus in mandatis dederit , ut imprimis Eclipfium momenta omnia vul - turque di formes fuis fingulos locis pofitos attentius obfervarent , & chartis confignarent . 7fan mt- hi mirum videri debuit , G. Pifonem ab illufiriffmo fuo Domino , liberalium artium fautor e per- petuo, impetrafie , ut ibidem obfervatorium Afironomicumexfirueretur, atque ita fimul &fna,& Mar far avii fui, artium Mathematicarum apprime gnari vota expleret circa ea , quo in ulterio- rem Georraphio (fi Hydrographio ufum a plurimis , rei nautico peritis , admodum defiderari non nefciebat Verum cum D. Markgr avius hoc aliaque exercitia laudabili quidem amplexus ejfet co- natu in 'annotandis totas aliquando noctes Mercurii aliorumque Planetarum corufcationibus , ha- [tenus a nullo Afironomorum vifis : tamen pleraque ob immaturam mortem felicius inceperit, quam ab Volverit: eoo ex multis relictis fchedis pauca tantum, quo minus mutila arbitrabar, publico lucis facere conftitueram : fed hac in re meo diffidens tenuitati , pofiquam ea quofeleftiora arbitrabar, 'eruditis, (fi in aftronomicis verfatiffimis viris fedulo revidenda tradideram , eorumque fincerum hac in re judicium pofiulaveram j commune fere omnium votum erat , ut manum de tabula tode- rem , ne cruda protrudendo defuncti monumenta, cineribus illius injuriam facerem. Quamvis autem non putem nofirum hoc infiitutum ingenuis Eruditis pofe difilicere : tamen confultum duxi id curfim’ indic affe , ne quis poflhac ingentem Vranio the (aurum alicubi latitare , inani expeclatione fe fallere pergat, proinde pauca hoc tantum exercitia Topographica & Meteo- rolooica cum Eclipfi folari non contemnenda ; eaque, ut a D. Markgr avio folo (fi feparatim {non vero combinatis cum G. Pifonis laboribus ficut pleraque alia ad Hi foriam Naturalem pertinentia) ob fervat a funt , ingenue nunc trado, quibus fimul addidi Compendium de Regionibus Brafilio & Chili ntpote procedentibus ftriptis non male quadrans , iifque hinc mde inferta videbis , tam no- (Iratium otuam Hifbanorum , haud vano fidei , nec fatu indigna ejufdem materio feripta, a Cla- ri fimo Viro P. M. I. de Laet ftudiofe refervata , ut adpofieritatem aliquando redundarent. J Hanc interim nofiram qualemcumque opellam boni confule, Manibufque Auclons omnia bona precare : (fi, fi quid intercurrat vitio fi, id candide refiitne. GEORGII MARCGR AVII, DE REGIONIBVS, & Indigenis , Brafilix , &c Chili ejufdem Continentis , LIBER. ... / CAPVT PRIMVM. , De Peponis nomine , magnitudine ,filu , ejufquc dhipone. JEc regio primo a Lufitanis appellata fuit Santa Crvz, quodnomenpoftea mutarunt in Terra do Brasii, ob ligni copiam, quod hic cxditur &in Europam infertur, vul- go ndtiiflimum , ita ut hodie communi & vulgari nomine ab omnibtfs Europxis Brasi3lIA dicatur. Sita porro eft Brafiliainzona torrida &: quidem in medieta- te illius Auftrali, extenditurque ultra Tropicum Capricorni in zonam temperatam meridionalem. Non autem omnes confentiunt in illius magnitudine feu la- titudine definienda inter Septentrionem Auftrum. Nos ejus initium ftatuimus a latitudine Septentrionali unius gradus & femis , feu a Flumine Para , &c finerpad lati- tudinem auftralem quatuor dc viginti graduum femis, feu ufque ad fluvium 'Capiibari, duabus leucis ultra oppidum S. Vincendi; ita ut magnitudo illius fit inter Boream &: Auftrum trium & viginti graduum. Inter ortum &c occafum in quantum extendatur, adhuc indefinitum eft, cum pauci adhuc in interiora hujus terras penetraverint & qux- dam tantum obiter luftraverint. Quantum judico , adfumendo longitudinem Lima Metropolis Peruvix , quam Hi- fpani ponunt efle duobus & o&uaginta gradibus Occidentaliorem Toleto (Toletum autem no vem-decim gradibus & quinque fcrupulis Occidentalius eft Vranoburgo ) ita ut longitudo Limx fit ducentorum & nonaginta quinque graduum &£ quadraginta fcrupulorum. Sumendo itidem longitudinem Maurici item Rio Gyande ; per quorum fluviorum alveos ficcos, 'Tapuya /ex feptimanarumiterfiepius fc fecifle profefli fiunt; pluviis tamen menfibus, alvei ipforumaqua replentur , fed ob catara&as faxorum frequentiflimas etiam parvas naviculas non ferunt. Flumen unicum nobile eft in hi/ce regionibus , vulgo Rio S. Francifco , quod limitem claudit inter Prasfe&uram Pernambucenfem & Sinum omnium Sandrorum , impri- mis illuftre eft ; creditur enim ex intima parte hujus Continentis de/cendere , &: qui- dem e Lacu illo multorum Termonibus celebrato , qui amnes omnes atque torren- tes , ab altiflimis Peruvite montibus verfiis ortum dimiflos, recipit per maximos fluvios in oceanum emittit , imprimis Rio de la Piata, de quojam non dubitatur ; Ma- rahaon, & hunc noftrum. Nam licet hujus fluminis fons aut origo nondum a quoquam fuerit (Jaftrata , tamen evidens ratio id neceflario videtur evincere, nam contra quam casteri fluvii, qui ad hanc Brafilias oram in oceanum effluunt, teflivis menfibus^oui- bus pluviae hic raras admodum & parcas, tantam undarum copiam evolvit , ut ejus la tices ad aliquot milliaria in mari adhuc dulces hauriantur. Noflrates proxime fupe- rioribus annis hoc flumen celoce afcenderunt ad quadraginta pene milliaria , ubi ad- huc fatis latum&: profundum erat. Caetera Indigenarum & Lufitanomm fide ita fc ha- bere dicuntur , circiter quinquaginta milliaribus a mari , ipfum de altiflimis rupibus feu catara&is , Ca'coeras vocant , prasceps ruere , itaque altius ab iis, qui e mari veniunt, afcendi non pofle. Supra cataradas fluminis afveum porro pergere verfus Corum ad aliquot milliaria, dein ingentem lacum fequi , in quo multas infulae amceniffimtefint /parfie, qua: a Barbaris habitantur , uti & ora univerfi Lacus. In ipfo autem lacu auri feras arenas colligi, & accolas auro abundare quidem , fed vilipendere. Id autem a. rupibus auriferis quae verfus Peruviam jaceant, detritum ab infinitis torrentibus in la- cum deduci. Praeterea hic reperiri maximam optimi nitri copiam ; quod a Prtefe&o Bahite aliquando petitum narrabat Sacerdos quidam Lufitanus minime vanus nec in- doftus i qui fc nitrum illud vidifle noftris affirmavit. Haud dubium eft, noftros ope- ram aliquando daturos, ut haec certa indagine profequantur. Pifcatio littoris , fuit antehac ditiflima,& Lufitanis , dum res ipforum eflent in inte- gro , quaeftuofa; nunc penitus abje&ajacef. Sed haecpoftea repetita magno noftratibus ufui exiftit. Feras multas , etiam formarum inufitatarum , cafu oblatas vicji & comedi , quamvis venationibus &: talium rerum indagini nondum vacare hic liceat. Rem pe- cuariam inveni initio adventus noftri florentem , nunc haec non noftri tantum, fed etiam hoftilis exercitus ufu vehementer eft attrita. Hac ille. Operas pretium autem putavi hic inferere Itinerarium quod a Wilhelmo Glimme- rio noftrate accepi.Is narrat, eo tempore, quo ipfe in Prasfe&ura S. Vincentii degeret , venifle ad illas partes e Prasfe&ura BahiaeFrancifcum de Soufa ; acceperat enim a quo- dam Brafiliano metallum quoddam, e montibus Sabaroafon, ut ferebat, erutum, co- loris cyanei five casleftis, arenulis quibufdam aurei coloris interftindum , quod cuma minerariis effet probatum , in quintali triginta marcaspuri argenti continere depre- henfam fuit. Hac illecebra provocatus Gubernator, montes holce & metalla diligen- tius inveftiganda putans , feptuaginta aut o&uaginta qua Lufitanos , qua Brafilien- fes , eo mittere in animum induxit. Cum his Glimmerius nofter profe&us, itineris ra- tionem ita deferibit. Ab oppido S. Pauli, inprasfedtura S. Vincentii, profedti, primum ad municipium S. Michaelis pervenimus , ( quod diftat a fuperiori verfus ortum quinque aut fex leu- cas) &; ad ripam fluvii Anhembi, atque ibidem commeatus paratos invenimus, quos Barbari humeris erant pdrtaturi. Dein que fluvium illud trajecimus , & quatuoraut quinque dierum pedcftri itinere per denfas Silvas promovimus verfiis Ardum, adflu- violum qui oritur e montibus Guarimumis aut Marumiminu , ubi auri funt metalla. Hic Canois aliquot e corticibus arborum conjundtis, fecundohoc amniculo defeendimus quinque aut fex diebus, incidimufque in majorem fluvium ab Occidentali plaga de- fcendentem. Prior ille fluviolus labitur per humiles &irriguos campos &:amcenitate a 4 fpeifla- Ipedabiles. Secundum hunc majorem cum biduo defcendiflemus, incidimus in fluvium adhuc longe majorem, qui e montis Faranapiacaba Atdioo latere oritur (deuti Anhembi ex Auftrahejufdem latere ) & primum fecundum montium dudum verfus occafumdi- labens , dcin cubito flexus , aliquandiu fertur verfus Ardum, & tandem, ut vulgo cre- ditur, illabitur in Oceanum inter Promontorium Frio Prxfcduram Spiritus Sandi, pifeibus tam majoribus quam minoribus egregie fcatens : vocant fluvium de Sorobia. Hunc quoque quindecim aut fedecim dieous defccndentcs pervenimus ad Cataraden, ubi fluvius ab editis montibus conftridus, praeceps ruit verfus ortum: quapropter hic C&noM noftras dcpreflimus,& rurfus pedeftre iter aggrefli, juxta & per alium amnem, qui ab occafu advenit, & navigiorum non efl: patiens, quinque aut fex diebus perveni- mus ad altiflimum montem ; quo fuperato defeendimus in patentiflimos campos , lucis quoque hac illae opacos , in quibus pulcherrima: Pini vifuntur, quxfrudus ferunt mo- le capitis humani , cujus nuces medium digitum crafla:, cortice teguntur mftar cafta- nex , Sc optimi funt faporis & nutrimenti : (vix dubito filium loqui de Zabncaio arbore ) ejufmodi arbores permulta milliaria in mediterraneis reperiuntur. Deinceps triduo pervenimus ad fluvium qui ab ortu defeendit, quemtranfeuntesjquatuordecin^iebus promovimus verfus Corum, per patentes campos & colles arboribus nudos, ad alium fluvium navigiorum patientem, &: venientem ab Aquilone ; hunc ratibus , quas langa- das vocant, trajecimus ;&quatuor aut quinque leucarum intervallo alium fluvium of- fendimus , pene ab Ardo allabentem, & navigiorum patientem. • Credo autem, tres hofce fluvios tandem in unum alveum confluere , &; ferri in Faragayum , eo argumento, quod verfus Africum aut occafumfe proripiant. Porro toto illo itinere quod hade- nus defcripfimus , nihil culti vidimus , nullos mortales, hic illic tantum ruinas pago- rum : nihil vidui opportunum prxter gramen & aliquot frudus filveftrcs : obfervavi- mus tamen nonnumquam fumum afeendentem, vagantur enim per has folitudines barbari quidam cum conjugibus & liberis , incertis fedibus , qui obviis utuntur , nulla fementis cura. Ad poftremum hunc fluvium demum pagum indigenarum invenimus , annona: copiam , tempeftive admodum, flquidem omnis^, quam nobifcum tulera- mus , jam erat confumta , jam aliquandiu fllveftribus frudibus aut herbis campeftri^ bus famem expleveramus. # Menfem pene integrum hic morati, & annona parata , denuo iter promovimus ver- fus Corum , & menfe uno abfoluto , nullis fluviis obviis , pervenimus ad viam latam &: tritam , &; duos amnes diverfx molis , qui ab Africo allabentes inter montana Sabaroafit eludantur verfus Boream ; atque hos efle fontes feu capita fluvii S. Francifci opinor. A x pago fupra dido ad hos amnes nullos mortales vidimus, fed accepimus, ultra mon- tes nationem barbaram admodum populofam agere >qui de Europaeorum horum ad- ventu ( nefeio quo pado) certiores fadi , unumfuorum dimiferunt , ut nos (peculare- tur. Hic cum in noftros incidiflet ■> metu horum barbarorum atque annona: inopia, nondum explorato metallo , cujus caufa mifli eramus , repedare maturavimus , & pe- ne fame enedi rediimus ad pagum illum barbarorum. Vbi viribus recuperatis an- nona parata, eodem itinere quo veneramus , ad fluvium illum, ubi Canoas depreflera- mus , fumus reverfi ; atque his reledis flumini nos commifimus , eoque adverfo prore- ptavimus ufque ad illius fontes ; atque ita novega menflbus in hanc expeditionem im- pcnfis , primo Adogomiwin , deinad oppidum S. Pauli rediimus. Sed jam redeamus ad inftitutum, ubihocobfervaverimus,non plane verifimile videri, hos fontes efle fluvii S. Francifci, namfi rationes itineris accurate fubducas , non videntur eoufque ad Ar- dum promoviffe , ut ad illius altitudinem pervenerint 5 &: opinor longiflime in Con- tinentem pcnctrafle. c a p v t i 1. T>c qA eris temperie atque Anni tempe flatibus. AVtor hic nofter quandiuin Brafilia vixit, nimirum annis fere fex, Angulis die- bus , imo &c diei partibus , obfervaverat &: annotaverat , qua: eflet aeris con- ftitutio, qua: aura, atque etiam extera qua: ad meteorologiam pertinent, ut ex illis hoc caput conftituer et, quod tamen morte prxventus perficere non potuit; ut autem DE BRASILI JE REGIONE ET INDIGENIS. P autem guftum aliquem percipiant harum rerum cur ioli , typos trium annorum dabo, e quibus colligi poterit, quot & quibus diebus pluerit, St qui venti lingulis temperati- bus perflaverint: caxeri enim anni fereadlimilemfe habent modum, neque multum variant. Raro porro per totum diem&noaem pluit, rarillime per aliquot dies conti- nuos line intermillione. In Typis autemhis litera P. notavimus omnes dies, quibus vel levilfima St brevillima pluvia cecidit , ne quis exiftimct, illis diebus continuo pluilTe : Ventos autem litteris notavimus , S. O defignat Eurum , N. O Boream live Aquilo- nem ; nam duo hi venti , vicillitudine quadam ad univerfam hanc oram dominantur. St differentiam inter navigandi regulam conftituunt. T Y P V S ANNI cbbc x i. 15 16 17 I 8 J9 20 21 22 23 24 2 6 ll 28 29 3° latu FeW M*rt< Apr. Mai. lun. Iui. 1 p. N.O s.c S.C p.N.O S.- p. s. 0 2 S.O N.O > s.c p. N»0 p. S. S.O p- 3 S.O N.O s.o N.O p. s. p.s.o p. s. 0 4 S.O N.O P' p. V. p. 0. p.s.o p. s. 0 5 S.O p. V. p.N.O p. V. p. s. S.O p. s. 0 7 O. s.o P- N.O p. s. 0 s.o p. s. s 0. 7 P* O. p.S. 0 p. s. 0 N.O p. s. 0 s. s. p. s. 0 0. 3 O.S. S.O s. 0 P. V. p.s.o p- p.s.o O. ) id. p. 0. p.S.O P- p.S. 0 p. p. s. 0 id. p* s.o. p. s.o p- P- S. s 0. S. 0 p. 0. p. s. 0 p.S.O s. 0 s. p. s. p. s. 0 p. s.o p.s.o p.s.o s.o p- p- p. S. O ] p. s. 0 p- s. 0 p. 0. s.o p. O. p. s. p.N.O s.o p. s.o p* s. s. p.s. 0 0. •£s. 0. p.N.O p* p. s. 0 p* s.o p. s. 0 p. O. p. s. 0 p. s. p. s. 0 s. p. s.o S.O O. p. s.o p- p.N.O s. s. p. s. 0 O. 0. p. s.o p. V. p.N.O s. 1 p.s 0 p. O. p. s. S. p. s. S.O 1 s.o O. N.O p. s.o S. p. s. p.S.O j p.S. 0 p. 0. s.s. 0. p. P' p. s. p.s.o 1 p. s. 0 p. s. 0 s.o p. s. p. V. p.s.o { S.O f p- 0. p.S. 0 p. 0* p. 0* o.s. 0. s.o. o. p.N.O p- p. s.s. p.S. 0 p. S. O p 0. s.o. N.O p. N.O p- p- p. s. 0 p. S. O p s. 0. N.O p.N.O 0. p. s. p.S. 0 S.O 1 p.S.O. p. O. p.N.O s.o p. s. 0 p.S. 0 p. S. O p S.O. s.o. p.N.O p* s. p. s. p.o.s r r p. s. 0 s.o. s. o* 0. s. 0 s.o 0. p. s. 0 p.s.o p • 0 • O-I • < >. N.O p. 0. p. 0. . p. s. 0 r r p- 0. t >.s. 0 p- p- :>. s. Aug. .( Sept. p. s. O p. s. o s. o p. s. p. s. p. s. o p.s. o s. o s. o Oftob. t Nev i S. O p. o.s o. S. O p. s. o p. Ip. s.o p. s.o s.o s.o s.o s.o s. o s. o s. o p.s. o s. o p. s. s. s. o. p. s. p. s. o p* p.s. o s. o p.s.o s.o s. N. O N. O N. O N. O O. N O. s.o p. s. p- s.o p.s.o s. o s.o o. O. N o. O.N O. id. O.S o. p.s.o p. s. o p. s. s.o N.O N.O p.N.O N.O N.O p.N.O p.N.O N.O N.O p.N.O N.O N.O N.O N.O N.O O. p. S. O p.s.o N.O N.O O. P- N.O p.N.O Dec. O.S. O. p.N.O p.N.O p.S. O S.O S. O o. p.N.O p.N.O N.O N. O O. O. O. o.s o p. p.S. Op. s.o p.S.OjS. s. I °- p.N.O S. O p. id. p.N.O) O. 1 p.S.O 1 o. I S.O o O.N O. N.O p.N.O N.O Ex quo oblerva primo ,hoc anno ducentis St duobus diebus aut parum , aut mul- tum pluilTe , reliquis minime. Deinde menfes pluvios fuilTe illo anno, Februarium , Martium , Aprilem , Maium , Iunium , Iulium, Auguftum : maxime autem St pene continuo Maium St Iulium. Tertio ventum Aquilonarem demum xix Septembris fpirare I0 GEORGII MARCGRAYII ipirarc cccpiffe , neque eo minus ab initio Ianuarii 6c etiam ante auram aipirafle ab Eu- ro : atque etiam ventos illos binos Eurum Sc Aquilonem involalTe in fines aliorum, &; Eurum hoc anno palmam tulilfe. Obfervavi quoque tantum tonuifTe Ian. 1 9 Martii 4,6,15,20. April. 9 , 10. Maii 14. Et utcunque pluerit interdiu , longe maximam partem nodes claras & ferenas fuifle , quafdam etiam frigidas. Qenique nebulas hic effe admodum raras. Fulgura quoque crebra tantum hoc anno annotat Ianuarii deci- mo odavo : Februarii decimo fexto , & Martii quarto. Nebulas denique annotat tan- tum ultimo Odobris i primo , fecundo, quinto, fexto, feptimo, odavo Novembris : ita ut hoc anno rarje fuerint. TYPVS ANNI cIoIdcxle latu F cb: 1 Mart. Apr. | Mai. Itm. lui. Aug. Scpt. Octob. Nev. I Dtc. [ I p.N.O p.S.Oj S.O p. s. 0 p.s.o s.o s.o N.O 0. O. O.S 1 0. 1 >.N.O 1 1 p. S. p. s. O i s.o p. s.o p- s. 0 p.s.o p.N.O 0. p. O. p. O.N ! O. | N.O 3 4 s.o p. s.o s. 0 p- p. s. 0 p. s. 0 p. s.o N. Oi p. 0. p. 0. °. 3. N.O 0. p.s.o; p. s. 0 s.o p. s. 0 1 s.o • s.o p- 0. O. 0. I N.O 5 p.o.s p. s. 0 s.o p. s.o P-s.o p. s. 0 p. s.o p.N.O 0. O. O.N j] 3. N.O 0. O. i N.O 6\ s.o p. s.o N.O p- p. s. 0 p. s. p.s.o' p.N.O 0. O. O.N i O. 7 s.o s.o N.O p- p. s. 0 p- p.s.o O.N p. 0. O. O.N N.O O. O. N.O 8 s.o s. 0 N.O s.o p. s. 0 p. 0. p.S. 0 P* p. s. 0 O. N.O 9 s.o s.o s.o s.o p. s.o p. p. s. 0 p. O. p. 0. P- N.O N.O IO s.oi s.o s.o p.s.o p. s. 0 p. p. s. 0 p. s. 0 p. s. 0 s.o N.O N. O N. O 11 s.o s.o s. 0 p- p.S. 0 p- p.s.o O.N 0. N.O p.N.O N.O I 12 p. s. 0 s.o p. P- ! s.o ■ P' p.S. 0 s.o N.O O.N O. 0. N. O) 13 N.o 00 cLt d. P' , ^ p. s. 0 s.o s.o p- p. s. 0 p. s. 0 s.o s.o N.O N.O p. O. p.N.O 14 N.O p- p.S. 0 p.o.s N.O N.O N.O N. 0 0. 15 N.O s.o s.o p- p.S. 0 s.o p.s.o p.s.o s.o s.o N.O N.O p.N.O N.O 16 O. p.S.O s.o s. 0 p.s.o s.o p. s. 0 N.O N. O p.N.O ^JSf.O 17 N.O p. s. 0 s.o s.o p.S. 0 s.o p. s. 0 N.O N.O p.N.O P- 0. 18 N.O N.O s.o s. s.o s.o p. s.o o.s N.O N.O p.N.O p.N.O 0. 19 N.O p- p. s. 0 s. p. s. 0 s.o p- o.s ip.N.O P- N.O p.N.O I 0. 20 S.O p' (p.s.o p.s.w p. s. 0 s. 0 p.S. 0 p. s. 0 p.S. 0 P- p.N.O N.O p.N.O 21 p. s. 0 N.O s.o p. s. 0 s.o p- 0. p- O-N O. p. O.N O. N.O P' 22 s.o P- p- p.S. 0 p. s. 0 p.S. 0 p* p. s.o P* P- O. N.O 23 s.o N.O | s.o ■p* p.s.o s. 0 . s.o O. O. O. N.O[ 24 0. N.O p- p- s.o s. 0 p s.o o.s N.O N.O j N.O. P- 0. 15 0. P- p- N.W p. s. 0 s.o N.O o.s N.O N.O N. O 0. 2 6 s.o P- s.o p* p. s.o p.S. 0 os. 0. N.O N.O N. O 1 O.N 1 O. *7 s.o s.o s.o p. s. p.s.o p- N.O p.o.s N.O N.O 1 N. O 0. ' 1 28 0. s.o , p. s. 0 p.s.o s.o p.s.o s.o p. 0. O. N.O N.O N.O 29 id. p* p- |p.S. 0 p.s.o I s.o 0. i O. N.O N.O I N.O, 3° s.o p.s.o p- s.o p.S. 0 N.o 1 P* Gh O. N.O N. O |P* 3l 1 s.o 1 p. 's. 1 'p. s. 0 | N.o N.O p* E quo obferva primo, hoc Anno centum & feptem fupra fexaginta diebus , aut pa- rum , aut multum pluiffe, reliquis minime. Deinde illo Anno menfes maxime pluvios ftiiflc Februarium , Martium , Aprilem , Maiiun , Iunium , Iulium , Auguftum ; maxi- me autem 6c pene continuo April em, Maium,& Iulium. Tertio ventum Aquilonarem demum DE B RASILIjE REGIONE ET INDIGENIS. 11 demum xi Septembris perflare ccepiffe, & Eurum maxime hoc anno dominatum j li- cet hi duo venti non raro in alienos fines irruperint. Obfervandum.quoque hoc anno rarius tonuifie & tantum Februarii Texto & vigefimo fecundo : Martii vigefimo tertio , vigefimo quinto, Sc vigefimo nono: Aprilis fecundo, vigefimo tertio &: quinto; Decem- bris trigefimo. Fulguravit tantum Martii vigefimo tertio, & Decembris trigefimo. Nebula, &: quidem craffie, hoc anno frequentifiimae fuerunt ; nimirum Martii tertio : Aprilis 1 6, 17, i8,Maii 3, 7, 9, .2.4, 2 5- Iui. 2,, 1 709, 27, 2.8, 19, 30, 3 r. Augufti 1,2, 3,4, 18, 20, 22, 23 , 24, 25 , 27, 30. Septemb. 1. Odob. 3,4,5. Nov. 4,5,21, 22 ,23. Decemb. 19,20,21, 24. Annotat autem ad fecundum Iulii : mane nebula crafla , ante meridiem nubilum , montes fumantes , Sol rarus , Eurus fortis , frigidus , interpluit crebro, poft meridiem itidem, nox nubila, interpluit crebro. Frigidiffimum erat etiam ipfa meridie in monte altifiimo Itapuamuru , ita ut barba & capilli afpergine obdudi nobis efTent & manus rigerent praz gelu. Ita &fepe notat nodes frigidas. TYPVS ANNI chbcxLii. lan. F eb. Mart. Apr. Mai. lun. | lui. Au%. 1 Sept. Octob. Nor. Dcc. I P- S.O N.O p. S.O s. 0 s. 0 p. s. s. 0 p.S. 0 p. 0. N.O O.N O. 1 2 P* S.O N.O p. s.o p.s.o s. 0 p. s. s.o s.o N.O N.O N. O S 5 - 4 P- p.s.o N.O p. s. 0 p. s.o p. s. 0 p. s. 0 p. s. 0 s. 0 0. N.O O. 1 p.N.O S.O N.O p. s.o p.s.o s.o p. s. 0 s.o p. s. 0 0. p. s.o O. 5 P* S.O N.O p. s. 0 p.S, 0 s.o s.o s.o p. s. 0 0. s.o O. 6 P* S.O O. p. 0. s.o s.o s.o s.o p. s. 0 N.O 0. O. 7 N.O S.O O. p.S. 0 s.o p. s. 0 p. s.o s. p. s. s N.O N. O O.S N.O 0. 8 p.N.O p.s.o p. O. p. s. 0 p- p.s.o s.o p- s.o N.O N., O s.o 9 p.N.O s.o IP* s.o p.s.o p. s.o s.o p. s. s.o N.O O. s.o - IO P* S.O P- s.o p.s.o p.s.o p; s.o p. s . 0 p.s.o p.s.o N. 0 N.O O. s.o ! 1 1 S. O p. s. 0 p. O. p.s.o p. s. 0 p.s.o s.o p.N.O V. N.O 0. 12 p. s. 0 p O. p.s.o p. s.o s.o s.o N.O p. s. 0 p. V. 0. 15 O.N O. s.o p.S. 0 p. s. 0 p- p- p. s. 0 s.o N.O p.s.o p. S. 0 p. s. 0 14 p.N.O P- p. S. 0 p.s.o p. s.o p. s. 0 s.o s. s. N.O p.N.O p. 0. s.oj 0. D p. N.O p. p. s. 0 s. 0 s. 0 s.o p.s.o s. 0 s. 0 N.O N.O p. 0. S.o 1 6 P* p.S. 0 p. s. 0 s 0 p. s. 0 s.o s.o N.O N.O 0. p* !! 1 7 18 p- p.S. 0 s. 0 p.S. 0 p.s.o s.o s.o N.O N.O 0. s.o s.o p- p. o.s p.s.o p- s. 0 p.S. 0 p.s.o N.O p. 0. s. oj 0. 19 p. s. 0 N.O s. 0 p. s. 0 p. s. s.o p- p. s. N.O N. O s.o s.o 20 O. S. 0 O. p.s.o p.S. 0 p. s. p.s.o p. p. s. N. O N. O s.o N.O s.o 21 N.O p. O. p. s. 0 s. 0 p. s. p.s.o p.s.o p.N.O N.O N. O N.O s. 0 22 S.O s.o O. p. s.o s.o p. s. s.o p.s.o p. O.N p.N.O N.O p.N.O s.o 0. 23 P- 0. S.O p- s.o p. s. s.o p- s. s. O. N.O o.s S.o s. 0 0. 0. 24 0. 0. s.o p. s. 0 p.S. 0 s.o p.s.o s. s. O.S p.N.O s.o 0. 0. 2 5 N.O i p. 0. p. s. 0 s. 0 p.s.o s.o s.o . s. s. p. 0. s N.O s. 0 0. 0. 2 6 N.O p. 0. p.o.s s.o p.S. 0 s.o p- s. s. p- 0. s.o 0. 0. 27 P* N.O p.N.O s.o p. s.o p. s. p. s.o p- o.s O.S s.o s.o p. V. 0. O. 28 p. O. N.O O. s.o s.o p. S. s.o p- N. O N.O s.o s.o p. V. 29 S.O O. p.s.o s. 0 p- s.o p- ) O. N.O p. 0. 3° p.N.O O. I p.S. 0 p.S. 01 p* p.S. 0 p- 0. O. N.O s.o 3i p. 0. s.o i s.o s. s. N.O O.N s.o 1 0. O. . Equo I4, GEORGII MARCGRA Vil E quo obferva primo, hoc anno centum & fexaginta tribus diebus autparumaut multum pluiffe, ac ducentis & duabus diebus non pluifTe. Deinde menfes Martium , Aprilem , Maium, Iunium, Iulium, & Auguftum, maxime pluvios fuifle. Tertio ab initio Februarii ventum a plaga S. O. coepiflfe flare, atque ita pertendifle ad de- cimum Septembris. ObferVa quoque tantum tonuiffe Ianuarii primo, quarto, de- cimo ; Martii decimo ; Aprilis vigefimo fecundo & tertio s Maii odavo, nono, &vi- gelimo. Fulgura autem tantum obferVat Aprilis vigefimo primo & fecundo : nebulas Martii decimo odavo. Reliquorum annorum fere eadem aut non multum dilfimilis eft ratio ; e quibus pru- dens Ledor facileintelliget , quas fint communes in hifce regionibus tempeftates, ni- mirum quatenus intra Tropicum jacent, nam in iis regionibus quae magis ad Antardi- cum tendunt , paulo alia eft ratio. C A P V T III. T)e Incolis Hi a filice. •^-Ncolarum naturalium hujus terras funt quatitor nationes, fuis nominibus diftin- | das : nimirum ‘Tupinambu , Tobajara , Petiguara , &C Tapuiya. Et poftrema hasc natio A iterum in alias multas nominibus diftindas,&: idiomate differentes, divifa eft. Tres reliquas una utuntur lingua , dialedo tantuih ex parte differente , ut capite de Brafilia- norum lingua obi ter a nobis explicabitur. Tapuiyarum nationes quas habitant ad flumen Sai Francifci,funt zArodera, Cajau,Ma- quarti , Sc Poyme. Lufitani hic plurimi habitant, uti & Belgas, iifque permixti Germani, Galli, An- gli , &c. Brafiliani vocant Belgas , Germanos , Gallos , Anglos > juru-juba , ideo , quia plerumque ruffas feu flavas habent barbas & capillos. In genere autem vocant omnes Europasos &c advenas Caraiba , itemque Pero. Denique obmifturam variarum nationum, alias quinque diftindas hominum fpe- cies reperiuntur : nimirum qui ab Europasis parentibus , patre atque matre, hic natus eft , appellatur Mozombo. Qui natus eft ex patre Europaso & matre Brafiliana , nominatur Mameluco . Natus ex patre Europaso & matre Adhiopifla , dicitur Mulato. Natus ex patre Brafilienfi & matre ALthiopiflfa, vocatur Curiboca , &: Cabocles. Natus hic ex utrifque parentibus Nigritis , appellatur Criolo. Vidi hic Africanam feminam, non nigram, fedruffa plane cute &C pilis ac capillis ruffis. Ex qua regione eflet, non potui refcifcere , nam linguam ejus non intelhge- bant reliqui Nigritas. Multos hic vidi Adhiopes fenes barba magna &C totaliter cana , ut & capillis capi- tis canis. Lepidum fpedaculum ! atra barba qua: incanuit, in nigra cute, videtur quafi farina eflet afperfa. Vidi hic etiam plane albiffimum juvenem ododecim annorum , pilis crifpis albifli- mis & fuperciliis albis, cutealbiflima, nafo plane more Adhiopum , quinatus hic e patre & matre Nigritis. Annotatio. Tapuiyarum fines & fedes d lacobo Rabbi, quiplures annos inter illos vi- xit,ita defcriptas accepimus. Rio Grande, ad cujus oftium jacet arx Colonia dida, ad fex horarum iter penetrat in Continentem verfus occafum: uti 6c fluvius Mupeo novem ho- rarum itinere a Rio Grandi verfus meridiem. Syrag minor trium horarum itinere a i?. Grandi verfus Ardum, ferme quinquaginta horarum itinere defcendite Continente. A Rio Grandi porro verfus Ardum exit in mareinfignis fluvius Mapreucauch , longe e Continente defcendens, & Porcorum aquaticorum ferax;ad ripas illius multas vagan- tur Capreas & Struthiones.Tertius fluvius duodecim mill. a Rio Grandi, vocatur Tpotin ^ quas crudas ; 6C Hompugh , quas potif- flmum ad fitim exdinguendam ufurpant. Ita ut hic terrarum tradus longe amceniffi- mus fit &:vidum hominibus fufficiat. Porro ab otfchunogh ad Opponne milliaria numerantur decem, qui fluvius ab Auflro pene centum milliarium /patio defeendit: ab hoc ad lauarug iter ed bidui : ad Beryvere unius milliaris; ad Vatepug duorum, atque ita porro per Wiefrro & Bacvvatigg ad ft aram grandem iter ed duorum dierum. Inter hos fines , qui latis amplum terrarum /patium occupant , incolunt varii Ta- puiyas, etiam idiomate diverfi, &; fub diverfis Regulis: quorum primus landuy late tendit in Otfchunogh y Otfchuayayuch , Sc Brerinagh: huic proximus Pritiyaba cum priori pacem &amicitiam colens : mox c. Arigpoygh ; Wanafvvafug , Efhering , gr Dremmemge ; quibus male cum prascedentibiis convenit , ita iit faspe hodiliter alii in aliorum fines incurrant. landuy autem jam fupra centefimum astatis annum agens, ed Regulus ille qui pacem cum nodris colit, cx fcedere aliquoties aut ipfe nodris lubfidio venit, aut filium atque affinem cum copiis mi/it contra Lufitanos , quibus infen/iffimus ed: fled non cd hifce Barbaris , nifiin fummaneceffitatc utendum, nam tam immanes funt , ut tam animalia qitani homines neci tradant, & magnam vaditatem inducant, neque no- dri facile ejufmodi filriis ufi findent, nifi fimiles Lufitani in nodros immififlent. C A P V T IV. - » ^ De Statura & habitu corporis TSrafilienfium 5 & di eorum retate &• moribus * INdigens qui inter nos degunt, datura funt mediocri, robudi, largis humeris, bene compofiti : nec facile dd inter illos invenire, didortum vel Iuleum aut clau- dum. Quod mirum videri poted, quum infantes recens natos nunquam fafeiis in- volvant aut ligent , ne caufam morborum illis prabeant. Ligant tantum fuis in infantia crura certis fafeiis, quas vocant Tapa cura , ea de caufa ut robudiora fiant. Oculos ha- bent nigros , nafum comprefliim, os amplum, capillos nigros, redos. Barbam ra- ram aut nullam. Multi tamen dantur qui barbas habent nigras. Mulieres quoque mediocris funt datura, bene di/pofira,& formashaud inelegantis, nigris comis, /a- ris robuds , & qus facillime pariunt. Annos fuos numerant ab exortu Heliaco Pleiadum , quos Ceixu vocant , atque ideo annum eodem nomine denotant : accidit autem is ortus men/e nodro Maio. Numerum annorum statis fux ut retinere poffint, lingulis annis reponunt imam cadaneam de Acaju , quam ipfi o Acaju acaya appellant, itemque Acaiuti itcmbocra. Frudus enim illius arboris lingulis annis lemel maturatur, nimirum menfibus De- cembri &Ianuario ,ufque in Martium durans. Plura de hac arbore dida in lib. i ii.de Arboribus. h Diu r • GEORGII MARCGRAVII 1 ‘T Diu plerumque vivunt, &: videre inter illos licet multos fenes, centum, atque etiam vicrintifupra centum annorum, neque facile canefcunt , nifiin decrepita state. ‘pueri illorum ingenio funt fatis docili: verum quando adolefcentiam ingrediuntur^ fiunt hebetiores, ita ut paucos videre liceat literis inftrudos, aut qui artem feribendi norint ; aut alias artes Europsas , a quibus quodammodo abhorrent , laborum impa- tientiores. Tranquille fatis agunt inter fefe : nifi quando poculis indulgent, tunc dies nodefque faltando & cantillando tranfigunt. Sunt enim ebrietati admodum addidi , tam mulie- res quam viri : neque facile ab hoc vitio deterreri poflimt , quod longe maximum illis eft , e quo & rixs atque alis pravs confuetudines nafcuntur. Pim-itis quoque valde obnoxii funt: prazfertim Taputya, qui laborum vel maxime intolerantes funt ; nam cum paucis fint contenti , & terra abunde ipfis vidum fuppedi- tet , &: divitias non appetant aut norint , ad labores fubeundos non excitantur. Quomodo holpites advenientes lacrymando excipiant feminas illorum , & qui- bus fermonibus illos alloquantur ; atque quo pado mortuos fuos deplorent, jam ab aliis didum eft , praefertim a Ioanne Lerio , qui inter Tupinambos egit, a quorum mori- bus ceteri non diffident ; quare hic nihil repetendum duximus. c a p v t v. i De Vejlitu ornatu V irorum , & Mulierum Tirafiiienfium. Viri fubligaria jam ex linteamine plerumque induunt, quidam quoque indufia habent , &: pileis utuntur , fed maximam partem nudo incedunt capite, & ca- pillis moreLufttanorum tonfis. Nudis incedunt pedibus, nullis calceis indu- ti. Quidam etiam folummo do fubcindorio panno lumbos tegunt, castera fine veftitu. Mulieres verojamlongis indufiis veftiuntur , fadis ex linteo vel gqflypino panno, neque quicquam prasterea veftimentorum habentes. Comas autem capitis vel depen- dere linunt , vel more feminarum noftratium taeniolis involvunt. Tam viri quam feminae & infantes variis coloribus cutem tingunt , nigro , rubro, flavo , ad quem ufum ufurpant fuccum e frudu Ianipaba immaturo , qui nigro ; Vrttcou qui rubro tingit, & ita in caeteris aut frudu aliquo aut ligno utuntur. Tapuiyx, tammulieres quam viri, fere nudi incedunt , &: pilos circa pudenda evel- lunt. Viri membri fui genitalis fiftulam in fe contrahunt &c involvunt, ligantes tae- niola quadam , vocantque id, quo ligant membrum, Tacoaynhaa. Religant autem , quando opus eft utmeiant. Majore autem pudore afficiuntur monftrando virgam explicatam quam nos. Eodem modo &ealii quidam Brafllienfes membra liia genita- lia ligant. Capillos capitis ad humeros ufque dependentes alunt, & inferius aequaliter praeci- dunt more rufticorum Sueviae. In fronte quoque aequaliter detonfum gerunt ; fed prae- cifione aequaliter fada ufque ad aurium regionem fuperius, &C angulis ita fadis in utro- que latere ad tempora. Eodem plane modo etiam feminae cum comis luis agunt , &: virorum more geftant. v Viri corollas fadas ex pennis Gnara vel Caninde? capiti circumligant: dependent a pofteriore parte corollae aliquot longiores pennae e cauda Arara vel Caninde. Angu- los itaque fados cum capillis adprime iirmant, ne corollae circumligatae fefe ipfas deli- gent. Quidam etiam folum funiculum e goflypio capiti circumligant , e quo poftica parte aliquot pennae longae, rubrae vel caeruleae propendent , vocant Acanbuacaba. Pallia quoque conficiunt e filis craflis goffypinis inftar retis nexis , & cuilioet nodo innexa eft penna, ita ut pallium totum pennatum fit, &C eodem pene modo &: con- cinno ordine pennae fibi invicem incumbunt , uti fquamas pifeium . Pallium autem poffliperius cucullum habet, ita ut totum caput , humeros , coxas ad anum ufque hoc fit tegere. Hoc pallio utuntur ornatus & neceffitatis caufa : ornatus quidem, quia clegantiflimis pennis rubris avis Gtia.ru c ontextuln eft , vel etiam admixtis pen- nis nigris , viridibus , flavis , variis , avium ^iraettearu , Carinde , <^dr ara , &c. Necefli- tatis autem, quia pluvia non pertranfit illud pallium, fed aqua cum his defluit. Ap- pellant hax pallia Gnara abucu. Solent quoque cum ccra feu meile- filveftri , cer- DE BRASILIAE REGIONE ET INDIGENIS. M tas ex avium degantium pennis criftas capiti agglutinare, quas criftas ipfi nominant Aguana. Auriculas perforant in tantum , ut digitum immittere poflis foramini. Huic im- mittunt vel os aliquod Cercopithecorum, &: vocmt Nambipaya-, vellignum aliquod di- giti humani longitudine filis goflypinis circumvolutum. Viri labium inferius perforatum habent , & foramini immittunt lapidem aliquem fen cryftallum feu fmaragdum veljafpidem , magnitudine nucis avellana: , vocant ta- lem lapidem Metar a, & fi viridis vel casruleus fuerit Metar obi nominant. Viridem au- tem imprimis amant &c utplurimum geftant. Ad utrumque etiam oris angulum buccas perforatae funt conjugatis folum viris, & cuilibet foramini indunt lignum, figura & magnitudine pennas anferinae,quod inftar cla- vi infixi prominet, vel etiam immittunt lapidem aliquem, quem vocant Tembe coareta, Nares non raro perforant atque indunt ejufmodi ligna , Apiyati appellantes. Corpus autem varie pingunt : atque infuper toti corpori agglutinare folent plumas variarum avium fubtiliores cum maftiche , meile filveftri vel Mwgaupomonga. Vocant hunc actum Acamongui. Atque ita apparent quafi toti hirfu ti eflent. Brachia quoque ornant certis corollis fadis e.plumis avium rubris &: flavis , vocant- que Aguamiranga. Item aptant corallia varia, quas a noftratibus acceperunt, atque hunc ornatum appellant Papixoara. Pennas denique Struthionum multas, vel pennas e cauda Arara, in orbem quafi coi- ligunt &: connedlunt filo crafllori , atque adligant lumbis , ita ut anum tegant &: fere ad genua propendeant , & appellant hunc ornatum Aracoaya. Ex frudus Aguay, qui triangularis efl: , corticibus , quos filo annedunt , etiam mo- nilia faciunt , quas cruribus infra furas circumligant , qui cortices inter faltandum fo- num quendam edunt. Loco calceorum noftratium , e certo cortice Curagua ipfis vocato, fadis utuntur, atque illos vocant Miapapacaba , Lufitani autem Alpargatas. Mulieres pudenda fua folummodo tegunt fafciculo herbarum aut foliorum alicuius arboris, quae fubinferunt chordas , qua cinguli loco fe circumligant. Similem fafcicu- lum etiam ufurpant pro tegmine ani. Haud multum tamen utraque haec janua ad rem facit , nam facile & anterior & pofterior porta apparet. Mulieres quoque ad virorum modum , corpus fiium variis coloribus pingunt. Atque haec inter gentiles adhuc obtinent , nam qui Chriftiani fadi funt, ad Euro- paeorum amidum & ornatum fe componere confuefeunt. C A P V T VL T)e Supellelllle Brafilienjium . SVpellexBrafilienfium admodum pauca efl:, ita ut cum loca mutant, aut pereore proficifcuntur, mulier omnem fecum portet, onerata inftar muli, maritum femper fequens. Primaria fupellex efl: rete , quod ipfi vocant Ini , Lufitani Rede , Belgse ^at!0C macft vulgo Hamacca : in hoc dormiunt , alligata utraque extremitate ad aedium fuarum tra- bes. Sunt aUtem h^c retia exfilis goflypinis contexta, fex autfeptem pedeslonga, qua- tuor ampla. Lufitani quoque femina elegantia conficiunt , ampla dC variis figuris intertexta. Tapuiya Car iri duodecim vel quatuordecim pedes longa faciunt, fex vel feptem am- pla , ita ut quatUor homines fimulineocubarepolfint. Habent unam atque alteram ollam ex argilla fadam , quautuhtur ad coquendum. Adhaec mortarium ligneum cum piftillo ligneo, quod vocant Angua & Vmbua vel Vnqua. Cultros a noftratibus redemtos , nominant Itaquice : vulgo alias e petra faciunt, etiam vocant Itaque : item ex Arundine , quos dicunt Taquoaqttice. Specula ex Europa allata, quibus fupra modum dei e dantur, vocant Guarugua & Arti- gtf.Loco patinarum utuntur cucurbitis, quarum multa: & varias hic reperiunturfpeciesi has per medium fecundum longitudinem fecant & rubro Vrucu colore exterius tin- gunt, interius initem obducunt nigredine; Vocant fie Cuyaba : quas efl: medietas gran- b z dis \6 georgii marcgravh dic & ampl* cucurbita , qux integra triginta aut triginta quinque cantharos vim po- teft caper e.Medietatem tamen cucurbitas longas nominant Cuipeba: denique quamcun- nue medietatem Cuya : Caruaba autem omne in quo & fuper quo cibum fumunt. Cochlearum loco inferviunt ipfis digiti manus , vel mytulli , aut aliae conchae. Menfa ipforum eft vel terra ipfa , vel fcamnum quoddam, quod Patagui vocant, ta- dum ex arundine vel virgis ligneis, more noftratumfcamnorum. ... Camftra faciunt ex foliis Palmae, & appellant Pattgua : in his recondunt qmcquid ha- bent. Alios quoque praeterea habent corbes ex arundinibus concinnatos. Hanc iu- nellefftilem generali nomine vocant Caramernoa. * Ex virgultis quoque conficiunt corbes oblongos, fatis amplos , quos capite portant imnletos vocant Panacu. Inferviunt ipfis praecipue ad tranfportandum radices Man- duca, quando farinam faciunt: nam iter facientes utuntur aliis illis,quOs vocant Pattgua. ALthiones autem hic Panaca utuntur ad resiquaflibet portandas. ^ T zpcnx canthari, cyathi illorum, funt cucurbitae varix , ut Cuiete , Kareba, Cutbuea. Ouando peregre proficifcitur maritus, mulier femper illum fequitur quocunquc abeat live in expeditionem militarem, five alio, five procul, five prope: Ille nihil nrxter arma fua portat : mulier vero inftar muli onerata eft , prasterquam enim quo a canite in tergum dependet corbis, quem Pattgua vocant, quam chordae anne&it, (chor- dam autem non collo, fed fronti circumponit geftando illam) etiam capiti iuperius imponit alium corbem cum mobilibus fuis , vel ingentem cucurbitam farina refertam : lateribus prxterea adhaerent cucurbitae minores , quibus aquam hauriunt adbiben- dum Nec tamen adhuc fatis onerata eft mulier , infantem etiam geftare debet , mfi- dentem linteamini, quod ab humero dextro dependet. Infidet autem infans cruribus divaricatis, uno ad ventrem , altero ad tergum mams verfo, ventrem vero fuum later» matris dextro applicat. Praterea una adhuc manu vel Pfutacum geftat, vel Cngui, al- tera autem manu canem funiculo alligatum ducit. Ita abeunt fine curis, noninftru- di loculis argento repletis , fed cucurbita paucafolum farina , referta , non folliciti dc hofpitio nec hofpite fido vel infido , fufficiunt enim filva: & campi , qui gratis pratbent cibum , potum vero fluvii , lacus , vel fontes, vel planta qua: vocatur qua: in- ter folia femper aquam pluvialem continet : fummum remedium m loesaridis &fte- rifibus , ubifiepius nec fluvius , nec rivus, nec lacus fpatio odo, novem, duodecim milliariurn reperitur. Adventantevefpera, ubi pernoftare animus, ibi retia iuafeule- aospenfiles alligant arboribus, vel palis terra infixis, ignem prope ftruunt, prapa- rant filum cibum , hauriunt potum , comedunt , bibunt. Si autem metus fit a pluv , hic funt Palma: arbores , prociduntur rami , baculi duo terra infipntur , alu o lq inftar tignorum alligantur opera viminis , complicantur folia palma: cynaus , fi - ftum , atque ita domus confeda eft & fimul pifta . viriditate enim folendent natural, folia , qui color gratiflimus eft oculis , nec parietes calce mcruftati albedine fua hebe- tant vifiun. Hxcdomus & pluviam arcet &L hommes a vento noftutno defendit, quod reSCumVdomi°eP|ftentes, viri mane cum arcubus & faginis fuis in filvas abeunt vel cam- dos ad figendum aliquam feram vel avem : vel abeunt ad mare pifcandi caufa , vel p - Itantur in fluviis vicinis : mulieres plantaria adeunt , Sc labores fibumpofitos fubeunt. O uxdam & maritos comitantur , ut praedam domum reportent. Feras capiunt variis modis , vel enim figunt fagittis , vel foveas faciunt profundas m terra , & defuper cooperiunt ramulis arborum certo loco , m quas incidunt inopinato fer*, vocant Petacu: vel etiam e ligno certas decipulas faciunt. Alius modus eras ^ diores capiendi vocatur Mande arataca , quo in capreis capiendis utuntur. AI us i infidiarum Poe: tertius pro eifdem capreis Munde guaftt ; pro Tatu &. Agfti , & fimilibus animalibus, adhuc alium habent, quem dicunt Mundeguaya. Tuca„d.axix Ad volucres autem Capiendas, utuntur certis mftrumcntis, qu -q illis funt trium generum : nimirum Iucanabipiara , quod aves pedibus capit : ucanaj piara , quod eas cervice apprehendit : Iucanapttereba , quod medio torpore. P In fluviis Pifces vel fagittis figunt , vel hamulis capiunt, quibus aPP ^nt vel bricos teretes, qui ab ipfis vocantur Candaguacu , vel gammaros, cance , p * Vel inebriant illos , ut quafi mortui fuperfluitent, cum foliis Iapicat , v , P mna , vel cum Tinguii , vel cum Tinguiri , vel cum fruftu Cururu ape ; aut radie - DE BRASILIiE REGIONE ET INDIGENIS. r S“’ > corticibu? arboris Anii fimilibus. Pifcantur quoque certis cribris , VrmtL vocatis , qux taciunt ex arundine Vrmjuboandipia appellata. r In mari pifcantur hamulo efca inftrudo & filo alligato, infidentes tribus lignis fibi invicem annexis, vocant Igapeba,& Lufitani Fiunt autem c liono arboris Jpeiba , ut jam fupra diximus. Filaautem fuapifcatoria faciunt e filis Tacu , vel etiam Icipoicica , vocantque Pimcama : hamulos denique faciunt e ferro , &r appellant FiWi C A P V T y 1 1. De Cibo & Dotu Srafllienflum . VNiverfale Brafilienfium alimentum eft , Lufitanis Tarinha de Mandioca dicta- cuj us varias fpecies praeparant , uti in defcriptione Mandttba dixi, ubi & varios illam praeparandi modos prolixe explicavi. Carnem variam ufurpant animalium filveftrium , aviumque , uti & pifcium vario- rum, etiam teflaceorum & cruftaceorum ; frudus itidem arboreos, terreffrcfque varia legumina ; de quibus omnibus fpecialiter dixi fuis locis. Imo & infeda quadam comedunt , nimirum ea de quibus dixi inlib, de Infedis. “ ‘ ^ Carnem autem comedunt vel codam , vel affatam , vel toftam. Coquunt in ollis terreis , quas Camu vocant , rotundis ( quas e proba argilla ipfi norunt facere) affun- dendo aquam , atque ita codam comedunt cum Inquit aya , jufculo Caarimaciu , admi- fcentes Mwgau , vel immittendo Viat a , ut fit Minipiro ; comedentes illud cum carne loco panis. Ignem eliciunt ope duorum lignorum , uno molli , altero duro , durum acuunt , & applicant molli, circumagendo indar terebri & admovendo goffypium, vel arida fo- lia arborum , atque ita flammam eliciunt. Ligna mollia quibus utuntur, autfumunt a a at alba , aut Ambaiba , aut Caraguataguacu , aut fimilibus. Affatam carnem ficperficiunt,& eft ea faporis excellentiflimi , atque adeo excellit omnem aliam carnem quoquo modo affatam. Vocant BiaribL Faciunt foveam in ter- ra , & hujus fundo primo imponunt folia grandia alicujus arboris , illifque imponunt carnem affandam , quam itidem foliis tegunt , terraque obruunt. Super terra illa fo- cu™ “f uunt luculcntum , eumque continuant , donec caro fit probe affata. Toflam carnem in pradentes & futuros ufus, faciunt hoc modo. Infixis quatuor furas ligneis, e baculis cratem defuper efformant, quem Mocae vocant, huic carnem mfiufta oblonga, haud craffa , concifam , &fiileafperfam, (vel illius defedu Pipere Brafiliano) imponunt, prunas fubjiciunt, atque ita torrent ufque ad fufficientiam. Hxc caioitatofta, ad decem vel quatuordecim & plures dies durare potefl. Hic cmm fahri ita*caro nonpoteft, ut in Europa. Numquam affant carnem veru affixam, uti nos folemus. Lufitani carnes ad eum modum toftas appellant Poflas. Pifces affatos vel ebuUitos comedunt cum Iuquitaya. Cancros vel gammaros quan- do coquunt , numquam adjiciunt falem inter coquendum, utinoftrates folentface- re , fed codos comedunt vel cum fimplici fale , vel Iuquitaya , Lufitanis SaLpimenta ; & ficgrations deprehenduntur faporis. r Minutiores Pifces, ut Piaba , Piquitinga, &c. Foliis herbaceis aut arboreis involvunt ■ ,ta brevi temp°re ad c,bum parati Farinam duobus vel tribus pofterioribus digitis dextra manus prehenfam inter edendum ori injiciunt , nullo cochleari utentes. Eodemque modo legumina coda non immittunt ori , fed injiciunt , ita dextre , ut vix aliquid praetereat. Edunt faepius interdiii , imo & nodu , neque ftata edendi tempora obfervant. Ca~ pmnt autem cibum eumfummo filentio : raroque inter edendum bibunt, fed demum poit paftum adjiciunt potum. Dormiunc in retibus fuis : (unt admodum pigri , &non raro totum diem fler tendo perdunt, &atgrcie levant, fi victus abundet , Scneceiliras illos foras non propellat, i rope retia /ua penfilia ftruunt focum tam noflu quam inter diu; ut interdiufbrviat co- quen o ci o, nodu autem acrem arceat frigidum, qui in luicc regionibus noctu fri- b $ gidior l8 GEORGII MAR CGRAVII gidior eft , & interdum frigidiflimus , ob noftium dierum perpetuo pene aequabi- lem longitudinem. . . o Potus ordinarius Brafilienfium eft aqua frigida, fontana vel fluviatilis , quae hic& valde bona &c clarareperitur, ita ut non facile quis noxam ab hauftu ejus patiatur, quan- tumvis largius biberit; quod de fontana imprimis intelbgendum eft. Vites autem licet hic ter atque etiam quater uno anno fru&us ferant , quia tamen carum non eft tanta copia ut vinum premi aut opportunum aut opera: pretium fit, ea- rum loco plures modos commenti fiint Brafilienfes , quibus e variis frudibus atque etiam radicibus potus concinnent, qui vini locum expleant. Et quidem primo vocant Caoi, quem nimirum faciunt ex Acaiiba arboris frudu maturo , quem contundunt in mortario ligneo , vel etiam tantum manibus exprimunt ; fuccum paulum fubfidere fi- nunt, & tum percolant. Hoc vinum , ii ita licet vocai e , recens . albicat inftar ladtis , poft aliquot autem dies fit pallidius. Saporis eft adftringentis ; forte, ita ut quoque inebriet paulo largius hauftum. Poteft aliquandiu adfervari , fed denique degenerat in acetum optimum &c bonifaporis , ita ut ab ignaris pro aceto vini fumi poftet. Alterum vinum vocant Aipii, quod praeparant duobus modis, vel mafticando vel contundendo radicem ; utrovis tamen modo per ebullitionem. Priori modo radices de Aipimacaxera concifas vetulae dentibus mafticant, ollaeque infpuunt, vocant que hanc veluti pultem Carafu : dein aquam fuperfundunt , coquunt lento igne, continuo agi- tando,per expreffionem deinceps feparant liquorem, quem vocant Cavicaracu: hic po- tus bibitur tepefadus. Pofteriori modo eadem radix recens bene purgata confcindi- tur , contunditur , ebullitur in potum candicantem inftar ladis ebutyrati, qui &c tepefactus bibitur. Saporis eft grati , fubacidiufculi , Sc vocatur Cacimacaxera. Vtrum- que tamen potum communi nomine appellant Aipii. Tertii generis appellant Pacobt, quem conficiunt e frudibus arboris Pacobete & Paco- bacu : de quibus in arborum deferiptione a nobis didum eft. 1 Quar ti generis nominant Ab at ii , Lufitani autem Vinho de Milho , quia fit e milio illo grandi , quod vulgo Turcicum vocamus, & h^laizium. Quinti generis dicitur ipfis Nattai , quia fit e praftlantiliimo illo fruCtu de quo plura in illius deferiptione diximus. Obfervandum autem , hoc efte fortius reliquis omnibus & facillime inebriare. * f r .. c , Sexti generis ipfis vocatur Ietici, Lufitanis autem Vinho de Batatai ; fiquidemht e no- tiffimis illis radicibus, & quidem varie mixtis. Septimum locum obtinet potus qui conficitur e frudu lanipaba maturo. Odavum autem, quem Brafilienfes vulgo vocant Beeutingui. Nonum , quem vocant Tipiaci , qui utrique potus itidem fiunt e farina Mandioca:, nimirum e Beiu &C Vepioia^ de quibus alibi didum. Cseterum hi Barbari fupra modum amant aduftum noftras, vocant Cacitata , & enor- miter , cum datur , fe illo inebriant. Potu itidem quem Nigritx hic faciunt & vocant Garapa ( fit autem eo modo quem in Cannarum facchari deferiptione dixi) magna co- pia fe ingurgitant , ita ut integros dies nodefque canendo &: faltando traducant, po- tui continuo indulgentes tam femina: quam viri. Mirum tamen quod rarius inter po- cula rixentur , nifi forte Zelotypia: caufa. Tapuiu quando hunc potum pneparant, five A cavi , five Aupit (ii fcihcet qui pagos incolunt, & e Tapuiyarum genere Cariri dicuntur) faciunt id omnes fimul. Dies dem conftituitur & indicatur fingulis. Conveniunt omnes mane, incipiendoque ab uno pa- gi angulo , evacuant ordine omne vinum per omnia domicilia, donec nihil fuperfit.l o- tuific indulgendo cantillant, faltantrara intermiftione. Quando eorum aliquis fe ni- mio potu diftentum fentit , vomitum fibi excitat, & denuo haurit ; ita ut qui plus vo- mere poteft & denuo bibere, pro optimo &: ftrenuiflimo habeatur inter ic lquos potatores. . . , Tabaco quoque frequentiflime utuntur omnes Brafilix incola: ; vocant hanc her- bam Petima , & folia illius Petimaoba. Hanc inaere ficcatam ponunt ad ignem , ut ma- nu conteri in minutas particulas poflit : hinc indunt inftrumentis fuis e cortice fructus Pindoba , vel Vrucuvuiba , vel lucar a , aut A que , &cc. confeCtis ; praecidunt quippe una ex tremitate , nucleum eximunt ac corticem poliunt ; hinc foramine in latere fa o app i eant tubulum e ligno factum. Hoc inftrumentum vocant Petimbuaba, Lufitam autem 0 corrit* DE BRASILIiE REGIONE ET INDIGENIS. Ii? corrupte Catimbaba, Belga: adhuc corruptius ilat0etlfio5». Vtuntur quoque tubulis ex argilla a fe fadis &c excodis, ficuti&illis qui ex Europa ad eos afferuntur , quos no- Tapwyt autem utuntur tubis redis , amplis, ligneis vel etiam argillaceis, ita amplis , ut integrum pugnum Tabaci capiant , quibus repletis & accenfis lugendo fumum hau- riunt. C A P V T VIII. T)e e Armis cBrafelien{iurn , & exercitiis iliorum. A Reus habent e duro ligno fados, quos vocant Gttirapara & Vrapara: Lignum autem unde fiunt Guirapariba & Vrapariba, LuCitanis Pao d'Arco. Chordas arcuum e goflypio contorquent 5 vocant Guirapacuma. Sagittas ex arundine filveftri fa- ciunt,& vocant utramque rem uno nomine Vttba. Extremitates lagittarum, quas anha vocant , funt ex ligno afperatar, vario modo; quaedam enim multa acumina Vutapoaeta , quaedam unicum acumen habent, quaedam dentata, quaedam ferrata: qui bufdam etiam dentes pifeium qui lperu vocantur , aptant. Iarupara appellant fagittam, quae acumen habet ex arundine Tacoara vocata. Tapuiyarum nationes quaedam nullis arcubus utuntur, fed lagittas fuas emittunt ma- nus jadurafolummodo , imponendo ligno cuidam excavato indar tubi, per medium fecundum longitudinem difledi. Cariri autem arcubus utuntur. Tapuiy4 , filia. His duobus nominibus pater tantum utitur, mater dicit £/7*4. T «/>4 , liberi , &: filius. Tamua, avus. 7^/4, ignis. | Tecoacu , felicitas. Tecoateima, avaritia* 7" emireco , maritus & uxor. 7' endiba , mentum*. Tendi, fputum. T mdipia , genu. Tecobecatu , fimus. Terna, tibia. 7e/ueraro, vigilare. Raba , folvere. Rereco , habere. Rura, venire. • Notandum autcm,illos multa habere vocabula, tam nomina quam verba, qua: plu- ra & diverfa fignificent : exempli caufa : A , fignificat frudum : item diledum com- militonem, ut cum dicunt, Marno cuipe ereym Xea : unde venis, dilede commilito? Item A , membri virilis caput : ex modo autem &C tempore loquendi intelligitur dc quo loquantur. Accang jaculor , lego , metior , pondero , delibo. Aar cado, ut Aar qttece ibtpe , he- ri cccidfin terram. Itemur, intelligo, ut aar coite aipo rece , nunc hoc intelligo, Sed dc his latis. C A P V T XII. T)e T apuijarum moribus > &• confuetudinibm , e Ttylatione l acobi Rabbij qui aliquot annos inter illos yixerat * -jNcertis plerumque fedibus Vagantur inftar Nomadum, inter certos tamen limites, I inter quos caftra mutant fecundum Anni tempcftatum mutationem; itaque Regu- *®~]us eorum , qui Otshisayayna dicitur , a maximo flumine , quod fines eorum permeat, ut fupra diximus, cujus gentile nomen c dlandui, velperi& mane per caftra procla- mari curat pro arbitrio luo , & confultis ante divinatoribus fuis & hariolis , quo proxi- mo mane promaturi fint ,&• ubi confefluri , atque quid inter diu aduri. Mane ante- quam iter aggrediantur , fluvium ingrediuntur , & fe abluunt , & nitidiflima ar ena cor- p ora fua fricant , 8c rurfus abluunt : atque inde egrefli artus fuos ita extendunt &C con- torquent , ut articuli ipfis crepitent; Hinc ad focum accedunt , & calefadi, denticulis quorumdam pifeium ita fe fcabunt , ut fanguinem multis locis eliciant , quod ad lafli- tudinem in itinerando demendam plurimum putant pro delfe. Scribit Rabbifefe id fepe eflfe expertum utile effe. Ad lapidis jaduma Reguli tabernaculo, duo trunci arborum humi jacent unius paflus intervallo a fe invicem difliti, populus autem univerfus induas turmas divifus ex adverfo confiftit ; hinc unaquaeque turma eligit unum e robuftiflimis, qui truncos illos fuccollant &c quam polfunt celerrime portant, fuccedunt dein alii aliis ex eadem turma ; qui autem primi ad locum caftris deftinatum pervenerint, tardioribus infiil- tant , atque illos exfibilant. Operiuntur hiejuniores qui arma illorum & fecures af- ferunt, hinc arbores certatim esedunt & pergulas conftruunt, fub quibus adhim folis vitare poflint , inter ipfos rivulos. Inter ea adveniunt &C femina: cum reliquis impedi- mentis : & viri egrediuntur , pro locorum conditione aut ad pifces, aut ad feras capien- dum ; atque itidem mei filveftre colligendum : vetula: vero ad radices eruendas, e qui- bus farina confici poflit, & panes coqui : domi autem alia: aliis auxiliantur parant manibus cibum &C potum : qui deinceps tempus terunt haftilibus certando , lmftando > currendo ; quibus certaminibus dua: feminse ad id feledhe pradident , & judicant dc Angulorum virtute & vi&oribus. Vbi veipera advenit , coeunt adoleicentes in varias cohortes , & caftra perambulan- tes cantillant ante tuguria , adoleficentula: autem qua: juvenibus deleblantur , pro- deunt , &: cantillantes atque tripudiantes fequuntur adol efc entes , &a tergo confi- ftunt eorum, quos amant , id enim ipfis amoris tcftimonium eft. Cum porro juvenes jam ad nuptias afpirant , venantur feras, &: colligunt mei filveftre , aliaque , atque ad Patres dile&arum conferunt: qui fi plurcs filias nubiles habeant , advocant piophetas &fortilcgos fuos, medicofque ; illi autem adeurjt Regulum ad deliberandum. Regu- Tara , capere. T ecobe , vivere. Tiguioca , fanguinem redde- re. Titi, pudere. Tima, plantare, terere-. Tima « fcpclirc. Taceo, plorare. Teaoboca , exuere. Teupira , afccndere. Tuca, occidere. DE BRASILIEE REGIONE ET INDIGENIS. z5' ius porro convocarper prteconem Adolefcentes procos in proximum extra caftra , ubi plurimi, tam adolefcentes quam puella;, conveniunt, & conjunftim per fylvas va- gantur, donec ad locum venationi delimatum pervenerint ; atque hic confilio capto pauci illorum progrediuntur , ut ferarum latibula indagent , qui , ubi illa offenderint , ocyffime ad reliquos regrediuntur, & indicant quo loco ferarum lir copia : deinceps omnes cum armis &c canibus feras indagine cingunt, atque ita propere in illas ruunt, ut nonnumquam ducentas feras fimul capiant , & macient, atque pollquam lateribus apertis intellina canibus objecerint, illas inferunt caftr is. Accurrunt dein feminae, loco fabto, vifcera primum torrent viris in cibum : dein pilis ablatis, ferarum cor- pora concidunt in plures partes : pollilla fovea intra terram facta, prunas illis indunt, atque eildem carnes ita concifas fuperimponunt, aggella que arena, rurfus focum fu - perllruunt, ita ut carnes percoquantur , haud fecus quam in furno. Quidam & mel- la colligunt & potum conficiunt ; atque ita comeflando diem exigunt. Dein iterum accedunt ad Reguli tabernaculum ad deliberandum ubi proximo die venatio lit infti- tuenda ; quo conflituto , difcedunt in cohortes ad cantillandum , e cantionum enim modo augurantur an venatio bene proceffura fi t necne. Venatione abfoluta , rurfus comeflantur ad eurndem modum , & ii qui domi manferunt , conferunt farinam e ra - dicibus fa&afn. Diximusjam ante. Barbaros hofce labia, auriculas & genas perforare: hic ablus ab ipfis inflituitur ad hunc modum. Adolefcentes ad hoc parati educuntur ad locum in quem populus convenit ad cantillandum &faltandum. Sortilegi autem eortim atque dtemonum incantatores duplici ordine ex adverfo confiflunt, atque eorum unus arri- pit puerum aliquem, & manus illius atque pedes arde conflringit, & ita tenet, ut fe movere non poflit, accurrit alter qui puero inferius labium acuto ligno perforat, uti Sc auriculas , matre pueri interea ejulante. Adolefcentibus porro foramina terebrant in genis, atque hatefunt veluti fponfalia; neque enim ante adolefcentes haec fubeunt, quam ad nuptias afpirent : dein per triduum aut quatriduum comeffantur : in iflo autem nu - ptiali convivio Regulus ipfe fuas cuique partes diflribuit,de cibis qui parati flierunt. Matres imprimis hoc curant , ne filiae ipfarum ante ad conjuges accedant, quam menfes earum fluxerint , quod fortilegis fuis & medicis indicant , atque illi Regulo, 6c ita demum fponfa ad fponfi fui cubiculum adducitur : celebratur porro cantilenis ma- ter,quod filia; pudicitiam tam bene cuflodiverit. Quod fi matris fit filia aliqua matura viro , quae tamen non petatur ;tunc mater eam fub oculis rubro colore pingit, ubi menfes fuos femel palla fuerit, & adducit illam ad Regulum , &: exponit quid defideret, tum Regulus , juvenculam ad fe vocat , & in florea juxta fe confidere mandat, & fingens fe medici partibus fungi, manus ad fo- cum calefacit atque iis fe demulcet ; dein &fe, Srijuvenculam Tabaci fumo afflati de- nique pene juvencula; pudenda ferit , fi autem fanguinem eliciat, hunc delingit, atque hoc imprimis honorificum putant. Feminee prregnantes fabla; deinceps a virorum confortio abflinent. Vbi autem pe- pererunt, fecedunt in filvam , & infanti umbilicum concha pra;cidunt, &: una cum fecundinis coelum devorant : puerpera autem atque infans mane bcvefperi frigida ab- luitur : neque femina quamdiu infantem fuum labia t, cum virofuo confiiefcit, nifi forte ille unicam tantum conjugem habeat. Si femina cum alterq confiiefcat, & viro id innotuerit , abigit illam a fe : fin autem in ipfo abtu forte deprehenderit, utrumque occidere licet, fi poffit.Narrat Rabbi Re- gulum landuy aliquot fuarum conjugum ita trucidaffe, moechis dilapfis. i Regulus landuy habet in medio tabernaculi fui ingentem cucurbitam , fuper flo- ream ita difpofitam, ut ab altera florete parte cooperiatur , ad quam fine mandato Reguli nemini accedere fas efl,aut cucurbitam incrofpicere , fed cum Tabacum fu- munt, licet fumum in illam exfpirare : feras autem mella qute inferuntur, juxta illam deponunt, donec Regulus imperet illa auferre: lingulari autem fuperftitione &r timore percellit fuos hac cucurbita. In illa funt lapides quidam , quos illi appel- lant Kehnturah , &: fructus quidam , ipfis Tiiz,sheynos , quos majoris faciunt quam aurum. Nonpoffum praeterire quin hic addam, quibus prseftigiis illi qui medicinam in- ter illos profitentur , hominibus atgris illudant. Narrat Iacobus Eabbi, cum Regulus c Dnrtigh i* GEORGII MARCGRAVII Drarugb aegrotaret magnumque dolorem pateretur in lateribus 6c cruribus ; neque a liiis medicis quicquamfolatii acciperet, ad vicinum Regulum profedum, ut ipfius me- dicis uteretur ( adhibiti tres, quorum primus , Tabaco fumto totum Regis corpus eo perroravit, dein, arreptis illius genibus, illa ita fuxit quali devoraturus edet, & boatu quodam inftar tauri edito , primum plurimum Iputi e gutture in manum effudit, atque una femivivum animal inftar parvae anguillas , quod Regulum ita dolore cruciafte affe- rebat. Alter medicus poftquam ventrem Reguli eodemmodo liixilfet, & inftar feras rugiilfet, album lapidem e gutture evomuit, figura pene rofas. Et repetita ludione in lateribus , evomuit aliquid limile radici. Ad eundem modum perpetuo agunt &: a credulo vulgo creduntur magni elfe medici. Martio & Aprili menlibus maxima aquarum vis de montibus defcendit , ita ut fluT - vius Otfcbunogb le inflet & ripas fuas egrediatur atque in vicinum lacum Bayatag exun- det , quo tempore tantam pifcium multitudinem capiunt, quantam feminas in caftra vix referre polfunt: eodem &: prazcipui illorum frudus maturantur. Vbi autem flu- vius intra alveum fuum coercetur , adconfuetas fedes redeunt, & fementi dant ope- ram: ferunt autem imprimis grandius Milium feuMaizium,Phafeolos varios Sc Cucur- bitas lagenasformes , aliafque. Antequam femina terras committant, folum a fortilegis Sc prophetis illorum ab or- tu ad occafum luftratur ,& femina vaporantur fumo Tabaci, hoc ad fcecunditatem proficere autumant. Nec minus anxie Sc fuperftitiofe divinatores fuos confidunt dc anni fertilitate, qui vario plumarum ornatu atque aliis monilibus inlignes credulum vulgus miris prasftigiis effatuant : quod interea cantillando tempus terit. Ubi fementis eorum ad maturitatem pervenerit, & fruges colledas fuerint, tan- tum feponunt, quantum ad proximam fementem fufficere putant, reliquum abli- guriunt. Imprimis venerantur Pleiadum exortum, &C ftellas illas numinis loco colunt, ca- nendo Sc choreas ducendo ; prasfertim in loco ad id deftinato , quinque lupra quadra- ginta horarum itinere ab Otfcbunogb, quo tendunt,cumfrudus lilvarum &c camporum maximam partem jam maturi fimr. Hic autem Adolefcentes omnes qui haftis lufuri fiint , poft triduum cantando & faltando exadum , fe parant ad certamen ; Sc quidem primo furas vincitmt lento quodam vimine, e quo & calceos confedos induunt : dein- de meile capita inungunt, Sc capillos poftica parte lubligant, &: longiori avis penna ereda infigniunt : mox rubro pulvere capillitium ad occiput alpergunt , fronti autem albas applicant plumas > denique faciem variis pingunt coloribus, uti Sc reliquum cor- pus ; dorfio autem alligant falciam e frondibus confedam inftar caudx, brachiilque alas volucris , quam vocant Kofetug , Sc cervici itidem circumdant pennas rubras. Ita orna- ti cgrtant per triduura , Sc vidores ovantes laltant. DE C HILI REGIONE ET INDIGENIS. 17 D E C HIII REG IONE. capvT p r i m y m. De Cbilenfium (latura , & habitu corporis , atque yejlitu. Icet Chilenfes longe diftiti fint a Brafilienfibus, quia tamen in eociem Con- tinenti fere a tergo habitent , atque a noftris nuper fuerunt luftrati , non prorfus alienum putavi quaedam de illis hic fubjungere , e variis Commen- tariis noftrorum, quosllluftr. Princeps Ioan. Mauritius fubminiftravit. Indigens Chilenfes in communi, fatis robufto &compado funt corpo- re : coloris inter album & fufcum : nigris & craffis capillis : qui autem illorum Hi- ipanis ferviunt, geftant illos prolixos & intonfos, verum qui adhuc lui funt juris Si cum Hifpanis belligerant , vulgo Vcau appellati , attondunt illos , ne , ut ferunt , ab hoftibus fuis , iis apprehendantur , ita ut hoc ligno a liibjedis Chilenfibus digno- fcantur. Capite ut plurimum funt grandiufculo &£ facie lata, imberbes, quia illam evellunt duabus mytulorum conchis, arde connexis , Sc una parte firmiter ligatis , quas fecum 6c quidem ad collum appenfas geftant: etenim non tantum e mento Sc genis * led pudendis partibus omnes pilos evellunt , tam mares quam feminas , &: primum cine- ribus calidis illos fricant , ut ita facilius radicitus evellant. Nudo incedunt capite , &:folummodo redimiculo capillos capitis fubligant, quod vinculum fuo idiomate vocant Tarirvelomo: primorefque illud paulo operofius &S pretiofius geftant, utpote lamellis quibufdam argenteis &C Turcoidis gemmas fra- gmentis , & aliis quibufdam quifquiliis, quas illi tamen magnifaciunt , intertextum. Chiidam etiam ornamenti loco geftant exuvias volucrum & pelliculas muftelarum & fimilium, animalium , divifas, ita ut caput frontem, cauda cervicem, tegat: at- que nominant Maniervelonco ; pauciflimi denique pileos geftant, quos ipfi faciunt grof- fo modo.v Femina itidem capite nudo &; comis folutis incedunt : certis tantum temporibus iubligant, videlicet quando menfibus laborant, atque hoc indicium facit. Femina: tamen Chilenfes , quas prope Cajtro degunt, comas colligant &c cincinnos geftant pe- ne ad noftrarum hodiernum modiim : In Coquimb denique &£ Loqnimbo Peru2nariifri mulierum cultum imitantur, utpote iis viciniores ; aliis provinciis Chilihocinfolitum. Amiciunt fe panno , quem texunt ip fx e lana iuarum ovium : paucas enim reperiun- tur feminas quas texere nefeiant, atque adeo machinas ipfas dilponere ; maximi au- tem eorum quos texunt pannos, vix fuperant quatuor aut quinque ulnas noftrates : Mares autem fumunt hujufce panni quadratam portionem, circiter duas &femis (paulo plus aut minus) ulnas longam, & circiter ulnam aut fefquiulnam latam ; in cu- jus medio rimam faciunt , oblongam, qua caput exferunt : iubhac vefte veluti tunica, pro frigoris modo , bis terve revoluta , nudum corpus tegunt , fine thorace aut indu- fio , bracca ab umbilico ad genua ufque propendente contenti, more pene Europaeo. Pannus hic ut plurimum diverforum eft colorum , albi , rubri , casrulei , & lutei , & ad oras ftriati, inftar lodicis Hifpanicas. Ceterum nudipedes incedunt, prasterquam quod quidam feftivis diebus caligas induant fatis affabre fadas, & quadratis albis ni- grifque tdfulatas : calceorum autem ufum penitus ignorant. Feminas, quoque quas circa Chiluen degunt & fere PerUanarum mores aemulantur, fimilempene amidum ferunt, a poftica parte ad talos demifium , in lateribus confu- cum, ad pedus apertum, fuper humerosmagnisaciculis, qu.x capitella habent lata, ambitu fere dupli ftuferi , utramque fimbriam connedunt : funt aut aciculas iftas live fibulas ex asre aut ftanno pro illarum opulentia. Hanc togam redimiculo Iubligant i ceterum & ipfas nudis pedibus ambulant. Ceteras Chilenfes feminas amidum haud i c z it* > , s GEORGII MARCG,RAVII ita compofitum ferunt, folummodo geftant quadratum pannum fub uberibus circum- jectum &C dependentem ad furas ufque. Superior veftis eft alius pannus paulo laxior iiib humeris >fuper eofdem angulis fuisin nodos coactus : hic earum communis ami- ctus , fin vero maritis fuis placeant, &: paulo exquifitius ornentur , orbiculos circum collum geftant vitreos , & ameos annulos in auriculis , neque aliud quid. Omnes autem Chilenfes munditiarum amantiftimi funt ; quare lingulis diebus ma- ne fefe abluunt, etiam gelu fasviente , tam mares quam femina1. C A P V T II. De CJoilenJium cedibm > fupelleHile , agricultura > viclu 5 (T connubiis. IPforum domicilia funt tuguria feu cafa: humiles 5 quarum tam latera hve parietes , quam teda, e ftramine, juncis aut arundinibus funt contexta: atque ha: hic illic iiint difperfa: , neque enim aut oppida aut pagos inhabitant , fed per vicinitates , atque adeo familias &: confanguinitates in unum locum aggregantur: &: Hilpanico no- mine appellantur Vartididados , quatenus ad unum primorem , feu , ut ipii vocant, Ca- racam , referuntur, a quo & ifta communitas regitur. Supellex quoque illorum tenuis & pauca : nimirum duas aut tres amphorae , quibus potum fuum indunt , quem vocant chicam : item cyathus corneus quo illum hauriunt : duo aut tres lignei lintres : Lapis fiiper quem far fuum frangunt; unum atque alterum ligneum fedile. Opulentiores tamen habent vellera aliquot ovium, quaehumi fpar- gant , quando a potentioribus invifuntur. Vivunt line ullafolicitudine,nequeferuntnequeplantant,quam quantum in annum proximum opus habent: fiquidemopes illorum confiftunt in pecudibus: quarum ta- men haud magnam habent copiam. Sementem faciunt hoc modo : Odobri ingrediente , familiae unius vicinitatis , de- cem , viginti aut plures pauciorefque conveniunt , &: conjundis laboribus , mares uno atque altero die fodiunt terram , aut etiam arant , feminaque injiciunt : atque hac ope- ra defundi , feminis relinquunt reliquam culturam , neque ipfi amplius manus admo- vent. Communiter a mane ad vefperam comedunt &: potant , cum funt domi ; fi ve- ro foras proficifcantur , nimirum ad conventum aliquem aut expeditionem bellicam, bis tantum fingulis diebus cibum capiunt , quod & a paucis qui frugaliores funt, etiam domi fervatur. Raro aquam folam bibunt , fed mifcent illam communiter cum fari- • na hordeacea, tritici,aut certs fpeciei farris , quam vocant Tecam (deferiptam a I. de Laetlib. xi 1. Defer. Ind. Occident, cap. 2.) atque itafimul forbent: verum feftivis diebus , &voluptatis caufa , bibunt certum potum quem nominant ctiicam , qui colo- rem &faporem habet ladis acidiufculi : fit autem e maizio molito & in maflam coa- do inftar panis ; hxc mafta a vetulis mafticatur ( uti apud Brafilienfes ) ita ut mollis &C diluta evadat inftar pultis aut feri ladis, admifeent deinde aliquantum aquas Sc fer- mentari finunt, donec per fe confidat : hoc potu inebriant fefe: faciunt quoque fice- rame variis pomis , cui tantum aquae admifeent, ut fere tenuem cerevifiam referat. Verum optimum potum conficiunt e certo frudu, quem Hifpani appellant Frutillo credo effe frudum arboris Molle , aut Myrtillam, quam vocant Vnm (vide lib. fiipra ci- tatum : ) qui inftar vini eft rubicundus & fortis , accedens nonnihil ad vinum Infula: Madera: : e quo &C optimum fit acetum. Tot uxores accipiunt , quot poffunt alere ; opulentiores enim plures habent : fiqui- dem illas emunt a parentibus , unde proverbio inter illos fertur, cos ditiores evadere qui plurimas habent filias : in uxoribus autem eligendis non tam rationem habent for- ma: aut generis , quam roboris & induftrhein familia alenda : licet neque formam aut nobilitatem puellarum afpernantur. Dudurus autem uxorem, puellam haud alloquitur, fed tantum ftios confanguineos, opem illorum implorans ;nam filiusfamiliasnon habet proprias opes, quibus illam re- dimat, fed ab amicis adjuvatur , quorum aliusovem, alius porcum, tertius vaccam, k' ita porro largiuntur : ubijam parata habet, qua: fufficere autumat , adirpatrem puella: tk. ape- DE CHILI REGIONE ET INDIGENIS. Bc aperit fuum defiderium : fi autem fit Vimen aut alicujus dignitatis , necefie etiam efl ut paratum habeat monile aliquod c Turcoidibus aut argenteis lamellis ( majoris enim faciunt argentum quam aurum) quod patris puellas capiti aut collo circumdet, & tum dc reliquo pretio conveniat, quod pro diverfa contrahentium conditione variat, & interdum decem , interdum viginti , vigintiquinque, quinquaginta , imo & centuni penfionibus asflimatur, penfiones autem fingulas funt ovis aut equus aut vacca aut por- cus , aut etiam quatuor amphoras Cich& , toga denique & gallina, atque ita porro. Vbi ita depretio inter patrem puellas & procum convenit, emtor prasflat pretium & pa- ter venditam puellam adducit domum fponfi: fympofium nuptiale inftruitur, quo- ad cibum a fponfo, quoad potum a focero , qui pretii dimidiam partem inter fuos conlanguineos diftribuit , ut illi fuccurrant in Chica conquirenda. Aliquot diebus poli hanc conjunctionem confanguinei venundatam invifunt , & convivio excipiuntur a marito, & canunt in honorem Maruapeante-.pxknim fi animadvertant illam a con- juge diligi. Fit & interdum, ut, fi ammadveitant, illam durius haberi quam par efl, conjugem per vim a marito abducunt , nulla pretii foluti compenfatione fada , atque alteri elo- cent. Licet mariti moreipfis communi jus vitas & necis in uxores ufurpent, uti in man- cipia , e quo facile animadvertere, quam firma fint vincula conjugii e parte mariti, ne- que enim ipfi illam dimittere licet, quandiu ipfi vivit ; non alteri vendere; tantum' eji- cere , fi perperam legerat : quanquam nonnumquam fiat, ut fine jufla caufa egerat, ied tunc ipfi metuenda eflconfanguineorum fimultas & vindida , fi conjux paulo poten- tiores habeat. Nihilo fecius hic multas conjuges per vim a maritis fuis abducuntur, & quidem impune. Viri paulo opulentiores lingulis uxoribus conflruunt cafam peculiarem : ubi autem cum aliqua illarum confuefcere efl animus , mittit ad illam , ut iplum expedet: quod interoum clanculum fit, ob casterarum invidiam : nihilominus utitur jure luo, &c cum diledillima convenit , casteras pene mancipiorum loco habet , quas & metere &£ castera domeflica munia obire coguntur , fiquidem mares , ut ante didum , folum- modo fem entem faciant. Vbi autem conjugum aliqua peperit, felium agitur , & ovis illius terne , quas Chilu- fi)dque ipfis dicitur , madatur , &pucrperas datur comedenda caro, ut robur denuo ac- quirat ; licet feminas hic llatim poli partum aqua frigida fe abluant , & redeant ad do- mellica munia. Quinimo affirmant Hilpani,luas quoque conjuges ab aere ad eundem modum indurari, &robuftiores fieri ad facillime enitendum. Chilenfes omnes funt valde Zelotypi, itaque fi quis peregrinus ipfos invifat , & fe- mina illos modo intueatur, vapulandum ipfi ell: fin autem deprehendant, illas cum aliis meechari, fine ullo judicio publico trucidant : neque tamen propterea caftius vivunt, &non raro viri multa coguntur dilfimulare. V iduis autem feminis fecundo matrimonio fe tradere haud quidem illicitum efl,ho- nellius tamen exillimatur , fi liberos habentes * innuptas maneant, &autad parentes aut conlanguineos luos redeant. Sin autem nullos habeant liberos , vcluti in peculio mariti cenfentur , &: cum casteris bonis ad hasredes tranfeunt. C A P V T I I L T)e Cbiienfium Jenfu de cReligione > (? cultu numinis* CHilenfes neque Deum norunt , neque illius cultum , nullum obfervant dierum diferimen, ne mortuorum quidem refiirredionem credunt, fed pofl obitum nihil hominis putant fupereffe : nihilominus noverunt Diabolum, &: quidem ut adverfarium boni ; & quemadmodum vitamhanc fummum bonum judicant eorum omnium quibus fruuntur ,ita vulgo aiunt, ubi quis inter eos defundus fuerit, illum a Diabolo abreptum eide : quod ipfi fuo idiomate dicunt ^Alverey. Ceterum aliquo defundo, is plangitur a confanguineis & amicis; fervant autem cadavera dudum infepulta , interdum duos , tres , aut plurcs menfes , reponunt ea fu- per herbas bene olentes , atque iifdem cooperiunt, ne foetor offendat; ubi autem fe- pulturas tradere volunt, triduo ante amicos convocant, &c convivantur, ove illius c 5. terras GEORGII MARCGRAVII terrae madata , cujus & partem aliquam cum amphora Chicae capiti illius apponunt'? atque ita tandem cadaver intra terram deponunt prope cafam illius quam inhabi- tavit. Veruntamen his non obflantibus videntur aliquantulam habere notitiam fupremae edendae & alicujus divinitatis, a qua omnia terrena & humanae quoque adiones gu- bernentur 8c dirigantur, cujus tamen effentiamnon intelligunt: quidam enim illo- rum credunt aerium fpiritum , quem appellant Fillan , &: in fympofiis filis potiffimum venerantur & celebrant, cuique cantiones attribuunt, peregrino gedu &: ejulatibus: maxime autem illum colunt cum tonat, fumuntquefagittam aut etiam fecurim lapi- deam indar cunei, & infigunt terrae, circumflantes vociferantur & canunt, pe- tentes , ut Fillan hofles ipforum perdat : nam didio Fillan etiam tonitru ipfis fignifi- cat, & tonitru pro numine agnofeunt: nam cum hilariores funt &- comedantur , & tonitru interea accidat, omnia omittunt, & concurrunt ad arma , credunt enim to- nitru monere ipfos , hofles fuos Hifpanos adede , 6c affirmant fe idipfum perpetuo ede expertos. Porro omnes fortes &: praedantes viros, itemqueprimores> condlio & manu prona- tos , indgniunt nomine Fillan , ipfis divinas virtutes attribuentes. Cum Tabaci fumum hauriunt, quod& ipfis familiare, miris quibufdam caeremo- niis illum in aerem exhalant , dicentes , accipe haec Fillan , cum aliis quibufdam fermo- nibus, quos neutiquam nodri intelligere potuerunt , fed videntur hoc pado numi- ni litare. Quando aliquam vidoriam abhodibus reportarunt , tunc fedum celebrant, non fine compotationibus, &: (quemadmodum jam diximus de tonitru) fecurim illam la- pideam infigunt terrae , &c circumdant cum armis fuis , & cantillant epinicia , quae no- minant Pavvary^ in honorem Fillan. Eodem modo agunt cum aliquem ex hodibu-s captum, occidere dedinarunt; feriunt autem illum inter fympofia (nam & illum con- vivari & canere permittunt ) fecuri aut clava in capite , ita ut concidat , & cor exi- munt e pedore , &: dentes cruento infigunt, cum cantu &c vociferatione ad Fillan , ut ante. Puniunt quoque homicidas &: famofos latrones atque fures , proditores, &: fimiles, morte ; eifdem caeremoniis , quibus hodes captivos. V erum haec fiunt inter ipfos cum acceptione perfonarum, nam qui potentes habent amicos, aut plurimum chica largiri poffunt, facile hafce poenas evadunt: praeter quam fi quis veneficii aut incantationis reus fit convidus ; tales enim fine ulla venia aut diffimulatione vivos comburunt , Sc in cineres redigunt, fimul cum omnibus quae poflident, neque enim cuiquam fas quic- quam illius retinere , metuunt enim ne quid fafeini in illis lateat. Nullos habent facrificulos aut alios minidros qui Fillan facrificent : neque fortilc- gos : tantummodo eos qui comoediam cum Fillan probenorunt agere, & caeremoniis illis defungi , & Favvary bene praecinere , maximi faciunt. Colunt praeterea alium fpiritum feu falfum numen, quod appellant Maruapoanti , quod ipfis indicat, quando potiffimum uxor ducenda fit, aut cognofcenda: credunt enim.illas certo impraegnari, cum Maruapoante ipfis praeceperit cum ipfis confuefcere: fi autem illos interroges, quomodo cum hoc daemone colloquantur , aut quo pado ab illo moneantur , refpondent, id fieri per infpirationem aut infomniis , ubi ante ipfi ce- cinerunt & genio indulferunt. Atque in hifce duobus nominibus tota ipforum f iiper- ditio confidit. REgimen illorum ed penes optimates , quos vocant Vimen > aut quando tantum unus ed Pulmen. Et qui alibi vulgo Cajiipui audiunt, ab ipfis indigitantur C#- raes. ; nam Cafique nomen ab Hifpanis ex Infulis Americae tranflatum. Ejufmodi Vlmeni , five Curac i .v His autem generalibus feu redoribus non licet de rebus publicis privatim cum quoquam deliberare , fed necelfe ed, ut coniilium habeatur palam & fub dio, omni populo pradente , ut omnem lulpicionem amoveant. , Haec dignitas Curaca# ut munus inferioris redoris,fuccedit a parentibus ad liberos: fin autem defungentes nullos relinquant, ad proximos conlanguineos aut affines. Nih forte haeredes parum idonei fint , tunc enim dignitas illa aut munus interdum arripitur ab aitutioribus. Reliqui eminentiores perlonas eliguntur a Cur acis aut Pulme- nti ; nimirum generales aut gubernatores : nunc autem nullum habent generalem, fed lingularum communitatum redores pro talibus fe nerunt. Eledio autem 2$entoc[ue , ieu redoris ah cujus communitatis , fit ad hunc modum: Loco vacahte , is qui illam dignitatem ambire latagit, primo examinat facultates feu opes luas: necelle enim ed primores demereri &lolenni fympolio excipere : rebus au- tem lite paiatis, convocat Curacas omnes & Pulmenos communitatis ad locum publi- cunnlh adm dedinatum , qui ubi frequentes cum armis fuis convenerint, oratio- nem ad illos habet ,prasdicans & genus luum, opes, amicos, atque fortia facinora, aliaque, quas ad rem judicat facere, & petit, le in defuncli locum lurrogari : deinunus aliquis Cur ac arum , aut Pulmenorum , orditur orationem, (candidatus autem datimil- lius collo ciicumdat collare compolitumeTurcoidibus, aut certis conchis albis poli- tis , quas indar auri adimant) & commendat candidatum , atque permovet reliquos ad iplurn eligendum, &fine ulla conditione autdipulationeprasviaobediendum: Ele- dus autem viciffim promittit, fe omnia fideliter pro communi faluteadurum, & mu- nus fuum diligenter obiturum. Dehinc orator ille collare, a candidato acceptum, inter reliquos difpartit primores; denique totus hic adus abfolvitur prolixa & /plendida comedatione. f Eodem quoque modo eligunt Apo Curacam , id ed , fupremum Redorem : quem ta- men Vcaes jam a longo tempore non habuerunt. Arma ipfisdint hada: fivelancex, fragmento veteris cujufdam gladii adfpithama: longimdimm alpeiatas , plus minufve : ha: autem hadas ut plurimum longitudinem ha- bent duarum nodratium communium.. Vtuntur & Clavis, ferro afperatis : vifuntur quoque inter eos fi equentes gladii Hilpanici,quos nudos gedant,quia vagina jam olim putruerunt. More tamen bc conluetudine majorum diorum ufiirpant quoque arcus & lagittas , lapillis quibufdam aiperatas , & veneno imbutas admodum lethali: verum lioc non ed commune omnibus , fed iis potidimum qui Pulches appellantur , qui origi- ne Chilenfes ci eduntur , licet ad Orientem habitent trans altidimorum illorum mon- tium juga , qua: ab Hilpanis la Cordilbra appellantur •, de quibus in Delcriptione Indite Occidentalis , in tradatu Peruvite, I. de Laet egit. Fabricant & galeas & thoraces e crudis tergoribus vaccarum, valde crados & ro- budos , ita ut gladiis penetrari neudquam poffint. Equites iunt optimi , & illis hadis latis dextre etiam in equis uti pofiunt : non ita bo- ni lunt pedites , hquidem fere udim mufquettorum ignorant , & illa valde metuunt. In bello plerumque ex infidiis gradaiitur: in quibus admodum funt indudrii. Crudeliffi- mi lunt in vidos, omnefque trucidant, &: corda eximunt, &palpitantia adhuc denti- bus laniant , ut ante diximus de captivis quos madant. Foedera ineunt & dabililint in hunc modum: qui alium primatem aut redorem communitatis ad foedus & armorum locietatem invitat, mittit per aliquem luorum ( aut etiam portat iple) fagittam, quam invitatus, fi conlentiat, manu dextra tangens vLej a- isjuiandi le obligat , atque hoc prateipuum inter iplos cd fidei vinculum. Ad eundem modum , cum nequelegere neque Icriberelciant , fiquid alteri nuntia- re vehnt, quod bellum, aut aliud Reipublicai negotium tangat, per fidum aliquem liium minidrum , mittunt fagittam, cui falcia alligata ell , focietatis armorum index : quam ille , ad quem mittitur , dextra manu accipit ; fi viciffim aliquid nuntiare velit, ad- c 4 dit j* GEORGII MARCGRAVII dit&: alteram fafciam, atque ita fagittam eandem remittit. Si autem opus fit alios quoque moneri, retinet prior fagittamcum fafcia, &ad alios confoederatos perfuos drcumtcrri curatad eundemmodum. C A P V T V. T>e Q^enfium Lingua , & Vocabularium dictionum (Jbilenfium . A Dem ^ udor. Aero ■, pedtus. Ahquemi arbor. Alchaharval , Gallinaceus. Alch arval-. Gallina. Alely flamma. Alengei , nimium. Alvee , Diabolus, Anca i lumbi. Angen , facies. Anguen , ficcus. ^_Antei Sol. Apo curaca, Princeps. Apo i Generalis. Aullyn , Apis. Aulonconey , fapiens. Auri , dorfum. Avaun , ebullita, Bachiante i hodie. , Mus. Bidabida, palatum. Bitunt e , femper. Ztan/ , dentes. Botum , fllius. Bulmerre , guttur. Buri , retro. ch angeli pollex. Buta i magnus. Buytha , fenex. Bylcunti Lacertus. Cachu i herba. Cadi i coftae. Cairon , foenum. Calbu i caeruleus. Calel i corpus. I Cancan , aila. CarelfV iridis. Caul!a i Noverca. Cervinam , Cervus. Chadi , fal. Challo acamatty Pifcator. Challua , Pifcis. Chagelcue , digiti. Changel namon , digiti ] dum. , femora. Chaquana , fcala. Cheche , Avus. chicpuelen , furfures. oWwjPfittacus. Choot i luteus. Chou i Pater. Choum , piger. Chucpuiboe i fur. C0//0 , teftes. Compay , intus. Cona i hdiles. Coun i Iputum. Cuchi ilon , porcina. Cuchy , Sus. Cude i anus. CuCi manus. Cujuny carbo. Culenei , dives. Cuneira , orphanus. Cunervali inops. Cura i lapis. Curaca , Dynafta. Curam , ovum. Curi i niger. Curique , hepar. Daniinemi nidus. Depe»i fupercilia. Domo i Femina. Domo cheche , Avia. Domo penien , puella. Bimi , tu. Emmo , ita. Bppeum i mane. Bppoe i perendie. [ GualiOi Fulmen. Hemum , furas. HuenOi Cadum. liga i molaris. llluiboe, mendicus. lloni caro. llungeii veftitus. In i naius. Inchen i nos. Innengen , ante. Iwyn i butyrum. Lamoerii foror. Langyancheboe , homicida. Leve , fluvius. Lien , argentum. Lipan , humerus. Lolo } cerebrum. Lonco i caput. Lonquen , mare. Lucui genua. Lulcura , penuarium. Lyei albus. Lyppe , penna. Machii Medicus. Manco , Aquila. Manenti dextre. Maenii Pluvia. Mappo i Regio. Maviel , lignum. 0 , Lumbricus. P0/0/W , nares. Ponono , Bufo. Prequiboe, liberalis. Prequin , avarus. P#/vz , domus. Puedo , Caprea. P«e , venter. Puique , cor. Puilpa , brachium. Puleycue , palma. Pulon , infra. P#///',Mufca. Pulmen , Nobiles. Pulpeo, Vulpes. Py/m , murus. Py/euereb , Aer & V entus, J^uetal, Ignis. uicdmiger , adolefcens. JHuichio , nates, J^uiltui , nucleus. J^umpilon, Oftrea. Jguitalcura , filex, pyrites. c^»//e , aw , Textor. Retare camen, Faber ferra- rius. Ro , Aqua. Tabuya , vefpera. Tacume , palpebrae. Tapely folium. Taptou , Iero. Taun , genat. 74* , Touy macer. Teinengou ennen , vos. 7/W4, Canis. 27'm, Menfis , &: Luna. Tzm , Luna. ! TtpantOy arnius. Titi, plumbum. Tol, frons. T olqui , cutis , membrana. Tomo , Nubes. Tominco , feptimana. Topily claudus. Topilgen , lufus. Toucouy fatuus. Tourna, cascus. R B A ALI Q^V Dungune , loqui. Cuallulveno , reftituerc. len , edere. llluwyn , dare. Langawyn , occidere. Lay , mori. DI GENIS* j Towonghen , caput, , crura, Tubeiy ille. Tubquen , cineres. Tue , T erra. Tueo , Vlula. Turvedeivcy Talpa, Vecaque , lien. Em, caro, nervus. Em molvin , vena. Ver cum , pulmo. Verqumao , Ros, Ez///« , vefica. E// 34 G E O R G I I MARCGRAVII Playn, repcrire. Puronge , canere. Pylconge , clamare. Tangnone , frangere. Vanguenbyn, perdere* Vmatum , dormire. Vtalenqe , flare. Vtaleuen , furgere. Tecanen , (altare. 'uedaucapay , laborare. Temelcnge , tacere. Jdueguatum , pugnare. Tuegnet , letari. d?uba\ . venire. Jguipay , venire. fF/, fFy», e fle. Willan , mingere. NVMERORVM NOMINA. , unus. Eppo , duo. J^uiU, tres. Meli> quatuor. dduechu , quinque, fex. feptem. odo. /4/74* , novem. , centum. Warama, mille. Ut autem ipecimen aliquod habeant Ledores hujus lingua, fubj ungendum puta- vi colloquium familiare , quod a noftratibus accepi. luet pingeimi ? quomodo vocaris ? luem pinge n ? Ioannes vocor. Cheo ruaimi ? quo va- dis ? Moppo murran , in regionem. C4 Aie» , volo. Chuben quecken neieimi tamia? habes ne aliquid quod comedamus ? cancan achawdneen , habeo aflas gallinas : mutvy? quot? mund eienchintavia-, qua: nobis fiifficiant. Chuben putuayn? quid bibemus? Aile mmgunmeimi , ago tibi gratias, chuben domo trtva ? qua: efl: ifta femina ? inehi tam cu- ri , eft mea uxor : ni nave , mea filia : ni domo , mea concubina. Ale temiragei vei domo , efl: pulcra femina. Jduipangnei , veni huc? amotunge , difcede. Vmatuayn? ibimus cu- bitum? utaiuca) furgamus. Wira cuchaj Compay tam mapumu , Hi/pani irruptionem fece- runt in hanc terram. Jduipa waicha laimi? vis ne una pugnare ? Wdquinagelan , non ha- beo arma : lnaenpeainrvaiqui , fequere me, inveniemus arma : aliteun inchi , confentio. C A P Y T VI. Obfer^ationes ex Hiflorica %elatione P. Alonfo dOuaglie > QVatuor anni tempeltates huic Kegno accidunt , quemadmodum huropa:, verum diverlo tempore : Ver enim exordium fiimit a menfe Augufto, & defi- nit in medium Novembrem ; &; a medietate Novembris iEftas incipit ufque ad medium Februarii ; a quo Autumnus ducitur ufque ad medium Maium , quem ex- cipit Hyems , qua: admodum nimbola eft,& Ipoliat arbores foliis ,&cum vehementi gelu fpargit altam nivem , tamen a Sole diflolvitur ; nilf, quod raro Sole non com- parente , ad aliquot dies durant. Raro autem nives accidunt vallibus , nam licet co- piofiflima: fint, &: in tantum aggerentur, ut ad cacumina montium afeendant &: cum iis exaequentur ,& in aperturis montium veluti in puteis coacerventur pene toto anno durent , ibidem difioluta: inflant fluvios & torrentes , qui per valles cum magno impetu decurrunt ufque ad mare, &: terras mirum in modum fcecundant. Verum licet hic non ningat, nili raro in planicie , frigus facit tam exceflivum , ut in multis partibus Europa: vix tantum fentiatur, quod accidit partim ab altitudine Poli, fub quo ha:c re- gio fita eft, partim a vicinitate montium, c quibus delcendunt venti fubtiles Sc pene- trantes, DE CH ILI REGIONE ET INDIGENIS. j* arantes , qui nonnumquam funt infupportabiles. Vnde fit ut loca maritima fint magis temperata. Nihilominus in his venti magis funt molefti , quam in planicie, utpote re~ mifiiores ibidem , neque tam rigide ferientes. Concrahoc frigus creavit Deus latil- fimos &fpiffiffimos montes , plenos Quercubus, quas eft communifiima materies di- ftri&us S. Iacobi &aliarumvallium,equa & carbones fiunt ad fornaces & alias offici- nas: in aliis partibus ferviunt eidem ufui Robora, uti in diftri&u Conceptionis , ubi tam innumera funt &: ita vafta, ut licet jam tam multis annis casfa fuerint , filvte & fal- tus hodiequeita abundent illis, ut vix penetrari poffint, neque adi tum dentnifiad duo milliaria ab oppido, ulterius autem fint inaccefii, licet hasc regio plufquam centum millia hominum fuftentaverit, utfcribunt Autores. Ifta autem uti & arbores frudis ferae hy eme amittunt folias fed filveftres arbores maximam partem illa confer vant, quia funt crafliora, & licet gelu cooperiantur, non onerantur ut aliarum arborum , fed liquefa&o gelu a radiis Solis, magis laete virefeunt. Vere enim ingrediente medio Augufto, tanta copia florum nafeitur, & numeravi aliquando duas fupra quadragin- ta diverfas illorum fpecies brevi tempore , & quidem omnes campeftres, & maximam partem odoriferos , e quibus conficiunt aquam, quam vocant Angelorum, ob lingu- larem ejus fragrantiam. Herbas quoque campeftres tam feliciter germinant , rantum- qtiefumunt incrementum, ut vix a Satis diftingui poffint, & menfe Novembri & De- cembri ita adoleverunt, ut equis vix penetrari poffint. Sinapi , Foeniculum , Trifolium , Rapus , & Mentha , quas plantas in Europa ferun- tur & coluntur, hic abundantiffime fponte proveniunt, & quidem tanta copia, ut cam- pos ad multa milliaria occupent, & pecudes & capras illis pafeantur. Sinapi autem in tantam molem excrefcit, ut caules viderim craffitie brachii humani, &tam proce- ros , ut arbores cernularentur, &c fuperarent altitudinem equitis. Plurimas hic nafcuntur herbas Medicinales , &c magnas virtutis , Chilenfibus folum notas & illorum Medicis , quos vocant Mari, qui facultates illarum aut celant aut parce admodum docent plifpanos j magni hi fiunt non tantum ab Indigenis , fed & ab Hifpanis cum gravi aliquo morbo affliguntur; & imprimis ubi aliqua fufpicio eft haufti veneni. Neque viri tantum, fed & feminas quasdam hanc artem profitentur, in eaque excellunt. Lib. i. cap. 2. Enumerat tres herbas quae lingularem ufumhabentinmedicina. Prima, inquit , eft famofailla herba quam vocant J^uincia mali , quas non affingit ab humo fupra dimidium palmum : cujus ramuli fe dilatant ad modum fafciculi florum , & definunt finguli in unicum florem , figuras & coloris Croci in Indiis didi RomL Hax herba evellitur cum radice, & ebullitur tota in aqua , quas calida asgris exhibetur ; & inter alia illius effeda, unum eft, educere e corpore quemcunque fanguinem extra vafa confli tutum & corruptum , cum maxima efficacia; quapropter Indi vulnerati quanto- cius fumunt hanc herbam, fiquidem fanguinem qui per vulnus effluere non poteft , educit antequam corrumpatur. 1 Altera eft , quam Hifpani vocant Albapga (&Indian iCulen) quia habet folia fimilia Ocymo five Bafilico, verum in tantam altitudinem affingit, ut arbor videatur, & fo- lia funt fragrantiflima ; Hasc contufa applicatur vulneribus extrinfecus, & guttas ali- quot fucci eifdem inftillantur , & mirabiles edunt effedus. ■ Tertia eftinftar graminis , admodum fubtilis & delicata, neque reperitur in omni- bus partibus hujus regionis : ufus illius eft admodum mirabilis contra febres malignas & dolores laterum: coquitur tantum in aqua, & ita haufta infigniter mundificat fangui- nem, introrfumque educit , ita ut segri -brevi tempore perfanentur, uti faspiffime vidi. Multa: prasterea funt herbas valde efficaces adverfus dolores nephriticos, quasque calculum in vefica rumpunt, & ruptum expellunt. Quemadmodum & alite adverfus dolores Sciaticos, aliafque ejufcemodi infirmitates quamplurimas. Siquidem jam de herbis ccepimus, addimus ea quas alibi de illis tradit hic Au£tor. Lib. i. cap. xii i. In valle Lampa , quas diftat ab oppido S. Iacobi milliaria quinde- cim , nafeitur quasdam herba, ad modum Ocymi, licet ejus folia potius fint cinerefcen- tis coloris neque tam laste vireant , & planta haud fupra palmi altitudinem a folo affin- gat: Hasc granulis quibufdam falis asftivis menfibus cooperitur, inftar minutarum per- larum, quas fuper folia illius coagulantur , aut e rore qui nodu incidit, aut aliquo hu- more aut vapore, quem Sol in illaregione fullevat cumafcendit , aut quod herba ipfa georgii marcgravii r fic ejus naturi , ut exfudet aut protrudat hunc humorem, qui a Soie necatus conver- tatur m granula falis : fi ve autem ab hac, live ab illa caufa , aut etiam alia hoc procedat, hi effectus folum obfervantur in hac valle , &: fupra hanc herbam, quam Indigena ma- ximi faciunt , quia fal ifte eft boni faporis &: delicatus. Nefcio an ad hoc alludat loan- nes de Laet indeferiptione Novi Orbis , in qua agens de Regno Chili infignibus il- lius qualitatibus, poftquam illud exteris America: regionibus prxtuliflet , adjungit, in aliquibus vallibus hujus Regni certis anni tempeftatibus cadere rorem ita fpiflum, ut concelatus ad modum facchari,&fervatus,penc' eumdem ufum prxftet quem Manna. Idem refert Antonius de Herrcra Chronographus , &c. Etfane hxc illius fide retuli in deferiptione mea , fed quod hic ab Au tore affertur , plane aliud eft. Eodem lib. cap. xv i . In tota ora maritima hujus regni crefcit quaedam herba inftar Cichorii, quam appellant Luce, qux nafeitur e rupibus, utialixplantxe terra, &" verno tempore colligitur, cum maxime adolevit, & cum Soli fuerit expofita ut ficcetur, fiunt ex illa panes grandes qui pro deliciis habentur in illis regionibus, &: prxeipuein Pe- ruvia , Cuio & Tucumana , quia fervit ad condimenta ciborum. Nafeitur hxc herba in fiimmitate rupium , qux aliquando extant e mari , aliquando fluctibus operiuntur , quibus radices innituntur , e quibus proh lit caulis , brachii humani craffitudine, quem vocant Vitea ; hieprxeiditur & paulifper igni admotus decorticatur inftar thyrfi ladu- cx aut cinarx , licet habeat longe alium faporem. Ex hoc trunco nafcuntur aliquot herbx aut folliculi, plufquam tres pedes longi, aut quatuor, fex etiam aut oito digi- tos, appellant Cochayngo , & fiint duarum fpecierum, & licet fint ejufdemfigurx & co- loris , tamen Indigenx magnam agnofeunt inter illas differentiam, nam bonas colli- gunt in ufum Quadragefimx : Sc inutiles relinquunt in mari , quod illas abfolvit a ru- pibus , &: expellit in littus. Eodem libro cap. xx 1 1 . Faciunt & potum e fru&u , quem Indigenx vocant Huiga- ne & Hifpani Molle , qui habet figuram & colorem Piperis ; & arbor qux illos fert, eft fatis grandis , fed magis onufta frondibus , &: potus ille valde eft gratus. Reperiuntur hic quoque (Herreradecad. ix. lib. 9.) fruftus arboris filveftris , qux nafbitur a gra- du mgefimo feptimo & deinceps , quos Indigenx vocant Vnghi , & Caftellani Myrtti- la, quffruftus funt rubri & inftar exigux uvx, faporis admodum grati, & grana illius funt inftar Ficus, nec fentiuntur inter manducandum: qualitate funt calida & ficca: ex his fit vinum longe optimum , clarum , fubtile, calidum, &: palato gratum , ventriculo amicum, quodque vapores capitis abfumit, &: roborat ventriculum, promovetque appetitum : denique tantum aqux tolerat, quantum v-inum : coloris eft aurei, & durare poteft octo menfibus , forte &c pluribus : Acetum illius fuperat acetum vim noftratis , fapore & colore. . In toto diftrictu hujus regionis nofi reperiuntur Viperx, Serpentes aut alia animan- tia venenofa , ita ut cuivis liceat recumbere fub arboribus , & inter herbas fe volutare, fine ullo diferimineaut metu. Haud magis hic inveniuntur Cimices, quinimo, fi forte e regionibus tranfmontanis , ubi frequentes funt, adducantur, ftatim emoriuntur, ubi fenferint aerem hunc Chilenfem. Eodemlib. cap. xx 1 . Inter quadrupedes animantes , domeftici & quafi proprii funt hujus regionis , certi Cuniculi , quos ipfi vocant Regm , & menfis pro deliriis inferunt. Venantur illos infundendo aquam inipforum cavernas , qua cogunt illos progredi , ita ut a canibus capiantur. Rcpcritur & alia fpecies Cuniculorum , qui familiares funt , & variorum colorum , valdeque communes: fecus quam illi, quos vocant Arde^ dubito enim an alibi reperian tur quam in Guafco , vallium Chilenfium prima: hi funt cinerei coloris, & pelles illorum maximi faciunt Indigenx, obfubtilitatem &lxvorem pilorum ad taftum,&r poftquam eaiffet de Ovibus illis, ut vulgo vocant, Peruvianis,fubdit;funt- illis fatis fimiles Caprex, tam figura corporis quam velocitate, verum differunt colore, qui in his eft roffus inftar Rubini 3 Sc numquam cicurantur. Non eft equps ita velox qui adultos affequi poflit. juniorum caro admodum eft delicata, & manducatur recens ; adultiorum autem falita & ficcata , facile reliquas fuperat carnes. Hxc animalia generant lapides Bezoares in finu quodam ventriculi, qui maximi xftimantur contra venena & febres malignas, ad roborandum &: refocillandum cor , aliofque effedtus: materia e qua generantui , funt herbx infignis virtutis , quibus vcfcuntur naturx inftin&u ad fanitatem tuendam , aut 0 1 - morbos ( DE CHILI REGIONE ET INDIGENIS. $7 inorbos'& venena fuperandum. Eli lapides inveniuntur in adultioribus hifce anima- libus , atque interdum tam grandes , ut unum in Italiam attulerim , qui pendet uncias duas fupra triginta. Experientia autem docet , in regionibus in quibus iunt plures Vi- peras, aliique Serpentes , & animalia venenola , plures genetari lapides ; & caufa eft manifefta , nam cum hae Capreae lint tam veloces , &c difeurrant in varias partes, vene- natis illis aniriialibus magis limt expolitas^ & ab illis laeiae, feftinant naturaliter ad her- bas medicinales. Vnde in Provinciis Cujo majores ejufmodi lapides reperiuntur, quam in Chile, quia ibidem offenduntur multae Viperae & alia animalia venenola, a quibus li- bera eft Chile ^xx. diximus; ad haec cum chile magis lit habitata, non funt Capreae ibidem tam frequentes, quam in Cujo. In qua Provincia &c multi reperiuntur Lepores, quorum quidam, qui appellantur Jgumcjmncios , carnem habent, qualem Porcelli ladentes. Quum autem Regio li2sc,cum Peruvia libi contermina, id praefertim commune ha- beat , quod limile Pecus lanigerum nutriat, licet pro Caeli &: foli ratione nonnihil va- riet , ut tamen eorum convenientia &: difcrepaiitia melius elucelcat , unam atque al- teram iconem, ad vivum exprelfam/ubdere Confultum fuit: imprimis cum multi ulus iniis terris exiftant Ovi-Cameli : nam licet rarius madentur ad comedendam car- nem : tamen bajulando, &: imprimis lana liia pratftantiftima ( qme ut colore , tenui- tate imprimis longitudine ; ita Sc dignitate inter fe diferepat), majorem facile uti- d litatcm 3-ff GEORGII MARCGRAVII litatem Incolis prxftant. Hxc autem major Ovi-Cameli fpecies Paco illis dida, quam primo aepidam damus , a exteris differt potiftimum, quod pofticos tantum pedes in ungulas bifulcas , priores autem in quatuor divifos ungues habeat, & quod prolixis admodum villis lanx veftiatur , quam imprimis commendant. Cxterum natura bene convenit cum fequentibus , ita ut haud dubium fit unius generis animal effe , nifi for- te inter utrumque lit diftindio illa, quam obfervavit I. de Laet in tradatulnd. Occi- dental. ut omnino exiftimo. Sputum ejaculatur in vexantes ; & feribit P. Alonfo d’Ovaglie in Hiftorica Relatione Regni Chile, vulgo credi in parte corporis humani quam fputum illud contigerit, fcabiem generari.Forma ad Camelos accedunt hae Oves, mfi quod gibbo careant, exterum longe majores quamEuropxx & plerumque ulnam Hifpanicam procerx, collo oblongo & tereti, ridu fiffo, per quem fpumam , quum irafeuntur, ejaculantur in illos, a quibus fe lxdi opinantur; caro illarum paulo iiccior quam Europxarum ; cicures colore utplurimum funt candido aut nigro, interdum &: cinericio ; filveftres vero & montenfes colore funt igneo aut fulvo ; longa, levi atque adeo nitenti lana veftiuntur , qux pretio Hifpanienfem longe fuperat : nam quum vel- lus ovillum in Hifpaniis uno regali venundetur (Hifpani autoris funt verba) harum fingula vellera aureo xftimantur. Ex hac lana certi panni texuntur, quorum fplendor ad Camelottorum nitorem quamproxime accedere dicitur. Porro Ovibus hifce au- res perforant , &: foraminibus innedunt funes , quorum attradu eafdem regunt & educunt quo libet. Altera fpecies qux pene villis nuda eft, atque tantum modo levibus & curtis te- gitur , ex India quondam Occidentali in Bataviam tranflata fuit ; cujus ego deferi- ptionem ex Epift. Andr. Mathioli huc traducam , ut differentia facilius pateat. Refert hoc animal partim Camelum, partim Cervum, adeo ut rede quidem Grxco idiomate iAacpoKciiAqhov appellari poffe crediderim. Longitudo totius corporis a cer- vice ad caudam fex pedum eft : altitudo vero a dorfo ad pedis plantam quatuor tan- tum , & colli longitudo a fcapulis ad cervicem , duum. Capite , collo, ore, fuperioris prxfertim labii fciftiira ac genitali Camelum fere refert. At caput oblongius eft: aures habet cervinas, oculos bubulos. Anterioribus dentibus infuperiori mandibu- la caret, fcd molares utrimque habet, ut bifulca fere omnia, &c ut illa etiam ruminat. Dorfo eft fenfim prominente, quod per incuriam a pidore negledum eft. Scapulis prope collum depreftis, lateribus tumidis, ventre lato , clunibus altioribus, & cauda brevi , fpithamx fere longitudine : quibus omnibus Cervum fere refert , quemadmo- dum etiam cruribus , prxfertim pofterioribus , pedes illi bifiilci funt , diduda ante- riori parte divifura. Vngues habet acuminatos, qui circa pedis ambitum in cutem craflam abeunt. Nam pedis planta non ungue fed cute, ut in multifidis, & in ipfo Ca- melo, contegitur. Retromingit hoc animal, ut Camelus, &£ teftes fubftridos habet. Pedore eft amplo , fub quo, ubi thorax ventri conneditur, extuberat globus, ut in Camelo, vomicx fimilis, e quo nefeio quid excrementi fenfim manare videtur. Color colli. DE CHILI REGIONE ET INDIGENIS. ^ colli, cervicis, pedoris & anteriorum crurum, eft illi albus, reliqui vero corporis fub- ruber, vel ex nigro rufefcens. Roftro tamen eft nigro & anterioribus cruribus a ^enu albicantibus. Cicur ac manfuetum eft animal , fed frigoris impatiens , ut alia qua; ad nos e calidis regionibus afferuntur. Neminem offendit: fed miro admodum ingenio ab illata fe vindicat injuria. Nam ubi aliquis illud vexet, vel circa clunes opprimar , non calcibus aut morlibus fe defendit, fed vomitu vel cibi vel humoris in vexantem retrorfum cum impetu ejaculato, ob protenfam colli longitudinem. Salaciffimum hoc effe animal , id mihi conjeduram facit, quod, cum fui generis femellis fit deftitu- tum, magna cum prurigine Capris fe commilceat, non tamen eredis , ut alias Capra; Hirco afcendente lolent, led humi ventre accubantibus , ita cogente animali anterio- ribus cruribus. Itaque fuperafcendens coit, non autem, ut fallo de retromingenti- bus animalibus affirmat Ariftoteles, averfis clunibus. Adeo Venere vernali autumna- lique tempore ftimulatur hoc animal , ut illud viderim humile quoddam prariepium avena refertum confcendiffe , genitaleque illi magno cum murmure tamdiu confri- caffe, quoufque femen redderet, plurimis una hord replicatis vicibus. Non tamen concepere Capra; hujufce animalis femine referta;, quod, ut puto , vi coada; illi pro- ftiterint continuo balantes , tum quod cum hoc animali earum non conveniat Ipe- cies. Indicam Ovem appellabat hoc animal , qui illud ad nos advexit , atqui a noftris Ovibus quantum diftet, tu ipfe judicare poteris . F I W I S. IACOBI BONTII Medici Ciy itatis Batayia Noya in laya Ordinarii , HISTORIA Naturalis &: Mcdicte INDIAE ORIENTALIS libri sex. i. DE CONSERVANDA VALETVDINE, II. METHODVS MEDENDI. III. OBSERVATIONES E CADAVERIBVS. IV. N O T AI IN GARCIAM AB ORTA. V. HISTORIA ANIMALIVM. VI. HISTORIA PLANTARVM. In quorum Librorum penultimo , Natura Animalium , Ayium , & Tifcium : In ultimo autem , Arborum & Viant arum Species mira , Europais incognita , ac ad Viyum delineat a , explicantur . COMMENTARII, Quos Audior, morte in Indus proventus , indigeftos reliquit, A GVLIELMO PISONE, In Ordinem redafli & iilujlrati , atque Annotationibus & Additionibus Rerum & Iconum necejjkriis adaufti. » I Wbm kiM r I *' 4*. >4« 1 m P^liT i* *•* d hfel y t: - tI • 'ti ?L i iSis* ♦ f < w\ ! • . r ■ ~?7' * ■ r • '' 1 . •* ■ ■ o « r . . :'i3. , ■ ■■ 'z. " ■ ■ ; ", ’ - ■ i - - •. •■•:■: m v >.vo ' ' ' is : / ( . : • : ?.a o ■ ■ • - • r a ; ' v: a * \ i r o . i ' ■ /: ' ■ ■ a\j. . , ' I >- i.!'.' V* r ' ■ ■ : ■' •• , • : >•'' ’ ' fffi m 1 . y. CONSERVANDA V ALETVDINE. A c Diaeta, Sanis , in I n d i i s obfervanda. DIALOGVS PRIMYS. 'De Aeris qualitatibus > anni temporibus , dierum intervallis, ac ventis in ludiis hifce familiariter fpir antibus. Iacobus Bontius. Andreas Durius. I Bonti, quoniam matutinis agrorum vifitatiombusjamtem- peftive admodum defundi fumus, ii libet, camus extra pomoe- ria civitatis aliquanto longius deambulatum, ut dum nondum Sol calore fuo aerem prorliis excalfecerit, internos confera- mus, quali Diaeta in hilce locis praecipue fit utendum. Bont. Bene mones, mi Durale, praefertim cum quotidie videamus , in NolocomionoftrohocBatavico, nonfolumplerofque aegros , jam 3L morbis convalefcentes , recidivas pati, propter malam diaetam ac inopportunam ,feipfos in mortem certiflimam prae- cipitare : verum etiam bene lanos, ob eandem caufampericulolosmorbosincurrere ; Hinc enim obftrudiones frequentes vifcerum, Hydrops, ac denique Maralmi in~ fanabiles > fed cum Diaeta confiftat apud V eteres in fex rebus non naturalibus didis, eo- rum veftigiis nos quoque infiftentes , ne haeretici in Medicina videamur , Colloquium noftrum finiemus. Duraeus. Quas tu vocas res non naturales? Bontius. Quas corporis humani fabricam non conftituunt , neque intus in nobis lunt : fed quas exter- ne accerfendafunt, ut ufui humano inferviant. Tales funtaer , cibus & potus, fomnus & vigiliae, motus quies, excernenda & retinenda, Aftedus denique animi. De iis igitur fingulatim nobis hic agendum eft. Ac primum , ut ordine eunda percurramus , de aeris conftitutione dicendum, quum eo vel invitis mortalibus fit utendum , dum refpiratione &c infenfili tranfpiratione , carere non polfimus. Duraus. Optime , fed quoniam aeris calor vehemens toto anni tradu , clima hoc quoque ficcum valde exiftimarim . Bontius. Minime vero , immo aer ac in circumjacentibus infu- lis, & in Continentis regionibus , humidus valde eft. Cujus rei , quum plurima Argu- menta polium adferre fatis valida , vulgaribus omilfis , hoc unum dicam , quod vel lic- cifiima in his locis anni tempeftate, ferrum, chalybs, aes, argentum denique , citius rubiginem & aeruginem contrahunt , quam in Europa pluviolo , ac Autumnali an- ni tempore. Duraus. V erum dicis , cum & veftimenta, arcis bene inclula, fitum brevifiimo momento contrahant, &C nifi ventis inter diu Ipirantibus ac Soli exponantur, facillime putredine corripiuntur. Sed, fi placet, explica, qualem circa Bataviam experiamur. Bontius. Aer in circumvicina regione non admodum falubris exiftit, tum quod calor Sc humiditas putredinis effedrices ac genitrices , Phyficis di- cantur, tum propter ftagna & loca paludofa hic frequentia , dum enim venti e mon- tibus fpirant, foetidos &c crafifos , ne dicam , propter multitudinem inledorum , ve- nenatos, vapores fupra urbem noftram adigunt , ac ita aerem inficiunt. Itaque ven- tus e Continenti oriundus , ferio nobis cavendus eft , atque is praecipue , qui poft gal- licinium e montibus Ipirat, ob primarum vigiliarum tepidum calorem, ac aperta inde in homine fudaria, feu corporis poros , vehementius, propter lubtilem &c penetrantem A z qua- 4 IACOBI BONTI1 qualitatem corpus afficiunt, quam vel frigidiffimus Boreas media hyeme in patria : Hinc gravedines longiores, ac Catarrhi difficiliores oriuntur, quaminpatria. Pe- netrabilis prazterea hujus aeris natura, miferabilem illam paralyfeos fpeciem prodm cit, qux Beriberii in method. mea Med. Indica nominatur, quo ledorem remitto. Dur. Montanorum quidem ventorum nobis naturam explicafti, velim/ ut fenten- tiam feras, de auris e mari Ipirantibus. Bont. Eas ego autumo longe falubriores ter- reftribus efle: Caufain promptu eft, quod illa: foetidos illos acpaludolos vapores longe a nobis rejiciant aeremque verrunt & expurgant; inde Ipiritus alacriores, ac vegetiores adfundiones peragendas reddunt, humorelque qui in nobis funt, a putredine confer- vant. Dur. Hax quas dicis, in memoriam mihi revocant, quas deventis in Gallia Narbonenli, ac vicinis Hifpanias locis, ac in Italia in Romas ac Neapolis territorio, e montibus, fpirantibus, incolis Serena vocantur, qui blandiente frigore homines incau- tos , advenas praTertim , pervadunt potius, quam invadunt, inde crebra: in iis locis Hasmoptyfes , Phthifes, ac Afthmata, casteraque Pulmonum vitia, fiepe incurabilia. Bont. Ita eft, ut dicis, hinc non inconcinne Horatium cecinilfe memini. Matutinaparum cautos jam frigor a mordent. Dur. Quum porro in omnibus terras lo- cis, quotannis infignes in aere mutationes in Elementorum primis qualitatibus fentian- tur , ac pro iis anni tempora Phyficis diftinguantur, velim ut mihi etiam viciffitudines illas tcmpeftatuminlavanoftra demonftres. Bont. Lubens fecero, itaque cum per totum anni decurfum, in folaficcitate, ac humiditate, mutationes infigniores orian- tur in hifce locis, tantum duo anni Tempora novimus . Nam quoad mutationem caloris ac frigoris ; calor plerumque femper cftasqualis , cum Sol hic a linea iEqui- nodiali non longe recedat: itaque anni tempora, in liccum , ac pluviofum divide- mus, quas nobis ^Effiatis, ac Hyemis vicem lupplcnt. Durius. Quando igitur ./Eftatem incipere exiftimas ? Bont. ubi perpetuas pluvias cadere incipiunt : nam tum Sol propior ^Equatori e diredo nos feriens , ac e mari , paludibus , & ftagnis nu- bes in altum cogit, incipitque \\xc tcmpeftas, a Novembr. initio , ac ufque ini- tium Maii excurrit , coelo tum temporis tam irriguo , ac tam pluviofo , tum cadentibus tam continuis pluviis, ut infolitis merito fecundum Deucalionis diluvium metuatur. E contra a Maii initio , ufque ad Odobris exitum , ficcus plane ferenus cit aer , vix pluvia toto fex menfmm intervallo decidente , contrario plane modo , quam in Patria noftra, ubi recedente Solepluviolus fit aer, appropinquante vero Sole ficcior evadit. Sed terra tamen his non obftantibus longe fer aciffima eft, tum ob roris nodu ca- dentis copiam , tum propter temperatam matutini ac velpertini temporis natu- ram, quas Veris qualitates asmulatur: fed de eo infra. Dur. utrum tempus anni exiftimas falubrius efle? Bont. ex didis prudenti conflare debet. Tempus pluvio- fum feu asftivum maxime inlalubre ccnferi , quod nimirum aeris calor & humidi- tas naturalibus Philofophis putredinis effectrices merito putantur efle;Namnifi tum temporis venti liicceflivi matutini, ac velpertini -, tum aeris craflitiesac nebulofacon- ftitutio seftum arcerent , terra propter calorem non ferendum inhabitabilis eflet : fed de his dode ac ampliter philolophatur Jofephm a Cofta ex propofito Lib. Naturalis In- diarum Hiftor. quem ledor curiofus adeat. Tempeftate porro anni ficca & fer eno aere , ut convenit, corpora funt bene fana, ac tum venti etiam aliquanto frigidius Ipirantes aerem melius ventilant & expurgant. Dur. Vt ex didis intelligo, dum jeftatcm &hyemem vicinitate , ac abfentia Solis metiris, in Indiarum hoctradu pa- timur hyemem , cum in Hollandia ver ac asftas florent , &: e contra hic .dEftas eft , cum in patria hyems ac Boreas fasviunt. Bontivs. Itafaneeft. Dur. led quid de die- rum intervallis , ac eorum temperamentis fentis ? Bont. Diei tempora hic commo- de diviferim in Matutinum , Antemeridianum, Poftmeridianum, ac Velpertinum, fub quo quoque nodem comprehendemus. Quoad qualitates Angulorum ; Matuti- num ac Velpertinum diei tempus falubrius reliquis , negotiis ac adionibus accommo- datius peragendis eft. Qujod tum temporis, venti, e mari &: montibus Ipirantes , aerem ventilant ac refrigerant : Vt autem a matutino tempore incipiamus ; Ego illud definio, quod ab hora quinta ufque ad nonam fe extendit, tum auras molles blande aerem temperant , ac fi in Hollandia Maiales ventos fentires. Antemeridianum a nona por- ro ad duodecimam fe extendit, quo tempore, Sole altum fcandentc, maximus asftus fas- vit, qui temperari paulatim poft duodecimam ufque ad quartam pomeridianam inci- pit, HI ST. NATVRAL & ME DIC Lib. I. .5 pit ob auras e mari jfurgentes. Vdperam autem terminabimus a quarta pomeridiana adfextam, aut paulo ultra velpertinam, qua Sol fe condit.Itaque, fi quid negotii geren- dum fitinterdiu, id fiat vefperi ae mane; antemeridianis jam commemoratis horis progrefliis in publicum plane vitandus, ob fervoris violentiam , quod tam manifefte quifquc fentiat, fe tum temporis magis quadrantis horas ipatio defatigari, quam fpatio duarum horarum alio tempore. A duodecima porro ad quartam pomeridianam > etiam fuadeam a negotiis publicis abftineri, fed tamen has hora: tam infalubres non funt , quam antemeridianas nominatae. DIALOGVS II. cDe cibo ac potu : ubi de Carnibus, F/fcibus > Fructibus > Flerbts , Oleribus , Fotu 3 Fane } ac Oryzas qualitatibus. EXpofitis aeris Indici in his oris qualitatibus , tum anni temporibus , horis diei ac ventorum temperamentis , vellem ut mihi tuam fententiam diceres de cibum lumendi tempore. B o n t 1 v s. Lubens faxo , itaque hoc in genere accipe; jentandum hic largiter, prandendum mediocriter, coenandum parum, non quod meas opinioni alios ita ftri- ab Odobre nimirum menfe ad Aprilem ufque , propter pluvias quas lalfam aquam edlilcorant (nam hi pifces etiam in alveis fluminum capiuntur) , pingues ac luaviflimi funt. Sicciori vero tempeftate carne lunt durioris ac Ipinolas. Alburni Boo?n£tt praeterea noftratibus fimiles hic in fluviis ca- piuntur 5 boni fanc faporis , ac nutrimenti. Congri Conger ael quoque infignes aliquan- do in fluviorum ore,laspius in mari videntur, unde eos potius inter pflces marinos locaverim. Inlalubriores jam porro pifces enumerare libet, quales lunt Anguillae, qufc cute iunt fuperne nigerrima, fubtus fcede flava, tum etiam cum hydris coire certifli- mum eft, & quamvis plurimi eis fuaviter utantur, ego tamen ob prasdidas caulas ac propter nauleabundam illarum pinguedinem facile eas contemplerim. Eft: praeterea pileis quidam durilftmis lquamis oblitus, quem lcan Cabofch Malaii vocant, e^o a figura , & capitis , ac reliqui corporis,Mugilem fluviatilem dixerim , qui in limolohae- ret fundo, ac originem luam non obfcure lapit : Habemus hic porro Tencarum quoddam genus line lquamis, pelle l^vi, teretes, cum duabus pinnis , ut Anguillae, ac capiuntur hic in magna copia ifti pifces ( quos noftrates a capite bufonis vo- cant) fed ego, ut Murenas fluviatiles omne id genus cupientibus non invideam. Pof- fem jam alias pifcium fpecies enumerare quas plurimas reftant, led quia non hifto- riam. led tradatum de diaeta indica fcriberegeftio: ideo his contentus, cancros tantum acaftacos, oftrea quoque, lquillas ingentes tibijam apponam , quas omnia praster reli- qua oftt acodei ma , hic delicatiflima lunt. Tumteftudines amphibias addo , cum ovis luis , ac carne liiaviflima , ut aiunt ii qui de iis millies le guftalle gloriantur : fed credo, iplos famem fecum, optimum condimentum , attulifle, ego teftudinum carnes in- ter medicamenta ifta collocaverim, feu mavis alimenta mcdicamentofa, quse Phthifi* cis , Empyematicilque conveniunt ; quia glutinolk cum flnt, pulmonibus coiftolidan- dis conveniunt. DIALOGVS II L De Ory^a , ac Dane in Miis . De fotu. Vino, Arae . De potu ex aqua, Saccharo , Damar indis concinnato . De naturalibus liquoribus potulentis ex arboribus depromtis , DV it je u s. Quoniam in his locis Oryza coda plerumque pto pane utimur , ve° lim ut mihi narres , quid de hoc nutrimento lentias, praslertim cum cibus fit folidior , & quas tanquam bafis fuftinere debet reliqua alimenta , ne in fundo Ventriculi fluduent. Bontius. Certe fi i4 , quod res eft, fatear. Si tritici (ut lolet) copia nobis e Iaponia & Zuratte advehatur, Oryza libenter carere velim, cum e farina tritici panes hic confedi patriis bonitate non cedant , & melioris (meo quidem judi- cio) quam. Oryza fint nutrimenti : fed fi tritici adfit inopia, tum ifta eligenda eft, quas colore lit candidiflima , &qu£ manu contenta bene ponderet, & colore quali perlpicua cernatur : fed cum excoda eft , antequam ea utare, expedes oportet, donec refi ixerit . nam experientia conftat, calidam Oryzam non lolum noxiam efle ventricu- lo, verum cerebro , ac univeilo nervorum generi: hinc quoque fit a vaporibus craflis &ficcis ex hoc cibo in cerebrum elevatis, nervos opticos fx pe in tantum obftrui,ut cascitas inde oriatur ; de qtta, & d(eejus cura latius in Methodo mea medendilndico. ex profeflb agam : hinc etiam non facile videas Iavanos, ac Malaios edere calidam Ory- zam, quia Indi (liquas gens alia) limitatis confcrvandas luas funt apprime curiofl, inde fobrii exiftentes, fumme exadam diastam obfervant. Durius, fed heus tu: nobis nimium liccum in pidura convivium apponis , interea, Hos miferi aremus , nec quod potemus , habemus. V elim potum nobis pnebeas* Bont. Haud male mones , nam &c mihi loquendo fiuces folito ficciores liint, verum de-fluente licet nobis accipere, quo- niam alteiius liquoris hic nobis non eft copia, ac primum de aqua puriftima , ac fim- plicilfima fecundum elementum liium nativum agamus , namque hasc potio etiam no- bis cum reliquis animalibus eft communis. DukiEus. Quid igitur de fluvio hoc Bataviam noftram interfluente cenfes? Bont. Aquam eam qualitate quidem non el- fe malam, li altius e flumine petatur : nam in ore fluvii propter affluxum maris, lalfedine . A 4 imbuieun g 1ACOBI BONT1I imbuitur: Schxc cft illacaufa, quod cum anno i Cz8, a Iavanis Matarannenfibus arde obfefTi effiemus, & propterea ex fluvio altius aquam petere non auderemus , multi i potu fallo in dyfcnteriam inciderent , addito etiam infuper hoc , quod cadavera lava- tum, anobis quotidie excurfionibus occiforum, in fummo riatarent, ac aquam non folum tabo defcendente flumine: fed &: aerem, putrido halitu inficerent. Dur. Sed licet nobis hic potum faditium bibere , quid tu de eo fentis ? Bont. Quoniam Cerevifia nobis deelt,non quod coqui hic non poflit : fed quod propter calorem aeris, citiflime acefceret, alioqui nonmmus bona, quam in patria parari pollet: nam (ut dixi) triticum, e Siratte nobis abunde fu bvehitur, tum quoque ex Oryza, non decorticata illud frumenti genus commode confici potefl , quod ^OUt in patria vocamus. Cu- ius rei exemplum vidimus apud Marelchallum, mercatorem bene cognitum,quiinhac urbe ex prxdida materia cerevifiam coquebat , nulla ratione Hollandicx cedentem , qua: non fecus ac patria quoque cerebrum tentabat , ac gultu non deterior erat: fed durabilis non erat propter fiimmum in his locis calorem, ac cito acefcebat. verum lalubris ille effc potus, qui modo lequenti paratur. Sume vafculum ferreis vinculis bene cindum , triginta , aut amplius (pro familia: magnitudine , ) amphorarum , quod imple aqua fluviatili pura , cui facchari Iavanici nigri infunde Ife ij. Thamarin- dorum unc. iv. Citreorum malorum diffedorum N°. iij. bene obturata haec repo- nantur loco frigidiore, a Solis radiis libero, fermententur fimulpcr 2.4 horas quod mirandum, fine fubjedo igne ebulliunt, ut eminus altantibus exaudiri poffit fo- nus , non fecus quam valido igne coquitur cerevifia noltra patria, tum faeces m al- tum' ejicit , quas aperto operculo abjicimus. Hic potus noller eft quotidianus , gu- llu jucundiflimus , ac vifceribus minime , ut praecedens , gravis. Et certe illi qui no- viter huc e patria pervenere, a me ridendi gratia decepti difcelTere, putantes, me ns Anglicam vel Martiam cerevifiam propinaffie , cujus faporem magis aemulabitur, fi manipulum Caryophyllorum in vas conjicias. Dur. Sed quid de potu illo exi- flimas, qui hic ex aquse partibus fex, &C vini duabus eodem modo fermentando in cantaris Hollandicis lapideis angullioribus conficitur? Bont. Limpidus, fateor, ac frigidus ell potus : ideoque etiam tempore cibi fumendi utiliorem effe puto : fed altero utendum cenferem interdiu , quod pedori paulo Iit infeftior , nefcio quid acidi penetrantis fapiens. Dur. fed utrum vinum falubrius elTe exiftimas, Gal- licumne, an Hifpanicum ? Bont. funt qui Gallicum proflare putent: fedmeo qm- dem judicio hallucinantur , fanius enim credo in his locis vinum Hifpanicum elic vel Creticum. Dur. attamen hoc rationi plane contrarium videtur , quod iub cli- mate calidiffimo , calida vina , ac oligophora exhiberi velis. Bont. ubi rationem audieris, mirari defines : nam cum calor hic interdiu , praffiertim a decima matutina ufque ad pomeridianam tertiam horam , admodum fit vehemens , ncceile elt , homi- ne! multo fudore diffluere, unde quoque calor nobis ingenitus debilitatur, proin par- tes naturales codioni ciborum infervientes , ac chyli, debito frigidiores remanent, fecus quam in partibus feptentrionalibus accidit, ubi ex Hippocrat. decrero ventres hy eme fimt calidiores, ratio efl: quod per antiperiftafin externus aer internum calorem augeat huic quoque argumento fidem addit experientia mercatorum, per delerta Arabia: in Perfiam , aut Turdam iter facientium , qui in fummis caloribus fitirn opti- me fedant hauftu fpiritus vini , vel fortiflimi vini Perfici, vel Hifpamci: nam, li ob inex- plebilem fitim affiduo aquam ingererent, in cachexiam proculdubio, ac in ventris lnii- gnem tumorem , ac ipfum denique hydropem, inciderent. Adde quod vinum Galli- cum , quod huc e patria adfertur , cenopola: apud Hollandos liberalius illo fuftumigio imbuunt , quod &UCf)t vocant , quod cum arfenico, fulphure , & colophoma conitet , vino perniciofam ac caullicam qualitatem inurit, quamvis efficiat, ut fapor diutius ilii incorruptus confervetur. Vnde ego aliquos vidi ex folo Gallici vim J>otu largiore in lethalem dyfenteriam incidiffie. Dur. Exprsdidis apparet te etiam a vino adulto, nec Arae Chinenfe, abhorrere. Bont. ufum commendo, abufum abominor, bi quis igitur mane , aut vefperi, ventriculi roborandi gratia, unc. ij. aut unc. uj. illius iquotis fumat , haud male , mejudice , fecerit. Scdffiid vinum diftillatum haberi potefl, quod e Gallia venit, non ell quod Arae confedum defideremus : fed fi ejus copia non le- tur, quod conficitur e liquore nuce Indica contento, ac ex ipfa arbore diitillato cum Oryza , eligendum ell. at cane pejus &C angue vitandum efl, quod Chinenlesava- HIST. -NATVRAL fc MEDIC. Lib. i * rifTimi fimul , ac aftutiffimi bipedum mixtis Holothuriis inmarifluduantibus paraht, quae excrementa maris Belga: vocant , eaque tam exurentis funt caloris, ut lolo attadu veficasin cute excitent, atque hinc exulcerationes pulmonum , fanguinis fputa , tabes , ac mors ipfa adveniant, atque hoc eft , ut Plautus ait, quod homines hic tam brevem vitam colunt , cum , inftar ftrigilum, inteftina abradant , ac exedant, DIALOGVS IV, De Dotionibus naturalibus ex arboribus depromptis in India T 'oYtat, ac Saguer diFlis , tum de liquore nuce Indica contento . Dy R. In omnibus his mihi abunde fatisfecifti , jamfententiam tuam explices ve- lim de liquoribus iftis potulentis , qui vel ex frudibus arborum , vel ex ipfis ar- boribus depromuntur. Bont. Sciendum itaque eft, tres hujus potus efle fpe- cies ; primam, quas continetur in Nucis Indicas cavitate; fecundam, qua: e floribus eiuf dem arboris elicitur ; tertia frequens eft in Banda ac reliquis infulis Moluccis , qu^ de- siliat ex arbore non abfimili Palmae Indicas, ifque potus indigenis Saguer vocatur has tres potus naturalis fpecies per totam Indiam admodum familiares limt. Ac hoc in genere de iis didum fit, ipfos frigida qualitate excellere, ac proinde nervis efle infe- ftos , fi quis nimia quantitate iis abutatur ,prasfertim corpore per exercitium aut Solis ardorem excalefado: nonfecus ac vidimus fkpcin patria noftra,fiquis jeftate, vel oriente Canicula, curfii defatigatus , & fudore perfluens, intempeftive nimis avide fri- gidum, vel ladis prefllvum hauriat, ipfiim in momentaneam mortem incidifle, vel fum- murn vitas periculum. Itaque potu ex his arboribus parcius eft utendum : nam con- flat , frequenti illorum ulu , prasfertim liquoris Saguer didi , non folum diarrheeas diu- turnas ortas :fed¶lyfin, Beriberii didam, hinc natam efle. Hinc eft, quod in Ban- da , casterifque Moluccis infulis , prasfertim quasnoftro fub funt imperio , plerique ho- mines cachedici fint , ac foedo colore ad luteum vergente , & vix unus , aut alter e no- ftris Batavis paralyfin prasdidam effugit, quod & norunt Lufitani, qui non folum in hoc potu : fed in reliqua omni diaeta temperatiores funt, quamnoftrates. DIALOGVS V. De A ) ornatis > ac de ufu illorum. V bi quaedam a Cj arci a ab Orta , ac c asteris aromatariis feriptoribm non fatis liquido tractata explicantur. DV r ^ v s. Cibum jam ac potum nobis affatim in piduraappofuifti : fed fim- pheem , ac nullis condimentis imbutum , cum tamen nullibi copiofius aroma taproveniant quam in lava. Bontius. Quam tu delicatus es * an nefeis natui amfimplici vi du efle contentam? veruntamen, ne videamur earum rerum per ne- gligentiam curam non gerere , in hoc te non deferam. Aede Aromatis dicam, non quod auditu percepi, fed quod fenfu proprio ac vifu verum efle didici. Piper pri- mum attingamus, cujus qualitates cum per totum orbem notiflima: fint, non eft quod pluribus de eo hic agamus. Certe Convolvuli eftflpecies, fi modum crefcendi refpiciamus , nam arbores ac bacillos eodem modo , quo Convolvulus, fleandit. Con- luntur hujus viridis racemi, (nam ut uvas Corinthiacas crefcit) muria & aceto ad orexin excitandam, ac cum carnibus aflis aut elixis apponuntur, eodem modo inco- f, radices recentes Zinziberis, Galang*, cum frudibus c Manga, Caram- Ma, Bmngbmg , Curcuma, tum Cucumeribus primum adolefccntibus , Melonibus infuperjacPepombus quasnobis Capparum vicem fupplent ac Olearum, quanquam Sf r ddlc,^non defiaant, cum quotannis eas defiderantibus fatis copiofe huc £ i erfia,& S/rrate advehantur; ridiculum porro eft quod Gantas ab Orta peculiari cap. re- ert, e opinione Iavanorum ac Indorum de Piperis qualitate, ipfum nimirum efle igi um. Ci edo ea ratione, qua quidam fophiftas olim ignem frigidum , ac glaciem s 8c nivem IO IACOBI BONT1I & mvcm calidam effe affirmare aufi funt: quibus ego cum Ariffotele refponfum ve- lim , fola experientia contra hos ineptos aflertores effle difputandum: nili forte velint calorem nativum , nimio ejus ufu foras pelli , & intus debilitari ; ac hoc modo corpo- ris temperiem verfus frigidam mutari. Sed Indi, credo, tam alte non Philolophan- tur. Idem quoque inde de Caryophyllis, eodem modo conditis, fentiunt. Durius. Quid deMaci&NuccMyriftica condita flentis ? Bontius. Iis, ego dico, parcius in hisregionibus effe utendum; nam ventriculum fua oleofitate ac pinguedine gravant, tum vaporibus ad cerebrum elatis fomnolentiam & ftupiditatem inducunt , immo vidi ex nucis Myriftica: nimio ufu , aliquot non parum periclitatos effle , qui per diem unum atque alterum , non fecus ac caro correpti, immobiles , & muti jacuere , certiflimo indicio , cerebrum & nervos non parum male affedos effe. Porro e corti- cibus viridibus Nucis Myriftica: in Banda infula co quunt pultem, faccharo condiunt, ac tum faporem referunt acidorum pomorum fic codorum in patria. Sed & nos in la- va ex corticibus falitis ejufdem Nucis , primum aqua maceratis , non infuaviter fimile condimentum conficimus : experientia quoque conflat , fomnum accerferc , ideo- que cautius eo utendum cenfeo. Durius. Itaque, ut audio, nimium in cibis Aro- matum ufum non laudas ? Bont. Itacfl. Cardamomo excepto, quod blando fuo calore & natura: noftra: familiari , maflicatum, nullum empyreuma vifceribus inurit. Crefcit copiofe hzc planta in Iava,& mulieribus Malaicis frequenti in ufu eft, condien- dis pifcibus, ac carnibus elixis. Durius. Calamum Aromaticum, qui tam fa- miliariter crefcit , nonne in ufu in culina effe autumas ? Bontius. & quidem com- modiffime , quamvis Gantas ab Orta illius , ut & Iunci odorati , nullum m India ufum agnofeit , quam fubfterncndis equorum cubilibus ; verum, fi tam diligens fuifiet in rimandis Aromatum qualitatibus , quam perfpicax in legendis Medicis Arabicis , non debuiffet commoditates earum plantarum ignoraffe , nam per totam Indiam vix pifces coquuntur , aut carnes , quin fafciculus calami Aromatici, aut Iunci odorati, ns injiciatur , ad gratum faporem , ac ventriculi non levem corroborationem. Idem de Nardo , qua: in montibus crefcit , eflo judicium. Hxc quoque aceto infula per aliquot dies ut flores Calendula: exficcatx apud nos, putredini &: corruptioni humorum egre- eierefiflit. Ego viridem Nardum hadenus non vidi, quia montes hic inacceih nobis |mt propter Tigriduminibi frequentiam & prsedones Iavanos. Durius. Dixeras- antea , etiam Curcumae radicem incoqui cibis. Bont iu s. Rede quidem & hanc radicem Gantas ab Orta vocat Crocum Indicum, non quod Croci Britannici filamen- tis fimilis fit : fed quod flavo colore tingat. Eafdem radices quoque crefcentes, quia Garcias non vidit, putare fe ait fine noxa intra corpus fumipofle,ejusrei audader fpon- forem me do , nam qui plantammillies vidi , &C alibi largius defcripfi , non folum cibis utiliter incoqui affirmo, fed egregios etiam ejus ufus in medicina alio volumine olen- di atque hxc de Aromatis didahic fufficiant. Durius. Perfaepe miratus fum Ma- laios, ac Iavanos , tum Chinenfes quoque, Mandragora: iftiusfrudu, quam Luhtam PomdWo vocant, tam avide vefei , cuminfummo gradu funt frigida. Bo nt. Bo- na verba, qusefo, an nefeis, eos addere frudum Ricini Americani , quod Uda CbtltM a- laii vocant , quafi dicas, Piper e Chile , Brafilia: contermina regione , ita alterius fum- mam frigiditatem , alterius exceflivo calore temperant, aceto , ac oleo fupermfuo, non male cum carnibus , aut pifcibus aflis comedunt. Sunt qui mafticatiom illius Ri- cini ita afliievcrunt,non fecus & fumigatores ifti Nicotiana:. Quantum ad me, eo tamen libenter caream , nam dum animi gratia idem tentare aggrefliis cflem , totum mi palatum ac linguam excoriavi , a cauftica lftius Ricini vi , hinc videre eft, quantum ciat confuetudo. DIALOGVS VI. T)e Fructibus , omnigenis Oleribus , ac Acetariis herbis in lar a. DV r a u s. Quoniam convivium noftrum jam ad flnem tendere videtur , fine bellariis credo hoc non dimittes. Bont. Nullo modo, itaque a frudibus in- cipiamus, quorum non parvus eft habendus deledus, optimi enim inter eos funt , qui guftu funt aftringeqti , pejores , qui faporem dulcedine fallunt : fed, ut dym- HI ST, NATVRAL & MEDIC Lib. L tt gulis aliquem Termonem guftemus. Primi nobis occurrunt Manga didi frudus , qui in altiifimis ac expanfis arboribus crefcunt, forma Quercum noftratem non male, aemu- lancibus ; qui, dum immaturi, acidiffimi Tunc teporis, unde nobis demtis cortici- bus & nucleis in medio, puls coquitur tepore acido, poma acida , & uvas criTpas codas referens, ut quis vel exquifitiffimi guftus, teporis differentiam vix agnoTcere Te teter etun atqui Ti udus Mango, , hoc modo praeparati, ventriculo & inteftinis corroborandis con- veniunt , maturi minus Tunt telubres, Ted tamen fi quis iis parcius utatur, nullam noxam inforent. Dur. De Durionibus, Iaaeis , ac exteris echinatis Trudibus, quid Tentis ? B o nt ius. Durionesobfoetorem Allium reforentes , primum guftantibus, fateor, faftidiofi funt & nauTeabundi, tamen inter frudus teluberrimos Indicos eos meri- to repono : nam diuretici Tunt , & fhdores eliciunt , tum flatus difeutiunt , tamen Ti ni- mia quantitate eos quis fumferit propter calidam & Ticcam , qua praediti Tunt, quali- tatem , inflammant tenguinem & hepar , puftulafque in facie excitant : itaque eos re- ponamus inter medicamenta alimentote, de quibus in Meth. Indica mea Medendi* Dur. haud difficulter mihi perfuades : ted quo gradu locas Ananas frudus fapidif- Timos ac odoratiffimos ? B o n t. Si qualitates extern fupradidis a te rcfponderent , nobiliorem h udum in toto orbe terrarum non nafoi contenderem : Ted tam ero- dentis porro Tunt qualitatis, ut Tuccus eorum, chalybem, & ferrum erodat , unde nili vmo, aut aqua per aliquot tempus macerentur, palatum, & linguam excoriant, ac horribilem Choleram, lethalemque fx pe Dyfenteriam creant. Durius. Iaacas, pu- to, tepor dulcis commendabit! B o n t. Immo ego illas maxime intelubres effe puto, cum camis fint tenacis 'ac duras, & qu;e incodas & crudae, ut ore afiumuntur.fere per alvum dejiciantur, unde etiam cruditates in ventriculo , & inteftinis gignunt , qu^ moleftas, diuturnafque Diarrhoeas creant, dein Teneftnum, cui Tepe fuccedit morti fe- ra Dyfenteria. Dur. Qui frudus fiint ergo, quos mox ob aftridiorem teporem comr mendabas? B o n t. Ii Tunt primum Iambos frudus vocati, pulcherrimo exalbo ad pur- pureum vergentes colore. tepore Terme, ut Caprea vitis , ut bene monet chnftoph* d Coftaj aftringunt vehementer, ac proinde Dyfenteriis & Choleris accommodatum eft remedium, de quo alias. Ad fertur ad nos praeterea frudus quidam , Lances vocatus, quiiacematim ut, uvx, crefcit, rotunda plane figura, magnitudine Pruni , intus nu- cleum habet, qui veftitur carne alba, teporis vinofi, qualis fere eft in uvis urfinis in patria. Huic confimilis guftu eft frudus, lavanis Boa Rampout vocatus, quod crinem fignificat, quod cortex externe frudum ambiens multis capillamentis fit proditus, nucleus plane fundis eftpiaedido Lancium , ac qualitate frigida conveniunt; cortex Lancium tamen faecum ladeum emittit, qui amarus valde & corrofivus eft. datur prae- terea frudus Billinbing indigenis didus , forma adolefcentis primum parvi Cucurne- lis , adeo acido tepore , ut acorem ipfiim dicas , in quo illud miri obtervatur , quod fi ab aliis acidis frudibus cuipiam obftupefcant dentes , iftius frudu comefus ftatim acor abfcefferit, credo ea ratione , qua in affedibus praeter naturam major dolor minorem obfcurat. Dur. Quid tibi de Ficubusnoftris Indicis videtur ? Bontius. Hos fru- dus Pr. Alpium Mutem vocavit, Malaii Banana indigitant, Ia vani Pyfang. tepore qui- dem grato funt & pyto noftro aemulantes , quae ob dulcorem Batavi vocant : hi frudus fi crudi comedantur, flatuofi admodum funt, &nauteabundi , unde infolitis ftomachum fubvertunt : fed melius comeduntur cum pane & Oryza coda , jundo cafeo, alias quis facile in Dyfenteriam, & ipfi congenerem Choleram, inciderit. Non focus ac fi in Gallia, aut Hifpania quis , qui recens iftuc advenerit , uvis fine pa- ne fe affatim ingurgitet, nae ille certo certius in fluxum Dyfonterfoum incidet.' Hi fru- dus cum ovis fridi in tertagine multo telubriores funt,& tum Phthificis, Aftiimaticis, &C caeteris malis pedoris admodum utiles funt, tum extus impolita inflammatorios tumores quofcunque ad maturitatem perducunt. D u r. Aft ubi relinquis Mangojlan , Umbo , & Cydonia Bengalenfia ? Bontius. Ego ea pro bellariis refervabam, ut Ti- mui cum Ghinenfium potu The vocato , & Tchia Iaponibus dida convivium finiremus , &, quod hic moris eft, ut Syrii pynang vobis apponeremus. Iambo igitur primum arbor eft magnitudine Pruni , &rnihquod paulo acutioribus fit foliis, ipfi plane refponderet, flo- re rubro , fi udu pulcherrimo, ex candido purpurafoentis coloris : guftu iuntaftringen- ti , & tepore ferme Vitium capreolas referunt , tepore itaque minus praeftant , quam colore promittunt ; frigidae funt naturas , ideo aeftuantibus utiles five ab exercitio, live a calore I2, IACOBI BONTII a calore febrili , Cydonia Bengalenfia deferibit ab Orta, \. ir. cap. xiv. Itaque de iis hoc tantum addemus, quod his Pyris fcu Malis Cotoneis eximant nucleos, ac totos Sac- charo , vel muria , & aceto condiant, qua: ad nos ex interceptis Lufitanorum navibus qua: Malaccam verfus navigant , a Siratc , & ora Chormandel. Nam nulla gens in mundo ita afTuevit condituris ejufmodi, quam Lufitani, ita ut per totam Indiam in pro- verbio fit ; Indos odoribus , Lufttanos condituris , rem difperdere. Sapore xmulantur Pyra ifta. Autumnalia grandia noftratia, qux vulgus IBniter peerett vocat. Frudus porro Man - troftan didi, tam excellentis funt faporis, ut mea quidem lententia omnes exteros in his regionibus frudus anteeat, cortex plane Mali Granati cortici fimilis cft,nifi quod in fu- periori parte coronam habeat ut papaver, cujus quot funt radii, tot nucleos intus habe- bis , veftitos carne nive candidiori , fapore ex dulci vinofo , fuperante fraga , ac Ananas in India. Dur. Memineras de Chinenfium The e vocato Potu , quid tu de eo fentis ? B o n t. Herbula unde hoc The conficitur, Bellidis feu Confolidx minoris folia refert, cum parvis in ambitu incifuris. hujus foliorum exficcatorum manipulum in ferventem lebetem ad hoc paratum conjiciunt, & ad fufficiens tempus ebullire finunt, hunc liquo- rem qui fapore fubamarus eft, calidum forbent . Hunc porro potum tanquam facrum Chinasobfervant, & hoc venientes, hoc abeuntes, hofpitcs excipiunt, &; non credun- tur jus hofpitalitatis implevifle, nifi tibi eum propinaverint, non fecus ac Mahomc- taniiuum Caveah xftimant. Exficcantis eft qualitatis, ac fomnum prohibet, dum vapo- res e ventriculo in cerebrum afeendentes abfumit, prxterea Afthmaticis, ac Suipiriofis prodeft. Qmdjampoftremo tibi memorem Mala Aurea, Citrea, Granata, & exteros fimiles frudus , quorum fumma eft copia , cum ifta in noftra Europa notiflima funt , & nos hinc Syrupos conficimus , quique fidentibus aqua mixti, Iulapii locum in fanis , ac x^ris, obtinent? Vites taceo, qux, fi diligentem putatorem, & cultorem nancifcantur, quater in anno maturos fuos frudus proferunt, itaque fi diurnus caioi1 non adiit, pro- pter perpetuum virorem femper hic Ver , ac veri Hefperidum Horti. DIALOGVS VII. De Oleribus , &■ Leguminibus in Indiis, & ^Radicibus quibufdam edulibus. DV r j£u s. Finito jam imaginario tuo convivio, domum remeantes, faltemali- quid olerum in veipertinam ccenam colligamus. Bont. Dic modo quid pri- mum expediri velis ? Dur. Radices eas narres mihi , quas Batatas voca- mus. Bont. Pleni quidem eas nutrimenti cfte, attamen fuccum melancholicum producere, non fecus ac caftanex in Europa, quarum faporem hx radices, fub cineribus toftx , vel etiam elixx cum carnibus, plane referunt, nifi quod fint humidiores, & mol- liores paululum : ied fi fale , oleo , pipere, &: aceto pcrfundantur,betx rubrx codz no- bis loco funt in acetariis. Dur. De Raphanis lativis hic luxuriantibus quid tu fen- tis? Bont. Horum, ut fcis, habemus duo genera, primum breve, & rotundum, vel cylindri ialtem formam referens : hi codi loco raparum nobis in familiari funt ci- bo ; fecundum eft oblongum , & teres , ut Hollandicus raphanus , quod cum pane, bu- tyro , & fale , crudum more patrio comeditur. Cxterum longe prxftant Raphani pa- triis, quod non fint tamlignofi, nec a teredine ita perforentur, fed efculcntiores , & fapidiores funt. Dur. Quid Indi de oleribus fentiunt? Bont. Illi ifta, & omnes herbas edules in magno pretio habent: nam qui a Sirate, &c oris Chormandel huc adve- niunt, pleriquefcrmc folis vegetativis vefeuntur , fequuti Pythagoram, Cunflis animalibus abjlinuit qui , T (inquam homini , ac ventri indui fit non omne legumen. [ luvenalis Satyr. 1 6.] Ita hi homines etiamnum abftinent Fabis rubris, & quicquid inter herbas ru runi colorem obtinet. Hinc etiam fit, quod homines, in exteris rebus idiotx, tam exadam herbarum, &C ftirpium nancifcantur fcientiam, ut ii vel dodiftimus Pavvius, noftrixvi . botanicorum princeps, e mortuis refurgens huc veniret, miraretur, fe ab his hominibus barbaris doceri pofle. Cxterum olera omnia , &C maniiles herbas, Malaii generali vo- f cabulo HIS 'T. NATVRAL. & MHDIC Lib. I. ,3 cabulo Seir vocant , ut contra, herbas medicamentofas , & venena quoque Oubat in~ digitant. Vt rem in pauca contraham, &, ne tradatus modum excedam, enumera- bo reliqua olera in nutrimentum hominum nafcentia , utramque Betam rubram albam. Petrofelinum quoque luxuriat. Laducarum omnes fpecies. Anethum Fceniculum, Afparagos etiam non infeliciter fer er e incepimus. Tum frudus terre- ftres quoque proveniunt, ut furit Melones aquatici , Pepones, Cucumeres , Citrul- li j fed cum hxc omnia in patria abundent, de iis ad faftidium nolo dicere. Semi- na horum fruduum eundem ufum in medicina proflant, quem apud Batavos anti- quos. Legumina, nonfolum infarmentis , fed in prasaltis arboribus, ut alibi diximus nafcuntur; fapore bono & nutrimenti ejufdem , ut apud nos,flatulenti , &c. Habemus prxterea frudum qucndam, qncm Focqui Focqui Malair indigi tant, cubitali fame manni, tudine, brachium humanum craflitie aequans, & teres, eodem modo quo Cynara codus cum vino & pipere & butyro, ei fapore non cedit. Figuram in Exoticis meis Indicis videre eft & deferiptionem , quas proximo anno faxo habeatis. Sed hajc de Oleribus fufficiant, tranfeamus ad Exercitia, & animi pathemata, ut tandem opta, tum portum attingamus. r DIALOGVS VIII. De Exercitiis^ fomno , & Vigilia, [anguinis mifjione 3 purgatione, & de animi ajfeHihm. DVr^us . Quid de reliqua diastas parte cenfes, quas in exerci dis feu motu & quie- te confiftit ? B o n t. Vt hasc obiter percurramus, Exercitia , procul dubio mode: rata effe debent : nam propter «humidam & calidam aeris temperiem corpora hic fluxa efle, extra controverfiam eft. Et hxc quidem matutino vel vefpertino tempore mftitui debent, cum Sol non ita fervidus cft, itaque commoda deambulatio, iis temporibus famtati conducit, tum equitatiomodefta, ut ditioribus mos eft, & ve- datioper fluvium cum navicula , ut amoeniflimas fylvas , & fluminum oras tranfveha- mur , quas floribus & herbis confit* perpetuo virent. Dur. Quid de fomno, ac eum capiendi tempore, autumas? B o n t. De fomno nil habeo, quod addam, nifi iftud an- tiquum, ut moderatus fit. Sed vereor, nehic Apocryphus fim, fifomnum meridianum famtati conducere dicam : fed ut res cafuraeft, ego ab ifta opinione non.recedam , nifi melius edoctus. Et certe, fnn memoriam revocare velis, qu.x ante didafunt, quod ma- ne propter poftnodurnum frigus concodioni ventriculi magis aptifint, quapropter etiam largius j entandum praecepi. Meridianus fomnus hic non folum utilis , fed & ne- ccflarius ferme,cenfebitur. Proferam cum hoc tempore tantus calor aerem occupet, Ut vel leviflimus motus te defatiget, &fudore diffluere faciat, quid obftat, quominus ledione jucunda , feu levi fomno, curas diluas ? Nam & illi qui Hifpanias , Italiam , ac Gallias, frequentavere, hoc in iis locis folitum effe affirmabunt, cum tamen nullo modo calor ibi tantus fit , ut in his locis. Secus habet in locis Septentrionem verfus fitis,ubi femper largius prandemus, & digeftioni ciborum motus levior vel deambulatio con- ducat, fed lnc parce prandendum cum fit , fomnus concodioni ciborum nullo modo officit: fed eam magis promovet. Dur. Quid cenfes de retentione ac vacuatione umorum ? B o n t. Non eft , quod hoc a me expedes , purgationem , aut ven*- fedionem eam , quas in morbis adhiberi folct: fed eam , quae fervand* valetudinis gratia contra aff edus non naturales inftituitur. Ergo fi alvus folito aftridior fuerit, eam c°™m°de folvemus prarftantiffimis nafccntibus laxativis, Thamarindis nimirum, n uT u a fiftulae. Vel fi Pau|° validius medicamentum defideres, addatur his n u k j Extr1a PROFECTIS MAIORIBVS Negotiorum in Indus Orientalibvs; '.} Dominis meis, mihi fumma obfervantia colendis. S. T. 25, Nni jam fere tres elapfi funt (Viri Ampliflimi) quod operam in re medica meam , V. A. addixi : quam, cum primum in Indias veftras veni , non fterilem jacere paf- lus fum : (ed ftrenue in adtum traducere coepi. Vt eo oftenderem, me non velle, utlumptusa vobis in me collati, fruftranei elTent : Itaque, quod interdiu in pra- xi medicanotatu dignum menti reponebam , nodte, a curis aliquantum vacuus, chartae concredidi, quod jam in lucem protrude- re libet. Vtfaltem exparte debitae meae, erga V. A. obfervantiae (atisface- iem. nam in (olidum (olvendo imparem me efle reperio. Ex iis igitur quai praecipue oblervari debere putavi, Methodum Medendi hanc concinnavi. Eofque morbos delcripfi, quosEndemios efle, & populariter hiegraflari animadverti. Neque in cura quicquam addidi, quod non (olida prius ex- perientia comprobatum efle vobis affirmare auflm. Scribant alii, quibus iftamens eft, miracula ex auditu: Ego, quod hilce oculis, & qualicunque meo judicio percepi, vobis (pedtandum propono. Quod cum nemo ex no- ftris Batavis, (ut credo,) aflequutus (it : immo, ne tentaverit quidem ante me ^ ideoque cum ego, qui primus in hanc arenam defeendo, non fine cau- a, malevolorum tela metuam, patrocinium mihi V. A. quarrendum erat, quo adverfus eorum idtus , velut cly peo , h xc contegerentur. Quos autem aequiores patronos me invenire pofle confiderem, quam vos (ViriAmplif- imi) qui me hadtenus favore veftroprolequuti eftis, quemh (enfero erga me continuari, animum mihi, ac vigorem addetis , hifce majora, & auri-* £ z bus l tS iacobi bontii bus veftris digniora tcntandi. Et, (i vitx fpatium mihi luperfit , oftendam, me non indignum, cui hxc facra Medica concredita fint. Interea (Viri Am- pliiTimi) chartaceum hoc munufculum, quo folus valeo , eo animo accipe- re dignemini , quo ego V. A. infcnpfi , & quo adhuc me ipfum, & quicquid in me eft, fmcere vobis offero. Quod A. V. notius reddam, ubi qua: de ftir- pibus, arboribus, ac herbis , in lava crefcentibus , commen tari ccepi abloi- vero; & demonftravero, alios , quorum nomen tamen celebre inter dcdos eft hoc negotium nimis levi pede tranfcurriffe. Valete , V m Ampliilimi, eoointenmD. O.M. fupplex veneror, ut , ad crefcentis veftne Batavis , & rerum porro Indicarum augmentum , vos nobis diu incolumes conlervet. Datum Colonia: Batavis Nova:, in Regno Iacatrenfi, Anno 1 6 19, Novem- bris 15?. V. A. addicUJfimm Cliens Iacobvs Bontivs M. D. AVRELIVS CORNEL1VS CELSVS De Re medica : 1. 5. Cap. 16. Confilium Pradicum hoc nobile Medicis reliquit . St prudentis hominis ; Trimum, eum , qui fertum non pote fi, non at- tingere-, necfubire fuffiicionem ejus , utoccifi, quem fiors fiuaperemit . Dem ubi {ravis metus, fme certa tamen deffieratione , indicare ne- ce fanis periclitantis, m difficili rem effie,ne,fi ^viBa ars malo fuerit, — Aelknoraffe , ruel fefeSif aiideatur : Sed , ut hac prudenti e Tarafifeos quadam facie, quam IndigenxTdenbcm yocant. AFfedus quidam admodum moleftus , homines infeftat, qui ab incolis B riberii (quod Ovem fonac) vocatur. Credo, quia, quos malum .ftud I mvafit , m- dtando genibus , & elevando crura, tanquam oves ingredunmr. Eftque fce- des Paralylbos fiet, potius Tremori. .= Nam “^^“S^orM omne tegmen &c lodices a fe rejiciunt, un e ac »j ^is jQcis ? cornparatione ca- nervos ifte humor phlegmaticus invadit. Nam n > rar Pnon contra- loris diurni, frigidae appellari poflunt. In hoc cafu p g huntur# HI ST. NATVRAL. & MEDIC. L i b. II. 17. huntur , infinuante fe inter junduras phlegmate , ita ut nervi & ligamenta inde laxen- tur. Quamvis autem hoc malum plerumque per gradus , &pedetentim homines in- vadat, tamen aliquando valde fubitumeft, dum nimirum homines aeftu defatigati, potum ex Palma Indica copiofe & confeftim ingerunt > non fecus ac in patria , diebus Canicularibus aliquando vidimus fieri, cum quis curfu,aut aliquo alio vehementi mo- tu, calefadus , potum cerevifiae, aut ladis preili , nimis avide haurit, ita ut inde fsepe fummum vita; diferimen , immo ipfam mortem incurrat. Porro figna hujus mali afpe- du obvia funt. Adeft enim fpontanea univerfi corporis laffitudo; motus & fenfus, praecipue manuum Sc pedum, depravatur , hebefeitque ; atque in iis fentitur plerum- que titillatio talis quaedam , qualis in patria frigida , &c hyemali tempeflate, manuum, ac pedum, digitos corripit, nifi, quod hic tantus dolor non adfit. Tum etiam vox ali- quando ita impeditur , ut aeger vix articulate loqui poffit : quod mihi ipfi accidit, dum ho'c morbo laboranti vocis fonus , per integrum menfem tam exilis elfet , ut me vel proxime allidentes vix intelligerent. Adfunt , praeter haec , aliquando multo plura fi- gna, Sc Symptomata , quae tamen omnia tenacem , & frigidum, humorem fapiunt : fed preeeipua enarraffe fufficiat. Accingamus ad curationem itaque , quae plerumque in longum trahitur ; dum nempe humor ifte lentus , & frigidus, aegre difeutitur : per fe tamen (ut plurimum,) lcthalis non cft : nifi mufculos pedoris , & thoracis invaferit, &:,hoc modo, fpiritus, ac vocis, viam intercludat. Verum hoc imprimis curandum eft, ne (fi ullo modo fieri poffit) te ledo affigas decumbendo: Sed vel ambulando, vel equi- tando, vel fimili aliquo motu validiore, omni conatu te exerceas : currere quidem im- pdffibile eft.Fridiones quoque fortes, & dolorificaedummeneceffariaefunt, quas com- mode hic fervi Bqngalenfes , ac mulieres Malayca: adhibent. Nam noflra gens tali exercitio non afluevit , ut nec balneis , quae hic frequentia funt. Fomenta, ac Infeffio- nes conficiunt ex herba nobili Lagondi dida, quae folio quidem Perficariam refert, cft- que odoris fuavis , & aromatici. Certe nobis non tantum ufiim Chamomeli , & Me- liloti, praebet, fed difeutiendi bcrefolvendi viribus, iis, meo quidem judicio, prteflat. Pedes & manus praeter ea inungendi funt oleis Caryophyllorum, & Macis : fed mixtis ol. rofaceo : nam fola adhibita, nimis cauftica funt, & cutem facillime eroderent. Ha- bemus praeter haec nobilem Naphthae fpeciem , allatam ex Sumatra, Ia vx regno, e re- gione in confpedu fita. Quam Minjac Tann nah Indi vocant , oleum terra; fignificans , quod, non fecus, ac nobis cognita Naphtha, quod oleum petrae vocamus , e terra erumpat > vel ex rupibus, in fubjeda flumina praecipitetur. Hoc oleum a Barbaris in tanto pretio habetur, ut rex Achinenfis,qui potentiffimus iftius infulae eft Tyrannus, fub capitali pcena iflud evehi inde prohibeat : ita ut incolae , node intempefta , fi quae noflra, aut Anglorum navis, eorum littoribus adpellat, ad nos iflud furtim deferant. Hoc oleum, partibus aftedis illitum, miraculi inftar aegros confblatur. Odore eflpor- ro gravi : tamen non faflidiofo. Sed cum hic morbus fit chronicus, &: longi temporis, nihil aeque prodeft, quam decoda ex radicibus China;, Sar^aeparillae, ac Ligno Guajaco; quae blando, & amico noftro corpori, calore, frigidos iflos, & craffos humores, per fudor es, & urinas, egregie difeutiunt, & evacuant. Interpofids tamen fubinde commodis per alvum evacuatio- nibus, inter quas principem locum obtinet Extradum , quod hic conficimus. Ex aloe, & Gutta Cambodja dida vulgo (corrupte apud nos gutta gamba:) cujus deferiptionem inferius videbitis. Sanguinem mittere nefas : non enim plethora , fed cacochymia, in vitio eft : &: quis fanguinem fontem caloris , & thefaurum vitae , non efle intelligit. Hujus affedus reliquiae porro commode difeutiuntur Theriaca, Mithridatio, &c. fudorem , &: urinam moventibus , ac nervos roborantibus medicamentis . Reliquas hujus mali moleftias opportuna exercitatio , &: valida Natura: vis fanabunt. B 3 ) G A- .& i iS s I A :c O B I B O N T 1 I C A P V T II. , .j .. lix ; . jirrr rr. • . Is v obi.. . mmr . . / T>e Spafmo . QVi apud nos in Hollandia rarus eft Spafmus,inlndiis tam familiaris eftaffedus, ut merito inter Endemios, ac populares morbos, numeretur. Tam repentinus , &fubitus eft aliquando ejus impetus, ut, dido citius, ho- mines, rigidi nonfecus ac ftatux, permaneant; dum vel in anteriorem, velpofteriorem corporis partem, mufculi, involuntario motu, verfus principium fuum trahuntuf: Crudele ( me Hercules) malum ! quod fanis partibus vitalibus , St naturalibus , cum fummo cruciatu miferos mortales, intra breviffimum temporis fpatium, e vivis ad mor- tem rapit : dum nihil, nec efculenti , necpoculcnti per oefophagum in ventriculum de- ducere queunt. Sunt & alii particulares , crurum , ac furarum fpafmi : Sed de his, quia levioresfunt ,* St per fe tranleunt , hinc non agimus. Porro hoc malo adedi, truculente admodum aftantes intuentur, prxfertim, ( quod fepe ftt ) interveniente Spafmo Cynico , feu Convulfione canina , cum utravis maxilla aures verfus trahitur. Ruber & viridis color ex oculis, facie, oritur , dentibus ftti- dent , St murmur inconditum , vice vocis humanas , edunt , tanquam ii , qui e cella fub- terranea loquuntur- ita ut imperitis vere dxmoniaci appareant. Cura in hoc affedu a copiofa fanguinis miffione inchoanda eft. Tum frictiones , St licraturx validas adhibendas. Inundiones quoque fiant oleis Macis, Caryophyllorum, permixtis oleo Anethi, aut Rofarum. Tum ol. Therebinthinas, ac Spicx Indicx, quam lava copiofe fert. Cucurbitx quoque vitreas , St amplas , cum multa flamma , fine fca- rificatione affigendas cervici , lumbis, humeris, ac mammillis, ita enim, ferofiis ifte, St biliofus humor , commode a nervis , &mufculis revelletur. Si remediis iftis paroxyfmus paulo mitior evaferit,&asger aliquo modo jam degluti- re incipiat, Antidota adverfus hanc peftem, in forma liquida, exhibenda funt, quxve- nenofam hanc , ut plurimum, materiam , impugnando , per fudores , St urinas celeri- ter ejiciant. TaliafuntLapisBezoar, rafura cornu Rhinocerotis, cumTheriaca, St Mithridat. mixta , Stc. qux in progreftu videbitis. Tum vomitoria ex Infufione guttx Cambodja , St Hepate Antimonii feu Croco Metallorum , degluticnda funt : In hoc porro affedu nil procraftinandum ; cum fit morbus acutiftimus , qui , fi quis alius, ve- hementer , cito , St cum periculo, movetur. Si autem malum invaluerit : St asger de- glutire non valeat, per acerrimos clyfteres alvus eluenda eft. Quorum hoc fit exem- plal’ ^ Herbx Lagondi didx, Abutali Avicennx, Bifmalvx, qux omnia hic crefcunt, ana M.j. fem. Anifi , Foenicul. Cumini , Anethi, ana 5U' in f q. aq. Fluvii. Colatur, tfc.j. add. pulver. Colocynthid. hic crefcentis, 3 fi. Salis Ammoniaci, vel Salis nitri gj , Eleduarii fratris mei R. B o n- xii, cujus deferiptionem mox dabo, gjfi. ol. Anethi 3 i i j- Mifce, F. Enema. E)ein x°-cr a capite ad calcem inungatur oleis fupradidis , St Napnta Sumatrenh feu MiniacTannah. Balnea quoque ac fotus fiant ex Herba Lagondi, St foliis fruticis cujuf- dam Bawllontas incolis didi, qui frutex in humanam altitudinem aflurgit, folio ad marginem difledo Balfaminx, cujus odorem etiam proxime refert. Specifica qua- damvi hxc folia crudeliffimum hoc malum impugnant, & funt anodyna, doloremque fedant, qui in hoc malo, ex contradione nervorum, violentiflimus eft: Lapis, &fal prunellxper os fumptum, peculiare eft remedium, ac materiam biljofam per urinas copiofe excernit , &, fi febris adfit , cor St arterias refrigerat benigne. Imprimis vero habenda eft ratio , fxviilimi fymptomatis doloris nimirum , cui omifla tantifpei caufa principali , fxpe cogimur occurrere. Quod commode fiet Laudano Quercetani.Phi- lonio fine Euphorbio , fed prxeipue extrado Croci , quod infra deferibemus. Fortaf- fis fciolus quifpiam, negabit his remediis , propter vim ftupefadivam ,St narcoticam, nervifque inimicam, cfle utendum. Speciofa hxc quidem prima fronte videntur ; led tamen vana funt : nam prxterquam , quod calidifftma hujus climatis temperies hoc f requi- ( HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. II. 19 requirat, certilfimum eft , in'tali neceftitate , fine his xgrum evadere non pofie. Ad- de quod nos tam rite Opium hic prxparamus, ut vel infanti innoxie detur ; &fane ( ut verbo abfokam ) fi opiata nobis deefient , in morbis calidis , hic grafiantibus , fru- ftra remedia adhiberemus, quod, etfi imperitis durum, ex progerflu tamen, me nihil temere dixifie patebit. Circa victus rationem non admodum curiofi fumus ; quia ve- hementia, celeri tafque, mali, ac atrocitas, nobis longiorem deliberationem eripiunt ; inclinante tamen rooroo, gallinis , & hcedina, & vitulina, carne, utendum , cujus julcu- lis incodum fit Cardamomum , & Thamarindi , qua: duo fimplicia lava copiolc fert , ut medicamenti iimul ac alimenti vicem fuppleant. C A P V T III. c£)e Alvi cProfkvii$& primum s de Dyfenteria ytera, QVoniam Profiuviorum Alvi , hic (ut &apud nos) varix funt fpecies, de fingu- lis agemus, partefque affedas demonftrabimus , tum caufas inveftigabimus , & fymptomata denique obfervando , curam his annedemus. Et primum de Dyfenteria vera loquemur, horribili ifto , & confuetiftimo his regionibus malo, quod plures homines necat, quam affedus quifpiam alius prxter naturam. Dyfenteria ie Fluxu Abi Hepatico . v . . , V- , . T FLuxus Alvi Hepaticus, etiamfinon minus, quam Dyfenteria, periculofus,non ta- men tam fievis lymptomads concomitatus eft. Adeft enim multo minor, ac fx pe nulla inteftinorumexcoriatio: nam in hoc cafu plerumque purus (anguis dejici- tur , vel propter debilitatam jecoris vim retentricem, vel propter acrimoniam (an- guinis,ofcula venarum reierantis per anaftomofin , vel denique eruor propter copiam regurgitat in venas mefaraicas inde in inteftina, & fic per alvum rejicitur , & hic quidem omnium fluxuum Hepaticorum minus periculofus eft, &c fiepe plus terroris, quam damni, infert. Si itaque acrimonia (anguinis in cau(a eft, frigidioribus decodis utendum eft , e feminibus Cucumerum , Cucurbitarum , Citrulli , Peponum , ac Me- lonum aquaticorum, quorum omnium (umma eft quantitas. Exiifdem conficiuntur quoque Emulfiones, Eclegmata, & Pulveres, ad idem malum perutiles. Tumadpec- cantis humoris revulfionem , cucurbitas cum fcarificatione lumbis, &; natibus, admo- vendx, tum diureticis (tipra nominatis cum faccharo cibi condiendi. Sin autem quan- titate nimia fanguis luxuriet, fine mora vena media pertundenda eft, habita femper recta ratione virium, quia in his regionibus propter aeris ambientis calorem, & evapo- rationem (pirituumafliduam, homines, praftertimxgri, fiunt debiliflimi. Hinc (ut obi- ter hoc dicam) non facile, nifiin fummanccefiitate, ad venas (edionem defcendo,quod corpora noftra mollia , &: a calore fupradido effoeminata, iftam evacuationem non fa- cile tolerant : Secus eft in compadis corporibus Iavanorum ac Lufitanorum, qux ca- lori affueta , venas fedionem largam admittunt. Expertus , credite , loquor. Sed fem- per , in anguftiis , ceu adfacram anchoram, confugiendum ad nobile iftud Extradum Croci, jam aliquoties commemoratum. Cujus dcfcriptionemhic fubjicio. Opii elediftimi ( quod Mifri vocant , & antiquorum eft Thebaicum , nam Mifri eft ^Egyptus,) Sanguinis draconis, gummiBenjuini, Croci Orientalis, ex Perfla, ana partes asquas, Ambrx Iaponicas, feu nigras, partem tertiam;conji- ce in vas vitreum oblongi , &; angufti, colli ; adde aceti fortiffimi ex vino , ut materiam feu maflam in fundo fuper emineat, tres , aut quatuor, digitos. V 1- trum beneclaufum exponatur radiis Solaribus ; qui nobis propter fervorem , funt inftar ignis chymici; colata hasc omnia & expreffa fortiter, eodem Sole infpiftentur in confidentiam Extradi. Hujus dofis eft a granis fex, ad novem ; in formam catapotii coadum i vel, inco- chleari, vino, vel conveni enti aliquo alio liquore diffolutum, detur prazeipuo circa nodem, quo tempore obfervavi, omnia inteftinorum mala exafperari. De Lienteria, feu lasvitare inteftinorum, quas plerumque Dyfenteriam diuturnio- rem fequitur , & etiam de Diarrhoea , volens taceo , quia notiffima hasc (unt in patria , & quorum cura fiepe (uperioribus annexa eft , & tantum fiepe , in corroboratione ven- triculi , & inteftinorum , confiftit. Sed de reliquis Alvi Fluoribus dicamus. Zl HIST. NATVRAL. & MEDIC Lm. II. C A P V T V. » ' ' ' De Tenefino. TEnefmus, propter fummam moleftiam , quam fecum conjundam habet , ma- gis metuitur , quam Dyfenceria ipfa ; & certe, fieam procedit, uc plurimum lethalis efle folcc , quia omnes morbi , qui fiicceflione augefcunt , primogeniis funt magis calamitofi: Sin autem Dyfenteriamfequatur , facilior ejus eft curatio, quia tantum reliquias ipfius funt, ab acri humor e partem affedam exulcerante. Eft autem Tenefmus exulceratio inteftiniredi , cum crudeli & aftiduo dejiciendi conatu, ubi pauca, & mucofa, permixta fanguinis aliquot guttis, extremum pus excernitur : unde noftrates perappoiito vocabulo hunc aftedum Jietl ^ttpp-fOO|J vocant , quod ftilla- tim, & guttatim humor peccans dejiciatur ; Mulieres gravidas hoc afledu correptae, (utferefemper) abortiunt, vel ante tempus fcetum excludunt. Vterus enim inter anum , &: veiicam, fitus , ex aftiduo , & forti ifto conatu, embryonem ante tempus ejicere cogitur. Ex eadem etiam caufa, procidentiam ani infert, ac Hasmorrhoidas, &, fi diutius perfeveret, (quodfaspe vidi) Hydropem; &hincExtabefcentiam, &poftfasva tormenta Mortem. Quoniam autem hic affedus tantum occupat inteftinum redum, & anum, cura ejus praecipue confiftit in clyfteribus, fomentis, & infeftionibus, qux pa- rantur ex herbis partim emollientibus, partim detergentibus. Talia funt fol. fiiprad. Datvl Lontas ac Lagondi , Bifmalvas, & Abutali. Add. fem. Cumini , Anifi , Fcenicu- li , &c. Cum his, &: fimilibus ulcus jam exparte mundatum fuerit, & dolor fedatior, aftrin- gentibus decodis pro fotu utemur , &hoc eo magis, fi ani procidentia fimul adfit. Ejufmodi funt, Lingua Cervina, feu Phyllitis, folia Thamarindorum, tumfrudus quo- que , & folia Billinbing fuprad. Qui magnitudinem & formam referunt primo ado- lefcentium Cucumerum , quos Agureas Lufitani , ac Itali vocant, quibus frudibus pu- to Naturam nihil acidius e terra produxifle : Nam, fi cui dentes aliis cibis acefcunt, his comefis omnis aciditas evanefeit. Ferme ea ratione, qua major dolor minorem ob- fcurat. Has herbas prascipueinfcenam produxi , utfeiant curiofi Medicinse indagato - res,ubifupra commemorati morbi , &malaita frequentiaTint, ibi D. O. M. per Na- turam contraria his remedia larga manu, ex terra, produxifle. Ceterum remedia , in patria cognita, leviufcule volens tranfeo, quia potiflimum iis Medicinas amatoribus prodefleftudeo, quimecum , autpoftme in longinquis hifce regionibus praxin medi- cam exercituri fiint. Et utinam hadenus per morbum , quo circiter quatuor menfes decubui , tum per undique nos cingentes Iavanos , nobis , ut in principio mei in has terrasadventus,licuifletinamceniflimas lavas fylvas exfpatiari: &; herbas , nobilifli- mas , & plurimas , exadius nofle : Dabo tamen alio volumine , nomina multa , arbo- rum, fruticum , & herbarum, hic paftimnafcentium. Tum avium, &pifcium, quorum femper curiofus fui , quique in his regionibus capiuntur , naturam , &c indolem vobis explicabo, & quid exotici, & alieni in iis , & in quibus cum noftratibus conveniant, docebo. Interim hoc Caput finiendum eft aurea C. Celfi fententia, quas talis eft 1. iv. c. xvi. Cum in omni fluore ventris , tum in hoc pracipue ( de Tenefmo loquitur) necejfarium ejl , non quoties libet , defidere ,fed quoties necejfe efl , ut hac ipfa mora in confuetudi- nem ferendi oneris intefina deducat. C A P V T VI. De Cholera . P Raster jam dida Alvi Profluvia, etiam Cholera familiariter asgros infeftat; cujus caufam ,figna,& fymp tornata, curam denique, hoc capite abfolvere eft animus. Fit itaque Cholera , cum materia biliofa , &: retorrida ventriculum, & inteftina, infeftans , per gulam fimul, & per anum, continuo ferme, cumque magna copia, rejici- tur : Morbus eft acutiflimus , ideoque prasfenti eget remedio. Caufa prascipua hujus mali , pratter aeris calidam ac humidam temperaturam , eft nimia frudus edendi li- centia} 1 Z2, IACOBI BONTII eentia; qui quod plerumque lint horarii &C putredini obnoxii , tum humiditate fuafu- perflua ventriculo infefti & infucti etiam , bilem xruginofam hanc gignunt . Hxc ex- cr etio , & non fine caufa , alicui videretur falubris , quod talia purgentur , qaalia opor- tet: tamen quia cum tanta quantitate fimul effunduntur fpiri tus vitales, &: naturales, debilitato quoque per foedos halitus corde, caloris omnis ,ac vitx fonte, ut plurimum commoriuntur xgri,idquecclerrime,utpotequi intra vigintiquatuor horas, vel etiam pauciores, expirent , ut accidit inter plurimos Cornelio van Royen, aegrorum in Nofoco- mio Oeconomo, qui, hora fexta velpertina, adhuc valens, fubito Cholera corripitur, & ante duodecimam nodis horam vomendo fimul, per alvum dejiciendo, cum diris cruciatibus , convullionibus, miferi ime expiravit; vincente morbi violentia ,ac cele- ritate omne remediorum genus: Si tamen, ultra prxdidum Ipatium, pernicies ifta pro- trahatur, magna de cura (pes eft, pullus admodum debilis eft,relpiratio molefta, mem- bra externe frigent. Calor vehemens, ZC litis, interne urgent; vigilia; adfunt perpetux. ladano corporis inquietilfima,qux fi comitetur frigidus & foetidus ludor , mortem in propinquo effe, certiflimum eft. Danda in hoc affedu primum opera, ut acerrimus ifte humor, qui tanto furore, ac orgalino, fertur, mitigetur. Quod fieri poterit maxi- me per aftringentia medicamenta , ventriculum , &c inteftina , corroborantia , & fimul modico frigore furorem materias morbificx refrenantia. Inhis prasftantifiimus eft Sy- rupus ex fuprad. Tum frudus ejus faccharo conditi, adj edo croco . Syru- pus prxterea e fucco Limonum recentium. In lava nafeitur infuper ad huncaffedum Pfeudomyrobalanus, qui forma Bellericos refert, magnaque copia aNigrisin urbem venalis adfertur , &: fola aftridoria viprxftat, cum casteras Myrobalanorum Ipecies etiam laxativi aliquid habeant ; hinc conditus hic frudus , utililfimus , ad Choleram non folum , led ad exteros omnes alvi fluores nimios. Cum cornu cervi ufto, lapide Bezoar , rafura cornu Rhinocerotis , vel Margaritis prxparatis. Sed his nonadferentibusjuvamen,confeftimadExtradum Croci deveniendum eft, tum, ut vigil ix arceantur, & fomnus concilietur , qui propter fummam virium deje- dionem neceffarius eft, tum ut , tantifper mitigato atroci ifto humore , Natura for- tior denuo ad vincendum hoftem infurgat : Cholcrid (ut fere femper) convulfi mo- riuntur. C A P V T VII De JfleBibus Hepatis Vifceris nobilis : & primum de ejus ObflruBione , &■ Inflammatione. NV Ilum vifcus , praeter inteftina , frequentius in his regionibus infeftatur , quam jecur; quod, prxtcrmilfa,jam toties dida, vidus ratione mala, a potu iftius ma-.. ledidi Arae , non tantum in temperamento immutatur , fed etiam in lubftantia fua corrumpitur : Dum enim ej us hauftu ebriofi ifti excalefadi, ingentem aqux copiam in ventriculum ingerunt , ut conceptum xftum reftinguant,dein humi, tanquam pecu- des, procumbunt, 5c in navibus, fc rori, qui poft fecundam aut tertiam nodis horam, - copiofe cadit, exponunt : inde venenatos vapores h terra erumpentes, intra corpus re- cipiunt, & fic obftrudionem hepatis facillime incurrunt, cui adeft tenfiva,in hypochon- drio dextro, gravitas, dolor que obtufus, & quafi pondere premens. Difficilis quoque adeft fpiratic, propter gravitatem vifceris, diaphragma deorfum trahentis, cui, median- te ligamento fufpenlorio , anneditur : & hxcinfardio fi perfeveret, humor, hepar ob- ftruens, dum non ventilatur facillime, putrefeit. Vndc febris etiam oritur, & ipfius he- patis inflammatio, cum dolore acuto , & pungente, febrifque augefeens , in ardentem tranfitjCum liti intolerabili, faci ei rubedine, &C difficili, ob prxdidasinobftrudionecau- fas, reipiratione: Hi duo affedus cum, quafi invicem , concatenati fint,&l unus ex altero ferme nalcatur, curam amborum hoc capite conjungam, incipiendo, (ut par eft) ab ob- ftrudionc. Itaque in hac primum obfervandum eft, ne nimium calidis medicamentis in principio utamur , ne minutx iftx hepatis venx , &: capillares , ab exficcante calore magis obftruanrur, & ne hoc modo, (quod in proverbio eft,) oleum camino addamus. Ergo temperate calidis , &: per coulequens leniter deohftruentibus , &c materiam pec- HI ST. NAT V R AI. & MEDI C. Lir, IL . 25 cantem incidentibus opus eft, qua: familiaritatem quan dani cum noftra natura ha- beant. Talia funt, quae apradicis Anodyna vocantur. Nimirum femina Anifi, Fcerii- culi, Cumini, quas nobis hic /uppetunt. Tumradices graminis cujufdam aromatici, & Caryophyllatas odorem aemulantis; Adde his , ( quod in principio dici oportuit, ) Ca- lamum aromaticum verum, quemPaftum Camelorum vocat ab Orta, abunde hic crefcentem, quo etiamincohe cibos, pradertim pi/ces , non infuaviter condiunt. Cx~ terum reliqua addantur , qua: blando calore diuretica funt , ut vifcus hoc nobile ab in- fardu liberent. Praeparata jaiq morbi materia r eam medicamento , non femel nec fimul, fed iterato, ftudebjmus educere. Ejufmodi funt, Thamarindi, Caffia: fiftula: pulpa, adjedo pulvere Therebintin^ cod. fec. artem 5 mirum enim quam blande haec fimul per alvum , & vdicam morbificum fiiccum ejiciant : fi paulo fortius defideres , adde $j Rhabarbari, mifceatur cum fupradidis in formam boli. Inflammationem por- ro inprocindu-efle cum compereris , ex febris augmento , &: dolore vehementiori , & magis pungente, ftatim venam lecato copiofe,pro viribus a:gri. Cibis, Syrupis, & Con- fervis refrigerantibus, jam aliquoties commemoratis utere, qua:, ne adum videar agere , ego lubens omitto. Conficitur conditum exfrudibus, quos poma Amoris vo- camus ; Italis Bella, Dona , & Lufitanis Poma dSoro, appellantur. Certe /pecies Man- dragora: eft. Chinenfes inter acetaria in hortis colunt, &: toftam fiib cineribus cum aceto & pipere edunt. Ha:c Planta , etiamfi frigida eft tertio gradu, tamen , in clima- te hoc calido, & bile acerrima dominante, maximum Hepati, & reliquis vifceribus vicinis , per con/en/um laborantibus , praeftat refrigerium. Condiuntur quoque mu- ria, &: aceto, addito pipere , & aromatibus. Quod genus conditura: communi nomi- ne Achar Indi vocant. Denique Hypochondria ;pra:lertim dextrum inungendum efl: , unguento nobili, quod Indae mulieres conficiunt, cujus ingredienda praecipua funt, Radix Curcuma:, (quam Borborii incolae vocant,) & unde univerfa compofitio hrec etiam nomen fortita eft. Santali omnibus /pecicbus , addita Caphura: &:oleo recenti ex Cocco exprelf. vel fi mavis, tofaceo ; quod nobis ex Per/ia /uppetit : Haec omnia in marmore fubiguntur in unguenti confidentiam. Hoc oleo, fceminas fimul , Sc viri, totum corpus inungunt adverfus aeftus : Et quia colore propter Curcumam eft flavo, homines quafi croco tindi /pedantur, odore tamen eft: admodum grato, & cerebro utili: ( Curcuma: meminit ab Orta, 1. 2. cap. 39. Et quamvis eam ibideferibat: tamen fatetur, id /e ex auditu facere, ego milliesvidi, &a terra evulfi. Defcripfit autem fub nomine croci Indici 3. Folio eft Pfeudoridos, feu Gladioli.) Praeterea, ad idem , Oleum conficimus , ex floribus cujufdam arboris, non nimis alta: , ferentis folia, Per- fica: arboris fimilia. Flores fimt viroris dilutioris , quem Belga: It vocant, 6c primo intuitu, potius fa/ciculum foliorumputes efte: fcd pediculi intus in calice, qua- les inrofis funt , flores efle arguunt. Arboris fimul , & florum nomen Sampaga incolis eft, &apudeos in /iimmo funt honore: Nam Indi, fi qua: gens alia inter Mahumeta- nos, odoris grati funt avidiflimi , hinc nullas ferme in plateis mulieres con/picias, qua: non capillos intertextos habeant , his & fimilibus floribus, ut gratiores fe maritis , aut amantibus luis, fe reddant : /ed in viam redeamus. Si ( quod /sepe fieri folct ) dolor in Hepate, & ligamentis fit intolerabilis, cau/a tanti/per omi/Ta , huic fymptomati oc- curremus. Quod fiet per Extradum Aureum Croci , quo vel folo ( aufim affirmare) segros plurimos curavi, natura, per quietem, ad fe redeunte, &c virus per alvum, urinas, & fudores, ejiciente. C A P V T VIII. *Dc Jpojlemate Hepatis , (r ejus cura unica. QVod fi hepatis inflammatio non bene fanetur, vel pertinacius cura: refiftat , con/equitur admodum miferabilis affiedus , Hepatis nim Apoftemajquo, fi parenchyma, /eu fubftantia ip/a jecoris occupetur, jam incurabile eft malum; Ideoque de eo fuper/edeo dicere. Sed fi pus haereat, inter membranam cingentem hoc vi/cus , & ipfius carnem , ( quod perfiepe fit , ) unica falutis fpes eft in Apoftematis apertione;qua:hoc modo fieri debet. Primum , in regione hepatis applicetur caute- rium potentialc, ita , ut e/chara tantum penetret abdominis mufculos , nec inficiatur perito- r 24 IACOBI BONTII peritonamm ; Deinde , parvo foramine per fcalpellum in ipfo fedo , per id immittatur mftrumentum argenteum concavum, quali utuntur in fedionibus calculi lithotomia dein fatis late vulnus dilatandum : Et tum ftatim in confpedum fe dabit membrana Ie- cur ambiens , vehementer tumefcens ab amurca intus latente. Ea per rufa, faniofus hu- mor , carnium lotura; fimilis , effluet , qui quo minus fcetet, eo major de curafpes eft. Poft hxc vulnus detergendum , modice ficcantibus & mundantibus. Fol. n. rofarum, Cortic. granatorum, add. meli, rofac. &c. Dein farcoticis, epuloticis, aperito Chi- rurgo Vulnus ad cicatricem perducendum. Interea xgro omnino a pharmacis &£ ca- thar ricis abftinendum, & tantum roborantibus utendum, ut Conferva rofar. cum Pulvere Santali rubri, cui mifceatur cornu cervi ufti rafiira , cornu Rhinocerotis , qui hic plurimus in fyl vis eft, Margarita;, & coralium rubrum prxparatum. Adhxc Syrup. condita , & mivx e Billinbing , Mango* , Granatis, e fucco Limonum, qua; omnia refrigerantia fimul &: hepar roborantia, xgro folamenadferunr. Porro debili (ut fe- re femper ) exiftente xgro , lapidi Bezoar non eft parcendum. C A P V T IX. T)e Hydrope > familiarijjlmo in Indiis Morbo. HJE,c pauciflima de Hepatis apoftemate: quia cura non verbis, fed agili Chirurgi experti manu/& prudentis Medici ingenio peragenda eft. Iam ad Hydropem, frequentiftimum in his locis malum , deveniendum eft. Hydrops, ut omnes dodi confentiunt, oritur ex frigida hepatis intemperie, qua; fxpe a diuturna obftrudione originem ducit. Hxc vero obftrudio nafeitur cx cibis mali fucci & frudibus fupra deferiptis: hinc fit, ut fanguificatio vitietur.Iecur cnim,dum chylum, ex venis mefaraicis attradum,in fanguinem convertere nequit, ejus loco fero- fum illum &aquofum humorem gignit ; intumefeitque ( ut &c in Patria ) vel univcrfiim corpus , vel abdomen, idque vel a flatibus vel humoreferofo. Unde illae tres tantope- re decantata; Hydropis fpecies , Anafarca, Afcites,&: Tympanites , (proh dolor) ni- mis frequentes funt in Indiis. Pars tamen principaliter afteda , eft nobile vifcus hepar. Tuflisproptereaficca comitatur & rdpirandi difficultas , quiajecur infitafua, &jam per morbum adauda gravitate, deorfumfeptum tranfverfum trahens , thoraci pul- monibus hanc moleftiam infert. Adeft febris plerumque lenta, urinx ob cruditatem, & fundionum naturalium debilitatem, tenues & alba;. Sitis propter feroft humo- ris falfedinem adeft indefefla. Prxterea univerfi corporis fpontanea laftitudo. Hxc fimtaqux intercutis praecipua figna, fi qua; fint leviora, ea prudens praetereo , quia mihi non eft animus formare Medicum : fed jam formatum docere , quid hic in praxi opus fit. Antequam hujus morbi curam aggrediamur, fciendum eft in genere, Hy- dropemin his locis facilius fanari, quam fub noftro climate. Itaque cautus medicus non temere judiciumfuumprxcipitet , nec primoafpedu lethale dicat, quod paulo poft cum ingenti fua irrifionc, a mulierculis, vel potius ipfa natura, obfervata tantum- modo convenienti vidus ratione , fanatur. Praecipua vero curaconfiftit in praepara- tione primum, deinedudione humoris peccantis ; tum reliquiarum difcuflione, de- nique in corredione intemperiei in hepate concepta;. Dixta quoque fit boni fucci, ut funt Gallinae (quod avium genus hic frequentiftimum) exque fintelixx potius , quam affle : fed inter exteras ift ud genus eligendum eft, quod carne fit nigra ; nam has habere vim medicamenti diuretici longo ufu ab incolis compertum eft; Harum jufculis in- coquantur femen Anethi, Foeniculi, radices Cichorei, Maj orana , Bafilicum, qui- bus omnibus abundamus. Eodem modo prxparatx etiam carnes caprina; medicamen- ti fimul ac alimenti vim prxftabunt; fed nihil xque confert, quam quotidianus ufus dccod. radicum Chinx, Sar^xparillx; adjedis Curcuma; radicibus , Succifa 6c Sca- biola, quarum herbarum vires mulieres Malaicxobftctrices, ulque ad irrifionem ex- tollunt. Sic quoque prodeft decod. Guaiac. cum corticibus ejus. Humorem hoc modo praeparatum educere per alvum ftudebimus vehementioribus catharticis, ne fi imbecillibus utamur, fuccum peccantem moveamus potius, quam promoveamus. Inter qua; pracftat Extrad. gutt. Cambodja, quod paratur hoc mo- do a me. Aloes 1 HIST. NATVRAL. & MED I C. Lib. II. Aloes Socoterina; , Gutta; Cambodja, Gummiammoniaci, ana partes aquales. Aceto vini acerrimo diilolvantur jponcin vafe vitreo ad Solem , fortiter- que colatum exponatur rurfiis, donec contraxerit confiftentiam , maflk pilularum. Dofis ejus a g fi. ad gj. Creicit quoque in fumma copia, Cucumer afininus , unde Elaterii fiiccum nonfemel confecimus, cujus 9j. ad 5 i? cum magno fucceflu segris faepe exhibuimus. Dantur enim commode Extrad. Elulas, grana x. velxv. in convenienti aliquo liquore. Et quia fie- pius incidimus in mentionem Gutta: Cambodja, & Efulx iftius lavans, utriufque deferiptionema me accipite. Naici tur in fylvis Tithymali quasdam fped.es, in tan- tam altitudinem , ut acumina magnarum arborum, quas inftar hederas ampl editur , sequet, imo fuperet : craffities ejus eft brachii facile humani. Hujus caule vulnerato , ladeus humor effluit ubertim , qui colledus , & in extradi coniiftentiam redadus , ad ufum fervatur. Planta ifta , quas Guttam Cambodja fert, feu lacrymam iftam fla- vam, quamin patria habetis, fupradidaeadfimilis eft:nifi quod non tam alte excre- fcat: ita ut fermefolo colore fucci hi inter fe differant. Crefcithasc planta, ut & Aloe, in maxima copia in Cambodja regione Chinas vicina, unde etiam nomen fbrtita eft. De Paracentefi , aut de umbilici perforatione , nihil addo , non quod non frequenter exerceatur, fed quod hasc Chirurgo &: Medico experto cognita efle debet. Adde quod mihi propoiitum eft, tantum de ea cura agere , quas his regionibus maxime fami- liaris; magis enim mihi curas eft bonum pradicum ager e, quam in fcholis de omnibus morbis , eorumque curis otiofedifputantem, & medicum in charta fuperbse agentem. Hoc aufim affirmare , ( abfit verbo invidia , ) fi hanc methodum Medici & Chirurgi fe- quantur,non longe a fcopo aberrabunt. Evacuato maxima ex parte hoc ferofb humore, ne recidivam patiantur asgri ( quod alias faspe fit, & a recidivis in Indiis ferme ad fani- tatem nunquam eft reditus , ) reliquias hujus mali difeutiendas funt, & hepar , quantum iieripoteft, ad priftinam temperiem reducendum eft. Ad quod, praeter folita antidota fiidorifica Theriacam, Mithridat. &c . ) Decodum levius Sarias , radicis Chinas: & - Guajaci per aliquot dies continuandum eft , quod tum in hoc, tum in aliis chronicis morbis longe praffiantiffimum,indubitatum eft remedium. C A P y T X. De Iclero in Indiis . MOrbus regius, feu Idcrus , inter quotidianos in India morbos merito nume- ratur . Hic quoque vel morbos alios comitatur , vel eofdem fequitur . Exempli gratia Inflammationem, Scirrhum,Apoftema denique hepatis, & quia tum, ut plurimum fymptomaticus, & ex violentia morbi ortus eft, ut fere quoque fem- per lethalis eft. Prasterea, quia ejus cura cum primariis affedibus conjunda eft, de eo fuperfedebimus dicere; verum!, eft & altera Ideri fpecies , ubi folliculus fellis ob- ftrudus , excrementum fuum ad alvum non tranfinittit , unde etiam in ftercore color albus apparet, urina vero croceo plane colore, lintea tingit ; Nam bilis, verfiis jecur regurgitans, cum fanguinedein per venas, & arterias in univerfum corpus diftribui- tur , cutemque tingit colore luteo, ut &£ in oculis manifefto appareat. De hoc affedu nobis eft ferino. Saspe ita momentaneus eft, ut intra pauciflimos dies oriatur , & oc- cidat, quod cis paucos menfes accidit dodiffimis, & reverendis viris D. Iufto Heur- nio , ac Z). Abr ahamo de Roy , quibus amiciffime fimul &c familiariter utor , qui aliquoties exhibito pharmaco fudatorio, &£ cordialibus, intra breve temporis fpatium curati fimt. Qm autem diuturnior eft Iderus , majorem in cura diligentiam requirit, quod in eo longe validior fit obftrudio: adde quod fiepe delirium, & phrenitidem infert, bile flavaper metaftalim ad mentis arcem elevata. Hic negledus certiffimum hydro- pem infert. In eo igitur iifdem medicamentis utendum , quas fuperius in obftrudione Iecoris adduximus. Avicula; quoque Chlorides dida; , propria & occulta qualitate ad- verfiis hoc fymptoma valere incola; produht. Excellit decodum China: Sc Salfic , quo C copiofe i6- IACOBI BONT1I copiofe fudores eliciuntur. Tum porro ad evacuationem eundum. Folior. Senx z j. infuf in decod. Thamarindorum cum Rhabarbar. 3 jfi. Sed fi propter fortem obftrudionem paulo valentiori pharmaco fit opus.Eleduario fubfequentiutatur a^ger, quod e fratre meo P. M. Reynero Bontie , dum viveret. Principii Attraici Mauritii Archiatro , ^ Medicina ProfeJJorein Academia Leydtnfi , accepi. Ligni Guajacini lb ij. Sar^aeparillx | viij. Cortic.li^ni Guajac. gi ij. poft macerationem inf q.aq. fluvii per 2 4 horas, coquant, q. fi Hujus colatura; ferventiflimae adde, Folior. Sena: mundator. lb j. Polypodii lb fi . Sem. Anifi. Fceniculi, ana § 1 ij. Hellebori nigri ^ v j. Myrobalanorum omnium, Thamarindorum , ana lb i j. Bulliant q. f in fupradido decodo. Colaturxrurius adde, Pulpx Cafliae Fiftulae gxij. Pulveris Sena: , Pulveris Rhabarbari , ana § x. Pulveris Cortic. ligni Guajacini ^ 1 V. Scammonea eled. pro quaque cleduarii lb j. ad g j. Sacchari albiflimi, q.fi ^ _ .. ' . „ F. Eleduarium molle. Cujus dofis eft a 3 iiij, ad 3 j. Pleraque ingredienda hoc Eleduarium hic inveniri fcitoce: Nam Polypo.dmm,craflitis longe, & faeculentius ,in Mangileris arboribus, non lecus ac in Quercubus in pa- tria, crefeit. Si porro Helleborus niger defit, ejus loco utimur Hellebori albi fpc-- cie, quam Potfrnk Chinenfes, &Iavdni vocant, eftque infiimmo pretio. Thamarin-; di quoque & Cafliahic infylvis paflim crcfcunt. Loco Scammonea:, qux tamen, ut & reliqua Convolvulorum (pecies , hic abunde nafeitur , uti commode poflumus Gutta Cambodja, prius per aliquot dies in aceto macerata, vel ipiritu vini. Nam hoc modo vomitoriam, & infeftam luam ventriculo qualitatem, plane deponit, blandius, quam Scammonea , alvum ducit. Pro potu utatur asger fecundo Decodo Chinae , cum ra- dicibus Curcumae, quas Lufitani Sajfram detierra nominant, ac fi Crocum fubterre- ftrem dicas’ Pulvis ejus meile exceptus , & in Elcduarii formam redadus a 3 fi. ad 3 j. tanquam fpecificum huic morbo remedium exhibetur , & tum per fudores, tum per urinas .egregie humorem, qui in vitio eft, educit. Flatus, qui in hoc morbo aflidui funt, feminibus Carminativis , &ol. Anifi, difeutiuntur. Crcfcunt enim omnia haec, & a lavanis, & Chinenfibus, in fimiles ufus refervantur. C A P V T XI. De Atrophia, feu Exiabejcentia quadam, Indicis regionibus familiari 3 oh obflruclione Yifcerum , pmfertim Mejenterii , orta . SiTpe fine manifefta caufaxgri extabefeunt , ac emaciantur, febri nulla vclfal- tem lentiflima fe huic malo jungente, fine magno fenfu doloris ; gravitas tantum quredamientitur circa umbilicum , &C Hypochondria. Hoc malum, prxtcrob- ftrudionem vifcerum , fiepe caufam latentem habet in venis mefaraicis , vel in ipia Me- fenterii fubftantia , quae faepe infignem abfceflum patitur : quod in difledis cadaveribus non femel obfervavi; Immo repperi aliquando totum Mefcnteriam abfumptum; & ta- men inteftina cohaerebant, ac potius inter fe confundebantur nullo ordine , tenuibus pelliculis, feu membranulis adnatis. Ita miferi mortales ad extremam maciem per- dudi , ut jam magis Sccleta , quam corpora carne veftita,dici poflint , abfumpto calore nativo , vita excedunt. Notabile in hoc malo eft , plerumque adefle b*Ai^pv, & aPP^‘ tendam caninam : cui fe Lienteria, feu laevitas inteftinorum conjungit; unde cibi nihil,. aut HI ST. NATVRAL &: MEDIC. Lib. II. 27 aut parum immutati , &C incodfiper alvum ejiciuntur. Taliter affedi , quamvis ple- rumque commoriantur , tamen , ne omnino defperare videamur , aliquid tentandum eft potius , quam nihil. Si forte natura benignior , adjuta autem blandis medicamen- tis exterius , vires refuniens, ex defperato ianabile faciat malum ; temperate itaque calidis , &: anodynis, moderateque, citra infignem calorem, deobllruentibus, uremur. Talia funtdecod. &: condita , ex feminibus Anifi, Fceniculi, Carui, &c reliquis carmi- nativis fupra relatis. Praeterea cre/cit quoddam gramen , cujus nomen , &c defieri- ptionem videre eft apud Profperum Alpinum , libro de plantis Agypti , capite xl. quod men- to gramen Crucis vocatur , quia quatuor fpicas e fummitate caulis emittit , quae perfe- cte Crucem formant. Radix hujus graminis , quae tantum in ufu eft, odorem habet aromaticum, 6c proxime ad Caryophyllatae radicis accedentem, guftu quoque eft yXvx37nKp<&> , id eft , e dulci amara. Hujus radicis decoctae mirabiles effedus expertus fum, in calculo Renum, 6c aliis longioribus obftrudionibus, qualis haec eft, de qua loquimur. Confert quoque Anagallis aquatica , feu Becabunga , quae cum elegantifti- mis flofculis fuis albis in ripis fluviorum crefcit. Vefcatur aeger carnibus Turtu- rum , & Fpnguillarum , quas milites Sc Mauri, iclopetis occiias, quotidie venales in ci- vitatem ferunt. Lac quoque caprilium mirifice prodeft , dum nitrofitate iua , quae ie- ro ineft, venas meiaraicas detergir , & obftrudione liberat. Abftinendum denique a purgantibus medicamentis, ne, dum humorem violenter conamur revellere,obftrudio- nes per acrem calorem , qui iolet pharmaca ifta comitari , adaugeamus. Adde quod in hoc caiu , propter alimoniae defiedum , vires femper iumme imbecilles funt. C A P V T XII. T)e quibufdam ‘Pulmonum vitiis , quxhic gr affantur, (s* primum , de Hecmoptyfe > feu [anguinis Sputo , & Pbthififfeu V Icere Pulmonum. DEbuiflem quidem hos Thoracis affedus praemifiife fecundum ordinem , qui iii Scholis ©biervatur ; tamen ego , qui non umbras rerum, ied res ipias, tanquam pradicus, fedor , nihil ad curam referre arbitratus fum , utrum id prius , an po~ fterius, agam. Quoniam itaque , ut & fupra retuli, aeris conftitutio eft calida &: humida, faepe fit, ut acribus catarrhis caput oneretur; unde etiam gravedines tam frequentes, &c {x pe diuturniores quam in patria , oriuntur. Tum milites & focii navales , bene poti, humi fine ftragulis dormiturientes , vaporibus e terra aicen dentibus , & rore e coelo ca- dente,obruuntur : unde hoc notandum eft obiter, habitationes in fuperiori aedium par- te longe eflfe ialubriores, quam in inferiori, quae propter humiditatem foli Formicis , Scorpionibus , &: Scarabaeis , ( quos Caccarlaccas vocant , ) fcatent : ied haec parergiee ; ad rem veniamus. Hicatarrhi iaepe ad fubjedos pulmones e cerebro praecipitantur , ipfofque ialiedine , & acrimonia iua erodunt , unde Haemoptyfis , hinc Tabes , & dein Empyema, feu iuppuratio. Afliduam tuflim , difficilem anhelitum , febrem tandem hedicam, hic lubens pnetereo , tanquam nota pradicis, & jam ad curam me accingo. Et quia, in his regionibus, affedus hi a catarrhis, &: deftillationibus,ut plurimum oriun- tur, ifti per commodas purgationes divertendi funt. Ejus ergo fiat Catapotiorum maf fa hoc modo. Of. Aloes Socoterinae, Guttae Cambodja, Colocynthidos pulveriiatae , Scammoneae eled. ana partes aequales : infunde in aceto , vel fpiritu vini, modo jam ikpius dido , & fole evaporentur in maflam pilularum. Do fis eft a 9 j. ad 5 fi. vel, invalentioribus,ad5J. Namhoc in genere iciendum eft, quod ut fluores alvi, (ut Celfiis vocat) hic iunt violentiores , ita quoque e contra obftrudfiiones, validae, & pertinaces iunt: quae non nifi valentioribus catharticis cedunt, Eleduarium iiipra didum Fratris mei, hic etiam C z maxi- I 28 IACOBI BONTII maximum emolumentum adfert. Avcrfa jam per alvum materia, reliquias particu- laribus remediis tollenda:. Caput-purgiis nimirum , Errhinis , &: Mafticatoriis , e Py- rethro, Staphide agria, femine Raphani , Nafturtii , Pipere, & casteris notis. Pra:ter hoc peculiare habemus nobile medicamentum , quod conficitur ex Arecca &: Be- tele,&: calce viva ex oftreorum conchyliis ufta, quod mafticando pituitam e capi- te elicit, eamque , qua: in ventriculo eft, confiimit, & prohibet , ne vaporibus caput impleat , unde hi catarrhi nafcuntur. Medicamentum hoc, Malaice vocatur Sirii Pi- nang. Ejus defcriptionem, &c reliquas infignes virtutes, quibus fine dubio praeditum eft, vide apud Garciam^hijloria Aromatum capite de Betele , ac Arecca. Eft quoddam genus iftius Pinano quod Mabock Indi vocant, tanquam ebrium dicas , qui pauco tempore. Cere- brum eo modo , quo potio vini nimia , afficit. Sed manfo paulo falis , ftatim vertigo ifta evanefcit : Cum jam ifti catarrhi , aut negledi , aut non bene averfi , per falfuginem fuam , qua praediti funt , aut pulmonum venas eroferint , aut acrimonia fiia per anafto- mafm oravafculorumreferaverint, aeger in hasmoptyfin : feu copiofam fanguinis ex- creationem inciderit , cumtuffi valida praefertim, ftatim fanguis ad revulfionem copio- fe detrahendus eft. Poft pedoralibus incraffantibus , & fanguinem fiftentibus , uten- dum , quorum defcriptionem inferius dabimus , ne necefle fit ifta repetere. Si patien- tes contingat evadere tantifper fanguinis fputufn, ne qu'e tamen tuftis minuatur , &per •eam pus exfpuatur, fignum eft,affedum hunc jam in tabem, feu ulcus Pulmonum tranf- iffe , cui , fi fupervenit febris hedica , fequitur Marafmus , quem dein comitatur cer- tiffimamors. In his duobus morbis, quia agnati fiint, & alter ex altero ftepiflime ori- tur , eandem , vel perquam fimilem medendi rationem fequimur. Vtendum eft igitut in principio Diatragacantho frigido , cui optime conficiendo hic nafcuntur femina Cu- cumerum , Cucurbitarum, Melonum , & extera : tum e Suratte Amygdala fuppetunt, & Papaveris femen : cum aliis fpeciebus , quas abunde habemus , in formam liquidam Eleduarii, aut etiam in tabulas concinnata ad ufum fervantur. Sed nihil xque prodeft , quam toties commemoratum Extradum Croci , quod non tantum fanguinis fpiritum fiftit,fed&: Tuffimfedat, pus incraftando habilius ad expedorationem reddit, quin etiam pulmones, jam exulceratos, confolidat, ad cicatricem perducit. Eoque folo remedio plurimosjam defperatos fanavi. Sumant prarterea xgri, ad minimum ter quo- tidie , hauftum decodi jam deferibendi , 1/L. Scabiof Morfus diaboli , Lingua: Cervina: , ana M. j. Capitum papaver, demptis ftimmi ratibus, numero i y. Glycyrrhiix raf g j. coq. in f. q. aq. comm. Colatur. Ife. ij. ff. adde ol. Sul- phur. q. f ad gratum acorem. M. F. Apozema. Si in Tabe,feuPhthifi, pulmones paulo magis mundare velis, add. huic decod. ^ij. mel- lis rofacei , tum ad eundem effedum, &c faciliorem expedorationem hac Conferva, utamur. Conferva: rofarum e Perfia antiqua: ^ ij. Sem. papaver, albi contufi 5 ff. Flor. Sulphur. 3 j ft. Pulver. Solidaginis Saracenicx, &: pulveris Scabiola:, ana^j. Ol. Sulphur, q. f ad gratum acorem. M. F. Conditum. Pro potu communi utatur decodo fecundo Chinx, aut Sarfx , fuperius relato. C A P y T XIII. De Empyemate , & fluctuatione putis fuper Septum tranjverjum . EMpyematis quidem per eademjam dida medicamenta: fed longe tamen diffici- lior eft curatio ; quod pus, &: lanies libere, ab alterutro, vel etiam utroque, latere , fuper diaphragma fluduet & pulmones > &: quamvis ejus portionem fxpe aliquam , tamen totam exfugere non valeat. Tamen per alteram viam, quam per Tra- HI ST. NATVRAL & MEDIO. L i b. II. Tracheam arteriam, purulentas ifti materia; non eft exitus , quicquid illi dicant , qui ejici aliquando affirmant hoc pus, per finiftrum Cordis ventriculum, ad majores venas inde deferri’, & unde hinc ad Iecur , & venas Mefaraicas , per alvum exonerari , vel ad Renes deferri quoque , & critice per urinas evacuari. Eorum quidem fidem , qui hasc fcripferunt, ego non elevo : fed nunquam tam fortunatus fui , quamvis in frequentiffi- ma praxi , ut talem excretionem mihi videre contigerit. Hoc quod jam praeponam , etiamfi anceps &: dubium fit remedium, tamen fine dubio nugacibus verbis, &: loqua- citate tam fceminarum futilium, quam virorum, relida, longe prasftantiffimum eft: fu- pra diaphragma, inter quartam & quintam coftam, mufculi thoracis intercoftales , cauterio admoto potentiali adurendi funt, donec fatis lata efchara oriatur; quod circi- ter fpatio trium horarum plerumque fiet , dein iftud fatis lato vulnere pertundendum eft, &( ut hoc obiter dicam) eo opus eft, ne fi fine tali cauterio, incifio fiat, vul- nus nimis cito coalefcat & citius , quam necefle eft ; fed oportet ut labiis longiffime afe invicem diftantibus, (quodin rotundo vulnere fieri certiffimum eft , ) facilior exi- tus puri , Sc amurcas ifti, fiat : ante omnia, curandum eft , ne confertim pus , & fanies, fed repetitis vicibus, emittatur, pro asgri viribus; quarum in regionibus maxima haben- da eft ratio. Hoc remedio miraculiinftar aliquot curatos vidi: &: inter plurimos vietor quidam , &: miles , hic in arce Batavica funt , qui cum me vident, non officiofe tantum falutant, fed pene importune adorant; Verum de his in obfervationibus particularibus adurusfum. Si hasc vobis placuiffe intellexero , efficiam, ut non otiofe tempus in Indiis me exegiffe boni fciant. Nam de malevolis mihi nulla eft cura, quoniam ego me fiipra eorum invidiam efle arbitror; &: abunde mihi fufficit, fi Eruditis & Ingenuis , non difpliceam. C A P V T XIV. De Febribus in Indiis . FEbres , quasin Indiis nafcuntur , plerasque aut funt fymptomaticas , aut continuas per fe , ( ut fere femper ) Synochi putridas. Qjlke vero certam periodon ferva- rent , cumintermiffione feu ampe fya, vix memini me vidifle ; nifi unam &: al- teram Quartanam, eamque cum aegro e patria delatam, qu^e miferrimein hydro- pem , & inde in certiffimam mortem defiere. Itaque erraticas plerumque febres fine certo ordine, quibus fingulis , fi nomina dare velis , Oedipo conjedore tibi opus erit. Non tamen Tertianas intermittentes, aliquando oriri negaverim : fed has tam raras funt , ut liceat dicere , quod in proverbio eft, hirundinem unicam non efficere ver. Prasterea propofitum mihi eft feribere, de iis affedibus, qui ut plurimum, & quoti- die, hic eveniunt. Hocfaltem in genere verum eft , morbos quibus febris fupervenit, magis periculofos efle, quam quos a principio comiratur febris. De cura igitur febrium, &c fymptomatibus earum, quia cum affedus primarii fanationc conjunda eft, fii- perfedebimus adum agere. De continuis ergo aliquid agendum , quas plerumque cum tanto furore invadunt , ut tanquam attonitos de ratione mentis ftatim deji- ciant , & faspe intra pauciflimos dies , imo , aliquando horas , cum phrenitide , & con- tinuo delirio, asgros e vita rapiant. Adfunt perpetuas vigilias, vomitus varii coloris, prascipue viridis , &: asruginofas, bilis. Externa rigent. Calor interne cum ingenti fiti vitales & naturales facultates depafeitur. Cum febrisffiasc itaque fit Synochi putridas fpecies, ubi fanguis tam qualitate , quam quantitate, peccat, duo magna antiquitus de- cantata remedia neceflaria efle quis dubitet? Sed utrum illorum prasmitti debeat, in quasftionem poflfet venire. Nos , fubtilibus fcholafticorum difputationibus , & alte- rcationibus , omiffis, purgationem debere prascedere autumamus ; ne invenis major perturba tio fiat, quam emolumentum ex prasmifla phlebotomia fperari poteft. Et ne humores ifti mixti aliquam ex principibus partibus, permotum, occupent, & terribflift fima fymptortiata excitent. Itaque in principio leniter , ut Thamarindorum, & CaflEc pulpa , asgri purgandi funt. Injedo quoque Clyftere communi , & adjeda Eleduarii , fiipra deferipti ^j. His pbradis ,jam tuto vena copiofe fecabitur, vel etiam iteratis vi- cibus, quod judicio medici relinquimus , tum unguento Burborii univerfiim corpus C 3 inun- 50 IACOBI BONTII inuno-endum. Quod fi vigilix , & Phrenitis infeftat, vena frontis rede fecabitur ; tum fomnus omnimodo conciliandus. Philon, fine Euphorbio, Requie Nicolai ; Mithrida- tio confedo recenti, &c : Sed in periculis , tanquam ad facram anchoram , ad Lauda- num noftrum ex croco confugiendum eft , quod in his regionibus , nunquam fatis lau- dabitur. Caeterse , quas dixi , erraticas Febres curandae lunt eo modo quo illae,, quae certos paroxyfmos habent, & ad quorum naturam videbuntur proxime accedere. Quae quoniam notiiTimafiint ex aliorum (criptis , Enchiridii hujus ratio non patitur me lon- gius de iis agere. C A P V T X V. T>e Febribus quibufdam,quas Incola vocant Fymorenfesjn Indiii peculiaribus. Q Vi navigant in Infulas Solor, &Tymor, caedendarum Santali arborum gratia, corripiuntur febri quadam putrida, quas fi continua fit , delirium & Phr eniti - dem fecum comitem etiam habet , fi vero per intervalla exafperetur, ( nam re- mittit ie aliquando haec Febris: fed intermittitur nunquam) ea exacerbatio plerumque eft circiter quatuorh orarum, qua durante ridiculas admodum adiones aegri edunt, imi- tantes ea opificia, quas fani exercuerunt, & omnia effutientes temere, quas invita, tacen- da loquendaque, peregerunt, cum maximo aftantium rifu. Adeft praeterea , feu Appetentia canina, ita ut , dum in delirio funt , omnia etiam foediffima devorent, qux ipfis praebentur. Oritur haec Febris ex diverfis caufis , quarum prascipuae has funt: Odor recenter casfarum arborum Santali ; qua: ( latentibus ipfis incolis) nefeio quid virofum , & cordi maxime , &: cerebro, inimicum exfpirant. Santali Hiftor. vid. apud Garc. ab Orta , 1. i. cap. 17. Adhasc aeris conftitutio nebulofa , & admodum gravis; nam habitacula Incolarum funt mfummis montibus; ubi, propter aeris mediam regio- nem , nebula &C pluviofi vapores funt ; tum frigus aliquando tam violentum , quam m Hollandia folet effis, qua omnia non nifi craftbs humores, &: turbidos fpiritus gignunt. Addita frudus nafcentes edendi libertate, qui , cumplerique funt horarii , & propter humiditatem putredini maxime obnoxii , in corporibus jam ante faftidio maris , la o- ribus , & craflis cibis , tum aeris intemperie immutatis , peffimos fuccos gignunt. Ad- de f quod pene omiferam) mutationem fubitam aeris, quam fubcuntnoltri; dum de- fcendunt ex montibus frigidis ad littus, & naves, ubi calor fummus corpora urit : Nam infula hac fita eft verfus meridiem, circiter decem gradus, a linea Aquino ctiali. Lt (ut Ovidius ait) Cum modo frigoribus , calido modo Jlringimur &Jtu , Tempore non certo corpora languor habet: Praecipue quoque cavendi funt venti ex montibus , poft medium nodis, ^mtes , ut & inlava , & atteris circumjacentibus infhlis ;non fecus, & in quibufdam Gallia Narbo- nenfis locis , & Italia , pracipue in regno Neapolitano , ac Roma territorio , ventus frigidus e montibus fpirans , ( quem Serenas vocant, ) Pleuntidem , Peripneumomam, reliquos acutos morbos, infert, unde Horatius; Matutina parum cautos jam frigora mordent. . . ./r Curaconfillit in purgatione leni, & clyftere pramiffo, in celeri fangmms mi rone, eaque in plethoricis , & conflantibus viribus , ufque ad animi defieSum. Cucur quoque angantur cervici , fcapulis , & , vertice rafo, capiti; incolae arcenas crotaph^ feu Temporales , lamina candenti , vel fune fclopetario accenfo , urunt , cum ftupen fruftu, quod etiam faciunt in omnibus capitis longis doloribus. Purgatur quoque commode humor vitiofus Elea. Fratris mei fupra relato. Tuin vomitoria e Croco metallorum , & file v.tr.oli prscipitato , utililGma in hoc cafu ^experientia id.cn Vigilia: (qua: funt fomentum phremtidos) fi perpetua adfint, utim , p narcotica , ExttaSo nolito Croci in pilulam formato , vel vino diflfoluto. His omn - bus generalibus remediis pramiflis; intemperies Cordi, Hepati, ac C“^° ; " dorificis, & diureticis .Antidotis quoque, ut Beaoar, & rufura cornu Rhinocerotis , HI ST. NATVRAL. &: MEDIC Lib. II. Si commode difcutitur. Et Confervis refrigerantibus, & Syrupis, fiipra fatis ad faftidium nominatis, emendatur. C A P V T XVI. T)e C^citate, (r debilitate yifus,qu£?iaVigantibm Jmbqynam, Mo~ luem yerftis > &• in circumjacentibus Fretu , accidit. QVi Amboynam, Bandam, & Moluccas verius navigant, infeftantur fepe de- bilitate vilus, immo totali caecitate, ecralfis lentilque vaporibus, caput, &: cerebrum, opplentibus, nervofque opticos obftruentibus : qux tamen exci- tas non lemper permanet , led alterius aeris mutatione, vel melioris Di a:tx, fepe re™ cedit. Incolx harum infularum originem trahere dicunt, (quod & experientia, cui contradici vixpoteft, comprobatum eft) exefu Oryzxcalidx. Hinclavani, & Malaii Oryzam, jam primum codam, lemper prius frigidiori aeri exponent , vel vanno ca- lorem eventilabunt. Tum nauta: noftri fociis fuis navalibus imperant , fub pcena ali- qua , ne Oryzam calcfadam comedant. Quod Ii caufam altius inquirere velimus , ra- tione ea'm pr^dida niti inveniemus : nam Oryza haec femper plantatur in locis uvi- dis , &paludofis, undenefeio quid fxculenti , aculiginoli, contrahit: quod calidum altius penetrat, quam frigidum: nam etiam ficcx Oryzae, crudxque, odor caput gravat , & fomnolentiam quandam introducit. Communis in hoc affedu cura , (qua &ego utor, & plures adpriftinam fanitatem reduxi ,) hxc eft; Primum purgandum caput, &C ventriculus , a cralfis humoribus, qui hos vapores ad cerebrum mittunt: Quod optime fiet per Pilulas panchymagogas Reineri Bontii fupra deferiptas. Dein fter- nutatoriis e pulvere Tabaci, &ic. Tum Errhinis , & Mafticatoriis utendum eft. Vena feda quoque prodeft. Sed in hoc malo (quod poftremo loco refervavi ) Ipecificum , & crebro ufu comprobatum medicamentum eft, Iecur Lamia: pifeis, crudum cum fale comeftum, quem pileem tm Belgice vocamus, quin & oleofitas ,ex eo in Sole inde deftillans , Belgice , & oculis inunda, pro prxfentaneo eft remedio; quod procul dubio proprietate lubftantix fit : Nam tantum abeft, ut aliorum pilcium jecinora hocprxftent, ut potius prxfentem noxam inferant. Notandum poftremo eft, quod, quamvis hxc excitas Ixpe tranfitoria fit, tamen negleda, & incommoda dixta, maxime importuno ufu Aracci , Ixpe in veram vifiis orbitatem degenerat ; quo- rum exempla paftim obvia funt. C 4 De / l 1ACOBI BONTI1 w j? r k um u . ♦ lr i tfSjij 'i imi * «■ 12 H ; v •»*- . I 1N'U JV.i De Externis quibufdam Corporis Affe&ibus, in Indus. C A P V T XVII. T>e Herpetis ,feu Impetiginis Indica fpecie, quam Incola Courap indigitant. EXpofitis morbis Internis prascipuis, qui in hifce remotiilimis a noflro coelo lo- cis praffantur , omiffis etiam levioribus affedibus, qui (ut in patria quoque) quotidiani funt , ad Externa quxdam corporis vitia, nimis familiaria, devenire Inter haec principem locum obtinet Herpes , feu Impetigo quaedam molefliffima, ut plurimum alas , pedus, inguina , faciem , immo aliquando totum corpus , occupans, cum pruritu intolerabili , adeo ut aegri a fcalpendo, dies, & nodes , manus abfhne- re nequeant : Sed flatim iflam voluptatem , quam ex unguium attritu homines ien- tiunt , acerba poenitentia fequitur : ingens nempe dolor , in crudis, &c cuticula nudatis, partibus, quas ungues aperuerunt , dum mordicans , & nitrofusifle humor peccans, partes affedas vellicat, &C inde interulae, &indufia , fine eruflarumlaceratione, avelli nequeunt: Indigenae hunc affe&um Courap , ko.t' ifyxrjv appellant , quod alias omnem Scabiem fignificat: Caufa hujus affedus cutanei eftfalfa &nitrofa pituita, mixta bili, & melancholiae : eflque affedus contagiofus , quia attadu facillime in aliud lubjedum tranfit: ita ut pauci hanc molefliam effugiant. Quamvis autem fcabram , & defor- mem cutem reddat, cum furfuribus : tamen hoc commodum fecum fert , quod quamdiu quis taliter affedus efl, vix alio graviori morbo corripiatur; tum Courap fubi- to evanefeens , majoris morbi fuperventuri indicium folet effe ; humoremmirum pec- cante, per metaftafm, ad partem nobiliorem aliquam delato. Ideo funt qui per ali- quot annos hoc malo affedi , non adeo folliciti funt de ejus cura. Sed nos qui novimus, fublata caufa, etiam tolli effedum, quod vulgus fanum per fe putat, per accidens Ici- mus evenire; quod nempe fit effedus bonus a mala caufa. Non fecus,ac in Gonorrhoea virulenta , & vencrea, contingit , Hepate fc. expellente a fe iftud virus ad glandes pa- r allatas, & inde ad penem , quo miferi fe confolantur : cum in confeflo fit aliquo modo in re medica expertis, fi ifli malo convenientibus remediis non occurratur, lpfum mor- bum venereum inde oriri. Sic hoc malum negledum, praefertim in fubj edis melan- cholicis, & atrabiliariis, in Lepram Arabum, vel ( quod multo pejusefl) m lpiifiimam Elephantiafin,tranfit. Cura hujus mali in principio praecipue conflat in ablatione cau- femorbificae, quod per totiesjam didas purgationes optime fiet: fruflra erum, negle- dis generalibus , ad particularia , &c topica medicamenta devenitur. I ulvis quoque prxilantiffimus ad hunc affedum, ut & ad reliquos melancholicos, a me conficitur hoc modo ; Folior. Sena: mundatorum ^xiv. Rhabarbar. optimi, Turbith albi, ana ^viij. Tartar. albi, Scammonea: eled. ana 3 1 v. M. F. Pulvis fubtiliffimus. Dofis efl in convenienti liquore 3 j. Iam ad Topica deveniamus , inter qua: excellens efl, quod mihi reverendus ac do- diffimus vir Dominus Iuftus Heurniu* communicavit , vir in omni Scientiarum genere exercitatiflimus. 1/. Ferruginis ^j. Sulphur. 3 fi. . , . - r Subtiliter in marmore fricentur , adde fucci e foliis Balilici crefcentis, & hinc fiant pa- flilli, qui aceto diffoluti&vefperi Courapo illiti, mane ob deformitatem ablui poilmir. HIST. NATVRAL. & MEDI C. L i e. II Hoc fi minus efficax fit , X. Opii 9 j fi. Calcis vivae ex conchyliis ufta 9 i j. Fricentur in marmore, cum fucco Pomorum Amoris, ufurus abradat cru- Ilam Herpetis , deinabfterfoichore , illinat. Ad eadem confert Oleum e gummi Benjuin adje&o nitro, vel fale Prunella,vel mo- mento Mercurii fublimati. Commode his quoque mifcetur fiiccus Limonum. Cum Tutia praeparata, aut Ceruffia, quofolo remedio topico , pramiffa unica purgatione, me ipfum curavi , cum fub alis ac in pedore hac colluvie infeftarer. Diaeta, ut in omni- bus cacochymicis affe&ibus moderata, Se boni fucci effie debet. Quod curantis pru- dentiae relinquo , ne fruftra a&um agam. CAPVT XVIII. De Tapulis rubentibus , feu Judaminibus , quse yulgo no /Irate s ■ f)Ct l&OOtfrOltf yoeant , & obiter de molejlijjtmis Culicum morfibus . QV as Latinus Hippocrates Cornelius Celjus papulas , Plinius fudamma vocat, (no- ftratesBclg^^lOOttlOJlt) ita crebra firnt, ut ego adhuc hifce in locis neminem noverim, qui moleftiashas effiugerit, non magis , quam morfiis culicum, quos Lufitani Mo/quitas vocant. Sunt autem has papulas rubentes , Se afperas aliquantum, per fudorem in cutem ejedas; plerumque d capite ad calcem ufque,cum fummo pruritu, Se affiduo fcalpendi defiderio erumpentes. Hxc exanthemata magis afficiunt recens adve- nientes , ut Se Mofquitarum punduras , quam eos , qui aliquamdiu morati fiint ; ita ut , deridiculi ergo, hic inter noftrates di&erium enatum fit, Eum qui hoc modo affedus fit , effe O rang Barou, quod no vitium hominem fignificat , Se propterea culices , & pa- pulas, fibi tributum , e lade , Se butyro , quod eum devoraverint, petere : nam qui hic diutius haslerunt , fe Or ang Lamme , id eft veteranos , gloriofe nominant. Hasc porro mo- leftia, cum a natura expellente fiat, inter affedus cutaneos tantum recenfenda venit : fed tamen temere habita, ut Se morfus culicum, unguibus fcilicet cute aperta, ulcera, fie pe cacoethea , & maligna , oriuntur , difficilia fime fanatu. Sic negle&a [olent incendia [umere vires. Vt itaque pruritui ifti moleffiffimo occurramus, acetum cum aquamifeeri jubeo, ad- dito Nitro , feu fale Prunellas , eoque corpus linteolo immerfo tingi : vel , fi acrius de- fideres , addendus Limonum fuccus recenter expreflus. Qua: quamvis primo acrem doloreminferant, tamen is cito evanefeit , Se multo magis tolerabilis eft , quam pruri- tus ifteinfignis. Hoc denique medicos, & chirurgos obiter monitos volo, ne in his pa- pulis purgationes , quantumvis leves , inftituant ; ne materia acris , Se biliofa , ad inte- ftina delata Dyfenteriam creet : fed vel potius natura: hxc fananda relinquant : vel fudo- rificis excretionem hanc adjuvent : Nam ego , per incuriam, & imprudentiam quo» rundam , hxc infortunia evenire non femel vidi. C A P V T X I X. De Tophis gummatis , cv ulcerationibus Endemis in infula Amboyna , &- Molueris praecipue; quas nojlrates > fc aiimfcopft potfxtn yoeant . ENdemius, feu popularis quidam morbus in Amboyna, & Moluccis infulis praeci- pue, oritur , qui fymptomatis fuis admodum fimilis eft morbo venereo. Sed in his inter f e differunt , quod fine congreffu venereo quoque nafei folet. Erum- punt in facie, brachiis , Se cruribus Tophi, feu Tumores, duri primum, Sefcirrhofi, Se tam crebri per univerfum corpus, quam clavi, Se verrucae oriuntur in manibus, Sepe- dibus in patria; fi vero eos ulcerari contingat, materiam lentam ,Se gummofam a fe red- dunt. I l 34 1ACOBI BONTII HIST. NATVR. & MEDIC. Lib. II. dunt , attamen tam acrem , mordacem , ut profunda , & cava ulcera inde oriantur , cum labiis callolis , &c inverfis ; foedum , & deforme malum , & cum lue venerea con- veniens, nili quod tanti dolores non adfint , nec caries in offibus tam facile oriatur, nifiper curantis incuriam. Hicaffedus originem trahit, primum ex peculiari coeli & foli illius genio ; tum ex aere , vaporibus lallis , e mari undique afcendentibus infedo > cibis praeterea crallis, &c melancholicis & pituitofis, utfunt pifces marini, quorum ma^na captura eft : quibus incolae affiduo vefcuntur, quod reliquas annonxfit fatis in- dica reffio. Magnum etiam momentum huic malo adfert ufus placentarum , quas vi- cepanis , per totum illum traflum edunt ; & ab incolis Sago vocatur , & cft e cortici- bus arborum excuffa farina. Adhxc confert potus importunus liquoris cujufdam Sa- guer vocati, qui ferme eodem modo ex arbore elicitur, quo e palma Indica feu Co- quos arbore liquor ille, quem incola: Towac ; Lufitani Vinho de Palma vocant. Immo- derate lumptus nonfecus , ac vinum , & cervifia , inebriati caput , & nervos , infeftat , hinc etiam in his infulis crebrior cft illa Par alyfeosfpecies, quam Beribcni, fupra dixi- mus,appellari. Quantum ad curam attinet, ea, fi recens fit hoc malum, non admodum difficilis eft. Sin inveteratum jam, moleftior eft curatio. Porro iifdem ferme reme- diis cedit, quibus lues venerea, obftru£Honcs lienis, Leucophlegmatia, &: ipfe Hy- drops , &c exteri chronici &C rebelles morbi. Decodta itaque parentur e Chinx radi- ce Sarcaparilla, Guajaco & corticibus cjufdem; quibus incoquantur Anagallides aquatici, leu Becabungx,M. ij. Poli peccans materia vehementioribus catharticis edu- cenda eft: nam levia nonprolunt. Talia liant Extrafl. guttx Cafcnbodja, Elaterium, &c, fi his non cedit, adchymica, & mineralia, deveniendum eft: ut funt Mercurius vitae, feu Butyrum Antimonii , Turbith minerale j tum Mercurius prxeipitatus albus. Vn- cmenta quoque Mercurialia, fecundum artem parata, externe adhibenda funt. Qux omnia e Cro/lio, & aliis dodioribus , & verfatioribus Chymicis, petite. F I 1^1 S LIBRI S E C V N D L DISSECTIONE CADAVER VM AC atTo^a DE.SVMPT'1: QujE praecedentibus jam didlis non parum lucis adferunt. OBSERV AT IO I, ■ . . ' - - f : -r T)e quodam y eSpaJmo , mortuo . Iks quidam , cum per integram nodem, ebrius in folo decu- buiflct, evigilans tam repente Spafmo correptus eft, flexo in po- ft erior em partem corpore, ut omnino rigidus, & incurvus per- maneret. Ipfe in Nofocomium delatus noftrse cur^e mandatus eft. Nihil deglutire poterat, & turbide loquebatur , tanquam ex loco fubterraneo vocem emittens , truculenter nos intueba- tur ; cui cum omnia fruftra adhibuiflemus remedia , ( quas fiipra in Methodo Medendi videre eft , ) ille poft feviflimos crucia- tus , intra quatuor dies interiit. Libuit mihi caulam tam atro- cis mali indagare, itaque adhibito Magiftro Andre a Durao, Nofocomii Batavict chirurgo expertiflimo , cadaver aperuimus : Vitalia, ut cor, & pulmones , & Naturalia mem- bramur hepar , ventriculum, &: lienem, omnia integra invenimus. Itaque ( quodres erat) fufpicati, malum altius hatrere, Cerebrum ad ventriculos ufque diflecuimus , quos repletos invenimus materia quadam vifeida ,& glutinofa , colore luteo, vitello ovorum perquam flmili : fed foetida admodum : haec incumbens principio nervorum , tam fasva lymptomata infubjedis partibus excitarat. Venae intercurrentes utramque cerebri meningem, admodum turgidae erant biliofo fanguine: Obiit anno 1 6i9,mcn-' fe Februario. Eodem modo, pauco poft tempore, afledus fuit fignifer, qui in arce, val- li Rubini dida , pradidium agebat ; led hic praeter prasdida lymptomata , Ipafmo Cy- nico in dextra maxilla, torquebatur, ita ut loqui plane durante ifto par oxylmo non pollet intra 24 horas ex vivis excellit; juvenis , li quis alius , fortis, &robuftus. ’ • ' ’ ■ ' ' ' • ' • * ’ — '• • V • • « : ‘4 1 •»' .... OBSERVATIO II. t De Ththijico quodam > & Empjematico. HEnricus NN. mercator Danus, decumbens in aedibus Ambroftivander Keer, hu- jus urbis Scabini, poft mortem, a Magiftro Andre a difledus fuit: uterque lobus pulmonum , non tantum ardecoftisadnatus erat , fed etiam inferius diaphra- gmati,ut line laceratione, inde avelli non poflet.In dextro laterejubi majorem dolorem fenferac , inventa funt fragmenta bronchiorum , & fubftantiae pulmonum avulfle 3 cum fanie copiofa ; qualia , dum viveret , in magna quantitate excreare conliieverat; vox illi erat clangofa , qualis gallorum Africanorum , aut Calecutienlium. Laboraverat lon- go tempore antea fputo fanguinis } unde hujus miferandi mali principium ; quo etiam , extreme extenuatus, obiit 1619, die Augufti 15». O B- 5^ IACOBI BONTII OBSERVATIO III. De Dyfenterico. EX mandato Domini Generalis, ego , &C Magifter Adamus, ^4 reis Batavic* Chirur- gus, aperuimus aliquot cadavera exDyfenteria mortuorum: inter qua? corpus militis cujufdam , e diuturna Dyfenteria vita fundi, quas tum temporis, cum ob- fefTi edemus a lavanis, tanquam morbus epidemicus gradabatur. Et invenimus in- teftina vehementer inflata, '&c eorum interior em tunicam plane abrafam; Tum folli- culus fellis , quod maxime in eo mirum erat , repletus , &c diftentus erat , humore len- to vifei do , alboque inftar pultis ex Amylo, quam noftra: mulierculae gtfpffel vo- cant: Bilis autem nc quidem veftigium relidum erat, 1619. Nov. 14. OBSERVATIO IV. De quodam Tulmones plenos Ture habente . ANno 1 6 menfe Maio , aperuimus cadaver nautici focii, ex Phthifi mortui , cujus pulmones fubftantia &: colore externe fani apparebant , quibus tamen difledis, exiit pus copiofum, viride, &foctidiflimum: dexter autem pulmonum lobus coftis adnatus erat. Quod obiter notandum in plurimis , quos aperuimus , nun- quam finiftrum lobum folumadnatum vidimus jfed vel utrumque, vel dextrum tan- tum. Ratio (ut ingenue fatear) me latet, nili forte, quia in dextro latere tantum vena azygos fine pari eft, qua: in Plcuritide, tuili valida rupta, hanc amurcam a fc rejicit ; unde etiam in dextro latere Pleuritides exquifitas magis oriuntur. OBSERVATIO V. T)e Empyematico fanato . Miles quidam , cum potu Arae apprime (e ingurgitaflfet , & ferme flne fenlu, & motu in arcem ferretur , credebamus ipfum ifta node fupervivere non pofle : ille tamen, partim evomita, partim edormita crapula, poftridie in dextro latere Pleuritide exquifita correptus eft ; cui , licet poft (anguinis miffionem , dolor ali- quantum fe datus edet : tamen inflammatio in ulcus , & inde , eo rupto , in Empyema deflit, materia, in dextro latere, fuper diaphragma effufa. Erat adhuc viribus fatis con- flantibus , neque febris jam tam vehemens vigebat. Itaque inter quartam , &: quintam coftam cauterium potentiale^ quod vocant, applicavimus, dein fcalpello efcaram por- ro aperuimus. Indeque effluxit fanies copiola, cum ramentis , & particulis aliquot membrana: fuccingentis coftas,jam putrefadx. Et ille, adhibitis opportunis Syrin- crationibus, convaluit prseter fpem, &, cum hxc Peribimus , Malaccam verfus na- OBSERVATIO VI. De infigni Cranii fractura. NAuticus quidam fbcius , dum navem, in ftationehic ftantem, a (ordibus , quas in mari contraxerat, cum ejeteris purgaret, &: conto fcapham prohiberet, nc temere navi allideretur,dumfe inclinat, ut funem,qui(caph:einfei ius impadus impedimento erat , auferret , trifti fato, fcapha navi undarum pullu impegit , &: caput ipfius, quod intra fcapham &: navem medium erat, ita collifum eft, ut totum cranium comminutum crederetur ,ipfe mutus repente, & fanguinem,per os, aures, & nares reji- ciens , inde delatus eft in Nofocomium. Huic jam , ut putabamus , dcfperato , cum Mag. Andreas , &: ego feriam manum prseftarcmus, Primo a pofteriore capitis pane con- r \ ( 37 HIST. NATVRAL. .& MEDIC. Lib. III. -ludionem -ingentem invenimus ; quam , podquam aperuimus, plurimum concreti (anguinis inde extraximus. Poliero die, cum jam mundatiora edent omnia, cranium in multa fragmenta comminutum apparuit: hinc cum aliquot particulas exemide- mus, reliquam curam (ut in tali cafii decet,) aggredi fumus. Ille porro hxfit in- ter nodras manus circiter fex menfes, quo tempore totum illud os, quod circum- fcnbitur Sutura Lambdoide, per fragmenta exemptum efl, paulo fupra illud foramen, cui inferitur prima cervicis vertebra, dentiformis di&a. Ille quidem , optime (anus , Novemb. menfe patriam repetiit, appofita poderiori capitis parti femigalea argen- tea, ei , in eum finem , donata a Domino Generali Coen , ut cerebrum ab i&ibus ex- ternis tueretur. ; ___ ■ . ' . ' ) : t. ss : ... > • OBSERVATIO VII. De Chronicis , & implicitis morbis in uno fubjeBo . . % ' ' 'T I - : * \ j -• ANno 1 619, Septembr. 5 , diffecuimus cadaver militis cujufdam Germani , qui ferme per integrum annum languerat , fluxu ventris xruginofo , tuffi fieca , &; indigni refpirandi difficultate , &c. Mortuo eo , Omentum , & Mefenterium repertum fuit ferme abfumptum ; ita ut inteflina fibi invicem adnata , vel potius nullo ordine inter fe confufa edent , parvulis villis hinc inde enatis. Lien erat tontra&us in minimam pila; magnitudinem, & rotunditatem , ita ut Renes fiibjebti longe majores edent. Iecur tam varii erat coloris , luridi , pallidi , davi, &: viridis , ut miraculo fpe- flantibus nobis edet. Cydis fellis longe major folito, repleta & didenta erat bile xru- ginofa: V entriculus,& Intedina erofa,indgnem quoque hujus humoris copiam retinue- rant. Praeterea e vitalibus dexter lobus Pulmonis codis &c Diaphragmati erat adnatus, ut invicem continui viderentur. Videant benevolile&or es, num mirum fit, difficiles ede curationes , cum tot dmul mala concurrant, quod non in hoc uno , fed plurimis fubjcdis,reperi. Et hoc nobis prxdat nimius potus maledidi Arae, ex Oryza & Holo- thuriis confedi. Et quoniam dicunt feriptores Phyfici, Leporem marinum, ( qui, ut &c Sepias, de Holothuriorumfunt genere) venenofa & peculiari qualitate , Pulmonem erodere dubens in eam fententiam defeendo, omnes idas immundities eandem tabid- cam vim habere, &c. OBSERVATIO VIII. *De quodam, ctii vena cava Joco [anguinis > repleta erat adipofa &* medullo fa fubJlantU quadam. SEptembris 7, Anni 1 619, me prxfente, apertum fuit corpus cujufdam civis Bata- vi ends , qui per tres annos languerat miro & incognito affedu : Nam dfuper um- bilicum, aut circi ter, quis manum inpofuidet,pulfus, qualis cordis, & arteriarum, tam vehemens fentiebatur, indar falientis infantis in matris utero, quxjam partui vicina cd, ut manum elevando repelleret. aEqualem fuide hunc pulfum cum arteriarum &c cordis, hoc modo deprehendi; Sinidram umbilico xgriimpofui, dextra arteriam, circa carpum, tetigi; invenique in fydoles, & diadoles intervallo plane convenire. Vnde ego datimconjeci,arteriammagnamlaborare; quod &podmorteminvenimus.Nam vena cava repleta erat, loco fanguinis, adipofa fiibdantia,& medullxfpinali admodum fimili, qux, pondere flio, arterix vicinx incumbens , dum illa e contra idudonus a fe rejicere conaretur, hunc pulfum excitabat. Arteria magna duplo folito laxior erat, & repleta fanguine nigro , & ferofo. Cor etiam Magijler Andreas didecuit ; quod , folito ma- jus, & daccidius inventum ed , & fpongiarum modo comprimebatur ; tum uterque ejus ventriculus amplior, & etiam fanguine ido nigro repletus. Qriis, rogo, mortalium non obdupefeat, taliter affe&um, tam diu vitam protrahere potuifle ! Iecur erat vividi coloris, & confidentix, nid quod communem menfuram ferme duplo excederet. Cy- dis, qua bilis continetur , etiam bovinam magnitudine xquabat, eratque intus referta D cholera > > 3 8 : I A C O B I B O N T I I cholera ex nigra viridi , lenta, &: tenaci , craflitudine fyrupi fpiflioris, aut potius extra- . i *• X Miles Angliis, cum inflammationem primum Hepatis paflfus eflfet, & fruftra ten- talfemus ea , quibus opus erat, dolor fc remifit quidem :fe ddefiit malum in fluxum Hepaticum ; tumore, qui ante erat in hypochondrio, plane evane- fcente. Cum hoc modo per fexferme menfes languiflfet, tandem ad extremam ma- ciem ita perdudus eft , ut ipfiflimam , qualis pingitur , mortem dixifles , & fic miferri- mam vitam cum morte permutavit. Aperto corpore invenimus loco Hepatis , folam membranam ipfumveftientem, fatis craflam, inftar facci, cui adhuc portio faniei, lo- tura; carnium fimilis , inerat, qualem tam longo tempore excreverat. Objit, i< April. rnenf / OBSERVATIO X. T)e F ulnere capitis > ubi perperam fijjiim Qdnium credebatur . MEnfe Maio,i 6z$>> vocatus fui a Chirurgo quodam, ut viferem militem in fupre- ma frontis parte vulneratum ; vulnufque , fermeante tres feptimanas , laxius inciderat , ferramento fuo credens, quodProvettam vocamus, dum afperi- tatemin cranio, &oflefrontis,fentiret, fiflriram fubeflfe judicavit, & etiamnum eratin ea opinione; Sed, dum ego oculos propius admovi, inveni, quam ille fifluram puta- bat, efle excurrentiam futura fagittalis (ut in iis folet natura ludere ) ufque ad nares. Itaque corripiens Chirurgum , oftendi ei errorem fuum. Interea ab aere os jam alte- rarum erat ; itaque curavi asgrum in Nofocomium deferri ad Magftrum iMndr&am , &C jam fextus menfis eft, quo fub curanoftra egit. Exemimus ipfi a futura coronali par- tem oflis ufque ad os temporale, feupetrofum, & ab altera parte non contemnendum fragmentum ; tum oflis frontis duas partes , qua; futura excurrente diftiridtar. Apud Magiftrum And . Bur&um etiamnum refervantur : &jam, dum hsec feribo , die io No- vemb. i62>', totum vulnus confolidatum , &: cicatrifatum eft, & ille, hac vefpera, itu- rus ad navem bene fanus ; & in Patriam , intra tres , aut quatuor dies, remeaturus eft. OBSERVATIO XI. De C^atibo fujfocanti in 3\(obilifjinio D. Ioanne Petii Coen , Cj 'e ner ali in Indiis Dnefecto. CVm generofus Dominus nofter Io annes Petri Coen , aliquandiu Diarrhoea laboraf- fet , &: tamen , ut illi erat fummus animi vigor , nihil de folita diligentia remitte- ret , dum opera , & munitiones bellicas ipfe coram infpicere vult , & tamen a mc aliquoties monitus , ut paulum quieti fe daret, & valetudini fux confixi eret, nega- vit,fibi tantum otii efle, ut decumberet, quali diceret praftagiens, Imperatorem flantem mori oportere. Tandem, decimo nono Septembris, 1 62.9, circa o&avam vefpertinam repente in arcem ad Dominum fum vocatus , quem inveni tegre fpirantem, cum tufli ficca ; externe membra frigebant, fudor aderat frigidus, &: glutinofus. Dcjedio per in- feriora erat admodum multa, flatulenta, aquofa, &: bullis plena ; vomitus prasceflcrat biliofus. Pulfus arteria; tam languidus erat , ut vix fentiretur , & ille quidem vermicu- lans. His ego omnibus -confideratis , adftantibus Ampliflimis Dominis meis Conlilia- riis India;, D. Antonio vanDyemen , &: D. Quirino a Raemburch , ftatim pronuntiavi, D. Ge- nera/em fupremis appropinquare ; ipfis re fubita attonitis , & tantum deliquium animi , ex vomitu , dicentibus , dum paulatim vires, & fpiritus redituros putarent, cum pauco ante tempore cum ipfis difeumbens familiariter confabulatus effet: Ideoque dicebant, fc HI ST. NATVRAL. & AI EDIC Lib. III. 59 {e mirari 5 9l\od tam audader de ranro viro pronunciarcm : Refpondi modefte , mihi in more non ede : politum, artem meam ludibrio exponere, dum autignoralfe, autfefel- hfie viderer , fi fentennam meam non explicuiffcm : me tamen in eo optare , uti vati- cinium meum fallat. Interca. Dominus Generalis inter duodecimam , & primam nodis horam, fupervemente /palmo , quem momento temporis ante praedixeram , animam Creatonfuo reddidit. Qui Amplidimihujus Viri daturam & formam contemplati iimt , nihil miri accidiile iciant. Erat enim longa &: ereda cervice, alis leu fcapulis prominentibus. Complexione ex melancholica, pituitola, opportunidima ad phthifin & cat^rrhum fudocantem , quo etiam mortuus eft. Obiit anno Domini noftri 1619 Septemb. 15». 5 OBSERVATIO XII. De quodam ex vulnere in peffore mortuo. CIvisBatavus,A.»*»«Djv»gc Contagiofis , in I nd 1 1 s } AI orbis, OBSERVATIO t De Dyfenteria Epidemica. DVmanno i6z$, a lavanis Mataranenfibus obfidione cingeremur , Ampliffi- mus Vir Ceremus de Meefter , Senatus Indici Conliliarius , primum in febrem continuam mcidit, dem m Dyfenteriam , qux tum populariter gralTabatur s exoneians per alvum cum fecibus languinem nigerrimum, fummo cruciatu, &fce- tore: tandem, cum omnia remedia, qux excogitari ad hujus mali levamen potuif- fent, adhibuiffcmus , ex vivis excedit ; lupervenientibus , paulo ante mortem, exan- thematis nigris, & lividis , hmilibus iis , quxnoftri ’* g^rftoOttl vocant, cumludo- re frigido , male olente. Similiter .lacobwa Doorejlaar , Secretarius prodidi Domini Generalis , deMeefler , pau- cis diebus poft Dyfenteria viridi , & genere venenofa, mortuus eft , apparentibus co- piolis maculis lividis , in pedibus , & brachiis , ante didis re/pondentibus. OBSERVATIO II. De eadem Dyfenteria Epidemica. 17 ?dem tcQPore Guhelmm Wyntgis , dfei advocatus, mihi fraterna amicitia devin- \ dus , incidit m Dyfenteriam veram cum fummis torminibus, qux perdurans cum febre ardentidima per quinque aut fex dies , adhibitis omnibus, qux mor- bi violentia , ^neceditas fubita requirebant, cum fummo meo, & bonorum omnium moerore, juvenis optimus mortuus eft , apparentibus, tam crebris & denfis per uni- verfum corpus maculis lividis, ut (quod in proverbio eft) locus non edet, cui caput aciculx imponeres. 1 4o IACOBI BONTII HIST. NATVR. & MEDIC. Lib. III. OBSERVATIO III. De Febre ardenti, Dyfenteria , Vlcer ibus malignis ,&c. REvercndus, & Doiftiffimus vir, loanncs CdDAlUfitMyVC-Chi divini praeco, cires, idem tempus correptus eft Febre ardenti, fuperveniente Dyfenteria atrabiliaria ; quae cum per aliquot dies continuaflet, eruperunt fub axillis, in tergo circa lum- bos, &in inguinibus, etiam in collo, puftulas ac vcficae quasdam, plenas, & diftentas,purc viridi , & fubjedtam cutem ad carnem ufque erodente , quas nobis , prima facie , Ipem crifeos faciebant: fed Dyfenrerianon ceflante, &: Febre, cum Phrenitide, ingravefeen- te, probiffimus limul ac do ctiflimus juvenis , ex hac vita ad coelos raptus eft. Eodem tempore , liberi pulcherrimi D. Adriani Blocy, eadem Dyfenteria maligna obierunt. Dijfertatimculi> utrum Morbi Epidemici, & Tejlilentiales, etiam hic in Indiis Orientalibus gr a flentur ? HALc paucula , exfexcentis aliis, exempla eo in medium produxi, ut probarem, fruftra eos dixifle, qni, Peftilentiales, & Epidemicos, morbos in his locis graf- fari negaverunt: Quo nomine, alii eos appellent, mea nihil intereft. Certe mihi conftat, contagiofum hunc, de quo loquor, fuifle, &: qui plurimos fimul,ac cele- riter occuparet. Caufas,quaefb, audite, deinrcdte judicate. Obfeffianfte eramus, atri- ginta quatuor millibus Iavanorum Mataranenfium , Duce TommagomBauraxa , exper- tiflimo, inter ipfos, Sc .audaciflimo milite. Quotidie a noftr is excurfiones & velitatio» nes fiebant, faspe plurimis ex hofte, tum hic, tum in oppugnationibus, quas ferme fingu- lis no&ibus fiebant, defideratis: quorum cadavera in flumen prascipitabantur, & fum- mum fcetorem , & corruptionem, aquae conciliabant. Tum corpora hominum, & ju- mentorum , ex fame , & vulneribus, mortuorum , paflfim in campis , & filvis, infepulta jacebant , quae non levem contagionem aeri addiderunt. Praeterea flumen inficiebatur radice Serpcntariae , quam Indi , in profluente, aliquot mille corbibus impofitam , ma- cerabant , ut vensnofam qualitatem , &C glutinofam fuam fubftantiam, exueret, quam vidimus, fi vitrum aqua plenum reponeremus, per aliquot horas, in fundo, tanquam al- bumen ovi, defidere; Qua dein tofta, vice Oryzae, cujus incaftris fumma penuria erar* uterentur ; dum unico infiiltu nos pofle capi fperaflent, &: hinc minus fibi providiflent. Hsec non tam mira videbuntur iis , quifeiunt in Indiis Occidentalibus radicem Cafavij loco panis effle, cujus tamenfuccus expreffus praefentaneum eft venenum. Ad rem ve- nio : Adde his potum aquas fubfalfae : Nam , dum ventis e mari fpirantibus, ftato tem- pore aqua marina in fluvium impellitur, ejus alveum falfedine inficiebat :& nos pro- pter oblidentes hoftes , altius ex flumine petere aquam non audebamus;Ad hxc, cada- veribus infedum flumen, vermibus fcatebat, omnibus iftis adde tempus anni , quod tum calidiftimumfimul &: humidiflimum erat , propter afliduas pluvias tum tempo- ris , utpote a Septembri ufque ad Februarii initium, tum Solefupra verticem noftrum exiftente in linea ^Tquinodiali : Quas omnia me quoque, per quatuor continuo men- fes le£Io affixerunt, cumfummo vitas meae diferimine. Primo invadente me Febre ar“ denti ; fubfequente dein Dyfenteria , & augefeente, qua jam ante menfem affligi coe- peram , Paralyfeos ifta fpecie , quam Beriberii vocari diximus. Quas omnia Deo pro- pitio fuperavi, uxoreinterea, &: utroque filio meo,iifdem moleftiis, vexatis, & decum- bentibus. FINIS LIBRI TERTII. I A C O- i ( A 4 r IACOBI BONTII ANIMADVERSIONES i 2^ G A R C I A M AB O R T A. LIBER J? V A R T V S. N O T JE IN C A P v T III, Quod infctibitur , Ve Alciht, frnAffa. foetida , Imum, &• Malaiis , Hin' didta. Vomam pracedentia duo Capita abunde & fufficienter de Arn- baro & Aloe egerunt , ego , quod in ea commentarer , non ha- bui : fed quia Auctor hoccap. negat, non folum/e vidiffe hanc herbam , fed nil certi de ejus forma adfert ; ego quae de AfTa fce- tida planius comperta habeo, hic vobis fiippedito. Itaque planta e cujus radice AfTa exprimitur,magna quantita- te crefcitin imperio Perfico , inter Laram , & Gamaron civita- tes, quarum prima non longe diftat a mari , &noftris merca- toribus, & Anglis etiam, frequentatur. Eftque hac planta duo- rum generum. Prima, farmentofa, ferme ut Salix aquatica, ex cujus foliis, &ftolonibus incihs AfTa foetida per torcular exprimitur, quae, ut reliqui fucci , Sole indurata incon- hftentiam evadit , qualis eft Aloes. Secunda porro Affefpecies longe fmcundior exiitit, eftque fuccus exprefTus ex ra- dicibus hujus plantae , quae craffifhmos raphanos , folia autem Tithymali folia refe- runt. Hujus genetis aliquot radices domi habui, a mercatore Armeno mihi ami- co donatas, qui illas huc e Perfia detulerat ,& etiamfi jam edent exfucca , tamen tam fortis erant odoris, ut totas aedes faetore replerent; qui inhietis vix tolerandus eflet. Quod Iavani, &: Malaii, & ceteri Indiarum incola negabunt, fe quicquam odo- rarius naribus unquam percepifte. Apudhos Hm\ hic fuccus nominatur, eftque in tam frequenti ufu in cibis condiendis , quam autor hoc cap. refert , ut propter hanc caufam una fit cum Opio ex praecipuis mercibus quae per Indiam diftrahuntur : Scfemper So- cietas Indica magnam quantitatem hujus fhcci in armariis habet, quam incolis lava;, permutatione aliarum mercium aut pecuniaimpertiantur. IN C A P y T iy. • De Opio. Fol. 2 i v SEcundoparagrapho hujus Capitis au dor mentionem facit Opii Meferi diCti , quod putat Opium Thebaicum fuiftb : nam in Agypto Theba ifta Centiporta extite. re :&Mefen , & contrade CMifri, EEgyptus hifce incolis , & reliquis Indis , eft. Faragrapho 3 inquit, eos, qui Opio utuntur, dormitabundos videri: tamen nil minus quam ftulta funt ha nationes in mercaturis exercendis ; armis, &arte belli, ab Euro- pais foi te fuperantur. Certe laudes hujus fiicci c Papavere exprefti, fi referrem , vide- rer Chymicis velle fuum honorem praripere. Hocfaltem dico, fi nobis de Opio, D 3 &: Opia- > ) II «/Vl ■ *il i- IACOBI BONTII \ , O piatis non c-fter profpechim , fruftra in calidiflimis his regionibus medicinam face- remus Dyfenterix , Chol erx , febribus ardentibus , & reliquis biliohs affectibus or- gafino turgentibus : & ne vobis fucum videar obtrudere, quid in noftris regionibus confectiones ex Opio tantopere celebrata, Thenacam , dico, & Mithridatium ; quid denique Philonium ? qux nifi Opio tanquam bahfuffultx eftent fruftra ab 11 - fectus tam manifefte juvantes quis expedet. Et profedo mfigms eft ofcitantia lfta, qux in abufum medicamenti, & minus bene prxparati, dicuntur , in ufum nobiliffi- mi inter omnia pharmaci velle referre , fine fundamento fxpe, acin Scholis hne Ex- superes porro Indi, exfoliis, & ftolonibus Papaveris, Opii fpecicm viliorem exeo- emunt nuam Soli porro' indurandam exponunt: hoc medicamentum vocant, qui- cue eo utuntur, contumehx ergo.P*# i ditioribus vocantur, tamquam fummmmanos, i proletarios dicas. Pauperiores porro in divites convitium regerunt; eos Affienu vo- cantes , tanquam fi luxuriam , & delicias vellent exprobrare. Affion enim , ac qmbuf- dam Amphion , Arabibus , & Indis , Opium Grxcorum eft :indeque magis adducor, ut credam fGrxculos , a vetuftiftimo populo vocabulum Opii derivafte, cum ab omni memoria illi eo ufi fint. Grxci vero tantum noxas hujus medicamenti videntur novil- /p ufum verum , & virtutes ejus plane divinas, non latis exploratas habuifle. 1 aro ego Extractum utiliflimum ex Opio, & Croco Indico, id eft. Curcuma; ad quod in extremis tanquam adfacramanchoram confugere foleo iinjamfermedefperatis Cholera, Dy - enteria, Phrenitide, & Spafmo, admodum frequentibus : fed hoc melius e Method. med. Indica noftra videbitur. in c a p v t v. j De Gummi cBenjom. Fol. 26. PAragrApho 18 , autor ait, Bcnjoiferam arborem valde efte proceram, & va- Ezo vero Benioiferam arborem in lava , ubi optimum Zenjoin colligitur , lonire alia Scie vidi , quam qua deferibitur . immo vero videtur planta . (feu fi arborem appellare malis ,) ex pluribus fermentis coalita , qualis eft Smilax afpera , ieu a 9 p - rlfa, nifi quod fermenta brachii ctaffitudinem aequent, vel etiam fuperent, itaut hscu medio fope truncus arboris continuus, fetis craffus, appareat. Subtus vero, & fupra Coe- lum per fermenta i fe invicem diffita liceat contemplari. Sipe quoque alia virgulta , a Benjoifera arbore ipecie plane diverfe, hac coali tioneincludunturqtaque li quis igua- rus diveriitatem foliorum in hujus arboris farragine videat, miretur faneiied hoc etiam fieri in trunco Aloes feu CaUmbu, poftea docebimus. Et porro «hujus feu ftirps, &u arboris , cortice incifo, fepi%e odoratiffimiBenjomigummi frufta aliquoties col- legi. IN C A P V T VIII. 'Dc Lacca. Fol . 2 9 . AVtor hic Formicarum iftarum , qua: Laccam elaborant, mentionem fecit, uni- cum hoc addo, quod Formica: ilbe alata: fune , «c coloris punicei , & fuper Ho- res , frutices , arbores, & herbas, circumvolitant, ex quibus , non lecus ac apes. Lacca: conficienda: materiam colligunt, Sc in communes operas conferunt i non alata: autem Formicx eam non elaborant. LK } QW -1 i;t> T. I N \ 1 HI ST. NATVRAL. & ME DIC Lib. IV. IN C A P V T XIII. T)ecTutia. Fol. 48. FAllitur vehementer nofter Garcias ab Orta, quod Turiam e cineribus cujuft dam arboris uri dicat : fcd confitetur, hoc fe auditu percepifTe, itaque deceptus fallit alios. 1 r Nam fit ex terra quadam, Argilla: inftar glutinofa,quam colligentes Indi,ollis in eam rem ex argilla , longe fortiori, quam in noftra patria , confedis indunt , & aquam ad- dentes , eam curiofe baculis circumagitant , dein fornacibus in hunc ufum effidis im- ponunt , & per ignem exficcata omni aqua , dein terra hac calcinata lateribus prae- darum ollarum, demptis fordibus quas in fundo haerent, Tutiam lateribus affixam abra- dunt, quam arcis inclufam venalem ferunt per totam Indiam, ejus enim ufus eft in de- pilatoriis apud hafce gentes, praefertim foeminis , dum fe in balneis , vel fluviis lavant. In Perfiae autem Provincia, Kirmon dida, hujus terras argillacea:,ex qua Tutia coqui- tur,aPerfis,& Armeniis mercatoribus, qui negotiandi caufa huc advehuntur, magnam copiam rcperiri non femel audivi , qui etiam ut lucrum ex Tutia , quam Perfica lingua ‘Tutyah vocant , uberius faciant , eam diftribuuntin lapidem Tutyab , «S c in pulverem ejus magis vilem , quam feorfim volentibus tum divendunt. IN CAPVT XVI. De Jgallocho feu ligno Aloes , Calumbac Indis dicto. Fol. 64 . Lignum Aloes prasterquam quod in Infula Sumatra, diredoin confpedu Iavx fita , nafcatur : etiam frequens oritur, & optimum in Champac , vicina Chinse regione, &in Chochin china. Ac quod cortice nudatum hinc in patriam fera- tur, non ideo evenit , quod fine cortice crefcat : fed quod faspequafi uno trunco etiam diverfae fpecies virgultorum, &ftirpium, temporis diuturnitate coalefcant, haud fecus quam in Benjuifera arbore fieri diximus : nam hoc mirum nobis videri non debet , cum fciamus,per artificium etiam diverfe fpeciei arbores aliena: fpeciei inferi. Cieterum hoc modo Incolas lignum Aloes , ab aliis virgultis & ligno feparant. Truncos Aloes cse- fos deponunt in ripis fluviorum in cceno & luto, ut diverfi generis lignum carie con- fiimptum fe a ligno CriUmbac> feu Aloes feparet , unde cortice Calambac confumpto, qui tam oleofus non eft , quam ipfum lignum , quod praeterea minus teredinibus ac putre- dini obnoxium eft , tale , quale in officinis in patria, ad nos quoque defertur. Lignum hoc porro Aloes guftu plane aromaticum efl Sc fubamarum, undeforlan Aloes no- men mutuatum eft. Pulvis ejus ad ferup. unius pondus fiimptus Cholera: prodeft , quam Mordexi incolas vocant , &c omnibus inteftinorum affedibus frigidis , & ventri- culi medetur egregie. Tum tineas, & afearides puerorum efficaciter necat. Chinen- flbus porro 6c omnibus Mauris ethnicis in facrificiis pro fuffumigio cll. IN CAPVT XVII. T>e Santalo. Fol . 6 8 . PAragrapho tertio audor nofter refert, pallidum &: flavum Santalum, plurimum in Tymor infula nafei, de quo hoc porro memorabile certo accepi , e mercato- ribus noftris, advehendi Santalini ligni gratia, eo commeantibus , In hac infula nafei febris continuae &: ardentis quandamfpeciem, quas fit e Synochi putridas genere, cum delirio & mentis alienatione mira; durante namque exacerbatione, qua: plerum- que quatuoreft horarum (nam hoc obiter fciendum eft, quamvis adapurexiam hase febris non perveniat : tamen exafperationes fuas habere , non fecus ac tertianas conti- nuas), ridiculas admodum adiones aegri edunt , id opificii , vel muneris imitantes , quo fani fundi funt ( ut latius in Method. medendi mea Indica) &c aftantibus rifiim excutiunt. Tenentur quoque bulymo, &fame canina infatiabili , utquicquidiis obtuleris, etiam D 4 foedum , > t IACOBI BONTII T-T foedum, (ut mos eft nauticis noftris fodis eo genere fcurrilitatis delectari) avidiffime devorent : extra exafperationem cam , extera lani , & mentis integrx. Hunc porro af- fectum ortum fiiuin trahere ex recens caefarum arborum Santali , cortice viridi, incolx certo certius affirmant : nam cortex tum virofi nefeio quid expirat , & cerebro inimici, tum cito in corporibus cacochymis ,&pejoris dixtx , ut funt nauticorum noftrorum, tales etfcdus edit. Sed latius in prxd. me&Meth. Antequam cedantur arbores Santali, cortice incifo exploratur ab expertis odor,num maturxlint & tempeftivx ad fecandum. Audor porro, Santalini frudus ait efle Cerafi magnitudine , baccas lauri non male referunt , nam exficcatas habui , & mafticati pur- pureo & morino colore inficiunt. Frudus hi avide comeduntur a Turdorum quadam Ipecie, ut baccx Orni in patria, quos denuo per alvum excernentes, arva &C montes no- vis arboribus conferunt, ita ut quamvis tanto tempore tot millia arborum csefa finta Lufitanis & noftris , tamen Sylvx nunquam deficiant. Porro cum Audor mentionem hic faciat unguenti ex Santali pulvere;Ego hujus com- pofitioms ufiim , in gratiam tironum Medicinas fubjiciam, & primum hocmodopa- r.itur. 'Y-. Santal. tenuifl' moliti, florum Champoc , florum Mogori, ana m. i. his parum contuli adde rad. Curcum. unc.ij. camphor. q.f ad gratum odorem: hxc omniain pla- no marmoreo lauide piftillo fiibigunt, addendo fub finem olei nucis Indicas recentis, q. f. Vng. formant in pultis confift. Hoc inungunt tam viri, quam mulieres Malaicx to- tum coipus, Sc quamvis propter flavum colorem, quem e Curcuma contraxit , primo afpedu foedum fit •> tamen fuaviflimo & faluberrimo odore nares ferit. Prodeft vexatis a Solis, vel etiam a febrili xftu, rigorem quoque in febribus tollit , & nimias vigilias arcet, impolitum quoque regioni ventriculi choleram liftit, cor roborat. Quae latius in prxd. Meth.. IN CAPVT XX. De Mac i. Fol 79. FEruntur c Banda , MAluccarum infula , grandia vala fidilia huc, perque reliquos aliquando (cum permiflione Superiorum) infularum circumjacentium tradus, plena Nucibus myrifticis , aceto ac muria condita : nam fine permiflu nullo modo efferre licet, quod infulae Bandenfes noftris armis fiibadx provincia Batavorum fadx fmt. Nuces has maceratas per diem unum , aut alterum , dein leviter excodas,faccha- ro condimus. - Cxterum de Cortice nucis hujus condito hoc didum fit , ac de nuce quoque ipfa , iis parcius in his locis efle utendum , quoniam oleofi, & pingues vapores exefueju.sin cerebrum elati , obftrudionem ventriculis cerebri afferunt , ac inde fomnolentiam , immo ftuporem quendam univerfis fubjedis membris inferunt. Et quod majus eft , ex nimio hujus Nucis ufii aliquot periclitari vidi , qui amplius quam per diem naturalem fine fenfu , & motu jacuere , tanquam Caro correpti, certiflimo indicio cerebrum, & univerfum nervorum genus non leviter correptum fuifle. Prxterea incolx in Banda , & jam etiam noftrates , ex viridi cortice Nucis Myrifticx pultem excoquunt non in- fuavem,qux ferme fapore refert lftud ferculum, quod in patria conficitur ex pomis aci- dis codis : fed qui ea pulte ufi funt, ex fide mihi retulere , ftuporis &C fomnificos jam di- dos effedus edere. IN CAPVT XXII. De Dipcrc. Fol. 86. NOn tantum Piper provenit in Malabar, ut Audor , i o paragrapho, ait: fed maxi- ma etiam quantitate nafeitur in Regno lava, prxfertim in Bantamenfi provin- cia: Prxterea crefeit abunde inlambienfi Sumatrx tradu,qui peculiarem Re- gem obtinet non liibjedum imperio Regis Achinenfis , qui potentiflimus hujus infui x Tyrannus. Ex hac provincia ab amico Rege, noftrx naves quotannis bis terve petunt. ' Quod porro h\iior$aragrap.uSo\.%9, inquit, aceto & muria condiri piperis racemos virides, verum eft. Ac quia aliquoties repetendum erit , id condirurx genus Indi ge- nerali « < HIST. NATVRAL. & MEDIC. L i b. IV. 45 nerali vocabulo Achar vocant. Ac tali modo condiuntur etiam Zinziber viride, ra- dices Galanga:, Caryophyllorum racemi. Hoc modo etiam faliunt Cucumeres juven- culos , quos Agurcas Lufitani vocant; pr.Tterea Mangas, addito Oepc , Allio , & Por- ro. Et certe in his locis, ad orexin excitandam, & ciborum concodionem, nihil la- nius reperiri poteft. Cum propter aeris inhoc climate calorem fimul ac humiditatem, ffibjeda: Capiti partes , ut liint Pulmones praecipue, & Ventriculus, affiduis Catarrhis infeftentur: ad hunc ufum Genifta quoque hic crefcens & Cappares e Perfla, & Surate, adferuntur huc. Autor porro, hujus Capitis parag. 1 2, refert ridiculam Indorum de Piperis qualita- te opinionem, quam etiam Iavani confirmant, nimirum quod frigidum fit Piper, credo, forte ea ratione, qua quondam quidam perverfi Sophifta: argumentabantur, ignem frigidum > & nivem feu glaciem , calidam elfe , vel ut Hyperbolice Poeta ai t,/V- netrabile 'frigus adurit : Contra quos tamen,bene monet Arifloteles, non elfe difputandum, nififola experientia; nili forte vellent, nimio ejus ulu, calorem nativum dilfipari, 8c de- bilem inde reddi ; aft illi ( credo ) tam alte non philolophantur. IN C A P V T XXVI. De 3\(uce Indica > Coquo Lufitanu dicla . Fol. 1 2 o. CArolu-s Clufms in annotationibus ad hoc Cap. fol. ii t iacobi- bontii vidi 3 quod in montibus circiter 14 Leucas ab urbe Batavia crefcat , & eo propter praedones Iavanos , Tigrides, excurrere non audemus, nos, non fecus ac Calcn- dulse flores exficcatos in patria , Nardum infundimus in aceto , ik dein Syrupum quo- que inde conficimus adverfiis frigidos vifcerum affedus , Hepatis nimirum. Lienis , & Mcfencerii obftru&iones, qure poftremas adeo frequentes funt, ut hinc mifere multi ex- tabefeant &C marafmo moriantur, fine dolore tamen, & pauco fenfii,de quo latius in Method. Med. mea. Acetum porro , & Syrupum hunc Nardinum, (certo mihi confiat) ad morfus venenatorum , ut Serpentium, Scolopendrarum, Scorpionum, &fimilium, valere impofita, vel intus fumpta : quod experimento comperi, prascipue in uno, qui morfus erat a fespente quodam, quem Lufitani Cobra de Capedo vocant, atque hujus morfus adeo venenatus , ut certe Lufitani hunc Regulum feu Bafilifcum efle putent, fed de eo aliquid inferius dicemus. ' Sequenti cap. de Iunco odorato nihil addo, quam quod Autor fallatur , qui dicat , lunci odorati nullum alium efle ufum apud Indos, quam fiibfternendis equorum cubili- bus,cum etiam eo in culina ad condiendos cibos, ut Calamo aromatico, Indi utantur, quapropter edam , quamvis in fylvis copiofccrcfcatj ftudiofc a mulieribus Malaicis in hortis colitur , tum quoque ad lavacra , fomenta , infefliones , utiliflimus cft 5 ut & ad omnes muliebres affe&us. Sc cum fit graminis fpecies, fimplicifque, & vulgaris Grami- nis ufus, in multis tantopere commendetur, quis neget, Gramen hoc piane aromaticum vires longe excellentiores poflidere. 1 N CAPVT XXXV. VeCojh. Fol. 13 7- . AVtor hoc Capite tantum unicum genus Cofti efle aflerit, quod fk. ego affirmo : nam vetuftiores Medici, fui tria Cofti genera diftinxere magis a carie , &ve- tuftate corrupta, quam a Cofio.Cofti porro radices huc e Cambodja plenis fae- cis adferuntur, cum plurimus ejus ufus fit in medicamentis apud omnes Indos, & Chi- nenfes prsecipue. Ceterum Coftus vulgato vocabulo inter mercatores Indos Pucho , Chincnfibus Potfiock , vocatur. Notas omnes haec Coftus habet , cum ea, quas hoc Cap. deferibitur. Cum ego primum radicem Cofti viderem, putavi efle Hellebori al- bi radicem , & nifi me odor monuiflet , in ea opinione adhuc hasfiflem , quia Cofti ra- dice per medium feda, tot initia fibrarum, quot in Hellebori radice, repenes Adul- terari porro radicem hanc, ut Autor ait, non credo : nam vidi ego integrum Picol , quod pondus centum , &C viginti ib , in audione decem rcalibus diftnbui. _ Autor fequenti cap. xxvni, de Radice Chinas , multas & veras laudes refert, xjai- bus e^o hoc tantum addo: quod hasc radix non tantum ad aftedus Venereos utilis fit : fed & ad omnes Chronicos morbos , qui hic communiter graflantur , ut funt Ca- chexia , Leucophlegmatia , Hydrops , denique Paralyfeos ea fpecies , quam Bertbcfum Meth. mea Indica Medendi vocari dixi, ad quam curiofum remitto, quod m meipfo, dum moleftifiimo hoc malo per quatuor menfes decumberem, expertus fum, cum an- te ejus ufum neque pedes , nequii brachia, commode movere poflem, quod & in pluri- mis aliis experientia didici. IN CAPVT X L I V. Vc Ligno Colubrino. Fol. 145. A It hoc Capite Autor, Lignum Colubrinum valere adverfus circuitus febrium A intermittentium; hoc verum efle non femel experientia didici, prascipuein -CjLTymorcnfibus febribus cum delirio, & faspe phrenitide, conjundis , c qui- bus, & de earum cura , alibi. Lignum Colubrinum hoc vehementer denfum eft , &, fi quando Indi velint eo uti, fricant fortiter cum aqua in marmoreo lapide , & friabile cum fit , teritur facile , ac fic cum aqua aut alio liquore argro exhibent , gu u e on ge amariore , quam lignum Aloes; valet quoque ad tineas , lumbricos, 6c afeandes, SC potenter ictibus venenatorum animalium refiftit. HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. IV. 47 Paragraphd porro tertio , mentio fit Serpentis fcujufdam , quem Lufitani de capel- la vocant ; hi Serpentes, cum irritati fime, duas bullas in cervice erigunt flavo colore, quales Rana: ifhepaluftres coaxantes, in temporibus attollunt, & hse bullse forfan co- ronae fpeciem Autori fecere. Gaeterum ferpens non multo traffior eft dicito minimo auriculari humano , in tergo colore efl nigro : in ventre ftrde flavo. Quod feq.paragr. dicitur de pugna Viverra: cum hoc Serpente, non adeo diflonum efl;, cum egofiepius a Felibus occifbs viderim, fed nunquam de carnibus eorum lapidem hunc didum volunt, cum nullus unquam eum venalem in foro viderit. Na- fcitur hoc porro modo lapis Bazar in Perfia, ut ab Armenis , & Perfis mercatoribus fide dignis certo accepi. Efl locus in Perfia Stabanon didus, trium dierum itinere fupra Laram civitatem celebre in Perfia Emporium , in cujus campis nafeitur herba quadam Croco , & Hermodadylis admodum fimilis , ubi caprarum copia pafeitur, in quarum ventriculis ex efu hujus herbula: hi lapides concrefcunt, qui apud Reges Perlia: in tanto pretio fiint fupra reliquos , qui in aliis locis gignuntur, ut magnus Xaabes, Impe- ratorum P erfarum ultimus, mortuus anno 1 62. 8 , inibi vigiles locaverit, ut omnes iftos lapides Bazahar qui certum pondus excederent, fibi vendicarent : Itaque, quod caufa materialis hujus lapidis, fit caufa fupra dida, non folum Armeni, & Perfie mercatores mihi retulere : fed idem ferme affirmat P. Texeira , Lufitanus, in tradatu fuo eleganti , quem Hifpanica lingua confcripfit, de rebus geftis Regum Perfia:, qui inquit , Infulam quandam efle inter Ceylon infulam , & tcrram"continentem chormandel , qua: a Lufita- nis ljla.de Vacas vocata (quod infulam yaccarum fonat) noftris naucleris etiam optime nota , in qua etiam nafeitur copia praedidorum lapidum, quam ob caufam etiam ibi multa: capra: pafcuntur. Atque idem autor ait , quod anno 1 5 85, hanc infulam maxi- ma & horribilis inundatio invafiflet, & etiam totam continentem terram chorman- del ^ ita utha:c infula tota fubmerfa fuerit , quaque fervari inde capr^ poterant , alio tranflata:, deflerunt gignere iftos lapides, quod pr^dida herba ibi non crefceret : fed elapfis paucis annis , cum infula falfugine maris liberata, rurfiis hanc herbam produce- ret,capra: ejufmodfiterum eo tranflata:, lapides hos, ut ante, produxere.FLec mihi vobis commu- 4g UC0B1 BONTII . communicare vifum eft > quoniam & mercatores noftri, &c Angli, idem certo confir- mant. Cseterum quantum ad hyperbolicas hujus lapidis virtutes, & facultates porten- tofas, non tantas in eo mille experientiis edodus inveni, alioqui etiam natura non pronus fuperftitiofas medicamentorum facultates facile admittere, nifi experientia id verum invenerim. Quoque idmagis credatis, lppides hi miferis Hircis, C>apris, tam molefti funt , quam hominibus lapides vefica:, & renum. Capra: ifta: non abhmiles valde lunt Capris Europaeis, nifi quod habeant ereda, & longiora cornua, & quaedam ex iis verhcolore funt pelle, ut Tigrides pulchro afpedu, quales duas in arce Bataviano- ftra quotidie videmus 3 itaque hx Capras prout magnum lapidem , aut parvum gerunt , unumque , aut plures , eo moleftius , vel citius incedunt , quod aftutiflimis Armenis > Sc Per fis perbene notum eft. Porro vidi & lapides Pazahar natos in ventriculis Simio- rum, qui teretes funt, &c longitudinem digiti aliquando excedunt, qui prasftantifli- mi omnium cenfentur. IN C A P V T XLVI. De Labide D orcino . Fol. 1 68. LApis ifte Malacenfis,cuju s autor hic tranfitoric meminit, in memoriam mihi re- vocat alterum lapidem quendam genitum in Felle Porcorum, aut etiam Ventri- culis Hyftricum, oblongis pinnis praeditorum, quem Lufitani propterea Piedra, de Puerco vocant , mollis , & pinguis eft attadu, ac fi faponem Hifpanicum trades. etro duos domi habeo, unum parvulum cx Hyftrice, alterum ex Apro, excifum. Infun- ditur hic lapis in vino adverfus choleram , quam Mordext Infulam vocant, & hic tan- topere timetur , quam peftis in Hollandia , utpote quas hominem aliquando folcat occidere pauciflimis horis : Prasgnantibus tamen hic lapis non bene datur : nam abor- tum provocare adeo certum eft, ut foeminacMalaicae mihi retulerint, ut fi quando menftrua eorum purgatio non bene procedat, fi faltem hunc lapidem manu gcftent juvamentum feinde fentire. Sed profedo mihi confideranti judicium humanum dc omnibus hifce concretis lapidibus in ventribns, & cavitatibus animalium rationis ex- pertium , ridiculum mihi videtur, lapidem concretum in vefica humana, & faspe e re- nibus elapfum , & per penem redditum, in nullo pretio haberi , cum homo non tantum fit animal longe nobiliffimum, & qui delicatillimis cibis vefcatur, & certe quod di- xi , de circulis iftis inftar casparum in lapide Pazahar repertis , fimiles circuitus & or- b A in lapide humano videre eft. Et ut propius ad externam fupcrficicm pervenias, ut lapides Bazahar, friabilior ,& mollior eft, donec ad parvum nucleum circulis ;his in- clufum pervenias, qui rubro fiio colore non obfcure lapidis originem e renibus eiie offendit. Nil porro de his lapidibus addo, ne videar eos elevare, &C lithotomos monere, ut vel cum periculo plures mortales fecent. Hoc certe compertum ha- beo, lapidem in vefica hominis repertum, urinam & fudores probe ciere , quod tem- pore ingentis illius peftis , quae anno 1 614 , & 2.5 , Leydam patriam meam, & re 1- quas Hollandia: civitates , miferandum in modum vaftabat, in penuria lapidis Ba- laartici nos exhibuifle memini, & fudorificum (aufim dicere) melius, & excellen- tius inveniffe , cum admixta Theriaca, aut Mithridatio , cum olei Succini , aut lum- peri guttis aliquot. I N t < HI ST. NATVRAL & MEDIC Lib. IV. 4# In Lib. 1 1 , Garciae ab Orta , De Planta quadam Indica, I a c . bont. Animadverilo. IN C A P V T I. De Arbore trijli diBa Pariz. QVod ha ec arbufcula no&u flores expandat, inde eam Lufltani Ar Sed tamen i* rediit cognitu* ante furor ; Namque gravem gemino Cornu fic extulit Vrfum > laciat ut impofita* Tauru* in aflra pila*. Idem i i HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. V. ji Rhinoceros. Cranivm Rhinocerotis. Idem Martialis id eod. lib. Epigr. 5» , adhuc clarius enarrat, hifceverfibus, quibus ( prout tum crudelia tempora erant ) Domitiano adulatur : Prajlitit exhibitus tota, tibi , Cafar , arem , J2u£ non pro mi fit pralia R hinoceros , O ! quam terribiles exarjit pronus in iras ! Quantus erat cornu , cui pila taurus erat ! Vbi porro hominem prolfcravit, a/perrima fua lingua illum lingendo enecat, tum cutem &: fubje&am carnem abradit ufque ad offa 5 hinc etiam /pinis ac vepribus liben- tilfimc vefcitur ; Lingua vivum occidit lambendo Rhinocerotis , Aulica faljidici ftc quoque lingua necat. Animal hoc , crudivorum non eft,ut Tigris, de cujus amicitia cum Rhinocerote pro- xime agemus : C as t erum de irritata: beftke furore aliquid addam , quod nuperrime accidit Secretario noftrse Civitatis Theodoro Iemmingio , qui cum nuper duo- bus aliis comitatus eques infilvam exii/Tet ex/patiatum, in paludofo loco in Rhino- cerotem cum catulo fuo incidit (nam hoc animal non fecus cceno, quam Porci Apri, libenter volutatur) qui illis vilis lurr exit, ac tarde recedens prasfe agebat catulum fuum lilvam verius , qui cum lafciviens aliquando reftaret, mater ipfum roftro protru- debat. Interea quidam ex eorum confortio pra: temeritate , equo inlidens,belluam in- E z jfequitur, V , > > IACOBI BONT1I fequitur,&: exerta machasra , quam gerebat, Iaponica, pofteriores partes Rhinocerotis ferit , fed ictibus non penetrantibus , propter cutis craffitiem, aliquot ftrias albae in ter- go Senatibus beftise apparebant. Quod patientiffime Bellua ferebat , quouique Ca- tulum fuum inter vepres & falifta , occuluiflet, tum enim repente converfa in equi- tem noftrum , cum immani grunnitu , Se ftridore, ejus caligis mordicus apprehen- fis, eas mordicus difcerpfit, materia levi, utpote Bombycina, fequenti, alioqui plane aStum de eo fuiflet: fed equus forte prudentior aliquanto luo reStore , retro fa- liit, Se infulam convertitur, inlequente iplos omni vi Rhinocerote, profternendo cum horribili fragore arbores, Sequicquid obvium ipfi impedimento elfet. Dum nofter eques devenit in eum locum , ubi focios reliqueiat , quibus vilis, Rhinoceros, eo dere- liSto, alios impetit, qui furorem belluas declinantes, poft duas ingentes arbores fe abf- condiderant , vix duos pedes intermedia rima afe invicem diftantes , & five hoc felici eorum fato , feu ftupore huic animali ingenito , evenerit, beftia folummodo per iftam rimam fummo conatu fibi viam quaerebat , & arbores , non fecus ac arundines, treme- re laciebat ; fed tamen craffities earum , frontis ipfius impetum infringebat. Interim dabatur eis locus Sclopetafua explodendi ('quae propter latrones Iavanos, ibi tum tem- poris vagantes , unicuique gerere mos erat ) & belluam adactis aliquot ictibus per ce- rebrum feriendi , & fic beltiam immanem proftravere , fuppetias ferentibus Mauris fer- vis , quiiltuc a dominis fuis lignatum miffi erant, qui animal hoc porro dolonibus , & fecuribus contrucidavere : Sed hoc erat vere excitare Crabrones. Porro , ut cum Pli- nio finiam, is refert lib. natural. hiftor. 8,cap. zo, haec verba: Pompeius primum Rhinocerotem Roma: in Ipedaculis fuis & ludis exhibuit, dicitque porro longitudi- ne fere Elephanto elfe parem: Sed crura ipfi longe efie breviora, inde quoque non tam confpicuum eft animal, quam Elephas, qui altis pedibus, & cruribus infiftit. Quidquid de Elephantum docilitate dicitur, verum eft: ac defino, fi prius Pli- nii & ALUani errores detexero , qui inflexibiles pedes , & crura fine flexuris Elephantes habere feribunt , quod adeo falfumeft :nam praeterquam quod homines tantum circa crura ac femora, articulationes habeant, Elephantibus praeterea flexuras in medio tibia- rum funt. Probofcide porro ( ut bene Plautus) tanquam manu utuntur in cibo capien- do, & ea in os ingerunt. In lava , quod fciam, non producuntur , fed quidem multi &C magni in Sumatra, quasnobis e regione in confpedtu jacet. Annotatio. Quia autem graphice depinxit Autor celebrem hunc Rhinoce- tem , &non nifi cranii a trunco avulfi iconem exhibuit. Operas pretium duxi totius animalis pi&uram acquirere , ut pofthac fimul errandi occafio auferatur. Quapropter elegantem genuinam hanc belluas effigiem ad vivum in Indiis depiftam favore prae- ftantiflimi Viri, Ioannis N^tenbogaert, in Amftelodamo Hollandias Quasftoiis, hicof- fero. Cseterum non indignum quoque notatu, quod in difleftione capitii in cerebro repertus fit lapis, ann 1 6 $ o, huc ex lava allatus: Vifiinon imbellis, tadtu admodum gla- ber, durus, ponderofus, uncias circa duas pendens;pollicem fere longus, gibbofus,renif- que Porcelli figuras aemulus, utraque extremitate obtufus, exterius coloris coracini, in- terius ex fpadiceo undulatus: de cujus ufu altum mihi fil entium, donec qualitates peni- tius per experientiam revelatas fuerint. C A P V T II. QVoniam Tigris in patria noftra, magis fama , ac feriptis veterum innotuit, quam vifu, & quia multa de hac ferociflima Beftia, veritati minus confona fe- runtur, ego propter viciniam , quas nobis, quamvis invitis , cum hac fera inter- cedit, eam paulo exactius deferibam. Primum itaque quod Plinius difertis verbis ait lib. 8. Natur. Hiftor. cap. 18 , quod Tigris fit animal tremenda: velocitatis , manife- ftus in eo eft error : nam e contra beftia tardigrada eft , &: propter eam caufam magis homines appetit , quam carnem Bubalorum , Cervorum , & Aprorum , & reliquorum animalium, qua: hic paffim inSylvis, ut feras, vagantur. Tum Tauros, & Vitulos feros reticeo , quorum in Infula lava ingens eft copia ; nam hasc animalia, nifi ex infidiis im- petantur, facile ferociam hujus feras effugiunt pernicitate fua, quapropter quicquid 1 n Ani m % i i H1 ST, NATVRAL. & MEDIG. Lib. V. Tigris.' Eorum Venatur Tigris, ex infidiis hoc facit, dtim latens inter Vepreta, &fali£ta, in pr^- tereuntes beftias faltu tranfverfo irruit. Quod fi aberraverit, femel rugiens recedit , 6c circumit Sylvie aliquot fpatium, ubi rurfiis eas beftias pneterituras obfervat : Vnguibus prasterea prodam femper ferme in cervice ferit , ac unico i£tu , quodvis valentiflimum , & robuftiflimum animal, humi profternit , & exfu&o cruore , cujus appetentiifima eft, cadaver reliquum in Sylvas trahit, ut carne feexfatiet. Itaque Tigris libenter de- git, ubi homines fcitverfari , qui odore non funt tam acri, quam prasdi&alia, anima tum quod homines pernicitate pedum ipfiim effugere non valeant. Ego Tigridem e Felium genere effe dixerim : nam praeterquam quod capite, & reliquis membris, Ti- gridem egregie referant , etiam moribus cum ipfa plane conveniunt : nam Felis quo- que (ut notum eft) unico faltu Mures & Glires impetit , ac unguibus prius ipfos necat 3, quam devoret. Hoc clarius patet in Felibus magnis verficoloribus iftis, quae ePerfia, 6c infula Cypros adferuntur , qux hiatu , & ridtu , plane Tigridem referunt. Caeterum frequens eft in fylvis conterminis fluminibus praeterlabentibus , ut dum aquatum re- liquae feras eo adveniunt , ipfa ex occulto e fylvis, ac latebris luis exiliens , aliquam carum dilaceret. Tum quoque reliquis animantibus ingens terror Tigridis ingeni- tus eft propter ingentem ejus ferociam ; unde quoque non male Iavani eam Radjaou - tang vocant, quod Regem Sylvas fignificat. Denique robur hujus ferae incredibile eft : nam occifum a fe Bubalum, quamvis tribus partibus ipfa majorem, non fecus ac feftucam in Sylvas trahit. Ac ut id magis credas, Nobil. D* Generalis Petrus Carpenterius, circa, Sylvas infidias , &c decipulas Tigribus capiendis , ex folidis trabibus compa&as , locari curaverat, quibus intus alligatus Caper,balatu fi 10 Tigridem eo pelliceret: ac forte eve- nit, ut valvis reclufis, ingens Tigris capta effet, quas trabes, quamvis ferreis clavis liga- gatas, unguibus, quibus plurimum valet, a fe invicem divulfit , ac ita evafit , incolumi, & inta & in Ternata accidit capi aliquem qui ultra 4° pedes longus, Aprum in ventre gereret, quemexcifum coxerunt, & de eo Generalis D. Petrus , cum aliis qui adhuc in vivis funt, comederunt. Ego pellem unius feu exuvias domi meas habeo , longam pe- de 3 6, quem ipfe in fyl vis , (dum illas casderemus, ut hoftem eo melius confpicere pol- lemus , quitum in procindu erat) cum fbciis navalibus contrucidavi. Itaque cft ut Plinio facile fidem adhibeam in illis , Quas de maximis Serpentibus , quic Cervos to- to^ hauriant, & de Boa Serpente, qu^ tempore Claudii infantem deglutierat , dixit : cap. 14, lib. 8. Chinenfes , &: Mauri eorum carnibus avide vefcuntur , fed ego iis facile fu as delicias reliquerim. E 4 C A- > > IACOBI BONTII 56 C A P V T I V. De Lacerta quadam fpecie. Incoli s Leguan, ac Infeclu variis * IN Sylvis lavas, in paludibus, &: coeno , tum etiam in cavernis , &: antris , reperitur Lacertas quoddam genus, aut, ut aptius dicam. Crocodili terreftris fpecies, quia magis in terris, quam in aquis degit : nam quod forma ei refpondeat , figura hic ap- pofita latis indicat , magnitudine tamen longe infra Crocodilum eft: nam ex pluri- Lacerta, vulgo Leguan dida. mis , quos vidi, nullus ultra quinque pedes excreverat : ferunt tamen Iavani, fasvos , & majores in montibus vcrfari. Animal, per totum vertebrarum dorfiproceffum, ferra- tum eft, cute rugofa &c fquamofa foede viridi , &£ maculofa ; ita utfolo afpedufuoinfue- tis horrorem incutiat ; Hoc tamen tam deforme animal dempta cute, carnis eft albiffi- mi Cuniculi inftar, & ut aiunt, qui de ea guftaverunt, faporis delicati.Ridu eft magno, capite oblongo. Cauda totius corporis longitudinem aequat. Vnicuique pedum qua- titor digiti cum unguibus funt concefli. Porro, ut de Infectis reliquis in India hic aliquid dicamus, locus hic videtur poftulaf e: itaque tanta minutiorum Lacertarum campeftrium eft copia, pedem non ultra longio- rum, ut vix veftigium quis in gramine ponat , quin timidiffimum hoc animalculum alicunde exiliat : Eft praeter ea adhuc alia domefticarum Lacertarum fpecies, longe mi- norum praedidis, quas colore viridi e pallido eft, ac in laquearibus & ^dium parietibus degentes Mufcas , Formicafque venatur ; atque licet cum magna voluptate , infignem velocitatem earum confpicere in venandis hifce Infedis , & quam fe contineant im- motas, ac fi parietibus appidas eflent , donec praedam certam videntes, eam invadant, y erum quoque eft, quod Plinius ait lib. 9 Natural. Hiftonas, Lacertis caudas renafei , nam hoc in domefticis meis non femel animadverti , dum filioli mei lufitabundi , ba- cillo caudas iis decutiebant, quas tamen poft diem unum, aut alterum, adfblitumpa- bulum revertentes vidi , caudafque iis paulatimreaccreicere. Scorpiones quoque copiofbs, & grandes fert haec India, vidi enim qui partem quar- tam ulnss implerent , coloris e nigro cyanei , & fplendefcente : minufculi quoque hic plurimi funt , ita vix lapidem loco moveas , quin fiib ea aliquot Scoipiones lateant, morfus tamen, aut pundura eorum, tam venenofus non eft, quam in Italia, vel Hifpama. Scarabasi ita frequentes funt, ut nil ab iis intadum & illasfum remaneat , pras- fertim,fi quis in inferiore parte asdium habitare cogitur. Fitquehoc propter foli humi- ditatem,&: calorem, quas duo genitrix funt putredinis , idcirco habitacula in fupe- rioreasdium parte funt longe falubriora, quoniam ficciora, utpote qua: his beftiis , Formicarum myriadibus non ita infeftentur. Scarabasos autem hos Lufitani Caca-lacca4 vocant, quod ova quas excludunt, colorem,&lasvorem, Laccas f adi tia: reterant, ac, fi ea chartas, vel linteo,vcl panno denique, affigantur, totum illud fpatium, quod occupant. Blattarum inftar, exedunt. Eft praster ea Formicarum quasdam fpecies , qua; totas arcas linteaminibus repletas , &c cribro crebrius perforant, cum ingenti faspe mercatorum damno ; nam linteorum e cotonea contextorum, ingens per totam Indiam fit diftradio. Scolopendra etiam hicpaffim reperitur , cujus pundura tam acerbum dolorem in- fert, ut hominem ferme ad infaniam adigat : non fecus ac in patria Draco Marinus, quem i HIST. NATVR. & MEDIC. L r e. V, 17 quem Belga: prtttmatt vocanc : fedidhis hujus Infefli , ut & Scorpionis, oleo ex ipfis compofito fedatur, & fanatur. c a p y t y. Lacerte cujufdam, admodum y enenofa , fpecies , qua merito Salamandra Indica dici queat , quaque d 3gojlratibm d fono quem edit , Gecco "vocatur. Sanya Lacerta, rubris flellatain tergore guttis , ContaSiuque nocens } rviruh nyomit ore c venenum Mortiferum } Juperans qua dant Aconita noverca . Hoc tabo inficiunt , metuendi cufipide lava , Tela Juay& certam qua dant hafiilia mortem . Huic cedat Lybica dirus Bafilifcus arena : Cum tantum ‘vyindi lateat Jub fielle rvenenum. E St Lacertas quoddam genus venenofiflimum , cujus figuram , ad vivum ex- prefTam , vobis exhibemus : ejus morius tam eft virofus, ut, nili pars affeda fta- tim , aut procidatur, aut cauterio aduratur* intra pauciflimarum horarum fpa- tium, procul dubio adum fit devita hominis. Hoc de folo hujus Infedi atradlu ex- perientia didici, in decumbente quodam focio navali, in NofocomionoftroBatavi- Salamandra Indica. - — co , cujus pedori , dum denudatus dormiret , fuper currerat Lacerta hoc , &, fblo con- tadu , veficam per tranfverfum in mufculis thoracis excitaverat , qualem in cute oriri videmus, a ferventi aqua, quo pertufaa Mag. AndreaDuroo,Chirurgd hujus Nofoco- mii expertiffimo, emifit ichorem flavum , &c foetidum: fubtus vero caro, jam livida erat, & ad Gangronam tendens , quo etiam per duos latos digitos, impofitis topicis necef- fariis, & munito corde medicamentis Befoarticis , nonfecusac in Gangrona, deci- dit, non fine fumma admiratione & horrore noftro : Magnitudine paulum vincit hoc Infedum, communem Lacertam campeftrem; ita ut pedem circiter in longitudi- nem excurrat. Cutis eft coloris e viridi dilutioris , quem Belgice ^(C-QXOttl voca- mus, interftinda maculis rubris, acfi Minio tinda effet: Capite efl: Bufonis, oculis ma- gnis, foede protuberantibus ; Dentes habet tam acutos, ut eos etiam chalybi imprimat, quod vidi in hac Lacerta , his venenolum & lethale infert vulnus , nili pars affeda , aut ferro exuratur, aut novacula amputetur, dum Praetoris urbani fervus eum gladio trans- figeret , aperto ore palatum rubrum , inftar fornacis, apparet. Tardigrada efl: , & ubi pedes fixerit , vix inde vi ipfam avelles , non fecus acfi glutino cohaereret , quod etiam in hac deprehendi, dum chartae impolitam depingi curarem, quamvis mortuam , pe- des non nili cum chartae laceratione inde avelli poterant; quinque enim digitis pedum, acutis &C curvis unguiculis, armatis , prodita eft. Noftrates ipfum animal appolito vo- cabulo Gecco vocant;Quippenon fecus, ac Coccyx apud nosduum cantum iterat, etiam Gecco afliduo fonat, prius edito ftridore, qualem Picus emittit. Degit porro in arbo- ribus vetuftis cariofis, locilque humidis , laepe & , cumfummo, tam Noftratium, quam Incolarum, metu, circa cubilia verfatur, adeo ut Mauri cafas fuas integras demoliantur, ut hoc y ) SS ' IACOBI BONT1I ut hoc animalculum migrare faciant. Hinc optime convenit huic Infe&o, quod de Sa- lamandra Plin. lib. z?,cap. 4, his verbis refert: Inter omnia venenata Salamandrae f celus maximum eft ; caetera enim fingulos feriunt , nec plures pariter interimunt, ut omittam, quod reliqua perire confcientia dicantur homine percuffo , neque amplius admitti ad terras > Salamandra pariter necare populos improvidos poteft : nam ii ar- bpri irrepfit, omnia poma inficit veneno , & eos qui comederant , frigida vi, nil Aconi- to diifans, quinimmo fi conta&o ab ea ligno panis crufta incoquatur, idem venefi- cium eft , vel ii in puteum cadat, &c. Sanguis ejus e rubro colore ad pallidum vergit, Sc ut verbo abfolvam, ipfiftimum venenum dicas efte. Iavani fanguine, &: fanie hujus Lacertce,tela fua tingunt. Tum fceleftiifti veneni propinatores, qui hic utriufque fexus plurimi iunt, hoc animalculum e laquearibus fune cauda alligato fuipendunt, quod tum prse ira glutinofum &: flavum liquorem afliduo e gutture deftillat, quem exceptum fl(ftili fubtus appoiito colligunt , &: Soli expofitum, in maflam cogunt , tali modo in vi- vis hoc Infe&um alendo quotidie fervant ad aliquot menfes. Hoc veneno nullum ma- gis prxientaneumreperiri certum eft , ac puto de eo genere efte, quod Imperator Ne- ro Britannico per Locuftamfamofam Veneficam exhibuit, quod tam praecipitem mor- tem adferebat ( ut inquit Tacitus) ac fi ferro urgeretur. Vrina porro ejus tam acris eft, utnonfolumveficas excitet in quamcunque corporis partem inciderit, fed nificonfc- ftim fuccurratur , carnem fubtus nigram &: gangramofam reddit.Hujus morfui mederi reflantur Indi Crocum fiibterraneum Lufitanis di&um , quod planta fit, quae radicem habeat flavam croceo colore tingentem. Hxc eft radix Curcumae ofh cinis noftris voca- ta , quae quantas vires habeat, fuo loco probavimus. C A P V T VI. T)e Chamaeleonte in Infula Ictoa. SCio ego longe alia facie ab aliis Chamaeleontem pingi: fed certe eos iftud genus animalculi,velnon vidifle fufpicor,vel hic alius ab illorum Chamaeleonteait quic- quid fit, ego hunc ex fide deferibam , qui omnibus Lufitanis , & Malaiis Cambilon corrupta voce nominatur : Eftque frequentiflimum irfhis locis animal, fcu Lacertas Chamaeleon. fpecies , naturali colore eft viride, rubris hinc inde in tergo , maculis diftindhim. Cri- ftam in tergo habet, quam quietum demittit, irritatum erigit, ac tumetiamfub gutture bulla enafcitur,quod ubi videris, eft quod tibi ab eo caveas:nam acerrimos dentes habet, & Incola morfum ejus venenatum effe affirmant. Pedes anteriores flexuram habent unicam inftar brachiorum cubiti:pofteriores vero pedes funt multo longiores cum dua- bus flexuris : omnes tamen quinque digitis & longis unguiculis armati. Cauda longiui- ma,& verfiis extremitatem tenuiflimaqUam in gyros contortam geftat.De eo ego idem credo,quoddo<3:.Bcloniusait l.z. obfervat.c. zjjin haec verba: Chamaeleon fe mutat in varios colores, communiter viridis eft, tendens verfus flavum, & aliquando caeruieum colorem. Quod eft verifflmum,namhos duos colores , prae ira, vel metu ipfum induere vidi, ut qui domi in cavea aluerim hanc Lacertam aliquoties: mutare autem colorem in « BIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. V. fs> ejus corporis /peciem, cui infidet , nugaciffimum eft, u t& illud, tfento vidi tare : nam ut idem Belonim paulo poli ait,Mufcis, Formicis, immo Loculhis, alitur, tum Scar ahio- rum ea fpecie, quas Caccdaccas Noftrates & Lufitani appellant , quos in ventriculo plus quam dimidia parte eon/umptos inveni. Quod vero longo tempore fine vidu pojfit du- rare, hoc commune cum reliquis Infedis habet , ut Serpentibus , quos Circulatores circumforanei aliquot menfes pyxidibus inclufos fine ullo cibo circumferunt. Idem de Ranis dicendum, qua; integra hyemein fundo Paludum latitantes immobiles fub ulva latitant; itaque vere dicit poeta, quod minuat prasfentia famam. Atque hxc fimtquse de Chamelatonte certo comperi. Quo /pedat illud Alciati Emblema in adulatores. Semper hiat , fcwper tenuem , qua vefeitur , auram , Reciprocat Chamaeleon ; Ut mutat faciem , varios fumitque colores Pr&ter Rubrum vel candidum : Sic dr Adulator populari vefeitur aura ^ ) Hianfque cunela devorat : Ac filum mores imitatur Principis atros , Albi j & pudoris nefeius. C A P V T VII. Lacertus Dolans , [eu Dracunculus a Litus, Aera pervolitans junxijfe Medea Dracones Diatur : e lava ntim tulit has r volucres ? « - " / DEpingi hic curavi Lacerti quoddam genus volaticum , quod Belonius obferva- tionum /iiarum Orientalium lib. 2. cap.70, defcribitfub nomine Draconis vo- lantis ; /ed ita curfim hoc attingit, ut coadus fuerim beftiolam hanc paulo exa- Lacertvs Volans. dius de/cribere, utpote qui eam , nen mortuam tantum , fcdficpms vivam, hic in lava * * : ' • . vide- 60 IACOBI BONTII viderim. Belonius effigiem hujus Infe&i adfert bipedem, quum quadrupes fir, prae- terea duas bullas flavi coloris circa guttur externe gerit , quas intervolandum inflat, &: veli loco utitur. Cauda, pro proportione corporis, longa eft, verficoloribus pulcher- rime maculis cutis diftinda . Tum alse, alis V elpertilionum admodum fimiles funt, &: membranaceas, quas attollunt, hoc modo quo hic depi&um vides, alias ubi eas demi-, fere ad latus, vix apparent. Magnitudine funt duarum unciarum, grandiufculam do- mi habui , quas tres partes ulnae impleret. V olant quidem , fed non diu perfeverant in volando, ab una nempe arbore cum ftridore,in aliam tranfiliunt, quas paflus viginti,aut triginta a fe invicem diftant, non lecus , ac pifces volatici , qui Hirundines aquaticae Gelnero dicuntur, pauco, tempore fe ex aqua attollunt. Num venenatae fint hae Lacer- ta, compertum non habeo , Iavanifaltem negant, & eas, ut &: alias Lacertas, impune manibus tradant. Caeterum, Mulcis , Formicis , & aliis parvulis Infedis , viditant, in Silvis Iavx frequentes funt, & faepe grandioribus Serpentibus efca deveniunt , quod inter homines familiare efle , Plautus bene dixit hoc modo , Homo homini Lupus , potentiores innuens , minores deprimere folere. C A P y T VIII ' a Dmirabilis hujus exenterati Lacerti ibonem, quam exhibeo, ejufdemfpeciei, fed non ejufdem magnitudinis, eft, cujus Carol. Clulius exuvium in exoticis dedit. JLJL.In Infui xTajein flivis frequens eft. Nomen ejus vernaculum hadenus nobis in- cognitum ; verum ne quid pubi nauticas noftras innominatum eflet , placuit quibufdam Lacektvs S a m o s v s. Porcum, aliis vero Diabolum de Tajoan, appellare, fortaflisob miram &£ horridam fquamarum conformationem, quas irritata erigit. Animal eft duorum pedum lon- gitudine , Vulpis magnitudine. Totum corpus ab oris ad caudas &: pedum ufque extre- mitates , perpetuis fquamis nigricantibus, rigidis , & mucronatis , coopertus , excepto o-utture , ventrifque, & crurum infima parte , quae durioribus pilis leporinis veftiuntur. iidemque pili hinc inde erumpunt in dorfoexipfis fquamis. Magnitudo fquamarum pro diverfitate partium corporis dilcrepat ; omnes ad exortum ftriatas, ad finem quafi leevigatas. Cauda eft Valida, fere pedem longa, prae exteris membris mira fquama- rum textura ornatur : earum enim, quas ejus latera utrimque claudunt , forma pror us a reliquis diflimiles,namplanz nonfunt,aliaruminftar,fed cavas quafi incurvatae, quia pronam & lupinam laterum partem tegunt.pedes breviufculi palmam circiter longi, po- fteriores quinque unguibus brevioribus, anteriores tribus oblongis, cralfis, fed imbelle curvis, armantur, ficut in Brafilicnfi Tautatuloti-, quibus, asque ac illa, Formicarum & er mium latebras detegit, prasdamque qualemcumque mordicus tenet. Capite & pro* mufeide non eft porcino, ut jlrwadilho, (cd tenuiori &: acutiori, more Talparum, quo ter- ram commodius evertat, paftum iturus, Lacertis, aliifque Infettis, infidiatur, quibus pin- guefeit. i HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. V. e cBahy-%ouffa. Qvia Author noiter 1. nonnus , ledulus alias Naturalium in Indiis indagator , hujus animalis non meminerit, ego ejus genuinam figuram &c defcriptionem ab Indiarum noftratibus confiliariis, fide dignis, fuppeditatam, operas pretium duxi addidifife. Quadrupes hoc inufitatas figura, monftrofis beftiis afcribuntlndi, quod Baby-Rovssa, &: Grani y m. a diverfa? fpecici animalibus, Porco fcilicet, &: Cervo, pronatum putent.Reperitur tan- tum in infula Bouro, triginta milliaria diftante ab dmboina. Nec alibi terrarum ab ali- quo vifum fuiffe omnes teftantur. Eft majoris Canis vel Cervi magnitudine. Pilos ha- bet more Canis venatici, fufci &c grifei coloris,inftar Gliris. Capite & roftro eft Porci- no, oculis 8c auribus parvis. Cauda tortuofa, Porci asmula,pedibus & ungulis Cervi- nis. Velox & ferox habetur animal , & longasvum quoque, fi Ariftoteli fides , dicenti , quibus plures fimt dentes, eorum vita, magna ex parte, longior. Sceletos capitis ( cujus accuratam iconem hic exhibeo, favore optimi viri D. Swa- merdami pharmacopori Amftelodamenfis,&: rerum exoticarun?inftrudiftimi) , Vitu- lini eft magnitudine, cx validifiimis oflibus, imprimis utriufque maxil la? , confirmatus. Quibus ab utroque latere pofterius verfus fauces, duodecim circa dentes, molares di- di; anterius autem initio roftri fex incifores inferiori maxilla: , duo grandiufculi fu- periori parte inferri fiint , & more aliorum brutorum rapacium , bucca vel roftro te- guntur. At vero loco caninorum dentium cx intermedia maxilla; inferioris parte duo validi infignes eredi dentes erumpunt roftrumque perforant. Semipedis fimt longitu- dine, pollicis craffitie , paululum incurvati, inftar dentium Apri, quibus hoftes fuos in- vadunt. In fiiperiori denique maxilla? parte ab utroque latere proceffus offei concavi apparent , ex quibus promanant cornua, digitum craifa, duas palmas longa, glabra, &£ dentium inftar la?vigata, fed unci inftar incurvata, ita ut primo intuitu qua tuor corni- F bus IACOBI BONTII bus juxta fe pofitis videatur armatum hoc animal Baby-Rmffa, ac proinde ob dupli- cem rationem inter monftrofa habitum, primo , quod contra Ariftotelem, cornigera animalia in altera maxilla tantum dentes habere ,& primoribus maxiUae fuperioris . carere, teftetur. Secundo , quod idem Ariftoteles, nullam dicat inveniri animantem , qu.x cornua & exertos fimul gerat dentes. Cartera qux circa indolem hujus animalis dehderantur , quia fluxse fidei mihi vide- bantur , diftuli proferre , donec verita* magis elucefcat ; Ab advenis «que ac Indige- nis caro ejus inter delicias expetita, atque loco Cervinas apponitur. C A P V T X, De Corvorum , Co^^arum, & Tfittacorum, quadam fpecie, Mira eft quxdam in Moluccis , Sc Banda prxcipuc , Corvorum fpecies , qux no- ftratem Corvum roftro quidem refert : Verum in temporibus fimiliter pidus eft , ut Indicxift* Meleagrides, quas Belgx &aICOUffe*taMn vocant. Ro- ftro eft magno , crafto , parum acuminato, 6C ad rapinam compofito , naribus patulis; Corvus Indicvs. nigricantibus , afpedftu fcedis. Capite & collo oblongis , nigricantibus «nnimniip dicntis. fatis validis unguibus, oblongis, cur- oculis magnis , nigricantibus , af r1—" bx viridiftimi coloris , inftar Pfittacorum. Eft praeterea in Banda a OQS ’’ lumbarum quarundam albarum fpecies, quae fimiliter Nuces Myri icas imma decerpit, &: depafeitur , guftu quoque inde jucundo , ventriculo , ac inte ni lubri. . n Pfittaci etiam ibidem albi funt, vel potius Corvos albos eosnpminem,non ab adunco roftro, fed a rapacitate quoque : nam nodos aveftibusave unt,c lai , ■ A .dilacerant. Itaque apage a HI ST. NATVRAL & MEDIC L i b. V. £3 me has aves cum Simiis , & Pfittacis , qua: quamvis aci deledationem hominis n ata vi- deantur : tamen operam eorum non nifi damnofam reperimus efte. App cndix. T)e Psittaco parvo , E; ' X minorum Pfittacorum > genere, cui vulgo nomen P de Cj aliis , & Cj allinis , T^ayonibuSj & Avibus Taradij, Indicis. Sic querulae fum ‘-vocis ego fpeclanda Coturnix, Sacrat ego fum Phoebo : nam cumfe condidit Indo Oceano , parvis condor feu mortua plumis : • Pofera lux oritur , tum me cantare ‘-viator Audiet , & raucos crocitantem murmure bombos. A Vis haec in filvis Iavae gregatim, ut Perdix, pafcitur , & quamvis etiam cicuretur , & cum pullis filis comitata femella, non lecus,ac Gallina:, in areis aedium cir- cumit, mares quoque nonlecus, ac Galli, pugnaciflimi ulquead mortem inter le funt , [i'M * HI ST. NATVRAL. 5c MEDI C, Lib. V. 65, C O T V R N I X. Eant, colore plumarum vero Coturnici admodum relpondent: verum roftro paulo longiore, Ionum quoque per intervalla edunt, ut Coturnices etiam folent : verum is longe diverlus eft a Coturnicum voce, &: magis refert Ionum illum horribilem, quem Ardeas ftellares inter arundineta in paludibus edunt , quem Belgice J)3tt00C vocamus ; & quo longius continuant vocem, eo generofiores etiam putantur aves has. Casterum hae aves adeo frigidae funtnaturse, ut, E caveas inclufas non exponas folaribus radiis, & arenam iplis fubfternas , ftatim languefcant, periculumque vita: incurrant , Ideoquenodu, & occidente Sole, non fecus inle convolvuntur , quam Coccyx hyeme in cavis arboribus apud Nos , &: in truncis arborum, plumis luis fie obtegunt. Oriente vero Sole, ftatim cantant, iique fonus ad aliquot palfus exaudiri poteft, ut mireris tantillas aves, nam Columbum, aut Turturem, magnitudine non excedunt , tam gra- vem vocem pofte edere. Alui ego aliquoties in caveis tales, quas me advenientis au- roras admonerent , li quid ferio agendum eftet; na'm,fi quid negotii gerendum fit, id vel mane vel vdpertino tempore , commodifiime fiet, cum inutiles fere reddantur adiones inter diu , dum Sol fiimmo fuo calore omnia adurat, tum etiam lanitati hoc tempus diurnum maxime officit : fed de eo latius alibi. Gallis & Gallinis hasc Regio abundat , inter quos aliqui carne funt nigra , optimi japoris , & proasgris tanquamfaniffimi commendantur. Parvuli Galli e Zum adferuntur hic aluntur, qui tanta: funt pugnacitatis, ut quan- tumvis alium Gallum maximum aggrediantur. Pavones filveftres & domeftici , ut &: aves Paradifi ( quos apodes olim arbitrati fimt multi) in magna copia apparent; tam horum , quam illorum, caudis fe Indigenas exor- nant , iifdem in galeis pro criftis utuntur. T antum vero abcft, has Paradifi aves vel pe- dibus carere, vel aere nutriri, ut unguibus incurvis & peracutis parvas aviculas, Chlo- rides , Fringillas, & fimiles,venentur, eafque mox,ficut reliqua: rapaces aves, devorent; ut nec illud verum fit, eas non nili mortuas inveniri , cum arboribus infideant & fa- gittis a Tarnacenfibus figantur. Vnde etiam a celeri & reciproco volatu Hirundineo Hirundines Tarnacenfes ab Indis vocentur. Quanta porro frequentia fit omnis generis avium edulium in lava , in primo libro deConfervanda valetudine adum eft, ut funt imprimis, Rufticulas, Ardeas, Grues, Anates , Anferes , Turdi , Pici , Palleres , Fringillas , & alia: infinitse. F 3 C A- IACOBI BONTlI 66 CAPVT XII I. De jVidis Hirundinum edulibus. «Quid fcopulos Progne, quid mhofpita littora nidis Optas, per medias bos Gula quaret aquosi En Philomela tuum lacerayit ut Enfibus Jphyn , Chma cafas n vejlras dentibus e>* lacerat. Jphfid gemis infelix ! alienis parcere pullis Jfui cupis ? af propriis parcere defideras . IN traditi maritimo orae Chinenfis , aviculae parvae diicolorcs Hirundinum fpecie, certo anni tempore , ubi aeftus prolificandi eas invafit, e locis mediterraneis ad ma- re in fcopulos meant, ex fpuma maris bafin fcopulorum alluentis , tenacem quandam materiam colligunt, live ea Balaenarum , leu aliorum pifeium fit, femen , ex Nidi Hirvndinvm. qua nidos fixos aedificant , in iilque ova ponunt , &r pullos excludunt. Caeterum Chi- nenfes hos nidos e Scopulis avulios, ingenti quantitate per Indiam venales ferunt, gu- lofis infiimmas delicias, qui eos Gallina:, feu Vervecis, dccodto diffolutos, avide devo- rant , &: Oftreis , Fungis , &r caeteris gulae irritamentis, longe anteponunt. C A’ HIST. NATVR. & MEDIC Lib, V. 6? C A P V T XIV. Dica , feu potius Sturnus Indicus. Pfittacus Bois quamyis tibi mijfus ab oris lujfa loquar : njincit me Sturnus garrulus Indus . E Regione jediutn mearum in Batavia habitabar anus Iavana , ferva Chinenfis hortulani , quas Picam feu Sturnum Indicum alebat, valde loquacem, quem cum ego depingi optarem , fiepius rogavi , ut eam mihi venderet ; fed cum impetrare iftuclnon poflem, petii ut faltem tantifper mihi concederet, dumpidura exprimere- tur,quod tandem anus jegre annuit : fed ego caufam deinde intel- lexi; nam, cum obni- xe mulierMahumeta- nadipularetur, ne avi fibi carilhmas Porci- nam comedendam of- ferrem , atque ego id promififlem , avis pef- fima fubinde hoc mi- hi & pidori occine- bat, OrangNafhraniCat- jor Mac an Babi ; quod vult,Chriftiane canis, comedor Porci ; ti- mebat enim adutifii' ma Anus, ne ego, vel domedicimei,ofFenfi, avi huic Laridum gudandum daremus, aut occideremus hac contumelia irritati. Plumis cyaneis, &fubobfcure casruleis ac cinereis guttis interdandis Sturnum no- dratem refert, verum cridam flavam in cervice gerit , & caput nigris mollibufque plu- mis obfitum ed , ut contadu te holofericum tradare putes. Multo accuratius huma- nas voces imitans , quam Pflttacus , fed cum importuna fiepe garrulitate. C A P Y T x y. De Onocrotalo ave. Vamofum ingluyie contempla & gutture pando y Ei qui cunila nj oret , confpice Onocrotalum . Traditus e fi duplici {fic firipfit Plinius) abeo , Candidus afi plumis efie didetur Olor. Audiat hunc quifquam crocitantem ruoce mole fi a 5 Arcadicum dubitet rudere {credo) pecus. Externus multos ^vefiitus 7 formaque , laudat : Commendat tacitos linguaque muta <~viros . Impleti Baccho <~vocem fi forte refolyunt , Nil, mfi Brunones ? Potitio fque , fotiant. P Linius fagaciffimus naturae indagator Lib. X. Natural. Hi Aorne, C.xlvii. Avem quandam delcribit his verbis , Olorum fimilitudinem Onocrotali habent, nec didare exidimarentur omnino , nili faucibus ipfius inelfet alterius uteri genus. Huc omnia inexplebile animal congerit, mira ut fit capacitas. Mox perfeda rapina, F 4 fenfim S t v r n v s. IACOBI BONTII ONOCROTALV5. fenfim inde in os reddita in veram alvum, ruminantis modo, refert : Fiadenus Plinius , qui tam exade lianc avem mihi defcripfiffe , & delinealfe liiis coloribus videtur ,ut nil addi huic deferiptionipoilit. Nam colore eft albo in plumis, pedes Anferinos, vel Olo- rinos habet , rubros illos plerumque , voracitatis tanta: eft , ut etiam grandes pifces de- glutiat. Vidi unam ejus generis avem, quae vivum Felis catulum deglutiit, & cum in forum pifcarium veniret, Chinenfes pifcator es illi guttur colligabant, alioquin aftu- tiftima, & audax avis , momento temporis, cum fummo rilu aliorum, aliquot pifces furtim a tergo veniens deglutiebat. Inlitoribus lavas, 8c circumjacentium infularum, pifcatura pifeium vivit , voce eft rauca , & fceda, unde ei etiam nomen Onocrotali in- ditum eft , quod Tympanum Afini fignificat , <$C certe fi talis cantus fit Oloris monen- tis , quem tamen nullum aiidiifte puto, inluavisfane eft, nec tam gratus, quam Poetas ipfi affingunt. Sed Picloribus , atque Poetis Quidlibet audendi femper fuit aqua pote fas. CAPVT XVI. Appendix. Ve Fejpertilione admirabili. Vam Africa non folum,fed &c Afia atque America, monftrorum fit ferax, ut ex multis fupra narratis; tum quoque exhifcc Velpertilionibus imprimis liquet. II- li enim mGufarattaixxb Imperio Magni Mogolis gregatim Anferum filveftrium inftar, volitant, & circa vefpcram in aere vel arboribus penduli confpiciuntur,omnefque advenas ob inufitatam magnitudinem, molem, miram conformationem, attonitos tenent. Ac proinde Belgas, novitate rei haslitantcs, an volatilium generi aferiberent, Si- mias alatas nominarunt fatis incongrue. Quod membranaceis pinnis alarum loco utan- tur, quod itidem auriti fint, unguibus quoque, 6c quatuor pedibus praediti, pullofque, non ova, pariant ladent,caeterorum Vefpertilionum familia: aferibendi funt:Verum quod Felis fint magnitudine, ventre &: pedore crafTo & carnofo ; item quod a cervice capitis ad unguium ufque extremitatem membrana continuata inftai veli expan i, po- ne cooperiantur, a casteris quibufeunque Verfpertilionibus fiifcrepare videntur. Adde, quod velum hoc fubtus quidem membranaceum, ut in aliis, lanugine, venulis fibns HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. \\ V $ spertilio Volans. Vespertilio arte Extensvs. obductum appareat , fed extus perpetuis mollifiimis pilis, Cuniculorum more, canis &: ex nigro cinereis, mirum in modum veftiatur. Tum quoque plicis illis, quibus alx, mo- re aliorum, contrahuntur & relaxantur, deftitutum fit. Ita ut, fi conferatur icon cum Brafilienfis, vel cujufcunque Indici, Vefpertilionis figura, hanc ab illis admodum diver- fam reperies. Ne autem curiofus Le£tor quid defideret, duas exhibui figuras, alteram volantis , alteram tergo incumbentis & expanfi. 'Totabeftia eft longitudinis trium fere pedum, ejufdemque latitudinis. Cauda re- nuis, fpithamam longa, eaque quafiimmerla haeret eidem membrana:, qua totum cor- pus : m 7o IACOBI BONTII pus tegitur. Crura molliori quoque lanugine flavefeente oblidentur. Ex ultimis pe- dum articulis quinque ungues tenues, valde acuti & curvi , erumpunt , quibus mordi- cus tenet, quidquid apprehendit, imprimis arborum fru&us, quos depopulatur. Capi- te eft oblongo, afpedu foedo , ridu imbelli , dentibus exiguis, ad rapinam compohtis, auribus denique rotundis , parvis , ex tenuiffima membrana fadis. De Indole & generatione horum Vefpertilionum plura poffem addere , qua: mihi quidem fuppeditata funt apubenantica noftra ; fed quia variabant, & dubia: lamz vi- debantur, malui fiiperfedere eorum deferiptioni, donec veritas magis comperta fuerit, ne paginas replendo, errores ( ut faspe contingit circa exotica) propagentur. Dantur porro , tefte noftro Bontio , vulgares quoque in lava Velpertiliones, in lucis habitantes, Columbas magnitudinis, quibus Iavani vefcuntur, affirmantes fapidiffimos effe. Nodu aliquando cubilia ingrediuntur, li propter affium diurnum, fpecularia vel feneftrae apertas relidx fuerint, pedes dormientium nudos mordentes, quantita- tem magnam fanguinis inde exfugunt , cum majori timore, quam ejus, qui haec pati- tur, periculo. C A P V T XVII. Appendix. De Drome , altu Dod-aers. INter Infulas Indiae Orientalis , ccnfetur illa quae ab aliis Cerne dicitur, a noftratibus Matiritii nomen audit , ob Ebenum nigrum potiffimum celebris. In hac infula fre- quens eft mirae conformationis avis Bronte dicla. Magnitudinis intra Struthionem & Gallum Indicum, a quibus exparte figura difcrepat,& exparte cum iis convenit, im- D R* o N T E. primis cum Struthionibus Africanis, fiuropygium, pennas, & plumas confideres; adeo ut Pygmams quafi inter eos appareat , fi crurum brevitatem refpicias. Caxerum ca- pite eft magno, deformi, tee Thynnis , .&• Delpbmis , quos Corcovados 5 Dorados , &- Bonitas DocanL Hic rideas celeres Delphinos femper in Indis Ludere lafctvas , & ducere rite Choreas , Jfuos tomen infames Lamia, Lanque cruenti , Tardigrado quamvis , natatu fepe fequuntur. Dum gyros celerefque meant remeant que proterve , Improvido morfu fub trijiia t artaro mittunt . Difcite , mortales , quod ft fua Tigris in undis , 6)u£ folet in filvis tranfverfo in currere /altu Incautum , infdiis njefigia tarda dolofs Compenfans. Homines fic tetra calumnia femper ObferVat , tum quidquid agas , nd undique tutum Vix qmfquam effugiat falfjfima verbera lingua. QVoniam pifces Bonitav ocati Lufitanis, huc quotidie ad mercatum feruntur, ego potiflimum inter eos depingi curavi , qui e Thynnorum , feu Delphinum , funi genere. Incola; lava; hunc Ican Boudo appellant, quod perinde eft, ac f pi- Thynni Species. fcem equum dicas : procul dubio ideo , quod ftilrando fe extra fiudus marinos ultra huma- ( HI ST. NATVRAL & MEDIC. Lie. V. 75 humanam facile alti tudinem efferat , aut propter fummam velocitatem, qua naverti profpero vento , expanfis velis, tam facile prasternatat. Capiuntur praeterea pifces Dv~ rados didi Portugalenfibus , ab aureo , quem ferunt in cute, colore, ubi recens ca- ptus fuerit , nam mortuis per horae fpatium is color decedit : hic pileis eft longe optimi iaporis Bonitas bonitate excellens ; Omnes c Delphinum funt genere , lati , & longi , inter cos quoque numeratur pifeis , qui iifdem Lufitanis Corvovados vocatur, quod gibbofumlbnat, quia gibbum in tergo gerit. Igne elixi dimidia ex parte condiuntur porro , oleo , & aceto , admixto pipere , allio , & fale , vel etiam aliis aromatis : & ita confervanturlongotempore, ut utiles fintiis , qui hinc Ternatam verfus, & Molucca* navigant , ubi annonas parcior copia , quam in reliquis noftras Indias eft partibus. Tali modo conditi egregie lapiunt , tum eorum muria pro condimento eft, & orexin, & ap- petitum ventriculo addit : fed oportet, ut Oryzas codas bonam pro ratione menluram ftmul comedas , atque ita nullum empyreuma , feu aduftionem , inteftinis adducent. Hoc adhuc addo, nos habere prasftantes hic pifces : Verum tamen, ut fatear, Afello ma- iori ac minori caremus, quifi adelfet,nos, Patriae deprasftantiapifcium non cederemus. De Delphinum porro velocitate, haec Plinius, LiB. 5?, natural. Hiftor. Gap. 8, Velocifti- mum omnium animalium nonfolum marinorum eft Delphinus, ocyor volucre, ocyor telo , ac, nili multum infra roftrum os illi foret medio pene in ventre , nullus pifeium celeritatem ejus evaderet. Quas fequuntur, vera pleraque funt : fed hoc mihi du- bium eft, quod paulo poft dicat, tanta eos vi exilire ,ut plerumque vela navium trans- volent, nili forte vela Horiarum, feu navicularum pifcatonarum, intelligat : Orphem in Sylvis , inter Delphinos Arion. Lamia: porro, Galea:, Lari, nimis hic multi funt, quorum ingluviem mifer i noftri na- vales fociilaspius experiuntur, dum incautius natando fe exercent. Hi pifces tarde na- tant^ nili in tergum fe volventes prasdam appetunt, quali ita natura fasviffimi pileis hu- jus ferocia, moram injecerit , ut miferi mortales ipfos prasvifos facilius evitare queant. C A P V T XX. T)e Scaro Tifce. PEtrus Belonius in Obfervationibus fuis dodiliimis, Lib. 2 , Gap. 8 , meminit Scari pileis , qui frequens inlitoribus , olim Cretas , nunc Candiae, Infulas capitur: ille vero huc quotidie in forum pifcarium venalis adfertur. Ego ipfum de genere Percarum elfe autumem : nam live colorem Ipe&es , qui in hoc pilee e rubro egregie S c a r v s. viridis eft, acutos aculeos In pinnis, denique fquammas ejus alperas , quasque cummo- leftia abradi folent , eumdein ferme pifcem cum Perca noftrate elfe dicas. Casterum delicati adeo eft faporis, quam quilpiam pifeis alius in his oris : conco&ionis quoque eft G facilis 1 74 IACOBI BONTII facilis ; St inter faxatiles Indiarum pifces principem locum obtinet. Dentes fert, non, u.t alii pifces, acute delinentes, led obtufos plane, ut humanos dentes effe dicas, quibus etiam ftridet , ut homines iratos St inlanos facere videmus. Vere quoque dicit ibid. Belonius, hunc pifcem labris adultis, St toftum ridentis hominis faciem mentiri. Ca- piuntur etiam inter rupes , &: faxofa vada pilees quidam coloris plane viridis , qui a figura , fquammis , &: rubris oculis, Alburni vocantur , Belgae noftri J^tenibOOntCtl vocant, optimi quoque funt laporis. Hos St reliquos pifces Malaii noftri tam fcite con- dire , St praeparare fciunt, ut in eo Germanos ac Polonos fuperent , qui tamen pal- mam in coquendis pifeibusin Europa ferunt, addita radice Curcumae, ad faporem& colorem luteum conciliandum. Eodem modo etiam praeterea condiunt Lupum ma- rinum, qui a fluviatili colore tantum differt : Nam albus plane eft , SC faepe tam magnus in mari Sc alveis fluviorum capitur , ut Afellum noftratem majorem mole luperet. Scarus inter pifces folus ruminat , Sc herbis velcitur, teft. Plin. 1. 4. c. CAPVT XXL T)e Cjpritw Saxatilibus marinis > de Carpionibus eorum indbenis dicto, o CYprini lati faxatiles in magna copia capiuntur, genus pifeium , me judice, in- ter praeftantiilima eft numerandum, hujus plures funt formae,rotundos enim ha- bes quales ferme Rhombi, oblongiores quoque, quales hic depinguntur, omnes tamen lati , ac duris fquamis obliti , atque hi tantum in mari capiuntur. Cyprini Cyprinvs Saxatilis. porro fluviatiles , qui magna copia in fluviis capiuntur, St noftratibus vo- cantur , patrios bonitate carnis vincunt , utpote qui non in ftagnis , St paludibus, fed in profluenti alantur. Vnde etiam colore funt albo ; St tantas aliquando liint molis, ut ego habuerim , qui triginta libras penderent. Linguae eorum apud Chinenles non fe- cus,ac apud noftros delicatiores in deliciis haberi confuevere,&: ubi pifcem lchthyopo- las vendiderint alicui , nili bene prolpexerit libi , aftutillimi Chinas linguam illi eruent momento temporis , Sc fibi refervabunt, vel aliis feorlim vendent, forte tam caro quara ipfum pileem. Capitur etiam in mari pileis quidam Cacap Indigenis vocatus. E Cyprinorum fa- xatilium quoque genere eft, fedlonge majores funt : nam aliquando Afellum noftrum Callaricum feu majorem (noftris CflhfljflU didur^) excedunt. Guftus pras omni- bus aliis marinis pifeibus in lava fapidiflimi , Sc proxime Afellum jam prasdidum refe- rentis, Sc in muria per nodem maceratapars quasdam, atque cum Raphanis, aut Batatis radicibus, coda , addito Sinapi pro condimento, lapiunt plane, ut Alellus lalitus apud nos , HI ST. NATVRAL. & MEDIC. Lie, V. 75 nos, quem vocare folemus. Et cum paftinacis flavis , aut rapis eodem mo- do coquuntur, &: comeduntur in patria, fed nos iis carentes Raphanis , brevioribus 8c craflioribus contenti vivimus, quamvis &Paftinacaalba,&: flava, hic fata, bene prove- niunt, tamen lignofa funt, & nullo modo tam boni faporis, quam in patria ; quod non agro , qni fertilior hic efl: patrio ; fed foli genio, imputandum efl : Hic fegetes , illic crefcunt felicius Vv Mutanti , & Anguillis , in fluminibus } &' mari lar ano. PLinius, Cap. xx. Lib. ix. ubi pifces in figuras corporis digerit , hxc ait ; Pinnarum quoque funt diferimina, quae pedum vice funt datas pifeibus. Et paulo poft ; Binas omnino (deprimis intellige) datas funt longis & lubricis, ut Anguillis, & Congris. H#c omnia flexuofo corporum impullu ita mari utuntur , ut Serpentes terra. Hadenus ille. Cteterum ifte Conger Murasna , qute tanto in pretio apud Romanos habeban- tur , hic viliflimi funt. Anguilla: , etiam frequentes , fluminibus & ftagnis capiuntur : fed earum ufu ego facile caream, cum certiflimum mihi fit, eas cum Hydris coire, tum colore fuper- ne nigro funt, &fub tus foede flavo, maculis luridis diffindo , ut afpieientibus faltem horrorem incutiant. Conger porro ftipatus efl ferrata dentium ferie, quibus, fi imprudens Pileator eum tradet , acerrimos morfiis imprimit , & difficilia inde curatu vulnera, non fecus , ac fi a, Serpente quis demorlus eflet. Casterum capitur quoque in mari , & alveis fluminum : fed marinum praetulerim, utpotequi frequentet vada faxofa, &: arenofa , neque li- mum fapiat, ut fluviatilis. Casterum Congrum hunc fi coquant, etiam exoflare fo- lent Incolae, more Romanorum, ut efl: apud Terentium in Adelphis : Congrum ifum finitotantifper in aqua ludere , dum exojfetur. Quod &Muraenis folere antiquitus fieri, Plautus in Amphittuone telfatur , dum Sofia fervus Mercurium minantem aufcultat , mirum ni is homo me^ tanquam Murmam , exoffare cogitat. Sed fi verum fatear, puto, hoc fic intelligendum , quod voluerit ipfiim exoffem reddere , qualis Mursena efl: , quae loco fpinae , cartilaginem teretem , vi- ridem, in dorfo gerit , ut Plinius ait , pinnis caret. 7 J eu Ican Setang. CApitur hic Pifciculus inter rupes plerumque littoribus Iavae vicinas , non majorismagnitudinis, quam qua ad vivum depidus cft: armatur duobus prie- acutis , & duris , cornibus , in parte anteriore frontis ; gerit praeterea duo cor- nua circa podicem , quibus fe ab injuria majorum pilcium egregie defendit : nam ala- cer valde cft, &: mobilis indar Porcelli pifeis. Lupo marino, & huic pifciculo (ut api- fcatoribus Chinenlibus accepi) lummas inter fe inimici tiaefunt. Nam, ut omnia devora- re cupit Lupus marinus, fi prehenderit hunc pifciculum , ille fuis cornibus tantum mo- ledias exhibet in ventre, ut, nili prompte ipfum evomat, certifiimam mortem incur- rat, quamvis &: inimicus ejus quoque fuffocatur , tamen non inultus moritur. Pifca- tores Indi vocabulo Arabico ipium Ican Setang vocant, id eft,pifcem diabolum, vel quod, cornua gerat, feu , quod idus ejus admodum virulentus fit, ut fiepe diximus de Dracone marino, feu Belgis. Caput valde fimile eft bubalino capiti, cumpnegran • dibus oculis , Iquamis undique tam duris obfituseft, ut avelli fine cute non polfint, ' PlSCICVLVS C O R N V T V s. propterea Chinenfes, &: Mauri , qui eo vefcuntur , nonfecus ac Ranas, excoriant : fed certe carnis eft duriflimas , minus lalubris , ideo delicatioribus ventriculis vitandus, nonfecus, ac Orbis pifeis, Sepias, Loligines, &c Polypi , quibus abundamus , &: quo- rum omnium mirae Ipecies quotidie in forum venales feruntur. Imo ego Polypos tam grandes vidi, qui, fi hominem prehenderint, non facileeum amittant a fe. Credo de eorum genere efife, de quo Plautus feftive ait, Novi egoifios Polypos , qui fibi , quicquid tetigerint , tenent. CAPVT XXVII. De CKQiuulo pifce , Sepiis 7 & Holothurm. PLinius,antiquiftimus Naturas indagator, Sc rimator, Nautilos pilees inter Polypos ponit, & vere lib. 9 , cap. 25» , his verbis. Inter praecipua vero miracula eft , qui vocatur Nautilos , ab aliis Pompilos, lupinus in lumma asquorum pervenit , ita fe paulatim fiibrigens, ut emifla omni per fiftulam aqua,velut exoneratus fentina , facile naviget, poftea prima duo brachia refledens , membranam inter illa miras tenuitatis extendit , qua velificante in aura , casteris fubremigans brachiis , media cauda , ut gu- bernaculo, fe regit. Hadenus Plinius; quas verba tam naturaliter hujus Nautili for- mam exprimunt, quamfiiple ineo habitaftet. Ac paulo poli Ita vadit alto , liburni- carum ludens imagine, &: fi quid pavoris interveniat, hauftafe mergens aqua. Hasc quia ipfe laspius vidi, & cum damno meo expertus fum, verilfima efte novi : nam dum talem pifciculum in mari captum imprudentius manibus meis contredalfem , tantus G 4 ardor IACOBI BONTII N a v t i l v s , 6c Sepia* rr *:cr ii. ardor manum invafit, tanquamfiaqua ferventi fuffufa eflet, &, nifiappofito flanm al- lio contufo cum aqua mihi ipfe fubveniflem , procul dubio pra: dolore in febrim mci- diflem : unde ego ipliim pifcem de Holothuriorum eflc genere contenderim, ut qua: omnia in mari flu&uantia, tam acrem calorem attre&antibus inurunt , quod & falla- ciflimi omnium mortalium Chiflenfes noverunt, qui illa Oryzas mifcent, ut liquorem fuum deftillatitium ( quem. nos hic vocamus) tanto calidius reddant, permcio- fo invento , quod hinc miferi noftrifociinavales, (anguinis Sputum , Phthifin , Mara- linum denique , & ipfam tandem mortem incurrant. Sepiam hic appingi etiam curavi , ut videatis, quid de eo nofter Plinius dicat lib. (u- pra citato , & cap. eodem, de Loligine, &: Sepia loquens. Ambo autem, ubi fenferefe apprehendi , effufo atramento , quod pro (anguine his eft , infufcata aqua abfcondun- tur. Quod adeo in me ipfo expertus fumj Dum enim Sepiam curiofius contemplarer, effufo illo Pliniano atramento fuo totam faciem mihi infufcavit , non fine rifi» aftancium. CAPVT XXVIII. T>e Muflela , &■ aliis quibufdam pifcibus lacufribus , fine fumis. NEfcio quid Plinio venerit in mentem , quod Muftclae fecundum , in fluviatili- bus pifcibus, a Scaro dederit principatum, his verbis , 1. 9 > c. 1 7 , Nunc Scaro , datur principatus, qui folus pifeium dicitur ruminare, herbifque ve(ci,non alus pifcibus. Et paulo poft. Proxima eft his menfa, generi duntaxat Muftelarum. Etquar (equuntur, dum ipfas diftinguit in fluviatiles, &: marinas. Certe tanta copia hic Multel* capiuntur , ut (it e viliflimis cibis , & ab Incolis SembiUng nominatur. Fateor equi- dem, Muftclamfaporc cxccllerc inter pifces , qui in fluviis degentes , fquamis car ent , HIST. NATVRAL. & MEDI C Lib. V. 81 M V S T E L A. ut funt Anguillarum genera, Tinca;, & fimilis fpcciei. Ceterum maneat Plinio fua autoritas, ego certe longe pradftantiores pifces me hic comediiTe autumo , aut o-uftus me fallit. Anguillas porro , & Murasnas habemus, fluviatiles, &c marinas, qutepo- fteriores mihi bonitate reliquas vincere videntur ; ego faltcm lacuftres cum Hydris, &C Serpentibus coirenon iemel vidi , quod fufficit mihi, ut abfterrear ab iis, aliifque tales delicias relinquam. t Capitur praeterea in lacubus &fl:agnis, Mugilum quadam fpecies , fquamis durifli- mis , & dentibus tam acutis , ut natantes pullos Anatum devoret, &; laceret, ac An- feribus faspe pedes mordicus demetat, vocaturque Incolis lea» Cabo/ch : hic tamen etiam limum fuumfapit. Mugiles denique marini (quos Belgas, vocamus) hic in fumma quantitate capiuntur , &: venales in forum feruntur, quiftatis temporibus /api- diflimi funt : fed aliquando ipfos morbus invadit , ut vermes intra carnes eorum gene- rentur, non fecus ac Apuis in patria accidere vidi, & tum oflibus &fpinis abundant ( quod noftri I0f) vocant ), iniiiaves quoque funt , minuique falubres ; Mu- ftelas porro funt foedo afpedu, & caput ferme Bufonis odendunt, afl; oculis grandioris bus j corpus quoque multis luridis , & lividis maculis interftindum gerunt. CAPVT XXIX. SQuillarum hic omnis generis capiuntur , inter eas illas etiam, in magna quanti- tate, quas in dorfo ferrata: funt, quas Belgas vocant: Quam por- ro Squillam depi&am damus , tantas & inufitatas eft magnitudinis, ut habue- rim, quae fex numero , libram fexdecim unciarum penderent.. Saporis funt delicatif. S Q_V ILLA. fimi , & inter omnia Oftracodcrma, faluberrimi,unde, & phthiiicis, & quifanguinem e pulmonibus fundunt , medicamenti funt loco : at tum cum pauco fale coqui debent : nam fal omne erofivum effc, & proinde pulmonibus inimicum. Cancri quoque in aqua dulci fluminum capiuntur, pedali magnitudine, in cavernulis circa ) 8, IACOB1 bontii rirc1 ripas fluminis ab ipfls excavaris. Sapore funt praeftantior es , quam marini, qui fcefons funt carnis , Loeuftas eas Plautus in Menechmo vocavit, dum medicus inter- rogans Menechmum hoc modo, folentne tibi unquam oculi duri fieri > ille feftiviffi- „e refnondet. Quid tu me Locuftam elle ccnfes.homo ignaviffime! nam Cancrorum oculos lapideos cfe notius eft, quam ut ego hoc praidicem , & quantam utilitatem adferant affedibus Renum, & V efic2,tum Gonorrhoea:, e concubitu Venereo orta:, h mifceatur pulveri Therebinthinffi V enetz, coclx, melius apud Pradicos dicetur. Vn c ™ illud proverbium natum fit, Squillas a fepulcro vellas , ego certe ignoro , n.fijam Lenerim dum in hac Infula circa mare fluduans Cadaver Iavam occifi contemplor, id pleniflimum magnis hujufcemodi Squillis inveni : fed taceo , ne delicatioribus ven- •tricuiis facile naufeam concitem. C A P V T XXX. ,i T)c Tejludine Squamata , T amach , aliu Larii , dicta. G)md monftri hoc ? Pifcis r vel num fera terrea dicar 3 Amphibium terris , quod aquis & pafcar m udis , G)mm fquamas gero , tum dur as in tergore fetas , t Inque excayatis prope ripas dormio cunis ? $ic ^ adulator tumida dum -viyit in aula , In cmttas facies -vertit fe : Principis ora Et n vultum fequitur , jurans in yerba , neganjque , Rmfus ea, ut fpeclat mutari d Rege colorem. € i a «/l/t a# ^ ceflus textus eft, quamvis Carpioms , yp ^ &mollieft, St idibusper- [int. Cauda eft longa, item fquamis oblita, ven ’ ;fti tionc m Cholericis do. Hujus fquamas Chinaifes media in umma^^ &tritis in pulverem, jffcdibus, Dylentena, & Cholerl s Oryza:, quam Cmi’ k vocari alibi utuntur, ad 9j pondus, mvinofuoad > feriniores vim narcoticam obtinere, diximus. Adverfus Colicos, atque a losextrcm ^ frigidum, fomno lentum, &C experimento comperu & non mirum, anum &lon?eLtimifaporis, ut.mihi re- tardigradum , tales effeflusaie edere. Eduhsdt.Kl durali inclLtione abhorreo tulerunt , qui de ea comederunt. Ego, ut veiui ' ’ Lema» di&is, &c fimilibus, pe- a cibis iftis , quae a T eftudinibus, Serpentibus , a- / & Choleram incidere, tuntur , inde malo iis carere , quam imaginatione m Naufeam quod HI ST. NATVRAL & MEDIC Lib. V. ®3 quod mihi contigit, dum,inmenfaDn. Generalis LP. Coenen de, Crocodilo comedif- fem, cujus faporem cum reliqui laudarent , ego ex illius guflu tanto horrore corre- ptus fum, & domum reverfus in tam atrocem (per imaginationem ) Choleram inci- di, ut vitas periculum incurrerim, cum tamen primis labris tantum guftaflem. lavani hoc Monftrum merito Taunah vocant, quod idem cft, ac fi dicas foflorem terrae, quia circa fluminumripas cavernas in terra excavat, ubi lateat: eftque Animal amphibium. Chinenfes Lary appellant, quod curlorem fignificat , per antiphrafin procul dubio, cum ne Teftudo quidem tardius incedat , quam hoc animal. Caeterum, ut hoc obiter addam, Teftudines fluviatiles alit lava, longe marinis mi- nores, pifeinarum depaftrices , adeo roftrata oris capfldeflne dentibus, ut facillime alicui incauto digitum amputent. CAPVT XXXI T>e Cancris , Ajlach , Ojlreis , OJlracodemis reliquis > in India . Jfuifquis caudati fenjijl i tela Paguri, Difce meo exemplo morfus na itare dolofos : Dente leonino , quos aula nnolubilu infert A tergo 7 & pe jus retinet fors cauda njenenum * CAncrum, quem tibi depidum hic damus, coloris eft viridis dilutioris, fcuto levi fupra dorfum &: orbiculari, caudam prselongam fert, atque infine,lpiculi inftar , acutam , qua li quem imprudentem pifcatorem lasferit , ei non minorem , quam Scorpius dolorem infert. Caro ejus non tam delicata eft , quam reliquorum Cancrorum, qui va- rii, & in magno funt numero. Aftacos quoque fluviatiles flmul , & marinos habe- mus,laporis optimi: fed quod mirere, plenilunio hic o- mnia Oftracoder- ma funt inania , de- crefcente vero Lu- na, implentur con- trario modo , quam quo in Patria. Oftrea quoque femiliaria duorum generum ; alterum quod in rupibus affi- gitur, quod & deli- catius efl; aliud ve- ro , quod in virgul- tis pendens capitur, refluente nimirum mari , fylvas , 8c fru- ticeta nuda relin- quente. Sed hxc Oftrea ego^ non probem , quod littora & fundus fint limofa. Praeterea fcedi fime faporis, ) S4 / I A C O B I BONTI1 faporis , limum , & fundum, referunt , quo etiam vefcuntur : Sed quamvis figura, hasc Oftrea inter fe non differant , tamen ego gufiru facillime differentiam diffinxerim , ita ut de nobis hinc non infulfe aliquis dicat, quod Iuvenalis , Satyricorum Princeps, Satyra quarta ait de Montano. Qui Circeis nat a forent , an Lucrinum ad faxum , Rntupinove edita fundo , Ojlrea callebat primo deprendere morfu : Et femel afpecli littus dicebat Echini. De Conchis, Turbinibus , & canteris Olfracodermis aliquid libens dixerim, nifi illse per myriades , apud curiofosphanaticos in patria confpicerentur. C A P V T XXXII. Ourang Outang five Homo fikejlris. Hircipedes Satyros , Sphingas , Vaunofque petulcos , Nec pueri credunt : tamen hoc mirabile Monjlrum Numana fpecta facie , tum moribus illi Affmile m gemitu , tum fetibus ora rigando . PLinius,ille Naturas Genius, lib.7, cap. 2, de Satyris dixit: Sunt &rSatyri, fubfola- nis in Indiis locis &: montibus perniciflimum animal ; tum quadrupedes , tum & re£le currentes humana fpecie effigie, propter velocitatem non nifi fenes autasgri capiuntur. O V R A N G OVTANS. Alt quod majorem meretur admirationem , vidi ego aliquot utriufque iexus etefle ince- HI 'ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. -V. Bf incedentes, imprimis eam (cujus effigiem hic exhibeo) Satyram fcemellam tanra, vere- cundia ab ignotis fibi hominibus occulentem, tum quoque faciem manibus (liceat ita dicere) tegentem, ubertimque lacrymantem, gemitus cientem, &c exteros huma- nos adus exprimentem, ut nihil ei humani deeffie diceres praeter loquelam. Loqui ve- ro eoS eafque pofle, Iavani aiunt , fed non velle, ne ad labores cogerentur : ridicule me hercules. Nomen ei indunt Ourang Outang, quod hominem filvx fignificat,eofque nafei affirmant e libidine mulierum Indarum, qux fe Simiis &: Cercopithecis detdianda li- bidine mifcent. Nec pueri credunt , nifi qui nondum are lavanfur. Porro in Infula Borneo, in Regno Succodana dido, a noftris Mercatoribus propter Oryzam & Adamantes frequentato , homines montani caudati in interioribus Regni inveniuntur, quos multi e npftris in aula Regis Succodanx viderunt. Cauda autem illis eft prominentia quxdam offis Coccygos , ad quatuor, aut paulo amplius , digitos ex- crefccns, eodem modo , quo truncata cauda Canum, (quos nos Spligiones vocamus) fed depilis. Simias denique, Cercopithecos , Bavianos plurimos Sylvx lavanorum alunt. y . i CAPVT XXXIII & Vltimum. In quo 3\(aturre quadam opera miraculofa pojleris Iatrojopbh ulterius indaganda proponuntur. OStracoderma,ut Oftrea, Purpurx, Turbines, & qux funt fragilioris teftx, Cancri , Paguri , Aftaci , Locuftx , Squillx denique , hic Novilunio plena fune fucco ; eodem, Plenilunio , dedi tuuntur. Qmdnam dicemus de EEtneis cavernis & montibus ignivomis in Iava&r Banda, qux ingentes lapides , quos neviginti quidem homines loco movere pollent, aliquan- do ex imis faucibus erudantes ,non fecus ac tela , extra confpedum in aera mittunt ? Cujus noftri hicplurcs oculati teftes exftant. Sileat Bitumen & Afphaltum fuum Lacus Palxftinus ; cum & Sumatra Naphtham ferat, qux in mediis fludibus flammam alat, quod cum maximo fuo damno, no- ftris infpedantibus , Lufltani cum duabus navibus , Galeonibus didis, oombufti fenfe- re , cum profpero vento & xftu eam in mare effundentes accenfam in hoftium naves conarentur avertere. In laponia arbor Pahnx figura crefcit, qux fi a pluviis permaduerit, tanquam pefte correpta ftatim exarefeit, quam mox cum radicibus avulfam in locum apricum fic- candam exponunt indigenx, & tum in eandem ferobem injeda prius arena fervida, aut fcoria ferri, replantant fi qui rami exficcati, vel avulfifint vel decidere, eos cla- vis ferreis trunco affigunt , & fiepriftino virori reftituitur. Potulenti liquores ex arboribus ejufque frudibus depromuntur, non fecus ac vinum2 inebriantes. Hi potus ex diverfis arboribus eliciti Zagueer ScTowac vocantur. Quod autem in laponia narrabo fieri, miracula ipfa fuperat. In doloribus capitis an- tiquis , in obftrudionibus Hepatis, & Lienis, in Pleuritide quoque, perterebrant ftylo argenteo, aut e chalybe confedo, non multo craffiori, quam cythararum chordxef- fefolent , tranfadigendo paulatim 6c lente prxdida vifccra, ut altera parte ftylus exeat, quod & in lava fieri vidi. Sed jam tacebo ;fi dc Regis Macaflarenfis in Infula Celetes veneno , quo jacula fua parva per tubulos miflilia inficit, dixero, quod tantx pernicitatis eft, ut celerius mor- tem inferat , quam fi ferro urgeretur : nam aliquis vel leviter lxfus adfimplicemfan- guinis miffionem vel in extrema calce, ftatim nutabundus, tanquam ebrius, mor- tuus in terram concidit: fed & carnes intra dimidix horx fpatium afeptico hoc vene- no, ita computrefcent, ut tanquam mucus a fubjedis offibus manibus avelli queant : Et quod mirere magis , fit, ex. grat. aliquis in femore vel altius lxfus fuperficialiter a telo alio veneno non intindo , &fanguis etiamnum calidus infubjedos pedes de- fluens tangatur fimpliciterhifce venenatis fagittulis, ocyor Euro aura peftilens vulnus verfus afeendet, eademque celeritate &c modo hominem e vivis rapiet: Hxc non funt H nugae; II 86 1ACOBI BONTII HIST. NATVR. & MEDIC. Lib. V. nugae; fcd oculata experientia, nonfolum aNoftris, fed&Danis, & Anglis , ufur- pata. Sacerdotes Bandanes inediam facile, ex fimplici voto, viginti & amplius dierum ferunt. In Malacca, &: Continentis quibufdamIndiselocis,crefcitherbula, quse femen fert inftar Hordei, fed nigrius &c hirfutius ; cujusfucco fi folummodo dentes imbuantur, filicem in pollinem redigere valent. Semen quoque aliud parvum inibi nafeitur, adeo efficax promovendo partui , ut, fi diutius quam par eft, ore contineatur, ipfum uterum praecipitet. Nux Myriftica, & Macis, in Infulis Bandae tantum proveniunt, casteris terris negata. Lapis Pa-fahar, vulgo Bezoar, concrefcit in Perfia exfc*lo efu herbae , Colchici , vel Croci florem gerentis. Quid Laccam elaborantes Formicas loquar, quarum operas fi noviffiet Plinius, non tantus in folis Apibus laudandis fuiflet ? Adde,Mofcumhic’&:in China fieri ex putrefa&is carnibus beftiarum, Muris Pon- tici forma , & odoratiffimum Zibethum e vomica penes nates Vulpis Indica: erui. F I I S LIBRI I N T I. T«cc “033* I A C O- 'Oj: I A C O B I BONTl! HISTORIA NATVRALIS & MEDICA liber s e x t v s. De Plantis , & Aromatibus. c a p y t i. T)e Herba , feu Frutice , quem Chinenfes The dicunt, unde potum jimn ejufdem nominis conficiunt . E hoc frutice hadenns eloqui erubui, cum Chinenfes id tan- quam arcanum libi refervent , & li quis cos interroget , unde adferatur , & ubinafeatur, variant omnino, neque quicquam flabile adferent, nam modo dicent, herbam ede , modo fruti- cem; ita ut nil firmum inde concludere hadenus valuerim, cum tandem generofiis nofter D. Generalis Iacobus Spex, eam difputationem , & ferupulum mihi partim ademit. Qui haud dubie fruticem efle pronuntiavit, nam nobiliffimus Dominus dum ante aliquot annos in Iaponia Legatus, & Gubernator c£ fet ibi, fepiffime crefcentem confpicatus eft . Viridia foliamihi nunquam hic videre contigit. Sed dum arefadain aqua tepida diffolverem , inveni ea omnino fimilia effe loliis Confolidae, fed incifa funt in circumferentia, & dentata. Porro hanc herbulam cum aqua Chinse decoquunt, & calidum dccodum deinforbent, fanitatis confcrvan- dx gratia^ quod dccodum fapore eft verfus amarum vergenti , unde & faccharum di- tiores indunt. Porro de hoc potu tantas laudes celebrant Chinse, tanquamifta TheCa.- cra effetherba,&: omnibus languoribus, morbifque accommodatum folatium.Et certe, ut verum , fatear , lanitati procul dubio conducere dicendum eft , & pituita: craffie e pedore avellendas non infima eft medicina ; ficcitate namque prasftat, &: calore, quod amaritudo ejus fatis indicat, Phthificis, quoque hiepotus prodeft,& Orthopnoicis,tum veficat, & calculo renum accommodatum efte remedium extra controverfiam eft, cum fitfumme diureticum. Canerum non minoribus a Chinis laudibus dfertur hic potus, quam Mahometanorum Cave, quod potus genus etiam apudipfos fervidum forbetur in eofdem , quos diximus ufus. Hadenus Bontius. Annotatio. Nonabfonum exiftimavi , fi circa figuram differentias &: qua- litates nobilis hujus Afiatica: planta:, huc quatdam notatu digna adduxero, ex relatu eorum qui per integros campos in China & Iaponia eam ftudiofe coluerunt. Quo, cum haud multi penetrarunt Europaei , ut neque nofter Bontius, & proinde viventis plan- ta: ejufque Iconis fe compotes fieri nequifle conquefti fint,ego tandem defedum illum favore D. Caron, olim in Iaponia Pratiedi meritiftimi , fupplcvi ; ipfo nobis inufitatam foliorum diferepantiam fuppeditante , pidori quo ad magnitudinem & figuram , mihi quo ad vires & pretium. Qme pleraque cum hadenus negleda , non mirum eft, mul- tos etiam nunc in illo errore verfari , quafi diverfie fpeciei plantae effent The & Tfia\ cum e contra eadem fit, cujus decodum Chincnfibus The , Iaponenfibus Tfia nomen audiat ; licet horum Tfia ob majorem foliorum contritionem & codionem , nigrum The appelletur. V ndc fit , ut Iaponcnfium Tfia gratioris utique fit laporis , majorifque efficacia: , ac altioris quoque pretii. Omnis itaque The , five Tfia , nullibi terrarum , quantum quidem conftat, nifi in Ia- H 2. ponise , ) IACOBI BONTI1 Frvtex The. poniac,Chinae,&: Chiam, campis colitur, exfurgitque ad Ribefiorum vel Rofae Europaeas molem &C altitudinem. Caules & ramunculi totius fruticis a pede ufquc ad verticem, perpetuis &c infinitis floribus &c foliis tenuibus , acuminatis , in ambitu crenatis, ornate veftiuntur. Quae ejufdem licet formae, diverfae adeo funt magnitudinis , ut quinque differentia foliorum uni eidemque frutici adnatae appareant. Prima &c maxima in in- ferioribus ramufculiSjBalfami hortenfis foliis fimillima exiftunt. His fuccedunt ea, quas fecundae magnitudinis & prioribus multo minora funt, ut fic gradatim afcendentia quinquies manifefte differant. Verum quantum haec folia furfum magnitudine de- crefcunt , tantum pretio accrefcunt : quippe primae magnitudinis exficcatarum &: pras- paratarum libra valet quinque afles; fecundae , quinquaginta ; tertiae vero , quinque flo- renos; quartae, quindecim : quintae &C ultimae magnitudinis , quinquaginta, imo fubin- de centum &: quinquaginta florenos valet , fi rite praeparata fuerit. Iaponenfes folia liaec in pulverem ( quo viridiorem eo praeftantiorem) redada , ferventis aquae cyatho immifccnt, quantum duobus cochlearibus continetur, eamque potionem ita permix- tam potant. Sinae vero in aquae ferventis vafculum aliquot ejufinodi folia injiciunt, in- de calida , pofteaquam eorum vim imbibit, epotatur, ipfavero folia relinquuntur. Flores porro fert The albicantes , magnitudine, figura, colore, Rofaefilveftri Euro- paeae, quae Eglantier vocatur, excepto odore, fimillimos. Quorum foliolis decidenti- bus, umbilicus manet, ubi femen horum fruticum rotundum &: nigrum continetur Rofarum inflar, quod terrae commifliim novas producitplantas triennii fpatio, ex quo- . rum H I S T. N ATVRAL. & MEDIC Iib. VI mm foliis meflis luculenta illis annuatim redit, etiam iis Iaponfie locis , ubi gelu & vigeat seque acinHollandia. Ita utlperandum fit, fi femen capfulis inclufum,&: contra, aeris injarias munitum, huc deferatur, ibidemqueumbrolis & fertilioribus terras locis commendetur, feliciter quoque educatum iri polfe. Radices linit fibrofie, & in mini- mas particulas dilperlse circa terrse fuperliciem , nullius ha&enus ulus habitae.^ Ita ut Ibla hujus decantatas fruticis prasllantia in frondibus exiftaf, qua: V ere Iaponenli lebtas? &in umbra exficcatae, ad quotidianas deco&ionesrefervantur. Quas quidem potio- nes pretiofifiimis culinaribus inftrumentis ab iplis Magnatibus, diverfis modis reli- giole pneparatas , intimis tantum amicis, veluti exquifitum quid nobles atque dies pro- pinant: Eafque non frigidas, fed calidas tantum, prodefle, ratum habent,more veterum, qui frigidam calidas poftponebant. Si vero quibufdam ob amaritudinem inliiavior vi- deatur , tantillum facchari addunt , eamque lumma cum voluptate & levamine for- bentfani ad arcendum fomnum; & imprimis aegri, quibus pofi largiora convivia caput &; ventriculus oppletus fuit. Sed , ne in alieno opere prolixior liam , omittam ea , quas de ufu & deliciis hujus celeberrima potionis Autores probata fidei fcripferunt , ut funt Petrus Maffosus lib . vi , Ejufd. Iib. X 1 1, Ludovicus Almeida in eodem opere 1. 4 , fel. epift. Petrus Farriciusfioc. Ief Tom. 1 1 , Rer. Ind. Matthaeus Ricius , de Expeditione Chriftiana apud Sinas. Aloifus Frois , in relatione Iaponica , & alii. Quorum omnium Com- pcndium D. Tulpius noftras Reipublicae Medicas Coryphaeus , in calce obfervationum luarum fuccin&e tradidit. Cum enim hic potus indies celebrior fiat, etiam apud Europae Magnates , omnes fatentur uno ore iplis bene elfe ex ejus ufu , unde fit ut ma- gna copia & magno pretio ipla folia exficcata &in capfulis plumbeis recondita, undi- quaque nunc dift rabantur : Verum fi earum potiones forte non asque feliciter in Eu- ropasis Regionibus evincant fomnolentias confuetas ; nec renum calculos, catar- rhos , aliaque limitatis incommoda seque efficaciter arceant, ficut illi in natali lolo expertum habeant ; tamen ille defeftus non adeo ipfi herbae, vel Afiaticorum fuper- ffitioni, quam noftro prasparandi & utendi modo , ut & corporum noftrorum dilpo- fitioni , aliifque impedimentis , imputari pofle , facile efl: dijudicare. Collatis itaque allegatorum autorum feriptis , & noviciorum quorundam vivo relatu, omnes inter ic convenire videntur potius circa iifum, dignitatem, &r effedlus hujus potionis , quam circa vires 8c qualitates. Nam quantum ad faporem foliorum The , praster amaritudi - nem , &c calorem , aromaticum quid, &: tenuitatem partium potius praedominantem , quam aftri&ionem, videntur arguere. Accedit, quod infiniti mecum experti fint , ex reiterata hac potione lerum fanguinis levelque liidores moveri, urinalque fimul copiofe protrudi. Vnde ego crediderim, illud quod affert impedimentum vaporibus, fomnum ordinarium inducentibus, non adeo aftringendo ffomachum,quam difeutien- do flatus , attenuando Ipiritus , exficcando & corroborando cerebrum , prasftare ; imo dolores univerfales mitigare , ut inter anodyna primatum obtinere poflit. Accedit quod omnes evidentes operationes , quas inhumano corpore exerit, meas opinioni faveant, cum non folum tefte noftro Bontio, fed &£ omni Sinenlium, Iaponemfiumque experientia , fumme diuretica , &c ficcans craflaeque' pituitae abftergendas dicata habea- tur. Imo quidni praster has enarratas manifeffas qualitates, etiam antinarcoticas five antiopiales (fi ita loqui liceat) proprietates illi attribui poflent; fcilicetut Thedifcu - tiendo , &feparando vapores , atque exacuando Ipiritus , ferenitatem quandam menti &; corpori conciliet, blande vigilias inducat , vinculumque illud vaporum familiare paulatim diflolvat asque commode , quam Opium coagulando, obtundendo, figen- do , fomnum inducere creditur. Porro lis haeret inter Autores , an planta tam nobilis ejufque ufus fuerit antiquifli- mus,quiainvetuftis Sinarum voluminibus nullus adeamfignificandam hieroglyphicus chara&er (quales funt illorum litterae ) reperitur. Noftratium aliqui Praefe&i in Indiis probabilitatem indigenatus territorii Chinenfis & a multis asvis agreftem & incultam ftiifle mihi teftati funt : Sed ejus culturam , vires eximias , praeparandi modos , dignita- tes , quas quotidie adhuc incr ementum fumunt, apud illos minus obfoletas elfe. Quod fi ita fit, non male quadrat cum iis, quas de Tabaco & Canna laccharifera per- bibentur : quarum illa olim in natali folo Indiae Occidentalis folummodo herba vul- neraria fui t habita ; Haec vero inftar Iridis circa ripas vaga fuit& contcmta, antequam H 3 dulcedo 9<5 IACOB1 BONTI1 dulcedo ejus a Barbaris deteda, tandemque per manus tradita, atque cum labore ex- culta, toti Orbi ceperit eiTe obledamento. C A P V T II. i De ?A(uce Faufel feu Pynang Malaiis di3o> de Sirii, IACOBI BONTII T A M A K I N D V S> & C A B. A N D .A. m JA ■^SSTi borem vulgarium Tamarindorum videre licet. Frudtus maturinucleis tanquarn nu-? ces in£iuli,linguli lingulis , fecus ac Tamarindis , qua; ut Faba; , plura Semina , Sc Piia profert. Colorehic fru&useft aperto, nucleo aureo, quem Orange noftrates vocant, & caro ejus exterior gratiflimi effclaporis , neque dentes tam acidos reddit, quam Tamarindorum pulpa : fedde dulci (apore participat. Certe utramque hanc deleri- ptam Tamarindorum Ipeciem Iavani Ojfem Iavo. vocant, quali acorem Iavx dicas. Et limilibus quoque facultatibus praeditae lunt , nili quod Carandas non participent depo- teftate laxativa. c a p y t v. T>e Arbore Mangiferd. ' - Manga Salutiferis flccrefcit pradita fueris, r, Atque intus flavas oflendit limpida carnes Caflaneafque Nuces referunt tofla igne favorem , jfua fruHus media fixa conduntur m alvo . CHriftophorus a Cofta hanc Arborem , pag. 29$ , bene deferibit, ad quem nos lectorem remittentes , hoc tantum , quod exteri omilerc, dicemus. Crc- fcit non fecus, ac Quercus in noftra Patria , hinc inde incurvis , & ingentibus ramis fe extendentibus , flos flavus cfl: , &: in fafciculos congellus , qualis ferme eft Li- guftri. HIST. NATVRAL. & MEDIC Lib. VI. /- ArborMangifera. gultri , feci in multoiongius fpatiufn fe extendit. Frudtus immaturi acidi plane funt , ut nili codti dentibus non iint ferendi , quapropter nucleum excidentes , quem prae- iii agnum in meditullio gerunt , ex ea pultem coquimus , quae , Saccharo alperla , omnino faporem refert illius condimenti , quod apud nos coquitur, ex uvis crifpis acerbis immaturifque , li ova ei mifceantur > & certe gullus acrioris elfe deberet , li quis differentiam faporis cognofcere vellet, hoc modo praeparati ventriculo roborando ef- ficaces funt , &: refrigerando (anguinis in Iecore , venis , Sc arteriis, inlerviunt : maturi vero ubi devenerint, non folum viridem fuum colorem , in flavum mutant: verum, qualitatem Iliam frigidam amittunt: tum &; faporem allringentem in dulciorem com- mutant, Sc calidi humidique deveniunt, bili gignendae accommodati, ut eodem fol. apud Chrilloph. a Colla, paragr. 5. dicitur. Itaque, li maturis Mangis, le aliquis line modo ingurgitet, facile in Dyfenteriam, &c Choleram incidit, qui duo affedtus non fecus,ac dira pellis in Europa, homines hic ju- gulat. Sed quoniam de his affedtibus , cura eorum abunde in Method. mea me- dendi Indica egi, de iis fuperfedeo dicere. Annotatio. Videntur diverfiefpecies Mangarumapud Autorem nollrum fuilTe cognitas , figura non folum, fed imprimis gullu &: dignitate, inter fe diferepantes. Nam alibi mentionem facit deterioris cujufdam Manga, quae fapore refert Pallinacam illam lativam, quam nollrates vocant. Alibi vero commemorat Mang& Ipcciem fortis admodum odoris , Terebinthinam fcilicet, & Piceas arboris Iacrymam, redolentes ; quaspropterea nollri ap- pellant. Sapore, fateor, non funt tam grato quam praecedentes Manga ; verum liidori- fica & diuretica lunt admodum qualitate jideoque eos merito inter alimentola medi- camenta recenfeam. Quin &: gumini ipfe, fructus, &c arbor. Laricis inllar, ex fe deftil- lat? IACOBI BONTII Ut, quod glutinofum non minus eft , &: odoratum xque quam Terebinthina pr^dida. In nulla arbore felicius excrefcitPolypodium,quodquepra:ftantiushabeatur in me- dicina, quaminprasdi&a Mangifera, dem in Quercu Indica Kiati dicta , de qua ex pro- fcffo didtum eft. c A P V T VI. Arbor Meloni fer a , Papayo mlgo dicta. Arboribus quifnam credat crevijfe Melones , Jgui non Hefpenas ^viderit hafce plagas ? Carne quidem fimiles intus, fimilique fapore: Sed calor in nigro femine nempe latet . Jfuisquis at e patriis Indas adveneris oras , VruEiibm his nimium <-vefcier ufque carve : Ne te pracipitent ad certam tormina mortem . Ventris , & ex aho fanguinolenta bilis „ Rboris in juftam magnitudinem excrefcitfive hxc planta, five frutex, ftve deni- que arbor dicenda fit: nam trunco tam molli eft, ut unico i&u machjerae, quam- ■ vis fx pe femori humano craftitierefpondeat, tranfverfim diffecare quis poflit. Arbor Melonifera. *W( r vri Frudtus non e ramis pendulus eft , ve- rum e trunco prodit, magnitudine fe- re eft parvi Melonis, quem externo cortice difledtus flava carne , Sc fimili ferme fapore refert. Seminavero pla- ne fapiunt Nafturtium feu Erucam.' IUM Iuxta arbores has farpe latent parvi Serpentes Cobre de Cspello Lufitanis di- dti, digitum crafti, cubitum longi, cu- te in tergo nigra, fub ventre lurida, irati buccam, ut Rana? coaxantes, in- flant , & lethale venenum inferunt. Annotatio. Arbor, quam Autor hic leviter defcripfit , Indiis Occidentalibus quoque eft familiaris; ita ut de jure ejus indigenatus adhuc lis haereat, quia quantum ex autoribus colligo, plantatur , non fponte provenit. Miror Bontium cum Clufii, dcDodoneiP^y^non contulifle. Ego hujus arboris maris &: foe- mina; Icones exhibui &: deferiptiones in opere meo paulo Fufius > quam autor hic no- fter , profcquutus fumF. i yj. lib. 4. fub nomine Vino-guAcn. O A- HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. VI. 97 C A P y T VII. De Arbore Conifera Macandou. ARborhsec profert folia admodum lata, crafla, colore pulchre viridi , qua’ non abfimiliafunt floribus Ari , quem Pedem Vituli botanici vocant : flores fert al- bos, oblongos, inftar Periclymeni, queis decidentibus ordinatim fucceditfru- dus Macandou Iavanis didus, hic depidus , nucem Pineam plane referens , nifi, quod Arbor Conifera Macandov. tam acute in conum non definat, neque tam lapidea eft duritie ; ied mollis plane, im- maturus viret , maturus flavo eft colore: porro muccilaginofus eft frudus, lapore ta- tuo , autinfipido potius. Malaii fub cineribus allatum comedunt , ad Dyfenterias , &: Choleras orgaftnum fiftendum, tum pedoris vitiis , Afthmati, Phthifl , Pleuritidi con- ducere aiunt , propter vim emplafticam, quas in ipfius muccagineeft: Ego certe co nomine arborem hanc Confolidam Indicam arboream nominarenon dubitem, ut- pote qui primus eam defcripferim; & quare milii non idem jus Iit, quod veteribus, qui vegetativa, ab effedu, fapore , colore, & primis qualitatibus fas pe nomen indidere ? Prasfertim cum in Nofocomio vim hujus frudus confoli dantem, in Haemoptyli , feu fputo fanguinis , non femel cum fuccelfu expertus lim. Folia quoque larcotica iunt , & in vulneribus, & ulceribus, carnem egregie generant, & cutem cicatrice obducunt. In quam remfal ex foliis quoque arte Chymica elicere liceret, quod praster conloli- dativam qualitatem, etiam, quamvis inveterata, &c cacoethia ulcera , munda reddit. / > C A- 9z IACOBI BONTII C A P V T VIII. De z5\4alis Cydoniis in India. Credo aliquem e Creta n vexijfe Cydonia Sybois Mala hac, Hefperios & confeyijfe per agros-, ( Carne flay a , & multo circumlita femina mucco Ofiendunt , duro fed pradita cortice cernor. ARbor, qux dcpidum hic frudum fert, altaeft, & patulis ramis, foliis ^boris Li- monifera:, fed gracilioribus, &: friabilibus admodum. Frudus Citreis a is non funt abfimiles;ubi nondum maturuerint, viridem; maturi corticem avum o en dunt. Durus eft cortex, itaque eum frangere , cultro vero diifecare non icet , car^e 1 intus funt nava, oc, Malvm Cydonivm. intus funt flava, &, Cydoniorum in- ftar, denfa , in me- dio femina conti- nentur ; non fecus ac in Cydoniis, glutinofa materia, fed copiofiore cir- cumlita , unde &£ Cydoniorum no- men iis indidi . Porro haec mucci- lago etiam omni- bus oris efferve- fcentiis & gutturis infervit , tum A- phthis medetur : cum autem haec Mala adhuc viri- dia funt , nefcio quid virofi , &C in- grati naribus odo- ris , cxpirant ; ve- rum matura, Vio- las iftas murales odore referunt, quas Keiri Arabes vocant . Subftan- tia feu caro ejus , affata , indubita- tum eft remedium adverfus Dyfente- rias, tum Chole- ra immanem or- gafmum. In Syl- vis paflim haec Arbor crcfcit. Vnde Mauri frudus hos cum fumma cura auferunt, &C venales in civitatem ferunt , aut fibi ad prasdida mala refervant ; Nam , virides fru- dus durabiles funt admodum. Caeterum a muccilagine, quam intus gerunt, Noftrates ea appofite gflpmapptfCtl vocavere. C A- ft'H I 7 HI ST. NATVRAL & MEDIC. Lib. VI. £9 C A P V T IX. De Vtracjuc Nimbo [eu Lauro Indica , Nimbo r vocor layis 3 fum nobilis Indica Laurus , morbos uteri pellere rite filet : Judice me fi prima datur fiua palma Ligufiro y Tunc ego ab hac facile ficeptra fecunda fero. COnftatmihi ferme, Garriam ab Orta hanc arborem, feu potius fruticem, oculis non uiurpafte , tum quod tribus verbis de ea fcripferit, cum non debuiifet no- bihflima hxc folia ignorafte, quibus nil magis apud Indos in ufii eft medico: nam, praeterquam quod in lotionibus, fomentis, infefiionibus, Indae mulieres, ad morbos gy~ Nimbo I. nuceos his foliis utantur, nil tam juvare dicunt adverfus Colicos dolores, longas Diarrhoeas, Hy dropem, & ad perniciofiftimam vifcerum, prxfertim mefenterii,obftru~ ctionem. Foliis quoque non eft in ambi tu ferratis , exterum foliis Lauri non abfimili- bus : fed craflioribus longe , ut potius ea Rhododendri foliis aflimilem. Nervos folia habent inftar Plantaginis ferme , fed non tam crebros , coloree nigro purpurafeentei totus frutex obfcure viridis eft. I z Crefcit ioo IACOBI BONTII Nimbo II. Refcit &: altera IVw^fpecies, quam averfa pagina cum flore hic appofiii , primam ' florere non vidi, cum tamen in horto meo eam curiofe alam. Flos fubpallidus eft, non plane albus, ut Garcias affirmat. Vulneraria quoque ei ineft vis, & fuccus e viri- dibus foliis expreffiis, utiliffimus eft ulceribus antiquis mundificandis. Qualitate ex amaro fubaftringente calidam, fed magis ficcantem efTeverifimile eft-: porro Indi veneno , vel intus fumpto , vel telis inflido, mederi teftantur, & apud illos in frequenti eft ufu, fi in bellis vel haftis, vel CriJJis (id eft Sicarum genus) vulnerati fint : nam Iavani vel fuccis ex herbis venenofis , vel fanguine Salamandne Indicse , quam alibi fub nomine Gecco defcripfimus , tela fua tingunt, ideoque ea femper atris maculis infeda confpiciun turmam hx nationes adverfus hoftes fuos adeo crudeles funt, ut vel cum vitas periculo vindidam acerrimam exerceant, quod ipfe coram vidi, dum in bello in eruptione aliqua noftrorum miles quidam Iavanum tranfixiflct gladio , ipfc contra nitens arrepto capulo enfis , fica fua hominem trucidav-it, &ipfe mille vulneri- bus a reliquis militibus confoffus , ftridens dentibus, cecidit, vitas non vindidas exfa- turatus. Vitaque cum gemitu fugit indignata fub umbras . C A P V T X. Arbor Caffiam ferens. ARbor quaeCaffiam folutivamfert , feu mavis fabaceam, magnitudinem asquat Pruni, toliifque eft Mali Perfica: foliis, fed tenuioribus paulo, flores, Geniftx floribus adfimilantur , iifque decidentibus fuccedunt filiquas, primum viridis coloris. HIST. NATVRAL. & MEDIC Lie. Vi Arbor Cassiam Solvtivam Ferens, tot coloris , dein in magnitudine accrefcentes , ad maturitatem pervenientes, nigrum co- lorem, & majorem duritiem induunt , quales in Europads pharmacopoliis vifuntur. In filvis -Iavse crefcit copiofe , quas inde Ghinenfes Incolae , Malaii , & Gufarata* affe- runt, fed propter nuperrima duo bella cum Iavanis Matara nenflbus longo temporis tradu huc in urbem venalis non allata eft Caffia :fed jam refpirantibus nobis a bellis, &; metu Iavanis incuffo , rurfus in fatis magna quantitate adfertur. Flores (quod peneomiferam) aromatici funt odoris, proxime Caryophyllorum flores referentes. Vt notas qualitates hujus Fabse praedicem, non eft mei inftituti , utpote qui aliquid infoliti , &: patriis auribus inauditi, latius explicare defiderem : fed ne videar nobiliffi- mam arborem, quam flepe vifu ufurpavi , prseteriiffe, hazc pauca de ea commenta- tus fum. Neque hoc fllentio praeterire pofllim, ad vitia Renum, &c V cfiCx , ad Gonorrhoeas denique Venereas, nullum efficacius in his locis remedium inveniri, quam pulpam ex Faba hac extradam, Sc cum Therebinthina Veneta mixtam ad 5. ij fi pondus , vel ejus dcfedujGummi Benjouin, quodnefcio an Plautus Refmam affgyptiam voca- verit , dum conquerenti fervo, fe heri caufa rupiffe currendo ramices, ipfe herus re- fpondet, Rejinam JEgyftiamcx meile vorato f alvum feceris. Hoc faltem frio , Gum- mi Benjouin in Ceromatis utiliffime mifceri ad omnis generis Hernias. V t delinam , merito hasc Caffia inter laxativa principem locum habet in morbis , qui febre carent; nam eam in Dyfenteriis , Choleris , catterifque affedibus , qui ut fere femper Febrem fymptomaticam continuam fecum ferunt, non facile! aufim exhibere, cum pericu- lum fit ne in bilem convertatur ; & fle caufam horum affeduum adaugeat. / 5 Porro m h "i « :;P;- - :'i Y:tl Vi;1*- . : feti 5; > fei- j ■ivi* 'I 'i , i1 I0i 1ACOBI BONTII Porro paragr. 9, f. 1 15), Garcias ab Orta ridicula refertur quorundam opinio, nem- pe boves hic alfiduo alvi fluxu laborare ex paftu foliorumarboris Caflias, &c. Caufa autem vera hujus fluoris , mea quidem opinione , eft , quod regiones fub vel circa Aquatorem fitas, aerem fortiantur calidum &humidum , ut alias latius expli- cavimus , qui vifceribus, ventriculo, lieni &: inteftinis putredinem inurit, fluxufque inteftinorum & hepatis inducit, C A P V T XI De Fructibus Carambolas dictis. Oxalidos guflu gratum prabemus acorem VruUibm y atque iifdem ^ventris profluvia fiflo. G Ardas ab Orta hunc frudum defcripflt libro z , cap. 1 fed, me ludice, valde perfundorie , cum tamen inter faluberrimos Indiae frudus merito numera- ri debeant. Folia Pruni foliis adfimilantur ,quae ut folia in Populo fubtus al- befcunt, flores fert ut flores Geniftas ; fed colore e pallido ftmt puniceo. Quibus facQe- Frvctys Carambolas. dunt filiquac oblongas , in quatuor partes interftitiis diftindae , qualia interftitia videre eft in Corona imperiali Clufii , qu* femen ejus continent } immaturus hic frudus lub- acidus eft , &C aftringcns; maturus vinofiis eft. Muria quoque conditur & aceto , ut plurimi alii frudus Indici cum Allio , Porro , Caepis , Zinzibeie viridi , & racemis 1 peris , 8c tum ponuntur inter ea fercula, quas bellariis orexin excitant, rieterea y rupus b. viridi ejus fucco confedus, Dyfenterias, Cholerae , Spafmo , e ri usar enx fibus, &; reliquis morbis biliofts, utiliffimus eft , Saccharo quoquein eun n^jLa i HI ST. NATVRAL. MEDIC. Lib. VI 10$ Chinenfibus conditur. Ad oris Aphthas praeterea mixtus hic Syrupus in collutionibus j cum pauco mellis rofacei adhibetur , tum in gargarifmatis adverfus incipientem Am ginam. Facile propter vim repercuflivamfummum locum obtinet. C A P V T X I L De Corni cujufdam Jeu Sorhi fpetie. Saya Dyfenter/a qua torquent tormina, <-uentremy Jdhteis tot lethaas anima ducuntur ad umbras. His fimut & Cholera bene fubvenit Indica Cornus 1 At multos agros 'e faucibus eripit Orci. CRefcit hic in lava ampla &: vafta quadam arbor, in altitudinem Batavicas Quer- cus facile aflurgens , foliis oblongis , craflis , &: egregie virentibus , fapore aci- do ( ut Oxalidis eft ) & aftringenti : flores funtparvi , fafciculatim crefcentes , ■ferme ut flores Sambucini > quibus frudus fuccedunt rotundi, & etiam ut uv£ inter fe Sorbi Species. cohaerentes , fed rariore intervallo a fe diftantes. Primum hi frudus virides apparente moxmaturefcentes paululum flavi deveniunt, plane maturi ex nigro purpurei funt, la* pore aftringenti, quod indubitatum ftgnuih eft, efle frigi diork natura, & qualitatis : la- pillos intus habens , quales reperiuntur in Sorbis , & Corni arboris frudibus , & in ea- jrum genere arborem hanc pono , qua: prxter didum in frudibus laporem, etiam trun- cum nodofum oftendit. Succus ex floribus exprefliis, colore plane refert Morifuc- cum, ac certe eodem modo tingit purpureo colore: Ex hoc fucco nos hinc confi- cimus lyrupumfaluberrimum ad Dyfenterias &: Choleras refrenandas: Qux dua; /4 morbo- I04 I A C O B I B O N T I I morborum {pedes praefer tim poderior , aeque metuuntur , quam Pedis in Europa : Sc in hifce locis (proh dolor!) nimis familiares fimr. Prseterea conducit Syrupus in ar- dentibus continuis febribus: has atque alias non minus utiles operationes nos quoti- diana experientia in Nofocomio Batavico , ubi vix unquam tales affedus defunt , ve- ras ede deprehendimus. In hepatis porro calidioribus affedibus praedantius reme- dium reperiri non puto : nam phlogofin,&: fanguinis effer vefc en tiam , egregie tem- perat. Habemus praeterea Sorbos & Cornos, nodris omnino dmiles: fed quae fru- dus nodratibus majores fert, &: colore purpureo plane. Condiri hi frudus folent aceto, & muria , atque in bellariis nobis olearum vicem implent : Saccharo quo», qu e macerati ad fupradidos j am morbos idem juvamenti adferunt. C A P V T XIII. De Fraxino Indica , ejufque fructu* CRefcit hic arbor fatis patula, & Fraxini fimilibus foliis, trunco quoque nodo- fo : frudus fert , quales ferme funt Nuces Avellanae, corticibus ablatis , edules fane, & non malifaporis , fed paulum adringentis , unde frigidae , & ficcx na- turas effe condat ; ut Sc folia, quae impolita vulneribus , & ulceribus , ea mundant fa- Fraxinvs Indica. nan tque , tum cicatricem iis breviflimo temporis {patio diperinductmt. Succus ejus Cochlearis menfura exhibitus, Lumbricos, Afcaridas, & Tineas necat, quibus propter Solis, &; aeris humidam &: calidam intemperiem, putredinis effedricem, homines, pr aefertirn pueri , adiduo affliguntur. HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lie. VI 105- Nec eft quod miretur quis, Indos a compolitis medicamentis abhorrere, cum adeo feliciter hmplicibus herbis , affedibus contra naturam mederi contingatfita ut merito imaginer mihi veterem medicinam hmilem fuifle, & compofitiones iftas medicamen- torum a recentioribus Arabibus inventas efle : quo commodo ego dicere non aufim, ne haereticus apudmodernos audiam. Saltem hoc fcio, veterem & antiquam efleregu- lam, Fruftra fieri per plura, quod potefc fieri perpauciora. C A P V T XIV. DE Lanigeris feu Goflampinis Plinio didis, lib. 1 1 , cap. 1 1 , & lib. 1 2 , cap. 10, quoniam plures ante me fcriplcrunt, ego tantum arboris ejus generis figuram vobis ob oculos pono , quae nulli , quod fciam , hadenus deferipta fit. Arbor hxc pulcro foliorum virore non folum oculos obledat: fed & caule viridi, &incelfi- A r b o r Lanigera. tudinem fepe Mali Piceae, redis filis ramis expanfis, traniverfim sequali ordine, & lon- gitudine e trunco Turgentibus erigitur. In quibus poli flores rubros , oblongos tubulos fert , qui maturi Lanam, & femen nigrum Piperis inllar producunt. Lana ha:c propter brevitatem carminari non potefts neque inde lintea texuntur jfedper totam Indiam ex- petitur. l06 IACOEI BONTII petitur , quod tulciendis culcitris pulvinaribus fltaptiflima. Cavendum unice eft,ne hxc Lanugo flammae vel minimam fcintillam excipiat : nam ignis huic materis tam tenaciter hxrendo ferpit , ut vix aqua reftingui valeat. C A P V T XV. Tlanta Spinofa incognita. CRefcit hic quidam frutex non admodum alte a terra exfurgens, qui primum flo- res flavos fert inftar Solani : quibus fru&us fuccedunt copulati, qui immaturi vi- rides funt , maturi vero pulcre rubri, forma rotunda , fricati manibus adeo foe- tidum odorem a fe emittunt, ut Aflam foetidam', Sagapsnum, & Caftorcura longo in- Planta Spinosa. tervallo luperent. Quapropter eos quoque Inds mulieres hyflericarum naribus ad- movent. Edules porro dfe negant, neque, quod fciam, ad alios ullis ; adhibentur, itaque non fuaferim, ut propter pulcrum colorem, iis aliquis temere vefcatur ; nam i^rte in perniciem fele daret. Cum hic fecundum Homerum crefcant Pharmaca multa bona , multa mixta , plurima vero venenofa , & delet eriam vim obtinentia. C A- HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib, VI. 107 C A P V T. XVI Quercus Indica Kiati Malui is dicta . Indica fiim .Quercm ^ foliis ego crefco ficulnis , Duritie mfigm patrium fed Robur adaquo \ Vndula quin etiam me permeat undique euroa. HAnc arborem merito Quercum Indicam vocavi propter vaftitudinemlateque patulos ramos non folum: fed &C propter infignem ejus ligni duritiem & undu- latam ejus affer um pidturam , quae duo in Quercu noftrati etiam reperiuntur , tum in aedificando maxime hoc lignum probatur , quod durabile fit , nec facile a tere- Q__v ercys Indica. dine fecetur , neque tam opportunum Formicis quibufdam albis , qua: ligna exedunt pauciflimo temporis fpatio, ita ut ingentes trabes , quamvis externa facie integrae vi- deantur, ftepe intus ab his infedis exefse fint, non fine metu etiam magnarum aedium. Folia patula funt &: atta&u afpera , ut nili fine incifuris in ambitu cflent, quis ficulnea folia effe putaret: florem fert flavum inflat Peponum floris, quibus fucccdit fructus , Nucem gallam fapore , magnitudine, 6c forma referens. C A- ) I A C O B I B O N T I I 108 CAPVT XVII. T)e Sambuco Indica , de Ebuli fpeciebus , &• de Vinea Thaminx Tlinii , de Eryonia , aliijijue herbis purgantibus. SAmbucus hic quidem crcfcit , fed non ea fpccie, &: forma, qua in Patria, foliis enim non eft in ambitum dentatis : fed sequalibus , floribus quidem non admo- dum differt, neque baccis : fed bacca: grandiores funt , & rariores: odore por- ro, &c effe&ibus Sambucus eft, tum ramis, pulpam albam continentibus, ei plane rcfpondet. Sambvcvs. Ebuli quoque Ipccicm reperire eft , tum Bryoniam, & Uvam Thaminam , qua: tria cum viribus inter fe ferme conveniant, ego ea de induftria conjunxi. Valent fi- quidem, in morbis longis, & chronicis, quales funt Cachexia:, Hydrops, obftru- £tiones lienis, mefenterii, qua: quidem medicamentis mediocribus, fi non cedant, malo nodo malus eft quaerendus cuneus, & faepein tali cafii praeftat tentarc anceps reme- dium, quam nullum : ied id non tentandum, nih ubi videris imbecillioribus rem nullo modo peragi polle, viribus etiamnum integris, neque adeo collaphs, ut remediis va- lidioribus refiftere non valeant, quod judicio prudentis Medici relinquendum eft. Ego hoc fincerc affirmo , me extra&o ex hifce plantis , &: fruticibus , delperatos cural- fe. Quidni ? cum &: Elula: extra&o omnibus his longe valentiori , quotidie utamur cumfucccffu , ut alibi die Fructibus Lance 5 & %amvoJlm. HI duo frudus externa tantum facie &: nominibus inter fe diferepant» Nuclei albi intus conditi cum carne fua eundem faporem acidum & vinofum obti- nent. Alter Rampoflan vocatur, quod frudum crinitum denotat, quia fila- mentis quafi capillis, externe fitmunitus : Alter frudus, Lauce didus, larvis eft &c corti- Lance, &: Rami» osta n. i ce flavo, qui larfus ladeum humorem emittit & acrem, qualem 6c iri TithymaliS reperire eft. Cteterum arbores magnar& vaftas funt , foliis Laurinis , e quibus hi frudus race- matim magna quantitate pendent, & pulcherrimo afpediufacultatcs utriufque frudus inter fe conveniunt, & apud omnes paflim incolas celebrata, quod ardoribus febri- libus reftinguendis eximie conducant. CAPVT XXIV. T>e Myro balanis in lava. Nefcio cur Medici ^vocitent me Myrobalanum , Cum non fim Vlmu Myrobalanus ego Nec mihi tum grato frudus laudatur odore , Jfuam jecon vis inefi fyptica grata mihi. RAmum, quem vobis ob oculos pono , ipfe in fylvis ex arbore difeidi. Hi funt Myrobalani Emblici officinis didi. Arbor, qua! hos fert, magnitudine eft ferme Cerafi, pulchre virentibus foliis, qua; faporem Oxalidis, feu Acetofie, habent. Frudus primum viridis eft, dein maturus flavefeit , fapore acido , & fummeeft aftrin- ' K geuti , ) I IO IACOBI BONTII Myrobalanvs. genti , qui & exficcatis adhuc apparet : rugas quas in patria ipfos habere videmus , in arbore pendentes non habent, fed Ixves funt,interftitiis tamen apparentibus, tanquam fibris : Non dubito, quin omnes Myrobalanorum fpecies in lava crefcant, quas Gar- cias ab Orta defcripfit : fed dum ob metum latronum Bantamenfium, &: Tigridis fe- rociam, altius fylvas petere non audemus , vel montes afcendere (libenter enim in locis ficcioribus crefcunt) mihi eas virides videre hadenus non contigit, fed praeter ibi defcriptas Ipecies , hic aliam crefcere vidi, quse Nucis Iuglandis facile eft magnitudine; rotundus,&planelpha£ricus eftfrudus ejus , lasvis adeo , ut tanquam Ipeculum, ima- ginem hominis reddat. Hos Myrobalanos Mauri faspe naviculis plenis ad mercatum defer unt&r vili vendunt, ita ut paucis affibus tantum emerepolfis, quantum ad con- dituram tibi toto anno fufficiat. Conditi autem valent adverfus Dyfcnterias, Cho- leras , & casteros e bile natos affedus . Condiuntflr quoque muria, &: aceto, cum Cucumeribus , Mangis , Pipere , Allio , &: Zinziberis radicibus viridibus , ad orexin excitandam, Capparum, & Olearum vice; hoc conditura gentis Achar vocari antea diximus. C A- G Hi ST. NATVRAL. & MEDIC. Lie. VI. C A P V' T XXV. De Iangomas [eu Taliuro Aegyftio Tr. Alpini. Ardas ab Ortalib. 2, hiftor. Plantarum Indicar, cap. y , hos fru&us Iangomas vo- cari ait, ut & apud Malaios hic etiamnum vocantur. Quantum autem ad arbo- rem, quseeos fert, ea Prunis fylveftribus in Hollandia &: foliis perquam flmilis Iangomas. eft , unde & noftri Iangomas §>\U\\j fll vocant. Aftrin- gentis admodum funt faporis : fed non injucundi : frudhis maturi flavum colorem in- duunt : fecus quam in patria, ubi Pruna fylveftria matura, e purpureo nigro funt colore. V iribus inter fe conveniuntmam eodem modo, quo apud nos, fuccus horum mixtus cum aq .Champacca , &Rofarum, ardoribus gutturis, toniillarum, & aphtharum denique, medetur. AdDyfenterias , Choleras, & fluxus hepaticos, expertum, intro fumptus eft remedium. Summa, Acacia fuccus nobis ufumper omnia probet. Profper Alpinus has Iangomas in fua de plantis ^gyptiis hiflor. Paliurum vocavit, credo, quia rami Spinis fint obflti. .Si quis porro Acacias arborem videre velit, adeat Pr. Alpinum, lib. cod. cap.4, fic nos compilandi aliena, opere levabit. Nam certum eft mihi non feribere, nifi cujus ipfe notitiam 6 vifii , &£ experimentum ex ufu, percepi. Porro arbores hx paihm & in- diferiminatim per campos hinc inde viluntur 5 quod mihi fidem facit ejus , quod de hac feribit Garcias ab Orta, lib. 1 1, cap. v, aves quafdamhunc friuftum comcden- Icz tes ih r m » 'Iili i1' hili .i •'ii , .nm- ‘I 1 j [' m ui iC , '.* ■ % ■ i <1 1'.; jlil c.i: f*4?1.* m m I 12, IACOBI BONTII tes, excrementa fimulalvi, &: nucleos ejus omnibus locis dejicere, qui nuclei in fervido avium ventriculo macerati, eo facilius emergunt. Vnde Virgil. in Eclo- gis ait. Carduus , (jr Spinis fur git Paliurus acutis. Iangomas Altera. Annotatio. Alterius Iangomas fpeciei autor promittit deferiptionem , fed nihil de ea inveni, nififolam hanc iconem, quam idcirco polleris ulterius indagandam, hic apponi malui, quam ut totanegligeretur. Multum fane, quaad externam figuram, hi duo ramufculi , primae Iangomas , paucis exceptis, fimillimi funt , nifi forte pidor ni- mia licentia , in magnitudine exprimenda , ufus fuerit. CAPVT XXVI. i T)e Frutice odorifero quodam , Incolis Daullontas dicio. • Cede Melilotm , Chamaemelon cedito nobis Viribus exupero ‘-vos , quamvis Barbara planta. FRutex hic in fylvisfupra altitudinem humanam affurgit, &: ramos fuos late a fe expandit, ut Salix aquatica, qua corbes in Patria contexunt, hicque frutex tam crefcendo luxuriat , ut Hortulani Chinenfcs illum flamma &c ferro excidere cogantur, folia fert Balfaminas foliis non abfimilia, & fimiliter in ambitu incifa, flo- rum fafciculos gerit , ut Sambucus, quibus etiam amaras fticcedunt baccas : quod vero odore plane referat Chamaemelum noflrum, quod cofdcm nobis hic ufus in foti- bus , i HI ST. NATVRAL & MEDIO Lie. VI. F R v T E X DaVL-LONTAS. J 15 bus, balneis praebeat, quem Chamaemelon, &: Mclilotus ; Ideo nomen ipfi indidi Chamaemeli arborei. In Cataplalmatis porro, &: Ceromatis pro tumoribus rdblven- dis, foliorum pulvis perutilis eft, atque apud has gentes fecundum locum, a Liguftro Indico , feu Lagondi , obtinet. Florum quoque &c baccarum decoctum afthmaticis, 8c diuturnis pulmo num affedibus , mulierum quoque menftruis movendis, nihil utilius fumipoteft: Praedidum porro Lagondi feu Liguftrum Indicum, vehementer prodeft, injam toties dida paralyfeos Indicae fpecie, quae Beriberii dicitur. Porro hunc fruti- cem habentes facile ufu Chamaemeli, Meliloti, Anethi, & F oeni culi, caremus. CAPVT XXVII. ;C-- - J- m. De Acetoja Indica , alii /que Acetariis , & Uk Oxalis ex acido fle appellata fdpore , Purpureo flavum florem circumdata limbum» IN lava, & circumjacentibus Infulis, crefeit quaedam Acetofae ipecies mirabilis, ni- hil quoad formam cum Europaea Oxalide , aut Acetofa, commune gerens. Aflur- git porro in altitudinem facile humanam , caule firma, &: in modum Cannabis ■angulata, folia Agrimoniae, feu Eupatorii foliis , quamfunt fimilia, cum acutis fpinulis, hinc inde extuberantibus : Florem fert inftar Malvae arborelcentis, folio fimplici, ejul- dem quoque magnitudinis, qui in circumferentia quidem colore ex albo luteus eft, m K 3 ^ ili m 131 fcf |rnf F; l-jfO t _ jfm « A i !|f rU v ■ ' r- i,- Jd 1 ' J calice vero incus pulcherrime purpuratus. Folia fimafticentur, Acetofam plane la- piunt, nifi quod guftui pinguius quiddam, & glutinofius reprxfentent : Semen ejus planta eft inftar feminis Cardui benedidifpinofum. Qualitate eft e frigida vergente adficcam: Malaii quoque Bengalenfes & exteri Mauri eam in edulibus pro olere reponunt : Olus autem , vel quicquid herbarum pro alimentis in ufu eft, hx Nationes communi vocabulo, Saiir , vocant; contra quicquid e terra nafcens medicam ,vel adeo venenofam qualitatem obtinet, Oubat indigitant. Herba hxc quoque in frequenti ufu eft pro topico medicamento ; conte- runt quippe folia fuper lapidem marmoreum ferobe ligni Santalini,&: intindos pannos capiti imponunt , mixto oleo Nucis Indicx , & aceto , in doloribus capitis biliofis, qui plerumque meninges cerebri infeftare folent. In febribus ardentibus etiam & phreni- tide admodum frequenti in ufu eft. Certe hxc gens , magis addida eft medica- mentis localibus , quam intro fiimendis: atque adeo pharmacis , prxfertim validiori- bus , non , nifi in fumma neceflitate, utuntur : & profedo,meo quidem judicio, hoc fa- ciunt minus abfurdo propofito, quam qui inter nos in patria vel levicule affedi , ftatim catapotia ,& pharmaca liquida dcglutiunt, fine diferimine ; tum extemplo lafcivix magis, quam neccffitatis ergo, venam libi pertundi curant : aft hx gentes fbla inedia, Sc accommodata vidus ratione , non tantum corpus neutrum : fcd& infigniter prxter Naturam affedum, curant , non ignari , medicamentis pro cupediis &: deliciis non eflc utendum. Vt autem hoc obiter addam , videtur Natura voluiffe ex profeiTo mul- tas acidas , & conftringentes herbas (ut in progrcftu videbitur) e terra producere, contra violentos &: Endemios morbos, Dyfenteriam nempe, Choleram, & Spa- finum, HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. VI. IIf fmiirn , plerumque a bile ortos. V t quali digito monftraret , ubi hsc vel limilia mala J i J. X j «^***^-v * Vi liiAmia ilitiitfc nafcuntur, ibi locorum remediorum manifeila & etiam occulta qualitate pugnantium penuriam non fore ; haudfccus quam in Septentrionalibus regionibus , ad Scorbutum Endemium vel iftis locis familiarem morbum, herba Britannica, feu Cochlearia abun- aefuperquee terra nafeitur, ut in Indiis quoque Occidentalibus Lignum Guajacium ad morbum Venereum, inde oriundum , terra liberaliter profert. Trifolii varix fpecies, imprimis Acetofum, tam in filvis circa fluenta, quam hortis lu- xuriant. Idem de Portulaca, Cichoreo, Malva, Althaea, Endi via, Laduca, Soncho, Plan- tagine, Becabunga , Naflurtio aquatico, Petrofelino , Raphano hortenfi, utraque Beta, aliifque fimilibus , partim exdemine a patria allato , partim fponte nafcentibus, didum volo , quarum aliquas noftradum inferiores , aliquas dignitate fuperior es exillunt. Cauno porro adhibenda , quod Flammulas quasdam ipeciesin aquis circa praedida acetaria crefcat , Laducas perquam fimilis, ejufque elegantem virorem aemulans, qua ego deceptus, frigidam herbam ratus, eam guflavi , unde tanta acrimonia &: fervor lin- guam invafit, ut erumpentibus per totum os veficis , plus quam per tres horas ardo- ris illius fenius in ore remanferit. Mandragoras fpecies illa Italis Belladona vocata , apud Indos in frequenti efl ufu con- tra febres continuas & ardentes. Aceto vel muria conditam, frudus quoque fub cine- ribus toflos , pro acetariis fani & asgri apponunt. CAPVT XXVIII, T)e Fructu Mangojlan . Cedant Hefperii longe hinc ? Mala aurea , frucius\ Amhrojia gafeit Mango jiam y & Neffarey dlyos. Hic frudus a Garcia ab Orta lib. a , cap. 1 1 , nimis leviter deferiptus efl: , cum fit inter omnes Indias frudus longe fapidiflimus. Cortice refert plane Malum Granatum feu Medicum , eodemque modo aflringit , cum paulo majore amarore. Inbafifeu inferiore parte vellitur circa caudam tribus vel quamor quafi Frvctvs Mangostan / feparatis corticibus , minutioribus, ut in Rofa videre eff. In vertice vero coronam ge- rit , quas quot radios habet, tot nucleos in aperto Mangojlano , candidiflima carne mvis inflar vcflitos reperies,ita aliquando fex, aliquando odo, pro radiorum multitudine indubitato intus occluduntur. Folia porro hujus arboris, ut &: truncus & rami , mfi K 4 ll6 IACOB1 BONTII quod fpinofi non fint , Mali Citrei arborem aemulantur , Sc nili odore diftinguerentur, qui hujus Mango fl an foliis nullus eft , procul dubio afpedum fallerent. capvt XXIX. Mangani fructus Antidoton adverfus laro unum dira ^venena Mangam quintuplici fic fpecior fegmine fructus . FAbulas ledori narraturus, an veri quippiam ignoro, vos judicate: Iavani hunc frudum majoris atftimant, quam quicquid antidoti fit in mundo , five id La- pis Bezar fit, feu aliud quippiam, ut Nux de Malediva; plantatur que tantum m resum (epuleris. Magnitudine cft Nucis , quam Palma Indica tert, Coquo vocant & r Lufitani , Malaii Calapfa . V bi nondum maturuit , continuus videtur , maturus autem a fe in- vicem diflilit & difrumpitur , fe- men intus offendens lanugine cindum , feu femen GofTampini arboris Plinio didat , quod nili tempeftive colligatur , facile a vento difhpatur. Summitatibus hujus frudus Rex Bantamenfis aureum poculum torcularibus infert, atque hoc fumrni favoris loco Magnatibus vel Legatis peregrinis propinat. Dono porro mihi haec Nux data eft a Chirur- go hujus civitatis,qui ipfum cum non contemnenda argenti copia acceperat, a Regis Bantamenfis filio majore, in praemium refla- turae a fe valetudinis. Caeretum partes a fe invicem fupra difru- ptat, tam arde bafi flue inhaerent, ut ne fortiflimus quidem eas di- vellere queat. CAPVT XXX. Crocus Indicus , Arabibus Curcum j Officinis noffisl^ctdix Curcumas dicta. Magnis fum foliis, tum flavo Curcuma fucco Nobilis hic Nymphis frutexque falutifer Indis. Cortice rugofo , fed edulia Pijd recondo , . (fluam multis plantis flmul hac natura negavit. Fr.vct.vs Sacer Mangam. apud I altanos [acer. HJEc eft nobilis illa Curcuma , de qua Garcias ab Orta mentionem facit Aro- matum lib. i . cap. ; fed cum exigua ejus no titia, fub finem praedidi cap. ait, putare fe, hanc radicem line noxa edi pofTe : audader , quamvis i u non meo periculo dicat : Nam nonfolum ea Malaii in medicamentis utuntur : fed etiam li- mul cum pifeibus & carnibus coquunt, condimenti & fanitatis grana. Caetcrum excel- lentiffimum eff remedium in obftrudionibus vifcerum, Pulmonis nimirum, lecons , &. Lienis , HIST. NATVRAL. &c MEDIC. Lib'. VI. 1 17 C y r c y m a. Lienis, tum in oppilatione venularum mefaraicarum, tum Nephriticis doloribus Cal- culo Renum &: Vefica; efficaciter opitulatur , tum fceminis menftrua promovet, dif- ficultatem pariendi aufert. Et quod in ea caput rei eft , peculiare & fpecificum reme- dium eft in Idero, quod multoties feliciter expertus fum. Chinenfes quoque eam pro- pter hunc ufum praecipue Saccharo condiunt. Folia lata habet hxc planta, non abfimilia foliis Hellebori albi,nifi quod non tam ftriata : fed Levia fint. Radicem habet qualem ferme Gentiana. Flore eft pulcherrime purpureo. Radix porro colore flavo tingit, non fecus , ac Crocus , unde etiam Garcias ei nomen indidit Croci Indici : Lufitanice vocatur quoqiup Sajfran da T ierra , quafi Crocum Subterreftrem dicas : Iavani radicem hanc Borborii vocant, unde etiam ejufdcm nominis nobile unguentum conficiunt. Hanc cum pulvere Santali & aliis floribus odoratis poft dicendis, in marmore fubigunt in unguenti confidentiam , quo univerfum corpus , tam viri quam foemina? inungunt: Quod quamvis infolitis afpedu foedum propter flavum colorem fit, tamen adverfiis calores febriles & Solis ardores, tum moleffifTimos quoque Culicum morius, fummum eft juvamen. Frudus hujus Curcuma?, qui floribus fiiccedunt, Echinati funt, ut in hac figura videre eft , inftar Caftancarum in Europa. Aperti femen fuum offendunt , Pifo - rum forma rotundum , quod etiam codum in jufculo gallinarum vel carnium hcedina- rum, alimenti fimul, & medicamenti pra?ftantiflimi,adverfus fiipr a commemoratos morbos, vicem obtinet. Czetcrum, ut finiam, radix barc merito ob fiunmas & prcdtan- tiflimas qualitates , inter Medicamenta deobflruentia mihi principem locum obtinere videtur. Nuperrime obfervavi, Chinenfes etiam inflernutatoriis hac radice uti , inftar radicis Hellebori albi : &c certe fapor ejus aliquantum linguam vellicat : unde non mi- I L & IACOBI BONTII rum eft, proccflus mammillares in naribus exafperare , & ita Cerebrum concutere, fternutamcntum c Cerebro elicere. CAPVT XXXI. 7)e ‘Durioniku > laaca, (? Champidaca diftk Vijfcclis foliis } latam prabentibm umbram ? Tradita fum , viridi quaque colore nitent. His a Taurinis foliis ego dijlo laaca •, Nam fapor, & JimiUs frucfus , adejfe folcnt. DVriones fructus didi a corticis duritie, feu fpinis , quamvis primum guftanti- bus faftidiofi funt faporis , & odoris Allium putridum referentis , tamen me- rito inter falubejrrimos Indiae frudus numerari debent, fient ex fequentibus patebit: Si quis iis afliicverit, eum non tam cito fatietas hujus frudus capiet, quam alio- * . rum. Qualitatis funt cali- Ficvctvs Dvrionis Majoris I a a c a. dse , ficcas, quod ex effe- dis facile conjicere liceat; nam non folum copiofe urinas cient , fed &: flatus difeutiunt, tum fudores egregie eliciunt: nihilomi- nus ego inter frudus eos numerem , qui medica- mentofl, & alimentofi fi- rauldici merentur, ideo- que parcius iis quoque u- tendum cife autumo. Nam immodice lumpti inflam- mationem hepati, &: fan- guini inducunt, &£ exan- themata in facie copiofa excitant. Et , fl quis Indi- ca Scabie, feu Prurigine- illa , quam Courap Ia vani vocant, laboret, is,hoc fru- du comefo,ftatim tam in- gentem in cute pruritum fentit, ut a fcal pendo libi temperare nullo modo queat.InterEchinatos por- ro& Spinofos quoque referuntur hi frudus Incolis laaca, & Champidaca vocati: qui ejufdem funt generis, & uterque obfitus protuberandis fpinofis;fed, ut laaca frudus tota mole & magmtu me fuperat Champidaca , ita Sc pungentioribus fpinis; de quo Garcias ab Orta lib. z , cap. 1 1? fed melius multo Chriftophorus a Coftaegit,f. 2851. Afpera me vcflit cutis , hinc ego dicar Echinus Non male , me nimium vefiier ufque cave; 2^i faciem cupias diro rubore notari , £>ucm , fi me comedas , pufiula favo, facit. laaca infalubris plane eft, ^difficillima: concodionis , & fere incodus per alvum rejicitur, ut ore aflumptus eft : nam caro ejus circ^ nucleos fixa, tam lentae , ut vix dentibus lacerari valeat , flavi coloris eft, fed ipfi nuclei, afe iubftantiam albam reddunt, inftar cremoris ladis , fed lentam, &c vifeidam, digitifque adhxrentem. Hac autem HI ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. VI. u9 autem Iaaca non e ramis dependet, fed miro modo e trunco Arboris prodit. Ingentes nuclei intra fpinarum concamerationes contenti carne albaveftiuntur. Frvctvs Dyr ionis Minoris Champidaca. TC* St tamen illius aliqua Ipecies , quam hic depidam damus , quas e ramis dependet. ^ Ac Arbor illa in qua crefcit, vada eft dcprtealta, foliis Platani latis , aut Quercinis , fed profunde laciniatis: Frufhis autem peculiari voce Champidaca vocatur, & melioris eflfaporis , falubriorilque liicci quam Iaaca. Ex corticibus horum Echinatorum fru- ctuum Indi cineribus combuftis Lixiviiloco in lavandis linteis, &c vcftibus , utuntur, & nos iis in Cauteriis potentialibus non femel uii fumus. CAPVT XXXII. De Herba fentiente , &• pudica , quam Lufitani Y erva Sentidaj Vergonhada appellant. Cur taSium refugis , cur nervos contrahis ? anne Hic Daphne latitas , qua Lauro forte r elici a Phcebaos radios fugias veterefque calores ? Pone metum , nullos Phoebi e Tlanta lavanis Simbor Mangianam . Mahiis nero Tando Roufa. Quod utrum que nomen Cornu Alcis a jimilitudine exprimit. Ut mare cornigeram eft, cornibus aera pulfat , Multa arvis in lava, Cornua terra gerit : Afpicis hanc plantam ,fimilis quam Cornibus Alcis ; Affixam /copulis, terra nec ulla tegit \ Atque e fungo fa mitto radice fibellas Gfueis quicquid tango, fic retinere fi io. N Atura genitrix & rerum confervatrix, nonfolum videtur contenta fiiiffe, in effingendis cornutis animalibus, in terra, &: etiam in mari, utpofi; oftende- mus ; verum hoc videtur etiam annulari voluifTe in vegetativis , feu plantis , ut 'jn Cicerum, & aliquibus Piforum fpeciebus:Sed praecipue in hac planta, quae circa fluen- Cornv Alcis Simbor Dicta. :n Tiva prxfertim regno Banramenft, crefcit, adeoque ad vivum folns fu.s Cor- nu Alcis refert , ftcucinhac figura videre eft , ut ne quidem Piftor vel Plaftes ii u melius arte efficere poffet : Radice enim caret s in cujus vicem fuccedicmalfaq - dam e maceria fongofa, qualis apud Hollandos in paludibus (quas nacule vocamus ) e fundo aquarum retibus extrahitur , unde lfti cefpites flamma conficiuntur, quos (CutfcOT indigitant Batavi noftri. Creicit illapneterea, ce«a no contetta : fed vel fimpliciter lapidi impolita , vel arboris cavo trunco , demit ^^Supr^h^cfdeliripta herba merito propter fucculentiam fuam, K quod perpetuo vireat, inter Sedafeu Semperviva, numeranda venit : nam nunquam arefcit; fed pa p u- vks aliquando putrelbenribus foliis, ftatim primo Sole nova luccedunt Quantum ad foliorum fubftantiam,&: formam attinet, ea eft plane talis, qualis in Liliis apm albis: florem ferre credo, fed eumnon vidi, neque adeo icilcitandi occafio 3 > L propLv-». ni IACOBI BONTII propter lavanos Bantamenfes , fi non inimicos , falcem fimulate amicos nobis , in quo- rum territorio haec planta praecipue crefcit. 1 1 (us loliorum apud lavanos idem efl , qui apud nos foliorum Lilii albi , in Catapla- fmans ad Oedemata ac ad Tophos a frigida caufaortos;Atin EryfipelateMalan minus convenire aiunt, unde calidior hujus herbae Natura facile colligitur : Quod&fapor ejus amarus & fafhdiofus indicat , intus fumpta , alvum fatis vehementermovet, ne- cat quoque Lumbricos & Tineas puerorum, umbilicis contrita , & impofita. CAPVT XXXI y. cDe Tlyllitide feu lingua Cervina , ubi de Tolypodio, &■ reliquis Filicum Speciebas in India crejcentibus. Circa fluenta in IaVa Phyllitis feu Lingua Cervina crefcit magna copia, j&pe in humanam altitudinem exfurgens, colore pulcre viridi: forma ejus in Pa- tria omnibus nota efl, ideo ea omiffa, tantum ufuminre medica oflendam. Ad Dyfentcrias itaque fiftcndas &orgafmum in Cholera refrenandum, ejus decodlo Phyllitidis Species. feliciter quotidie utimur. Radices ejus faporem dulcem, qualis etiam in Polypo- dii radicibus efL , prae fe ferunt ; harum decodtum excellens efl remedium in obflru- dlionibus Lienis, Quartanis, Scorbuto, &fimilibus e melancholico flicco ortis affe- dlibus : efficacius haec omnia praeflabunt, fi addas Sarfamparillam & radicem Chinae. Praeterea hoc nobis experimento compertum efl, folia hujus Plantae arte Chymicain fal redadla , medicamentum topicum effe praeflantiflimum in ulceribus inveteratis , praecipue pedum , & tibiarum exficcandis. Tum in carie oflium , quae haec ulcera fre- quenter comitatur , tollenda , efficax efl remedium : nam propter aeris humidita- tem, ulcera tibiarum difficulter fanantur, tum propter negligentiam & malam vi£lus rationem, in nauticis Sociis praefertim,faepe in infanabilemalum convertuntur: fedde hoc alibi fufius diximus. Iavani, &: Malaii ipfam quoque herbam in Morfibus venena- tarum HI ST. NATVRAL. & MEDIC. L i b. VI. 11$ farum beftiarum conducere aiunt. Ceterum ex fupradidis effedibus fatis conflat herbam hanc efle temperatam, praefertim radice, quas deobftruens eft, praecipue in ob- Arudionibuspnedidis lienis , cujus affedibus peculiari, & formali, qualitate medetur. C A P V T. XXXV. Solani Indici Fructus Edulis, quem Indi Fockii Fockii yocant . Et Hyojcyamus Indica. EruBibus in V atria Solani Narcotica vis ef , India at e contra Solanum producit edule , Definiunt Medicum fic Medica Mala faporem Naturamque novam "Europa in finibus illa. 0 quoque fi Minam, vehimur quum per mare ad Indos , bongum iter ! Infames liceat deponere mores » QVantum ex foliis , floribus , fruduque denique hujus Plantas conjicere licet , certo certius eft , hancfpeciem Solani efle , nifi quod frudus longe grandiores fint, quam Solani noftri , utpote qui cubiti longitudinem aliquando excedant , cortieeque tamlasvi , ut ipeculi modo, humanam effigiem remittere poffit. Foliis Solani Species Fockii Fockii dida. quoque hirilitioribus &: quafl lanam jfiiperindudam gerentibus. Craflitudine bra- chium humanum facile sequent. Pleni intus funefeminibus minutis, qualia etiam in fru- L z dibus t\^ IACOBI BONTII dibus feu baccis noftri Solani inveniuntur. Frudus porro in his regionibus , norifolikft, funt edules; verum etiam dehcatiffimilaporis, li coquantur cum Vino, &Pipere. Eun- demque guftum obtinent quem Cinaras bafis, feu Carduus altilis in Patria. Commu-, ne eft edulium apud Indos &: etiam noftrates , qualiter funt Rapas in noftra Patria. Boni porro funt nutrimenti, tum diureticam vim obtinent, eoque calculo veficas, &: renum affedibus admodum utiles: Malaii, & lavas incolae frudum hunc vocant f0cqui Focqui iterato vocabulo, quod etiam in aliis rebus faciunt, quas excellere fciunt; atque in eo conveniunt cum casteris Orientalibus linguis, prasfertim Arabica & Hebr^a ut ex. rr. Si propheta rei alicujus excellentiam cum emphafi exprimere volunt , non folum didiones; fed integras fententias ingeminant, utmos in Bibliis loquendi fre- quens eft. Ita loquitur Dominus , Dominus Zebaoth &c. Hoc eo Parergice ad- didi, quod lingua Malaica, quamvis, ut plerasque Orientales linguae, vocabulorumin- dio-ens , tamen fignificativa fit valde, &: amccna, meo quidem judicio , quaenonfo- lum per totam Indiam familiaris : led & in Surate , Chormandel & caeteris Afiae oris , 'in multo eft ulii. . , Vc ad rem redeamus, unde digrefll fumus , hujus Focqui Ipecies eft & aha lylveltris ; fed hujus frudus , non , ut jam didi , oblongus eft & teres ; fed Iphanricus plane , &: ubi maturuit, colore flavo , cum domefticus, fit colore vel purpureo , vel grandinis in- ftar albo. Ceterum fylveftris hic frudus amarus eft, ideoque nonnifi ab Apris &: Rhinocerotibus devoratur. Porro hujus plantas caulis (quod .fere omiferam ) pla- ne fpinofa eft, unde imprudenter, non fecus, ac Rubus, attingi non debet. Rhino- cerotis porro lingua, &: palatum tam afpera funt , ut vepres, &: fpinas cubitales der voret , aequo quid pungendus eft , eo libentius ifto alimento utitur , fi in hominem irritata h^c beftialasviat, folo linguas attadu carnem , & cutem, ufque ad ofla ei de- lingit , ut alibi inanimadverfionibus Garc. ab Orta, ad v 1 1 Caput de Eboie, latius ^ Quam plantam Indi Daturam , ego Hyofcyamum Indicam appellavi , non folum quod narcotica 6c ftupefaciens vi eifimilis fit : Sed quod odore foliorum & forma floris maxime relpondeat. Semen in echinato cortice conclulum gerit, qui maturo femine diflilit cum ftrepitu, fi vel leviffime tangatur , fabafque cinereas, nigris guttis diftindas , intus oftendens. CAPVT XXXVI. T>e Sedo arborefeente. Rofa as ale, & Violae , quas ArUicus orbis adorat, Nam melius multo complentur odoribus aura 'Flore hoc Sedifero , quem dives lava n virentem Ofiendit , diris pellit contagia morbis , Ac guftu Oxahdos gratum dijfundit acorem , Btfemper toto as iridis fpeclatur in anno \ Scorpius hanc plantam nec tanget Ar anetis unquam , Antidotum hinc Medicis adverjus dira asenena . FRutex hic non in folo crefcit, fed arboribus Mangiferis aut Quercus cujufdam fpeciei , quam Indi ICiati vocant , affixa non fecus , ac viftus apud nos , qui tamen in didis arboribus non deeft. Planta feu frutex hic eft foliis Oxahdis fapons, oblongis, qualia funt Perficarhe; fed craffioribus longe , & fucculentionbus , qualia funt Sempervivi iftius folia, quod in tedis apud nos nafeitur, & lOOCfc vocatur. Radices edit mirabiles , teretes , ex quibus fibras demittit , quas vel lapidem , ve ar- borem apprehendunt, & fine limo, vel terra, fic affixa crefeunt, magnitudine - dium , forma & figura tali , quali eft manubrium haftas feu lance* , quibus Periar, 6, Tureas equites etiamnum utuntur (nam ufus illarum apud plerafque Europae Na- tiones exolevit) : florem profert parvulum, Anagallidis flori fimilem, fed a um > _ H I S T. NATVRA L. &r M EDIC. L i e, VI. S E D Y M A R E O R E S C E N S. tam aromatici odoris , Citri xmuli, ut me invitanil quicquam odorarius naribus per- cepifle fciam. Ynde etiam apud Malaios nil ad Cerebri &: Nervorum prxternatura- les aftedtis seque conducere fertur : Hinc quoque in Spafmo & Cholera , Conferva ex floribus , &: foliis hujus Plantx , lingulare eft remedium. Comperi quoque egregios ejus effe&us in Dyfcnteriis ; habent enim folia qualitatem aftringentem , & faporem plane talem, qualis eft in Acetofa patria , fed palato longe gratiorem : flores quoque conditi non minus cor diales funt , quam Bugloflas aut Borraginis. Frudus medium digitum lono-i , fapore muccilaginofo & fatuo, & per medium tranfverfim difledi, femen often- dunt paulo majus quam Milii , itidem muccilaginofum , quod decuflatim fitum eft , ut ferme arcem repnelentet , quatuor fuis vallis & propugnaculis exornatam. Quali- tate quantum manifefte ex fapore elicere poflumus,hacc Planta frigida eft &: ficca : Vir- tute vero occulta, putredini, & omni corruptioni refiftit, unde merito inter violen- tos jam didos morbos, pro Alexipharmaco apud incolas in ufueft. Dum hxc feri- bo , retulit mihi fenex quidam Malaius , qui medicinam inter fuos exercebat non in- feliciter, nihil seque conducere ad venenata vulnera a pugionibus, &lanceis Iavanis alicui inflida. Solent etenim lavani, mortalium longe crudeliflimi , tela fua tingere cruore cujufdam Lacertxvenenofiflimx, quamalono , quem ed it,Gccco vocamus , ut alibi dicemus. Hinc conjicere licet, eandem herbam etiam ad idus venenatorum ani- malium utilem effe. \ nr, IACOBI BONTII CAPVT XXXVII. v cDt J\Q)biliJJimo , & Saluberrimo Aromate Cardarnomo y Majori & Minori . INter alias herbas, & Aromata, qua: fertilis Infula lava profert, merito inter ex- cellentiffima Cardamomum eft numerandum : Planta hxc caulem habet Arundi- nis modo internodiis a fe invicem diftindam , & certe folia non abfimilia Arundi- nis foliis , & eodem quoque modo catcrvatim crefcit, primumque intucnti, vix dif- Cardamomvm M i n v s. ferentia inter duas has ftirpes videbitur, nifiquod Cardamomum vix ultra duos aut ad fumrnum tres pedes in altitudinem aflurgit ; folia quoque contrita fuaviflimum odo- rem a fe reddunt. Dum florentem eam primum confpexi, animadverti infignem Garcix ab Orta in defcriptione errorem, lib. i ,cap. 24, qui ait, Cardamomum, non fecus , ac Fabas , & Vicias , feri , & eodem modo crefcere , pendentibus filiquis , Pifo- ruminftar, in fummitatibus Plantae ; quod longe fecus fe habet. Ideoque ego , qui plantam hanc millies contemplatus lum , primus eam ad vivum delineatam exhibeo. Circa radices igitur primum emittit fpicam, qualis in Spica Nar- di confpicitur, verum longe craffiorem , cujus calycibus fupernafcuntur flores, pallidi potius in peripheria , quam albi; in calyce vero flavum colorem oflendunt, funtquc admodum fimiles floribus Mali aurei. Flofculishis decidentibus filiqua: eorum loco Juccedunt;fcmen fragrans Cardamomi continent, quale in officinis noflris confpicitur; fed colore funt flavo femina intus conclufa,qux ariditate & tradu temporis ex puniceo atrum, quem incxficcato Cardamomo colorem videmus, contrahunt, eodem mo- do, HIST. NATVRAL & M E D I C. Lib. VI. jt7 do , quo le&or effigiem, ob oculos fibi ponere poteft i Certe fi egregias hujus pratftan- dffimi Aromatis qualitates enumerare quis velit, vix hora: fpatio iftas eloqui poterit ; Nam calorem habet blandum, & Naturas noftrat amiciffimum, nullum empyreuma invifceribus noftris relinquens ; ideoque etiam folum ablquealio cibo malkcari, &C comedipoteft , iecus , ac Piper , Zinziber , Caryophylli , & reliqua calidiora Aroma- ta, qua fiimmofiio calore, vix nifi admixtis aliis eduliis deglutiripoffimt, & nimis lar» ge ufurpata phlogofin in ianguine,& febres lape continuas excitant ;Vrjnas porro com- mode ciet, menftrua foeminarum blande movet, anhelitum commendat, tumobftrm dionibus Hepatis , Lienis , & prafertim Mefenterii , ad miraculum ufqiie, conducio, etiam in jufculis gallinarum , carnis hoedina , & vitulorum. Ex hac Cardamomi defcriptione facile deprehenditur Plinii error, qui 1. 1 2, Natur. ■Hift. cap.13, Cardamomum ait nomine & frutice fimilem efle Amomidi,quod falfiffi- mum eft, cum Amomis, ut poft docebimus, ferulacea fitherba, & radice refert radicem Spicat Indicas, pro qua imperitis etiam obtrudi pollet. Atque hoc loco eft, quod glorier, me primum cfle , qui nobiliffimam Cardamomi Plantam exadte defcripfi : Cum etiam Garciascap. &lib. fuprad. fe tantum auribus famam Cardamomi percepifte affirmet. 1 1 cibis porro condiendis , prarfertim carnibus , & pifeibus elixis , apud Malaios in fiimmo iifu eft, & certe fragrantem guftum iis addit , concoctioni quo adj uvanda: lum- ine conducit. Carda momvm Maiys. Ardamomum majus copiofe crefcitinfilvislavanis, flore, Hyacinthimodo,fafci- culato. Differt a. minori1 Cardamomi lpecie,fupra deferipta, plurimis modisjprimo, L 4 quod ll8 IACOBI BONTII quod ultra humanam altitudinem afliirgat; quod folia quoque longe ampliora ha- beat, quod caule non fit geniculato, aut Arundinis inftar nodofo , fed qui Coparum more foliatim ale invicem leparetur. Praeterea, ut diximus, Cardamomum minus fpi- cas fuas circa radices cum floribus emittit ; e contra majus, Hyacinthi modo in faftigio -erit. Semen denique ej us vel Aliquae oblongiores funt , digitali aliquando longitudine: folia tamen odore conveniunt, ut & flores. Nifi quod folia majoris Cardamorm, prae- terquam quod fint majora citra comparationem , etiam averfa parte , inftar Verbafci fint mollia. Tota Planta pulcherrimo eft afpedu , grato virore flonbufque albis cum purpureo limbo nitet. Vires ejus plane conveniunt cum Cardamomo minori. CAPVT XXXVIII.. J\Qmph*a Indica flore purpureo , cujus Calyx [eu Fructus cpuafi per nebulam a Clufio deferibitur . Indica purpureum profert Nymphaa colorem , Atque Nuces gignit maturo calyce eduleis. PLanta fubfequcns certe digniftima eft, qua: deferibatur , tum ob qualitates ex cellentes , tum propter pulcherrimum ejus florem; denique propter admiran- dum , qui floribus fuccedit, frudum , cujus mentionem facit Car. Cluiius , bxo- N y M p h je je. Species. ticorum lib. 4 : fed tantum per tranfennam ,utpote qui deferiptionem non lnftitiut ex vi fu ; fed ex relatione navalis ciijufdam focii , a quo frudum hunc coemptum efieait: HIST. NATVIIAL. & MEDIC. Lib. VI JEqo, qui plantam millies vidi, eam paulo luculentius vobis ob oculos ponam , ut co- natus viri diligentiflfimi fimul, &C dodiflimi in re herbaria adjuvem : Itaque verum eft, quod ominetur plantam aquaticam eflejnam Nymphasa eft, in omnibus noftrati , tam in latis quam rotundis foliis , caule , &c radice plane conveniens : Flore vero a patria Nymphaea differt, qui in Hollandia vel albus, vel flavus eft, hic autem pulchre purpu- 'Teus , odore gratiflimo nullo modo noftrati cedens. Frudu quoque, & calyce lon- go a patria Nymphaea diftat , qui in fuperficie hic planus confpicitur , tanquam fi per medium cultro difledus eflet; verrucas parvas in orbem diffindas fuper oftendens cir- citer triginta N°, quas paulatimgrandefcentes, calycem fibi unaquaque effingit, do- nec maturefcens Nucem Avellanam dempto putamine, tum forma , tum nucleo val- de referunt; faporem quoque ejus non male semulatur , qui tamen fatuus aliquo mo- do , &aqueus eft , naturam redolens elementi, in quo crefcit. Quantum ad vires attinet , in tertio gradu frigidas , de iis hic conticeo , cum in his patrias Nymphasas fimilis fit, ideoque decodo hujus plantae, a Malaiis edodi , uti- mur in calidis morbis , febribus ardentibus , Phrenitide , Cholera , & in mortifera Dyfenteria. Nymphaeae porro aliae fpecies hic etiam circa ripas fluminum , &: in ftagnis crefcunt abunde, ufque ad Lentem aquaticum, gratum Anatibus ( quos Chinenfes in copia alunt) pabulum. Potamogeiton quoque feliciter provenit, tum Plantago aquatica,quam frigidam efle nullus mortalium mihi facile perfuaferit: nam dum experiendi gratia (ut Botanicis mos eft ) hujus plantae folia paulum mafticarem , tantam acrimoniam in orefenfi , quantam ne quidem Ranunculi aquatici ea fpecics dare poteft, quam Flammulam apud nos, rei herbaria periti ab ardore vocant . Ita ut meminerim nos , non fruftra aliquan- do in Patria de ejus qualitatibus difputafle : nam &foliahujus Plantaginis etiam apud nos mafticata aliquam acrimoniam in ore relinquunt, verum tranfitoriam tantum, & momento durantem; hasc vero Indica palatum & guttur excoriat. Quodfi ad- huc incredulus quis rei Botanicas ftudiofus, de hoc dubius haeret, huc veniat velim, ei bona fide promitto, hac planta deguftata omnem fcrupulum ex animo rejiciet. CAPVT XXXIX. I T)e Vetonlca ladana , ubi & quadam parergice tractantur - de familiari potu Aracco. CRefcit hasc herba copiofe in pratis, & fylvis Iavanenfibus, flore alBo, Malaii, Sc lavas Incolas eam Oubat Matta , vocant , quod medicamentum pro oculis deno- tat, quia illi fuccum expreflum ad lippitudinem , & Ophthalmiam oculorum adhibent, non fecus acnoftri fiicco vel aqua deftillata Veronicas ad aftedus oculo- rum utuntur. Porro hic fuccus , & totius herbae decodum in affedibus thoracis commendatur, ut funt Afthma, Phthifis , & reliqui morbi Pulmonum, qui cum tufli homines moleftant. Tum propter vim diureticam Incolas ea utuntur in affedi- bus renum §c veficas; tum in Gonorrhocis e concubitu Venereo conceptis. Itaque ut faspe mirer ofeitantiam noftras gentis, quas hos populos Barbaros appellare non vere- tur; cum non folum in herbis cognofcendis, fed in omni ceconomica adminiftratio- ne noftros longo intervallo poft le relinquant. Ytuntur porro Incolas foliis hujus con- tritis ad ulcera pedum & tibiarum; nam qualitatis eft egregie exficcantis, atque ul- cera , ut fiipra dixi , propter climatis humidam conftitutionem , admodum difficilia funt curatu. Imo propter intemperantiam militum , & nauticorum fociorum in po- tando Aracco feu vino adufto Indico , hasc ulcera cacoethia , & mali moris , & faspe in- lanabilia efficiuntur. Yt tranfitorie aliquid de Aracco, feu vino adufto Indico, dicamus; fciendum eft Chi- menfes , gentem totius Orbis ayariflimam, & fubtiliflimam, hoc potus genus, ut Oryzas parcant, adulterare Flolothuriis, inmarifluduantibus, admixtis , ut fic ei perniciofiim -Pulmonibus ardorem concilient ; &: hinc fit , ut miferi nautici & milites in Phthifes , Marafmos , fanguinis fputum incidant, & ,poft diuturnam emaciationem, miferrime morian- IACOBI BONTII i3° V ekonic^e Species, moriantur : Nam hzc Holothuria, ut &: extera recrementa maris, inter quas eft Nau- tilus pifeis, Sitellae marinae, & alia, tam exurentis funt caloris, ut folo attadu incute ve- licas excitent, non fine fummo dolore. Hujus generis funt non tantum Lepus n*ari nus ,fed Stellx marinx , & Afterites , tum Nautilus pifeis , cujus deferiptionem poit dabimus , qui tam ardentis eft caloris , ut dum e Patria in Indiam navigarem circa in- fulas Canarias , mari vehementer tranquillo , in fcapham cum aliis ddeenderem , pi- fcandi gratia , &, extrado reti , cum inclufiis efifet unus ex hifce Nautilis, quem dum imprudens &: infeius contrado, tam vehemens calor manum meam inva it, ut iis fieri folet, qui a Dracone pilee., quem noftratcs vocant, pundi iunt, nifi admoto Allio in aqua marina macerato , mihi lubvenifiem, certe propter dolorem febrem incurrififem. C A P y T X L. De ‘Rjcino ' Brafilmft , Lada Chili vocato , quod fouat Tiper Qrienfe &• de ejus ufu haBcnus nobis incognito. o Vamvis planta haec fub nomine Ricini Americani, jam etiam apud Batavos in vf \ hortis feri , & coli inceperit : tamen quia ejus ufus non nifi quam inter caulti- ca medicamenta cognitus eft , ego non potui , quin oftenderem familiare Lu- fita nis , & Indis condimentum , & edulium cite ad cibos aflos , vel elixos , hoc modo ; Sumunt III ST. NATVRAL & MEDIC. Lib. VL i Lada C h i l i. Sumunt poma (eu frudus illius Mandragora:, quam Itali Melanfana vocant. Neoterici Poma Amoris , Lulitam Tamatas, & torna doro, d pulcherrimo, & lucido in maturis ru bro colote: dilcindunt frudtus hos cum hoc Pipere Chilenfi in minutiffimas par icute eafque crudas , oleo & aceto perfundunt cum pauco (ile, eoque pro opXS Hoc modo frigi dilfimam, &narcoticam Mandragora: qualitatem cahdhlimo aho fru ftu temperantes, ne frigus prioris folumcomefi Satutalem calorem fuffocet & ex' unguat. Conftat autem Piper illud Chilenfe, Capfici fpeciem effe , ut bene nom do fof ™ m ann0tationibus Nic. Monatdem Medicum SivSem i Incola- prxterea (quod & a quibufdam noftratibus fit) illud Chili quoque afliduo ore ferunt mailicando: allego id conans animi gratiaimitari, tamexutCnThocinve n. , ut mihi non videretur opera: precium alTuelcere ei mori, qui, pm erauam nuoH cum dolore conjundus fit , edamnihil emolumenti adferat : tamen Xunt Lufitaol jam d,ao modo przparatum, utile efle adverfus pituitam, Sc cruditatem ftomachbqua: propter alujuot.es jam diftas caufas huic regioni admodum familiaris Porro delcnpta Ricmi fpecies eft e minutioribus : namfunt etiam majores gis&SSr A n n o T A T I o. Improprie admodum nomen Ricinihuicplanta; inditum eRe mihi videtur; cum neque forma, neque figura externa, ullifve qualitatibus internis cum RiamsAmermams conveniat ; fed vera Piperis five Capfici Brafilienfis fpecies apna C A- ■i IACOBI BONTII CAPVT X L I. c Telepbio Indico . TBephiifeu Sempervivi ea fpecies, quamBelgx %mt\ vocant hiem hortis crefcit caulepaulo elatiore , quam patrium , foliis etiam aliquantum m figura variantibus. Incolse Malaiiid a forma Mouht Bebec vocant, quod Anatis toftrum fignificat : nam inverfum Anatis roftrum admodum bene refert, prssferum Telephii Species. illorum , qui incifuras ad latus roftri habent , ut in hac figura videre efh Sempet • vi- ret ha:c planta, qu* ad caeteras qualitates frigida &ficca eft.ideo Incolse ucu"™r e contritaad ipforum fcabiem & esetera bUiofa ulcufcula in cute , quae hic funt Tum ad Eryfipelata utilis quoque elicum aceto contufa. Malaica: mu eres c quoque utuntur pro^topico fupet bregma puetotumjubi luturx nondum coaluermt^ referentes id ad robur cerebri facere , Si ut id topicum melius applicent .novacu capillos infantium abradunt. Caeretum mirari fubit Incokrum horumin^ufe.^ qui veterum Arabum , Avicennae St reliquorum inftar , a forma herb. n» ■»£» externa : tum in herbis dignofeendis , & noxiis ab innoxiis ^Parand‘^“t“^^e. ab ora Chormandelhuc veniunt , adeoexcellunt.utnequ.demoptimo^tamco ce dant. Ratio eft.quod ha: gentes fetam Pythagorae lequuntututpto quod anima fentiente praeditum fuit.ullo modo comedent, fe veg aj^ncmem herbis tantummodo vefcuntur ; quare etiam a cre ra experi imo hoc no- hctbas edules ab herbis medicinalibus, vel etiam venenofis , diftinguent , imo ntnt pueri feptennes &C infra. C A- HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lis. VI. 333 C A P V T X L I I. De fructu Billing-bing indi genu locato. Stypticus e Citreis acor etfi dentibus hajit Billing-bing gujlum hunc fruffius abire facit. Non fecus , ac magnus dolor arcet fspe minorem ? Hic acor his acidis frudibus eruitur . CRefcit arbor quaedam foliis Ciceris arietini quoad figuram : fed grandioribus , acido fapore prasditis. Frudus porro tam pendentes ex ramis, quam ex trun- co ipfo arboris prodeuntes , magnitudine fiint forma Cucumerum, primum adolefcentum , quos Agurcas Lufitani vocant ; qui certe propter extremam fuam acidi- Billing-bing. ratem, ipfe acor vocari merentur, &C quod magis in iis miror, fi cui dentes , ab acido aliquo frudu guftato obflupefcant , his frudibus tantum deguftatis, llatim acor ifte evanefeet, credo, eadem ratione, qua in quibufdam affedibus mixtis pra:ter naturam major dolor minorem obfcuriorem reddit. Billing-bing hic frudus Malaiis dicitur , &: nos ex ejus fiicco expreflo (nam faeculentus admodum eft) Syrupum confici- mus , adverfas hepatis intemperiem calidam , & Phlogofin in fanguine venis & ar- teriis contcntojtum eo utimur etiam cum Oryza: non decorticata: decodo,quod Padit vocamus, egregio juvamento in febribus ardentibus, & continuis, tumfiti fedandx M optime X34 iacobibontii optime confert. Choleras quoque impetum fiftit. Hinc facile quis colligat > quali- tate effe e frigida verfus ficcam , quodaflringens ejus guftus etiam indicat. CAPVT XLIII. X>c Cypero Indico. HErba hascinfumma quantitate circa fluenta lavas crefcit , tadices ejus bulbofas fuqt, non fecus,ac Chamsebalanus/eu glans terreftris,quiinZeelandiainagris foditur e terra: Odoris funt plane aromatici , & Caryophyllos referentis. Vn- dc earum decoda per aliquot dies fumpta, nervorum frigidis affedibus fumme condu- Cypervs Indicvs. mt , imprimis multum adferunt levaminis in tremoris , feu Paralyfeos illo genere, uod Bn Aerii aliquoties Indis vocari diximus.Indat Mulieres hanc plantam etiam aen- is menftruis adhibent , nam diuretica admodum eft. Ideo hydropicis quoque conve- it, & propterea habemus in Nofocomio femper radices Cyperi exficcatas ad manum, im ille frequentiflintus fit, Scdecofto Chinat, atque hoc Cypero feliciter curatur, x hac radice porro conficimus arte Chymicafal, apprime utile confumendis excre- entiis in ulceribus, prarfertim pedum, & tibiarum : nam pnrterquam quo eas a imat, etiam os a carie defendit , &c loca inania carne replet , aque cicatricem tperinducit. Idem&Cyperus in Patria pracftat, in cinerem redaftus, & inlperius Iceribus iftis calcium, quas Perniones vocitari folent, quaque hyemeprae ertimm ^ des infeftant. Cyperus porro inter Graminis fpecies reponi debet: ideoque, quiaa s alibi latius diximus, hic fupervacuo labore liiperfedebimus. ^ ^ HIST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. VI. 135- * c A P V T X L I V. 'De Fabis, Leguminibus in arboribus nafcentibus , (sr primum de arboris fabifera? flore , qui Boa T finkring dictus laVams. FLos , quem depi&um videtis , in praealta arbore crefcit , cujus truncus mul- tis , & acutis {pinis obfitus eft , folio plane , quali Tilia in noftra Patria. Aper- tus tam egregie ruber eft , ut e longinquo nihil gratius oculis objicipofle putem, cui magna copia filiquae luccedunt , in quibus rubiae Fabar itidem naicuntur , quibus Arbok Fabifira I, Boa-Tsinkring difta. Turdi avide vefcuntur, nonfecus, ac in Patria noftra baccis Orni rubris, laqueo indi- tis capiuntur. Plurimae funt arbores , quae varia Pilorum genera, & Legumina ferunt, more pla- ne noftris incognito, ubi miraculum eftet, Fabas e ligno nalci. Saporis tam boni liinc ut noftra Legumina, quaedam, melioris: attamen funt Pila, Legumina, &: Lupini , quae non fecus, ac noftratia in farmentis nafcuntur , & bacillos appofitos fcandunt. Fabar, quas Turficas nos vocamus , plures {pecies hic naicuntur , qui fapore nullo mo- do aliis cedunt. M 2. Cartcrum i $6 - IACOBI BONTII Catterum quoad vires Leguminum, ea conftat verfus ficcum pleraque vergere, ac flatulenta elTc , torminaquein ventre & inteftinis ciere: diuretica tamen funt omnia, & hydrotica ; unde ea inter medicamenta alimentofa reponamus , &c non nili aliquo- ties iis vcfcamur. Inter eos quoque familiares funt, Phafeolifeu Fabas purgantes , Piforum noftrorum forma, fed folio Trifolii, vel Meliloti , verum craffiori. Harum Fabarumjus hydro- picorum aquas potenter per fuperiora 6c inferiora educit. Phaseolvs II Indicys Rvbex, qui A b k v s Prolp. Alpino dicitur. Annotatio. Cum Autornofter fblam iconem hujus planta: fine aliqua dc- fcriptione exhibuerit ; Cumque eadem atque in Brafilia luxuriet ac in India Orientali , vel iEgypto; paucis defedum hunc fupplebo, eaque traditurus quae mihi innotuerunt. Qjjod vero ejus figuram & defcriptionem in opere meo neglexerim, non eft quod auifquam miretur ; quoniam ea tantum attigi, quas majoris funt efficacias in Medici- na; hoc vero , rcdius in puellarum cultum, quam corporis alimentum vel medica- mentum cedat ; Corallorum enim uniones , quas collo geftare folent , ex rubris Pilis conficiuntur ; nec memini unquam in Brafilia hate ficut eattera Legumina advenis vel indigenis, etiamfi probe elixa, accepta fuifle, quod ca pravi nutrimenti, & difficillimas concodionis deprehenderint. Idem quoque de iis teftatum reliquit Prolper Alpinus , ctiamli fateatur ab ^F-gyptiis parari &pro cibis apponi. Silveftris & volubilis hasc planta femper virens arboribus fe involvit, eafque enititur tenaci HIST. NATVRAL & MEDIC. Lib. VI. i57 teaci farmento. Cu i, rami alternatim oppofiti , uti & folia ad eundem modum aequa- lia» paria in quolibet ramulo , cir citer digitum longa , figura Buxi , vel Sesban Alpini potius foliis fimilia, Iplendentia , finepetiolis , ramulis ornate innitenda confpiciun- tur : moventur que ut nonnullas alias herbas ad Solem, fefe claudentes ac aperientes ad ejus ortum vel occafum ; quafi eo converterentur, quo humor radiante Sole provo- catur. Ex parvis floribus filiquas proveniunt omni anni tempore , quas mature fadas dehilcunt, unde fex, feptem,vel odo femina apparent Pifi fere magnitudinis , fcd paulo ovalis figuras , dura , Iplendentia , lasto coccineo colore decora , excepta ea parte, qua folliculo anneduntur , ubi macula nigra loco hili egregie Iplendet. P H A s E O L V S III ADRANGVLVS. En Phacos , & doSli quadrata Legumina Plini . Mirum hoc Leguminis genus foliorum magnitudine , &rfruduum infueta figura. Ceteris praseminet, licet crefcendi modo &: qualitate iifdemPifis , fimi 1 e fit ; non enim ingratioris iaporis funt frudus, quam Pifa illa in Patria apudnos , quas fine mem- branaceo illo cortice (noftrates vocant) appofitos bacillos farmentofis luis ramis, fcandunt. Ex uno eodemque caule tria folia fibi conjunda emergunt , atque ex eodem quafi centro pediculus provenit ; ex quo Phafeolus qua- drangularis dependet, Pifis rotundis repletus, qui ubi maturuerit, dehifeit, St fit edulis. De eorum natura St guftu nihil ulterius addam utpote quae reliqua id genus Legu- mina aemulantur ,ut fupra monui. M 5 Anno- *38 1AGOBI BONTII PhaseolVS Indicys, IV qui Secamone' Alpino di&us. '1 Annotatio. Quam faepe inter fe conveniant , ^gypti& Iavac Plantae , ex hoc nuoque Phafeolo liquet , qui nihil plane differt , ab eo quem P. Alpinus in P an- « tradidit • quamvis ille , ut & Autor nofter , nihil fere de ejus quali- r^f/Lcifice egerint ; ille enim tanqnam novam & adhuc minus ufitatarn , eam ^ /ihet^&difputat, ad quam fpeciem redigenda fit, & Apocyno Oufii , angufti o 10 CXhlbet;^ 03rft Nofter vero autor qualitate hujus Phafeoli, communes cum exteris Leguminibus & plantis fabiferis/ub hoc capite comprehenfis,ftatuit: quamob- IC Planw hxc eTotiMfponteinfilvis nafdtur,altequefaliens, arbores vel bacillos fcan- tum fEgyptii valenter tenues humores purgare aiunt. Vnde nonnulli S fpeciem die affirmant, quam Secamone appellantjcujus tamennu um mme lcin fe noviffe dicit. Piforum HI ST. NATVRAL. & MEDIC. Lib. VI. i $9 Lypinys Flore Flavo. PIToftim hoc genus, flvel ex faporc faftidiofo, &: amaro, judicare Velis, e Lupino- rum eftlpecie. Flores fert flavos, quibus Aliquas luccedunt,- Pilorum noftrorum A- liquis limiles. Decodum eorum alvum movet, & urinas , ideoque magis inter medi- camenta, quam alimenta locanda veniunt; agreftes liint , &: in hortis, quod fciam , non coluntur. Ramunculi exipfo caule fatis longi & reda extenli emergunt , qui de- finunt in quinque vel fex folia oblonga tenuia. Flores autem Aliquas etiam caule cum tenui pediculo adnafeuntur. CAPYT X L V. T>e quibusdam Indicis floribus , eommque grato odore & ufu apud Incolas . IAvani , imo omnes Indi , qui Mahumetis fedam fequuntur , florum bonorum odo- rum funt amantiflimi, ut hinc proverbium enatum fit, Iudasos rem difpendere in lacriflciis , Chriftianos in epulis , Mahumetanos in odoribus. Itaque fuaferim Hol- landis noftris , qui tanti faciunt florum varios colores , &: odores , ut faspe integra pa- trimonia in eos abfumant, huc veniant , li emolumentum e floribus liiis deliderent , nam ingens in lava efl: bene odoratorum , & coloratorum florum copia , ita utliparti- culatim de lingulis agere velim, charta atramentum mihi prius deficiant, quam Na- M 4 turas IACOBI BONTII Flos Indic ys Champacca di&us. * v I ■'I I turas eorum explicem. Itaque fele&iores , &C magis odore pratftantes enumerabo. Inter odoratos igitur, facile principem locum obtinet Flos ille, quem Champacca indi- gitant, qui crefcit in arboribus non abfimil ibus Perficas Mali, foliis eodem modo oblongis , & in culpidem pyramidaliter delinentibus. Colore flores funt duplici, viri- diori & aureo , qualis eft: in Malis Aureis Hilpanicis. Forma fiint , quali apud nos flo- res Colchici, vel etiam Croci Anglici. Porro odoris jucundi , & Rolam mixtam cum Viola asmulantis. Vnde etiam foeminas Indicse iis in nobili luo unguento Borborii fupradidoutuntur, ut corpus a capite ad calcem eo inungant. Capillos quoque fer- me femper intertextos habent hifce & aliis bene olentibus floribus , ut maritis luis, vel potius amantibus, gratiores occurrant. Nalcuntur prasterea in arbufculis ,nivis inflar albentes flofculi, qui TulaMogori a Garciaab Orta vocantur, tam grati odoris , ut Violas ipfis cedant longo intervallo. Ex his aquas deftillatitiae cordiales conficiuntur pro Lipothymiis, (quae frequentes, & periculofaehicin Choleris eveniunt ,) prasftantiores certe , quam aqua Rofarum vel Bugloflae poffint efle. Ad Epithemata porro in continuis febribus , & doloribus Capi tisbiliofisaccommodatiflimae lunt hae aquae ; unde natura horum florum, e tem- perato verius frigus vergens facile conjicitur. CAPVT XLVI. De E oja EataVico - Indica inodora feu AA ah a frutefeente . FRutex quidam hortorum lepibus contexendis plantatur, cum larmentofis , &: oblongis ramis , e quibus corbes conficiuntur. Foliahabet pyramidalia, in cir- cumferentia dentata , florem fert rubicundum plane, qualis eft Rofie fimplici fo- lio apud nos. Sunt &; frutices ejufdemlpeciei , qui carnei coloris flores gerunt, quem Belgas nominant } totus porro frutex inodorus eft, &fuo virore folum, &: pulchre florum rubro colore, afpe&um dele&at amcenillimum. Mafticatus Flos ni- grum fuccum ale emittit, quapropter nobis aliquando denigrandis calceis inlervit. Ex lapore HIST. NATVRAL & ME DIC. Lib. VI. 141 Rosa Inodora Rybra Jt Rosa Inodora Pallida II. fapore tamen aftringenti, conftat frigidioris effe natura, & in Febribus continuis aqua deftillata ex his floribus ad conciliandum fomnum ufusftim pro frontali. Non incom- mode etiam pofle fumi in Dyfenteria propter aftringentem vim contenderim, fed cum notiora, & meliora ad hunc affedum medicamenta nobis fuppetant, noneft quod ad minus ufualia curramus. Ego huic frutici Jubens Malvae frutefeentis nomen indide- rim. Cum Flos ipfi Malvas arboreae flori non fit abfimilis, prasfertim quantum ad pedi- culum prominentem e Floris calyce , ut hic depidum videre eft. C EcundaRolaBatavico-Indica inodora hic appofita eft, qua: quoniam colore tantum differt a priore , quod illa rubro , hasc vero carneo fit colore , peculiariter quod dc ipfa amplius feribamus , non habemus. C A P V T X L V I I. Appendix. Adoly , vulgo Lilium Indicum . PRo miro &: vario naturx lufii flores Afiatici Europaeos aemulantur. Belgas in In- diis pulcherrimum hunc Liliis rubris noftris annumerant , quibus fane figura &C coloris elegantia haud cedit , &: proinde apud indigenas, perpetuos florum &C odorum admiratores, in pretio habitus. Si ulli florum Indicorum comparandus, certe Moly 'my ip| 'j f' 1 i, i. Moly montano latifolio, flore flavo, Clufiifimilisexiftit. Caule unico > enodi, firmo, fed tenui, ad altitudinem noftratis Lilii exfurgit. Cui infra tria quatuorve folia oblonga, furreda, fupina parte carinata &r contorta adnafeuntur. Summo autem faftigio , ex membranaceo folliculo , bifariam divifo , quindecim autplures flores uncialibus vel longioribus pediculis, fenis foliis, ftellae in modum expanfis, emergunt, quiflmul eleganter jundi coronam imperialem reprxfentant. Ideoque non indignam putavi plantam hanc ad vivum in Indiis depidampro corollario annedere, licet ulterior ejus ufus 8c dignitas a nobis adhuc defideretur. CAPVT XLVIII. De Ligujlro Indico , & Alcanne frutice. CHriftophorus a Coda , hiftoriarum libro, de aromatis, &: plantis Indicis, f. 285, vehementer laudat hanc plantam : Quod adeo verum eft, ut nihil praeftantius inveniri in terra pollet, fovendis membris eorum, qui a moleftiflima paraly- feos fpecie , Beribcrii dida, affedifunt;de qua cum latius inMethod. medendi egerim, non eft quod hic repetam. Planta eadem eft, quam Profper Alpinus fua , de Plantis ^Lgyptiis, hiftoria Liguftrum Indicum nominat: & certe flos, folia, &: farmenta omni- no Liguftrum referunt; odoratius tamen fpirant folia quiddam, quam noftrum Ligu- ftrum: flos quoque, quamvis forma conveniat, colore variat; nam in Liguftro Indico fubcyaneus eft, cum in Liguftro patrio , nive fit candidior ; Vaccinia tamen utriufquc nigro fttfl > H IST. NATVRAL & MEDIC. Lib. VI. i45 Ligvstri Species I k Ligvstri Speci’es II A t r. A N n a did-a. nigro funt colore. Nobiliffimus eft frutex per omnem Indiam, longe virtutibus exce dens Chamasmelum , & Melilotmn , quum in fomentis difcufTorkfua vi p.ralyfin li- net, folia mafticata aliquantum linguam vellicant, fine tamen infigni acrimonia Alcannac frutex, quem fimul hic appingi curavi, huic congener eft, nifi quod fit foliolis minutioribus, quam Liguftrum Indicum, quodMalaii Lagondi vocant, Gar- cias ab Orta T^eergundo , & T^egundo appellat. AI cannas porro folia per totam Indiam in ufu funt tingendis dentibus , labris & un- guibus prademm , rubro colore, pulcrum inter Mauros exiftimatur , quod hoc mo- do faciunt ; folia in lapide marmoreo piftillo confrada macerant in aqua pura, cum pauca calce, & fic rubrum nafcitur hoc pigmentum , quo & caudas equorum fuo- r um Tureas , & Periar, eleganter tingunt, non fecus, ac fi videas equos iftos in Zelandi* partibus, ubi Rubia tundorum nafcitur, qui quia Molas illas circurnadiles trahunt, quibus radices didas Rubi*, in fornacibus exficcatas, teruntur in pulverem, toti rubro colore pidiconlpiciuntur. Denique ut concludam, hi duo frutices in tanto funt honore apud mulieres Malai- cas , utiacrilegus habeatur, qui malum de iis protulerit verbum , & femper in lotio- nibus, quibus utuntur in puerperiis, omnibus denique vulvsfcmorbis, ditiores, hseplan- t* a e e e ent. Q^uin & lenedutem arcere dicunt, & (fi auderent) mortem ipfam. Gerte virtutes pjus egregias ego nunquam fatis laudare definam,cum foliis hujus nobi- lifiimi •t . 4 ' • Iri . V f \\{ A . ' ’ h . ‘(fi ’J •4 i44 IACOBI BONTII Jiflimi fruticis , fecundum Deum , fanitatem meam reftitutam debeam a moleftifli- ma ifta paralyieos fupra difira ipecie , qua ego per integros quatuor menfes , cum prima vice, a Iavanis Mataraneniibus obfeiTi eflemus, vexatus iiim,fotu, &o deco&o intus fum- pto hujus Lagondi , plane ab ea liberatus fum, &: in Nofocomio eodem modo plures alios percuravi. CAPVT X L I X. T)e Colocajlia feu Culcas Trojperi Alpini , quam Ari ejje fpeciem proxima defcriptio ofiendet. PRoiper Alpinus libro fuo 5 quem edidit de plantis ./Egypti , hanc Culcas ab ^ in- colis vocari ait, ipfe Colocafliam vertit , qua ratione ego equidem ignoro , cum Colocailia longe quid aliud iit , prasterea edulem eife ait, quod quidem verum eft, fed cum cautione eft intelligendtun, ne ignarus quidam vitas periculum incur- COLOCAS SIA. rat , cum planta hasc na tura fua venenata iit. Itaque radices ejus craifas , &: in taleolos difeiifas , Iavaniper triduum aut quatriduum in profluenti macerant, ut muccilagino- fa, quas in iis eft fubftantia , abluatur, naminhacmuccagine deleteria ejus vis confiftit, tunc expreifas torculari eafdem radices Soli iiccandas exponunt, & deineas in polli- nem terentes , placentas ex iis loco panis & oryzae conficiunt. Et hax eft radix ea , clade Iavanorum Mataranenfium nos oblidentium tam nobilis, quas inter eos perni- ciofam incaftris Dyfenteriam excitavit, dum miieri fame opprefli, quod a noftris oryza omnis intercepta, & incenfa efiet, quas a Tengal civitate in caftra advehi debe- ret.Itaque hac fola fere radice fe per aliquot ieptimanas fuftentarein fumma farne coa- cap. 40. & de exteris Cjraminibus medi - analibus , & radicibus eorum injava. Gramen ego quamvis r vociter vilijfima Viant a. Sed tamen in morbis notus me p rxtulit ufus, 6hu Renes diro njexantque dolore njejicam. GRaminis fpecies hic depicia, abundantiflime in Infula lava crefcit, non fecus , ac in dE gypto, ubiProfper Alpinus medicus prasfe&i mercatorum Venetorum ir» Cairo iEgypti, eam crefcere ait, folia eadem habet cum gramine vulgari: fed in apice Caulis quatuor decuflatim ariftas profert, formam Crucis plane referentes. Eft Gramen Crvciatvm. pneterea Gramen ejufdem generis, quod fex vel o£to, tales ariftas ferat, quales hic pinguntur , &: ftellas casleftes non male tum referunt; in his ariftis femen continetur parvum, &: femini per quam fimile. Radices cum tota planta coquuntur, ad Dyf- urias, Strangurias , Renum , & Veficas dolores, &: ulcera ; excitandos dein fluxus mu- liebres , Malaii medici iis utuntur. Graminis omnigeni -adhuc plurimas iunt ipecies , figura diverfa, Dodonasus quin- decim , vel iexdecim diverfas ponit , Lobellus aliquanto plures : fed huc veniant velim, vel centum iis oftendero. In hoc genere etiam (omiflis vulgaribus) Iun- cum odoratum repono , quem quamvis Garcias ab Orta nullius ferme ufus efle di- cat , quam equorum fubfternendis cubilibus, tamen in lava vix unquam carnes, vel pifces elixantur, quinfafciculus hujus vere aromatici Graminis addatur, cum adfapo- rem conciliandum, tum ad naturalium membrorum conco&ionem adjuvandam. Taceo vim ejus deobftruentem, in Iecoris , Lienis , Mefentcrii denique , & Pancreatis infartftionibus , quas duas pofteriores obftru& miferos mortales fine ullo fere fcnfu doloris in maraimum & extremam exta- befccntiam conjiciunt, ita iit verius Sceleti, ac umbra hominum, quam homines appa- HI ST. NATVRAL. & M E D I C. Lib. VI. 145» appareant :fed de his in privatis, meis Obfervationibus Methodo medendi Indica. Crefcit & aliud Graminis genus , fola radice a vulgari differens , qua: tres , qua- tuorve tubercula profert. Ciceris, aut Pifi magnitudine, quae mafticata plane faporem Caryophyllorum reddunt, nili quod fint moderatiori & blandiori calore. Denique quamvis Gram en vulgatiffima fit herba, & propterea ab omnibus exiftimetur vililfi- rna, &abje&filima: tamen inter faluberrima eft e terra nafccntia medicamenta. Quapropter, quia multi nihil nifi pretiofa prodeffe putent, monitum volo qualem» cunque novicium huc adventantem, nil quod vulgo contemptiffimum videtur, teme- re abjiciat; cum vel exercitatiflima ingenia in eo faepe reperiant, quod omnes univerfi Orbis thefauros fuperet , fanitatem dico, fine qua multi hic ardeliones fruftra delicias ex opibus quaeritant. Corona quidem nulla graminea nobilior in majeftate populi terrarum Principis „ preemiifque gloriae Gemmata, & Aureae , Vallarefque , Roftratae, Civica: , Triumpha- les &c. Plin. lib.zz. tum quoque lib. 4. cap. 5 5. Graminea ( corona) non nifi in deipe-* ratione fuprema contigit nulli , nifi ab exercitu univerfo , fervata &; decreta. Caeteras Imperatores dedere , hanc folum miles Imperatori. C A P V T L I I I. X)e Halicabo feu Alke-kingi Arabibus diBo. i PLanta haec nobilis circa fluminum ripas copiofe nafcitur , cum floribus fuis pul- crc flavis , quibus minores paulo patriis veficula: fuccedunt , quibus femen conti- netur: Indi, &: Chinenfes hanc plantam cum Mandragorae pomis, qua: Pomatfort Habicacabvs. Lufitani vocant, &: Chili feu Ricino Americano comedunt, de quo cum in defcriptio- N 3 S® Ijo IACOBI BONTII ne Ricini commemoravimus , non eft, quod a&um, hic agamus. Succus viridis ex- prefliis in ufu eft ad calidos Renum, & Vcficas affectus : Tum in Gonorrhccis Vene- reis, quas hic eveniunt acerbiflimas , remedium eft anodynum fumme certe hinc vi- dere licet , quamconfone, has gentes , quamvis Idiotas , cum nobis medicinam exer- ceant, ut mihi non dubium fit , Grxcos potius hanc artem a vetuftiffimis aEgyptiis , &: Arabibus haufiffe, quam ipfis tradidiffe ; nam quis,quasfo, Graecorum huc unquam devenit? prasterea MalaicaunaquasqUe mulier medicas fimul &: obftetricis munere fa- cile fungatur , ac ( ut fatear, quod res eft) ego me illarum manibus libentius commi- ferim , quam fciolo alicui Medico , vel Chirurgo arroganti , e feholis ftudia in umbra educata, & inflatam prasfiimptionem,prae fe ferenti, fine ulla experientia, medici fo- lummodo in charta , tamen ( fi Dis placet) rationales dici vclunt. C A P V T L I V. De V erbena Indica , & nugacibus de ea anicularum opinionibus. VEr bena hasc fimilis eft Verbenas noftras mari, fpicas tamen hic duriores, & lon- giores funt ; foliis hujus Plantas contufis utuntur Incolx, &c nos quoque, ab iis edo&i , ad ulcera tibiarum : nam egregie exficcant, quod requiritur in omni- bus ulceribus, quae hic propter aeris calidam &humidamconftitutioncm, difficulter Verbena Indica. admodum curantur. Succo expreflo recenter, &: cochlearis unius menfuram argri ad Cholicos dolores, Dyfcnteriam, Choleram, & reliquos indiferiminatim Inte- ftinorum HI ST. NATYR AL, & MEDIC. Lt e. VI. xn {Hnorum affe&us , cum fumriio fucceffu hauriunt. In Syncope quoque , &£ animi deli- quiis cum aceto contufam pedlori applicant. Ceterum herbam hanc facram effe dicunt anus Indicae ( quod pum noftris aniculis commune habent) omniaque incantamenta arcere aiunt , & maleficia : feci credat lu- daeus Apella , non ego; qui, ut natura non propenfus fum credendis iltperJftitiofis me- dicamentorum viribus , hocfaltem ridendi caufa huc adduxi, ut offenderem, infa- nam,&: futiha credendi Cacoethiam,& malum morem inter totius Orbis deliras ani- culas verfari. C A P V T L V. De AAyracantho feu Bryngio Indico . Affeolos renes & tormina dira rvefcay Cortice qua fcabro producit calculus ? atque Mille minas mortis fanat Myracanthon odora Radice , & rauco ducit de pedore phlegma . QVantumad folia Eryngium hoc Patrio flmil e eff, quod in collibus arenofis circamareinHollandia,&:in Zeelandia circa aggeres, copiofe crefcit. Flore tamen omnino differt , qui fpicatim prodit , non fecus , ac flos Lavenduv Eryngii Indici Species. ix , feu Spica Nardi, nifi quod longe major fit hujus Eryngii flos , coloris efl ex caeru- leo pallidi, florens per totum annum confpicitur , fecus quam in Patria, liben- 2^ 4 ter i;z IACOBI BONTII cer circa paludes crcfcit: &: longa lpatia occupat, Ixzo fane ob pulcherrimos flores alpe&u. Radicem habet Aromaticam, & blande calidi laporis : Vndenon fruftra My- racanthi nomen apud Graecos meruit. Ego radices hic faccharo condirijubeo, &: illis cum fummo fucccflii exhibeo, qui paralyfi Indica, Beriberii Incolis di£ta, laborant, quod in me ipfo expertus Tum, dum moleftiflimo, &: pigro hoc malo, per quatuor continuos menfes miferrime decumberem. Copiolas quippe urinas haec radix elicit, &fudare fa- cit; tum Afthmati, quod plerumque hoc malum comitatur , utiliflima eft, neque ego inter vegetativa medicamenta ullum pr aeftantius reper iri poflc confido, ad expe&ora- tionem Pituitas falfae, &: craflse, ut taceam notiflimas ejus vires adverfus Calculum, & Renis affe&us. Colicum quoque dolorem temperato luo , &c blando calore, con- feftim fedat , &c flatus inteftinorum difeutit. CAPVT LVI. & de Tlanta illa , qua? lacrymam illam emittit * Cjutta Cjemou yocata . Scammonii faecum quid laudas Graecia mendax ? Indica nam Lathyris liquorem fert meliorem \ Aureus eft illi color , rvirtutibus aurum Bxjuperat y quod dirus Hydrops te fabitur y atque Indica Varalyfis Beriberii nomine diSia. PAfiim hic in filvis crefcit mirabilis , Efula:, feu mavis, Lathyridos,fpecies, qua: in tantam altitudinem ahurgit , ut ingentes arbores fcandat, craffitudine faepe bra- chiali , & amplius , plena eft fpinofis extuberandis , quas tamen, utpote molles, puncturas non inferunt : foliolis hinc inde excrefcentibus , quae admodum fimilia funt Esvla Indica. foliis ejus Sedi, feu Sempervivi, quod nos vernacula lingua ||up$-l0OClf vocamus. Caule eft trigono , quo vulnerato fuccus ladeus , qualis ex Eiiila, defultim exit , ut, nili tibi caveas, facile veftem, &, quod pejus eft, faciem, & oculos commaculet, quibus propter vim caufticam admodum inimicus eft . Ex hoc fucco conficimus extradum utile ad Cachexiam, Hydropem, Paralyfm, & reliquos ftupidos , &: frigi- dos affedus , qui levi pharmaco non moventur : dofis ejus eft agr. x. ad x x. Ab hac Planta, neque forma, neque figura , neque crefcendi modo differt ea, qua: lachrymam iftam flavam a fe emittit, qua: officinis noftris Gutta Gemou corrupte di- citur, Indis Lonan Cambodja vocatur, quod in Cambodja , vicina Chinas regno Provincia, proveniat, ubi etiam copia Aloes hepatica: exprimitur. r Hujus iy4 IACOBIBONTII Hujus porro flavi fucci fi virtutes enumerem , deficiat me prius dies , quam loque- la, prarparatus autem longe tutius, quam crudus fiimitur, nam eo modo vomitivam fuam , &: in feftam ventriculo facultatem maxima ex parte deponit. Modus autem prae- parandi talis eft. yi. Gutt. Cambodja ibj. contundat, groflo modo, contufa inf. in vi- trea phiala capaci in aceto fortiflimo diftillato , ut materiam fiiperet tres digitos circi- ter , expone dein iolaribus radiis , qui propter, fervorem , nobis in multis ignis Chymi- ci ufum prasftant , poftodo, aut decem dies rurfus ardiflime coletur, & rurfus fi a. in- fpifletur in extracti debitam confidentiam : hujus extradi gr. xii , ad viginti exhiben- tur in forma catapotiorum fiolida, vel vino diluta, & fic materiam peccantem per al- vum fiolum modo educimus copiofe, &fine molcftia. Ego certe hoc Gummi, eo, quo dixi, modo prarparatumjlonge praetulerim Scammonio in his cali dis, & humi dis regio- nibus, quam ob caufam jam didum Scammonium, aeris injuriis non valens refifte- re, ftatim corrumpitur, & vires luas amittit, fecus quam hicfuccus, qui denfus, &: compadus facile aerem ambientem contemnit ; Et haec de nobili illo flavo fucco dida fiifiiciant, de quo , quodfciam, nullus ante me quid exadi edidit. Sed quia in mentionem Scammonii incidimus, illud hic etiam perquam copiofe crefcit, ut & innumerabiles Convolvulorum fpecies, inter quas ponimus etiam Piper, ac tantopere decantatum folium , Syripynang didum , de quo alibi egimus. C A P V T l y 1 1 1. Ve (jentianella Indica . Voniam herba haec, tam forma , quam floribus cyaneis, Gentianeliae patria: apprime refpondet , merito mihi illi Gentianella: nomen indidifle videor > gu- ftu tamen non amaricat, namque Gufaratis , &: Indis inter olera ac Seir iuum , reponitur ; tum alvum entianelljE Species. modice cit,urin2s mo- vet , obftrudionibus denique vifcerum tol- lendis infervit , ut me- rito inter alimenta mc- dicamentofa reponen- da fit. Folia in ulu funtadverfiis tibiarum, &: pedum ulcera , hic admodum familiaria , propter exficcantcm , &c abftergcntem ejus vim. Aquam quoque ex illius foliis elici- mus , qua: conducit Colicis doloribus, diu- turnis Diarrhoeis , cae- terifque ventriculi , &C inteftini affedibus a fri- gore ortis. Foliahujus plantae , quia nervofa funt , Plantaginem in mentem mihi revoca- runt, quam tamen in locis filveftribus hic crefcentem nunquam me vidiflc fcio : fed in hortis inter laducarias herbas aliquando eam fpcciem furgere con- ipexi, f) HIST. NATVRAL & MEDIC. Lib. VI. 155 jfpexi , quae anguftifolia vocatur ( vulgo Coftam caninam appellant) quam tamen inter femina Laducas e patria allata, & minus bene purgata , latitaffe crediderim. Et certe hxc terra tam fertilis eft, utnoftra femina, & quse e Periia , & Zirate,huc adferuntur* cum fcenore reddat. Iam nuper enim Afparagos, primum fatos, luxuriofe crefcere vidi , tum Brallicas noftrates, fi opportune terra ipiis aggeratur, hic quoque inie con- tradas optime provenire certum eft : Sed ii quis negligentius eas tradet, in folia dif- funduntur fruticofa , & lignofa. Raphanus iativus porro longe melius , & fapidior crefcit , quam in patria , e qui- bus craftior , & brevior quaedam ipecies nobis coda pro Rapis reipondet. Chinenfes quoque Raphanos &£ folia aceto «Semuria , ad orexin excitandam , condiunt. C A P V T LIX. Cjmnambanus. REi Botanica; iagaciilimus indagator Carolus Cluiius,in animadveriionibus filis ad Garciamab Orta, de plantis Indicis, lib. 2. cap. 10, citat Iulium Scaligerum, hunc frudum utcunque defcribentem, ex auditu, credo ; fed intermixtis non parvis erroribus: nam quod dicat frudum Guanamban nafci in altis arboribus, plane er- Gvanambanvs. roneum eft: nam vix frutex dici poteft, qui frudum hunc profert, &: vix ultra medium humanis ftaturae aflurgit , Sarmenta potius emittens , quam ramos, qua; egregie flavos flores ferunt , quibus Guanamban frudus fuccedithac figura , qui quinquangulus eft &C totidem commiflfuras habet, prominentiores paulum , qua; aperta femen offendunt. 1 56 IAC0B1 BONTII inftar Ciceris , quod viride primum , mox maturefeens , ex cyaneo atrum &: Iplenden-^ tem colorem contrahit , qualem videre eft in Coralio nigro expolito. Frudus hic in fuperficic lanofus eft, & pungens , ut in foliis Cardui Benedidi etiam fit. Folia refe- runtplane Pentaphyllum noftrum. Apud Malaios eorum alius ufiis non eft, quam quod inter esetera legumina ab iis coquantur , cum jure gallinarum, aut aliarum car- nium , &: etiam flatus excitant, ut esetera Piforum &: Cicerum genera; atque nefeio quid faftidiofi fapiunt , unde etiam infuetis alvum movent. Hxc ex viiii vera eft Guanambani deferiptio; & nemo mihi, fcio, hoc vitio vertet, quod credam, oculatum unum teftem plus fidei mereri, quam auritos decem. Annotatio. Ego Cum noftro Bontio , O- viedum, Clulium,Scalige- rumaliofque erroris quo- que infimulare pofiem; quod in deferiptione hu- jus plantse admodum difi- erepent ab Afiatico &C Africano Guanambano ; fed ob multas rationes vi- dentur hi excufari polfe : praeterquam enim quod inter fe haud conveniant de arboris magnitudine 8£ figura ; nullus quoque eo- rum plantam vel fruticem ficut nos , fed unanimiter Arborem fatis proceram efle afferunt. Proinde vel diverfa plane fpecies illo, rum Guanambanus , dift crepans ab hoc noftro > etiam ratione diverfi la«* poris , &: qualitatis ipfius frudus;vel error ille aferi- bendus eft perpetua va- rietati &: perplexitati no- minum exoticis plantis impolitorum, nam inter- dum idem nomen a di- verfis autoribus , diverfis rebus impolitum eft. Ex quibus amphibologiis obfcuritates infinitse caulantur. Clulius frudum Beabab Alpi- ni , non male mihi vifus elfet Guanambano comparafle , fi etiam non ex arbore pen- deret , & non foliis elfet admodum a noftro diferepantibus. Oviedus autem fub nomi- ne Guanambani, accurate. 1. 8. c. 17 , arborem in America undique familiarem elfc teftatur. Qmefi rite examinetur, exade quadrat cum noftro Bralilienfi Araticuponhe , fol. 141, delcripta. Quse arbor revera in multis American locis Iponte luxuriat , &c cu- jus ftuduspulpa, ejufdemeft laporis&confiftentise, ficut delcriplit illam. Flic autem Guineenfis Guanambanus planta quoque eft fruticefcens , foliis magnis Cardui vel Acanthi non diflimilibus , cum profundis pro vario natura lufu incifuris , eaque caules farmentofos cingunt. Ex his liiperius emergunt flores flavi , quibus fru- dus oblongi, crafli, fuccedunt, cum multis ftriis,& eminentibus inciluris, per longitu- dinem excurrentibus , definuntquein coronam, ex odo foliolis tenuibus conflantem, qua: corona his Guineenfibus frudibus peculiaris elfe videtur. Num qualitatibus &£ ulii cum Bontii Iavcnfi conveniat , vel dilcrepet, nihil mihi hadenus certi compertum eft proinde ulteriori delcriptioni liiperfedeo. Gvanambanvs Africanus. C A- HI ST. N A TVRAt. 6c MEDI C Lib. £T7 C A P V T L X. t ■ ' . J . . .11 j „ De Safoia Indica arborefcente . ' Alviam pumilam , humi ferpentem , in India nondum mihi videre contigit , ^Anthos feuRoris-marini plantulam unam atque alteram aliquando confpexi, eaque tanta cura a Solis injuriis confervari debet, quam apud nos a fasvientis hyemis frigore, & nivibus. Salvia autem, quam tibi depi&am damus, frutex effc Salvia *A r. b o R E S C E N S. C - lurgens ultra duorum hominum altitudinem ; &: tanta copia crefcit, utfylveta inte- gra conficiat: nam longe lateque luxurians radices agit non fecus ac Glycyrrhiza in Europa, ita ut qui eam in hortis plantant , poft aliquod tempus cum furnrna mole- ffcia radicitus effodiant, cum fubinde repuli ulafcat. Ad Promontorium quoque Bo- nas Spei crefcentem in magna copia hanc Salviam vidi , casterum flores fert ex al- bo cyaneos, ut reliqua Salvia, foliis admodum longis efl, quieprseter gratum odo- rem, etiam umbram commodam prasflant. Si autem bene colatur in hortis, plurimum de feritate fiia remittit , quod fiet, fi radices , & luxuriantes flolones flatis temporibus commode refecentur; & tum non minus utilis efl in cibis, quam manfueta pumila apud nos, tum vino macerata, ex ea quotidie fi fumas aliquot liquoris uncias, nul- lumpradlantius medicamentum invenias in familiari hic tremoris feu paralyfis fpecie, • i Q Mi| • ■ . :|tPj «lv r te* ’ \ i5g IACOBI BONTIi quae Beriberii Incolis dicitur , quod ut in pluribus aliis , fic in me ipfo cum fiimma utili- tate expertus fum. Malaicae quoque Mulieres ad eumdem ufum ea Salvia utuntur, tum ad omnes uteri & nervorum affedus in fomentis fuis, & lavacris familiaribus, cum Liguftro In- dico feu Lagondi , 6c frutice alibi Daullontas dido. Flores quoque , a nobis condiun- tur , & ad omnes frigidos inteftinorum & cerebri affedus fumme conducunt , tum hydrotici funt , & urinas bene movent : fed de hoc melius in Methodo mea medendi Indica dicetur; Quia hic tantum nudam Plantarum Hiftoriam proponere eft animus. Finio itaque cum fchohe Salernitana verfibus Leoninis. Cur moriturus homo , cui Salvia crefcit in horto ? C A P V T ' L X I. De Scabiofa Iavana. SCabiofain lava copiofiflime crefcit, fed macilentior eft ratione foliorum , quam noftras , flores minufculos caeruleos habet , qui foliis ut calice conteguntur. De vi* ribus multa dicere , fupcrvacuum judico , quia iftae cum patriis conveniunt , unum tamen reticere nequeo , efle hanc Scabiofam remedium praeftantiilimum in Scabiosa. extabefeentia feu Marafini quadam fpecie, in his locis admodum familiari , quo affe- di aegri ad extremam maciem perdudi , tandem tenuem animam exhalant , ita ut pel- lis, acofla deveniant, &: Sceleti potius videantur, quam homines. Quod morbi genus ex HIST. NATVRAL. St MEDIC Lib. VI. t59 ex obftrudionibus hepatis , ac lienis ortum trahit : fedfaspius ex obftrudione melente- rii,ac ejus Scirrho, &: Apoftemate. Inhoc affedu dico,Scabiofa hsec cum Gramine cru- ciato P. Alpini , alibi a me defcripto , & cum radicibus Chince fimul coda , excellens eft medicamentum. Ac polliceri id certe audeam, quod fi mefenterium non adeo corruptum fit, ut ad priftinam temperiem reduci nequeat , certiifimam adferre falu- tem. Malaii porro hac Scabiofa inter olera fiia utuntur, Sc , ut nos , pedlorale dTc me- dicamentum autumant, vitiifque pulmonum egregie mederi. Crefcitporro etiam Succifa feu Morfus Diaboli vocatus , tum Morfus Ranas quo- que, in follis , Sc paludibus : led quoniam vires cum patriis conveniunt, non eft, quod eas denuo referamus. GAPVT L X I I, T)e Ly [machio Indico , & obiter qucedam de Indis Pythagoricis a CRefcit ha;c Lyfimachii lpecies in lava circa fluminum ripas , colore florum a patrio varians, qui ibi purpurei plerumque fiint , hic vero albi confpiciuntur , & flores referuntnon male Periclimeni flores, quos vulgo Lilia lylveftria appel- lant. Vt florum color , ita Sc totius planta; facies a vulgaribus Lyfimachiis multum Lysimachii Species. abludit, licut non raroinlndiis contingit , praeterquam quod alia Lyfimachia inter fc maxime diferepent, ficutprsefcrtimin Clufii rarioribus plantis apparet. Planta hxc eft O t Europaeo l£o IACOBI BONTII Europam Lyfim&chio procerior , caule unico , duro , firmo , in coronam aliquot folio- rum noviciorum delinente, quem ambiunt ordinata quadam ferie ab imo ad fum- mura folia bina , ex adverfo pofita , longiora Sc folito anguftiora , unico nervo redto, multis venulis obliquis divifa. Circa horum pediculos ad caulem alii cauliculi emer- gunt longiufculi , in quorum extremitatibus flores nafcuntur. Inter Olera a Mau- ris recipitur , & non fecus , quam apud nos Beta , in Spinachiis coquitur. Qualita- tes ejus exguftu pingui, & paulum aftringenti ad temperatas referre aufim, & ad Malvx naturam quam proxime accedere: nam&in clyfmatis , ad ventrem, & in- teftina eluenda, in frequenti eft ufu> hoc & experientia a Malaiis edo dius , verum efle comperi non femel in Nofocomio noftro Batavico , neque ego id mihi pudori duco, a barbaris , ac idiotis doceri , nam revera hx gentes, praefer tim Gufaratas, & qui ex ora Continentis Chormandel huc veniunt , fagacius diftinguunt inter herbas Me- dicinales , edules , ac venenatas , quam expertus quifpiam Botanicus in Patria : ratio h.xc eft, quod plfrique folis herbis vidtitent ; five id a Pythagora habuerint , five ( quod credibilius eft) id per manus a frugalibus majoribus traditum refervent ; quidam namque in eo tam funt pertinaces , ut quamvis fe fcirent per tormenta ad mortem efle adigendos , nunquam tamen eo vefcentur , quod vitam fenfitivam acceperit : Immo fi vel Chriftianum, vel Maurum alterius fedbe, videant aviculas, Vel fimile quid vivum ha- bere , ab iis eas pretio rediment , & libertati reftituentes avolare finent ; Hinc mirum ero-ononeft, cum vegetativis tantum fuftinentur ,eos prae reliquis mortalibus, guftu, &; odoris fcnfu,in dignofeendis herbis prsftare^ F I 2i 1 S, [<• ■ I GVL1ELMI PISONIS MANTISSA AROMATICA? SIVE DE AROMA TV M Cardinalibus Quatuor , ET PLANTIS Aliquot Indicis in Medicinam receptis , RELATIO NOVA. :$Si G VLIELMI PJSONIS MANTISSA AROMATICA; SIVE DE AROMA TV M Cardinalibus Quatuor , ET PLANTIS Aliquot Indicis in Medicinam receptis , RELATIO NOVA. * Editari for/an Iliada poft Homerum videbor his, quorum in ani- mo fedet illud longo ufu trltiffimum: Nihil dici , quod non fit didum prius. Quid enim toto Orbe notius iftis, de quibus pro- mitto , Aromatis? Quorum naturalis Hiftoriautcumquepute- tur ex pleno tradita, neque quid ad ulteriorem notitiam defi- derare , fpero tamen tales me mei fadi redditurum rationes , ut conflare liquido queat, nihil hic fine caufa elTe tentarum, & aliquid didum, quod ignorarunt hadenus, quotquot eamdem materiam confcribere funt aggredi. Quo iplo videri debeo , nihil equidem detraxiffe de laude tot Clariffimorum Virorum, qui egregiam fane in iftis operam pofiieruntj quin addidifle potius adcujufque merita, &perferiffe qux va- rias iphob caulas relinquere imperfeda debuerunt. Hxc enim, ut olim, ita & nunc agimus , ut , quxnefcivere majores , proferamus in apricum ; qux fcivere quidem, fed incerto , certa faciamus ; quasque pofteritati tradidere, fed fide dubia, indubia redda- mus. Quod dum facio , quia fieri non poteft , ut non detegam errores quos errarunt antecefTores noftri ; invidia litem nemo mihi movere tentet , priufquam paucis perle- dis pagellis cognoverit, fatin’ inveniat juftam adionem in his, qux & publici a me bo- ni caula funt fulcepta, & teftimoniis aflerta fidelibus. Occafionem quippe non unam nadus de Aromatis iftis principalioribus, maximiqueper univerfam Europam ufiis , fi_ mul& de aliis quibufdam in Medicinam receptis Plantis , conferendi cum exercita- tiffimis & integrx fider hdedicinx peritis , aliiique Indicarum rerum fcrutatoribus fa- gaciftimis, deprehendebam, in non paucis, non magis VEra Lupinis differre, quam eo- rum relationes & annotationes xtatum fuperiorum. Quod idcirco monendum volui, ne quis arbitietur , me in rcbtis Naturalibus minus obviis temere aftipulari iis, qui vul- gaii funt peritia, nec judicio adeo acri, ut probatiifimorum Virorum lcriptis,maxime controverfis, refragari mereantur. Veritatis itaque amor ft imulum addidit promo- vendi rem Medicam, fimul & detegendi fontem errorum, tam circa externam eorum faciem, quam natale folum& cultum, atque caulas adulterationum. Veteres enim, quod mare ipfis effet dmyfleonpov, & adiri Solis ultra terminos pofitx regiones nifi per longas ambages & mille pericula non pollent , non videntur fua aliter quam per varias ^ accepifle traditiones. Qtiam etiam ob caufam fadumeft, quod unam eamdemque rem diverfis fubinde nominibus appellarent, & tradationibus exhiberent: accepta videlicet errandi occalione a mercatoribus, & locis Ixpe, per qux deveherentur. Et- enim mercatorum avarioribus , nemo non novit id elfe yi more politum, ut commen- dandis mercibus, quantumvis unius generis, femper novum affingant nomen, cum a cxli folique bonitate, tum a varietate odoris, faporis , coloris, corporis, aliorumque id 0 4 genus. 154 GVLIELMI PISONIS genus. Quod ut optimis quibufq^e Aromatis , ita vel imprimis omnium nobiliffimx Cannellx ( quam nomen Cailix ferunt olim audiviffe) contigit. Hxc enim vel quod trunco fuit arboris vicinior aut remotior ; vclintempeflive cazfa; itemque rite aut non bene praeparata, vel inter tranfvehendum alfervata ; vel denique integra aut deterio- rum mixtura corrupta , nomine , facie externa, efficacia interna, variare fblet. Vnde profectum , quod non lolum contenderint inter fe Autores vel diverti vel ejufdem ge- neris elle Cimamonum Cannellam & Caffiam; fed & pro vera Cannella quidam habuerunt corticem quemdam fuppofititium, &per te non fatis cognitum; dubii in eam videlicet opinionem fola quadam odoris faporifve limilitudine. Quxcaufa ett, quod plurimi cum Medici tum Pharmacopcei , partim mercatorum technis decepti, partim autoritate Diofcoridis, Galeni, Plinii, aliorum ejus &c infequentium fecu- iorum nitentes , &: ipti impofiierunt per imprudentiam tuis difcipulis , quibus no- tas, ad deleblum hujus alteriufve Aromatis cognitu necetfarias , traderent: prxfertim illi, qui haud fatis circumfpebte crediderunt Arabibus; Quorum multi, quod neque rerum ipfarum necetfariam, neque Grxci fermonis fufficientem, haberent cogni- tionem, fatali quadam gentis credulitate pertiiati , nihil a Diofcoride, aut Galeno (unde fere omnia fua compilarunt ) etfe prxtermiffum in deferibendis Simplicium cum notis tum facultatibus, ne dubitarunt quidem atfeverare hoc illud, etiamfifo- lo dumtaxat auditu haberent cognitum , medicamentum etfe id iptlim , cujus laudati modo Autores meminerint, quoties putarent illis quadrare notas & facultates afligna- tas. Quae fi quis confideret, definet haut dubie mirari , quare pleraque Exoticorum fint tot difputationibus & controverfiis obnoxia. Neque enim aliter haec facra potue- rint conflare, quandoquidem nobis tradita fint a Graecis primum, deinde ab Arabibus. Nonpoffum hic non dolere, periilfe nobis qux ea de re parata habuit D. Claudius Salmafius, feculi Phcenix, qui rei medicamentariae hifloriam prxflare conflituerat certiorem & ab erroribus repurgatam. Quo in labore olim Garcias ab Horto, Prore- gis Goae celeberrimus Medicus,certe laudem meruit, detegendo aliquos errores, pro- bandoque multorum Aromatum nomina effeab Arabibus pariter ac Graecis deprava- ta prorfus ac corrupta. In iis tamen quae de Cinamomi, Cannellx, atque Caffiae natura prodidit, quod unum idemque efifent , non poffum ipfi confentire ; utpote qui Goae vi- xerit, loco ab Infulis Aromata illa ferentibus remotiffimo, ubi facile potuit falli Vir optimus a Lufitanis imperitioribus, qui non veritatis eruendae, fed negotiandi & acqui- rendi gratiain ea loca inciderunt. Quippe , etiamfi concedi facile potefl, Cannellam noflram vulgarem apud veteres Caffiam fuiffe appellatam, quod ex ejufdem generis ejufdemque formas arboribus, fpontein filvis nafcentibus, proveniant, eodemque mo- do praeparentur; tamen fatis fuperque conflat, ea, quae nunc Caffiae nomen audit, licet ejufdem cum Cannella fit faporis Aromatici, multis tamen partibus ab illa ablude- re; primo , quod vifeofa fua humiditatein ore praeluceat, colore quoque intus fit ni- gricantior, dein quod Caffiae dos primaria in meditullio corticis fpongiofo confiflat; ( fuperficie ejus, ut exrafura patet, fere infipida exiflente ) cum in Cannella noflra fe- cus appareat , quae tota perfufa efl vi illa Aromatica, licet ob minorem materiae fiiae vifeofitatem , minoris durationis fit , quam Caffia hodierna. His accedit, quod feylon null am ferat enarratam Caffiam , fed eanafeatur omnis in parva &: ignobili Infula Flo - rii, qux Infulis Solor bcTimor viciniffima &: tantum non contigua efl, longeque a fey- lon Cannellifera remota , quem admodum cognofcere efl e Tabulis hydrographicis. Imofupra has enarratas differentias, adde, quod maflicata, majorem, quam vifeiditate promittit, humiditatem in diflillando non praeflet, fed oleum, quod exflillat, Can- nei \x oleo , fi non qualitate , falcem quantitate cedat. Ex quibus omnibus colligi faci- le potefl , Cannellam a Caffia non folum nomine, fed &re differre; imo etiam ex alle- gatis labefablata putem illorum adverfariorum argumenta, qui ex fola languiditate vel vivacitate faporis , differentiam inter Caffiam & Cannellam metiri poife prxtendant , fine fupra enarratis conditionibus. Nec efl etiam quod objiciant, Caffiam hodiernam _ ideo infrequentiorem effe , quod vilioris notx Aroma exiflat , fed quod Cannella Cey- lonnica,tam ob majorem ufum, imprimis in re cibaria (in qua Caffia longe poflponen- dainlo inutilis cenfenda,ob'm^ccofam,& vifeidam humiditatem) quam ob uberiorem proventum , natalifqucfui foli commoditatem , a mercatoribus per Europam ipfafque ludias diflrahi confuetudo obtinuerit. C A- De Cannella quas Crnrdo; & Cafila vulgari, falihachadiSta. ARomatumergo^uas Cardinalia vocavi, quod & copia & dignitate ceteris an- tecellant, primo fe nobis loco defcribendum offert Cannella appellata ab ali- quot retro feculis. Nam & recentioribus Grascis, Nicolao Myrepfo aliifque Keivt&ct, dida ex Latino eft. Quod vocabulum diminutum ex Canna videtur, a quo‘Ifi- Cannella. dorus 1. x i x. Orig. cap. vm, Cinamomum ditium fcribit: quod cortex ejus in modum Cati- na fit rotundus & gracilis. Vetus appellatio fuit Cinamomum, ■& Cinamum. Plinius in x 1 1 . cap. xix. diferte : Cinamomum , idemque & Cinamum , in Mthiofia Troglodytis con- nubio fer mixta. Dalechampius , ut mendacium hoc fatis pellucidum obcruftet, Ghi- nenfes ab Autore^Ethiopas vocatos fcribit. Sed antequam propius rem defcribam , audiamus Scaligerum quoque Exercit. cxuv. In feylon nafcitur Cinamomum , & in Mutir una ex Molucis. Nullum fert frudum. iEftu cortex finditur, atque abfiftit. Quod &: Commaro accidit. Bis in anno deglubitur. Dulcis primum : men- fe poftea perficitur. Iccirco ibi Caunama vocatur. Cau namque lignum fignificat : na- ma dulce. Tam propinquus etiam iiunc vocis fonus eft vocabulo noftro , &: Syri vo- ce affini , Chamam dicunt > ut queri jam delinant noftri feculi Medid , Cinamo- mum nobis incognitum: cum fit hoc aliud, quam quod defcribitur a GalenO. Pro- fedo quale prodit ille, nufquam comparet. Mirum fane. Sed mirum magis: in to- to terrarum ambitu atque complexu , qui nunc univerfus notior, quam illi domus fua fuerit: apud tot Reges «iEthiopiarum , Arabiarum , Perfiarum , Indiarum omnium , nulla l66 - G y L I E L M I PISONIS , nulla in Infula, nullo in Continentis angulo, latere, meditullio reperiri. Nam Otho- ,, mannus ipfe, cui lac affluit gallinaceum, fuam Theriacam vero Cinamomo perfici ,, curavit. Diofiorides optimo nigrum ftatuit colorem, vinofum, fiibcineritium, Mof- ,, fihtias Caffliafflimillimum. Acutum vult, mordacem, levi fuperficie, non fine aliqua ,, falfedine, lenta fragilitate, non fine pulvere. Quse omnia nili in iftis fiftulaceis corti- , , cibus invenias, non invenias in mari falem. Cum igitur a locis, in duas fpecies Can- , , nellam partiantur, Ceylanitam &: Mutirearmpriorem puto effle Caffiam; craffior enim , , eft : hoc quod e virgultis eximitur exilioribus Cinamomum. Qus omnia ad incudem cenfuras noftra: revocare non putamus effle noftrum.Terrent enim me veftigia tot eru-* ditorum neotericorum, qui monumenta veterum triverunt circa Cinamomi inveftiga- tionem & interpretationem, etiam nunc latis flu&uantem. Si tamen calculum meum addere liceat , non video quomodo decantatus ille furculus Cinamomi nomine infi- gnitus (five is, cum, vel fine cortice, olim fuerit cognitus) ratione odoris lui caryophyl- lati idem cenferipoffit cum Cafflia vel Cannella noftra. Imo operam ludere viden- tur Viri alias fummi, Cardanus, Scaliger , Garcias, 8c alii, fi confultis naribus & lingua de pertinacia fua nihil remiferint. Quamobrem ego declinans maeandros , ea tantum profequuturus fiim, quas de natura Cafflias &: Cannellte hodiernas mihi confiant, eaque pofteritati trado, ut ledor deinde fuo utatur judicio circa ea, quas alibi legit. Andreas Mathiolus varias hac de re Autorum opiniones recenfens, omnibus in utramque partem ventilatis , tandem & ipfis & fibi ipfe diffidens, de Cafflia & Cinamomo erumpit in hac verba , candoris certe plena : Haec autem dicere 'volui , non quod hac in re certi aliquid explo- r utique habeam , cum tantum conjecturis agam ; fed ut aliis ulterius explorandi latius pateat iter. Quas dubitatio quoniam de plerifque etiam hodie eft eorum, qua ex Indiis ad nos de- vehuntur , certe optandum efflet, uti in tot millibus Batavorum , Anglorum , Lufita- norum, quife eo conferurit, invenirentur plures, qui privatis lucri (cui nunc uni, velut vultures, cadaveri inhiant) ftudiis adjungerent publicum commodum i & cum amore fui, amorem fodarent proximi. Quod fi fieret , Ipes efflet, brevi nos ex tot titubanti- bus Plinii aliorumque Autorum ( quibus familiare fuit vocum asquivocatione falhir) relationibus elu&aturos, habituros certiorem plenioremque notitiam remediorum. Quod uti magno fieret Medicinas augmento , fic & reipublicas emolumento : unde &z ipfi immortale fibi pararent nomen. At quoniam ejufmodi raro vota audiuntur , imo ne integro quidem feculo contingat s do£tum & fagacem herbarum &: animalium feru- tatorem utramque peragrare Indiam , vifus fum rc Imprimis cum conflet quamplurima Ame- ricze eflfe familiaria, alibi in totum ignota. Quod enim Seneca Natural. qu#ft. lib.v 1 1, cap. xxv. ait , id hodieque verum non una in re experimur. Veniet tempus , inquit , in qua ijla , qua nunc latent , in lucem dies extrahetur longioris avi diligentia Verum a digreflu regrediamur ad novi hujus Aromatis ulteriorem expolitionem. Arbor , qu# iftam fert Cafliam Caryophyllatam , crefcit in diflri£tu Guaian# & Maranhan in eadem Brafili# continenti. Quae regiones fit# liint inter primum quin- tumque gradum ab ^Equatore verfus Septentrionem. Vbi quemadmodum lilveftris , ita &negle£ta, neque ulli aflerta domino, fed promilcui ufus, communilque juris. Arbor cujus Icon ob itineris injurias periit , eft mediocriter procera, ramolaque. Flores parvi ut Viol# , c#ruleo colore , fed umbilicum albicante , croceis aureilque lineis variegati. Cortex tenuis, quique &: ipfe decorticatus a trunco pariter ac ramis , atque velut in corrigias confciflfus ficcatufqUe, Orientalis Cannell# in modum convol- vimr,qui mox primis labiis guftatus lapor em videtur reddere immixtum Cannell#, fed cum Caryophyllipr#dominio, qui etiam ( pereunte primo, utpote languido) vires ac- quirit cum tempore , tantaque vivacitate , fragrantia & acrimonia fe cxerit, ut lingua quafilevioris cauftici fentiat effedum , imprimis qui ex fur culis tenuioribus & vegetio- ribus provenerit. Vnde eft, quod levi maceratione aqu# fontan#, colorem rubicundum, & odorem caryophyllatumfupeditet, ad medicinam, <$£ colmetica utilem; vina quo- que medicata inftar hypocratici gratiflima exinde parantur. Aromatis hujus tam nobi- lis mediocrem penes fe quantitatem habet David Nafi do&iflf. & humaniflimus Iud#uS Amftelodamenlis. Vt vero de fuco lulpe&um Aroma vindicaret natur# &; potenti# benignitati, periculum ejus fecit Carolus Chivry, aflfeflfor Collegii apud nos Medici, Pharmacopoeus,& rei tam Botanic# eximius cultor quam Chymic# ferutator diligens. Qui ex eo oleum pr#ftantiflimum more Chymico,ficut ex iplis Caryophyllis fieri fo- let, paravit; tum quoque cumlpiritu viniextradum reperit prorfus igneum, necim gratum tamen , fed merum refipiens redolenfque Caryophyllum , &: fpiritibus impu- gnatum ufque adeo fubtilibus , ut in vitro etiam diligenter obturato lefenon liverint retineri, quemadmodum & ipfe nuper fum expertus. Vt dubitandum non fit, fpeciem eflfe nonfolum egregie Aromaticam > fed &£ infignium facultatum* Quarum tiliis luc- P sedaneus s7o GVLIELM1 P I S O N t S cedaneus Caryophylli coepit efte,&: forte jam dudum fuiflet,fi non regio diplomate co- hibitus findet i,n Moluccenfium favorem. Medicina etiam docuit pulverem ejus cral- fiufculum ( nam fubtilius odit pulverari ob fpiritum , quem habere dixi admodum vo- latilem) drachma pondere aflumptum ex conveniente liquore fpiritum efficaciter re- vocare labantem, &c parturientibus partum accelerare tam tuto quam feliciter. Hoc paucum eft, quod de ufu ejus atque virtute poffium in praefens communicare. Non dubito tamen, quin fe brevibus fit inferturum in hominum experientiam & cognitio- nem uberiorem. Caeterum iis e locis American, quaepropofui , reduces, narrant reperiri ibi integras filvas arbutorum, quorum cortex, etfi tenuicr fit, eadem tamen omnia, qua naturam 6c odorem faporemque,prae fe ferat ; imo qui eum , quem defcripfimus , corticem fa- poris acrimonia magis ignea antecedat. Quae aliaque infinita naturas beneficia, dies & hominum fagaciabrevi proferent in publicam notitiam. Quo non parva fane affuf \tPh:liatris fpes , cumjam novae expe- ditiones & Coloniae in procin&ufint, quas noitri moliuntur verfus eandem (cujus vi- cinae terrae in Maranhan nuper poffeffores fuere Batavi) Brafiliae continentem , ciuae re- cepto nomine Guaiana, vel, ut nautas malunt, Ora barbara dicitur. Eaque fane Regio divifa quidem eft a Brafilia per Bullam Pontificis Romani ; & illa quae poftea inter Re- ges Caftellae &: Portugalliae convenerant. Caeterum illi contermina , eademque caeli clementia, nec minus felici foligenio gaudens, ficut continens mediterranea edocuit, poftquam noviffime confirmari ccepitid, quod antehac I. deLaet , aliique , quos ille fecutus , circa fertilitatem medicaminum &: frugum in fcriptis fuis adumbrarunt 5 ut ex fequenti digreffione facile patebit. Tempeftates anni in hoc climate plurimum variantjnamin orientali Guaianae parte, quae vergit verfus Flumen Amazonum , asftas inchoatur a menfe Augufto , hyems a Fe- bruario : in occidentali autem parte & verfus Orenoquen fumit asftas exordium ab Odobri , hyems ab Aprili : Quae tempeftates , quod & alibi monuimus , tantum plu- viis ( unde barbari pluvias & hyemem uno nomine denotant ) & ficcitatibus, itemque graviffimis ventorum flatibus &: malaciis diftinguuntur : nannquum hae regiones tam exiguo intervallo abfint ab ^Equatore, exiguam admodum caloris & frigoris patiun- tur viciffitudinem. Neque tamen omnibus annis, aequaliter aut aeque diu pluit; fed dis- crepant interdum uno atque altero menfe , & pluviarum copia aut mediocritate. Solum quoque plurimum differt : nam primo ad oram maris fere eft humile , &: nifi aurae pene perpetim inter diu ab oriente valide perflantes , asftum egregie tempera- rent , a mortalibus habitari neutiquampoftent, nunc vero vel maxime a barbaris ha- bitatur, ob fluminum, quaepaffim hic effluunt , opportunitatem , & telluris fecundi- tatem, atque adeo caeli (paucis quibufdam locis exceptis quae incolarum valetudine male audiunt) bonitatem atque falubritatcm. Intra continentem plurimi vifuntur montes, quorum quidam fecundo folo culturam facite admittunt ; alii penitus fime afperi, fed variis metallorum venis fcatere creduntur : in hifce montibus nonnihil alge- tur, nihilo tamen fecius aer faluberrimus judicattir, quo fit, ut plures barbari ibi- dem habitent. Inter haec extrema , veluti medium ePc, folum modice editum, prae- cedentibus longe feracius, atque amcenius, nemoribus atque lucis, campis atque pra- tis grata varietate diftindum, adhaec pluribus amnibus &: torrentibus riguum ; caelo - que imprimis falubn. Caeterum duas peftes hic patiuntur indigenae ; culices, ipfis Ma- piery , & Niguas , ipfis Sico : adverfus priores tamen in promptu remedium eft , no&u luculentum focum in aedibus alere. Abundat haec Regio aeque ac Brafilia , radice Mandioca Mayzio Meile filveftri, ac ligno illo rubro tin&uris dicato. Sed praeter illa, certis radicibus oblongis , Rapis fi- milibus vefei amant , quas lS(api vocant. Dein arboribus frugiferis , Pinis , Platanis , Mefpylis, quarum firu&us noftrates fuperant: Prunis etiam diverforum generum , fed fru&us minus commendantur, quia crebrius comefti lienteriam in illis regionibus pe- riculofiffimam provocant. Nucibus quoque variorum generum , &: inufitatae formae , non deftituitur. Multae infiiper plantae, refinae , & ligna , tam mercaturae quam Medi- cinae dicata, luxuriant, quorum praecipua enumeraffefufficiet. Inter praeftantiffimas plantas , quae fponte hic nafcuntur , merito primum locum fibi flagitant Canna: Sacchari, e quarum cultura ingens quacftuspoflet fierfifi hic machinae ad MANTISSA AROMATICA. i7, ad cannas molendas comparatae excitarentur, quemadmodum a Portugallis in Brafi- lia videmus fadum, ad quas quidem initio magnis expenfis opus eft, quse deinceps ma- ximo quseftu refunduntur. Proximum locum merentur arbufculse quae goflypium ferunt , quse & frequentifii- mse funt , &: facile admodum coluntur &: propagantur , &: intra annum ex quo fatae fimt, uberes frudus reddunt. Barbari autem noverunt illud in fila ducere &: ex illis le- dulos fiios peniiles contexere , magni in hifce partibus ufus. Nafcitur hic quoque infinita pene copia cannabis five lini qusedam ipecies, admo- dum elegans &c tenuis , ita ut byfium aemuletur ; e cujus filis varii panni texi poliunt , uti experientia eft comprobatum. Prasterea varii nafcuntur frudus , qui tinduras edunt fupra modum elegantes , quarum ufum &: barbari noverunt; qualis eft Annoto , quam alii vocant Orellanam, Brafi- liani Vrucu, ut fiio loco probavi, qua lanie & prsefertim byflus, colore inficiuntur auran- tio. Habent &c alium acinum , qui cyaneum colotem edit. Necnon gummi quod- dam, quod a certa arbore funditur , quod pannos eleganti &: pertinaci colore flavo tingit. Atquefrondes cujufdam arboris , quse bene praeparatae, colorem obfcure ru- bentem fundunt. Neque etiam defideratur lignum quod elegantem colorem purpu- reum edit ; ut alterum quod croceum : tertium denique cujus liquor excodus , fer- vens quidem purpureo tingit colore, frigidus autem coccineo.Nec dubium eft diligenti inquifitione &: alia ejufcemodi ligna hicpofle reperiri, quae magno ufui fint futura. Gummi &: refinae bene olentes &: magni in medicina uftis reperiuntur plures , inter quas celebrantur ab Harcourtio , Collimm five Caninum , & Baratta. Collman , ut inquit ille, refina eft nigricans &: refplendens, inftar picis durae, quae prunis impofita gratiflimum fundit odorem; Wdtherta Carytu Buckingamm , vir exadi defimplicibus quae in medicina ufurpantur judicii , teftatur fumum hujus ter quater- ve quotidie naribus hauftum egregie mederi gravedini capitis , & cerebro humido frigidoque plurimum prodefte, & rheumata fiftere : adhaec efficaciflimum efle reme- dium adverfiis paralyfin, cujus capitis gravedo &fomnolentiaprognofticon folet judi- cari. Medetur quoque doloribus, quos fceminae quae crebro pepererunt , patiuntur juxtalumbos, &: in inferiore dorfi parte, fi liquefadum illinatur pelliculae, &: calidum applicetur parti affedae , inftar cerati. Creditur &: nervos corroborare ; &: levamen adferre illis qui arthritidis doloribusporquentur ; denique &C recentia vulnera egregie confolidare. Baratta itidem prunis impofita egregium fundit odorem; eftque balfamum prseftan- tiflimum , &; adverfiis recentia vulnera imprimis efficax , uti experientia a multis eft comprobatum. Reperiuntur &: plures hic refinae, quse gratum odorem fundunt; &: praefertim una quae odorem fpargit inftar Major ana nobilis. Nafcitur paffim prsefertim juxta littora , arbufcula five frutex , cujus jam ante ali- quoties meminimus , ferens frudum ( ut inquit Harcourtim ) inftar viridis pomi, & quidem minuti , pollens fomnifera qualitate , ita vehementi , ut vel particula qusevis exigua imprudenter ufurpatalethalemfomnuminducat ; &vel una gutta illius liquo- ris haufta tam valide dejiciat alvum , ut obfervatumfitfexaginta fedesnon fine extre- mo difcrimine operatam : Putatur tamen, fi maligna illius qualitas amedicis corriga- tur, caute in medicina poffe ufiirpari. Acinus qui barbaris dicitur Kellete utiliter adhibetur contra dyfenteriam. Succus autem herbae quam vocant Vppee, adverfus vulnera a venenatis fagittis inflida. Deni- que fuccus foliorum quse Icari nominantur, adverfiis dolores capitis. Pluraque fimpli- cia, quse peropportune ad Medicinse & Chirurgise ufum poflent traduci. , Nafcitur prseterea hic arbor, quam barbari maximi faciunt, 8c plerumque juxta domicilia fua colunt, ob infignem in pifcatione ufiim : folentenim in receffibus &c eli- cibus , poftquam seftus maris implevit , & copiam pifeium adduxit , e cymbis fuis , ra- mulos hujus arboris , prius nonnihil frados , manibus terere inter undas , ita ut fuccus corticis fe diffundat ; pifces autem illo fiicco ita foporantur , ut ftatim fuperna tent , &c manibus capiantur. Huic accedit arbor quse materiem fert quantivis pretii, barbari vocant Pira Tinnive- re, noftrates vulgo > eft enim valde folidum, durum &: grave , colore rof- fo elegantibus notis fubnigris grata varietate diftindum , & infignis ad fabrilia opera P 2, ufiis; t7i GVLIELMI PISONIS ufus : Arbor eft procera &C re«^,Cobi te, vel Spiringo , fed multo meliorem : hic in fingulis oculis duas habet acies , ita ut inter na- tandum alteram infra aquam, alteram fupra teneat : dorfum habet planum cum /pina, &: coftis rotundis , pene ad humanum modum. Denique fluviatiles pifces tam multi, & tam prasftantes apparent ( licet a noftratibus multum diverfi ) ut vix ulla regio in ter- ris magis illis abundare poffit. Teftaceorum pifcium quoque infinitus eft numerus, maxime Oftreorum , &: Cancrorum &: Aftacorum. Sed longius prove&usin Occidentem quam conftitueram , nunc vela contraho, &C me denuo ad Orientalis Indiae infulas aromatiferas recipio. I MANTISSA AROMATICA. C A P V T III. De Tala,&c ‘Bongo^Tala^ hoc eft. Nuce Arottiatica cum Maci fuo. MOluccenfes Infulse, utmultasfunt , atque ftib AEquatore aut juxta fitseuta & ab amcenitate locorum omnes, omnes a fertilitate prasfertim Aromatum, at- que a portuum ftationeque navium opportunitate, mercibufque evehendis & advehendis mira commoditate magnis celebrantur laudibus ab his, quiiunt experti quas dixi omnia. Quibus e cselo donis etfi inter fe certare videantur , principem tamen locum inter ipfas obtinet , quas Banda vocatur. Hasc fefe a Septentrione ad Auftrum incurvans , equinam velutfoleam conftituere videtur : longa tres leucas , unam lata» Hujus in ftnu emporium eft nobile, &: frequens mercantibus. Incolarum viri quidem Bongo-Pala» diftrahendis mercibus indigenis , fceminas colendis &: cogendis, operam navant. Fce- minas, inquam, agriculturam: viri mercaturam exercent. Quemadmodum autem fu- pra notabamus , uni Infulas Ceylon conceifum eife /ponte Cannellam ferre : ira uni Bandas (quantum ha&enus conftat) Pala&c Bongo-Pala quas dicuntur fuis. Pala eft quam do&iores Nucem Myrifticam, ego Aromaticam malui appellare: natura fua, noniicut illi, abu/ii. Neque enim, ut Balanus Myrep/ica , adhiberi concinnandis unguentis &C un&oribus infervire folet. Interim , ut Nux Mofchata vocetur cum vulgo , non refra- gor. Bongo-Pala eft, quam vocant Arabes Macin.Cum quo confundi non debere Macer aut Machir , probat Scaliger Excrcit. cxlv. quem vide; P % ; Quis= S ' / I74 GVLIELMI PISONIS Quisquis autem, quas Nuces illas profert, arboris iconem, quam apponimus de- linearam ad ipfius Naturae exemplar, confiderat, haut diflimilem dicet aut Perficis Malis aut Pyris. Perfico folio elfe, recte Cardanumfcripfiife laudat, qifem modo lauda- bam , vir dodilfimus. 'Nafcitur arbor (ponte te frequens admodum te line cultura. Eli &annofa & perpetuo virens & florens, perpetuoque Nuces gerens, alias aliis matu- riores. Cortice cinereo eft, ligno medullofo, medulla ex fufeo rufefeente. Folia par- vis pediculis e ramis , quibus arbor luxuriat alternatim & fere catervatim , raro lingula dependent, laete viridia te tenuia, glabra, &: nervo unico redo cum plufculis venulis ob- liquis prtedita. Ea non recentia tantum contrita manu fragrant, fed te cum exarue- rint, acrimoniam fervant, te vim Aromaticam infignem, ut eflfe etiam ufui Indigenis queat. Flores floribus Pyri Ceralive funt,&: magnitudine pares, te colore flmiles, qui- que facile cadant, &T parum fragrent. Frudus fuccedens, circa pediculum nonnihil turbinatus, eastera orbiculatior , non ipfis ramorum faftigiis naicitur , ut Nuces Iu- glandes , neque in foliorum alis , quemadmodum Mathiolus depingit ; fed in iplis hinc inde ramulorum articulis. Qua defloruit, liimmum Nucis operimentum virens te ru- gofum villofumque primo fatilque denfum elbdeinde maturefeens interftinguitur inul- tis luteis , purpureis , aureifque maculis, ficut apud nos Bericocca,live ArmenicaPcr- ficave Mala. Trimum nucamentum , inquit Scaliger , carnea pulpa , crajja : fed veluti hirfu- tum per initia. Sub eo non flatim tefla , qua nucleus continetur f fed cutis coriacea , quam 'vocant Arabes < Jrlacin . V illus ifte mox filius & hians N ucem oftentat fuo Maci, quali reticulo, amidam. Deinde amplius te ex toto finditur, maturo frudu, hautfecus ac Juglandium apud nos nucamentum, nuce matura. Quofado reticularis illa tunica live Macis pul- chre initio rubens, mox aureo colore apparet, intra includens putamen, quo nucleum contineat; velut oftendit Icon Nucis per medium divifas, appofitasque ad arboris pe- dem. Itaque nucleus ifte, qui Mofchatse Nucis appellatione palfim te Synecdoctuce venit, tribus efl: amidus velamentis : extimo viridi denfoque : medio tenuiori quidem, fed aur eo &:pretiolo ; intimo teftaceo denique. Quandoque contingit autem fine Ma- ci reperiri Nucem. Id fit fi quando praepropere tumefeente nuce reticula dilrumpitur &: perit , antequam firmari jufta cralfitie ac pinguitudine potuit. Hunc frudum variae quidem aves depafcuntur , fed maxime Columba genus album te parvum. Quae de- hifcente nucamento , illedae fuavitate Macis , hunc cum nuce eripiunt te devorant, necnifi repleta ingluvie capacilfima faginam deferunt. Noftrates ibi mercantes ob id Columbis iftis five Nucivoris nomen dederunt. Quas autem vorarunt nuces poftea , integras per alvum reddunt. Redditae citius deinde germinant , utpote praemaceratae fervore ventriculi. Arbores exinde natae,ceu praecociores, facili funt cor- ruptioni obnoxiae , frudumque ferunt caeteris multo viliorem , &: hac caula negledum Incolis contemtumque , praeter Macin, quem ad adulterandum meliorem adhibent, decerpunt. Porro femper quidem bis , fubinde ter frudum luum ferunt arbores illae uno in an- no. Vindemia prima fit Augufto te Septembri,; altera Martio circiter. T ertia alio at- que alio menfe, prout faverit tempellas caeli. Legi vero Nuces nifi bene maturae non de- bent. Fallit interimnon raro vindemiatrices color, rofeo colore, feu qualis efl: Malis Perficis, maturitatem juftam referens tam exade,ut fatis alias ad carpendum peritas, in- tempeftive invitet. Decerptae enim minus funt durabiles ob fucci paucitatem te crudi- tatem, quae & teredini obnoxias reddit. Hoc genus Rumpi vocantur. Quae autem ma- ture leguntur, exemtae nucamentis fuis liceantur primum ad Solem. Siccatis adimitur Macis liius. Poftcanuclci, quas Nuces vocamus, lavantur calce.Hac enim fola contra corruptionem, & omnem etiam externam injuriam, tutae praellantur, & aptae peruni- verfum terrarum orbem longis navigationibus transferri. Optimae firnt, quibus color efl ex rufo cinereus , fed interpolatus Uriis quibufdam albidioribus. Probari folent ponderofiores te bene compadae , oleofae , &: quibus pundura aciculae confeftim e vul- nufculo emanet liquor. Caeterum evenit quandoque, ut in magna illa Nucum ubertate per Naturae lufum quaedam magnitudine figuraque te colore diferepent a casteris, quemadmodum haut infrequenter idem efl: videre in Iuglandibus atque Avellanis , quas tunc Tala-lava appellant, quod Iavanieas , non in condimentum , ledlolain Me- dicinam requirant. Priufquam vero qualitates , quibufque gaudent, facultates illarum Nucum perfe- quar, MANTISSA AROMATICA. 17S quar, fpedemus primum qua! fit natura Macis, five fecundi Nucum involucri, ubi an- te omnia neceife Indorum Macin decernere a Grascorum Macere, quceut confunde- rent recentiores , nullam habebant rationem. Nam fi color ipfos , qui pene idem eft utrique, Maci & Maceri, aut vicinitas ifta appellationis, adduxerit in eam opinionem^ efle rem unam; nimis certe leves fecuti funt conjeduras. Hunc errorem Cardanus quoque admifit, &: notat eum Scaliger ,Ied argumentis refellit momenti minoris. Vo- cant Arabes , inquit, Macin. 7{on enim Macer aut CMachir ejl , ut fcribis tu. Cui etiam vel fru- Jlra , vel temere , ut Galeno atque Diofcoride hijloriam tuam conciliares > adjlriciioncm attribuifti , ■multam cale f asionem quafi ceffim fubtraxifli. Hoc enim de Machire uter que eorum fer ibit. Cum tamen tJVLacis adeo calefaciat , ut ei pauca ex odor atior ibus aquip arentur. Jfua fuit caufa , ut de Maci feparato Capite feriberet Aboali , de Valefafar alibi ea omnia , qua de Macere Biofcondes. Quibus ut aliquid addamus, ipfa res exigit. Et Macis igitur & Macer frequens eft apud Indos, & frequentis ufus , fed in Medicina tantum. Macer autem cortex eft radicis ar- boris in Malabri nafcentis. Is fubftantias eft frigidioris & terreftrioris , & ob id fiften- dis alvi fluxibus deftinatus. Macis contra tegumentum Nucis & quidem egregie Aro- maticum eft , multoque & ipirituoio caloreplenum; unde & adverfus frigidos affedus, itemque venenatos, (olet ulurpari. Quin Avicenna &: Serapion & Arabum alii fatis prodidere fuis feriptis , bonam fe & Macis & Maceris habuifle notitiam. De Graxis non idem conftat. Quin videntur illi folius Maceris habuifle cognitionem : uti nunc nos , quid fit Macer, ignoramus. E quibus liquere poteft, nonfolum efle multa hodie nota nobis , quas veteribus erant ignota ; fed 8c multa nos ignorare , quas veteres habe- bant in notiflimis. Sic omnia tempus habent; & accidit, quod verbis, etiam rebus, ut, quas fuere in pretio, cadant, & in lucem negleda protrahantur. Macis autem ille, quem retieuhe inftar amicire primitus Nucem aromaticam dice- bamus, priufquam ex pleno maturuit, & adhuc colore eft elegantiflime coccineo, con- diri apud fuos fale& aceto folet, & inferri primas menfie ad excitationem appetitus. Pofteaquam vero maturuit Macis , adimitur Nuci, & exficcatus ad Solem colledufque cum cura reponitur fervaturque. Odore femper quidem grato eft, fed recens mire ju- cundo. Sapore aromatico &: luaviter amaro, & qui quamdam a fe ficcitatem ori relin- quat. Si quid aftringentis habet, id in Maci non asque ac Nuce poteft guftu deprehendi. Brachmanes aliique Indorum Medicaftri nervis refrigeratis opitulari credunt, & ad hoc tam Macin, quam Nucem, exhibere folent, eorumque ipiritus atque extrada ad-- hiber e foris. Quin habet vulgus in eumdem ufum femper paratum oleum, e frudu re- centi expreflum, ceu prasfens &: familiareremedium affedibus frigidis. Exprimunt au- tem & e Maci &: e Nuce. Macis oleum vero ut oleo Nucis quantitate cedit , fic qua- litate antecedit. Habentque Incolas Macin tanto Nuce prxftantiorem, ut etiam lex- tuplo pluris asftiment & vendant fere. Nuces virides & immaturiores condiri ab Indorum magnatibus folent, alix aceto, aliae faccharo , & pro bellariis efle in menfa. Ex ab aliquot retro annis etiam ad nos deferri ccepcrunt , 5c non in medicinam folum venire , fed & in menfas epulafque lau- tiores. Neque vero per Europam tantum diftrahuntur , etiam Afiaticis notx funt &: expetitas. Delicatiores etiam nucamento, (eu exteriore cortice viridi, dei edantur folo, cumque ipfiNuciprasfcrunt,dum plane eft immaturus , tam propter odoris fuavita- tem , quam faporis fubaftringentis , & ob id ftomacho amici , jucunditatem. Docuit interea ufus,mon omnino innoxias efle iftas delicias, neque tantum quando fine , fed 6c quando una cum fuis Nucibus fumuntur. Pollent enim , eaque infigni , facultate nar- cotica , qua frequentiore aut largiore ufu (oporofos invehunt affedus. Idem de pulte quadam, quam ex iftis nucamentis, eo, quo nos ex Pomis acidis, modo codam, fa- miliarius ufiirpant , lac. Bontius alicubi teftatur. Quantum vero attinet ad Nucum maturarum & ficcatarum qualitates manifeftas , vix operas videtur pretium eas hic recenfere , cum fatis fint omnibus cx ufu quotidiano notas & perlpedas. Vnde in Scholis Medicorum habentur fecundum inter &; tertium gradum calidas & ficcas, &fubftantiascraflioris , fed permixtis partibus igneis atque aereis. Habent facultatem cum urinas ciendi , tum alvum fiftendi. G y L I E L M I PISONIS *7* C A P V T IV. De cPala* Metfiri fiveNuce mare di£ta. HA&cnus de Nuce Aromatica vulgari , &r nobili. Nunc & communio natura & opinio hominum me vocat , ut aliquid quoque dicam ad fatisfaciendum cu- rioficati ledoris , haut dubie id expedantis , de Nucum Mofchatarum oblon- gioribus ; quas Incola Pala- Metfiri , Clufius cum eo alii Nuces mares appellant, & tantum non praferunt prioribus ; nefcio qua de caufa. Neque enim quia mares di- cuntur, idcirco dignitate & facultate antecellunt, quafiiinatura majoritatem& lon- gitudinem feciflet notam pracellentia. Quippe fecus feres habet. Nam quantum mole cateras fuperant, tantum ab his fuperantur virtute aromatica , omnibufque doci- Pala-metsijli. bus Mofchata Nuci genuina nobiliori conceffis. Nomen vero a plebe habet, qua fi- bi perfuadet non ratione aliqua, fed fuperftitione mera, oblongam Nucem, in cibo viris datam* potenter eos ciere in Venerem, &: facere folito ftrenuiores. Macis tamen ejus, quamvis elegantiffimi quoque coloris fit , adeo eft infirmis viribus, ut etiam nullo apud fuos , nedum apud natura peritos , fit in pretio. Vndc eft , quod arbor , ex qua nafei- tur , inter degeneres & filveftres habeatur negligaturque. Ea enim nulla quoque cul- tura humana crefcitin ejufdem Banda confiniis , non tam fpecie & facie diverfa ab al- tera illa , qua indole & virtute. Qjjam quia Incola inefficacem deprehendunt, idcirco '6c frudum, ceu viliorem, non dignantur vindemiare. Quin Bandenfibus fatis jufta ne- gligendi caufa videtur, quod Macin ejus deprehendunt virium infirmiorum. Arbor lpfa foliis eft longioribus, craffioribus, nervofioribus. Nuces non folum oblonga lunt , fed 5c quadrata fere. Ea non e ramorum in-terftitiis, ut priores , excrefeunt; fed fum- MANTISSA AROMATICA. 177 fummis, &:,Iuglandiuminftar ,fimul te rnas quaternasve ; quemadmodum videre eft cx eo icone, quem exhibeo eum &fine naturalibus operimentis. C A F V T V. De 'Tsbinka fi ve Caryophyllo. MOluccas vocatas Infulae, ut &rante monui, juxta Aquatorem ita funt litae,, ut fe a Borea in Auftrum exporrigant , a fe invicem non amplius vicenis leucis dif- litae. Earum maxima ultra lenas leucas in ambitu non habet. Omnibus fo- lum eft adeo aridum &: liticulofum , utnonfolummodo caelo laplos imbres momento imbibat , verum etiam e montibus delcendentes a- quas ablorbeat , antequam colligere fe in flumen ali- quod atque ita in mare de- labi queant. Quin aliquot locis e terra {ponte ignes &: magno ftrepitu erudiantur. Vnde caetera quidem Heri- les , folis fuperbire Caryo- phyllis geftiunt. Certe quas ad vidum funt necelfaria, ea Incolas coguntur omnia petere a vicinis Infulis. Quas etfi Caryophyllis deftituan- tur, Moluccenfibus tamen funt fertiliores eorum , quas cedere homini in alimen- tum debent. In quo videre eft nobile Divii; as providen- tiae Ipecimen ; quae ita lua munera terris, ut hominibus diftribuit , quo, dum alias aliarum rerum egenas vo- luit,omnes in mutuam col- legit focietatem. Porro ex Infulis, quas MoluccSs di- cuntur , fub unius Reguli imperio funt T emat e , Ma- kian , &c Mulier. Quarta, quas Baciam, alium fibi Regulum habet. Hae quataor olim abundare Caryophyllis folebant, nunc penitus iis defti tutae , culpa non no ver cantis Naturae, fed larBugalavam} proculdubio ali© ab aliis Infulanis. Anthophylla vocant Apotheca:. Arbori magnitudo noftratis Cerafi. Caudici crafiitudo quanta pene humano cor- pori. Cortex olea:. Folium Pyri noftratis, quandoque fingulum, fedfxpius vno elo- co numerofum. Folio petiolus eftlongiufculus , in medio nervus, & ex eo plures fi- bras in utramque partem.Rami plures & multum fruticantes;quorum plurimi definunt in tenues valde furculos. E quibus fiimmis prodeunt tenues petioli, &ex his alabaftri & in his flores conferti, deni & viceni, oblongi, lato capite, criftato, atque ftellx in modum coronato radiatove. Alabaftri ipfa funt Caryophylla. Flos intra alabaftrum , fuum claufus multa ipfa & complicata continet ftaminula. Efflorefcens initio albicat i poftea vir efeit ; tumrufefeit &indurefcit. Flori infignis fragrantia, & qualis ipfi fru- dui. Hxc ipfa major fudo caslo , pluviofo minor ; a quibus &: major minorve ubertas pendet. Tempeftate ficca enim, admirabililuxurie fx pe frudus , quam folia, nume- rofiores. Neque tamen etiam per annos conflante tempeftate omnibus par ubertas : Nam altero tertiove aliquando feptimo anno minor hasc, quafi vires recolligente ar- bore , per nimis liberalem frudificationem exhaufta. Poftremo alabaftri in frudum excrefcunt fatis lentum, dum crefcit;cum adoleverit, duriffimum : rubicundo pri- mum color e; poftea, ut mox dicam , nigro: leguntur femel in anno (non bis, ut vo- luit Scaliger, ) ab Odobri ad Februarium. Quod ibi tempus maxime & xftivum & tempeftivum legendis eft. Pars manibus leguntur : pars arundine longa aut e funiculis flagello difeutiuntur. Ab his periculum tamen eft, ne non fatis aut provida aut exper- ta manus furculorum extrema quaflet cum certa in fequentem annum vindemix etiam fperatxjadura. Cum vindemiandum eft, univerfum fub arbore folum exherbatur purgaturque ; quo facilius legantur decufla Caryophylla, neque qua fugiant ledorem. Idem in Brafilia fieri ab hortulanis prudentioribus fub M/ingabas vidimus. Caryophylla five clavi Aromatici in arbore reflantes intumefeunt maturando , adeo ut exteris in- igenti mole &c magnitudine difpares evadant, & infequenti anno fronte cadunt , iique languefcente licet vi Aromatica in pretio habentur & loco feminis plantationi dica- ti funt , ideoque eos Matrem fruduum appellarunt, convenientius fane quam Avi- cenna 1. 1 1, c. 3 1 1. qui illos Mares nominavit. Horum aliqui ab agricolis negledi, fpontequenadi gremium fotum &; alimentum e terra germinant, atque, odo in- tra vel novem annos juftx interea arbores fadas , frudum juxta exteras ferunt. Fe- licius tamen, quotquot altero tertiove anno frutices tranfplantantur. Recens ledi, rufi funt, & leviter nigricantes. Qui, ut prorfus evadant nigri , & liceantur , & infi- mantur , atque , ne teredo invadat , marina tepida aliquantum macerantur iterum- que liceantur. Ita, &prxparati ad durandum & colledi in acervos poftea quaqua- verfum per orbem diftrahuntur. Quo appellunt, ibi plerumque purgari a petiolis fuis confuerunt , & hi feorfim vendi. Id purgamentum Lufitani Bajlon , noftrates J&ftgel- gttlpgi/folent appellare. Quamvis autem Caryophylliferx arbores propter folum frudum fuum calantur, & xftimentur , eft tamen , &: in foliis, &: in floribus ramulifque , quin &: in gummi quod fundunt, egregia vis Aromatica, & ad medicinam apta. Frudus potenter admodum calefacit & ficcat. Sapor fubamarus , & acris , viridi pariter ac maturo , fed imprimis ficcato. Quas autem facultates habeat, quibus ufibus in culina, in medicina, ferviat, fatis fuperque, & proditum eft ab autoribus, & notum mulierculis. Nolo itaque tuo abuti, Ledor , otio. Vnum addam, licet probatione ulteriori haut indigeat, quan- topere fpirituofis , &; igneis fcateat partibus. Indi vendituri, aut vendita tradituri, bi- duo ante folent in horreis five Caryophyllorum conditoriis apponere magnum & fa- tis capax vas , atque hoc replere aqua. Qux omnis brevi ejAalans fubit in Caryophyl- la, &: ponderofiora reddit certo lucro j Quin invenitur fere Caryophyllon in tantum pondus audum, quantum fuerat aqux appofitx. Cujus experimenti noftratium aliqui haut ignari , adulterium hoc facile & lucrofumnon femel imitati funt. E floribus &c Caryophyllis adhuc viridibus Indx pariter ac Lufitani fceminac deftil- land* MANTISSA A R 6 M A T J C A. lando eliciant aquam, vel lpititum,mira odoris fuavitate fragrantem, &: cerebri affe&i.. bus lingulari poteflate conveni entem. Imprimis autem paralyleos ifti fpeciei Beriberii didfoe , a Bontio noftro accurate defcriptae. Quibus medendis ex iifdem etiam con- dita parant praeftanti/Tima. Magnates infuper acetum ex infufione Caryophyllorum viridium parant , durabile valde, &: cibis condiendis ac ventriculo roborando atque conoodioni promovenda; aptidimum. Achar id appellant. Plura quifquis deliderat ex arboris hujus indole, de fruduum ufu atque abufii , adeat Garciam ab Horto , &: Ludovicum Romanum, & Maximilianum Tranfilvanum, potius , quam Arabes , & Graecos. Tanti enim non funt qua; Serapion autoritate Galeni de iis tradidit , quan- tumvis alTeveranter ea , qua; ignoravit, tanquam fifciviftet vel ipfe vel Galenus bene, prodiderit. C A P V T VI. De Tshinlyt-Topoud five Caryophyllo Spicato. CAryophylli genus hoc alterum eft, vulgo inulitatum , quia, & rarum, &c carum valde. Vocatur apud luos Tshinka-Popoud , quali dicas Caryophyllum dentatum aut crifpatum. Ego Ipiculatum vocavi, a limilitudine, quam habet cum Ipica, &: quia Ipicse inftar efummis ramorum furculis enafcitur. Noftrates appellant Caryo- T s H I N K A-P o P O U a'. phyllum regium: quia Moluccenlibus Regulis, &: Magnatibus, ad fuperftitioncm ufquc in pretio eft, non tam ob guftum , & fragrantiam, etfi eam prae caeteris habet excellen- tiorem, quam ob lingularem formam, imo raritatem fummam. Hadenus enim, praeter unam & alteram arborem , negant repertam ; & quidem in fola Infula Makian , idque ante ullam violentam fupra enarratam Garyophylliferarum arborum extirpationem obfer- sSo ./■ GVLIELMI PISONIS -obfervatum eft a plurimis prrefeduram ibidem loci tenentibus , nec perfundorie eas indagantibus. Quae um egregii frudus raritas , & arborum infrequentia, merito pof- fet dubitari, an ex inftituto Natura^an vero ex negligentia eorum qui ibidem loci vixe- runt, judicari debeat ; eoque magis, cum frudus eorumfive Caryophylla decidua in terram , {ponte ibidem germinant. Arborum harum altera altera eft major, utraque tamen eseteris fupra defcriptisfimilis,exceptaproceritate.Quantum vero Caryophylla hxc magnitudine diferepent inter fe,ex appofitis utriufque fpeciei frudibus liquer c po- teft, quorum externa facies , ut ex toto diverfa a praecedentibus , ita qualitatibus, & fa- cultatibus pollere iifdem, quibus priora, &C odor, & fapor, perfuadent. Nihil ultra certi definire eft, quia vocari in experimentum quotidianum nequeunt ob paucitatem. C A P V T V II. De Lada , aliis Molanga , live Pipere Aromatico , Mare & Fcemina. QVamhadenus ignotum Caryophyllum /picatum, vel Cannella Caryophyllata tam femper & ubique gentium notum , 8c familiari in ufu Piper fuit. Hoc non uno aliquo in ioco,ceu de Cannella, deque Nuce Mofchata,atqueCaryophyllis jam notavimus,nccfua crefcitiponte, fed feritur omne, praeter quoddam agtefte genus, Lada aliis Molanga five Piper Mas. ignobile & amarum. Quibufdam autem regionibus vix tatitum redundat ex cultura , quantum ipfis Incolis fufficit : aliis vero locis, praecipue in Malaca, lava & Sumatra ad- eo luxuriat Piper hoc Aromaticum, ut inde per totum orbem diftrahatur. Licet au- tem MANTISSA -AHOMATICA. iSi tetn civilioris notas Indigenis rarior folet ede ufus Aromatum j nullum tamen iriter omnia asque expetitum, nec condimentum illis videtur vel fanum vel gratum, nifi reci- piat certam Piperis quantitatem. Adeo ut omnes qui eas terras piperiferas frequenta- runt, facile plus in Indiis, quam in Europa confumi teftentur. Miliis itaque casteris Pi- peris generibus quas India Occidentalis profert (utpote de quibus ex profelfo egi in mea Hiftoria Naturali), communis potiilimum Piperis aromatici marem & fceminam exhi- beo hoc capite. Seritur autem in Indiis non procul a mari, «5 c ad radices arborum, pras-. fer tim quas Faufel appellant, velappofitis perticis, quibus adnidtur more Vitis. Magni- tudo ei parcum ea arbore, aut pedamento, cui advolvitur. Saspe cum veterafeit, &: cineribus fumoque ftercoratur, excedit altitudinem fulcrorum fuorum,ut Lupuli inftar fc, cum (Candere altius nonpoteft, demittat. Plantaipfa eft farmentofa, nodofa, lenta, &; flexilis adeo , ut nifi inveniat , cui adnitatur, vel arborem vel aliud pedamentum , humi repat prorfus ut Lupulus falidarius , aut Phafeolus turcicus nobis didus. Si fer- tili lolo lata eft , intra annum dat frudum , eumque uberem. Si minus bona terra eft , ferius cum adolefcit tum frudificat. Fit &: de anno in annum fertilior , minus , magis , pro loli genio. Terras fe infigit radice fibrola, fibrilque parvis &: lentis, nec adeo Cofti fimilibus, utDiofcorides notat. Qua nodi lirnt, folia prodeunt multiplici ordine ac Na- tura lufu : haerent autem petiolis longiufculis e ramis farmentofis quoque. Figura his, qualis hederaceis: alii Cordi malunt comparare; medio nervum habent, qui plures fibras apicem verfus exporrigat bifilTas. Color exterius viridior ; interius dilu- tior eft. Frudus racemoliis eft prorfus ut Ribes : fed racemo longiore , Sc frequentio- re, baccis, quasque ipfi fcapo fine aliquo petiolo adhasreant. Racemi ifti modo ex «9 mediis I * « "4 v k» U 182. GVLIELMI PISO NI S - H mediis farmentis, modo ex fummis dependent, ut exhifceappofitis iconibus confpici datur. Vnde eft quod diverfitatem fexus accuratioribus agricolis attribuere illis pla- cuit , hanc foemellam , illam marem appellantes. Baccas initio virent ; ubi maturuerint, nigrae funt. Maturantur menfibus maxime teftivis, quod eft Decembri &c Ianuario. Maturae protinus leguntur &infolantur. Dum liceantur, rugas contrahit cortex niger, Quo, in tempore, & ante infolationem, decorti- cato, fit Piper album illud, &: glabrum: quod ut nigro acrius eft, ita carius eft, &ori gratius. Vnde & folum Indorum magnatibus in menfa apponitur , proque fale ut plu- rimum ufurpatur. Decorticatioilla fit bene maturo Pipfcre, ex marina macerato. Ma- ceratione enim cortex exterior niger dehifeit tumefeendo, atque ita facillimo negotio granum , quod intra illum includitur, album eximitur , &, ut prius, reficcatur. Quem laborem laboris impatiens natio nifi adeo fugerent , non tanta eftet Piperis albi , fi cum nigro compares , apud nos inopia. Cauterum hujus decorticationis & prasparationis ignoratione fadurn , quod Piper album , quamvis maturitate fola & quod cortice ni- gro rugofoque fit privatum , nihilominus etiam nunc paftim credatur lpecies a nigro diverfa, imprimis cum integros racemos aliquando ad nos delatos videant, perfuafilci- licet hujus illiufvejejunarelatione,neque adhibita dihgentioreinquifitione,ftatimhoc literis tradiderunt, quod auribus accepiflent. IdemTheophrafto, Diofcoridi, eorum- que imitatori Plinio iatuifte non miramur. At quomodo etiam major ignoratio con- donari poftit Arabibus , qui id & bene potuerunt refeifeere, non video. Inh^rere enim errori, quamvis ve tufto, in rebus Naturas, quemque vel mediocri inquifitione poflis detegere , ea demum fupinitas in his , qui pradumunt de tali materia feribere , & fe £e- pe jactant Cornicum oculos confixifte. Porro non baccas folum, quod proprie dicitur Piper, acrimonia prasditse ignea funt; fed tota etiam Planta. Nam , & folia virentia, farmenta , &c radix, fi mafticantur, prorfus linguam faucefque urunt , &c falivam movent , haud fecus ac Pyrethri Coftive radices. De qualitatibus &: facultatibus Piperis , deque ejus ufu & abufii, quod ad- dam ad ea, qua; toties ab aliis funt repetita , nihil habeo. Praeter ante dida aliud eft Piperis genus, fed ignobile Piper, Canari appellant lingua Malabarica , a Carnra loco natali. Id noftrati Fagopyro fimile , coloris eft cineritii , intus cavum, Sc repletum granulis aliquo t exiguis. Manducatum pari pene acrimonia cum prioribus, fed minus aromaticum deprehenditur. Ejus, nifi apud infimam plebem, nullus eft in Indiis ufus. Ea vilitas in caufa eft, quod non folum non deferatur ad exteras gentes ; verum etiam noftrum nemo dignatus fuerit ipfius planta; notitiam fibi com- parare. Quae caufa, quod &: nos cogamur hic expedationem Ledoris deftituere. Carolus Clufius , vir dodiffimus in Exoticis, meminit alicujus Piperis caudati, Cu- beba; fimilis quidem, fed minus ufitati, quodque aliorum quandoque defedum fupple- re apud fuos foleat. At enimvero , cum neque ille quid plenioris notitia; habuerit, nec alii ex Indiis reduces quicquam de eo mihi communicaverint hadenus, cetera pofteri- tati ulterius indaganda relinquo. C A P V T VIII. De Timpilim five Pipere longo. BEngalcnfes Vimftltm nuncupant , quod nos , audoritate Grsecorum , Piper lon- gum. Hujus in culina quidem nullus eft ufus : Frequens in medicamentis , prae- fertim theriacis aliifque confedionibus antidotis ; & merito ; virtutes enim non contemnendas obtinet. Vnde forte &: pretium ei majus. Nobis hoc potiflimum di- cendum, cujufcemodi planta; frudus fit. Nam hoc a quoquam nefeimus didum. Bengalcnfiumin terris frequens admodum eft, indeque ad Europam defertur, quod ibidem, Sc laetius crefcat, &C copiofius frudificet. Qua faciem tota, fi frudum excipis, fimillimaeft Piperi rotundo , nifi quod aut humi repat , aut perticis contenta fit non altis adniti. Quo magis mirari fubit, quid Garcia; ab Horto fuerit in mente, fatis alias fedulo Natura; ferutatori , cumfcriberet, longi Piperis plantam cum planta rotunpi haut plus habere fimilitudinis, quam faba cum ovo. Seditaeft, ex auditu habet, non autopfia. Credidit referenti, & deceptus eft. Interea hujus piant» folia fyntutcunqu* teoe- teneriora, &: virore fatur ato magis, ac breviore petiolo haerentia. Caetera eadem. Fru- ctus, nucamentis aut iulis oblongis fimiles, ad Ungulos articulos hinc inde ex adverfb foliorum enalcuntur, pendentque a mediocri petiolo. Sunt initio virides; poftea cum liceantur , cinereum acquirunt colorem. Longitudo non omnibus una : etli figu- ra eadem , & fimilis toto dudu difpofitio granulorum. Intra fcapum , cui granula jam dida inferuntur , aliquando plus humidi eft. Quo evanido carie exeduntur. Decer- puntur autem, & in ufum liceantur, antequam maturefeant. Siccatum, etli initio minus, poftea tamen non minus rotundo urit palatum, li vel leviter deguftes. Optimae conditionis habetur id quodponderofius, folidius, intus granis plenius 3 ac, li in aqua decodum aut plurimis diebus maceratum, minime diffluat. Indi linimentis addunt , quibus adverfum dolores artuum a frigore utuntur ; & ita , ut bafis hoc Piper lit, corpufque addat Santalum rubrum. Vtuntur & contra vene- ng , vertigines , catarrhos , oculorumque nebulas, & cum fueceftu. Quod &; Diofco- rides teftatur , fic fatis alias infelix ipfius plantae delcriptor. Verum de planta ex aliena fide haut dubie; de viribus ex multorum obfervatione teftatus eft. Indorum plebs ad- verfus diuturnam ftomachi languiditatem bibit aquam, cui infufa eft fatis bona Piperis copia. In eundem ufum quoque eliciunt e Pipere recenti fpiritum mire igneum. V trum- que,cum adhuc viret, Piper, longum aeque ac rotundum, condiri muria aut aceto folet, &C condi in penum ad uliim familiarem menfeque delicias. Quo loco vel imprimis ha- betur, cui quaedam aliafimul adduntur Aromata, Achar nuncupant. Ejus ufus frequen- tior menlibus pluviofis, in phlegmatica corporis conftitutione. Sunt, qui malunt virentibus integris racemis ore receptis ( ut nos ribefiis ) baccas eo retinere, avulfo pe- tiolo , & parum mandere, &folumglutirefuccum, utpote gratum guftu, &fuavem , ob levem acrimoniam acerbitate quadam mixtam. 4. * CA, GVLIELMI PISONIS 1 84 C A P V T IX. De (tAr ornatum enarratorum abuju Epi logus. HActenus exfequutus fium, quas ad hiftoriam pertinent quatuor Aromatum, cum in medicina, tum in culina, maxime ufualium. Sunt enim, praster ifta, multo plura , quibus vis, eaque non contemnenda, ineft Aromatica , nullum tamen, cui fit tam acris , aut nobilis , aut durabilis. Quid Pipere acrius ? quid Cannella no- bilius? quid Caryophyllo , aut Nuce Mufcata, ejufve przefertim Maci, durabilius? Non repetam fingulorum dotes, utpote decantatiflimas , libris omnibus , & com- mendatas laudibus , quas , non ratio di&afle, fed admiratio videtur effudifife potius : proinde unum atque alterum reftat, de quo tacendum non duxi, nec ita tamen loquen- dum, ut hoc me agere aliter quam intranfitu voluifle oftendam. Namfi ex profeflo de abufu Aromatum velim dififerere, fateor me dicendi carceres videre, non metam. Principio effe inconfefifo arbitror, &: audias faepe eam apud nos querelam, majo- res noftros , & firmiore ufos fanitate, vitam vixifie longiorem. Nempeita revera eft: JEt as parentum debilior avis ,* tulit nos infirmiores , mox datura progeniem morbo- liorem. Cujus efife caufas in rebus quaerendas, quas Medici non-naturales vocant, uti dubium effe non poteft : ita ifiter eas vel praecipua eft vidfcus mutata ratio. Quse, ut intelleximus , & partim ipfi vidimus, majoribus erat parca, fimplex, dura ; nobis ve- ro, prodiga, dubia, mollis. Imo Apiciorum ccenas olim magis fuifle molles quam fint hodiernae , multis de caufis dubitari poflet. In cibis ipfis quam ftulta , & ad effee- minandum etiam optime natorum corpora potens! Quid nonindies machinantur cu- pedinarii adverfus mortalium falutem, infatuando eorum palatum? quid non irritamen- torum , ut fatuam rurfus linguam fapere cogant ? fed inter vitae illecebras hodiernas Aromata quoque in patrias menfas inve&afunt. India nobis cum ccepit luas merces da- re, ut omnia divitiis implevit, fic multorum fanitatem corrupit. Quod ne gratis dixifle videar , confideremus , utrum Aromata adeo humanae naturae conducant ? quae acci- piuntur fciiicet , non e medicina ad neceflitatem , fed e culina ad prodigalitatem. Ita loquor : quia nullus dubito, quin aeque nos atque majores noftri carere rebus iftis exter- nis queamus : praefertim cum fatis condimentorum dederit natura noftri vicinique foli, qux licet non admodumnumerofa , abunde tamen fufficere poflimt. Res dicit, quod Galenus, omne Aroma calidum efie, 1 1. defac. Alim. xv : & fubtilium partium, vii. dc limpl. fac. iii. At quae ejufcemodifunt,facilefiibeuntin corpus, /piritumque incen- dunt, confumunt. Vnde eft, quod Galenus, Sc bono quidem confilio, vii. de comp. fec. loc. 11. Arteriacis di & experientia oflendit& ratio docet. Sed Hippocratem iterum audiamus, haec nobis malaAphor. v. 1 6. recenfentem. Calidum hac dat nocumenta iis , qui [ape utuntur ; carnium ejfceminationem , nervorum impotentiam , mentis torporem [an- guinis fluxiones , animi defectiones : hac quibus mors. Tota autem talis concatenata fympto- matum fequela fe debet ipirituuin languori , concoCtionum cruditati, pituita , &feri indies increicentium multitudini, vilcerum atonia: , & corruptela : una vero omnium caufa eft calidi calefaCtio, & attenuatio nimia, & nimis crebra. Exemplorum ad fidem Aphorifmi abunde poteft adferri , attende modo ad eos , qui fe negant vivere poffe, nedum prazefle rebus finis, nifi aut venas mane medicato impleverint vino, aut ejus igne ( quem fpiritum vocant) multis fiepe Aromatis ignito, fuum ignem, hefternse cce- na; cruditatibus obrutum, velut e cineribus excitaverint, quafi nocere multum ne- queat, cujus parum, prodefle, femel fibi paflifint perfuaderi. Cum itaque jam intelle- ximus c\ Galeno, &c res fit apud omnes confefla , Aromata, &: calida efle, &: fubtilium partium j M A N T I S S A AROMATICA. 185 partium; Neceffe igitur, ut & facile fumta incalefcant &: pervadant in fangtiinem , eumque incendant , & urant non tantum, fed & fpiritum ejus julfo plus calefaciant &C calefaciendo agitent, agitando attenuent, attenuando diilipent. Habet enim &fpi- ritus fuum modum fubftant io. Intra quem nifi contineatur , fieri non poteft quin ex- cedat, evadat, erumpat, pereat, &: poftfe corpus tam viribus enerve, quam crudi- tatibusgraverelinquat. Atque ita quidem facere Aromata, ne dubitare quidem nos finit leucophlegmatia, virgineus pallor, & febris alba dida Medicis : Namque hos af- fedusfope aliofque foporofos, cumfenfus& motus depravatione, judicio devigefcen- te,& memoria obliviofa, multis accidere ex Nucis Mulcata frequ en tior e uiu,&ipfi vi- dimus nonfemel, & alios vidifie, probe fcimus. Quamobrem, cum eo fint Aromatum facultates, &: calefaciant potenter, atque ita Sc fpiritum inflamment ac digerant, & fan- guinis nutritium fuccumficcent, quis non merito fibi metuat ab eorum largiori ufu? Imo, quis neget reda a nobis ratione referri inter ea, qua: nos noftris majoribus reddunt magis morbofos? Quafi Aromaticitas illa, qua: non nifi intra Tropicos a Solepoten- tiffimo ex folida 8c fitienti terra proveniens, nobis advenis, toto fere cxlo inde remotis, quadraret potius , quam iis apud quos nafcuntur Aromata. Nam aut omnino illis non utuntur in cibo, aut crudis, &: ob nimiam humi ditatis aquofo copiam impotentioribus, aut parce admodum, &: valetudinis duntaxat caufa. Neque enim negandum cenfeo, il- lius gratia quandoque redefumi , live incidendo, &: attenuando phlegmati , five refi- ftendo putredini, five nutriendis fpiritibus deficientibus, id fiat, ficut in procedentibus capitibus uniufcujufque Aromatis docuimus. Verum ut rede fumas definire non coquus debet, fed Medicus , feu verus humano falutis cuftos ; alias enim tutius foret ea in fub- fidium vocare , quo eadem aut vicina fert tellus , quo non dicam tulit nos , fed nutrit tam benigne , tam liberaliter. Europoi equidem quantum coteris mundi populis ex- cultiores habentur, fi tantum quoque iis temperatiores , &: abftinentiores eifent , non plus inhiarent longe petitis dapibus Indorum , quam illi noftratium. Quin non pauci Indio Orientalis &: Occidentalis Indigeno haud fine ratione Europoorum iftuc adven- tantium intemperantiam deridentes , &c incontinentiam culpantes, fibi congratulan- tur, quod fuis contenti bonis, tam fanitatis quam deliciarum ergo,fe fuftentent. Si enim opus eft calidis, quibus in corporibus frigidioribus cibi coquantur, quorfiim temere ab Indis petimus, cum tot remedia fuccedanea, aromatica vi prodita, nobis dederit natura, quo lingula fufficiunt? Sicut Campanella inter Italos , Beverovicius inter Batavos ,in multorum falutem fieri poffe probarunt. Imo prodida Aromata, ipfis licet medicamen- tis purgantibus indita , five palati &; ftomachi obledamento, five alterius qualifeunque neceffitatis caufa, fi tamen non exada proportione refpondeant , parvaque indantur quantitate, folventium minuunt facultatem ; atque non minus fubftantiafua terreftria &C ftyptica occludunt denfantque , quam tenui &r aerea aperiunt. Plura equidem huc poflent afferri argumenta, a quotidiana experientia defumta , quibus fuperledeo. Quo enim hadenus dixi, non eo fine dida funt,ut Aromatibus quicquam derogem, hoc enim effet Naturam criminari, &fimulfupra enarratis contradicere : fed ut nimis promi- fcuum abufum eradicem ex animis non guloforum , fed fuo fatagentium fanitatis. C A P V T X. Arundines Mambu cum fuo SacarCivcTabaxir. INter tot vario figuro, &maghitudinis Arundines in incultis Indiarum regionibus luxuriantes , duo dantur fpecies Mambu , Lufitanis corrupte Bambu. Quarum al- tera minor intus magis farda, altera multo major, & minus repleta, ligni proceri- tate &foliditate coteras omnes antecellit ufque adeo , ut non mirer quofdam veteres &C neotericos propter infignem illarum altitudinem hofitantes , nunc arbores , nunc cannas appellaffe ; ficut & ipfe Garcias ab Horto eas Populo aflimilavit. / rborefcen- tes itaque Arundines Mambu udofis locis fponte fila reda exfurgunt. Arte fubinde torquenturinter crefcendum , ut incurvato ledicis portatilibus aptiores fiant; pro ba- cillis quoque ad fulcienda Piperis farmentain quotidiano funt ufu. Inferius femoris humani plus minus ftmt craffitiei ( cujus ni fallor fragmentum exftat in porticu horti Academici Lugd, Batavorum) tantoque inter illas reperiuntur amplitudinis Sc folidi- Q 5 tatis. GVLIELMI PISONIS ifilS M A M B v'. tatis, ut cymba? exinde parentur, ea?que non quidem excavata?, fed reli&is folum duo- bus utrimque internodiis inferioribus per medium fe&is.In harum extremitatibus bini Indi confidentes eas tanta dexteritate remis impellunt, ut rapiditatem fluminis facile fuperent. Ejufdem natura? arundines Solinus videtur novifle, quas his verbis expreflit: In IndUpdufiribm arundo cra/fa progignitur 3 ut fifjis inter nodiu lembi vice veBitet navigantes. Ipfius vero ligni live materia? craflities trientem uncia? fa?pe fuperat, circumferentia . fexdecim , diameter aliquando quinque eft unciarum , unde ampla ejus capacitas faci- le poteft dijudicari, ideoquefubinde cannarum crafliores partes , vaforum loco mer- cibus vel aquis in longo itinere replent. Nodis perpetuis conflant ( qui in adolefcenti- bus cannis hic depi&is minus confpicui funt) finguli ultra palmi longitudinem ab in- vicem difliti, ex quibus rami emergunt utcunque eredi, fed arte aliquando incurvati, ut topiarii operis defe&um fuppleant, ad evitandos diurnos a?ftus. Folia funt Olea? figura , fed multo longiora, aliquando folitarie polita, aliquando libi oppolita. Ipfa? autem Arundines Matnbu adolefcentes medulla levi, fpongiofa , &: liquida ( non adeo far&a ut vulgares canna? faccharifera? ) referta? funt, quam vulgus grati faporis gratia avide exfugit.Noviflimi autem ftolones qui maxime fucculenti funt, & faporofi, magni fiunt in Indiis apud advenas a?que ac Indigenas , quod bafes fint celebris iftius compo- fitionis Achar di dix , qua? in Europam inve&a inter delicias habetur palatum do£tis , &a me quoque non femel cum voluptate guftata. At vero, ubi arundines hae proce- ra? , &c annofa? fa&a? fuerint, liquoris contenti fubftantia , color, fapor & efficacia mu- tatur (licut in Nuce Coco adulta etiam fieri videmus ) atque paulatim protruditur fo- ras , 6c juxta internodia vi Solis coagulatur, ac inftar pumicis albi indurcfcit ; mox nati- va? fua vitatis expers fa&a , peculiarem faporem cum parva aftri&ione, eboris ufti a?mu- lum, MANTISSA AROMATICA. ig7 lum, acquirit, vocaturque apud Indigenas Sacar- Mambu. Qui quo levior , albicantior &: glabrior , eo prasflantior ; quo magis inaequalis atque cinerei coloris evadit, eo vi- lior habetur. Rarior quidem ufus exiflittam boni medicamenti in ludiarum maritimis habitatis, ubi Arundines ha: luxuriant, idque duplicem ob caufam : primo, quod licet omnes li- quore fuavi in principio fcateant ; fuccus tamen ille lapidefcens ad internodia, nec in omni arundine , nec in omni terra apparet , fed pro Tolis vi & fbli genio felicius vel infe- licius producitur , ficut in oris Malabar & Cormandel fieri confiat. Secundo, quia Ara- bes Medici & Brachmanes vehementer appetant hoc medicaminis genus, & care emant a Regulis fub quorum ditione crefcunt arundines hx facarfera:. Praster Gar- ciam ab Horto, & Hugonem Linfchotanum plurimi optimates nuper inde reduces, in- tegr asque fidei viri,teflati fiunt, quod, licet pretium ejus ex anni fertilitate variet; tamen utcunque in Arabia pari argenti pondere divendi, idque potiffimumquia Medicorum tum Indorum, tum Arabum, Maurorum , Perfarum, Turearum unanimi teflimonio &C experientia confiat , externis & internis convenire ardoribus &: inflammationibus ut & dyfenteriis biliofis, fitrochifcorum vel potus forma exhibeantur. Indi ipfi contra Strangurias, Gonorrhceas & Hasmorrhagias utuntur, magnumque putant caritatis of- ficium noflratibus prasftare,fi in fimili renum &: genitalium incendiis ho c Sacar -Mambu fi ve Tabaxir , aqua diffolutum , largiter fuppeditent. Plura Arabes & Perlas huic Ta - baxir attribuerunt , quibus fuperfedeo, ne videar iis inhasr ere qua: longe petita , & no- bis incerta fiint: adeoque fimul huic capiti finem imponerem : fed cum de nomine, natura veterum ac recentiorum Sacar Tabaxir , non folum fub medicorum filiis, fed &fubpraeflantiffimis totius Europas eruditis lis una atque altera hasr eat, non abfonum fore putavi, fi rationibus, 6c probatas fidei virorum experientia, diferepantes opinio- nes , qua poffibile conciliavero. Tabaxir itaque, e lingua Perfica defumtum, nihil aliud denotat, quam laclapidefcens : cum tamen placuit &quibufdam fuperflitiofis Arabi- bus &: Tureis, nihil aliud effe quam cinerem exuflum cannarum, vi venti inter fe con- fricatarum , & ignem exinde concipientium: adde, quod teflimoniis plurium, quirem ex vero defcribunt,conftettrochifcos cx cineribus ejufinodi confedos, profuppofititio T 'abaxir agnofei. Hunc interim errorem propagarunt Arabum interpretes Latini, Ta- baxir Spodium vertentes , utpote aliquam in eo qua ad guftum & vifiim fimilitudinem cum ebore, cornu cervi uflo, animadvertentes : qui quam craffe impegerint , dilucide fane a Garcia, &: Clufio aliifque probatum efl. Proinde ut nos tales praeternavigemus fcopulos , & certum quid flatuamus , confultius erit cum erudito Garcia in pollerum Spodio fiveTutia uti in medicamentis externis a Grtecis defcriptisrnoflrum autem hoc Sacar -Mambu tiveTabaxir, in Arabum compofitionibus intus plerumque affumere. Alter reflat diffolvendus nodus circa nomen, qualitatem & ufum hujus concreti fucci, quod ipfi Indi Sacar lingua vernacula indigitant, idque non refpedu alicujus dulcedinis , fed quod a multis feculis apud Indigenas humor hic in nodis antiquarum cannarum concretus nomen Sacar obtinuit : poflea autem cum liquor vel mei canna: Sacchariferadiodiernasvi expreflus, & ignecodus, in fubflantiam duram, ficcam,&:al- bam migraverit , videtur ad imitationem externa: figura:, & nominis Sacar , nunc no- men Sacchari impolitum effe. Nam apud veteres Gra:cos, & Romanos autores, appa- ret , nomine Sacchari nihil aliud eos voluiffe exprimere , quam id quod ex Plinii verbis 1. xi i. c. viii. colligere efl, Saccharum & Arabia fert , fed laudatius India. Eji autem mei in Arundinibus collellum^gummis mode candidum , & fragile , amplijfma Trucis Avellana ma- gnitudine ,ad Medicina tantum ufum. Quo etiam Galeni verba fpedare videntur, 1. 7. fimpl. Medie, de Saccharo. Sacchar quod ex India atque felici Arabia convehitur , in calamis , ut aiunt , concrefcit , & ipfum mellis ejlfpecies , minus certe no [Irati dulce ,/edajfmiles ei vires ob- tinens , quod ad abfiergendum , deficcandum , & detergendum attinet. I ta ut ex hac mea enar- ratione, & interpretatione labefadata putem argumenta fummi noflrifeculi viri Cl. Salmafii , dicentis Sacar five Tabaxir ob defedum mellea: dulcedinis non pofle fumi pro Saccharo antiquorum : nam praeterquam quod Plinius mellis in arundinibus coi- ledi, late fumpti, mentionem fecerit, ficut de ladis , &r aqua: fontana: dulcedine com-* muniter loquimur ; accedit, quod Arundinum harum Mambu primogenitus fuccus , ut didumfupra,fuavis deprehendatur, licet poflea evanefeat. Multa veterum & neoteri- corum fuper haere monumenta Mathiolus in Comm. Diofcorid. dode ponderavit 6c 4 dilueL 188 GVLIELMI PISONIS dilucidavit , qua; meas opinioni favent, folum ineo a dodiff. viro diflentiens, quod putarit, exiifdem Arundinibus Saccharum emanaffe, e quibus vulgare noftrum expri- mitur, eamquefolum elfe inter fe differentiam, quod a Natura fadum,fitnoftrate fadi- tio longe tenuius. C A p V T X I. (jlrundo Rotanp diffa. AD Arundines praeftantiores , humanis quoque ufibus infervientes referenda eft & hasc, lingua vernacula Indorum Rotang dida, qua: licet huc ex Indiis venalis afferatur , ut pro baculo vel fcipione inferviat , & corrupte a Noftratibus Rot - ta2gappelletur?tameninnatalilocoftolones earum, grato quoque, ut Mambufxxcco tur- gidi, vel crudi manducantur Arvndo Rotang. vel condimento Achar toties , enarrato induntur. Hae minus concavas fiint quam UMambu, fed fubftantia fpongiofa , inftar herbae ferulaceae farda. Baculi live fur culi , fi poftea exficcati impetuofa manu collidantur, multas igneas fundunt fcintil- las, inftar concufli filicis, cujus defedum fupplere folent qui- bufdam Indis. Crefcit paflim in filvis cir- ca fluenta Arundinis haec fpe- cies mirabilis , in omnem par- tern flexilis , eoque ad omnia liganda utilis : nam Incola hae Arundine funium loco utun- tur , Sc aedes fuas ex magnis Arundinibus conftrudas, quas Rambous Lufitani vocant , iis loco clavorum ferreorum li- gant, & mireris tenacitatem hujus Arundinis , quae crafli- tie digiti humani ferme cum lit , tamen in quatuor partes diflecatur , non fecus ac Sa- lix aquatica apud nos , unde corbes &: cunas Infantium con- ferciuntur: in quem ufum etiam has Arundines afliimuntur : hinc &: anchorarum funes a Ia- vanis in navibus conficiuntur , & fene longius durant in aqua falfe, quam funes, immo defi- cientibus funibus , nos iis an- choras quantumlibet graves ligamus. Atque ut verbo abfolvam , duo habet India ad vitam & commoda ho- minum admodum neceflaria , nimirum , hanc plantam , & Nucem, feu Palmam Indicam , Coquo Lufitanis didam : fed hasc cum decantata fint ab aliis , ego tru- ftra operam infumferim. Caeterum hoc Rotang , frudum talem fert, qualem depi- dum cernere eft , eumque edulem , &c faporificum , cum aciditate quadam grata , rotundum, parvas pilas magnitudinis, tedum fpadicei coloris , putamine duriufcu- lo, fragili , ftriis perpetuis cancellatis ornatum, ficutfere videre eft in calyce glan- dis MANTISSA AROMATICA: i8ui mihi •vulnera fecit ; Solus Achilleo tollere more potejl. C A P y T XII Zinziber , Indigenis (jingibil Mas & Fcemina. atque Ga~ langa , Lanauas dicta. Cym Bontius nofter Zinziberis, Sc Galang^ delcriptionem,obinopinatam mor- tem, vix initiatam , &: plane mutilam reliquerit, adeoque pauca tantum de ea- rum inter fe fimilitudine externa, &: interna, cum fola Zinziberis Icone inter ad- verlaria ejus repererimjego partis meae elfe putavi utrumque ftudiofo Ledori exhibere. Zinziber Mas. eaque fimul addere qua* ab exercitatiflimis viris, &: Chirurgis, ex Indiis redeuntibus ac- cepi; fimulque differentiam inter Orientale &: Occidentale Zinziber ob oculos po- nere: ut inde clarius elucelcat, quodZinziber, licet inter ea numerandum fit Aromata , ' qua? 190 GVLIELMI PISONIS ZlNZIBER FOEMINA. quas utriufque India: folum &: folem haud difficile admittat ; tamen , qua ad externam faciem, & internam virtutem, aliqualem difcrcpantiam pro perpetuo Naturas lufu pras fe ferat. Optimas nota: , & maxime ufualis , eft Malavaricum, & Bengalenfe , cui Molucenfe fuccedit. Loca maritima, ut fere omnia Aromata, non mediterranea a- mat. Licet autem Chinenles , aliique Indi Orientales , inter olera Zinziber plantare confuerint , tamen filveftribus quoque locis iponte , vilioris licet notas, crefcit. Quod vix memini in Indiis Occidentalibus obfervatum effe; unde hanc plantam hifce po- tius Indiis nativam crediderim. Duo genera effe perhibent Incolas; maris icilicet, &: fceminas : quarum hasc foliis &: radicibus eft minoribus , illa vero majoribus confpi- citur. Folia admodum iimilia funt foliis Arundinum , ut qui nunquam viderit cre- fcentem hanc plantam , Arundinetum vere dixerit, quod primum e terra furgit : in qua comparatione Bontiusa Garcia difcrepat, qui Iridis non Arundinis fimilia effe ftatuit. Sed variant Audores, etiam ii , qui ex Indiis reduces funt , circa foliorum figu- ram , five ob territorii diverfitatem , five , quod alii marem , alii foeminam Zinziber vi- derint. Nam maris hujus folia non ultra tres pedes excrefcunt in altitudinem. Afpera iiint, unico nervo redo, in longitudinem excurrente, confpicua; caulibus hinc inde fine pediculo, inferius folitarie , fuperius frequentiori coma adnata. Radices diverfi rnnt ponderis, &: amplitudinis; omnes tamen imbelles, & tuberofie, atque in fuperficie terra: licuc Arundineta, expanfie. Quarum unum atque alterum internodium in fcrobe reli- dum, terraque aggeftum, loco feminis ftercoratur, & ftatim a fatu aqua dulci plus mi- nus pro terra: ficcitate rigatum, proximo anno a fatione frudus eruitur, qui eft reger- minata radix, ipfumfcilicet Zinziber. Vindemia illius fitarefcentibus foliis, quod eft media aeftate, fcilicct Decembri, Sclanuario. Radices recentes minus fervent, obpra:- dominium humiditatis; paulo ficcata:, limo obducuntur, ne, evanefeente nativa humi- ditate, teredine, cui alias maxime obnoxia: fiint, afficiantur. Vt condiantur, prius de- cortican- MANTISSA AROMATICA. 1 9t corticantur , moxque in muria vel aceto conjiciuntur & macerantur per horam unam atque alteram , dein aquali fere temporis momento fub dio probe inlolantur , ac de- nuo ftragulis fub tedo cooperiuntur , donec omnis humiditas exhalaverit. Si aliunde transferendas fint radices, tunc, thecis inclufae,&: aqua irrigatas, nodu terra operiuntur, interdiu caelo patent. His omnibus rite inftitutis ab exercitato agricola , poftea fac- charo non folum,fed muria vel aceto condiuntur, nulloque tunc inligni calore palatum afficiunt, nec filamenta ulla ingrata in ore relinquunt. Si nimio tamen mangonio nimiif- ve lotionibus fatigentur, pars quoque aromatica; ejus acrimonia; evanefcit. Quo ad qua- litates,'Piperi refpondet, fed craffior is eft fubftantiae, ut docte ex Galeni monumentis, &: propria experientia probavit Mathiolus in Diofcoridem, quo Ledorem remitto. Praeterquam quod recens Zinziber fativum Indigenis inter olera ufurpatur, remedio illis eft quoque praeftantiffimo ad Colicos dolores. Coeliacam ac Lienteriacam paffio- nes; Diarrhoeas diurturnas ex frigore natas, flatus , ventrifque tormina, & gravia his fi- milia accidentia,ut multoties in Indiis fe feliciter comprobafle tellatur ipfe Bontius, alii- que Medici exercitati. Ea tamen perpetua adhibita cautela , ut qui fanguine funt fer- vidiore fivefanifive aegri par ciffime eo utantur , quia Zinziber fere omne, fanguinem accendit , &; orificia venarum aperit. De Galanga. QVantum attinet ad Galangam,eam hic fubjungere conducit, quia foliorum facie, & radicis qualitate, multum fibi fimiles funt, licet Zinziberis radix albefcat,Galangas autem fubrufa fit , tum internodiis pluribus inter fe diftinguatur. Duo ejus genera, majus , & minus, ab autoribus defcribuntur, nos tamen radicem majorem folam ex- hibemus , utpoteZinziberifoliorum figura, &C qualitate radicis , magis vicinam ; licet Neoterici de vera Galanga inter fe haud conveniant, par tim quod Graecis incognita, & Arabibus minus perfpeda fuerit , partim quod Batavi & Lufitani reduces ex lava ( ubi plurimum luxuriat Galanga) nimis negligenter eam obfervarint. Seritur radice fua ut Zinziber, eodemque fere modo excolitur, &fummoperefe propagat. Caules arun- dinacei ad Zinziberis fere altitudinem exurgunt. Folia, longa, mucronata, fuperius fa- ture , inferius dilute viridia. Flores albicantes inodori , femen fatuum. Radix crafla , tuberofa, rufefcens, Zinziberis radice major. Illa porro ad omnia utilis, ad qua; Zinzi ■ ber , atque eodem modo quoque condiri folet 5 quod genus conditura; Achar vocari aliquoties diximus , ac magnus ejus ufiis eft in bellariis ad orexin excitandam , non fe- cus, ac cappares, &c oleae frudus apud Europaeos. Recens vero utriufque dictorum Aromatum radix , in taleolas difleda , cum carnibus pifcibufque coquitur in eundem nem. Sic quoque cruda , fale & aceto &c oleo infperfa, cum pifcibus , &£ carnibus afi fis commode editur adjuvandam concodionem. Malabarenfes &Iavani eam, non fo- lum contra hominum , fed &jumentorum mala frigida, magni faciunt, quoquo modo praeparatam. Polentas , ex farina radicis confedas, in frequenti ufu habent , quas cum fucco Nucum Cocos praeparant , atque, teftibusBontio, & Acofta, contra uteri & vefi- cae mala exhibent. Sed quid diutius haeream in elogiis harum praeftantiffimarum radi- cum, quarum ufus jam pridem toti mundo innotuit ? Cum hujus inftituti potius fit, ali- quod exoticum, minus hadenus cognitum , infcenam producere. C A P V T XIII. Iambos . INter nobiles , &: familiares arbores frudiferas , a Bontio noftro negledas, eft illa} cui Indigenae a frudu fuo nomen Iambos indiderunt. Vnde Lufitani corrupte Iam- beiro , Arabes ac Perfae Tuphat , Turea; Alma nominarunt. Ejus indoles a Garcia ab Horto aliifque recentioribus eum fequentibus tradita eft; ac proinde, cum pleraque illa qua; mihi a rerum Indicarum peritis fiippeditatafunt,ex parte conveniant cum prx- didis autoribus , haec leviori penicillo attingenda, & pauca tantum cum genuina ejus icone ad vivum exprefla addenda putavi. Arborum harum duae reperiuntur fpecies fi- bi fimillima; , frudibus nonnihil diferepantes, utraque ut forma & figura, ita &: magni- tudine Malum Europaeam aemulatur, nec culturam, nec peculiarem terrae genium poftu- fil 191 GVLIELMI PISONIS Ir* Iambos. II M 4 m W poftulat, fed multis Indiarum locis adeo feliciter arte vel fponte provenit , utfaepe ante quintum annum frudificet, &, quod raro videtur in Indiis , profunde radices in terram exerat. Ex Malaca Piperifera in diflitas quafque regiones ob florum fragran- tiam , &: fr udus fiia vitatem, tranflatam ferunt. Arbor eft patula , ramofa & frondofa. cortice cinereo, glabro, ligno fragilh Folia Pruni magnitudinis ;in extremitate magis acuminata , exterius fature , interne dilute viridia apparent , nervo unico craflo redo , venulis obliquis in medio praedita. Flores rofacei odoris &c coloris , fed magis variega- ti cum multis ftaminulis in umbilico pulchre nitentibus , qui vinofo fapore quali ipfius frudus praeludium exhibent. Quippe pulpa illi eft fueculenta, mollis, optimi odoris , & faporis. Florum fruduum Garcias diverfas eflefpecies putavit , alii majo- res fature rubri , minoris mali Cydonii figurae & magnitudinis exiftunt, tenuilfima pel- licula fplendente veftiti , atque vix quicquam lapidei in fc continentes : alii minores ex pallido purpurafcentes lapidem tenent compreiTum, oblongum, albicantem. Hae arbores fiint ex numero earum , quae pulcherrima florum , & fruduum varie- tate advenas in admirationem rapere folent, non ob gratum folum afpedum, fed imprimis ob perpetuam florum, &: fruduum viciffitudinem , quod in altera arboris medietate frondibus &: floribus orba, altera pars frudibus maturis, &r immaturis tam diu oneretur , &: ornetur , donec frondes recuperaverit ; ita ut in iis, perpetuo tempore vernali atque fimul autumnali frui conceflum finquod Naturas beneficium ipfe quoque in plurimis Amcricas arborum frudibus faspe in folatium asgrotantium expertus lum. Flores & frudus Iambos frigidas &: humidas funt qualitatis , infigniter fragrantes , ac proinde inter primas delicias omnibus pariter incolis habiti: plurimi quoque ufiis paffim in Medicina exiftunt. Frudus enim crudi flores faccharo conditi , ab aeftuan- tibus % MANTISSA AROMATICA ipj ribus segris cum {iicceflu ufurpantur, quod fuccofa frigiditate fitimin febribus exftin- guant, fpiritufque vitales confortent. C A P y T XIV. Arbor Acaju , vulgo SVpra monui, quxdam vegetabilia , &fenfitiva, alicui tantum Indiarnm Regioni propria ; aliqua vero utrifque Indiis, inter Tropicos fitis, communia effe. Qua: particulatimrecenfere, nimis operofum foret. Inter ea qua: pofterioris ordinis firnt, non infimum locum tenet umbrofa & patula arbor Acaju i a veteribus omni- aus ni fallor, negleda vel incognita. Malus hasc femel tantum in anno, fed per multos menfes,eofque maxime reftivos,frudificat,quaequeprQ vicinitate, vel remotione ab iE- quatore tardius vel citius deficit.Non aurem, ut alias plurimas, bifera aut trifera unquam inventa fuit , ficut in hiftoriamea America: Naturali probavi , ubi naturam, ufum , & noxam graphice fatis me depinxifTe puto ; ideoque iftuc Ledorem remitto, cum arbo- •em hanc Acaju Orientalem , ab Occidentali vix quicquam diferepare animadverti; ea mim cumfacilisfitmigrationis, atque ex fola glande frudus ( utpote femine deftitu- ci) terrae licet fitientiimmifla germinet ; & cum nomen quoque vernaculum Acajurt- ■ineat in Indiis Orientalibus, vix dubium eft, quin ex Brafiliaiftuc tranflata fit; accedit, quod in natali fua terra, & non alibi, filvas integras circa habitata litoralia conficiat, frondibufque fuis gratiffimam umbram ; frudibus vero glandiferis perpetuum penu Indigenis (impeditet. Quantum ad frudus eorumque glandes, has toflae,illi crudi, non in minori pretio Afiaticis quam Americanis habentur. In folo apparatu, quantum rdo* I5H G V L I E L M I PISONIS' fccre potui , inter fe difcrepant. Scilicet gens haec 'magis cicurata frU&uum horum annatam aitriuefiion moral fi el chocolate quebranta el ayuno Ecclefiaflico , decidendam re- linquere malo , quam male obperiergiam audire. Interea, fi libere mihi, & cum pa- ce jejunantium, dicere fententiam licet , dicam hanc : videri omnes , qui ex Chocolata , quocunque fub praetextu bibunt , non abftinentiae operam , fed ejus fama: potius dare, & in jejunio delicias quaerere, atque in numero haberi pofTe eorum, quos Profper Aqui- tanicus lib. 1 1, cap. 2,3. devita contemplativa deiignat. Quotquot , inquit , parciores vi- deri volunt , & gloriam fibi vehit de abjlinentia difiricliore conquirunt ,_ fu ab omnibus animali- libm judicant temperandum , ut peregrini* pomis ac forbitiunculis delicatis , caterifque aliis cibis , immanem fiii corporis impleant appetitum. SedmilTa digreflfone, ad inftitutum redeo : bafin primo totius Chocolata , mox cete- ra ingredienda examinaturus ; quo Compofitionis univeffie iimul temperies atque fa- cultates cum falubres,tum noxiae, elucefcant. Quas omnino expedit fcivilfe,propterea, quod non folum in Occidentalibus Indiis , quibus jfiios debet natales ; fed &per totam Italiam, &: Hilpaniam , utramque Germaniam, &fada fit, &fiat indies magis ac magis familiaris , quin abire jam in varios abufus coeperit , variafque noxas dare, eoque nomine non paucos abftinere ab ufu etiam legitimo & commendabili. Idcirco dilpi- ciendum imprimis, ob eorum quae mifcentur diverfitatem, quid ad compofitionem requiratur ; quibus deinde conveniat; & quantum denique cuique fit ex ea pro naturas viribus bibendum ; ad hoc, ut tam fanitati, quam gulas latisfiar. Quae ut clarius Sc explicari &c intelligi queant, age, primo vires ingrediendum videamus. CAPVT XVIII. De Arbore Cacavi fer u. - CAcaviferas quas appellant arbores , in Hi/paniae Novae locis irriguis , & prseci- pue in Guatimalae ac Nicaraguas diftridu uliginofo fponte luxuriant.Earum Me- xicaniMedici, alii quatuor , alii quinque conftituunt fpecies. Omnium inte- rim frudus ( quos vel imprimis convenit no vifle) ejufdem fere eflfe facultatis, ejufdem- que ufus uno omnes ore Autores fatentur, non oblfante,qiiod in iplarum arborum, qua figuram, qua magnitudinem , delcriptione non admodum inter fe conveniant. Omnes naturaefunt adeo delicatae, utnon modo alium foli genium alpernentur , fed in patrio ipfo ferendo non fint, aut frigus nodurnum, aut tempeftates ventorum, aut Solis etiam ardores. Vndeeft, quod eae, quae ex deciduis frudibus /ponte germinant , nifi in vallibus umbrofis nonappareant. Hinc illis ars. Naturae imitatrix, in feliciorem proventum docuit incolas, patulam &: umbro/am quandam arborem , quam idcirco Cacaoquananthli , five matrem Cacaviferas appellant , apponere ; ut a caeli injuriis ejus velut fub umbone tutiorftit ipfa Cacavifera. Facile fe cicurari patitur. Hi/pani certe integra ex ipfis arboreta, & plantant & colunt, non fecus ac in Europa vineta atque oli- veta. Afecundo aetatis anno frudificat, & quolibet anno bis- Vindemiatur enim pri- mum, &: uberiore frudu, circa Iunium ; iterum circa Ianuarium. Ab anno vigefimo devfgefcit, &fterilefcit. Haec communia. Quod ad fpecies , Prima & omnium ma- xima eft Cacava J^uathuitldiOia, quam mox dabimus. Huic proxima Mecacauatl , proce- ritate & foliorum ac fruduum magnitudine. Tertia , Xochicacauatl vocata , minor eft , minoremque profert ftudum , & femen foris rubefcens ; intus vero caeterorum colo- re. Quarta omnium minima, & ideo Elalcacahuatl feu humilis dida, frudum fert minimum , ejufdem cum prioribus coloris . Omnium frudus eifdem praediri funt fa- cultatibus : poftremarum tamen,potionibus magis inferviunt. Caeterarum vero, num- mis atque commerciis. Prima autem , & facile omnium princeps ( cujus iconem hic, qua ramos , & frudus atque nucleos, exhibemus) mediocri eft altitudine &: egregie frondola , foliis acumi- natis, anguftioribus&Aurantiae longioribus (Antonius Herrera Caftancae foliis com- parat ) nullo fere pediculo cauli adnatis , nervoque unico & redo praeditis , & ex quo multae obliquae venulae furlum emergunt. Flos ei magnus , & colore ex flavo albefcens inftar croci. Quo deciduo remanent tenuia , viridia , oblonga , lanUginofa filamenta. Ex his deinde frudus proveniunt turbinati , quos Cacavacentli vocant. Hi , cum matu- ruere, Melonibus magnitudine, craffitie, pondere non cedunt: coloreque lunt croceo R 5 ex i5>3 GVLIELMI PISONIS H O C O L A X A. , i '4 ex luteo albidi. Pediculus cuique modicus : incifuvx per longum varice : nuclei viceni , fx pe triceni ; qui 5 racemi inftar, medio ftipi- ti adhaerent , Pittaciis aut Ricini majoris femini fimi- les, paulo tamen grandiores & pellicula fulva veftithqua fublata , videntur non abfi- miles reni vaccino , fecun- dum incifuras, quibus erant divifi. Subftantia eorum in- tus eft tenuis, & fpadicei fe- re coloris, in di/pares divifa particulas, fed quae arde in- ter fe haereant ; adeoque fit pinguis, ut fponte humor, quantumvis lentus, aliquan- do exftillet: imo oleum ex ea abundantius , quam ex Amygdalis exprimi pofiit. Pulpa haec fubamari, non in- grati tamen, faporis , multi nutrimenti , temperamenti fubfrigidi atque humidi, eft. Hifunt decantati illi ab Indigenis Cacahuatl , ab Hifpanis corrupte Cacao nuncupati, quorum caufa ar- bor tantopere expetita eft ; utpote chocoUta potionis caput. Merx ditiffima, &c ob id Hifpanis asque ac Bar- baris asftimata 8c amata. Qua, mirum, quantopere quondam emporia ferbuerint. Ad Solem enim exfic- cati frudus ifti cetatem ferunt, nec facile corrumpuntur, etiamfi navibus reconditi, ufque in Europam deferantur. Ante Hi/panorum in ea loca adventum,fpreto vinum conficiendi modo, (licet nonnulla vitium filveftrium ac labru- fcarum genera apud illos fuapte natura copiofas Avariorum colorum uvas ferant paf- fim) potionem fimplicem exfolis fere Cacaciis , & fine tot rerum mixtura , quibus nunc fuperbit celebris Confedio, ad fitim duntaxat fedandam hepatifque fervores tempe- randos, Ptifanas loco folebant parare. Adde quod iiderii Cacdcii in tanto apud fuos ha- beantur pretio, ut non potus tantum delicati, & alimentarii, verum etiam nummo- rum , nulli adulterio obnoxiorum vices prasftent egregie , ob durabilem , lentam tena- cemque fubftantiam , atque iis prascipua vitas praemia , cum opus erant, comparaban- tur. Quem frudus ufum vere mK vxpfcx admiratus Petrus Martyr , merito exclamat : O felicem monetam! qua fuavem utilemque f rabet humano generi fotum, & a tartareapejleava - ritujuos immunes fervat pofjejfores , quod fufjodi aut diu fer vari nequeant. Huc quoque illud Francifci Hernandez,alludentisadhoc,quodper arborem hanc Cacaviferam detegan- , tur magna humanae fortis volumina.In veteri fiquidem orbe, per que prifea illa tempo- , ra , quas vitae hominum erant neceflaria, atque adeo apud alios, cum deefient, queren- da, non rependebantur tere. Nondum aureus argenteufve nummus circumferebatur, aut pecudum, Regumve aut Principum fimulacra metallis cernebantur infculpta. Re- rum vivebatur permutatione, ut olim fadum cecinit Homerus , & fruduum , quos re- , condebant , fada aliis copia , mutuum ferebatur auxilium. Tandem aera percufla at- que fignatafunt, & mille rerum effigies numifinatis impreffae confpiciebantur. At in novum hunc Mundum nunquam avaritia figna penetra verant, aut caput exerucrat am- bitio , donec noftri velis ventove devedi , impetum fecere, mediam Sacchari libram: Achiotes vero , quantum fatis efl , ad hae omnia conglacianda. Methodus conficiendi. Cacacius cseteraque ad mixturam hanc pertinentia pinfuntur lapide quodam Meta- tis nomine dido , ad hujufmodi ufum excavato ; animadvertendum autem eft pri- mo, ut omnia , quo melius frangi poffmt , ante coquantur ingredienda, praeter A- f eotem . Secundo, ut diligentia adhibeatur, ne adurantur, nigrumque contrahant colorem ; aut nimio admota calori infitam fuam exhalent virtutem , amarum- que acquirant faporem. Praecedunt in comminutione Cinamomum & chile , quse fi- mul cum Anifo moluntur ; poftremo autem loco Cacacius ipfe , qui paulatim confrinr gendus reftat ; fingulis quippe vicibus , quoties quid de eo molae fubjicitur , circum- agatur lapis , ut facilius dilfiliat s meliulque conteratur : deinde in ahenum poft Ca- 2,02, GVLIELMI PISONIS tacti comminuti ingrediendum pulveres injiciuntur, qui lignea qnadam Ipathula ei- dem permifeentur. Coa&ain unum mafla lapidi rur/iis fubdita, cui fubjectx candentes fuerint pruna: , perquam optime diluitur. Cavendum tamen eft, ne vehementior fup- ponatur ignis, ut butyrofus nimio calore effervefeens humor effundatur.^w^ velim Cacacio admifceas,ut cum eo molatur, coloremque melius acquirat: exteri pulveres cri- bro, antequam confundantur , lecerni debent, iicut te Cacacii cortices removeri longe melius eft. Quod ii fufficiens fada fuerit contritio (quod videbitur, cum nulla amplius putamina apparuerint) ipathula maflx pars eximitur , qux ftatim fundetur in orbem, atque in arculas tunc reponitur: cumque congelafcit, dura coniiftit. Notandum autem hic , Cacacii maflam Papyro, feu latis arborum frondibus, quales funt Platani, fuperim- ponendam efle, in quibus gens Inda didos efformat orbiculos; vel faltem.ut dixi, pa- pyrus accipitur , fi extenditur mafla, duplicata, poiitaque fub umbra obdurefeit: Du- plicata deinde papyro iterum exficeatur : papyrus etenim, quam habet pinguedinem, attrahit. Si vero tabulas infundatur , integra colligi atque reponi non poterit. Duplici modo ab Indis aflumitur , alio coque frequentiore, quo igni admota bibi- tur , Aeolie immixta. Atque haec olim potio in ufufuifle traditur. Aeolie vocant Indi mafla m exMaiz farina coli edam , quam deinde Chocolata immiCccnt. Vtvero falubrior fit potantibus, exterior corticis pars, quae flatus excitat, bilemque commovet, remo- vetur , eaque faltem , qux melior fanitatique conducibilior, remanet. Sed revertamur ex iis diverticulis ad ea, quxhadenus a nobis aliis occupatis intermifla fuere. Referam novam, poftquam apud Hifpanos inclaruit, potionis methodum , quae dupliciab ipfis fieri ratione confuevit. Primo quidem modo diluitur Chocolata cum aqua frigida , fpu- meufque ejus humor cuidam infunditur pollubro, id vero , quod remanet, igni admo- vetur una cum Saccharo ; Hoc poftquam incaluit, cumfpumea illa, aqua fejunda fuit, iterum confunditur parte, atque ita ebibitur. Alter autem modus vult calefieri aquam, &: in vafe repofitam Chocolatam , quantum fatis eft, haberi, fuperque illam parum aqusc fundi , ac verfatili difpergi mola j tunc ftatim , atque bene diluta eft , reliquum calida cum faccharo in eadem Chocolata diffundi te hauriri. Si placuerit frigidam potare choco - latam, quam a prxcipuoingrcdicnteCacacium appellant, quo ad xftum hepatis attem- perandum utuntur, dilues Chocolatam in aqua,- molxque verfatilis fubfidio fpumara elicies , quas magis augebitur, quo diutius Cacacmipfe comminuitur : eftufam in aqua- li fpumam paulum flepones ; id , quodremanfit, mifcebis cum Saccharo fupraque fpu- mam immittes , frigidamque potabis. Verum hoc potionis genus ob nimiam, qua prae- dita, frigiditatem omnibus conducere nequit, experientia fi quidem conftat, ftoma- chi dolorem eodem cieri. Quae detrimenta mulieribus pariat , afferrem lubens , nifi brevitatis rationem habens longiorem detre&arem relationem. ■ Similem fere frigi- dam potandi Chocolatam habebis modum, qui talis- Addatur Chocolata dilutx Maiz, toftx te in pulveres reda&x rc/pondens quantitas, quae adinvicem benepermifta fpu- meum dabunt liquorem , qui perinde fupradi&um , frigidus hauritur. Reflat nunc ut pauca de quantitate chocolata afllimenda, item de modo , tempore utendi, a quibus ufurpari queat, difquirere. Ne itaque immoderatus Chocolata potus ob pinguiores, quibus pollet, partes, venas mefaraicas oppilet, quinque vel fex uncix mane tutiflime forbentur omni fere anni tempore. Ea tamen perpetua cautela , ut quifque evitet terreftr em illam & cratiam Cacacii portionem , qux fundum vafis petit ; prx- terquam enim quod vehementer obftruat, vim quoque ciendi bilem infignem habet, &naufeam excitat : Idem cogita, fiquis incaute potionem Chocolatam recenter faciam potaverit : cum e contra , ut xgris xque ac fanis profit, ad menfem vel ultra requiefeat oportet, ut contrarix ingrediendum qualitates infringantur. Atque tunc omnibus ex- inde bene fit, te corpora acquirunt lacertola, & vegeta. Idem quoque probatx fidei & experientix vir Ant. de Ledefina de fe ipfo teftatur; Motus enim iis , inquit, qux in Indiis fieri /olent, cum illuc perveniflem, xgrotantiumque domus aeris calore fer- ventes percurrerem , aliquando hauftum aqux petere fblitus , vitales reftinguendi fa- ces gratia , Indorum fiia/ii Chocolatam fiti compefcendx convenientiorem bibi ; fx- piu/que id faftum, leniebatur exinde ardens bibendi defiderium; etiamfi jejunus af- fiamfiflem, ftomachi tamen vires refedlas fentiebam. Ex cujus potionis continuato ufualii mccum impinguefa M. Ignatium. Videantur obferva- tiones eorum , cum non fit hujus loci plura recenfere. Aphorifm. II. Tenelli Cocci Indici vulgaris compago per frudus adolefcentiam cultri acie facile divaricatur, &: e vulnere humor clariflimus &: potui aptiflimus eli- quatur, qui tradu temporis in vegeto ac illasfo frudu,poft concodionem,digeftioncm, & fesregationem e craflioribus ac terrenis partibus internos parietes inveftit. Serum veroomnein centro locatur, & quafi cafeatione fada medium locum occupat, ficut rufticum artificium in lade vaccino demonftrare folet: Pari ratione conjedari fas eft , humorem Nucis Medica; coagulando in folidiorem maffam redigi , quod tamen nul- lus autopfia aut oculis fuis dimenfus eft, quoniam in maris profundo acce-ffum huma- num non tolerat. Scholion. Quseftio a quibufdam infcita movetur, habeatne Coccus Maldivenfis or- tum homonymum, ut quasdam animalia ex limo fine fpermate ? gemma feu germen negat , quod nucis involucro claufiim Palma; arboris partu originem fumit , ex prin- cipiis arbori infitis velut animalia ex fanguine, femine & calore innato, augmentum ca- pit, &c adolefcit in eum forma; flatum qui natura; decreto illiprasfixus eft. De arboris vero ipfius generatione tutius cavillari licet, an ex limo prodeat, poftquam in maris profundo radicata eft , in quo germinis acceflus recipi nequit, mari perpetuum motum explicante , neque natatilis rei in imo fui permanendam ferente. Hinc Cocci ipfi,ad maturitatem perlati in aquae fuperficiem velut erudantur. Neque verifimile eft, ubi fublunari aere inaruerunt , ponderis gravitatem, ut fubmergi poffint, induere. Ex terra ergo, velut planta; (ut infra dicimus) &: marini frutices, generantur; aut potius ex terra in limum maris uligine diluta. Qui limus velut feminis effientiam nadus , ar- borem fui generis educit. Speciei autem perpetuatio fit, nunquam ceftantc in profun- do maris opifice Natura. In plantis unius anima; vegetantis tria officia funt; generant, nutriuntur, &: crefcunt. Non tamen omnia una Naturas lege progenerantur, quandoquidem e terra, fucco , litu & fole variantibus , diverfimode pullulant. Marini frutices duabus folum vitae fun- dionibus pollent; nutriuntur, &: crefcunt ; fimile fui non gignunt. Devita &: nutrica- tu plantarum fentiendum quod de animalium alimonia , trahunt fuccum fibi familia^- rem , retinent , concoquunt , fegregant , &: recrementa expellunt , beneficio caloris & fpirituum , quibus perfunduntur. Quod dodiffimis Aphorifmis Cl. Petrm Laurem - bergim Ph. &: Med. D. &: Profeffor in Gym. Hamb. declarat. Cl. Kealm cafeationis exemplum, quod manuum opera prasftatur, aptiffime applicuit. Aphorif III. Cocci vulgaris cortex induratus, ferrae aut mallei vi ad apertionem opus habet. Ferro autem tranfeiffus aedifruptus omnia velut in profeenium educit, fo- lidiorem nempe medullam, intermedium corticem, &: humorem limpiditate abblan- dientem paulo ante , jam vero potui ineptiorem &: olei ferme facie indenfatum. Me- dulla vero, nucleo Avellanas noftratis duritie graphice affimulatur ; quare limas con- tumacia; ex facili cedens ad lac & emulfiones temperatur, e quibus omnia coquinae neceffaria!, velut oleum, vinum, acetum ,mellifque & facchari aemula colligi folent. Idem de Maldivenfi fentire, non effiet piaculum ; verum quum ea nonnifi indurata & in littus , poft longam moram , ejedareperitur, humana; mentis caligine conj edura; tantum locus remanet; quod definite in apricum exiret , fi fublucata arbore frudum manu carpere liceret. Scholion. Cocco vulgari , Areccae & confimilibus frudibus involucra multa cir- cumpofita fiint ; hautfccus aefeetui membranas ad tutelam. Vulgaris Cocci nucleus variis ufibus aptus , fed medico ufui inconcinnus ; uti Garrias , Sepulvedam Autorem Sl ipfos Indos increpans , Paralyticos, e vafculis vulgaris Cocci bibentes, nunquam ju- vari ait. Variam Cocci indolem hucufque enarratam vides, fed non hifce tantum dif- ferentiis conftringendam , poftquam alia quoque Coccorum propago in aliis terri- toriis invenitur, prout Natura Polydasdala unicuique Regioni peculiare fuum eft elargita. Aphorijm. MANTISSA AROMATICA. 207 Aphorijht. IV. Ufus medulla vulgaris Nucis eft multifarius : verum Maldivenfis Medicse apud Indigenas , Reges , Magnates Indos non unus , fed infinitus ferme , &C fuperftitione non vacuus ; cumhicfkiitaticonfervandas, ille vitxfiiftinendas, privile- gio Naturas , confecratus feratur., Scholion. Medulla utriufque Nucis eft potior pars. V ulgaris, culinarias j Maldiven- fis autem, medicamentarias rei, quod infra docebimus, peculiariter deftinata, quare de vulgaris medulla plura dicere fuperfedeo , Cum citra meum fit infti tutum. fphortfm . V. A nemine, quod quidem fcire licuit, fcripto hadenus teftatum eft, germen feu gemmam promi , quas Pili formam reprasfentat, iubinde Fabas effigiem ex- primit, e rotundo longiufcula, aliquantum acuminata, e mediis liquoribus nata , pras- dulci fapore linguam afficiens. Hoc germen infpeciei confervationem adolelcit ; & a fidealienumnon eft, aliorum quoque fruduum nucleis a natura id datum effe. iit jure a Plinio majori Trogus taxetur his Verbis : Nam folia Palmarum apud Babylonios feri, atque ita arborem provenire Trogum credidiffe demiror. Uno tamen infigni noftrum prasvalet , quod in gemmam lapillis aut margaritis nitore fuo &lasvor e aemulam fubin- de transfiguratur. Sed Naturas feu decreto feu invidias tribuendum eft , e decem mil- libus fruduum vix unum tam faufti puerperii & foecunditatis participem effe. Eadem vero in Maldivenfi Medica ufu venire poffe, judicio non aberrante dicere licet, ne- que aratione abfonum eft, quum in frudu Pinang , <^frecca , Palm a- Pino & confimili- bus experientia magiftra veritatem adepti fumus. ^ Scholion. Lapillus hic vel gemma ipfiffimum & purum putum germen eft, quod par- tibus internis (apertura nimirum) quamdiu adhasret, fpiritibus atque alimento com- muni fruitur; donec ad juftam magnitudinem perlatum, naturas decreto , non cafu ali- quo, aut aperturas vitio, extra folitum locumfubinde movetur. In cavitatem vero Nu- cis receptum germen fuis fe igniculis fuftentat , quos Natura formatrix ad fomentum illi indidit , velut foetus humanus exado noni menfis /patio ad lucis ufuram extra uteri receptaculum amandatur jfcilicet adminicula vitas , ut adolefcat, ad plenum nadus. Qutehic prolixius recenfer e alieni muneris fore judico. In duritiam vero nativam hon frigoris ambitu concrefcit, & (quis enim in latebris nuclei occultus effis queat ?) fed feminio interno , quod illi a matris velut utero remanfit , ut vi efformatrice in fpe- ciem fuam, quas oculis obvia eft, &: virtutes illi debitas , quas occultas fiint , effigietur. Quod rationi confentire, fanguinis extra venas effufio evincit ; qui ex quo affimilatio- nem aut (ut Medici aiunt) appofitionem effugit, deftitutus fomentis folitis coagula- tur , vel in putredinem degenerat. Noftrum vero germen architedonem internum fecum ferens, magis magifque adperfedionem adolefcit; velut fcetus nuper editus ad ftatus fui complementum perducitur. Quocirca neque germinationi ineptum effis, etiam in aliquo duritiei rigore una hac ratione deduci poteft. Neque eft ut ab hac len- tentia recedamus ob duritias aliqualem habitum, poftquam occultis naturas fpiraculis, quicquid humanis fenfibus abditum aut impoffibile videtur , in adum experientiis fuis comitandum deduci folet , non fine miraculo &c judicii humani ftupore. An vero ar- boris primitivas , unde ortum eft, fpeciem edere queat, multas dubitandi rationes affir- mare vetant ; quas hiefuperfluorum ferie comprehenfas prasterire libet , etfi in Scho- lio ad Aphorifmum fecundum bona earum portio inveniatur. Ad lapillos noftros feu ingemmatas gemmas revertamur, quarum numerum ali- quem habeo in loculamentis meis, eas dico pras laxitate aperturas (quod aliquando fieri confuevit in exficcatis &negledis, aut e natali loco tranflatis Coccis) intro reda- das & coadas , atque ita, cum non fit magna germinis diuturnitas , effis in lapillos con- verfas ; quodaudoritate clarorum virorum varie docebo & non abfimilibus exemplis. Lapillum habeo lingularem , articuli majoris digiti magnitudine forma , pondere dragmarum trium (cum vulgarium Coccorum , dragmas dimidias pondus non fupe- rent) Levore & nitore fplendentem, & in fiimma parte acuminatiore, tranfparentia unionis dotatum, mirum in modum oculos obledantem. Hic fua quadam gratia folio- lorum primitivorum idasam quandam oblique contortorum (ficuti in gemmis pluri- bus grandium plantarum videre eft) promittit ; quare mihi & delicatioris fenfus viris acceptior eft. Illud interim non praetereundum hanc foliolorum divifionem ada radice fpargi, & later aliter afparagis aut turionibus adhasrefcCre, & e terra exfurgere aliquam- diu, tandemque , ut inutilia , decidere alimento deftituta. Omne fabaceum Pha- S 2 feolorum 1.1 M % zo8 GVLIELMI PISONIS feolorum genus, nec non Indicarum ftirpium aut arborum grandiores fru&us meo hortulo committi, vivum exemplum afferunt. FabaexWingandacow, Cola alba ru- braque,& ejus generis plura; quarum Thefaurus nofter utriufque India: plantarum' ali- quando fidem f aciet. Aphorifm. VI. Verum in quibufdam Coccis, coagulatum , quod a cafeatione re- manfit , maffulam dixeris , ceu pomulum exiguum leve &: fpongiofum , & mafculse Palma: proprium effe dicitur , dulcedine excellens, ni vemqu e albedine adaquans , in mediis liquoribus flu&uans. Vulgo etiam germinis nomine infignitur , efui perquam aptum. Cujus in Maldivenfi forte fimilitudinem nunquam videris. Scholion. Fr. Pyrard arbitratur liquorem tantummodo in germen abire &: verti , me- dullamque germinationi in folum fomitem adaptatam effe, quod ex plantationis mo- do videtur probare : verum rationem fuam infirmam facit , cum paulo infra in trana- tu peculiari de commodis Nucis Indica: vulgaris, maturam & ficcam Nucem teme mandandam dicit ; & e maffula quadam interna ex fucculentia aut liquore concreta nempe figura pomuli, extrorfum fublutea, introrfum candida, tenella atque ore de- tenta folubili, veram Coccorum propaginem feu gemmam ipfam effe affirmat, cum ipfiffimam ignoret: quod autopfia propria &: ex relatu clarorum virorum Generalium habui, qui ad plantationem Nucum decem mille in acervos cumularunt, e quibus trium hebdomadarum circiter fpatio elapfo feligere eas jubebant , qua: germen jam ante numeris fuis abfolutum, & nunc in promptu ut exeratur & exertum gererent, ter- ra: gremio committerent , reliquas huic fini ineptas ad alios ufus relegarent. Quo verborum feniu facile germinis apertura: infidentis pra:fentiam non fruftra a Natura fabricatam , docet Caftanea marina noftra ipfamet domeftica. Omnis gemma fo- litaria fi in terram deprimatur , radicum fibras tantum non materias creat. Egregie Dodfciff. Thobias Roelfius in Epiftola ad Cluiium his verbis germinis naturam ex- plicat. Habui hujus Palma: Nuces aliquot integras (intelligit vulgaris) cum luis villofis cor- ticibus , qua: in itinere vafi inclufie , germinare cceperunt. Harum tibi binas mitto. ^Alterius Nucis corticem fuftuli, ut germinis exortum &ejuHemradicationempoffem videre commodius : tertiam cum germine Nucem penes me fervaveram, cujus praedu- rum &c ligneum putamen internum aperiens ex hujus medulla germen traxiffe initium obfervavi. Nucleus five Medulla conclufam in fe non habebat aquam (qusenucibus In- dicis recentibus & non germinantibus ineff femper);fed aqueum illud in materiam fun- gofam excreverat, dum forte in germinis alimentum converti ccepit. Germen exit e Nucum harum foramine tertio , & mox extra foramen ffatim ab exortu per corticem exteriorem craffum ac villofum quinas fenafve radicum fibras dimittit in terram, per quas alimentum fii2: natura: conveniens attrahat. Germen quod per foramen emer- git unicum, fimiliter perforat villofum corticem, atque in unius Nucis ffolone vefti- gia foliorum arundineorum confpiciuntur, qua: bifida vel binafunt, & vix aliquam videntur habere latitudinem , quod quinque vel fex plicis commiffa fint : folia primum in vagina latuiffe videntur, e qua prodierunt necdum expanfa, fed plicis commiffa, uti- met ipfe ha:c omnia in altera hac, quam mitto, Nuce contemplari potes, cujus germen in longum exceffiffe videbis trium palmarum menfuram. In hoc argumento prolixior fum prseter morem; quod autem fpe&atadfexum Palmarum, Cl. Real i us affcri- bit maribus germinationem effe propriam. Palma: perdite fefe amant, quod & rufficis ipfis notum eft; & conftat, rebus furdis & fenfu carentibus odia & amicitias ineffe , ficu- ti etiam errores in animalibus & plantis infunt. Aphorijm. VII. Spiracula autem illa duo in vulgari Nuce , infervientia forte exha- lationi recrementorum , fede paulo inferiore locata apertura germinis affant. Ea habent in Medica Nuce etiam locum ;non infimiliter ejus germen, quod vere in gem- mam feu pretiofiffimum lapillum verti poteft , cum diutius ab alvo natali magna: ma- tris fcmota, & cado foleque patre fruftrata in lucem fertur. Scholion. Apparet ex facili in quem ufum illa foramina Nuci indita fint, fcilicet ut alimentum fuum &c fpiritum Opificis Natura: vehiculum ex nuclei ubere & fiibffantia in fc reciperet. Vbi autem faftigium incrementi fui naiffa gemma aut germen a nu- cleo aliquomodo defertum , vcfligia tantum foraminum qua: fenfim obturata fiint, prxtendit;nonjam alieno nutricatu opus habens , fed intra fe claudens quo in pro- pria: MANTISSA AROMATICA. 109 prias fubflantia; fpecimen & formam mutari potefl. Quod, aliorum quoque fruduum exemplis ftabilire facile efl, qui nucleis inter fe claufis, praegnantes funt, ut hoc ve- lut parente arboris congeneris fpecies aliquando nafcatur. Etfi non omnes frudus nuclei neceffitatead propagandum opus habent ;quod in Scaligeri Exercitationibus fu- fe probatum invenitur. i^iphor. VIII. Coronidis loco addam. Lapillos, prascipue hos e germinibus utriuf- que Nucis ortum ducentes , u zi&LbPinang &c. frudu, Panacasam, fententia Indorum, in fe habere ; quocirca praeter internum ufum, Indi eos annulis etiam aureis Sc argen- teis includunt , foramine relido, per quod Lapillus carnem humanam contingat, quod pro amuleto adverfus incantamenta non abfque fiiperflitione feu humana men- tis ludibrio alfervant. Pronum enim natura ad vanitatem genus Barbaricum. Scholion. Opinio, cum in Idiotas cadit, indelebilis efl dicente CL. V. C. Bartholi- no, horum autem gratia non explodenda funt, quae a prifcis aut neotericis accepta , feu de occultis Naturae viribus live inauditis, licet fidem fuperare videantur, a me in medium afferuntur: ficuti & fententiis adverfariorum occurrere, probabilitatemque fulcire, levidenfis operis erit. Redeo ad gemmarum quarumlibet & plantarum, imo feminum , praecipue exoticorum , hifloriam. Senna Alexaiidrina , Lithofpermon , La- cryma Jobi fata , vertuntur inlapillos dentibus examinandos , amicis propofita plu- ries in horto meo , licet pars horum excreverit. Certe mira in vifceribus terrx effor- mantur, quorum caufa ignoratur , tefle eodem Bartholino , in opufculode unicornu ejufque affinibus & fuccedaneis , qui diferte omnia enarrat huc fpedantia. Quare in folidiflimae compaginis gemmam Cocci Maldivenfis , ut & vulgarium, germen verti polle, Naturae privilegiis ad eam formam concipiendam dotatum, affirmo. Atque haec de utriufque Nucis germinibus inlapillos verfis didafunto. Alterumnonvulgareafflimationisexemplumreddetur, quo Clariflimus Speccius inftitutum noflrum decorare dignatus efl. Epiflola enim, propria manu exarata,in pu- blicum profert non infignia tantum, fed & utilitates rariffimae Nucis , quae aegritudi- nes humanum corpus affligere folitas, velut Averruncus,depellere confueverunt.Ita de Medicina hac par te optimus &: excellens Vir bene mereri voluit; Quadringentis infu- rper ad fplendorem Facultatis attinentibus Thefauris orbem ditaturus, qui nondum ufii comperti, aut ab aliis negledi &: male defcripti hadenus infufcantur. Quos petitioni illius obfecundans in ordinem digerereaggrediarubiotiumanimimeigaudioallube- fcere volet. Epiflola; vero tenorem non de verbo ad verbum, fed quantum Latinitas per- mittit, fenfuilladb explanare levitas laboris efl, fed ea cura, necubi fides interpretis vacillet , vel legentium fludio turba; fiant. Apographum vero infequentium ferie pro- ferre non piget. Cl. V . D. Cluti. Inflindum tuum boni &: magni zeli expertus fum , pofl nu- perum ex India reditum iteratis tecum colloquiis , non tantum humana; falutis curio- fis , fed etiam de honore patrise folicitis. Quocirca velut aculeo me propulfafli , ut memoria; mea; arculas eventilarem , indagaturus quantum in iis fupereffet , quo Cocci de Maldiva , atque aliarum minoris pretii Nucum, genus elucidari poffet. Quod etfi ejus moneta; aut valoris non reperio,ut appetitui tuo acriter flagranti fatisfieri queat, ne quid tamen officio meo deeffem, fermonis breviario quicquid memoria; meas ve- lut pofthumumremanfit', tibi confecrare aggrefliis fum, in quo te promumcondum effe jubeo , eorum qua; materia; tux &c propofiti terminos ampliare queant. Et in pri- ma quidem ferie, Antefignani partes occupat , legitimum deMaldiva Coccum, qui in aulis Indorum Principum , atque inter Nobilioris gradus viros , ob rara infignia &: Medicinae efficaciam, tanto honoris pretio attolli folet, peculiaris arboris fobolem &: frudum effe, longo diffipio a vulgarium Coccorum atquenuciferarum arborum indo- le remotum. Quemadmodum experientia duce, anno millefimo fiipra fexcentefimum & odavum, in litore &: maritimis India; locis addidici, occafione navigii ex Infulis Mal- divenfibus adventantis, ut veterum Coccorum proventu ferax Calecuticam terram aut aliam conterminam fublegeret; quod praetoria noftra; curfii interceptum, & nautica gens explorata intelligendi anfam pra;bueruntfcapham eam cum omni armamentorum genere penes mercimoniorum congeriem, atque ipfum cibi & potus penu, totam ex li- gno, foliis, cortice, frudibus Cocci arboris conflare, pauctilo tantum oryza; adjundo. P opellus vero hic affirmando ratefeere jubebat, nego dationem fiiam hoc frudu circum- S 5 feribi, 1 IO GVLIELMI PISONIS fcribi, atque ejus ve&uram certis anni temporibus in Continentem fc facere , veftium atque aliorum neceffariorumverfura eam commutantes, quorum penuria Infulanos fuos torquet. Quo occafionis dudu ad ftudium tam appretiati Cocci de Maldiva ex- citatus fiim, quem plebecula illa in paucis Infulis Enumero contrado reperiri, & di- lio-enti cuftodia a territorii proceribus ad poffeffionem fuam rapi afferebat; ut raro, & non nili , aut titulo munificentias ad Malabarenfes , aliofquePrincipes , aut furti aftu- tia in peregrinas regiones, transferatur. Adeo ut mirari fe dicerent, noftros tam folen- nem Cocci Maldivenfis proventum in pauperculo rerum fuarum ftatu inter proleta- rios &C rureftrcs Coccos indagare, aut antithefin aliquam comparandi inftituere velle. Horum omnium perfuafu, penes ea quas experimentis propriis in praenominato & ge- nuino Cocco adhaufi, adducor ut credam & fententia a me feratur , fui generis arbo- rem & frudum effe, longe afemitariis Coccis recedentem; eo magis, quod nunquam nifi inter Summates magna pretii asftimatione affervari intellexerim, in quorum fidem memoria mihi fuggerit, me anno millefimo fexcentefimo decimo quarto menfeMaio a Moluccis ad Bantamenfes reverfum, juffu Archithalafli Bothii jP. M. cum jam defun- do Coemo, eo tempore Prasfidis munus adepto, audoratum effe, ut, quasdam Societatis negotia ibidem procurantes fenem Pangoranum Arifam Mangtica, jam tum Regis fce- ptro Bantamenfibus imperantem, conveniremus. Eum vero in Regias feceffu,inftru- mentis ad tornum paratis, & adminiftrorum frequentia , circa magnas molis Coccum Maldivenfem adeo defudantem offendimus, ut longo temporis difpendio curas noftras fufpendere coadi fimus, atque in vicem de prasdido Cocco colloquii textum ordiri ; quem manibus Pangorani verfatum, memoria aftipulante, magnitudinis raras, 6c magis in longitudinem extenfae, quam rotunditatem convolutas, effe pronuncio ; fed fiibtilis fubftantheteftamincifuraaut fragmentis atram , casterum vulgaris Cocci tam externe quam interne, non abfimilem colore. Is in frufta varia difperfus erac,utfciendi apud nos difficultas remanferit,cafuinaugurato, anftudio humano, in eam formam redadus effet. Ea tamen Principis adminiftratio fuit , ut non minori cura minutas particulas* quam magnas cuftodiret, poftquam eas fpeciatim ad ufum fuum proprio digeftu d iC- penfaret , ne quid a particulis, imo ipfo ramento’ &: bradeolis a torno relidis, deper-' iret. Animadvertendo delineabam , minora fragmenta abeo appropriari caliculis* fcyphulis &: cochlearium atque ejus generis aliis formis , quibus ficcus, humidus , &: fuccofus cibatus depromi poffet, maximam ejus portionem, quas Nucis pene dimidium accomplebat, intadam finente.Quas omnia, in arbitrio oculorum &confpedunoftro fada, facile evincunt, neque Principem operis fui circa Coccum Maldivenfem puduif- fe , neque nos veritatem obtorto collo trahere. Ea, tam curiofe inftituta, adminiftra- tio, Prasfidis Coenii linguam diffibulabat, ut Principis mentem modo variegato perten- taret, cujus fcilicet energia: nux ea foret, in qua tantae fublimitatis Pangoranus & Prin- ceps fe diftridum tenebat, omnia propriae cuftodias tradens. Ad quas refponfum dedit, * eam Nucem legitimi & pretiofiffimi Cocci de Maldiva progeniem effe , quam Codia- di aliquot Mercatores, nempe Mauritani , ante longum temporis ipatium parenti fuo mao-ni muneris inftar advexerant, eamque inter Iavanenfes , Malayenfes , Malabares , necnon alios Indici natalis populos praefentifiimae Medicinae laude cenferi, ad omnem toxici hauftum , & morbos divinos , febrefque magni diferiminis. Ita prasfidi Ciento miram videri non debere (poftquam fanitati nullus Thefaurus prasvalet) fi ipfe manu propria verfaret,& pervigili cura omniailli infervientia cuftodiret. Intra hunc refpon- ii tenorem , tornando fe occupabat , tam ftudiofe omnia defignans, ut Legationis no- ftrae propofitum exequi nulla ratione liceret. Quae caufa Praefidem Coenium inftiga- bat, ut, dum ille fermonis filo infifteret , frufta quasdamNucis oculari irifpedione ufur- paret, manibus fuis infereret, velut mihi quoque fpedaculi commoditas non deerat. Atque in hoc fermonis curriculo Coenim petere inftitit, num fruftulenta quasdam, in ufum Generalis Bothii, corradere illi liceret , quod aulico ritu accompletepraeftabat; quo audito in habitum ridiculi furoris verfus Pangoranus fragmina ea ex manibus Coe • nii eruebat , refponfum interim bucca follicante fupplens , liipercilio nubilo &in fu- gas caperata fronte , felicitatis tk favoris affatim effe, tantam majeftatem Coccfiocu- lis peragrari poffe ; abfonum infuper videri, mendicando inde aliquid extorquere vel- le. Ad quas Cl. Coenim verbis bene digeftis reponebat, non proprii commodi fe Orato- rem effe , fed petitionis fuae cardinem in eo verfari , ut Generali Bothio doni gratiam fa- ceret, 1 1 1 MANTISSA AROMATICA. ccf et, qui, Vir procellentia celebris, 56 velut ipfe Princeps fama accepit, jam in procin- ctu eft, ut in patriam revertatur; & proinde doni iftius magnum meritum illi fore. Quo omnia Pangoranum adeo non ad liberaliorem habitum perducebant, ut refponfi vi- cem proberet , inprocaciam verbis adaptatis , Coccum Maldivenfem ejus pretii, apud Reges &: Principes , non minorum gentium Generales, diverti debere. Quo refponfo mirifice genio fuo litabat, poftquam, intra Belgarum & Anglorumapud Bantamenfes moram , oraculi inftarfanciverat,nequis Generales aut alterius ordinis Redores, utri- ufque Nationis, inter Principes & Aulicos adminiftros numeraret; quod Mercurio vo- ta facerent &c luCri cupiditate turgerent , eofque viliori refpedu & fpretu majori fem- per dignatus eft, quam territorii fui Dynaftas &C Inquilinos, quorum curo circa Prin- cipum &: Regni negotia limitarentur. Quibus ita decurfis Pangoranus ritus fuos in aliam faciem mutare occepit , Cocci Mald. frufta feponens , nofque ad auditorium filum expeditionis ergo admittens , nulla ratione fe induci paffus , ut tantillum Coc- ci Mald. Generali Bothio admetiretur. Quo omnia domum reduci C0£W0,recenfen- di occafionem proftabant, ut de dignitate Cocci Maldivenfis v ; v I \ ‘ v i !| 1 IlVM MN W ;« 1 f 1%. r IkWlk :)}AH y \V ^ i N vV A * i v\ KV& At /\ i h ■s ,l"' * B. Seililem &: fummam partem exhibet , quae feniim declinat in modum interfemi- nei, facie oculis pudicis afpicienti horrida &c. Hanc etfi aequaliter per latus alterutrius divifam exhibeo, nihilominus , ne Le&oris animo dubium aliquod offeratur , monen- dus eft, beneficio fe&ionis, quas ferra fadaeft in praecedente A, extrema orificia conjungi B. &: partibus refedis extimis , nos integram Nucem oblaturos. Confide- ratis tantum tribus ; nempe partis fummpe acuminatioris praefcrtim habendam efle ra- tionem , in cujus bafi apertura eft , paulo ante a me di&a , quae fedes eft germinis feu gemmae, quam podici non inique accomparavi. Dein Spiracula duo confideranda ef- felateraliter in parte hac fuprema regione locata , quae caeteris paribus magnitudine etiam non fuperant vulgarium Coccorum fpiracula. Ea ad fcyphum confolidandum obturantur , quod videre eft in minore Cymbio Maldivenfi honeftiffimi Mercatoris Samuelis ii.4 GVLIELMI PISONIS Samuelis deBendana, qui duopoffidet , ab artifice quondam Antwerpienfi , argento aftabrc inveftita. Tertium vero non eft praetereundum, in integra Maldivenfi Nuce , colliculum quali V eneris , fceminea: pubis faciem dextre semulari , quas ferras molimi- ne tranfadacla deperditur. His ita in prasliminari operis difpofitis , au&orirates quoque alienas velut in depo- litum addere non vanum judico. Garcias prasfertim ab Horto &c aliorum Medicorum fententias non prasterl egendae, quas ejus roboris Clarillimo Clufio vifie funt, ut eas in Latium exLulitana lingua transferre non fubterfugerit. Quas ipfifiimis Clusii verbis reprasfentare opene pretium eft,neinterpolando,aut mutando, alienae diligentiae fraus fiat, aut publico ufui aliquid derogetur , dum verborum, utita dicam , foliis at- tenta mens infenefeit. Garrias apud Clufium pagina 190. “ Laudatur hic Coccus aut Nux (led prasfertim ejus medulla) adverfiis venena ab ipfis « c earum Infularum Incolis. Et a viris fide dignis accepi, ad Coli dolores , Paralyfim, ‘ c Epilepliam aliofque nervorum affeftus fe utilem fenfifle: a Coli quidem doloribus, quod < ‘ vomitum excitaret , ab aliis vero aegritudinibus immunes reddi aegros , fi aquam in iis c c N ucibus ( adje&o medullx momento ) aliquamdiu confervatam ebiberent. Sed cum ‘ ‘ non lim id expertus , minus fidei his tribuo. Nullam autem periculum'faciendi , oc- ‘c cafionem habui, quod uti malim medicamentis, quorum facultates jam mihi per- “ fpeftas, & multa experientia comprobatae funt : qualia Lapis Bezar, Theriaca, Sma- ‘ 1 ragdi, Terra figillata, & alia pleraque medicamenta (de quibus fuo loco) , quam re- * c centibus , minufque certis. Nam quod nonnulli dicant, fe hujus ufu commodum fen- “ fide, an id perfuafione & imaginatione fa&um fit, ignoro : hinc fit, ut nihil affirmare ‘ c poffim. Sed fi quid certius cum tempore exquifivero , fententiam revocare non pude- < ‘ bit. Niger eft autem hujus Cocci cortex , & nitidior vulgari Cocco , figura ovali ma- 4 c gna ex parte , nec ita rotunda ut vulgaris. Medulla five pulpa interior , quae ficcata niofiflimo Hermanno Martens , argentifabro & cive Amftelasdamenfi , ut inter avem & pifcem medium animal referat. Gloifopetra etiam linguam exertam animalis men- tiens,obfirmat epiftomium, quod in effundendo liquore intro recepto aperitur. Rhi- nocerotis autem affabre elaboratum cornu, operimenti claudentis vafis aut Cymbii infuper & vitri excipuli effundendum & ebibendum liquorem locum dat : Ita Philo- tefias Se latrices poculum habes. Hadenus Nucem noftram Medicam enucleavi- mus , ea in fronte operis congerentes, quas necelfitas & filum rei exigere videbantur nunc in pofticam reliqua trahere libet, fine quibus tradatum mutilari contingeret; quare filendo non decoquentur. Putaminis rafura & pulvifculus concinnatus nulla faporis idea infignitur , dum lin- guas vehiculum, deglutienti tranfitum probet, neque odoris ullam fpeciemnafo ad- motus imprimit , fed neque ventriculo exceptus naufeae occafionem ulla qualitatis re- pugnantia irritat , nullo vomitus incitabulo infeftus , neque alvum aftringendo fiftens. Quas omnia non tantum fide ab aliis mutuata affirmantur, fed domeftico etiam in me exemplo audoritatem invenerunt. Quod cum venias praefatione Ch. a Cojla Se cl. Clufio didum volo ; qui rem male perpendentes jufto rationis asquilibrio non infer- viunt- Veritas enim hoc folo, velut didatore, enucleatiffima prodit, dum experi- mentorum indago mehti tenebras involvit. Nux vero noftra incertae fidei teftimo- nium praebet, quod promptuariis alienis rariffimo ufu inferatur, apud paucos dunta- xat in orbe Europaso reperiri affueta , ut infrequens effedi exploratio fit, & fi ma- xime ad ufum manus tranfeat, mentis humanae caligine difficilis ad veritatem accef- fus detur. Color autem putaminis Maldivenfis natura fua ater eft, &non abfimilis Ebeno» Vulgaris autem tindura & astate ater redditur Se pulligine tantum levi afpicientium oculos detinet. Liquorem vero putamini committere alie- ni arbitrii rem facio ; velut neque hoc pras- manfo opus habet, quo temporis intervallo fcy- phum obturare deceat, quove loci, calore an frigore confervandus veniat, poftquafn liberam unicuique ex re nata judicii aflertionem facio. Neque enim periculofa indago eft, poftquam praeter unam ficcitatis notam, nihil fenfiii obji- cit , quod faporis ingratitudine Naturam aut guffum offenJ^c , frigiditatis enim tempera- mento ab exceffu immoderato avellitur ; etfi fax quoque caloris particulas adhasreant, ita Elementis inter fe commiftis, ut fida fubftantias permanentia reddatur. Quod exemplo vafeu- lorum Se doliolorum quorundam , Se medicamentofis cornibus levi opera probare licet. Ex Thamarifci praefertim ligno Sc corticibus fabricata fidem indubitatam fa- ciunt,a multis ufque feculis veritati nihil detradum effe. Quippe ne in continuo qui- dem ufu doliola ea nativam virtutem exuunt , operi fuo jugiter ftudiofa natura. Quod Medicinam faditanti experientiae adminiculum praebere poteft, poftquam fcyphulus, ex Antimonio arte Chymicafadus, neutiquamfuas energias dotes deponat, utut fre- quens ejus adminiftratio fit. In Nuce autem noftra clarum documentum erit, quae non minorem leptomerias guftufve gratiam habet, quam Thamarifcus, qui roborando, at- que referando, aliifque modis ftrenuus effe folet. In toto autem Naturae opere multa lenfibus obvia , rationi occulta funt, quas deinde ufu adhibito velut fplendefcere con- fueverunt. Quare Medici rationalis munus eft , abditas qualitates non rejicere , quas confervandae vitae Se pellendis morbis utibiles effe multorum falus declarat. Supereft Medulla: quoque effeda Sc virtutes incomparabiles enarrentur. Qujppe non folitaria tantum, fed aliis etiam fimplicibus admifta , valenter fe exerit. Mxc cor- nea duritie limam refpuit , fed cultro internas parti adada &: malli percuflu fiffa , mor- tario &: piftillo ferreo inpollincm redigitur, qui aotr/u®» k& amt©*. i, inodurus &in- fipidus eft , non fecus ac Lapis Bezoar Occidentalis, cui ftriis , minus tamen vifibilibus, &: colore affinis eft. Ovilli autem cafei cruftas veteri alfimulanda videtur , cujus pars interna Tabella h&c Medullam , atque inte - gumentumjeu corticem inter- medium exhibet. MANTISSA AROMATICA. ii 7 interna rimofa vifitur , externa qua parietibus Cocci interius adhaefi t, foliditatis fir- mas, interventu corticis intermedii ftabilita, a quo fpano autnoduino afficitur colore extrinfece ; materia albida cum dentium humanorum duritie certans. Pulvis nullum moleftiae comitatum habet , cum afTumitur. In adum vero a calore & fuccis ventri- culi velut fermentando diffoluta fubftantia perducitur, atque ea operis efficacia eft , ue fidem requirenti fufficere queat; Hinc ad integumentum internum , feu corticem intermedium tranfitus fiat ; Qui oculorum arbitrio in capfis meis tenellum fe declarat ; coloris ferruginei aut fpani, inftar corii hircini in calceorum ufii craffiis , fibris quibufdam a centro aut um- bilico ad convexa fiiperficiei exteriora variegatim diftindis praeditus , velut a Io- cinore venae &: a Corde arteriae ad omnia humani corporis membra derivantur. Hic autem e craffioribus partibus contextus videtur, fapore (quem Graeci arovav $ ydJ- czug vocant) ignave fiibaftringens . Intra mandendum non fe colligit tk. congloba- tur , fed per univerfam linguae capacitatem fe fpargit. Quorum omnium confenfu & fuffragiis facilis dedudio eft, qua temperie vigoretur , &: quam indolis habilitatem fortitus fit. Gemmae porro feu germinis Hiftoriam in Aphorifmis Cl. Re alii & Scholiis noflris digeftamreperics ; quae eo manus libramento a me confcripta fateor, ut publico ufui prodeffem, non inani verborum oftentatione turgerem , modum fervans, ut potius in- fra rem quamfupra , aftridius quam effufius dicere videar. Quid enim me moveret corticofum aut villofum integumentum , uti Nucis vulgaris eft , in Maldivenfi noftra fingere, cum forte ea deftituta reperiatur? ita non exceffiffe, fed potius non impleffe materiam dici malui , nec aliis fcribendi poft me anfam praeripere ; imo fententiam meliora edodus revocare non pigebit. Haec quantum per mediocritatem noftram li- cuit , Rei Medicas & Naturae ftudiofis ftridim delibaffe fufficiat. Mac autem Tabella Germen , aut Gemmam in lapillum Gemmea nitoris verjam , icone viva delineat , quibus Cocci Medicipartibus lapillum e Cocco vulgari Indico adjicere non pcenituit ; ut fides (fi veritas intra ttttelam fetam exempli allegatione confifeerent . Quandoquidem opufculumhoc abfque Hiftoriis non legendum eft, obfervatio- nes &c experientias noftras ad firmandum inftitutum adfcribo; a Collegis enim meis fubinderogor , ut praeter ea, quae a Garcia recitantur, generatim, alia experimenta peculiaria aliquot , in quibus aegritudinis &c curationis feries fingulatim confiftit , ex- plicarem ; quo non modo quanta in hujufmodiprasfidio vis &: poteftas infit, ipfis inno- cefcat , verum etiam utendi modus , tempus &c alia id genus. Horum igitur rogatu , audoritate E,ger interim impatiens, nobis vale dido, seftatem morbi fui curatricem fore exiftimavit. Interea vini ufum & potum dubia adhuc & crepera valetudine fupra omnem modum aggrdfus eft, & tremoribus convullivis, Paralyleolque prodromis im- primis Hemiplegia, affedus eft; tandem Epilepticis infultibus,ferme quovis momento percuffus in terram profternebatur. Convocatus denuo, delperatis licet rebus, de- veni ad Eli eboriffiium , ex Ellebori nigri veri tota planta chymice apparatum , conlen- tiente ornatiffimo Dodiffimoque D. Theodoro Schuttio , Amesfortii Medico Praeli co ; nec nonMagiftralia ex Maldivenli noftra Nuce propinavi; quas ante Epilogum, hifto- jriis recitatis aliquot, fubjungo. His praffiitis omnibus, prorfusin integrum reftitu-? tus fuit. VI. Mgex quondam meus Tongerloo P. M. civis Amftelsedamenlis , dum decum- beret §£ febre laboraret acuta , obtulit mihi intermedii corticis feu integumenti inter- ni cruftaCea aliquot fruftula, voluitque eorum dragmse pondus apud Pharmacopceum potionifudorificr* Theriacali ame prsefcribendteimmilceri. Id quod ego iniquius fe- rens , cum mihi ignotam prorfus rem obtruderet , medicamentum pro rei exigentia ex- hibenti, relpondi. , tr e non induci poffe ut admittam hunc medianum & intermedium corticem, quin alicujus in Medica facultate proflantis Pradici audoritatem afferret : retulit, falutarem femper inventum fuiffe in febribus acutiffimis, quibus laborarat, cum in India Orientali degeret , imprimis in difficultate partus effe Indis foeminis proba- tiffimum. Interim impulUis feriis monitis curavi quod poftulavit, & feliciter, miti pa- roxyfmo , febris terminavit , &: me majore parte corticis fuperftite donavit ; qua mi- fellis parturientibus (lenis ad minus) opem fubinde tuli , cum Creatoris fummi lau- dibus. Huc Ipedant exempla duo ornatiffimi acdodiftimi/^iwz/Vi Grol, M. D. & Col- lega: noftri , quo reticere non volui ; & ita fe habent. VII. Bernhardi a Lunnickhuyfen aurifabri honeftiffima uxor in platea vitulina , cum triduo parturiendi doloribus cruciaretur , & ferme totam viciniam clamoribus im- pleret, exhibitis exhibendis, nihilque prolicientibus , ab affumpta Cocci Maldiven-. lis Medullas femidragma, exfyrupo & aqua Artemifio exhibita, feliciffimepeperit. VIII. Ejufdem Nucis ralura eodem modo propinata mirum in modum accelera- vit Anm Gulielmi lilia?, loannis Calcearii uxori exclufionem demortui foetus : huic ab ob- ftetrice imprimis, dein a nobis poft, exhibita Varia admota incaflum , perfeveranti- hus graviffimis lymptomatibus a febre ortis , tandem ad falutarem hanc Panacoam Maldivenfem confugimus. Et breviffimo intervallo foetum in utero materno extin- &um Natura exclufit , quem magno cum gaudio excepit obftetrix. I X. In eadem vicinia uxor Georgii Namvingii acupidoris , viri humaniffimi &: per- quam induftrii, iplis Maii Kalendis me vocari juffit, voluitque libi c Cocco Maldivenli Medicinam apparari, mota felicibus lucceffibus ogre parturientium vicinarum, qui- T 2, bus iio GVLIELMI PISONIS bus affuerat, eum Collega meus medicinam Maldivicam adminiftraret. Verum tridui fpario elapfo ruptis membranis ichorofiis fuccus excuffus erat , atque fceminei fcetus 'nKuy&ov loras exceptum ad necrofim perdudum, non fine maximis anguftiis,annofio- rem puerperam ad mortis limen vocarat papaver culo jugiter ferme muliebria fcedan- te. Ego rogavi obftetricem, num aliquid ab illapraeftitum aut exhibitum effet: qua;, animo ferme deficiens , aiebat fefe fpemin anchorafalutariMaldivenfilocaffe, neque aliud apud illam fuperefleparturitionis votum, cum triduo fcetus certo certius extin- dus &: praeter naturam fitus videretur. Venimus ad hauftulum hunc. Putaminis & Medulli Mald. utriufque 5 fi. Diafcordii Fracaftorii 5 ij. aq. Cinnamomi 5 ii j. Boracis &c Trochifcorum de Myrrha ana Bj.f. cum aq. fcenicu- li. Potioncmhancad duas dofes praeferiptam aegra morse faftidio impatiens fada, una dofi affumfit , forti animo praetenexpedatum enixa eft, demortuum infan- tem , grandem decem ad minus librarum pondere , una cum puerperalibus : & gavifa maximopere cum laudibus Magni Parentis , qui tantarum virium advenam Maldivi- cum donaffet. X. Illuffriffimus Princeps de Cuimene, Ducis de Monbafon filius, Amftelaedami anno 1 615. affate media incidit in Dyfenteriam, qua milerrime excruciabatur. Ego primus vo- catus praeftiti qua; ars & res poftulabant ; quatuor deinde convocati Medici funt, qui- bus ab amicis in tanto morbi furore perfona illuftris , pro juftiffimis meritis commen- data erat; quod etiam illuftris Mauritii Principis cura effedum, cui confanguinitate jun- dus erat. Ita ut non defuerimus aegro Principi, omnis generis praefidia & auxiliares ma- nus afferendo, &, juvante Medicorum fummo Medico,reftituendo fanitatem. Hic AL- gerfumm opere exhilaratus, cum vidifletnoftrum monile Maldivicum tam fpeciofum, jampaulatim convalefcens > voluit luam hordeaceam , qua vinum rubellum dilueret , eo contineri &fibi|exinde bibendam darfiquod recufare nulla ratione potuimus, poft- quam novitate rei pelledus & fpe reconvalefcendi accenfus nobis videretur. Itaque cum reliquiis morbi, ventriculum & inteftina roborando, adeo ftrenue pugnatum eft, ut brevi ianitatem priftinamrecuperarit. XI. Generofus Dominm des Gouttes Eques ordinis Melitenfis.in Cardialgia anno i6zy, pluries excellentiam pulveris intermedii corticis & rafurae nuclei eft expertus, ex con- fervis Rofarum rubrarum , aut florum Tunicae hortenfis, Lavendulae, Paeoniae, & Me- liffae ; prout res &: occafio requirerent. _ XII. Nuperrime viri Dordraceni , annorum viginti-Jeptem , i n tr i cati morbi negotium, nobis anfam praebuit ad medullam Mald. Cocci confugiendi , cum omnia videren- tur fruftra applicata &c exhibita. Vocatus ego & Cl. D. Tulpun Collega nofter , rep- perimusin aetatis flore &poftlaudatiffimam temperiem sgrum,qui primis binis die- bus Spafmo compofito ,leu tremoribus convulfivis, truculenter afficiebatur ; ac dein lingulis ferme horis poft praeludia, modo in articulo pollicis pedis finiftri, modo polli- cis dextrae manus prodroma, conflante perpetuo mente, membra omnia conquaflari ille fenfit, & nos vidimus toto fere biduo. Sed quicquid a nobis tentaretur, pro ratio- ne temporis fuccdfive , id omne a morbi &: fymptomatis ferocia fuperabatur. Tan- dem cum non effet derelinquendus , ad fpecifica occultae proprietatis devenimus, dantes ex fimplice cerevifia dragmam unam medullae fupraferipta; in pollinem redadae; hauftulo vixdum ebibito, continuit fefe perquam quiete , & fomno fuperveniente fu- doribus copiofis toto corpore maduit; neque, uti ante, morbi tam gravis fymptomate oppreflus eft, verum leviculis, ubi expergifeeretur, praemonitionibus incitatus ab arti- culis in manu &: pede altero ; quo interim tempore quietem fibi ipfe imperare pote- rat ,& refifter e fimul huic venienti malo. Quare quater iteravimus hauftulum, &• ufualibus ac fpecificis pulverem medullae immifeuimus , 8c adeptus eft fanitatem. D. O. M. fit gloria. Magiftralia, Compofitiones noftris Officinis vocantur, quae ex diverfis fimplicibus paulo accuratius conftruuntur ; ut plurimum eae, quae Antidotariis publicis receptas non funt, neque bafim ullam exprefleagnofeunt, &; ex fpecificis concinnantur pro ar- bitrio uniufcujufque Medici. Hoc autem loco eas tantum Compofitiones propone- mus , quae ex Maldivenfi Nuce concinnantur , folo pulvere medullae , nuclei, aut inter- medii corticis interveniente. Res vero fupervacua effet, fi horum pulverum alicui , auc omnibus fimul, mcnftruum aliquod Chymicum, quod refolvat , affundatur, ut inde MagiftG- mantissa AROMATICA. Magifterium formetur , vciuti in Margaritarum, Coralliorum &rc. praeparationibus confiietum eft fieri. . Magifterium enim eft ( dicente rtheo^h. Paracelfo ) quod ex rebus extradum eft, fine feparatione &: prasparatione elementali , quod fit additione aliarum rerum. Vide Ar- chidoxa de Magifteriis. Quandoquidem horum pulverum indubitatum ex tota fub- ftantia commodum expedatur. Non autem opus eft, ut hifce immoremur , exemplo Bezoartici lapidis edodi, qui ventriculum ingreftus, a fuccis acidulis ibidem conten- tis, &: calore nativo, folvitur, ut quamprimum operationem fuamprofequatur. Nofter enim pulvifculus eandem quoquefubit alterationem citra magnum morse difpendium , &; ab iifdem fuccis & calore fermentatus in adum ducitur. Hac autem ferie pro rei exigentia Medicus prasfens induftrie difponat , habita ratio- ne prascepti noftri, fupra a me memorati. i (I* Syr. de Betonica, Violaceus, Capill. Veneris, infufFb Cocci Maldivenfis Me- Tunicas, Iulepus rofatus, Syr. Limonum, de Alth. Fer- dullas pulveri , ut & puta- nelii,Borraginis, e fucco Citri, e fucco Card. Scabiolas, minis, nec non corticis in- Granatorum , Myrtin. de Mentha &cc. Jj. f pondus, termedii, ^ 1 1. Aqua Cardui-bened. Menthas. Meliffas , Portulacas , Dragmas unius pondus i Acetofas , Artemifias , Borraginis , Bugloflas, Ruthas s admifceri poterit. - flor. Tilias , Roris Solis, Rofarum , Agrimonias, florum | Liliorum convallium. Primulas veris. Vel decodum l ex hifce, ^ i j. aut circiter. Atque ex hifce fimpliciffimam medicamenti e Cocco compofitionem colligere eft. I. Opiatis , J2ES4*?» dofibus cum aquis & f iDiafcordio.J fyruP« reqmfms. Cephalicis , Stomachicis, | I L Pilulis , ^ ^aomlibiis, de >Dofibus juftis. | Cynoglofla, 1 Immifcetur j L& Ladanis Chymicis porro com- ^ Cephalicis , pofitis. Cardiacis, III. Confervis, ^Hepati; ^ I Ventriculo, J,dicatis. tVeficas, J ['Solidis , [ Rotulis cum pulver. EI. Cordial. I V. Eledu.^ j Reftaurantib. fuccis e cochleari. Liquidis , 1 Conf. Alkermes , ? ibus dofibus. LCont. Hiacynthorum, o r Ex fimplicibus prasterea fpecificis&: Alexipharmacis feligere licebit ea, quas pru- denti Medico ad conftrudionem Bolorum, Eleduariorum , Rotularum feu Tabel- larum facere videbuntur: quibus Medullas Cocci Medici, Corticis intermedii, &ipfius Putaminis pulvifculus adjungi poflit. V eluti funt : Acetofas femen deglubatum,quod piftillo ligneo in marmoreo mortario prasftatur a re- ligiofiqribus Pharmacopoeis , Ambias grifeas grana tria quatuorvc , Antithoras radicis pulvifcul. 9j. VideAnt. Guainer. depefte. Bolus Armenus verus , Bezoarticus Lapis utriufque India: , Biftortae radix. Cornu cervi, prasparatum ut infra docetur. T 3 Cornu llz GVLIELMI PISONIS Cornu Afini Indici, cujus praeconia C. Barthol. profert. Cinnamomum eledum. Caryophyllon Plinii. Quod fi veterum dixerim efie Amomum, non multum aberra- rem : alibi , Caffia lignea. Croci 9j. non ultra. Ceraforum dulcium nuclei. Drakente radicis pulveris 9j. vocatur Contrayerva. Ebur nativum &foffile. videatur C. Bartholin. Hiacynthus gemma, pondere 9fipr^paratus. Ligni aloes 9j. Lapilli pretiofiferme omnes, praeparati, pondere 9 fi. quales funt,Topafius, RubinuS, Granatus, Sapphyrus, &c., Mofci Orientalis grana ij. aut iij. fit dofis. Monocerotis cornu, praeparatum ut infra dicetur. Margaritae praeparatae vulgari modo. Mars;a feleda feu Bezoar minerale. Vide Bauhin. Paeoniae maris radix, ejulque femen mundatum, 3 fi pond. Petafitidis radicis pulvifculi 9 j. Perfici nuclei. Smaragdus ad 9 j. Santalum citrinum. Scorzonerae radix. Scordium. Rhinocerotis cornu. Vide Ant. Schnebergerumin Cat. Med. TerraLemnia. r a Tormentillae radix. Tiliae florum pulvifculus. Vifcus quercinus. Vngula Alcis exhibita & adplicata. Adverbia porro tria Cito , Tuto , Jucunde, plus opis & auxilii praedabunt, quam tres inftrudiffimae officinae. Ego ingrata omnia illubens immifeeo alexipharmacis , cum tutius 8cjucundim fuavia quam /3 upvofyet, operentur , 8c cordi robur potentius afflent. Porro venenum aflumptum , aut ejus faltem fufpicio , dilationem , minus quam ven- ter famelicus, imo nullam, patitur. Quare quod prae manibus efl: quam citijjiwe in uiiim vocandum. Simplicium autem memoratorum, quibus ponderis lignum additum efl, habenda ratio, cum dofim unam tantum hoc nomine intellexerim. Caeterorum vero in dofi non peccatur. Formularum porro magiftralium diverfitatem adnedo. In Capitis vitiis gravioribus , uti & nervorum , Epilep/ia) Taraly(iy Con- njuljiombus , Tremoribus crudelibus &c. Pulveris Medulli Cocci Medicae (utpote potioris partis) gj. Confedionis Al- kermes 86 Hiacynthorum ana 3 fi. Vifci querni & unguite alcis ana 9 j. cum Syr. de Stcechade , Betonica, autjulcpo rofato. F. Bolus una viceaflumendus, 8c repetendus ubi vifum fuerit. Aut F. Potiuncula cum aq. meliflae , & Syr. limon. &6c. feu Conditum Magiflrale cum fyrupis & confervis cephalicis & pulveribus. In Dyjenteria cruenta , & Torminibus : fatfa ante praeparatione debita per Rheum & Clyfleres. TL Corticis intermedii Nucis Medicae 5 j. (fi defit, Medulla aut Putamen vicem fuppleat) Terrae Lemniae, LapidisBezoarticiOrientalis&Biftortaeradicisana 9 j. Syr. de fucco Portulacae parum, ad confiftentiam. Bol. F. 8c infuper adjedis requifitis , Conditum, Potio, &fimilia. Jjt 2.1 ; MANTISSA AROMATICA, In difficili Partu. ^ Pulveris Medulli aut Corticis intermedii , aut Putaminis 3 j. Borracis 3 R. Cal- fix lignea aut Cinnamomi feledi9j. Croci Orientalis, & Ambro grifeo, ana grana v. Syrupi de Artemifia Jj. Decodi radicum Tormentillo, aut Caryophyllon Pli- nii , q. fl F. Potio. In Pefie & Febribus malignis Contagio fis. Cocci Maldivenfis 3 j. Seminis Acetofo mundati 9j. Syrupi e fucco Granato- rum acidorum, aut Scabiofo, aut florum Tunicae gj. Diafcordii Fracaftorii 3}. Deco- di radicum Petaiitidis , Scordii & Scorzonerae, aut aquarum Borraginis , Bugloflae, q.f.F. Potio. In Coli doloribus & aliis Inteftinorum r vitiis . ^ Medica Nucis noftro quantum in praecedentibus didum eft (ea enim dofis efl: concinna) MithridatiiDamocratis $j R. Pulver. Drakeno radicis &nucleorum Per- fici Mali aut Ceraforum ana 9 j. Syr. de Mentha majori § j. Decodi aut Aquae Melif- fo , Ruthae , aut fimilis f q. f. F. Potio. In Veneni affumptione varice formtsla pro natura Veneni. 1 qt Ol. Amygdalarum dulcium rec. exprefla § j. aut § j. R. Ladis Ovilli aut Vac- cini aut Caprilli f v. pulveris Eboris nativi, aut foiTilis, aut praeparati per vaporem Cardialium 3 R. F. Potio cum 3 j. Cocci. z Theriacse & Cocci Maldiviciana 5 j.PulvtBezoartici Occidentalis, aut mi- neralis, feu margae feledae 3 R. aquae aut decodi Cardui benedidi q. fufficit. F. Potio. 3 qt Pulveris noftri Cocci cujuf-tandem-cunque partis 3 j. pulv. Smaragdorum aut e pretiofis quinque 9j. Emulfionis ex frigidis Seminibus, Amygdalis amaris, f. a. aq. florum Tiliofado g v. F. Potio cum Syrupi violati g j. R. ad faporis gratiam & mitigationem. Hadenus. Hiacynthorum Confectio nofra , huc fpeStans. Vere cardiaca , cumprimis utilis : cujus dragma una commifceri potefl: pulveri no- ftro, Cocci Putaminis, Medullae , aut Corticis intermedii. Hujus autem accuratam excerpfi ex Mercati , Venetorum & Montifpelienfium An- tidotariis deferiptionem , noftro patria aptatam &aD. D. Collegis meis.omnibus ap- probatam & Antidotario fpecialinoftro aliquando inferendam; cujus fpecimen Do= diif. Fontanus Collega nofter anno procedente exhibuit. iy. Hiacynthorum proparatorum. 3 vi > Boli veri Armeni, Coralliorum rubrorum praeparatorum. Terrae Lemnio. Bezoartici lapidis Orientalis. Smaragdorum. Rubinorum. Granatorum. Sapphyrorum. & To- pafii, proparatorum. ana 31J. Coriandri praeparati aceto. Cortic. rad. Pentaphylli. Tormentillo. Coralliorum alborum proparatorum. Ligni aloes praedantis. Granorum Kermes. Spodii praepara- ti. Rad. Diptami. Sem. citri mundati. Rofarum rubrarum ab unguibus purgatarum, Rad. Caryophyllatae odorato. Summitatum Scordii. Caryophyllorum. Seminis Ace- tote mundato. Portulacae.Florum Bugloflae. ' Violarum. Rafuro Eboris. Sem. Endivio. Margaritarum proparatarum. Cornu cervi citra uftionem proparati. Santali Rub. Albi? Citrini. Radicum Scorzonerae. Carlino. Qflis de corde cervi, & Vinceto- xici. ana 5J* ^ Caphuro. Ambrogrifeo, & Mofci Orientalis ana 9 R . Bradearuin auri. num. xxx. Syrupi de fucco Citriorum aut Limoniorum, q. 1. aut ^xxiv. F. Confedio. Hoc tempore oftatis a fermentatione, quo menfls Ipatio peragitur, lyrupi profer ipti T 4 Vncia- ■l 224 G V L I E L M I PISONIS Vnciarum trium aut circiter augmentum requirit, &c vitreo vafe adfervatur, citra fitum aut ullam corruptelam. Atque hxc Officinas artificiis ad habilitatem idoneam transferuntur;quxfequuntur, naturas ipfius induftria commoditatem fere acquirunt. Obfervatu enim non indignum, quod a Rufcix Imperatore quodam , ante annos forte centum, dens Elephanti multis Alcis coriis circumvolutus , &£ confutus , terras gremio commiflus eft ; cujus tandem copia ( cafu ita ferente) huic Imperatori fa&a dicitur ; qui fundamina asdium in Regit fuajaciensThefaurofe beari credebat, cum erueretur: multijugis autem coriis hic fo- lutus Thcfaurus, dentem aperuit librarum forte quadraginta; cujus offiea prius &c quafi lapidea (qualis dentium eft) fiibftantia,tota ferme converfa erat in medullas compagem laxorum margas non abfimilem , dentibus friabilem , atque manu folubilein ; denique in Bezoartici lapidis fubftantiam Medicinas aptam. Quibus gavifus Imperator, & pofte- ritati eodem munere profpedum volens, novum ejufdemrei experimentum condi- torio fadofiimere ftatuit. Accedit & hoc, quod inBoruffia in fiimmis cerevifiarii xdi- bus cornu cervinum fuit repertum, cujus, ob continuum quinquaginta circiter annis vapidi halitus afflatum, cornea durities in mollem &pulpofam verfa erat. Ita expe- riundi & Medicinas dotes inveftigandi anfam cafiis prasbuit ; etfi non femper lubrica fors fe interponit , poftquam Naturxpotentia limitibus nullis circumfcripta , in per- ficiundis miraculis nunquam ignavefeit. Sed hxc Naturx effe&a , multo ad maturan- dum tempore opus habentia, artis adminiculo velut prxcocia reddi queunt, fi legi- tima adminiftratione opus inftituatur. Quod fequenti exemplo documentum inve- nit , quo offa , cornua , dentes , trium feptimanarum lpatio in aliam fubftantiam verti poffe declaratur. Modus autem accelerandx prxparationis , fequentium digefiu ap- paret. Offa enim , Cornua, Dentes , Cranium, fcilicet Humanum , Lapides e pifeis Phocxaut Manati capitibus, &: Balenx inftrumentum auditus , lapidex prorfiis du- ritiei , quod a forma Anatomicis Concha apte dicitur; ea , inquam , caput Alembici filis xneis conffringere debent, ut firmiter inhxreant. In Vcficam vero fubjeclamin- duntur Cardiaca, velut Meliffa , Mentha , quxlibet denique herbx, & flores aut ligna odorata; qux juftam aqux multitudinem nacji/ (ZccQtxdv, vermiculis etiamnum prasgnans, vocitant. KozzccAoi Nuclei Piniindigitantur. Ricini grana dicuntur Grascis,quod bilem evacuent. Hcbrasorum Coae, quafi Cact Coccum denotat, referente Guicchardtno in Harmonia Etymologica fua. Care frudus feu Coccosinfularibus Mald. eft nuncupatus ; quid Tavar fignificet, ignoratur : Si no- ftra Nux Medica Tavarcare in T amare are' mutari poflet, Coccorum palmam denotaret per excellentiam, unius literas mutatione. Coccorum arbor, ut & Dadylorum,Palrme denominationem habent, ut Principes inter congeneres : Palma autem quafi Parilema a pariendo nuncupatur, Varrone tefte, &: Car olo Stephano , in Vineto fuo, pag. 5 . Gemma icpQahpos Botanicis autoribus oculum & germen fignificat, tranflatione a Lapillis pretiofis. Germen interim dupliciter accipitur ; primo ut Gemma quasfolubilis e car- ne Nucis eximi poteft , quam Pyrard Gallice 1' amande , totam nempe medullam , vo- citat} fecundo ut apex Palmas vulgaris. Garcias Indos dicit Palmarum germinibus vefei, quorum colledio prascipue fit, cum casduntur arbores ad asdificia fabricanda, ut efui fint. Expetuntur &: Dadyliferarum a Formicis, tefte Plinio , cum jadura arboris , quianon ferunt decacuminationem: gratiora longe funt palato , quam aut Caftanese molles, aut humiles Palmas, quas vulgo Palmites, Itali Cefaglioni vocant. Quo etiam vetuftior eft Palma, co tenerius & delicatius germen producit; at eo fiiblato perit Pal- ma. Hinc fit, ut qui hujufmodi germen edit , non immerito Palmam vorare dicatur. Datur, tefte Pyrardo , fpecies quasdam Palmas feu Nucis Indicas praster vulgarem } cujus primitivus frudus, ad inftar Pomi noftratis,tota fubftantia edulis, teneritate &: fuavita- te acceptiflimus} verum inventu rarior & quanto antecellit vulgarem primis incremen- ti menfibus, tanto, ubi maturitatem confequitur, deterior & ineptior ufibus. Mollufca , exfententia Ruellii, molliore ac teneriore carne frudus dicitur, aut Malum cum primum fugax, quale Perficum tOc.Gejnerm Nucem Mollufcam inter Iuglandes ponit quse mol- liore eft putamine; quod Amygdalis quibufdam etiam familiare , cum ex leniffima di- gitorum compreffione frangantur. Et quandoquidem hasc fola Pyrardt i nter Indicas Nuces putamen ipfum molle &: vefcum habet , mihi in Lexico Botanico meo bilingui necdum evulgato Mollufca cognominatur: e contra Moracia,Moracilla , vulgaris Indica Nux, propter durum putamen , a frangendi mora. Palmarum quotquot funt fpecies, exhilarantur flore ;fecus ac triftes arbores, quas fine eodem annorum gaudia non fen- tiupt. Flos vulgaris luteo fulget colore , magnitudine frudui asqualis. Quid autem de Maldivenfis Medica: flore dicendum fit, adhuc fub Iudice lis eft, poftquam nulli plantam & florem vidifle contigit.Impellor fubinde ab amicis, ut Mald.minorum fpecies aliquot proferam ; quia fama percrebuit , apud plurimos Noftrates, qui in Indias diverfis locis vixerunt, dari varietatem aliquam Coccorum, eofque Maldivenfium titulo , forte ob effeda aut faciem , beari volunt. Ego , ut verum fatear , non agnovi , neque in mufaso »ieo coacervavi frudus Palmarum aut Coccorum congeneres , prasterquam quinos ti* GVLIELMI PISONIS MANTISSA AROMATICA. aut Tenos ; quos tamen minus Maldivenfi conferre , quam Murem Elephanto compa * rare licet: quorum defcriptiones praefentis laboris non effe volui. Exempli gratia, Fami- geratiflimi Mathioli Cuciophora, nec non alterius Palmae fru&us, vere bacciferae, huc advocandi non funt;quorum amborum & plurium praeconia cum iconibus mCcum (ut Ipero ) non moritura funt. Neque inconcinne ad Palmarum claflem referendus fru&us, quem tabella exprimit Clari/fimus I. de Luet, duriffimo & lignofo putamine , quo di^e Nuces continentur , mole pugni unius j nec non alter, ‘Totocke , cujus idem ac-- curatiifimam defcriptionem profert: Hujus autem fru&us integri vicenis nucibus prae- gnantis iconem fum exhibiturus, fi Deus vitam protrahat. Theophrafivcro , Plinii, nzennA , Serapionis , tam Medicorum, quam Hiftoriographorum, atque etiam Neote- ricorum fententiis ad amuflim perpenfis, ^lpTiflima rerum indagine fer vata, penfum meum cum bono Deo abfolvere conor. Interim Paeonio Medicamento noftro Maldi- vico , maximopere utiliflimo , fuavifiimo , imo manui quafi Dei operantis tuto , cito ,ju~ eunde , fatisfa&um pro viribus opinor» INDEX u- h RERVM ET VERBORVM , In Hiftoria Nat. Ind. Orientalis Notabilium. ABada. 5° Abrus Alpini. 13^ Acajii arbor . 1 9 3 Aceto f a. 114 Acbar Condimentum. 183 ,& 186 Achiote arbor. 199 Aeolie. 20 2 Aer matutinus. 4 Aeris temperies calida & humida . 3 -deris infalubntas. 3 /Effatis & hyemis differentia. 4 /Effatis initium pluviofttm. 4 Alburnus. 7 Alkanne. i4z Alkehengi frurius. 149 Ampbisbena Serpens. 11 Ananas frurius. 145 Anguilla. 1$ Anguillarum ufus fufpeclm. 7 j4w»i tempora non nift duo funt. 4 porm ipw/w eje debeat. 8 Arae potus qualis. 19 Arbor fpinofa. 92 Argentei ftyh efficacia mira. 8 5 Aromatum ufus. 9 ■ Abufus. 184, & 185 Arundo Mambu. 185 ^=*—Rotang. 188 Afelluspifcis. 77 Affa foetida flv e Altith. 41 Affacus. 8 3 Atrophia. 20 Aura marina falubritas. 4 Avis montana falubritas. 5 Avis amphibia falubritas. 5 B. Car ambolas frurius. 102 Carandi fructus. 93 Cardamomum minus. 126 — — Majus. 127 Caryophyllum vulgare. 177 Caryophyllum fpicatum. 179 Caffu & CanelU differentia. 166 Caffia Caryophyllata. 169 — — Natale folum. 171 Caufa frequens morborum. 5 Cayman. 53 Ce lebes Infula. 85 Cervi. 6 peylon Infula. i6j Cbamaleon. 58 Champidaca fructus. 199 Champacca flos. 140 Chilli. 200 Chocolata. 196 Cholera morbus. 21 Colocaffia planta. 144 Compojitio Chocolata. 201 Conger. 75 Conger monffrofus. 76 Conifera arbor. 97 Coquo. 45 Cornu Alcis planta. 121 Corvus. 6 2 Corvus Cornutus. 64 Coturnix. 65 Courap five Impetigo. 3Z Cranium Rhinocerotis. 5 1 Crocodilus. 55 Croci extrarii laus . 20 Curcuma. 1 16 Cynara. i45 Cyperus. 134 Cyprinus fax atilis. 74 BAbj-roujfa quadrupes. Bambus Arundo. Banda Infula. Betele herba. Benbery , fpeciespar alyfs . . — — Curatio. Betonica fruticefcens. Billing- bing. Boa-Tfngring. BongO-Pala. Borealis populi vivacitas. Bryonia. C. 61 185 173 91 16 17 146 133 135 173 5 1 108 C Ac avi fer a arbor. 1 97,& 198 Crfwo frurius. 198 Cacappifcis. IA Caritas in ludiis , 3 1 C alumbac. 43 D. DElpbinus. 72 Differt at io de morbis Ende- miis. 4° Doulontas frutex. x i 3 Dronte avis. 7° Duriones fructus. 1 1 8 Dyfenteria. 19 E. EMe« 4V». 7 1 Empyema. 28 Errores veterum circa aromata.16 3 , & 164 Eryngium . 15 1 Efula. 1 5 3 Exercitia corporis. 1 3 Extrarium Gutta gemat . 2 5 F. TffAufel Nux. Jl E ebr e sin genere. 90 29 Febres familiares. 30 Fluxus alvi hepaticus. 20 Focky-fochy planta. 123 Formica. 56 Fraxinus. 104 Frurius lavanis familiares. 11 Frutex incognitus. 147 G . Alanga. Gecco animal. 1 9i 57 Gemma Nucis Maldivia. 217 Gentianella. 154 Gingiber alias Gingibil mas. 189 — — Fi emina. 190 Goffampinus Plinii. 105 Gramen cruciatum. 148 Guanambanus frurius. 155 — Africanus. 156 Guoiam terra fertilitas. 17 1, & 172 Gutta Gemou. 153 H. T_T Alicacabus. * I Hepatis Apoffema. 149 z5 Herpes. 3Z Hirundo aquatica. 78 Holh liquor. 200 Holothuria. 9 ,& 80 Hydropis frequentia. 24 Curatio. 2 5 Hyfirix. I. T Aac a frurius. 54 118 JL Iambos arbor. 191 langomas planta. I IE — — Altera. I 12 lcan-bandapifcis. 6 Ican-fetang pifeis. 79 lrierus. z5 Inflammatio & curatio Hepatis. 1 2 , & 23 L. F Acerta Gecco diria. 57 E — — . Leguan diria . 56 ■ .-.■■■ ■ Volans. 59 - . .. Squamofa. 60 Lada Chili planta. 130 Lamia jecur. 30 Lance frurius. 101 Lanigera arbor. 159 Laurus v< # INDEX RERVM ET VERBORVM. Laurus. 99 Legumina. 135 Liguflrum. 142 u Alterum. i43 Lupinus. M 9 Lyfimachii fpecies. • 159 Lycium fcu Cate. 92 M. K Acandon . Macer Veterum 97 * 175 Macis. 175 Maizium. 199 Mala Aurea , Citrea &c. 12 Mala Cydonia. 98 Maldivia Nux. 203 ejus vis antidot alis. 2 n,& 214 Mandragora. IO Mangam fructus. I 16 Mangifera arbor. 94> & 95 MangoJlanfruttus. 115 Mecaxocbitl. 200 Melonifera arbor. 96" Milium Solis. 152 Molanga five Piper. 1 80 Moluccen fes Infula. 177 Molyflos. 142 Montes ignivomi. 85 Mugil. 7 Murana. 7 Myrobalanus. T 10 35 35 3^ 3 ^ 3^ 37 N. VT Apbtha. -EN Natura miracula. 17 85 Nautiluspifcisi 79 Nidi hirundinum. 66 Nimbo. 99 Altera. 100 NinzinRadix. 194 foetida. »■ — De Opio. — — De Gummi Benzoin. De Z^eerf. — De T«fw. — —-De Ligno Aloes. — — De Sunt alo. — — De — * — De Pipere. De N«ee Coquo. — * — De Nardo. — — De Cofto. De Ligwo Colubrino. De Lapide Bebabar. — — De Lapide Porcino. • De Arbore trifti. Nucis Myrijlicanoxa. 1 — • — Laudes. Nux Myriflicamas. Nymphaa. de Affa 4i 41 42 42 43 43 43 44 44 45 45 46" 4* 47 48 49 10 *73 176 128 o. OB fervat io De Spafmo. • — — De Pbthifico. — De Dyfenteria. DeEmpyematico. De Cranii fractura. De Chronicis morbis. — De Vena Cava adipe repleta. . 37 — — De Apoftemate Hepatis. 3 8 De Vulnere Capitis. 3 8 De Catarrbo Suffocante. 3 8 De Vulnere Pectoris. 3 9 De Dyfenteria Epidemica. 3 9 De Febre ardenti. 40 Obflruclio Hepatis. 2 2 O/er* Iavana. 1 2 Onocrotalus. 67,&68 Oryza ufus fufpettus. 7 , & 3 1 Ojlracoderma. 84 Ofirea. 8 3 Ourang Outang, homo filveftris. 84 P. PAla. Pala Metfiri. Paliurus Aegyptius. Papaio . Papula rubentes. Paris arbor. Pafiinaca marina « P4W»ei. Phafeolus quadratus. Pimpilin five Piper longum. Phyllitidis fpecies. Piper Aromaticum mas. — — - Fcemina. — — Album. Canar a. Pifces marini. Fluviatiles. ■ Teflacei. Pifciculus cornutus. Plantago Aquatica. Polypodium. Potus compofitus. Potus fimplex ex arboris fucco. Profluvium alvi. Pfittacus parvus. Pulmonis vitia. Curatio. Purgatio humorum. Pynang nux. O ^ Vercus. R. RAia. Rampoflan fructus . Raphanus. Rhinoceros. 5 o , & 5 1 , & 5 2 Rhombdulespifcis. 6 173 176 in 97 33 49 6 *3 137 182 122 180 181 182 182 6 7 7 79 129 !95 8 9 19 *3 27 28 13 90 107 6 109 12 Ricinus. Rofa. CAcar. i8;,&i86, ^ Sago placenta. Saguer potus. Salvia arborefcens. Sambucus. Sanguinis mijfio qualis. Scabiofa. Scarab&i. Scarus pifcis. Scolopendra. Scorpio. Secamone Alpini. Sedum arborefcens. Sentiens herba. Sepia. Serpentes in genere- Simberplanta. Sirii pinang. Solani fpecies. Somnus meridianus. Sorbi fpecies. Spafmus popularis. Spino fa planta. Squilla. Sturnus. T. I24: I 19, 130 I4I & 187 34 34 1 57 108 r? 158 5^ % 73 S6 5<7 138 & 125 & 1 20 80 7^ 121 90 125 13 105 18 106 8r 67 TAbaxir. 185, & 186J&187 Tamarindi. 9 j Tavarcare. 103» Telephium. 132 Tenefmus. 2 1 Tejludofquamata. 82. T/je jive Tdw*, 87 , & 8 8 , & 89 Thfmka. Thynnus. Tigris. Tinca marina. Tlaolli. Tlilxochitl. Tophi Endemii. T ovat potus. 177 72 52*&5? 78 199 200 35 9 V. T 7" Aynillas. ’ Fe»e»i efficacia. Verbena. Veronica. Vefpertilio monfirofus. Vinea Tamine a Plinii. Vinearum in lava ubertas. Vini Hifpanicipwogatiya. Vili refma. 200 85 150 129 69 108 12 8 200 X x. Ochinacatlisplanta. 20© FINIS. ■