zak 

Bel 

wit 
% 


ie 


HET INSTITUUT, 


OF 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN. 


él 


A, 
Se 


Lt 


HET INSTITUUT, 


oF 


VERSLAGEN EN MEDEDEELINGEN, 


UITGEGEVEN DOOR DE 


VIER KLASSEN 


VAN HET 


KONINKLIJK N EDERLANDSCHE INSTITUUT 


VAN 


WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE EN SCHOONE KUNSTEN. 


OVER DEN JARE 1845. 


AMSTERDAM, 


JOHANNES MÜLLER. 
1845. 


Een 
PN 
jad 


VERSLAG 


VIJFTIENDE OPENBARE VERGADERING 


DERDE KLASSE 


VAN HET 


KONINKLIJK NEDERLANDSCHE INSTITUUT 


VAN 


WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE EN SCHOONE KUN STEN ; 
gehouden den 25°" Maart, 1845. Rî 


child 
Tegenwoordig : 

3. VAN HALL, Voorzitter. JT. “GEEL. 

C. A. DEN TEX, Secretaris. JT. BOSSCHA. 

M. C. VAN HALL. 8. MULLER, 

D. J. VAN LENNEP. N. C. KIST. 

A. VAN GOUDOEVER. P. VAN LIMBURG BROUWER, 

J. TEISSEDRE LANGE. A. C. HOLTIUS, 

J. H. VAN REENEN. S. KARSTEN. 

J. BAKE. H. J. ROIJAARDS. 


OC, J. VAN ASSEN, 


De Voorzitter opent de Vergadering met de volgende Aanspraak : 


ZEER AANZIENLIJKE TOEHOORDERS ! 


De Derde Klasse van het Koninklijk Nederlandsche Instituut 
slaat gereed, in het openbaar, ten aanhoore van mannen, uit- 


6 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE, 


stekende door maatschappelijke betrekking, geleerdheid en be- 
schaving, verslag te geven van hetgeen zij in een tweejarig tijd- 
verloop ter beantwoording van het Oogmerk harer instelling ver- 
rigt heeft, en mij is de eer te beurt gevallen, die zoo velen mijner 
Medeleden beter voegde, daarbij dezen Voorzitterstoel te bekleeden. 

De Klasse stelt dat voorregt „ ik stel deze eere op hoogen p prijs. 
Mogt het haar, mogt het mij gebeuren, dat gij, teer aanzien- 
lijke Toehoorders! deze plaats straks weder verlatende, het oor- 
deel kondet uitspreken, dat onze Koninklijke instelling, ook voor 
onze Afdeeling, de bescherming des Konings en het vertrouwen 
des Volks niet onwaardig, dat zij waarlijk ten nutte van Weten- 
schap en Kunst, en alzoo tot bevordering ván de mame be- 


langen des Vaderlands werkzaam is! 


De Latijnsche, Grieksche en Oostersche Taal- en Letterkunde, 
de oude en nieuwe Geschiedenissen der vreemde Volken, der- 
zelver Oudheden en Gedenkstukken en de Wijsbegeerte; ziedaar 
de belangrijke onderwerpen, met welke deze Afdeeling onzer 
Koninklijke instelling zich heeft bezig te houden! Inderdaad, 
indien niet de eerste vrucht van elk wetenschappelijk onderzoek 
in de bevestiging bestond van onze overtuiging, dat de Weten- 
schap oneindig, en alle menschelijke kennis binnen enge grenzen 
bepaald is, dan zou het hoofd duizelen bij de overdenking van 
de uitgebreidheid van den werkkring, binnen welken zich deze 
Klasse beweegt, en bij de overweging van het gewigt van het 

haar toevertrouwd pand : de bevordering van de oude Letterkunde, 
met bijzonder opzigt op alles, wat den voorspoed en de glorie 
van het Rijk kan bevorderen. 

De geheele Oudheid ligt voor ons open! Het Oos met 
zijne verschillende taaltakken , met zijne overoude Gedenkstukken, 
beurtelings dienstbaar gemaakt, tot de kennis van de oudste Ge- 
schiedenis des menschdoms en het juist verstand der gewijde 
oorkonden, — tot de zedelijke en godsdienstige beschaving der 
bewoners van Asië, — of tot de bevordering van handel en ver- 
keer met Nederland's Overzeesche bezittingen. Griekenland, 
met de rijke taal van romrrvs, met de gekuischte voortbrengse- 


„…Aanspraak van den Voorzitter. 7 


ten van’ goeden smaak, zoowel in Letteren als in: Schoone Kun- 
stens met zijné Wijsgeeren, die. ook onze leidslieden, op-den weg 
des-levens ‚zijn kunnen. Latiuin, met zijnen minder bespiege- 
gelenden. meer praktischen geest; met zijne taal, die nog niet 
opgehouden. heeft de Geleerden van alle tijden en: van alle volken 
tot ‘burgers te. maken van één Gemeenebest, het Gemeenebest 
der. Letteren, met zijne begrippen. en regtsbeginselen , welke, op 
den Germaanschen volksstam als ingegrift, aan zijne ontwikkeling 
eene zoo eigenaartige rigting gegeven hebben, dat zij voor het verste 
nageslacht, in bloem. en lover, in tak en vrucht, zal zigtbaar blijven. 
„Dat Oosten is eerst in onzen tijd ook aan Staats- en. Handels- 
belang dienstbaar gemaakt; bij die Grieksche en Latijnsche Let- 
terkunde vestigt men vooral in onzen tijd meer en meer het oog 
op den inhoud zoowel als op den vorm. De behoefte aan ge- 
meenschappelijke beoefening der kostbare gedenkstukken van den 
voortijd „doet zich. meer en meer gevoelen — en de Leden der 
Klasse, de Leden van geheel het Instituut, stellen het voorregt 
op prijs, dat zij, met en nevens elkanderen, verschillende dee- 
len van. ééne-wetênschap: de geschiedenis der menschelijke be- 
schaving, de geschiedenis der menschheid, beoefenen, met het 
oog op de toekomst, en met de vraag op de lippen: wat kun- 
nen wij, wat kan ieder van ons doen, tot bevordering der Let- 
teren , tot vermeerdering van den zedelijken voorspoed. van het Rijk ? 

Zoo sluit zich bij onze Klasse aan de beoefening der oude 
Letteren die der Geschiedenis, in haren geheelen omvang, bij de 
oude en nieuwe volken, en met uitzondering alleen van die des 
Vaderlands. Wie weet niet, hoe ook deze Wetenschap , eerst 
in onzen tijd, eene zelfstandige plaats, te midden van schier alle 
vakken van menschelijke kennis, en- als hunne leidsvrouw of ge- 
zellinne, inneemt. De Geschiedenis is niet ééniglijk inleiding tot 
de oude Letterkunde, niet ééniglijk het verhaal van de bijzondere 
lotgevallen der Vorsten, niet ééniglijk het tafereel van afwissc- 
lenden oorlog en vrede; zij is dit alles en meer dan dit: zij is 
de voorstelling van de kindschheid en opgevolgde ontwikkeling 
van den mensch en van de menschheid, onder de leiding Gods, 
van alle tijden en bij alle volken. Zij is vreemd, aan geenerlei 


8 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE, 


vak van menschelijke kennis; haar lichtende fakkel is-allen schier 
onmisbaar; maar, op hare beurt, behoeft zij de hulp van Let- 
teren, Wetenschap en Kunst. Is er dan wel ééne wetenschap, 
die, in eene verééniging als-de onze, aan de beoefening en be- 
vordering van onderscheiden vakken van menschelijke kennis toe= 
gewijd, meer op hare plaats is? Inderdaad miet zonder allen: 
grond noemde Koning zoprwixk, bij het Besluit tot oprigting van 
het Instituut, onze Klasse: de Koninklijke Bvd van Ge- 
schiedenis en Oudheden. 

„En nu de Wijsbegeerte? Door naroreon uit het Ranke ed 
stituut geweerd, door Koning zopewik in het Nederlandsche niet 
opgenomen, was het voor Koning wirem I- bewaard gebleven, 
deze, als eene derde Afdeeling, aan onze Klasse toe te voegen. 
Zij omvat dat alles wat, sedert 1832, even als bijde eerste op= 
rigting in'1795, bij het Fransche Instituut, aan de Akademie 
der Zede- en Staatkundige Wetenschappen is opgedragen; de bez 
spiegelende Wijsbegeerte en Zedekunde, de Wetgeving en Regts- 
geleerdheid, de Staatshuishoudkunde en de Statistiek 1; gewig- 
tige onderwerpen inderdaad, overwaardig, dat men zijne mee- 
ningen daaromtrent aan de begrippen van andersdenkenden toetse; 
dat men onderzoeke, wikke en wege, terwijl de menigte daar 
buiten, ook zonder onderzoek , beslist ! 

Niet die menigte, maar gij, MM. HH.! maar ef heoefenaars 
van Letteren in Nederland, zult uit het straks, namens de 
Klasse, uit te brengen Verslag beoordeelen, in. hoe ver: ‘hare 
Leden de hun opgedragen taak vervuld hebben. Gij zult be- 
slissen, of het Instituut, althans wat onze Klasse betreft, als 
eene vreemde plant te beschouwen zij, die op Nederlandschen 
bodem geen wortel schiet, dan wel, bij zorgvuldige en duurzame 
kweeking, tot een’ boom kan opgroeijen , die, den Nederlandschen 
Hof tot sieraad, Letteren, Geschiedenis en Wijsbegeerte weldadige 
schaduw en het Vaderland bloem en vruchten biedt. 


1 Verg. mijne Feestrede bij het vijfentwintigjarig bestaan van het Instituut, 271 Au- 
gustus 1855, bl. 12 en Prof. pen tex, de Afdeeling Wijsbegeerte bij de Derde 
Klasse, lustituuts, 1842, bl. 105. 


Aanspraak van den Woorzitter. 9 


Bij die beoordeeling onzer werkzaamheden zult gij op de klein 
heid van onzen kring, op de velerlei pligten, die op elk van 
ons, ook buiten het Instituut, berusten, acht geven. Boven álles 
zult gij opmerken, dat men uit een overzigt van den door de Klasse 
verrigten arbeid slechts zeer gedeeltelijk over den eigenlijken 
aard , de strekking en het doel onzer instelling oordeelt. 

Ik zou daarom wenschen U den invloed te kunnen schetsen , 
welke dat zamenzijn in het Instituut, dat te zamen arbeiden van 
mannen van verschillenden aanleg en vak van studie, op ieder 
van hen hebben moet; hoe het de kamergeleerdheid weert, den 
praktischen zin opwekt, den moed prikkelt, tot regtmatig zelf- 
vertrouwen verheft en tot datgene in staat stelt, wat men , zonder 
dat, óf miet, óf niet zóó zou hebben tot stand gebragt. 
Voorzeker, niet moeijelijk zou het zijn, het gezegde door be- 
paalde voorbeelden toe te lichten, en mannen te noemen, die 
ook door het Instituut geworden zijn, wat zij voor het Vader- 
land en Letteren zijn geweest. Reeds de herinnering van den 
éénigen rack, wiens, zeer onlangs bij de Klasse ontvangen, 
beeldtenis gij daar voor u ziet, zou daartoe voldoende zijn. Maar 
van rarek te spreken, voegt hun, die aan zijne zijde stonden, 
die zijne voetstappen drukten. Het is op mijne bede, dat onze 
begaafde van LENNeP, met een kort woord over rarcr, de open- 
bare Zitting van heden zal besluiten. 

En zoo mag ik het woord. geven aan den Secretaris der Klasse, 
tot wiens taak het behoort, verslag te geven van onze werkzaam- 
heden over den tijdkring sedert onze jongste Openbare hoiniriterd 
ring verloopen. à 


De Secretaris las daarop het volgend Verslag van de werk- 
zaamheden der Klasse, sedert hare jongste Openbare Zitting. 


Meermalen mogt ik u reeds onderhouden over de werkzaam- 
heden van den geleerden coser;, tot vergelijking der Handschrif- 
ten van simPLIcIUS, onder bemiddeling der Klasse en met eene 
geldelijke toelage der Regering, buiten ’s Lands zich bevindende. 

De mededeelingen, die de Klasse, in het jongste tijdsverloop, 


10 OPENBARE. VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


sedert hare vorige. Openbare Zitting ontving, kwamen haar uiet 
zeer regelmatig toe, In eene. Vergadering van September. 1848, 
had. de Klasse een schrijven ontvangen van den Heer cover, ge- 
dagteekénd, Rome 25. Julij bevorens, houdende nadere berigten 
omtrent. den „voortgang zijner werkzaamheden, en eene Bijlage, 
bijzonderheden mededeelende omtrent de belangrijke te Venetië, 
Rome en Napels: gevonden en-door hem vergeleken Handschrif- 
ten van simericmus. … De Klasse. mogt daarin met wezenlijk genoe- 
gen den ijver-opmerken, welken de Heer corer, ook aldus, tot 
voorbereiding der ontworpen uitgave van simericrus heeft aan den 
koe gelegd. 

„Sedert is: de, tijd; edere voor de reis van den Heer 
corer bepaald, verstreken, en de Klasse heeft zich tot haar leed- 
wezen genoodzaakt gezien hem te herinneren aan den bepaalden 
tijd der reize en de reeds daarvoor besteedde gelden, welke de 
vroeger gemaakte raming reeds hadden overtroffen. Eene ver- 
lenging intusschen van zijn verblijf in Italië, en bijzonder te Ve- 
netië, waar hij zijne nasporingen met bijzonder gelukkig gevolg 
had mogen bekroond zien, werd wenschelijk geoordeeld. Alstoen 
hebben een aantal voorstanders yvan Letteren en Wetenschappen 
(waaronder ook vele Leden der Klasse) gelden bijeen. gebragt, 
uit welke thans in de kosten van het verlengd. verblijf des Heeren 
coser in Italië wordt voorzien. — Onze verdienstelijke jeugdige 
Geleerde is, volgens de jongste berigten, nog altijd te Venetië, 
en, naar de verzekering van sommigen onzer geachte Medeleden, 
die met hem meer geregeld. in briefwisseling staan, blijft hij zich 
daar met belangrijke wetenschappelijke nasporingen bezig hou- 
den, waarvan ons door den Heer ceren eene proeve is geleverd, 
in zijne straks te vermelden voordragt. Ten gevolge van dit alles 
behooren de: thans door den. Heer corer volbragt wordende - 
werkzaamheden minder tot de kennisneming der Klasse, welke 
dan ook in het afgeloopen Instituutsjaar geenerlei -mededeeling of 
berigt van hem heeft mogen ontvangen. Met een welwillend 
oog blijft zij onzen jeugdigen Nederlandschen. Geleerde op Italie’s 
klassischen bodem gadeslaan, en met niet weinig belangstelling 
vernam zij nog onlangs uit een buitenlandsch Tijdschrift (Ha!/. 


Meis van Cobet. Bazin, Orbidate: 11 


Litt. Zeit, 1845, Intellbl. N°, 5-4) met hoe vuitstekenden ‘lof 
vrêemde Geleerden, die hem in Italië mogten ontmoeten; van 
zijnen ijver,-van zijne werkzaamheden en bijzonder van zijn 
zeldzaam talent en „beminnelijke hoedanigheden gewagen. 

… Bij schrijven van Zijne Excellentie, den Minister van Binnen- 
landsche! Zaken; vaiù-22 April des vorigen jaars, werd aan de 
Klasse toegezonden een. Geschrift van zekeren Heer zazin, geti- 
teld. Orbidaïe ,-en- behelzende denkbeelden over eene algemeene 
taal, omtrent,-welke denkbeelden Zijne Excellentie het oordeel 
der Klasse wenschte te: vernêmen. ‘:De Klasse heeft dien ten ge- 
volge ópgémerkt,„ dat het denkbeeld, om dooreen algemeen 
Schrift, of Pasigraphie, en eene vereenvoudigde Spraakkunst, alle 
vreemde talen: te, kunnen. verstaan, reeds in de vorige Eeuw bij 
onderscheidene Geleerden is opgekomen. Of de Schrijver hier 
mede bekend is geweest, blijkt niet, zijn doel schijnt eeniglijk te 
wezen „ om de Fransche taal tot eene algemeene te doen verhef- 
fen, en zijn geheel boekje is daartoe ingerigt. Eigenlijk komt 
alles, wat hij levert, neder op een gewijzigd alphabet van in 
Frankrijk gebruikelijke schrijfletters. Het kwam der Klasse raad- 
selachtig voor, welk nut de Schrijver zich van zijn voorstel heeft 
kunnen voorspellen, indien niet-eens alle volken der aarde zullen 
willen goedvinden, zich van de Fransche taal te bedienen, hoe- 
wel het dan nog altijd twijfelachtig zou blijven of het gebruik 
der Lettres Orbidaiques grooter gemak zal opleveren, dan dat 
van het thans gebruikelijk Letterschrift. Onverklaarbaar bleef 
het ons, hoe de Heer pazin, terwijl hij dit Orbidaïsch Schrift 
als een algemeen wereldschrift eener algemeene taal aanbeveelt, 
tevens in hetzelve eene soort van Geheimschrift kan zien, daar 
het een het ander stellig schijnt uit te sluiten. — De laatste regel 
van het Boekje luidt: Le terme Orbidaïe se compose de Orbi 
d doa ie, datis: ik geef aan de Wereld eene algemeene taal 
of alphabet a ie. De Klasse heeft aan Zijne Excellentie den 
Minister geantwoord, dat dit geschrift van den Heer pazin door 
haar geenerlei onderscheiding kon worden waardig gekeurd. 


t Sedert overgenomen in de Letterbode, 1845, 1. 210 volg. 


3 Junij 1844. 


12 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


„Onder de algemeene werkzaamheden der Klasse mag ik mede 
tellen het wetenschappelijk onderhoud wat ook in den voorleden 
jare ter Vergadering in de Instituutsweek heeft “plaats gehad over 
het toen ter behandeling gekozen onderwerp, zijnde: Over de 
beste inrigting van Akademische lessen over de «Geschiedenis. 
Het daarbij mededeelen der geschiedkundige feiten, het wijs- 
geerig opsporen van de gronden en oorzaken der gebeurtenissen , 
het in den hoorder opwekken van historischen’ zin en van zelf- 
werkzaamheid, het inrigten van het onderwijs, zoodat men den 


hoorder zelven leert een blik te doen in de Geschiedenis, het 


verband, waarin het Akademisch Onderwijs in de Geschiedenis 
staat tot dat onderwijs op de Gymnasiën, het beschouwen der 
Geschiedenis, of slechts als hulpwetenschap, of als zelfstandige 
bron van kennis, de verandering die het Geschiedkundig On- 
derwijs in de laatste 50 jaren heeft ondergaan, deze, en meer 
andere, waren de punten tot welke de beschouwingen vooral 
betrekking hadden. In de bijzondere Zitting, thans weder in deze 
Instituutsweek te houden, mag men het Verslag van Gecommit- 
teerden te gemoet zien over dit onderwerp uit te brengen. Aan- 
vankelijk heeft zeker de Klasse reden over den’ gelukkigen uit- 
slag van die voorleden jaar genomene proeve van wetenschap- 
pelijk onderhoud in de Instituutsweek. zich te verheugen. 


Overgaande tot het vermelden van de bijzondere voordragten 
der Leden, mag ik deze mededeeling aanvangen met te gewagen 
van de Voorlezing, door den Heer Mr. u. c. van marL, van een 
gedeelte van zijn toen ter perse liggend Werk nenricK van pRE- 
peRopE. Het was ons geëerd Medelid voorgekomen, dat de ver- 
diensten van dezen Nederlandschen Edele, als medegrondlegger 
der Nederlandsche vrijheid, vroeger zoo algemeen, ook door zor, 
HOOFT, BRANDT, geprezen, door voorname mannen, waaronder 
BILDERDIJK , VAN KAMPEN €N GROEN VAN PRINSTERER waren miskend. 
Hij trachtte daarbij het eenzijdige en ongegronde dezer oordeel- 
velling aan te hooren. Doch het Werk van den Heer van narr 


is openlijk uitgegeven. Ik onthoude mij dus van breedere ver- 
melding. 


Lessen over Geschiedenis. H.v. Brederode. Dualismeenz. 13 


De Heer: Kinkew droeg aan: de Klasse voor het laatste gedeelte 17 Janij 1844. 
van zijn nog onuitgegeven Werk: «Sur le Dualisme de la raison | 
humaine ‚. Àaarin- bijzonder de aandacht vestigende op de drie 
onderscheidene gezigtspunten, van welke hij bij deze beschou- 
wing was uitgegaan. De vereeniging van het stoffelijk ligchaam 
miet de onstoffelijke ziel in een en hetzelfde wezen stelt reeds 
een’ tweestrijd der Rede met zich zelve daar. Het is een Anti- 
nomisch Dualismus, wat aldus ontstaat. — Karr had de oplossing 
er van gevonden, ware hij slechts niet van zijn eigen grondbe- 
ginsel ‘afgeweken. De met elkander strijdende Wetten der vol- 
strekte oorzakelijkheid en der. doelmatigheid staan in een nood- 
zakelijk verband van wederkeerige werking en tegenwerking tot 
elkander ; en lossen zich op in eene bovenzinnelijke natuur, dit is 
het tweede gezigtspunt, hetwelk in een derde of laatste moet ein- 
digen, naardien ons kenvermogen bij de oorzakelijkheid niet stil 
blijft staan , maar eene totaliteit van natuurwetten vordert, welke 
boven. alle-oorzakelijkheid heenzweeft. De Klasse leerde aldus 
met veel ‘belangstelling het einde en slot kennen van dit zoo be- 
langrijk Werk van den verdienstelijken echt Nederlandschen 
Wijsgeer, dien zij nog altijd het geluk heeft in zijne geklommen 
jaren als een werkzaam Medelid te mogen tellen. 

De Heer van rennee deelde een onderzoek mede naar de gron-12 Febr. 1844. 
den, op welke nestopvs zijn tafereel van de gouden, zilveren, 
koperen, helden en ijzeren eeuwen heeft gevestigd, en om welke 
redenen hij aan vier dier vijf eeuwen namen van metalen heeft 
gegeven. | | 

De vermelding der gouden en zilveren eeuwen schijnt nesiopus 
ontleend te hebben aan overleveringen van uit Azië herkomstige 
Hellenen, overleveringen, die op eenen eersten overouden geluk- 
staat van vrome menschen wezen. Tot het stellen en vermelden 
der drie laatste geslachten vond de Dichter aanleiding in hetgeen 
op Griekschen grond was voorgevallen. Met de koperen eeuw 
bedoelde hij die der barbaarschheid, toen er nog geen graan werd 
geteeld, die der eerste en oudste bewoners van Griekenland. Het 
Heldentijdperk. was dat der halve Goden, de ijzeren eeuw, die, 
in welke de Dichter zelf leefde. 


HA OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


Maar waarom ontleende mestopus de namen van vier dier leèf- 
uijden van Metalen? De oude Scholiasten poogden al die vraag 
op te lossen. … Onder de nieuweren heeft cörrrine bij zijne uit- 
gave van ursiopus de aandacht bijzonder op die vraag gevestigd. 
Hij meent, naar aanleiding van eene plaats van Pinparus, de zaak 
daaruit te kunnen verklaren, omdat en Goden en menschen de 
aarde tot gemeene moeder hebben, waartoe ook de metalen be 
hooren. … Hestopvs zelf schijnt aan te duiden, dat hij een’ vroe- 
geren leeftijd van koper noemde, omdat toen nog alleen dat me- 
taal en nog geen staal bekend. was. « IJzeren heette de volgende 
eeuw , omdat men toen ijzer tot gereedschappen begon te gebrui, 
ken. De namen van goud en zilver schijnen met. eene hoogere 
voortreffelijkheid dier metalen in verband te staan.-Juvenazas sprak 
van eene nona detas, doelende op eene, stelling der waarzeggers 
van Etrurie, dat er aan den tijd van syiza reeds acht onderschei- 
den eeuwen of geslachten van menschen waren voorafgegaan. 

De Klasse had met genoegen deze voordragt, welke tot de 
Werken en Dagen van gestopus, vs. 100 en volg. betrekkelijk 
was, ontvangen. Zij versterkte haar in de verwachting, dat haar 
geacht Medelid „ hetwelk onlangs in de uitgave van de. Theogonie 
van Heslopus een sedert vele jaren. gekoesterd. voornemen «aanvan- 
kelijk had mogen ten uitvoer brengen, ook voort zal gaan met 
zijne beste zorgen aan de voorbereiding eener uitgave van des 
Dichters. Werken en Dagen te kost te leggen. god 
10 Febr. 1845. De Heer van LENNeP herinnerde nog onlangs de Kilkass, eene _ 

reeds in 1816 door hem gedane voordragt over de ligte Klank= 
nabootsing, ten einde met dezelve in verband te brengen zooda- 
nige nadere opmerkingen over dat onderwerp, als welke later 
zich bij hem hadden opgedaan. 

Woordafleidingen als belagchelijk voor te stellen, gut na sle 
proeve daarvan door moumùre en vorrame geleverd, niet moeijelijk. 
Intusschen is de Etymologie der talen, als in naauw verband 
staande met Geschiedenis, Oudheden en vele takken der it 
geerte, eene gewigtige tak van taalkennis. | 

Bijzonder geldt dit van de nabootsingen van ben; dwab! de 
klanken der woorden; Onomatopoïea.. Zicht tot zaaknaboot- 


Heuwen bij Hesiodus. Onomatopotea. Rom. Welsprekendh. 15 


sing door klank zal wel de eerste oorzaak zijn van het ont- 
staan der woorden, Van belang is het daarbij de primitiva-of 


stamwoorden op te sporen, Dikwijls ligt in eene enkele letter de . 


betrekking van het woord tot de zaak opgesloten. Men ‘overtuigt 
zich daarvan, wanneer. men «de onderscheidene letters van het 
alphabet nagaat, en derzelver aard bij het uitbrengen vergelijkt 
met de kracht en de beteekenis der woorden in welken. zij als 
hoofdletters voorkomen. 

Dit onderwerp had {zeer de aandacht der Klasse opgewekt , te 
meer, daar zij zelve vroeger vruchteloos eene prijsvraag over dat 
onderwerp had uitgeschreven. Haar geacht Medelid heeft wel 
op zich willen nemen zijne Verhandeling nader te herzien, ten 
einde daarna beslist worde, welk verder gebruik van dezelve zal 
te maken zijn. | dq 

De Heer van coupoever las het vervolg zijner Historia Elo- 
quentiaeapud Romanos ex ipsis Antiquitatis fontibus adumbrata, 
nu zich bepalende. tot de Aetas 3tia a m. ANrONIo et 1. ae 
a°. U: G. 654678. 

Ten einde het eigenaardig karakter der Welspeekendheid; van 
dit tijdvak en de omstandigheden, die er invloed op hadden, te 
doen kennen, wees ons geacht Medelid op de demagogische woe- 
lingen “na de Gracchen, «op de talrijke Volks en Raadsvergade- 
ringen, op’de veelvuldige Staatkundige Regtsgedingen, enz. Bij 
dat alles was de welsprekendheid een: krachtig wapen in ‘han- 
den aller partijen. Zorg voor zuivere Latiniteit, Scholen van 
Grammatici, van Rhetoren, meerdere beschaafdheid en urbaniteit, 
deden “de "welsprekenheid meer tot. eene” kunst worden , zoodat 
zij, misschien te veel, in eene” Rhetorica overging. Cicero waar- 
schuwde «dikwijls daartegen in ‘krachtige taal. Op eene goede 
voordragt en de taal der gebaren leide men zich bovenal toe. Dit 
was het wat de Romeinen actio noemden, «dié ‘te „dien. opzigte 
oòk van de beroemde Tooneelspelers partij wisten te trekken, 
zonder ‘evenwel. het verschil tusschen de actio van den ‘tooneellist 
en die van den redenaar te veronachtzamen. Een veel naauwer 
verband, dan ooit “vroeger, “ontstond «ook in „dien tijd tusschen 
Regtsgeleerdheid. en Welsprekendheid. … Voor” cickro “bleef het 


2 Dec. 1844. 


ES Dec. 1843. 


16 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE, 


over, den band, die Welsprekendheid met Wijsbegeerte omsluit, 
aan” te toonen. 

De Heer rrissùpre Lance verpligtte de Klasse met de Voorle- 
zing eener Verhandeling van wijlen HENDRIK ALBERT SCHULTENS, 
over de bloedwraak en de zeden der Arabieren. Dezelve was 
uitgesproken in het Genootschap: Concordia et Libertate, op 24 
April 1778, en is tot heden toe nog niet in het licht verschenen. 

In dialogisch-dramatischen vorm stelt zij voor de bloed wraak 
der Arabieren, door zekeren amru op eenen arpourkeis, zijnen 
nabuur en vriend, doch den moordenaar van zijnen. broeder , 
geoefend, en door hem, volgens de voorschriften van den Koran 
verdedigd, doch misprezen door rramm, den eerwaardigen 
Scheick eener Caravane, welke juist daar ter plaatse aankwam, 
en tot welke mede twee zonen van mramm en een Engelsch rei- 
ziger behoorden. 

Teramm brengt den bloedwreker onder het oog, dat de Koran, 
ja, die wraak toestond, doch het aannemen van eenen zoenprijs, 
als veel edeler aanbeval. Dit geeft den Europeaan MELBURN aan- 
leiding om ten deze de voortreffelijkheid der leer van sezus te 
roemen, waartegen reramIM de Godsdienst van zijnen Profeet ver- 
dedigt, terwijl hij uit grondige kennis van momamen’s leer tegen 
MELBURN de stelling tracht te staven, »dat de Koran het zegel is 
»op de leer zoo van mozes als van curisrus, terwijl MELBURN in- 
tegendeel zich tot de uitspraak vervoeren laat, »dat mouameD. was 
»begonnen als geestdrijver, en geëindigd als bedrieger.” Deze 
belangrijke gesprekken worden meermalen afgebroken door de 
driftige zoonen. van rpramiM, die zich over de redenen van mer- 
BURN verbolgen toonen. Het beschermend gezag van den eer- 
waardigen Scheick alleen kan hen betoomen, en, onder vrijgeleide 
door hem verleend, vervolgt de vreemdeling met de karavane 
den weg naar Damascus. 

De lezing dezer Redevoering deed algemeen den wensch ont- 
staan, dat de Heer wenckesacu, in wiens bezit het Handschrift 
zich bevindt, tot eene openlijke uitgave derzelve moge besluiten, 
aan welken wensch, naar zeer onlangs ontvangen berigten , eer- 
lang zal worden voldaan, 


Bloedwraak.— Grondbez. te.Athene. — Fragm.v. Longinus. 17 


‚ Namens den Heer HOFMAN PEERLKAMP zijn ter vervulling zijner {8 Dec. 1813, 
Spreekbeurt ingezonden eenige:Conjecturae ad Eipist. Horatii ad 
Pisones, welke aanleiding gegeven hebben tot wisseling van ge- 
dachten” tusschen de Lieden over de meerdere of mindere waar- 
schijnlijkheid- van dezelve „ alsmede-over de vraag, van welke be- 
ginselen men bij hét beoordeelen en verbeteren van bedorven of 
voor bedorven gehouden plaatsen-bij de oude Schrijvers behoort 
uit te gaan, komende het sommige Leden onder anderen voor, 
dat men bij de beoordeeling der Epistola ad. Pisones vooral den 
meer. lossen. en „ongedwongen aard van zoodanigen dichtmatigen 
brief geenszins behoort uit het oog te verliezen. 

Onder de vele belangrijke Staatsinstellingen van Athene mag 23 Sept. 18-44. 
ook gerekend. worden het verband tusschen Grondbezit en Bur- 
gerregt aldaar, wat in de oude Geschiedenis gevestigd, eerst la- 
ter door de demokratische inrigtingen zeer is verzwakt of groo- 
tendeels opgeheven. | ; 

De Heer gare, zich dit onderwerp ten onderzoek gesteld heb 
bende, ging eerst den toestand van de onderscheidene standen 
der burgers te Athene na. De Klassenverdeeling van soron hul- 
digde het beginsel, dat aandeel aan het Staatsbestuur verbonden 
was aan grondbezitting, terwijl de minvermogenden niet dan 
‘stemregt bezaten. Toen echter later fortuinen van anderen aard 
te Athene zich vestigden, kon grondbezitting de eenige maatstaf 
niet blijven, hoewel andere Wetten ten voordeele der grondbe- 
zitting in stand bleven, zoo als zulks in onderscheiden voor- 
beelden werd aangetoond. Rr 

Deze Verhandeling opgenomen zijnde in het jongste Stuk van 
het Instituuts-Tijdschrift, zal ik mij van eene breedvoeriger ver- 
melding van den inhoud onthouden. 

Bij eene andere gelegenheid herinnerde de Heer sake wat al 27 Jan. 1835. 
sedert de verschijning van de ita Ruankenn, door onderscheiden 
Geleerden was gegist, berekend en geoordeeld over de ontdek- 
king, die runwkenmus gemaakt had van een aanmerkelijk Frag- 
ment van Lonaius, midden in de Ars Rhetorica van Apsines. 
Wat echter eigenlijk van de zaak was, is steeds onbekend ge- 
bleven. Vooral was men blijven vragen, 1°. welke zijn de 

IJ) 


ed 


9 en 23 Oct. 
1844. 


18 Oct. 1843. 
18 Nov. 1844. 


18 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


grenzen door RUENKENmus aan het Fragment aangewezen? 2°. is 
alles, wat aldus aan Arsines ontnomen wordt, van zonainus alleen, 
of zijn er andere Fragmenten mede verbonden? 3°. zoo dat van 
LONGINUS is, is het van denzelfden Schrijver, aan wien het Boekje 
zeoì ówovs werdt toegeschreven? De nalatenschap van RUENKENIUS 
op de boekerij der Leidsche Hoogeschool had-den Heer zake in 
staat gesteld den weg op te sporen om deze zaak tot meerdere 
klaarheid te brengen. Naar zijne meening moet arsines zelf eerst 
meer kritisch behandeld worden, ten einde daarna het bedoelde 
Fragment worde onderzocht. De vergelijking van onderscheidene 
Handschriften, zoo door corer, als door hemzelven, zou den weg 
daartoe banen. Deze voorloopige mededeeling bestemd zijnde 
om in het Tijdschrift te worden opgenomen, zoo zal ik mij nu 
van meer. breedvoerige vermelding onthouden. 

Aan den Heer van assen was de Klasse de mededeeling ver- 
schuldigd van Grammatische- en Kritische opmerkingen op het 
vijfde Hoofdstuk der Grondwet, dat van Justitie, Art. 160 volg. 
De onderscheiden onderwerpen in dat Hoofdstuk vervat werden 
onderzocht, op de wijze, van welke des Schrijvers reeds uitgege- 
ven Taal der Grondwet, aanvankelijk eene proeve openlijk heeft 
bekend gemaakt, uit welk Geschrift ook geredelijk de strekking 
der voorgedragen opmerkingen kan worden opgemaakt. 

Hetzelfde geëerd Medelid had aan de Klasse ingezonden, 
Proeve van een Vertoog over de Geregtelijke Geneeskunde bij 
de Romeinen. Van dit Vertoog, in XVII Hoofdstukken verdeeld, 
hadden de 5 eerste Hoofdstukken, die voorgelezen. werden, tot 
opschrift: over de vroedvrouwen en de Staatszorg ten haren op- 
zigte: — over den staat van zwangerschap en de behoedmid- 
delen van wege den Staat; — over den korteren en langeren 
duur der zwangerschap; — over geboorte en leefbaarheid; — 
over het onderscheiden getal geborenen bij eene bevalling. De 


_ Schrijver heeft zich ten doel gesteld om te betoogen, dat de Ro- 


meinsche Regtsgeleerden de Wetenschap van Psychologie, Phy- 
siologie en Biologie, zorgvuldig hebben toegepast op het regt. De 
Klasse heeft later ontvangen de uitgewerkte Hoofdstukken over 
misgeboorte en wanschapenheid en over den verscheiden leeftijd 


EE ENE Sn dn en 
En Ee a 


Grondwet. Geregt. Geneesk, te Rome, — Staatsuitgaven. 19 


van den ‘anniculus af, den hónderdjarigen leeftijd, en vonderschei- 
den toestanden met toepassing op-het Staats- en Burgerregt. 


De Spreker veroorloofde zich de Voorlezing van een Weten- 15 Jan. 1844. 


schappelijk onderzoek over den. Staatshuishoudkundigen aard en 
gevolgen van de uitgaven en verteringen van den Stàat. 

‚In de vorige Eeuw’ was het: bij: vele Staatshuishoudkundigen 
een aangenomen gevoelen, dat groote verteringen ‘veel toebrengen 
tot vermeerdering “van den “nationalen rijkdom.» En dit gold, 
naar men meende, zoo van den Staat, als van bijzondere perso- 
nen. Doch eene naauwkeuriger beoefening van de wetenschap 
der Staatshuishoudkunde heeft al het verderfelijke van zoodanig 


dwaalbegrip doen kennen. Alle vertering is vernietiging van rijk- 


dom. Niet alle vertering is” daarom ‘af te keuren, want juist 
daarom hebben voortbrengselen waarde, omdat zij geschikt zijn 
om verteerd te worden, dat is, om aan eene of andere behoefte 
te voldoen „ maar men houde echter steeds in het oog, dat ver- 
tering „waarde vernietigt, en dat deze vernietiging alleen door 
een hooger genot of het voldoen van eenige behoefte kan wor 
den opgewogen. « Verteren dus, alleen om te verteren, kan 
nooit worden verdedigd. Velen echter meenen, dat dit alles 
niet ziet op Staatsuitgaven, omdat het geld ‚ wat de Regering 
uitgeeft, weder in omloop gebragt wordt en de middelen van 
bestaan” stijft.- Maar te onregte; indien de aldus besteedde gel - 


den niet aan de ingezetenen in den vorm van belasting waren 


onttrokken geworden, zouden «deze die zelve, en ‘wel  door- 
gaans’ veel voordeeliger voor het-algemeen, hebben ‘aangewend. 
Schadelijk is voorts het dwaalbegrip, alsof waardens, uit belas- 
tingen vergaard „ door de verteringen van den Staat aan de In- 
gezetenen zouden-worden teruggegeven. Neen, er heeft geene te- 
ruggave plaats, want, voor de sommen die de Regering uitgeeft, 
vordert zij van «de Ingezetenen andere voorwerpen in ruiling, 
welke de Regering verteert en daardoor den nationalen rijkdom 
vermindert. _ 

‚Dit betoog werd besloten met eene verwijzing naar de ver- 
diensten van suuzv, als bestuurder der geldmiddelen van Frank- 


rijk, die door regelmaat, ordeen vereenvoudiging, door het 


g* 


7 Der: 1844, 


4 Nov. 1844, 


20 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


tegengaan vooral van vroegere misbruiken Frankrijks geldmid—- 
delen zoo gelukkig ‘heeft weten te herstellen. 

Onderscheidene andere malen. nog trachtte de Spreker de Klasse 
over Wetenschappelijke onderwerpen te onderhouden. 

Zoo droeg hij een Onderzoek voor, in hoeverre het welvaren 
en de verlichting van anderen, en vooral van andere volken, met 
ons waar belang overeenkomt. 

Het is zoo, dat het eigenbelang, als drijfveer van menschelijke 
handelingen , krachtig werkzaam is. Zulks is ook niet-onbepaald 
te _misprijzen. Dikwijls wordt ook -die aandrift in den mensch 
getemperd door tegenovergestelde driften van menschlievendheid. 
en welwillendheid, doch veeltijds is ook geen strijd. van driften 
aanwezig, waar die schijnt te bestaan, en zoo is ons eigenbelang 
niet altijd in strijd met het belang van anderen, wanneer zulks 


wordt gemeend; zoo is heten voor bijzondere personen, en voor 


volken wenschelijk, dat anderen om hen heen eene zekere mate van 
beschaving en welvaren genieten. Indien de Geschiedenis van voòl- 
ken en die der Letteren en Wetenschappen zulks getuigen, zoo 
bewijst zulks niet minder de Staatshuishoudkunde. Geen volk 
toch kan in. nijverheid eenigen merkwaardigen trap bereiken of 
aanzienlijken handel drijven, indien het geene-andere Natiën om 
zich heen heeft, die, en zelve behoefte gevoelen naar vreemde 
koopwaren, en in staat zijn voor dezelve andere voortbrengselen in 
ruiling te geven. Het is eene valsche en verderfelijke stelling, die _ 
vroeger gold, dat geene Natie rijk kan worden, dan ten koste 
van anderen. Neen, allen kunnen door gemeenschappelijke in- 
spanning van krachten in welvaart toenemen. Niet genoeg zijn 
deze, hoezeer zoo eenvoudige, denkbeelden in de handelingen der 
volken doorgedrongen, hoewel onze dagen daartoe eene verblij- 
dende toenadering vertoonen. 

Een andermaal gaf hij aan de Klasse verslag van eenige Ita- 
liaansche Regtsgeleerde geschriften aan de Klasse toegezonden; 


„namens den Heer mancinr te Napels. 


Brieven tusschen MAMrANt en MANCINr gewisseld over de Wijs- 
begeerte des Regts en bijzonder over den grondslag van het straf- 
fen, leverden belangrijke bijdragen tot de kennis van den tegen- 


Welvaren v. andere Volken. — Regtswijsb. — Mozaik,enz. 21 


woordigen toestand van dien tak der Regtswetenschap in Italië. 
Eene Verhandeling over de beste inrigtingen der Gevangenissen, 
had de strekking om het Pensylvanisch stelsel voor te stellen als 
ongeschikt voor den levendigen aard der Italianen, maar zeer ge- 
past voor de koelzinnige bewoners van noordelijker streken. Een 
Stuk van de Bibliotheca italiana di Scienze morali-ed economi- 
che deed een gunstig oordeel vellen over dit Tijdschrift. 

Vóór ruim tien jaren was door den Spreker de aandacht der30 Dec. 1844. 
Klasse gevestigd geworden op het beroemd Mozaïk te Pompeji 
gevonden in het zoogenaamd huis van coerge en doorgaans ge- 
houden voor een veldslag van ALgxanperR met de Persen. Hij had 
toen gemeend hetzelve te mogen beschouwen als een tafereel van 
den veldslag bij Issus. 

Onlangs is door den Freiburger Hoogleeraar scnreier de mee- 
ning verdedigd, dat op het bedoelde Mozaïk een veldslag tus- 
schen Romeinen en Gallen zou zijn afgebeeld, en dat hier uit- 
sluitend zou moeten gedacht worden aan den veldslag van mar- 
_ cerrus bij Clastidium in het jaar 221, vóór crrisros. Op het 
Mozaïk zoude dan de overwinnende Veldheer zijn mancerzus, de 
overwonnene nedergevelde krijgsaanvoerder de Gallische Koning 
VIRDOMAR , de overwinnende. strijders Romeinen, de overwonnene, 
Kelten of Galliërs, of juister nog Bojen of Gesaten, Gallische 
volksstammen: Het is niet wel doenlijk hier de gronden te 
doen kennen, welke scureimer voor zijn gevoelen aanvoert, noch 
ook die, welke tot staving van zijne vroeger ontwikkelde mee- 
ning de Spreker daarbij aanvoerde. Zoowel de aanwezige Leden 
der Klasse, als hij zelf, bleven met coerne zeggen: »Es möchte 
»wohl keine Frage sein, dass jene Mosaïk den arexanper als 
»Ueberwinder, den parts in den seinigsten ueberwunden, und 
» persönlich zur Flucht hingerissen, vorstellt.” 

Eindelijk nog onlangs deed dezelfde eene voordragt over eenige 13 Jan. 1815. 
Staats- en Regtskundige grondbeginselen’ van praro, zoo als die 
in het zesde boek der Leges voorkomen. 

Nog te zeldzaam zijn, naar zijn oordeel, de Staats en Regts- 
kundige beginselen der Ouden beschouwd in verband met onze 
hedendaagsche behoeften en instellingen. Voorzeker zou men zich 


10 April 1844, 


22 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


daarbij moeten wachten tegen het overbrengen van onze denk- 
wijze op de beoordeeling van de stellingen der Ouden, eene 
dwaling, tegen welke monresqurev zoo welsprekend waarschuwde; 
doch, zoo men zich daarvoor wacht, kunnen de raadgevingen, 
vermaningen en stellingen der Ouden dikwijls ook thans van het 
hoogste nut wezen. Men geve acht op rraro’s stellingen ten aan- 
zien van de inrigting van het regtswezen, over het- onderscheid 
der delicta- publica et privata, over de verantwoordelijkheid der 
ambtenaren, over het aandeel aan. het regtsgezag: als aan het 
burgerregt verbonden, over. de waarborgen door Magistraatsper- 
sonen te leveren. enz. Over herziening en verbetering van be- 
staande Wetten verklaart praro zich aldus, dat men allezins, 
waar verbetering noodig is, die niet moet verwaarloozen, ja zelfs, 
dat hij, die van de noodzakelijkheid. overtuigd is, niet moet op- 
houden zulks overal te verkondigen, opdat de zaak tot een einde 
kome, dat echter de verbetering niet moet-leiden tot eene om- 
verwerping van het bestaande, maar tot het werkelijk verbeteren 
(&ravogBoör) daarvan. Ook was bij raro de overtuiging. on- 
wankelbaar, dat, wie eenmaal goed zal ‘heerschen , eerst goed 
zal hebben moeten gehoorzamen aan de Wetten en Overheden, enz. 
Voor eenigen tjd ontdekte de Heer coser te. Venetië een’ vier- 
kanten steen met drie Grieksche opschriften, waarvan hij een 
naauwkeurig afschrift aan den Heer eren. overzond „die daaruit 
gelegenheid. ontleende tot eene voordragt inde Klasse. … Hieruit 
bleek „ dat die Opschriften ‘Tractaten of Verdragen uit de tweede 
eeuw vóór carisrus behelzen „ tusschen onderscheidene steden van 
Creta; het eerste tusschen Hierapytna en Lyctus, het tweede van 
hetzelfde Hierapytna met de Rhodiërs, tot het handhaven van 
vrede en voeren van oorlog, het derde een verdrag van den- 
zelfden Staat met de'Magnesiërs aan den Maeander in klein Asië, 
verdrag van vrede en oorlog en- gelijkheid. van onderlinge regten. 
De Heer cren lichtte deze stukken. historisch «en taalkundig toe, 
en toonde met korte woorden aan, dat de nw-gevondene ver- 
dragen, in verband met die, welke van’ denzelfden aard, en reeds 
door gorcku uitgegeven zijn, van gewigt zijn voor de kennis van 
de onderlinge politieke betrekking der Cretensische steden, en 


_Staatsb. v. Plato. — Grieksche Tractat. — Historieschrijven. 23 


voor die van het Dorische dialect. De werkelijke uitgaaf hangt 
af van omstandigheden, die nader-door den Heer cre, of door 
den Heer coser, zullen medegedeeld worden. 

De Heer posscua. vestigde in-eene Voorlezing de aandacht op 26 Febr. 1844. 
de rigting welke de historische studiën gehad hebben in de XVI 
en XVIII Eeuwen. 

Van neuspe, dus ving ons ide Medelid zijne voordragt aan, 
VAN HEUSDE «had in zijne School-van Polybius de beschouwing 
van de Geschiedenis der Menschheid voorgedragen als de eigen- 
aardige Geschiedkunde voor de XIX* Eeuw, daar het deze bo- 
venal past het menschdom te beschouwen als één geheel, voort- 
gaande: in verstandelijke en zedelijke beschaving. Doch zoo is het 
mede van belang. na te sporen, welke de geest geweest zij van 
de Geschiedkunde in de XVI, XVI en XVII® Eeuwen, Van 
HeuspE had, als vertegenwoordiger van de Geschiedkunde der 
XVII Eeuw; genoemd. zossuer „en aan deze Eeuw bovenal de 
beoefening der Kerkgeschiedenis toegewezen; als vertegenwoor- 
diger der XVIII" Eeuw, vorramre, die de wijsgeerige beschou- 
wing der Geschiedenis op.den voorgrond had gesteld. — Doch 
boe kwam daarmede overeen de voordragt van de Wereldge- 
schiedenis ‚door rerizontus in de XV1I'® Eeuw, en die van wes- 
sELING in de XVIII® Eeuw te Utrecht? Deze opmerking bragt 
den Heer posscra tot een onderzoek naar de beginselen, welke de 
beoefenaars der Geschiedkunde in ‘Nederland waren gevolgd. 

Het was hem namelijk voorgekomen, dat de Kerkhervorming 
eerst eene vaste plaats aan de ‘beoefening der Geschiedkunde heeft 
aangewezen. Merancuron hield: historische Voorlezingen te Wit- 
tenberg. Op aanbeveling der Hervormers werd de eerste leer- 
stoel voor de Geschiedenis te Matfburg opgerigt. Het genus eth- 
nieum en het genus ecclesiasticum werden nu meer en meer on- 
derscheiden. De prophetie bij paniër. leidde tot de verdeeling der 
Wereldgeschiedenis in de leer-der vier Monarchijen , de Babij- 
lonische, Persische, Macedonische en Romeinsche. De Duitschers 
hielden die leer vooral vast, omdat zij, in de voortzetting van het 
Romeinsche Rijk in hun Roomsch-Duitsch Keizerrijk, vooral 
hunne eigene grootheid. meenden te zien. Lang bleef die. verdee- 


20 Meì 1844, 


24 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE, 


ling stand houden. De Fransche Regtsgeleerde sran BopiN was 
een der eerste om haar te verwerpen. 

De leer van de vier Monarchijen had in Nederland geen in- 
gang gevonden, de Staatkundige rigting, welke de beoefening der 
Geschiedenis in Italië had aangenomen, had door vierrus en an- 
deren in ons Vaderland invloed gekregen en van daar, dat bij 
ons Staatkundige historie vooral beoefend werd. Voor de hoogere 
kritiek der Geschiedenis intusschen bewees 5ACOBUS « PERIZONIUS 
groote diensten. In vele opzigten bereidde hij de beoefening der 
Geschiedkunde- voor, zoo als die in de XIX®® Eeuw zich nu opdoet. 
Perizonmus wilde de Geschiedenis beschouwd hebben: als eene 
zelfstandige wetenschap; hij drong «aan op hare nuttige strekking 
voor de onderscheidene betrekkingen des levens; hij ijverde tegen 
de uitsluitende beoefening der oude Geschiedenis bij het Hooger 
Onderwijs. Groot zijn de verdiensten van van nevspe , die zich 
zelfstandig tot het verheven standpunt heeft weten te verheffen, 
waaruit hij de Geschiedenis des Menschdoms, Geschiedenis der 
Menschheid en Geschiedkunde als zelfstandige wetenschap heeft 
beschouwd. Een vervolg dezer belangrijke beschouwingen over 
Historiomathie is door den Heer nossona welwillend toegezegd. 

Aan den Heer Mr. 5. van mar was de Klasse de mededeeling 
verschuldigd eener Verhandeling over het Erfregt der Vrouwen, 
volgens de 12 Tafelen. Algemeen is het gevoelen. aangenomen, 
dat de vrouwen ook volgens de 12- Tafelen tot het-Erfregt. waren 
toegelaten. Ons geacht Medelid voerde vele gronden aan, die 


hem die meening deeden betwijfelen, doch die gronden, ontleend 


onder anderen aan de geschiedenis en zeden eener landbouwende 
en oorlogvoerende Natie, bij welke schier alle belangen ten over- 
staan van het volk in de Volksvergadering werden behandeld, aan 
de beginselen omtrent-de voogdij en de begrippen van testamenti 
factio, den overgang bij in manum conwentio-tot eenander. 
geslacht en «de uitsluitende vermelding van mannelijke erfopvol- 
gers in de woorden suus, agnatus, enz, zijn hier voor geene 
breedere. vermelding vatbaar. « De plaatsing der Verhandeling in 
de Jaarb. voor Regtsgel. D. VIE, bl. 209 volg, doet die mede- 
deeling ook min noodzakelijk schijnen. 


mad sal 


_Erfr.d. Vrouw. inde II Taf. — Mumorist.in de Kunst. 25 


De Heer kier stelde de algemeene opmerking in het licht, dat, 25 Maart 1844. 


gelijk bij enkele menschen, zoo ook bij de volken, satirieke en 
humoristische opwellingen en verschijnselen dikwijls het te voor- 
schijn treden van grootsche en edele denkbeelden en daden voor- 
afgaan, en grondde daarop eene voordragt over het humoristi- 
sche, als heerschende karaktertrek der Christelijke Kunst en der 
Letterkunde „in het tijdvak , hetwelk de Kerkhervorming heeft 
voorbereid. 

Ditmaal bepaalde de Spreker zich tot de Kunst en wel voor- 
namelijk bij de kerkelijke architectuur, zoo als die, toen vooral, 
met de plastische kunsten op het naauwst vereenigd. was. 

Nadat de Oud-Christelijke bouwkunst voor de Byzantijnsche 
of Romanische in de XI Eeuw had plaats gemaakt, werd deze 
op hare beurt in de XIII'® Eeuw door de Gothische of Germaan- 
sche opgevolgd. De Dom van Keulen en de Munster van Straats- 
burg zijn derzelver meesterstukken. De Latijnsche wereld, Italië, 
bleef aan die beweging vreemd , en noemde dien bouwtrant Go- 
thisch, dat is, barbaarsch. Aan het majestueuse en bovenzinnelijke, 
denzelven eigen, paart zich doorgaands eene komische, of zelfs 
sarkastische trek, iets grotesks of capricieus, maar dat, in ver- 
eeniging met de verhevene strekking van het geheel, een humo- 
ristisch karakter aan hetzelve bijzet. De Germaansche geest steeg 
naar boven, en, niet langer te vreden met den vorm, in welken 
de. Latijnsche wereld het Christendom ingekleed had, zag hij 
met een vrijen blik en vrolijken weemoed neder op het nietige 
en gebrekkige, boven welken hij zich reeds verheven gevoelde. 
De Fresco's, die op onderscheidene tafereelen het laatste oordeel 
voorstellen, bewijzen de vereeniging van het. verhevene of in- 
drukwekkende met het naïve en luimige. Vooral komt dit uit 
in het eigenaardige der zoogenaamde Doodendansen, bij welke 
de Heer kist bijzonder stilstond en welker algemeene type uit 
den Bazelschen Doodendans werd geschetst. Op vele plaatsen 
van Zwitserland, Duitschland, Frankrijk en Engeland vond men 
zulke voorstellingen. In Italië echter vielen zij even min in den 
smaak als de Gothische Architectuur zelve, een bewijs te meer, 
dat beiden uit dien hoogeren -zedelijken en godsdienstigen zin 


26 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


der Germaansche volken zijn voortgesproten, aan welke de La- 
tijnsche wereld , naar mate zij minder Germaansche bestanddee- 
len in zich had opgenomen, geheel of grootendeels vreemd ge- 
bleven is. … Veel in getal zijn dan ook in Duitschland en elders 
de uitgaven dier Doodendansen (in Frankrijk Zmages de la Mort 
en danses Macabres genoemd). Zulk eene algemeene belangstel 
ling kwam voort uit den toen heerschenden hoogeren praktischen 
zin, welke in de ernst en luim dezer tafereelen zich. afspiegelt; 
want, bij al het koddige der teekening, laten zich doch een die- 
per inzigt en hooger ernst in dezelve niet miskennen. Het is 
niet alleen de triumf des doods die hier geteekend staat, maar 
meer nog is het de overwinning over den dood, “welke hier 
wordt gepredikt. bs 
Over het Humoristische in» de Eeninge hoopte de Heer 
xasr bij eene volgende gelegenheid te handelen. 
26 Oct. en _— Aan den Heer van zimsure BROUWER had de Klasse te danken 
"16 Dec. 1844. 3 mededeeling van Bedenkingen over de Romeinsche Geschiede- 
nis van NIEBUER, vooral met betrekking tot de oorspronkelijke 
inrigting van den Romeinschen Staat. Na de bezwaren opgege- 
ven te hebben, die en niegunr en vroegere twijfelaars aanleiding 
gegeven hadden, om het gezag van Livius, pIONyslus, enz. te ver- 
werpen, toont ons Medelid aan, vooreerst, dat de twijfelaars ten 
onregte beweren, dat alle de oudere gedenkstukken der geschie 
denis, de Annales maximi en andere, bij de verwoesting der 
stad door de Galliërs zijn verloren gegaan, aangezien «er vân die 
Gedenkstukken nog bestonden „ ten tijde niet alleen van de oudste 
Romeinsche Geschiedschrijvers, maar zelfs van POLYBIUS, VARRO, 
cicero, gelijk men bij die Schrijvers dan ook de Fragmenten uit 
die Annalen aantreft; ten andere deed. ons Medelid opmerken, 
dat de oude Romeinsche Geschiedenis niet fabelachtiger is dan 
die van van elk ander volk; en ten derde, dat, al ware zij nog 
onzekerder, dan zij werkelijk is, daarom de Geschiedenis, die 
NreBvuHR alleen uit zijne verbeeldingskracht put, althans niet meer 
vertrouwen verdient. Dit wordt aangewezen ten opzigte van 
hetgeen nreBvumR heeft over de drie volken, uit hetwelk de oude 
Romeinsche Staat zou zijn zamengesteld, over de twee steden 


Rom. Geschied. van Niebuhr. — Staatsburgerschap. 27 


‚ Quirium en Lucerum; ten-opzigte van nienvam’s beweren, dat de- 
Romeinsche burgerstaat oudtijds alleen uit Patriciërs. zou bestaan 
hebben, dat in de comitia curiata geen Plebejers zouden zijn te- 
genwoordig geweest, ja, dat‘ het woord populus niet anders be- 
veekent dan Patriciërs, dat- de auctoritas patrum hetzelfde zou. 
zijn als de lez curiata, en dat de Plebejers, onder Ancus marcus 
eerst in den Staat opgenomen, door servius rurmIUS eerst regten 
als burgers zou verkregen hebben; ten opzigte van dit alles 
wordt aangetoond, hoe willekeurig nresvar hierbij te werk ge- 
gaan is in: het aannemen of verwerpen van de getuigenis der 
oude Schrijvers, terwijl ons Medelid doet opmerken, dat aan 
NIEBUHR niet eens de eer ‘der uitvinding toekomt, daar men de 
hoofddenkbeelden van zijn systeem reeds vindt in het-Werk van 
GIAMBATTISTA viCO: Principj- d'una scienza nuova, 

Met betrekking tot het laatstvermelde, de klassenverdeeling van 

SERVIUS TULLIUS, treedt. ons Medelid nog in eene meer uitvoe- 

rige beschouwing, vooral ten betooge, dat de-zeer veel besproken 

plaats van cicero (Rep. IL. 22), voor zoo verre die leesbaar is, 
wel verre van een. bewijs op te leveren voor nieevar's theoriën, 
in tegendeel het gezag van zwius ten duidelijkste bevestigt, ter- 
wijl daarbij niet alleen uit zivius, pionyslus, CICERO en andere, 
maar uit de geheele Romeinsche Geschiedenis wordt aangetoond, 
dat de onderstelling van NieBuuR, dat de zes oude riddercenturien 
alleen Patriciërs, de twaalf andere en de centurien der voetknech- 
ten van de eerste klasse alleen Plebejers zouden geweest zijn, 
volkomen is uit de lucht gegrepen en onbestaanbaar met alle ge- 
schiedkundige waarheid. 

De Heer rnonsecke las eene Verhandeling, veel het beginsel6 Mei 1844. 
en de uitkomst. van het begrip van het Staatsburgerschap in 
onze Eeuw ter onderwerp had. Staatsburgerschap , medewer- 
king of stemregt, krachtens het lidmaatschap van den Staat, bij 
de algemeene Regering, is een heerschend begrip dezer Eeuw. 
Maar welk is het beginsel dezer nieuwe historische magt? Waar- 
heen voert zij ? 

Uit gemeentelijke beitels ontsproten, werd de Staatkundige 
bevoegdheid der ingezetenen. eerst door Koningen en Grooten 


28 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


sgefnuikt, tot dat later uit privaatregtelijke beginselen de Staat- 

N kundige bevoegdheid der Standen geboren werd. De uitkomst 
leidt tot het verlangen naar gemeentelijke zelfregering, rustende 
op gemeene regeerbevoegdheid der Leden. Die drift naar alge- 
meene deelneming aan het openbaar gezag ligt in den geest 
onzer Eeuw. ‘Zoo ook het beginsel van algemeen Stemregt. Men 
vordert thans het bezit, vooral om zich van zelfstandigheid te 
verzekeren, maar wordt zoo niet voorregt, wat een: algemeen 
regt had moeten blijven? 

Doch deze aanduiding zij hier voldoende, doordien deze Ver- 
handeling later is afgedrukt in den aanvang van het Zesde Deel - 
der Nederl. Jaarboeken van Regtsgeleerdheid en Wetgeving. 

29 Jan, 1844. De Heer norrivs las eene Verhandeling over de leer van de 
Obligatio Naturalis in het Romeinsche Regt. 

Dat de heerschende begrippen van het Natuurregt invloed ge- 
had hebben op de opvatting van vele punten van het Romeinsche 
Regt, is, naar de meening van den Heer nourrus, onmiskenbaar. 
De usus modernus, of het zoogenaamd heutige Romische Recht, 
heeft in zoo verre dat Natuurregt in zich opgenomen; en dit 
blijkt bijzonder uit den zin, in welken men later de abligatio 
naturalis van het Romeinsche Regt, als een zedelijk element tot 
het jus gentium behoorende, heeft opgevat. Doch dit is met het 
Romeinsche Regt niet wel overeen te brengen; eene bloot zede- 
lijke verpligting is naar het Romeinsche Regt onvermogend om 
eene naturalis obligatio te veroorzaken. Obligatoire handelin- 
gen zijn het alleen, niet beloften, welker verbindende kracht, 
door andere omstandigheden verhinderd, de obligatio eene na- 
turalis doet zijn. Daartoe behoort derhalve geen nudum pactum 
tusschen bevoegden, gelijk met twee texten wordt aangewezen; 
maar wel, en in de eerste plaats, eene stipulatio van onbevoegden. 

Het is waar, pauLus spreekt van eene pacti obligatio, doch, 
hoe weinig die plaats te vertrouwen is, heeft reeds scnurring 
doen opmerken. Verder is in het oog te houden, dat naturalis 
obligatio en naturaliter debere niet hetzelfde zijn. Het debere 
komt wel eens. voor ez nudo pacto, maar obligatio zegt meer; 
het is steeds een kunstwoord. Dikwijls waar door de nieuweren 


Naturalis Obligatto te Rome. — Choëphoren van Aeschylus. 29 


eene naturalis. obligatio is aangenomen, is het slechts een natu- 
raliter debere. Doorgaans heeft men aangenomen als kenteeken 
der naturalis obligatio, dat de condictio indebiti wegvalt, doch 
dit geldt geenszins algemeen, somtijds valt die niet weg en we- 
derom. is-somtijds- eene bloote pictatis causa daar tegen voldoende. 
Verder zijn de overige werkingen aan de naturalis obligatio ge- 
woonlijk toegekend meest, onbeduidend en onzeker, zoo als dit 
in. bijzonderheden werd aangetoond. ZLoowel in werking der- 
halve, als in omvang, oordeelde de Heer uorurws de naturalis 
obligatio bij de Romeinen veel geringer te wezen dan gemeenlijk 
aangenomen wordt en in onze gangbare Regtsboeken staat voor- 
gedragen. Zij is een deel van het positive. Regt en heeft in het 
geheel niet die expansive natuur, dat ze gedurig tot aanvulling 
van het stellige Regt kan dienen, zoo als zoo velen meenden. 
Aan den Heer karsren was de Klasse eene voordragt verschul- 
digd over de Choëphoren van ArscuyLus. | 
Deze: tragedie maakt het middenstuk uit der beroemde. trilogie, 11 Maart 1844. 
onder den titel van Orestia bekend, welke , indien zij ongeschon- 
den tot ons ware gekomen, met regt, volgens het oordeel van xk. 0. 
mürreR, na de Ilias en de Odyssee voor het belangrijkst. gewrocht 
der Grieksche poëzij zou te houden zijn. Na eene schets gege- 
ven te. hebben van deze tragedie, waarbij de Spreker vooral de 
zedelijke strekking van de handeling en het verheven karakter 
der personen deed uitkomen, kwam hij tot de bemerking, dat 
de Poëzij van Aescuyrus buiten twijfel meer algemeen gekend en 
hooggeschat zoude zijn, ware het niet, dat de menigte bedorvene 
lezingen vanden tekst, het genot der dichterlijke schoonheden 
zoo vaak belemmerden. — Menigwerf stuit men nu op onzamen- 
hangende zinnen, die van eene verplaatsing of uitlating van 
versen getuigen, dan op bedorvene of verminkte woorden en re- 
gels, die slechts ten halve door de kritiek genezen zijn; terwijl 
men elders verborgene wonden ontdekt, die de scherpzinnigheid 
der uitleggers ontgaan zijn, en daarentegen ook niet zelden verzen 
en uitdrukkingen ontmoet, die de Kritici verkeerdelijk hebben 
trachten te verbeteren, terwijl zij slechts eene juistere verklaring 
vorderen. Deze algemeene bemerkingen staafde de Heer K . door 


30 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


proeven van kritiek en uitlegging op- onderscheidene plaatsen der 
genoemde tragedie, waarvan de vermelding hier ter plaatse te 
uitvoerig zoude zijn. 


24 Febr, 1845. Terwijl wij straks de voordragt vermeldden van den Heer: van 


26 Nov. 1843, 


LIMBURG BROUWER over het gevoelen van nresverR aangaande de 
oudste Romeinsche Geschiedenis, zoo gaf onlangs dit zelfde on- 
derwerp den Heer karsren aanleiding tot eene voordragt over den 
aard en de waarde der overleveringen, betreffende den oorsprong 
en de vroegste Geschiedenis van den Romeinschen Staat, voor- 
namelijk, in hoeverre deze voor oorspronkelijke verhalen of mythen 
en in hoeverre zij voor de Grieksche fabelen zijn te houden. 

Na het ongegronde te hebben betoogd der meening, als of de 
oudste Romeinsche overleveringen door Volkszangen bewaard en 
voortgeplant zouden zijn geweest, wederlegde hij evenzeer het 
daartegenoverstaande gevoelen, dat derzelver gezag grootendeels 
op aloude Oorkonden en Gedenkstukken (bijv. Annalen, Stand- 
beelden „ enz.) zoude berusten, daar geen dezer monumenten tot 
de vroegste tijden reikten, en de meeste voor onecht of ver- 
valscht te houden zijn, en in allen gevalle tot de Geschiedenis 
der daadzaken en personen weinig of niets bijdragen. Na dus 
betoogd te hebben, dat de oudste Romeinsche Geschiedenis nage- 
noeg: alleen op mondelijke overlevering steunde en alzoo grooten- 
deels fabelachtig is, kwam ons medelid tot de vraag: van hoeda- 
nigen aard deze Verhalen zijn. Na herinnerd te hebben aan den _ 
vroegen invloed van Grieken, Grieksche taal en gebruiken in 
Latium en Rome, aan de Grieksche Logographen en Mythologen, 
die het eerst over Rome's oorsprong en vroegste lotgevallen. had- 
den geschreven, leidde hij daaruit het waarschijnlijke af, dat zij 
reeds vroeg ook op de volksfabelen en overleveringen invloed had=- 
den gehad, ‘en trachtte dit eindelijk uit de verhalen zelve om- 
trent de afstamming van Rome, hare Stichters enz. aan te toonen. 
Dit leidde den Heer karsren tot het besluit, dat deze Verhalen, 
ofschoon met oorspronkelijke trekken doorweven, echter grooten- 
deels te houden zijn voor Grieksche fabelen op Latium's bodem 
overgeplant. 

De Heer roonens vervolgde zijne Voorlezing over de misdrij- 


Fabelen, oudste Rom. Geschied. — de Orde der Tempelieren. 31 


ven aan de Orde der Tempelieren in het begin der XIV'® Eeuw 
ten. laste gelegd; toen meer bijzonder de aandacht vestigende op 
het langdurig regtsgeding, wat, eerst onder toezigt van ries den 
Schoone, en vervolgens onder leiding van Paus crrmens V, in 
Frankrijk tegen die orde is gevoerd. Vele aanklagten werden 
ingebragt om ries te believen. Folteringen aan de eene zijde, 
en belofte van” volledige vergiffenis aan de andere, moesten wel 
tot valsche bekentenissen van voorgewende misdaden leiden. ‘Toen 
cremers de geheele zaak aan: geestelijke Gommissiën van onder- 
zoek. had. opgedragen, poogde wel. die in. Frankrijk zich met 
onpartijdigheid» van haren last te kwijten, en menige’ bekentenis, 
tot bezwaar der Orde voor haar afgelegd, schijnt allezins geloof 
te verdienen; doch vrees voor ries oefende ook hier haren in- 
vloed uit. De. Gommissie had wel opgeroepen al wie de Orde zou 
willen verdedigen, maar de meesten, die hiertoe gezind. waren, 
werden er van afgeschrikt door de gevaren, aan welke men zich 
daardoor blootstelde. Midden in het regtsgeding greep ries 
hoogstwederregtelijk in, en alleen te Parijs deed hij 54 Tempe- 
liers, die hunne vroegere bekentenissen, door de gruwzaamste 
folteringen hun afgeperst, durfden intrekken, eenen langzamen 
vuurdood ondergaan. Hierdoor moesten dan wel anderen van 
gelijke herroeping worden teruggehouden. Buiten Frankrijk le- 
verde het onderzoek verschillende uitkomsten op. In Grootbrit- 
tannië, Spanje-en Portugal en andere Landen, liep het meer ten « 
gunste der Orde af. In Duitschland nam men de zaak minder 
ter harte. Doch op de Algemeene Kerkvergadering van Vienne 
moest zij hare eindbeslissing erlangen. Bijna al de verzamelde 
Bisschoppen weigerden te stemmen, eer de beschuldigden in per- 
soon voor de Vergadering verschenen, en in hunne tegenwoor- 
digheid verhoord waren. Intusschen spreekt crrmens, op 22 Maart 
1312, in een geheim consistorie, de opheffing der Orde uit, 
en maakt op 3 April daaraanvolgende, in tegenwoordigheid van 
ris en-zijne drie zonen, deze uitspraak aan de Kerkvergadering 
bekend. De Grootmeester pr moray, tot levenslange gevangenis 
veroordeeld , verstout zich, ook na de uitspraak van crrmens, de 
onschuld der Orde te beweren, doch wordt ten gevolge daarvan 


32 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE,- 


op 19 Maart 1314 met een ander Ordeshoofd. verbrand. — Na 
al. het beschouwde blijft de vraag: Was de gansche Orde, als 
zoodanig, schuldig? Wat iser te-oordeelen van de schuld of 
onschuld van bijzonderen harer leden? Eene latere. voordragt 
zal trachten deze dubbele vraag te. beantwoorden. 


Terwijl ik. hiermede de vermelding van de reeks van voor- 
dragten der Leden besluite, doet het leed dezelve niet door een 
Verslag van de Werkzaamheden of berigten van Gorresponden— 
ten der Klasse te kunnen. doen volgen, doch van hen ontving 
ook in dit tijdsverloop de Klasse geenerlei mededeeling. 

Zeer onlangs wendde zich tot de Klasse de Heer wm. mooc- 
KAMER alhier, aan haar onderzoek onderwerpende proeven. en 
berigten nopens de Schilderkunst der Ouden, bijzonder omtrent 
hunne, door hem, gelijk hij vertrouwt, teruggevonden schilder 
wijze of techniek. De Klasse heeft Gecommitteerden benoemd 
tot onderzoek dezer zaak en tevens de vierde Klasse uitgenoodigd. 
om mede door Gecommitteerden van harentwege aan dat onder- 
zoek deel te nemen. «Daar onze Zusterklasse aan dit voorstel wel 
heeft willen gehoor geven, zal nu een gemeenschappelijk Verslag 
der gezamenlijke Gecommitteerden in dezen mogen. worden te 
gemoet gezien. zitt : 

Doch er is mij nog een treurige pligt te vervullen over, om 
namelijk te gewagen van de verliezen welke de Klasse, onder , 
Gorrespondenten , Leden en Geassociëerden in den afgeloopen tijd- 
kring heeft geleden. 


Naauwelijks was het Instituut in 1808 opgerigt geworden , of 
reeds in Julij van het volgende jaar verbond de Klasse aan zich 
‚den Heer HENDRIK VAN RODEN, in 's Gravenhage, als haar Gorres- 
pondent. Voorzeker zij had regt met,die keuze, voorzeker zij 
deed wel, met aan zich te verbinden den wakkeren en ‘ijverigen, 
beoefenaar der Latijnsche Letteren en Dichtkunst, die voor deze 
zijne geliefde letteroefeningen van der jeugd af reeds zoo veel 
liefde had betoond, eene liefde, welke hij tot zijne laatste levens- 
dagen getrouw is gebleven. En immers als Curator van het 's Gra- 


H. van Royen. — H. B. Weijers. 33 


venhaagsche Gymnasium leide hij. die niet in mindere mate aan 
den. dag, dan hij. die vroeger als Rector van het Gijmnasium te 
Vlissingen had betoond. Van de:Staatsambten door hem bekleed 
zal ik zwijgen, van zijne innige vriendschap met vaN DER PALM 
zal ook de nakomelingschap gewagen, van zijne Letterkundige en 
Wetenschappelijke verdiensten sprak mijn vriend de Heer pax, 
de Rector van ‘het. Haagsch Gymnasium, toen hij in Julij j. 1., 
hem als toonbeeld voorstelde aan de studerende jeugd, van wien 
zij kon leeren, hoe men zijn leven behoort in te rigten, en hoe 
de letteren te beoefenen, dat men daaruit voor hart en geest ge- 
wenschte vruchten zal kunnen plukken, 

Jonger in jaren, later aan het Instituut verbonden, was de 
Hoogleeraar u. e, wevers, die nu bijna een jaar geleden aan de 
Klasse ontviel, Onder de vele voortreffelijke beoefenaren der 
Oostersche Talen en Letterkunde, die ons Nederland kan aan- 
‘wijzen, zal steeds eene eervolle plaats aan hem ingeruimd blijven. 
Met zijnen aanleg: en ijver moest hij wel, onder leermeesters als 
VAN DER PALM Een HAMAKER, aan Leiden’s Hoogeschool groote vor- 
deringen maken in het geliefkoosd vak zijner studiën. Was het 
vreemd , dat, al spoedig na het ten einde brengen zijner Akade- 
mische Letteroefeningen, eene benoeming tot Hoogleeraar aan 
dezelfde Hoogeschool, aan welke hij zooveel verschuldigd was, 
zijne studiën bekroonde? De pligten, in die betrekking op hem 
rustende, namen nog toe in gewigt en omvang, sedert het afster- 
ven van HAMAKER den last van het onderwijs in de Oostersche 
Talen alleen op zijne schouderen deed drukken. Veel verwachtte 
men nog van zijnen werkzamen ijver voor de wetenschappen, op 
welke hij zich zoo bijzonder had toegelegd, doch eene reeds lang 
zijne krachten ondermijnende kwaal rukte hem, op den laatsten 
dag der maand Maart van het vorige jaar, uit den rei der leven- 
den weg, op bijna 39jarigen leeftijd. Het was de hulde van 
een’ erkentelijk vriend en tijdgenoot, welke al kort daarna de 
Hoogleeraar JUYNBOL te Groningen hem toebragt, in eene reeds 
op 17 April j.l. gehoudene Akademische Redevoering. — Weuens 
was sedert 1836 Lid der Klasse. Onderscheidene malen heeft hij 
haar door zijne werkzaamheden verpligt; eene belangrijke taak 

3 


34 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


had hij op zich genomen, het! Katalogiseren:- namelijk vari-de 
Oostersche Handschrifter van «den: Heer” wirrmers thans im het 
bezie van ‘hiet Instituut. Nadat hij in een bijzonder opstel-óvér 
dit-onderwerp; geplaatst inhet Instituuts-Tijdschrift, 1844, bl. 60 
volg. ‚zijne meening omtrent zulk eene Katalogisering breeder 
had uiteengezet, was hij aan-het werk gegaan en was daarmede 
rêeds tot zekere hoogte gevorderd; toen-de dood hem” weguanh. 
Het iste. hoopen, dat de Hoogleeraar verw, hier ter stede ‚die 
op aanzoek der: Klasse, mer-de° voortzetting dier. gewigtige taak 
zich wel heeftvwillen belasten ‚haar naar wensch! zal mogt’ ten 
einde brengen. Voor hem” voorzeker zal zulks óok-daaroinr eene 
voldoening wezen, omdat’ ‘hij aldus: zal mogen”: Nonoolkee ‘wat 
zijn leermeester’ onafgewerkt ‘had moeten achterlaten. goe 
Tov voor nog “zeer weéinige “dagen! hadde’ Klasse: order hhèe 
Leden geene andere verliezen. te betreuren , toer nu voor zes-da- 
gen de ‘waardige scrmöper,” te: Utrecht; ook-haär-werd ontrukt. 
Wij allen zijn nog geheel onder den: indruk ‚dien deze rouwmate 
ook ‘ons deed ondervinden. … Een teregt ‘hooggeacht Geleerde, 
een edel burgeren; wat nog meer zegt, een streng waarheidliè- 
lievend ‘en deugdzaam” man ontviél aar ons; Vaderland. Deze 
stad “mogt hem, ‘ hoewel“buïtenslands geboren) mog jongeling, 
zijne eerstè vorming voor zijne’ verdere” Toopbaafr” zien ontvangen. 
Het Amsterdàmsch Gymnasium teldé ‘hetw ‘onder ‘zijne kweekelin- 
gen „ toen hetvaantreffen- daar ‘van zijner waardige” jeugdige mede- 
makkers',’ vooral dewedstrijd metveerien raro „hem”tot ket ont- 
wikkelen zijnef vermogens ‘kráchtig aanspoordes «Een opgevólgd 
verblijf: aaide) Hoogeschool “te Halle: voltooide” des opleiding ‘hier 
aangevangen. Em voortreffelijk ‘werd-zij voltooid. Hoe: veelouhvar- 
tend was toch niet de- kennis inr verschillènde vakken van geleerd 
heid, welke‘hem was te-beurt-gevallen !De groôte verscheidenheid 
der betrekkingen; welke » hij»! invhet,òpenbaar Jever bekleed 
heeft ‚of tot-welker vervulling: hij; was-voorbereid’, laav zich val- 
leen-daaruit: verklaren.’ ‘Veel ‘iser ovér sonröperste zeggeri ;voók 
dan, zoo wij ons al beperken tot. die-gedeelten: van: menschielijke 
kennis, welke meer bepaald: tot den “kring van) “dé werkzaam- 
heden. dezer Klasse behooren. … Hij: was’ een -Wijsgeer, zijne 


was enekele alsa Oi ekeurkdee ist 35 


Schriften:-getuigen, hiet, die in-alles, wat hij onderzocht of onder- 
nani) twee! gtonidslâgen hooït:verloochende, op welke hij meende 
dat valle onderzoek en iedere handeling. behooren te berusten , 
namelijk: waarheid en „deugd. Wat wáar was, wat goed, zic: 
daar > wat: hij “steeds zocht ‘én: tot-bereiking en bevordering waar- 
van-hijralle zijne pogingen inspande. Zijne. gelukkige beoefening 
der-Oude Letteren was ook in: zijne twetenschappelijke wijsgeerige 


__piasporingeí mooit:te úriskenneri;,/ Hoe uitnêmend, de inyloed 


moest, wezen „van den Leeraar „die van zulke beginselen steeds 
uitging; op zijne jeugdige Akademische hoorders, laat zich wel 
vermoederij»/ doch. het bleek. ook, bovenal uit die zoo voortreffe- 
lijke erii-hooggeschatte- lessen. over de Zedekunde, die hij jaren 
lang aan! Utrechts Hoogeschóol. voor, éen groot. getal hoorders heeft 
mogen gevens Als Wijsgeer;-en bovenal als Christen Wijsgeer, 
kon--hem een; inzigt in»de' afwisseling. van. het ‘ondermaansche 
niet ontgaan :1» Oriri , adscendere, descendere, occidere,” ziedaar , 
zeide hij; bip den aanvang zijner Inwijdings-Rede te Utrecht, 
Jan. 1816, (en mij. dunkt ik, hoor die woorden. nog) ziedaar , wat 
het lot is van voorwerpen; die wij op de oppervlakte der aarde 
gadeslaan.» Nascuntur , crescunt , decrescunt , moriuntur,” Ook 
scnröper stierf. hier, zeker om zich dáárboven nog heerlijker te 
ontwikkelen; — Scurüper was-ook Lid der Eerste Klasse. «Ten 
aanzien van zijne, kennis en. ervaring in vakken van Wetenschap, 
tot-die Klasse behoorende, zal zeker ook van harentwege eene 


erkentenis van-zijne verdiensten wel niet achterwege, blijven. 


„Doch nog veen’, naam heb ikvonder de afgestorvenen te ver- 


melden ‚den naam. van een” geleerde, wiens: invloed op de: be- 


oefening der. Regtswetenschâp in onzen tijd onberekenbaar groot 
is geweest, die aan dezelve eene. nieuwe rigting heeft gegeven, 


het hoofd der geschiedkundige Regtsschool , de- Göttingsche Hoog- 


leeraar cusrAv nuco ! — Hoogst opmerkelijk was zijne vorming. In 
het Badensche geboren „in. 1764, ontving mvco eene opvoeding, 
die hem meer, met taal, denkwijze-en gevoelens vari het naburige 
Frankrijk bekendmaakte ,als veelal Duitsche jongelieden, toen 
tenminste; te beurt viel. Geschiedenis en Wijsbegeerte waren het 


„vooral , met welke hij zich, zoo lang hij aan de Göuingsche Hoo- 


bd 


36 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


„geschool zich op de letteroefeningen toeleide, bezig hield. De 
uitgave van de Fragmenta Ulpiani had reeds de kritisch-histo- 
rische rigting doen kennen, welke hij aan de beoefening van het 
Romeinsche Regt wenschte te zien geven. De tijd, dien hij be- 
leefde, was daartoe rijp. De geschiedkundige lessen van Purrer, 
sPiTTLER en zoo vele anderen, hadden de gemoederen voorbereid. 
Zoo kon mveo de Regtsgeschiedenis als een deel van de Geschie- 
denis der Wereld en der Volken voordragen; zoo kon hij de 
ontwikkeling der regtsbegrippen en regtsinstellingen bij onder- 
scheidene volken, bijzonder echter te Rome, met onderscheiding 
der verschillende tijdperken, tot zelfs in vele bijzonderheden ver- 
volgen; zoo kon hij met de Geschiedenis des Regts wijsgeerige 
beschouwingen verbinden, die van den innigen’zamenhang van 
Regtsgeschiedenis en Regtswijsbegeerte doen blijken. Het moet 
gezegd worden, omdat de waarheid het eischt, verre is het er 
van af, dat zveo's verdiensten zich tot het geven van eene nieuwe 
rigting aan de beoefening van het Romeinsche Regt zouden be- 
paald hebben, (hoezeer reeds dit op zich zelve zeer veel was) 
maar, behalve zijne Leerboeken van zoogenaamde Instituten en 
Pandekten en van Geschiedenis des Romeinschen Regts, waren 
het ook die van Regtsgeleerde Encyclopedie, van het Natuurregt, 
of Wijsbegeerte des stelligen Regts, en van de letterkundige Ge- 
schiedenis der Regtsgeleerdheid , die zijn Lehrbuch eines Civilis- 
tischen Cursus uitmaakten. Levendig en frisch waren dikwijls 
zijne inzigten en beschouwingen, want nvao was alles behalven 
een Kamergeleerde, hij minde’ het gezellig verkeer en liet niet 
na het levendigst aandeel tenemen in de gebeurtenissen des ge- 
meenew levens. En hoe krachtig hebben niet zijn voorbeeld, 
en zijne School gewerkt! Hoe vele en hoe voortreffelijke man- 
nen (laat ik alleen mAvoorp en von sAvieNy noemen), hebben 
niet, door hem opgewekt, in zijnen geest voortgewerkt ende ge- 
schiedkundige Regtsschool helpen vestigen, die de beoefening der 
Regtswetenschap in deze onze eeuw als met een nieuw leven heeft 
bezield! Huao's naam was zoo hoog geëerd, en hij was ook 
steeds hoog gevoelig aan de blijken van achting en genegenheid, 
welke hij van zijne tijdgenooten mogt ontvangen. Ik was er met 


G. Hugo. — Prijsuitdeeling. 37 


de mijnen getuige van, toen, de laatste maal in den zomer van 
1838, ik hem te Göttingen mogt bezoeken. Het was weinige 
maanden na het in dat zelfde jaar door hem gevierde Doctorju- 
bilaeum.. Met. niet weinig welgevallen spreidde hij ons de vele 
wezenlijk fraaije geschenken en welmeenende, soms met goud ge- 
drukte, gelukwenschen ten toon, die hij bij die gelegenheid had 
mogen ontvangen. Wie zou daarbij niet met belangstelling de 
kinderlijke vreugde in het oog van den grijsaard hebben opge- 
merkt? Onze Klasse deed hem regt, met reeds bij hare eerste 
benoeming van Geassocieerden, 29 Maart 1809, hem die be- 
wekking op te dragen. Hij was nu van het toen benoemde acht- 
tal de laatst overgeblevene. Hij overleed in 80jarigen ouderdom 
op 15 September 1. 1. 


De Voorzitter, hierna het woord hernemende, zeide : 

Ik breng mijnen dank aan den Secretaris voor. het uitgebragt 
Verslag. Indien het daaruit is gebleken, dat de Klasse de aan- 
leiding tot wetenschappelijk onderzoek meestal aan zich zelve 
ontleend heeft, dan zult gij mij wel willen veroorloven, Beoefe- 
naars der Letteren, die mij hoort, U te herinneren, dat ook gij 
tot zoodanige mededeelingen geregtigd, ja, door de Wet onzer 
Instelling uitgenoodigd zijt. Alleen de medewerking van velen, 
ja, alleen de medewerking van allen, kan in een land als het 
onze iets goeds en groots te weeg brengen. In onze bijeenkomsten 
staan wij gereed ook uwe wetenschappelijke mededeelingen aan te 
hooren; onze uitgegeven geschriften kunnen ook door u, ten 
nutte der Letteren en des Vaderlands, worden verrijkt! 

Meer bepaaldelijk tracht de Klasse dergelijke mededeelingen 
uit te lokken, door het voorstellen van Prijsvragen, en zij was, 
gelijk U uit het Instituuts-Tijdschrift reeds bekend is, sedert 
hare jongste openbare Vergadering zoo gelukkig, eene vraag, over 
de Kleederdragt der Arabieren, beantwoord te zien, op eene 
wijze, welke, naar het oordeel van deskundigen, van de gron- 
digste kennis in de Arabische Taal, van uitgebreide belezenheid, 
van oordeel en scherpzinnigheid getuigende, eene leemte in de 
Oostersche Litteratuur aanvult, 


38 OPENBARE. VERGADERING DER’ DERDE KLASSE. 


Het zou mij ‘de vervulling van eenen. aangenamen pligt’zijn, 
deswege, dit eeregoud aan den Schrijver, den Heer rein. P. A. 
pozy, uit te reiken! Eene reize inhet belang der Wetenschap 
__ ondernomen verhindert dit openlijk ‘eerbetoon’; maar de Klasse 

heeft gewild „ dat de bekrooning zelve bij déze gelegenheid open= 
lijk zou worden vermeld, of het voorbeeld van “den geleerden 
Schrijver, (sedert tot adjutor interpretis legati.-Warneriani aan 
de Hoogeschool te Leiden aangesteld),-ook’ anderen mogt” uit- 
lokken en opwekken tot deelneming aan den geleerden wedstrijd; 
waartoe de Klasse op nieuw gelegenheid geeft: «Bescheiden te- 
rughouding is het kenmerk’ van -den geleerde“ van: den echten 
stempel; doch «op eenen tijd, op ‘welke er inalle vakken van 
menschelijke kennis zoo veel beweging heerscht;op“eenen. tijd 
van onderzoek en ontwikkeling, maar ook van aanmatiging en 
betweterij, roept het Vaderland U, Beoefenaars” van letteren en 
geleerdheid op,‚-toe te zien, dat de luister van den Nederland- 
sche letterroem niet te gronde ge! 1 


Op uitnoodiging van den Voorzitter deed vervolgens de Se- 
cretaris mededeeling van den uitslag der jongste Prijsuitschrijving 
en. van het nieuw varanen van Eija hetwelk aldus 
‚luide: Ae 

De Derde Klasse. van het Koninklijk Nederlandsch zaaltinoni 
voor de Oude Letterkunde, de Geschiedenis van vreemde Vol- 
ken, en de Wijsbegeerte, berigt: 

dat op de Prijsvrägen door haar in de giare iden 
van den jare 1843 uitgeschreven, „geene antwoorden zijnde in= 
gekomen, de Klasse besloten heeft, de eerste derzelvein te-trek- 
ken en de beide-overigen te herhalen, aan vins nog uwe nieu- 
we zijn toegevoegd. 

Zij stelt alzoo voor de sdi vragen : 

1°.) $ Eene Geschiedenis “van de betrekkingen des Nederland- 
»sche Provinciën met Duitschland , “zoowel “inhet Staatkundige, 
vals ten aanzien van Wetenschap, Letteren en Kunst in de XV 
»en XVIII * Eeuw tot aan de Omwenteling der Republiek in 1795.” 

2.) »Een geschiedkundig overzigt van de Handelstelsels , welke 


oera Programma van Prijsvragensnsnna 3) 


» de: volkensvaksEurópg} bijzonder,de Nederlanders: :teu,aanzien 
„hunùér-Volkplantingdn, ien; Bezitvingen in andere. Werelddeelen 
„hebben gevolgd, bénevens eene beobrdselende. beschouwing van 
„de beginselen te dezen opzigte aangenomen 37 

„38°. Hoewel „over, de. Grieksche „Literatuur, „ade te Pre 
gebloeid. heef, „meermalen. gehândeld,' isin Werken, van alge- 
meen overzigt,,z00.blijven, evenwel der berigten omwent, de Dich- 
ters van dat tijdvak nog aan veel-twijfeling ‘onderhevig en mist 
de,tbeoordeeling: van de kunstwaarde vrare eene 
gemnegtanne death begi: Hs (joe loeaark, odveriu) 
„DeKlasse yraagt'-dus: orn 1000! ilnat -ontoer 

‚Een. „Hisdrigcbrdblologieah: aindena6ls over; de onikheling 


»tijden ;… eene. biaervelanies beeb vink van. het, raken der 
»voortbrengsels en. vergelijking; derzelve met die. van’ den klas- 
»sieken,-voortijd,, vin verband. ‘met „een, Historisch onderzoek om- 
»rent,de devens, en. „de. mem denk Bidet ‚vane hak Alexan- 
»drynsche tijdvak.” [ab Ae eri vadillos 

‘Terwijl.de. ohannes din PARTHEY , KLIPPEL) „RiTsCHL en 
anderen over. het Museum te Alexandrië eene hooge. waarde heb- 
ben „wenscht men niet te min,‚-dat. het door, die Geleerden be- 
toogde , waar hetin de besspootding. der vraÂg, vage zal 
zijn,-op nieuw beproefd. worde. … | IE 

4°.) » Een oordeelkundig a naar: al ida waaruit 
»de opgaven „gevloeid schijnen; te zijn vande wijsgeerige stelsels 
»vóór prAro, die, opgegeven. worden, in-het. Werk van PLurancuus, 
_pylePlagitis.„Philosophorum;, waaxbij. tevens onderzocht worde, 
»of het waarschijnlijk is, dat de-overlevering dier aloude. stellin 
»gen. zuiveren! onbedorven ‚tot. ons. is. gekomen; danwel, of zij, 
»naar. gelang ‚ze „door-deze, of gene. der „latere wijsgeerige, scholen 
»werden. behandeld, veranderd of „bedorven werd?” n 
‚Aan den, Schrijver,-van  het--voldoend en best. gekeurd ant- 
woord. op elk.„ dezer „vragen, „zal, worden toegewezen de. gouden 
Eerepenning, van shet dnstituut;,ter inwendige waarde van Drie 
Honderd Gulden. _Aan-den Schrijver, wiens. antwoord. hieraan 
het naaste komt «en zulks waardig wordt geoordeeld, zalde 


\ 


40 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


Klasse de uitgave van zijn werk in hare Gedenkschriften aanbié- 
den, met bijvoeging van zijnen naam, indien hij zich verkiest te 
openbaren, ‘en voorts aan hem “een hotidijn genden dien- 
aangaande verleenen. nan! 

Het staat een’ ieder vrij, naar ed elden prijs te dikt. 
behalve de Leden van de Derde Klasse van het Instituut. » De 
buitenlandsche Geassocieerden ende Leknamelk der Kap 
zijn in deze uitsluiting niet. begrepen. | nr 23 

De stukken, dienaar den prijs dingen, zullen inde Latijnsche, 
Nederduitsche, Fransche, Engelsche of Hoogduitsche taal, met 
de algemeene Italiaansche letter, moeten geschreven, en aan den 
vasten Secretaris van de Derde Klasse, ‘vrachtvrij, bezorgd zijn, 
vóór den Eersten Januarij van het jaar 1847. ” 

De in te zenden stukken moeten met eene andere hand, dan 
die van den Auteur, geschreven zijn, zonder naam; maar de 
naam, qualiteit en woonplaats van den Auteur zullen gesteld moe- 
ten zijn in een afzonderlijk verzegeld papier, tot opschrift dra- 
gende dezelfde spreuk, of hetzelfde kennelijk merkteeken, waâr= 
door de Verhandeling, waartoe het behoort, onderscheiden is. 

De toewijzing van den prijs zal plegtig worden aangekondigd 
in de Openbare Vergadering vande Derde Klasse, die gehouden 
_ zal worden in den loop des jaars 1847, en voorts bekend ge- 
maakt in de binnen- en buitenlandsche Tijdschriften, waarin 
deze uitschrijving geplaatst of vermeld wordt. 

De bekroonde Verhandeling blijft het eigendom van de Derde 
Klasse. Het zal den Schrijver niet vrijstaan, van dezelve op 
eenigerhande wijze door den druk gebruik te maken, ten zij de 
Klasse daartoe hare toestemming geve. 

De niet bekroonde Verhandelingen zullen, op begeerte der In- 
zenders, tevens met de gesloten naambrief jes, aan zoodanigen per- 
soon. of adres terug gezonden worden, als zij zullen verkiezen, mits 
dit, zonder eenige kosten der Klasse, binnen een jaar na de uitwij- 
zing begeerd, en dit adres opgegeven worde; doch zal het ver- 
zoek om teruggave moeten vergezeld gaan van behoorlijk bewijs 


van regt op het stuk, enz. 
Vervolg en Slot hierna.) 


dn 


taart 


vito BERSTE KLASSE. 


j Over het Essaay, op, den natten weg, van. Kwikzilver- 
houdende Zilver-Alliages. 


A. VAN BEEK. 


ee 


Toen cay-russac, in den jare 1832, door de uitgaaf van zijn 
Werk,-getiteld : »Znstruction sur Pessai des matières d'A rgent, 
»par la voie humide,” eene verbeterde handelwijze bekend 
maakte, om het zilvergehalte van Zilwer-Alliages, door proef- 
nemingen ‚op den natten weg, te bepalen, had men teregt 
mogen verwachten, dat zijne Methode, overal aangenomen, de 
tot op dien tijd algemeen gebruikelijke en door ouderdom als het 
ware gewettigde kupellering, waarvan het gebrekkige en onzekere 
overtuigend gebleken was, zoude hebben verdrongen. Dit ge- 
schiedde echter niet. Gehechtheid aan de oude en vooroordeel 
tegen de nieuwe Methode, bij gebrek eener genoegzaam alge- 
meen verspreide. kennis der gronden van Scheikunde, waarop 
dezelve rust, schijnen zich hier tegen in den weg gesteld te heb- 
ben. Het is, voor zoo verre mij bekend is, tot nog toe alleen 
in Frankrijk, bij de Munt, en aan eenige der voornaamste Kan- 
toren van Waarborg, in het Koningrijk van Sardinië, bij het 
Duitsche Miünzverein en aan onze Rijks Munt te Utrecht, dat de 
„ essaayproeven, langs den natten weg, voor Zilver-Alliages, een 
wettig gezag verkregen hebben. 

Toen ìk, voor eenigen tijd, in eene belangrijke betrekking 


42 EERSTE KLASSE. 


aan ’s Rijks Munt geplaatst werd, achtte ik het van mijnen pligt, 
mij met deze zaken naauwkeuriger bekend te maken, en door 
proefnemingen, de nieuwe Methode, zoo wel wat de naauwkeu- 
righeid en de zekerheid der uitkomsten, als wat derzelver prakti- 
sche uitvoerbaarheid”betreft, naauwkeurig met de oude Methode 
te vergelijken , om hierdoor de vraag te kunnen beantwoorden, of 
en in hoe verre de essaay proef voor het Zilver, op den natten weg, 
naar den tegenwoordigen staat der Wetenschappen, di onze Kan- 
toren van Waarborg, zoo heki an pg oi Munt, behoorde in- 
gevoerd te worden. - Ee alde 

Ik ontwaarde hierbij, tot mijn groot genoegen, dat de essaay- 
proef, op den natten weg, door cAy-russac beschreven, van allen 
nutteloozen omslag bevrijd, aan, onze Rijks Munt, door den 
uitmuntenden Scheikundige van serren, thans Essayeur bij het 
Hoofdbestuur, tot de grootstmogelijke eenvoudigheid was terug- 
gebragt, waardoor deze Methode, die, zoo als zij door cav- 
Lussac is beschreven „ovfij omslagtig: schijnt, wat- spoed: «en-gemak 
betreft, behoudens alle zekerheid in «de inamstdehp vr 
taan: meer te -wenschen schijnt over. te laten. | 

‚Nog “voor «de uitgaaf van het Werk van cay-Lussac had de 
Heer: van serreN zich reeds hier „mede bezig, gehouden >— de 
ivoering der: Essaay proef, langs den natten weg, bij ’s-Rijks- Munt 
te! Utrecht ‚geschiedde in 1839, toen» onze tegenwoordige Munt- 
meester , «de verdienstelijke Heer rp; a. G. POELMAN, ‚die-zich steeds 
beijvert, om op/dehoogte van zijn vak,te blijven, hog Inspec- 
teuroEssayeur-Generaal was } deze. Methode wordt sedert dien 
tijd “bestendig gevolgd ‚> onder het. toezigt van onzen. tegénwoor- 
digen” zoo: ijverigen als: wand A reerd 
Des! ast VROLIKG 20 « oe eden Orlos 

“Menigvuldige verfelijkokde proeven, met Sori hesiechdì Zilver- 
Alliages,- door ‘verschillende bekwame .Essayeurs, bij /kapellering, 
en door. ons, aan het Läboratorium-der- Munt, op den ratten weg 
genomen, ‘hebben mij de- volledigste:overtuiging geschonken, dat 
men. zich door. laatstgenoemde Methode ‚tot op-minder dan 4-dui- 
zendste van het Zilvergehalte kan verzekeren. en’ dat -men. daarbij 
van alle onzekerheid: en van de menigvuldige oorzaken ‘van dwa- 


Over het Essaay,sopden natten weg. 43 


ling, welke-de kupelleermethode- altijd-blijven aankleven,- geheel 
bevrijd is: Ik'vónd daarbij ten volle bevestigd, hetgeen de ‘onder= 
vinding, “reeds aam anderen” geleerd had, dat” de‘ kupelproef’, 
zelfs in handen der bekwaamste Essayeurs, steeds onzekere ‘en 
zeer „uiteenloopenide resultaten oplevert, die mente vergeefs door 
de waren A heeft. warn in: tras vind 
te-brengen:; plop 

Na “mijvan- te oortielijkheit der nieuwe Mnstrede) voor 
Aaliagesi die: álleen uit “Ziler en Koper zijn zämengestéld , op 
deze wijze „ overtuigd te hebben „ hielden wij ons met het-onder- 
zoek onledig vän den invloed welke-andere Metalen, die soms in 
Zilver=Alliages “voorkomen, op de -naauwkeurigheid der. uitkom= 
sten van het Essaaij, op den natten weg, konden uitoefenen. Eene 
groote “redks „vergelijkende proeven, met Synthetische» Alliages, 
inhet: -werk gesteld, deden -onsook hier ‘bij weldra: de. meerdere 
voortreffelijkheid: der nieuwe Methode boven de oude kennen. 

Goud, Platina, Palladium, Tin noch Lood hadden geen na= 
deeligerí invloed. op de Essaayproevenlangs den natten weg, welke 
steeds naauwkeurig de hoeveelheid’-van ‘het-aanwezige Zilver in 
het Alliageblèven’aanwijzen, “terwijl bijkupellering, de drie 
eerstgenoemde Metalen, met eene zekere “hoeveelheid Koper in 
het zoogenaamd Zilverbroodje (dat‘dien naam geenszins verdient) 
overblijvende, -de bepaling van veil bijv stebds onnaauw- 
keurig maakten. Ne 

Een enkel metaal, hét Koikziljers iknes evenwel voor d 
paid | pgs den zepen geel reine vin schaand 
ten. zen der » endans van.» hen Zilvereste: en van andere 
Zilverhoudende zelfstandigheden, in meerdere of niindere hoe- 
_ veelheid „ kan-worden aangetroffen ‚heeft -de eigenschap, om on- 
der den invloed-van-het Zilver, waarmede het verbonden is, te 
gelijk miet hetzelve, door -Chlorsodium-geprecipiteerd te wor- 
den ‚waardoor “derhalve, wanneer „men. erniet op ‘bedacht is, 
het Zilvergehalte van een Kwikzilver-houdend-Zilver-Alliage 
steeds te hoog zal geschat worden, terwijl dit metaal, daaren- 
tegen, bij de kupellering verdampende, geen den minsten in- 


9 Oct. 1843. 


44 EERSTE KLASSE. 


vloed op de uitkomsten eener vuurproef kan uitoefenen, ten zij 


‚ het te beproeven Zilver-Alliage van zeer hoog gehalte is. 


Crauper had wel reeds de mindere kleursverandering , welke 
eene gelijktijdige nederploffing van Chlorzilver en Chlorkwik, 
onder invloed van het licht, vertoont, als een kenmerk opgege- 
ven , ‘waardoor. men de aanwezigheid van Kwikzilver in eenig 
Zilver-Alliage konde ontdekken ft, doch een naauwkeurig onder= 
zoek dezer zaak, vooral met het bepaald oogmerk ingesteld, om 
te. beslissen, of zich dit middel gemakkelijk praktisch liet aan- 
wenden , en vooral ook, of het mogelijk ware, langs dezen weg , 
de hoeveelheid van het aanwezige Kwikzilver in het Alliage 
met eenige naauwkeurigheid te bepalen, kwam ons hoogstbelang- 
rijk voor. 

Dit onderzoek heeft tot verschillende proeven aanleiding gege- 
ven, waarvan de uitkomsten de nieuwe methode van cAv-Lussac, 
ook in dit schijnbaar moeijelijk punt, zegevierend hebben doen 
uitkomen. 

Vooreerst, werden in twee stopfleschjes, N°. 1 en 2, afge- 
wogen en in Salpeterzuur opgelost: 

in N°, 1, 945milligr. scheikundig zuiver Zilver. 

in » 2, 9A45wer. » » » 

Simgr. Kwikzilver, 
de proef op den natten weg, op de gebruikelijke jen genomen, 
gaf voor het Zilvergehalte van 
Ne. 2. 9503". dus te hoog 55’. 

de oplossing van het Kaibing inge, werd, 
na bijvoeging der normale Zoutsolutie, moeijelijk helder en moest 
veel langer geschud worden dan de oplossing van het zuiver Zil- 
ver in N°. 1 

Dadelijk na den afloop der proeven, werd het zuiver Chloor- 
zilver van N°. 1 en het mengsel van Chloorzilver en Chloorkwik 
van N°. 2, in de fleschjes, waarin het zich gevormd had, ge- 
lijkelijk aan het daglicht blootgesteld, zijnde dezelve, gedurende 


1 Men zie L'art de !'Essayeur, par Mm. cuauper, Paris 1855, de twee laatste 
bladzijden. 


Over het Essaay, op den natten weg. 45 


de proefnemingen, zorgvuldig voor den invloed van het licht be- 
waard gebleven. Nu vertoonde zich het volgende opmerkelijk 
verschijnsel : 

Het zuiver Chloorzilver in N°. 1 verloor al dadelijk zijne witte 
kleur en verkreeg spoedig eene sterke violette tint. 

‘ Het mengsel van Ghloorzilver en Chloorkwik in N°. 2, daar- 
entegen bleef, in denzelfden tijd, zijne helder witte kleur bijna 
onveranderd behouden. 

Na verloop van 24 uren, had het bezinksel in N°, 1 reeds 
eene donker-paarsche kleur aangenomen, terwijl dat in N°. 2 
zich nog slechts ligtblaauw vertoonde. 

Het weder "was, bij deze proef, doorgaans betrokken en re- 
genachtig. 

Vijf stopfleschjes werden van 1 tot 5 genummerd en in elk 12 oct. 1843. - 
derzelve naauwkeurig ingewogen 945mgr. scheikundig zuiver Zil- 
ver. Het fleschje N°, 1 lieterr wij onveranderd, doch in de op- 
volgende nummers werden de opklimmende hoeveelheden van 
1, Fo, Hen 1mer. Kwikzilver bijgevoegd. 

Ten einde deze bijvoeging van Kwik, in zulke geringe hoe- 
veelheden , naauwkeurig te kunnen doen, werden eerst 5mgr 
Kwik in Salpeterzuur opgelost, met gedisteleerd water tot 5 
grammes, in eene gëeikte pipette verdund, welk vocht eene 
hoeveelheid uitmaakte van nagenoeg 100 druppels, zoo dat 20 
druppels dezer oplossing nagenoeg 1mgr- Kwik moesten bevatten. 

Van deze oplossing nu werden. gevoegd : 

bij N°. 2, 5 druppels. 


mik » 
wb ijd Bir bon 
rp 0480: „00 


waardoor dus de Synthetische Alliages in de vijf fleschjes, waren 
als volgt: 


Ne, 1, 945mer. Zilver. 

» 2, 945 » » ot £ mgr. Kwik. 
» 3, 945 » nok OD p 

» 4, 945 » worde gon p 

» 5, 945 » » +1 » » 


46 os EERSTE) KLASSE, … 5 0 


De essaayproeven, langs den -natten weg; op. de gewone wijze 
genomen; leverden. de- navòlgende. resultaten. op, voor. het Zil 


vergebalte: rijk 
beiNeoligorOUD A. sei vordisvaoldD series: 1 
"2, 0O4DLe vriend inven sledes 
» 3, 945} iets deliaal.; 
nbs 945} wah ste à 
» 5, 946. 


Waaruit” het dus ten duidelijkste bleek, dat het Kmikzilver, te 
gelijk met het Zilver, door de, Chlorsodium geprecipiteerd, wer= 
kelijk tot valsche besluiten zoude: kunnen leiden ‚komende: dé‚te 
hooge bepaling: van het Zilvergehalte, bij deze reza overeen 
met de hoeveelheden bijgevoegde Kwik. 

‘Zoodra evenwel de fleschjes, welke tot hiertoe zoò nin miöge- 
lijk voor den ‘invloed: van hét licht waren bewaardgebleven, 
onder gelijke omstandigheden, aam het daglicht, bij- eene betrok- 
kene lucht, werden blootgesteld, deed. de zeer- verschillende. kleu- 
ring der aanvankelijk witte, bezinksels, in de vijf. fleschjes, de 
aanwezigheid niet alleen, maar zelfs de trapsgewijze toenemende 
hoeveelheden » van‘ bijgevoegde. Kwik, in de fleschjes. van N°. 2 
tot 4 genummerd , ten duidelijkste kennen. 

„Binnen“ het “tijdsverloop. van 4 uur, vertoonden. de maen 
vân ‚N°, 1 tot 5-zeer fraaije regelmatig -afdalende paarsche tinten, 
die lang bleven ‘aanhouden „ zoodat, na verloop: van na uren, 
het verschil in kleur ‘tusschen het “bezinksel in ‚N° 1 (zonder 
Kwik) en dat in N°5 (met-1mgr. Kwik) nog zeer duidelijk zigt- 
baar was. _ 

16 Oct. 1843. Op dezelfde wijze werden gelijke hoeveelheden van 945mer, 
scheikundig zuiver Zilver, in“ vijf verschillende fleschjes, van 1 
tot 5 genummerd, ingewogen, én “in-de: nummers 2 tot 5! bijge- 
voegd de opklimmende hoeveelheden van 1}, 2, 2} en 3msr. Kwik. 
Om hier toe te geraken, werden. 10ugre Kwik in Salpeterzuur 

opgelost met gedisteleerd water «tot 5 gr. verdund-in eene ge- 

eikte pipette gedaan, inhoudende nagenoeg 100. druppels, zoodat 
elk tiental druppels van dit-vocht konde gerekend. worden 1mgr- 
Kwik te bevatten. | 


Over het Essaay y ap den natten weg. _ A7 


Nah deze vergoe a rear igevodgds: 020 olur 
| err bin „bij Ne, i$A ‚15- reke Hed Lat h tag lo 
» 3, 20 D. us bioteogronrer zagstl 
rlighive Zerez rn BOE iwierliN „utQ „IA 
« er boorde ope Dr BOG « (GkQ c 
Zijnde dus de Synthetische . Alinee, im de vijf: getschillende 
SEN als volgt: — _« «0 « «BR Aa 


Ne, d,: 945 mgr Zilver: « ERR 
q » @,S 45 pe pe Gd-1L mgr. Kwilälver 
« » B, 945 De pa ot a » ck ,„S 
« » «4, 945 »p HIL @ «OQ B 4 
oxiber-edilob eg 945: :/ tee A ad onsv amtigsovid ob 
de proef, naar gewoonte, Pro er matten: 'weg, in „het werk 
gesteld, “gaf ‚voor het ere der senga de ais 


werden OHAIN OF ve NE b hars q 
wee kgaiezolge woor N94: „iDAE*, os pee dst 
» a 946% Pae 190 
wb ui3.svn As ii, 
voumiee4gle 047 àl 8. za 
eijdoeolt tm dh, n19BkBir , Looosiginsrgen enw nomodlor 


Zijnde dus. han gehaltebepalingen widen airs en: y wagenoag 
om het geheele, bedrag-der- bijgevoegde Kwik’ te: hoog. „” 
„Poen evenwel de vijf fleschjes, ma gedurende de proefneming; 
zóo veel: mogelijk, voorhet licht ‘bewaard;te zijn. gebleven „ éens: 
‚_klaps- gelijktijdig:-en+ onder gelijke omstandighéden, in. het vollé 
daglicht „wórden ‘geplaatst „bij: eene heldere: lucht „ vertoonden, 
reeds: ma verloop vaneên-4 uurs „de bezinksels in de, verschillende 
fleschijds ‘zeer. fraaijë warns ‘regelmatige rfhoiehde tinten, ‘yân 
donker päarsch i im Ne, 1, totcbijna wit in :NBoBoorooss ola 

—Nasverloop- van B arden, was! de afneming-der dn van zeer 
donker paarsch/ in: Be. b tot: en grijs! är ea 5 dog zeer 
zigehagro se Aen A sobordloersod- 10! 

Om te mre of de: me van. Kondiià in, Kwik 28 Dec. 1843. 
zilver-houdende. Zilver-Alliages „ook soms-eenige verandering , 
in dit verschijnsel „mogt teweeg: brengen (hetgeen. wij, te mdod- 
zakelijker ‘achteden ‚omdat orize Zilveren Muntspeciën, van ge 


° 


48 EERSTE KLASSE. 


halte 945%, steeds met Koper worden geällieerd), werden de na- 
volgende Synthetische Koper- en K-wikzilverhoudende-Zilver-Al- 
liages zamengesteld : 

N°. Ì, 945mer. Zilver + SSmgr. Koper + Amgr. Kwikzilver. 


» 2, 945 » » + 55 » mee Ee! » 
» 3, 945 » nt 55 » mene Fo» » 
» 4, 945 » » Je 55 » > 1» » 
» 5, 945 » » + 5 » pod 15 » » 
» 6, 945 » » + 55 » pe 2D D) 
» 7, 945 » » 55 » pe ok Mn _» 
» 8, 945 » » 55 » pe cr Boem » 


de bijvoeging van het Kwikzilver geschiedde, op gelijke wijze als 
bij de vorige proefnemingen, doch nu door 20mgr. Kwik in Sal- 
peterzuur opgelost, in eene gëeïkte pipette, met gedisteleerd 
water, tot op 20 gr. te verdunnen, te zamen nagenoeg” 400 
druppels uitmakende, zoodat 20 druppels dezer oplossing 1mer- 
Kwik representeerden. 

Na dat al het Zilver en Kwikzilver, in deze verschillende Al- 
liages voorhanden, door de normale solutie van Chlorsodium 
volkomen was geprecipiteerd, werden de acht fleschjes weder ge- 
lijktjdig aan het licht blootgesteld, bij eene betrokkene lucht. 

Na verloop van 4 à } uur, was de regelmatige afneming der 
paarsche tinten, van N°, 8 tot N°, 1, duidelijk zigtbaar , alleen 
bij N°. 3 en N° 4 scheen dezelve minder duidelijk te zijn. In 
het algemeen merkten wij op, dat het kleursverschil tusschen de 
vier eerste nummers minder duidelijk was dan tusschen de wier 
laatste, hetgeen zich gereedelijk liet verklaren door de omstan- 
digheid, dat, bij de wier eerste nummers, het verschil der bij- 
gevoegde hoeveelheden Kwik slechts 4mgr…, bij de wier laatste 
nummers daarentegen, ;msr. bedroeg, doch in allen gevalle, was 
het onderscheid der kleursverandering, tusschen de verschillende 
nummers, bij $mer. verschil der hoeveelheden Kwikzilver, op de 
allerduidelijkste wijze waar te nemen. | 

Door deze proeven, is het mij op de overtuigendste wijze ge- 
bleken, dat men, bij het essaay , op den natten weg, van Kwik- 
houdende-Zilver-Alliages miet alleen, maar ook even zoo goed 


le) 


Over het Essaay, op den natten weg. 49 
hid 


van Koper- en Kwikhoudende Zilver-.Alliages, bij behoorlijke op- 
lettendheid „ zelfs 4-duizendste Kowikzilver kan ontdekken en dat 
de aanwezigheid van. dit. metaal, ook in geringe hoeveelheden, 
ineen Zilder-Alliage derhalve, bij zulke proeven, den opletten- 
den waarnemer tot geene verkeerde besluiten, ten aanzien der 
bepaling van het-Zilwergehalte ‚zal kunnen leiden. 

De hoogsteenvoudige en tevens zeer doelmatige handelwijze, 
welke men aan ‘skijks Munt te Utrecht volgt, bij de essaay- 
proeven van het- Zilver, langs den natten weg, geeft, als van 
zelve, het middel. aan de hand, om zich, in dit opzigt, voor dwa- 
ling te behoeden. 

Bij elke. reeks van proeven namelijk. wordt ‘steeds eene be- 
paalde hoeveelheid scheikundig zuiver Zilver in,Salpeterzuur op- 
gelost, ten einde de normale Zoutsolutie, welke men gebruiken 
moet, te beproeven en naauwkeurig op het gehalte te brengen, 
waardoor men. dan ook tevens van alle correctie, wegens veran- 
derde temperatuur, ontslagen is. 

Wanneer men nu, onmiddellijk na den afloop der essaay proe- 
ven, welke steeds in zwarte blikken busjes, ter vermijding van den 
invloed van het licht, geplaatst worden, het fleschje met de oplos- 
sing van scheikundig zuiver Zilver, waarin zich, door-de bij- 
voeging van Chloorsodium, alleen zuiver Chloorzilver. geprecipi- 
teerd heeft „ onder gelijke omstandigheden met de andere fleschjes, 
welke de bezinksels der onderzochte Alliages bevatten, aan het 
daglicht blootstelt, zal men, reeds binnen den tijd van een half 
uur kunnen: ontdekken, of er zich in de eene of andere der 
onderzochte Zilver-Alliages ook eenig Kwikzilver bevonden heeft, 
al bedroeg de hoeveelheid van dit metaal slechts £ of 4 duizend- 
„ste, zal dit dadelijk, door eene mindere Kleursverandering, onder 
invloed van het licht, ten duidelijkste blijken. 

Heeft men nu, op deze wijze, sporen van Kwik in het Alliage 
ontdekt, zoo kan men de hoeveelheid van dit metaal vrij naauw- 
keurig bepalen, zonder daartoe eene verdere omslagtige schei 
kundige analysis in het werk. te stellen, door de zamenstelling 
van eenige weinige synthetische Alliages, waar bij, op de beschre- 
vene wijze, opklimmende hoeveelheden Kwikzilger gevoegd zijn. 

4 


50 EERSTE KLASSE. 
kad 


Door vergelijking der kleursverandering, welke’ de verschil 
lende bezinksels, onder invloed van het licht, in gelijke tijden 
en onder gelijke omstandigheden, ondergaan, zal-deze bepaling, 
met eenige oefening, vrij naauwkeurig, althans -zeker tot op 4 
duizendste na, kunnen geschieden; ja, een geoefend oog zal, in 
de meeste gevallen, zelfs zonder zamenstelling ‘der synthetische 
Alliages, met genoegzame naauwkeurigheid kunnen beslissen. 

Hoezeer het Chioorkwikzilver, zoo als bekend is,-niet dan zeer 
langzaam door het licht gekleurd: wordt, terwijl -dit bij het 
Chloorzilver. bijna oogenblikkelijk „geschiedt, zoo’ doet echter ‘de 
zeer geringe hoeveelheid Chloorkwik, die wij zien, dat in staat 
is, eene betrekkelijk groote hoeveelheid Chloorzilver deze eigen- 
schap te ontnemen, alle denkbeeld vervallen, dat hier eene bloot 
mechanische - vermenging der Chlorureten de oorzaak van het 
verschijnsel zoude zijn, maar doet, mijns inziens, veeleer op 
eene onderlinge scheikundige werking dezer beide zelfstandighe- 
den denken. je Marte 

Wij vonden het niet onbelangrijk te onderzoeken, of. die 
zelfde werking ook zoude plaats hebben, wanneer de beide 
Chloorbezinksels, elk afzonderlijk gevormd, naderhand bij elkan- 
“der gevoegd werden. Tov dat einde vergeleken wij, in dit opzigt, 
het Chloorbezinksel, van 945msr. Zilver en 3mgr. Kwik gevormd, 
in eene Salpeterzure oplossing der beide vereenigde metalen, met 
eene vermenging van het Chloorzilver van 945msr. Zilver en het 
Chloorkwik van 3mer- Kwik, elk in afzonderlijke Salpeterzure op- 
lossingen dier metalen geprecipiteerd, en stelden: daarnaast het 
zuivere Chloorzilver van 945mgr. Zilver, zonder Kwik, onder ge- 
lijke omstandigheden, aan het daglicht bloot. 

Het bleek al spoedig, dat het genoemde verschijnsel werkelijk 
veel sterker plaats had bij de Chloorzilver= en. Chloorkwikbezinksels, 
die zich: in: dezelfde oplossing hadden gevormd, dan bij die, 
welke, in afzonderlijke oplossingen ontstaan, naderhand. bij el- 
kander waren gevoegd, hoe zeer het toch zelfs bij deze laatsten 
altijd nog zoo sterk ‘was, dat men het redelijkerwijze: door: eene 
bloot mechanische vermenging niet konde verklaren. 

Als een kenteeken van het aanwezen van Kwik in Zilver-Âl- 


Over het Essaay, op den natten weg. öl 


liages, is mede opgegeven de meerdere moeijelijkheid, die men 
ondervindt om de oplossingen dier Alliages in Salpeterzuur, na 
dezelve met Chloorsodium behandeld te hebben, door schudding, 
tot volkomene helderheid te brengen. Het is ons evenwel, bij 
herhaalde ondervinding, gebleken, dat dit kenteeken bij geringe 
hoeveelheden Kwik niet aanwendbaar is, en dat er vrij aanzien- 
lijke hoeveelheden van dit metaal in een Ziler-dlliage moeten 
aanwezig zijn, om dit verschijnsel duidelijk te doen uitkomen. 


Utrecht, 16 Oct. 1844. 


Sn 


DERDE KLASSE. 


menen nne 


Over het Fragment van LONGINUS, door RUUNKENIus bij 


APSINES ontdekt. 


iN DOOR 


M:.. J.. BAKE. 


Tot het jaar 1816 was mij omtrent het Fragment van zLonci- 
NUs, dat ruankenius midden in Arsies zou ontdekt hebben, niet 
anders bekend, dan hetgeen wvyrrenpacn daarover medegedeeld 
had in de Vita runnkenu. Het bleek later uit eene en andere 
onnaauwkeurigheid, dat wyrreneacu het wel uit den mond van 
RUHNKENIUS had, maar dat hij er zich verder nimmer om bekreund 
had; iets dat hem volstrekt niet euvel te duiden is, uit hoofde 
der zeer uitgestrekte philologische ondernemingen, waaraan hij 
zijn leven gewijd had. Intusschen was door dat verhaal de 
nieuwsgierigheid bij meer dan eenen gaande gemaakt; men 
wenschte er meer van te weten, en men wendde zich in de 
eerste plaats tot het Journal des Savans, omdat wyrrensAcn 
verteld had, dat ruankenmvs van zijne ontdekking en van zijn 
voornemen daarmede eene aankondiging had doen plaatsen in 
het Diarium Eruditorum Gallicum. Te vergeefsch! men vond 
niets, In den zomer van dat jaar 1816 bezocht de Heer cAisrorp 
Leiden, en toefde daar vier maanden lang. Hoe veel ik aan den 
dagelijkschen omgang met hem te danken heb, is elders door 
mij erkend. Toen wij op dit onderwerp kwamen, en het Jour- 
nal des Savans antwoord schuldig bleef, herinnerde hij zich, 
dat er in dien tijd ook hier te lande een periodiek geschrift, in 
het Fransch, verscheen. Wij gingen daarop naar het welvoor- 


Te EET 


, 


t 
Over een Fragment van Longinus. 53 


ziene en-belangrijke magazijn vande HH. rucmrmans, en vonden 
daar eindelijk de Bibliothèque des Sciences et des Beaux Arts, 
diein den Haag werd gedrukt, en in den jaargang van 1765 
het volgende artikel: | 
» IL y a quelque mois que lisant Apsinks, Rhéteur Grec, qui se 
trouve dans” la collection qu’Alde Manuce a donnée de plusieurs 
autres ouvrages de cette espèce, je fus surpris de voir le style 
changer tout d'un coup au milieu du livre. J'y-reconnus non 
seulement la marche de zonen, mais plusieurs expressions qui lui 
sont particulières. _Continuant ma lecture je tombai sur un assez 
long passage, “que je me souvins d'avoir lu dans le Scholiaste 
A'mermoekye, et dans le Commentaire non encore publié que 
JEAN SICELIOTE à fait sur ce même mermoebne.. Ce passage y 
est cité non sous le nom d'arsinks, mais sous celui de zonain, 
et tiré du livre qui a pour titre: Aoyylve vézvn Ónrogun. Voilà 
done un ouvrage de zonein, que nous venons de recouvrer, et 
que tout le monde croyait perdu. Il existe en entier à l'excep- 
tion du premier Chapitre de !Invention, où il parait manquer 
quelque chose. L'ouvrage est digne de zona, et n'est point in- 
férieur à son admirable traité sur le Sublime. Jignore par quel 
hazard ce livre a été inséré au milieu d'un ouvrage d’arsinÈs. Il 
y aapparence qu'ils se sont trouvés réunis dans un même volume, 
et que le relieur, qui devoit le placer avant ou après le livre d'ar- 
sinks, Ta placé au milieu. Cette erreur a passé dans les autres 
MSS. et dans l'édition d'Alde. Malheureusement cet ouvrage a 
été fort corrompu par les copistes. Il y a même par-ci par-là 
des lacunes indiquées par Alde; mais je me flatte que les MSS. 
d'Italie et de France que je fais consulter y suppléeront. J'en ai 
déja rempli-quelques unes, au moyen des Variantes que j'ai tirées 
de la. Bibliothèque-de Wolfenbutel. «Je me propose de publier 
cet ouvrage “au plutôt, collationné avec plusieurs MSS. , corrigé, 

et avec mes remarques et une traduction Latine.” 
(Bibliothèque des Sciences et des Beaux Arts, 

Tom. XXIV, p. 273 sq. 

Alles wat tot verklaring” van dit artikel strekt, zal ik later ge- 
legenheid hebben om te zeggen. Waarom de ontdekking er van 


54 DERDE KLASSE. 


niet dadelijk, ‘hetzij door den-Heer caisrorp, hetzij door mij, 
bekend is gemaakt, weet ik-mij niet juist te herinneren. „Dit 
weet ik, dat mijn hooggeachte vriend toen geheel în zijne voor- 
bereidende: studiën voor eene nieuwe uitgave van surpas (die wij 
nu reeds sedert eenige jaren bezitten), en van het Etymologicum 
Magnum, (die op dit oogenblik te Oxford gedrukt wordt), ver= 
diept was; terwijl ik zelf al mijm-tijd moest schenken. aan het 
voortzetten van die- studiën, die slechts even begonnen, en in 
lang niet voltooid waren; en zeker werd geen van ons beiden 
gejaagd door dien prikkel, aan welken wij sedert jaren die over- 
ladende massa ‘van periodieke geschriften te danken hebben. 
Later eerst werd. mij de Leipziger uitgave van LONGINUS 71. d. 
bekend, eene uitgave die eigenlijk ondernomen en bezorgd. werd 
door den verdienstelijken Boekhandelaar weierr (door wien dan 
ook ‘het boek is opgedragen aan. past), terwijl de geleerde arbeid 
door ». weiske werd geleverd. Deze verhaalt in de Voorrede 
(geschreven in het begin van 1809), hoe veel zorg en arbeid: hem 
het Fragment gekost. had, dat RuaNKENWwSs meende ontdekt te heb- 
ben. Eerst had hij, op de aanduiding in de ita RunnKenu, 
het Journal des. Savans, voornamelijk van 1763 tot 1766, laten 
doorzoeken; doch vruchteloos. Daarna had hij zich in Januarij 
1808 met een beleefden brief tot wyrrenBacu gewend, om raad 
en hulp, al ware het slechts met de opgave van de grenzen, 
binnen welke, naar ruaNkenms oordeel, het Fragment zou be- 
sloten zijn. Hij ontving geen antwoord. Daar hij er evenwel, 
zoo het schijnt, iets van wilde maken, nam hij zijn toevlugt tot 
de Citaten van: rumskenms. Deze, namelijk, had. Arsines eenige 
malen, en in zijne aanteekeningen op LONeinus, in de uitgave 
van roup (1777), en in de tweede uitgave van het rrmamr Lezi- 
cón, aangehaald onder den naam van zoneint zêyva diproguuj: en 
hier uit maakte weiske, bij.gissing, op, welk stuk in de Al- 
dijnsche uitgave der Rhetores Graeci, door runnkenws als aan 
LONGINus toebehoorende zou beschouwd zijn. Ondertusschen, ver- 
haalt hij verder, had ‘pasr (die te Parijs was) ten zijnen behoeve 
aan wyrreNBacu geschreven. ‚Nu kwam er antwoord, in Fe- 
bruarij 1808; dat hij niet met zekerheid het Journal kon opge- 


Over een Fragment van Longinus. 55 


ven ‚maar „vermoedde „ dat het of de Bibliothèque des. Sciences, 
ofhet Journal des Savans was,-in het jaar 1766 of een weinig 
vroeger; dat-de plaats van „Apsines, door RUHNKENIUS VOOr LON» 
amvs gehouden, stond bij Aldus-van p: 709 zregì êAéov (WYTTEN- 
nacu heeft zeker niet geschreven megì êléovg, zoo als weiske liet 
drukken) tot p.-720.7. oöx 2p' sjuiv: — dat hij-in de papieren 
van RUHNKENIUS niets tot bewijs vond, en zoo goed als niets aan 
geteekend; dat het verspreide -blaadjes- waren „ even ‘als Sibyllina 
folia, waaruit niet dan met radenven na langen tijd: een zin op 
te maken was; waneer dat alles het zijne was, dat hij er dan 
nog „moeijelijk: zou kunnen uitkomen; maar dat het-aan de pu- 
blieke Bibliotheek toebehoorde, „en zonder verlof van Curatoren 
niet mogt worden uitgegeven; terwijl alles van dien aard, vooral 
wat “van” RUHNKENIUS „afkomstig „was, voor geleerden. bewaard. 
bleef, die te ueiden. zelf er-iets’van mogten willen uitgeven; 
maar dat hij -desniettemin, wat-in.zijn vermogen was, zou toe- 
brengen tot,-die uitgave van. LÓNGiNus, welke door gasr onder 
steund werd. Van die hulp. (dit zij-in het voorbijgaan gezegd) 
isvevenwel miets gekomen, ende ‘Leipziger uitgave prijkt wel 
met. kostbare aanteekeningen van rasr en van -BOISSONNADE, maar 
van WYTTENBACH is er niets in te vinden. | | 
„Ik heb de handelwijze van wyrrersacu weleens hooren ver- 
oordeelen. — Waarom, zegt men, niet op wriske's brief geant- 
woord? Maar. het blijkt uit de dagteekeningen, dat hij bijna 
gelijktijdig den brief van pasr ontving; en het antwoord aan de- 
zen, met wien. -wyrreNBacH persoonlijk bekend en beyriend was, 
kon-zoo. veel ste meer voor beiden gelden, daar beider aanvrage 
voor dezelfde -onderneming geschiedde. Waarom de papieren 
van RUUNKENIUS miet overgezonden? Ik kan thans getuigen, dat 
ve-daar voor. niet, geschikt waren. Eene toevallige omstandig- 
heid maakte er mij, korten’ tijd- nadat de Heer catsrorp mij ver- 
laten had, mede. bekend. « Aan den-hoogst achtingswaardigen 
M‚ TYDEMAN werd de last opgedragen, om van de Handschriften 
van sommige beroemde Geleerden, die in het bezit der Leidsche 
Bibliotheek waren „eene naauwkeurige lijst op te maken, en 
daarbij verzocht de grijze Geleerde mijne hulp. Bij die gelegen 


56 DERDE KLASSE. 


heid zijn de schatten der Gronoviussen door mijne handen gegaan, 
en daarna het weinige, dat er van RUENKENIus was. Het is zeer 
mogelijk dat de- inzage van hetgeen tot het bewuste Fragment 
behoorde, bij mij het eerst de gedachte heeft doen ontstaan , om 
er mij eenmaal mede bezig te houden. Ik vind ten minste in 
mijne correspondentie, in het jaar 1820 met den Heer carsrorp 
gehouden, blijken van een bepaald genomen besluit, dat evenwel 
toen geen dadelijk: gevolg heeft gehad. | 
Korten tijd daarna kwam het 4°° Stuk van -de-Ziterarische 
Analekten van Fr. A. wOLF uit, waarin de door dien beroemden 
Geleerde geschreven Verhandeling voorkwam, De pav. RUENKENI 
celebri quodam reperto litterario. Daaruit leert men, dat kip, 
in The Britannic Critic van 1806 reeds over het vraagpunt ge- 
schreven had, en beweerde, dat de gissing van RunNKENIUS niet 
veel vroeger dan het jaar 1776 gesteld kon worden, in welk jaar 
de beroemde Dissertatie De Vita et Scriptis Lorem in het licht 
kwam. De argumentatie. van den anders niet ongeleerden En- 
gelschman is hier alles behalve logisch, zoo als ‘aan. elkén oplet- 
tenden Lezer zal blijken, en thans onnoodig is om aan te too- 
nen; ik zal volstaan met de-opmerking, dat de ontdekking door 
RUENKENIUS gemaakt is, toen hij de Aketores-Graeci ten behoeve 
van zijnen rurimvs Lupus doorlas, en dat de uitgave van dien 
Latijnschen Rhetor in 1768 plaats had. « Misschien zou Kipp, 
wanneer hij nog leefde, mij tegenwerpen, dat ruunkenius zijne 
ontdekking later, bij eene tweede lezing van de Ahetores, kon 
gemaakt hebben. Ik durf er voor instaan, dat ruankenmus de 
Rhetores niet meer dan ééns gelezen heeft. De twee folianten 
van de toen nog eenige uitgave van Arpus behelzen zeker eene 
groote menigte wetenswaardige zaken, die men nergens anders 
vindt; maar het is eene lectuur, waar men doorheen worstelt, 
en waarbij men dadelijk alles uitperst, wat voor ons eenige blij- 
vende waarde kan hebben. Later verhaalde Kipp, in de Voor- 
rede voor de Opuscula RuAnkeniana (London 1807), dat hij ner- 
gens de’ bewuste aankondiging had kunnen vinden; maar bragt 
nu, als zijn eigen oordeel, tot staving der. gissing, aan eene 
plaats uit een der Commentatoren op nenmocenes. Verder ver- 


Over een Fragment van Longinus. 57 


haalt wour, dat ook porson, na lang zoeken, gewaunhoopt- had 
het Journal te ontdekken. Eindelijk voegt hij er bij, dat nors- 
SONNADE zeer onlangs (hij schreef dit in 1819) het stuk gevonden 
had; deelt het nu mede, en voegt er zijne, jegens RUUNKENIUS 
vooral ‘voor ‘hem zeer onbetamelijke, kwinkslagen bij, over het 
niet vervullen van de toen gedane belofte. ‘Maar zeer teregt 
merkt hij aan, dat daarmede de eigenlijke vraag nog niet be- 
slist is. f 

Die vraag is drieledig: 1°. welke zijn de grenzen door rurn- 
KeNmus aan het Fragment gegeven? 2°. is alles, wat aldus aan 
APSINES ontnomen wordt, van LONciNus alleen, of“ zijn er andere 
Fragmenten mede verbonden? -3°. zoo het van LoNeimus is, of 
het van denzelfden auteur is, aan wien het boekje zr. # wordt 
toegeschreven? … Over elk dezer drie punten zijn reeds verschei- 
dene niet altijd overeenstemmende gevoelens geuit. Weiskr, zoe 
als ik boven vermeld heb, had zich eerst bepaald tot eene gis- 
sing, steunende op de berekening der citaten van RUHNKENUWUS, 
voorkomende in zijne aanteekeningen op Loneius en in de tweede 
uitgave “vanden rimaevs. Hieruit blijkt, dat hij niet zelfde 
zaak onderzocht. Later eerst, uit den brief van wyrrenBacH aan 
pasT, vernemende dat het Fragment, volgens RvaNKENIvs,’ bijna 
12 folio bladzijden bij aLpvs zou beslaan, (in welke opgave wvr- 
rENvaCH evenwel zelf, zoo als ik nader toonen zal, de grenzen 
overschreed), schijnt het dat hij er van geschrikt heeft, en zou 
hij liever zijn Fragment weggelaten hebben, omdat, naar het hem 
voorkwam, zoo al het gansche stuk niet van arsines, maar van 
LONGINuS mogt zijn, het ten minste niet van dien LoNcinus is, 
van wien wij het boekje z. d. hebben. »Welligt, (dus besluit 
»hij) heeft het laatste gedeelte (bij weiske, Fragm. VIIL S 14), 
»dat ook elders aan zoneivs wordt toegeschreven, RUHNKENIUS 
»bewogen, om ook omtrent het overige, dat er mede zamen- 
»hangt, anders te oordeelen, dan de stijl gedoogt; want naar 
»mijn gevoel heeft het volstrekt geene overeenkomst met het 
» boekje #. 4.” | 

Er heerscht in deze geheele beschouwing een opmerkenswaar- 
dig gebrek aan critiek. Wie geeft aan weiske het regt om de 


58 “ DERDE KLASSE 


overlevering (bij wxrrensacu Jit, -RUHNKENIH), die, zoo als uit 
het berigt in de Bibl„-des Sciences blijkt, volkomen met RuuN- 
KENWus eigen „woorden „overeenkwam, voorbij te zien? Daarin 
wordt gezegd , dat Rurnkenmus, in apsines lezende ,-eerst getroffen 
werd door eene verandering van stijl, en later eerst op die zin- 
snede kwam, die bijde Commentatoren op nermoceNes onder den 
naam van LONGINuse vas aangehaald. Of was RunNKENIUS een 
kwakzalver, die aan zijne scherpzinnigheid wilde toegeschreven 
hebben, dat louter. op de overeenkomst met een Gitaat steunde? 
Dit zal ontkend worden door eenieder, die het edele, eenvou- 
dige-karakter. van „den voortreffelijken man in zijne Schriften be- 
studeerd ‘hebben; -men heeft er ‘twyrrensacu’s verzekering volstrekt 
ret toe noodige Of was RUENKENIUS zoo weinig bekend met het 
Grieksch, dat hij een stuk, dat wemelt van Platonische imita- 
tien, niet kon onderscheiden van den mageren stijl van. Apsines en 
van meest alle desoverige Rhetores ? Over het onderscheid tus- 
schen het Fragment en het boekje z. #. behoud ik mij voor ter 
zijner tijd te spreken. Maar weiskr had, met een. weinig zelf- 
kennis, zich ‘onvoorbereid moeten achten, om over die dingen 
mede te sprekend: goe boisd Snobraiaes demo : 4 
„Worr ; ofschoon “uitmuntend in staat om de ii grondig te 
wtashien «miste de Aldijnsche RAetores, en was daardoor 
buiten de gelegenheid om er zijne scherpzinnigheid. aan te be- 
proeven. Hij begreep ook, en niet geheel ten onregte; dat het 
onderzoeken en vergelijken van Handschriften noodig kon zijn. 
Op welken grond hij de zaak toen aan creuzer als t ware over- 
droeg, is mij onbekend. Maar Heidelberg was niet, zoo als hij 
schijnt te denken, de eenige Bibliotheek in Duitschland, welke 
een exemplaar van-de Ald. Rhetores bezat; eenige zeer weinige 
andere worden door warz opgenoemd. De Leidsche Bibliotheek 
bezit twee compleeté exemplaren ,‘een- van welke det van RUHN- 
KENIUS iS. | 
Later (in het jaar 1828) heeft spencer zich over de vraag van 
mi uitgebreidheid van het Fragment verklaard, ten minste over 
het punt waar het werk van apsines zou eindigen, zoodat al het 
volgende van een anderen Schrijver zou zijn. Hij neemt dus 


Over een Fragment. van Longinus. 5e 


(Evvays Teyvär-ps LM) voor zekersaan „ dat het Rhetorisch.Com- 
pendium-van. apsines eindigt met-het, XII" Caput (bij warz) sregì 
Bmdóye: Aan setinaen, die, nóg jong zijnde,-zich-toen aan de 
beantwoording van eene moeijelijke en. veelomvattende Prijsvraag 
vande. Berlijnsche Academie der „Wetenschâppen ‘had. gewijd, 
en aan ‘wiens geleerdheid en: schranderheid met volle regt de 
prijs werdotoegewezen, is het te vergeven, dat hij een-volkomen 
onrijp systema: omtrent ‘het geschilpunt voorstond. ‚Ik -ga dus de- 
zen voorbij, «om. mij. meer- opzettelijk met warz in, te laten. 
_„De- dienst; door -warz aan de geleerde wereld bewezen, is 
niet ten eenen -mâle te versmaden. Voor verre, de meeste Ge- 
leerden waren „de. Rhetores- Gracci, om de groote zeldzaamheid 
vân- exemplaren ontoegankelijk. De nieuwe uitgave, door warz 
bezorgd, en waarvan het 1*° Deel in 1832, het 9“ in 1836 het 
licht zag, voorzag niet alleen-in die behoefte, maar leverde veel 
meer, dam aLpus aanbood. Uit: de: meest beroemde Bibliotheken 
van. het vasteland heeft. warz zeer’ merkwaardige rhetorische 
tractaten ven Scholia „aan. het licht gebragt, en al het reeds ge- 
drukte met de Handschriften vergeleken, terwijl hij zich meer 
dan eens begeeft in «de Historia Literaria. van vele dier latere; 
zoo weinig gekende Ahetores. Niet even zeer kan men; om dit 
alleen op te merken, de wijze roemen, waarop hij, zich van het- 
leveren vande teksten gekweten heeft. Deze dragen de zigt- 
baarste sporén. van overhaasting, daar er zelfs niet voor eene be- 
« hoorlijke en verduidelijkende interpunctie gezorgd is. Maar ook 
de vergelijking der HSS., die hij levert, is niet van verregaande 
nalatigheid vrij te pleiten, zoo men de schuld niet aan onkunde 
in de Palaeographie wil toeschrijven. Het is geen losse beschul 
diging die ik. hier waag; ik.zal, ze „ waar het behoort, met de 
bewijzen staven. Dezelfde overhaasting is waarschijnlijk schuldig 
aan de anders onverklaarbare. vermetelheid ‚waarmede hij het 
vraagstuk over het Fragment behandelt. Hij neemt het gevoelen 
van SPENGEL over, en tracht het op deze manier te bevestigen. »Im- 
» mers ,’zegt hij, »dat het Caput zegì zooowzonoitug niet Lot APSINES 
» behoort; maar van een ander werk, waarvan het begin verloren is, 
„afgebroken is, blijkt uit het begin: dragvpooner Óè zaì neoì noo- 


60 DERDE KLASSE. 


»owonoitas. vl Öl ore mooownonotia dhAayóle nov Öedrhwrager. 
» Die plaats nu zoekt men te vergeefsch bij Arsines; daarentegen 
nis de dvaxepohatwors, welke in dit Caput wijdloopig behandeld 
»wordt, door apsines, op zijne wijze, in het Caput areoì ènthóyov 
» behandeld.” Ik heb het onzinnige van dit beweren vóór eenige 
jaren, kortelijk aangewezen. «Wat volmaakt goed ,„ en allernood- 
zakelijkst zamenhangt in de Aldijnsche editie, en inalle de HSS., 
wordt door warz op eene onverschoonbare wijze van één gerukt. 
Een afzonderlijk Caput zegì srooowsronoitag bestaat er niet; en dit 
en dergelijke opschriften behooren tot de aanteekeningen der Go- 
pisten in margine. Het is onbegrijpelijk dat iemand, die HSS. 
behandeld en gebruikt heeft, zich daardoor laat misleiden. Ver- 
der zal niemand, die Grieksch verstaat, het zoogenaamde begin 
van dat Caput (dvagvgooper) opvatten, als of het beteekende: 
commemorabimus, wij zullen gedenken, spreken van; dat toch 
zou moeten plaats hebben, indien het systema van warz door- 
ging. Apsies spreekt in het Caput megì ènmdóyov van de dre- 
uvnors,en telt de wijzen op, door welke dit kan geschieden; zoo 
ook, zegt hij, did agoowzonoitag, welke ware lezing aan warz 
niet onbekend was, en door rincku wordt erkend, ofschoon deze 
er geen gebruik van maakt om zijn jongen vriend wegens die on- 
vergeeflijke dwaling teregt te wijzen. Dat over de gvaxepakulmors 
zoo wel in het eerste, als in het volgende gedeelte van dat Caput 
gesproken wordt, kan niemand, dan hem die blind is, van het 
spoor brengen. Er is geen twijfel, of dit gansche gedeelte behoort « 
aan apsines. Voor het dàAazo'0t, dat warz misleid heeft, is eene 
zeer bevredigende verklaring, die ik bij gelegenheid zal opgeven. 
Vervolgens ontneemt warz aam APsINES, om ze aan LONGINUS 
te geven, de Capita sregì zv vehudv en negì ddovs. Van het 
eerste zegt hij, dat hetzelfde onderwerp reeds vroeger bij Arsines 
behandeld “was: maar vooral, dat de stijl en manier van be- 
handeling zeer verschillen van die van aArsmes, wegens de 
rijke stofféring met plaatsen uit Dichters en Redenaars, zoo 
als bij roneivs z. ú. Dit is mede te voorbarig geoordeeld. Al 
kon men beweren, dat het Caput niet van apsis was, dan 
volgde daaruit nog niet, dat het aan zoncanvs behoorde; en 


Over een Fragment van Longinus. 61 


die rijke stofféring is zoo weinig uitsluitend aan Loneinus eigen, 
dat men ze in het algemeen erkende Fragment zelfs niet aan- 
treft. Uit eene aandachtige lectuur van alle de Rhetores ware 
eene betere gissing op te vatten geweest, die ik voor cene nadere 
gelegenheid. bespaar. 

Aan het IXte Deel van warz is eene Zpistola Critica van 
FINCKH “toegevoegd, aan- wien wárz de afgedrukte bladen, vóór 
dat het Deel werd uitgegeven, schijnt toegezonden te hebben. 
Fineku toont zich hier als een uitmuntend kenner van het Grieksch, 
en een schrander oplettend Lezer. Meer was er ook niet noodig, 
om in MENANDER op menigvuldige plaatsen de corruptien te ont- 
dekken en te verbeteren. Daarna komt hij op het Fragment van 
LONGINUS, aan hetwelk door warz op eigen gezag de titel is ge- 
geven &x rüv Aoyylve negì edploews. Ficku spaart klaarblijkelijk 
zijn jongen vriend; maar hij dacht er zeker bij, dat men zulke 
opschriften zoo maar niet boven den tekst mag plaatsen; men 
kan zijne gissing in eene aanteekening mededeelen; maar die 
verder gaat, is of vermetel, of onverstandig. Eindelijk deelt hij 
zijne gedachte mede. Hij laat, zeer verstandig, dat geheele zoo- 
genaamde Caput seg? zooowzonoitug aan Arsines, en stelt het begin 
van LONGINuS in het Caput sregì 8léov, dáár, waar bij arpus eene 
lacuna is (p. 552, 10) loopende tot aan het einde van het Cap. 
neoì uvijuns (p. 578, 9). Al het daarop volgende laat hij weder 
aam ApsiNes, en staaft dit zijn gevoelen met zeer verstandige ar- 
gumenten, geput uit den inhoud, en uit den stijl van dat stuk, 
niet verzuimende op te merken, dat er werkelijk een gedeelte 
van, onder Apsines naam, geciteerd wordt bij den Scholiast van 
HERMOGENES (VII, 689, 8). Dit heeft evenwel geene betrekking 
op het laatste gedeelte, maar op het zoogenaamde Caput zegì zrgo- 
owronoitug, dat door warz aan LONGINUs wordt toegeschreven, en 
waaruit eene plaats, woordelijk, als van Arsives, bij dien 4no- 
nymus. Schol. aangehaald wordt. Men ziet, dat rincku het op 
eene stilzwijgende manier warz te verstaan geeft, dat hij zijn eigen 
boek oplettender had beliooren na te lezen! Voor het overige 
schijnt het buiten het bestek van den kundigen man gelegen te heb- 
ben, de zaak zelve aan een naauwgezet onderzoek te onderwerpen. 


Pi 


62 pars DERDE KLASSE. 


Ik heb niet kunnen ontdekken, of er, na de verschijning van 
het IX! Deel van warz, in buïtenlandsche Tijdschriften iets aan 
de oplossing van de nog door velen betwijfelde, en ten minste 
hoogst onbestemde conjectuur van RUHNKENIus, gedaan is. Het 
eerste wat mij onder de oogen kwam, was de uitgaaf van LONGINUS 
zt. Ö., bezorgd in het jaar 1837, te Parijs, door den Heer racer, een 
jong Geleerde, te Parijs-met rede zeer geacht. Deze heeft evenwel 
niets aan het verder onderzoek gedaan, maar hij heeft het sedert 
weiske met N°. VIII geteekende Fragment onveranderd naar het 
systema van waLz overgenomen, (aan het begin evenwel, stil- 
zwijgend, de ware lezing herstellende, duet agoowsronoitas,) zon- 
der eenige de minste argumentatie af te leiden: uit een paar 
notitien, die, aan warz onbekend, hem ten dienste stonden. 
Verrassend. is dan ook zijne aanteekening op het begin van het 
Caput zegì &Adov, dat volgt op het bovenvermelde zoogenoemde 
zeoù ngoswnonoitag. Hic (zegt hij) judice RUUNKENIO LONGINUS in- 
cipit. De eenige aanleiding daartoe was de opgave van wyr- 
TENBACH in zijn brief aan pasr, door weiskE medegedeeld. Twee 
bladzijden verder vermeldt hij, waar , volgens Finck, LONGINUS 
begint. Met eene loffelijke bescheidenheid zegt hij in zijne 
Voorrede, dat hij het systema. van rinckn aankleeft, maar dat 
het hem in het, onder de Geleerden nog niet uitgemaakte, ge- 
schil meer betaamde schroomvalligheid dan aanmatiging te toonen. 

Een jaar daarna won het onderzoek een merkelijken stap door 
de bemoeijing van den Heer srcurer. Deze achtenswaardige grijs- 
aard tot een bepaald, geheel verschillend, doel de HSS. der 
Commentatoren op AristoreLes te Parijs onderzoekende, en daar 
door ook op N°. 1874 gekomen, vond daarin, behalve de Com- 
mentarien van ALEXANDER op de Topica, eenige Grieksche Rheto- 
res, namelijk Arstves, MINUTIANUS, MENANDER, en nog een oruitge- 
geven stuk, zézva zoö zokerioö Aoyov. De herinnering aan de ont- 
dekking van Ruunkenmws wekte zijne nieuwsgierigheid op: en daar 
hij zag dat warz (ik moet er bijvoegen, hoe was het mogelijk !) dit 
H. S. niet onderzocht had, ondernam hij er de vergelijking van met 
den nu door warz uitgegeven tekst. Zóó ontdekt hij, dat in het 
Ne. 1874, het gedeelte bij warz van p. 552. 2-tot aanp. 578. 18 


Over een Fragment van Longinus. 63 


geheel ontbreekt, en dat het voorgaande, met het daarop vol- 
gende, zonder interruptie of blijk van lacuna aan één verbonden, 
den gestoorden zin volkomen herstelt, en de behandeling van het 
begonnen onderwerp (megì &Mdov) geregeld doet afloopen. Dien ° 
ten gevolge komt secvrer tot het besluit, dat het geheele Caput 
zregì ëAdov, tot p. 594, warz, aan Arsines behoort. Maar die 
conclusie is niet genoeg geadstrueerd door het opschrift in N°. 1874, 
waar de naam van Arsines voor het gansche Werk staat. In den 
staat, waarin het geschil door de vermetelheid van warz gebragt 
was, had sraurer eerst moeten - aantoonen; hoe deze gedwaald 
had omtrent het zoogenaamde Caput zregì zpoownoroitug (zoo als 
ik hier boven heb aangetoond), en dan nog, dat het Caput sregì 
êÂéov tot het Werk van Arsines behoorde; vermits beide stukken, 
in de uitgave van wArz, aan LONGINus werden toegeschreven. 
__Nu ‘bepaalt spevrer zich tot het. onderzoek van twee punten: 
eerstelijk over het lange Fragment, dat in-N°. 1874 geheel ge- 
mist wordt (van p. 552, 2 — 579. 18, warz): ten tweede over 
het Caput zepì zragovs, dat aan het eind van arsins in alle HSS, 
staat, «en onmiddellijk volgt op hetgeen in N°. 1874 het Caput 
zeod Èléov volledig maakt (p. 594. 10 — 596. 20, warz.) Hij 
verhaalt ons echter niets “nieuws , vermeldt slechts-de geschiede- 
nis der ontdekking van muunkenws, en besluit, dat het geheele 
stuk van zroneinus is, om deze ééne reden, dat er eene enkele 
passage van bij twee Commentatoren op HERMOGENES onder LON- 
GINus naam wordt aangevoerd, Ik meen te mogen twijfelen of 
het vraagstuk volledig en overtuigend op deze wijze wordt be- 
slecht ; en men zal mij gereedelijk toestemmen, dat het bewuste 
stuk zelf behoort onderzocht te worden; eerstelijk , om te weten 
of het goed zamenhangend is, en eindelijk of de stijl eenige aan- 
leiding tot beslissing levert. In de tweede plaats handelt securer 
over het Cap. zregì sraôovg. Behalve dit Caput, reeds bij Arpus 
bekend, en daar een gedeelte van Arsines uitmakende, vooraf- 
gaande aan het laatste deel, waarvan het opschrift is zregò zv 
ëoynuarwogvov noofhnuütwov, volgen er in Cod. 1874 nog twee 
andere, in alle andere HSS. ontbrekende Capita, namelijk zeoè 
ëowrzjoewg en srepì anoxoloewt. Uit dezen toestand van het HS,, 


ke 


64 DERDE KLASSE. 


dat niets van het in alle andere HSS. verkeerdelijk tusschenge- 
voegde Fragment bevat, besluit sraurer, dat alle drie deze Ca- 
pita aan Arsives behooren, ook. wegens den stijl en de manier, 
ofschoon hij zich daarover geen oordeel wil aanmatigen. … Warz 
had, zonder reden bij te brengen, het. Caput zeg? zadovg aan 
LONGINuS toegeschreven. Ook hieromtrent is dus eigenlijk nog 
niets behoorlijk onderzocht. 

Ik had sints lang voorgenomen zelf dit onderzoek te beproe- 
ven. De tijd evenwel ontbrak mij gedurende vele jaren, om, 
behalve al het overige, mij met den ganschen Rhetorischen Cy- 
clus der Grieken, voor zoo verre die overgebleven is, gemeen- 
zaam te maken. Eene aanmaning van warz spoorde mij ten 
laatste aan, om het sints lang voorgenomene, en ook werkelijk 
aangevangene, weder op te vatten en door te zetten. Ik heb over 
die aanmaning in 1839 een woord gezegd in de Konst- en Letter- 
bode van 27 Augustus: dit te herhalen is onnoodig. Maar ik wil 
vooraf de hulpmiddelen doen kennen, die mij ten dienste stonden. 

Vooreerst staat ter mijner beschikking de nalatenschap van 
RUINKENIUS, thans het eigendom der Leidsche Bibliotheek. Ik 
meen daaruit te mogen besluiten, dat ruunkenmws, bij zijne eerste 
gissing of ontdekking, in 1765, nog geen bepaald systema had 
omtrent de bepaling der grenzen van het Fragment. Hij heeft 
inde eerste plaats aan CAPPERONNIER, toen Bibliothekaris van de 
Koninklijke Bibliotheek te Parijs, geschreven. « Dit blijkt uit het 
antwoord van CAPPERONNIER, onder de papieren van RUHNKENIUS 
voorhanden. Dit antwoord is van den 13°” Februarij 1766, 
en ging vergezeld. van de collatie van twee HSS. , waarom RunN- 
KENIUs gevraagd had, namelijk van N°. 1741 en 1874. Voor 
het eerst wordt Runnkenmws door zijnen vriend opmerkzaam ge 
maakt, hoe zijne conjectuur bevestigd wordt door den toestand 
van God. 1874, dat, met voorbijgaan van het geheele stuk van 
p. 710—720, Ald., de Verhandeling van arsines, zoo. als be- 
hoorde, onafgebroken levert. De brief van CAPPERONNIER is merk- 
waardig, ook: door de vermelding, hoe hij zelf, met ze seau en 
BARTHELEMY, APSINES doorlezende, zij er Loneinus niet in herkend 
hadden. De kennis aan het HS. 1874, schijnt toen RUHNKENIUS 


Over een Fragment van Longinus. 5 


genoopt te hebben, om den aanvang van het Fragment naar het- 
zelve te bepalen met de woorden zaò sj zv zlunùv idéa (p. 710, 
ult; med. Ald, p.--552. 2,“warz): maar het einde van het 
Fragment stelde-hij vroeger; dan de. woorden, die onmiddellijk 
het vervolg van arsines voorafgaan in alle de overige HSS. (p‚ 720 
ult. med. Ald:).4 Wij- bezitten namelijk: het afschrift van het 
gansche Fragment, met rumnkenmus hand geschreven, en eindi- 
gende metrdé- woorden :-8oa neg où Ep’ sjuiw (p. 720. 7, Ald.) 
waarmede ket Caput zreoì-gvsjung besloten wordt. Dit zal dus 
welde duidelijke aanwijzing van de gissing van RUENKENIUS zijn. 

ou/Naar: Florence had’ ruunkenNiws ook geschreven aan BANDINI. Uit 
het antwoord van dezen ‚dat bewaard is, zie ik, dat- RrunnkeNmus 
den 15%°° December 1765 had geschreven; waarop  Banpin: den 
23sten_ Januarij 1766 antwoordt. … Runnkenmvs had gevraagd eene 
collatie- van-dat gedeelte van Apsmes,- dat LoNGiNus bevattede. De 
collatie , „door BaNpinr gezonden, is van een HS. van de Lau- 
rentiaansche Bibliotheek; en eene naauwkeurige beschrijving van 
het HS. gaat: vooraf. De collatie zelve begint met p. 709. 38, 
Ald. datis, met het Caput reoì ëÀdov, en eindigt daar, waar 
ik:zoo- even “zeide dat het afschrift van RuaNKENIws eindigt. Het 
blijkt dus, “dat runnkenivs: reeds dadelijk, vóór dat hij kennis 
droeg vanden toestand. van MS. Reg. 1874, in het ruwe de 
grenzen van het Fragment-bepaald had. Uit het zoo even ver- 
melde begin” dier collatie evenwel heeft men geen regt om te be- 
sluiten, dat runnkemvs het begin: van LONGinus juist dáár wilde 
gevonden hebben;-en (terwijl zoodanig systema ook om andere 
onwederlegbare redenen te verwerpen zou zijn) het is meer dan 
waarschijnlijk „dat ruankenmws voor de gevraagde collatie een rui- 
mier. bestek» aan-panpinu heeft opgegeven, om zich te beter met 
“den toestand van het Med. Codex bekend te laten ‘maken. Be- 
halve den brief in de collatie van ranpim , vind ik nog een af- 
zonderlijk blad-van denzelfden, behelzende afschrift van zekere 
Excerpten ‚uit een Med, HS, waar boven staat ê zv oyylva, 
over welke’ik nader zal spreken. Verder is nog bewaard een 
afschrift. van 3 folio bladzijden uit een Cod. Gudianus, behel- 
zende dergelijke Excerpten „ met het opschrift: 25 ‘Awivov éirooos 

5 


66 DERDE KLASSE. 


zegì êmhóyov. Dit is uit de Wolfenbuuelsche Bibliotheek afkom- 
stig, werwaartsmumnken ws,’ blijkens. zijne aankondiging, ook-ge- 
schreven had om eene collatie, die evenwel thans nietonder 
zijne papieren gevonden wordt, en echter aangeteekend: is en 
overgebragt op het boven door mij vermeld. afschrift. van ‘het 
Fragment, De Excerpten, van welke ik nu spreék5. zijn “uit een 
Codex gemaakt, gelijk aan alle overigen (uitgezonderd. den Reg. 
1874), in welke alles op naam van arsines behouden wordt. Zij 
lichten dus het vraagstuk zoo. goed.als niets toe. … Van oneindig 
meer gewigt is het afschrift van een merkwaardig Scholion, zoo 
’t mij voorkomt, op nermoeenes, welks inhoud de geheele. gissing 
van RUHNKENIUS bevestigt, en madere aanleiding geeft tot het be- 
palen der grenzen. Dit stuk is afkomstig van marrúaer , die hét 
aan RUENKENIUS heeft medegedeeld. uit de Bibliotheek van Moskow. 
„Het door ruunkenmus vervaardigde afschrift vanhet Fragment 
(waaromtrent -WYTTENBACH in staat was, even goedals ik thans 
doe, naauwkeurig berigt te geven)is- in groot quarto- geschreven, 
half blad, zóó dat de grootste ruimte, onderwaarts „opengelaten 
is voor aanteekeningen. De collatien. van de twee Parijsche HSS. , 
van het Cod. Mediceus, en van den Gudianus, staan in-marginé, 
De aanteekeningen bestaan in eenige weinige, correctiën,,, waär+ 
onder zeer voortreffelijke; verder ‘in citaten uit „eene onmeid- 
lijke lectuur „ doch zonder eenige bewerking. “Het zijn-dus noch 
folia Sibyllae, zoo als wwrrenvacm aan vasryschreef, noch eene 
bearbeiding die gereed zou zijn voor de drukpers „zoo als in 
de Vita ruankenn verhaald wordt; het is- misschien de legger; 
waarin RUHNKENIvs bij gelegenheid” opteekenide, > wat ‘hij „dacht 
voor enkele gedeelten van zijn Fragment te pas te, zullen komen. 
Twee bijzonderheden verdienen evenwel hierbij: eene opzette- 
lijke vermelding. Vooreerst draagt niet alleen ‘het afschrift zelf, 
maar ook de meeste aanteekeningen de blijken,:-dat-zij in'-de 
eerste jaren na de ontdekking geschreven zijn; terwijl er evenwel 
gevonden „worden, die, als van ‚de bekende bevende: hand van 
RUINKENIUS geschreven, stellig tot lateren- leeftijd behooren; -zoo- 
dat men besluiten mag ‚dat. het eens opgevatte‘ denkbeeld ,-of- 
schoon niet uitgewerkt, toeh nimmer door hem “is opgegeven ge- 


Over een Fragment van. Lónginus. 67 


worden. Ten tweede levert eerie plaats in de Dissertatie De An- 
tiphonte het bewijs, dat rumnkenmus zijne ontdekking zeer kort 
vóór de bewuste aankondiging, moet gemaakt hebben, vermits 
opp. 18 dier. Verhandeling (Edit. quarto) iets uit het Fragment, 
onder den naam van Apsines; wordt aangehaald, en die Dissertatie 
inhet voorjaar van- 1765 is uitgegeven. Later, zoo als bekend 
is; plagt RumNKENIvS het artnr steeds stilzwijgend. onder den 
naam. van LONGINus aan. te halen. 

Zoo als ruankenmwos dadelijk bij het eerste, ontstaan zijner gis- 
sing zich tot den “grijzen nemsrenuuis wendde, die zijne ontdek 
king toejuichte ‚zoo. is het mij gebleken, dat hij zijne meening 
bader aan vALCKrNAeR’s oordeel onderworpen heeft, waarschijnlijk 
na diens komst, te Leiden, als opvolger van memsrenuuis. Ik 
vind -namelijk een. afzonderlijk op zich zelf staand gedeelte van 
het Fragment ‚door munnkKenmvs in.een los catern-afgeschreven, 
met eenige weinige. aanteekeningen, en. daarbij een biljet van 
VALCKENAER, met een reeks van vragen en aanmerkingen, alle 
in den geest. van: afkeuring van het door rumskemws gestelde, 
dat-zonainvs de autheur zou zijn; terwijl het biljet aldus beslo- 
ten “wordt: Sequentia , amice „ adeo. mihi widentur obscura , et 
taediosa, ut in illis diutius haerere nequeam; cum ex obscuris 
videam nihil me perspicui posse extundere. Certus sum omnia 
religua huius artis (het grootste gedeelte had rurnkenrus hem niet 
toegezonden) ronemo esse multo digniora; et omnino nollem , 
ut tua legenti mihi aliquando eveniret, quod tibi evenire memi- 
nisti cúm meum legeres-de Epistola ad Eulogium schediasma ; 
super qua prorsus ate dissentio. Sed licebit et nobis, amicitia 
salva , de eadem re diversum sentire, | 

„Men zal moeten erkennen , dat dit verschil van gevoeten tus- 
schen mannen: van zoo groot. gezag de eindelijke beslissing niet 
gemakkelijker maakt; maar varckenaerR had in zijne overigens 
onmetelijke. lectuur de Rhetores Graeci niet begrepen, eene gis- 
sing, die mij, na veelvuldig onderzoek „ hoogst waarschijnlijk 
voorkomt. Dit heeft mij aangespoord om de zaak naauwgezetter 
en bedaarder te onderzoeken, dan tot nu toe gedaan was; en 
na veel arbeid en: inspanning verbeeld. ik mij bijna gereed te 

5e 


68 | DERDE KLASSE. 


zijn om de vruchten van mijn onderzoek mede te deelen. Ik heb 
aanstonds begrepen, dat Arsines zelf behoorlijk met de noodige 
critiek moest behandeld worden , vóór dat men met eenigen grond 
kon vaststellen, wat niet tot zijne Rhetorica: behoorde. Daarna 
eerst kan het onderzoek volgen omtrent ‘het Fragment, waarbij 
verschillende vragen te beantwoorden zullen zijn, doorgaans min- 
der vatbaar voor strenge demonstratie ‚dan voor eene-argumentatie 
die tot waarschijnlijkheid leidt. De grondslag: evenwel van ‘alles 
moet de tekst zijn, die tot heden toe schandelijk veronachtzaamd 
is. Ik heb mij in staat gesteld om daarin, voor zoo verre het op 
goede bescheiden aankomt, te voorzien. Vande drie Parijsche 
HSS. Ne. 1741 van de XI'e, N°, 1874, van de XIII*®, en 1656 - 
van de XV® eeuw, bezit ik de collatien , gemaakt door onzen, 
ook in die werkzaamheid onvergelijkelijken, cozer. Warz had 
alleen het eerstgenoemde onderzocht; maar- zijne ‘collatie strekt _ 
hem , zoo als blijken zal, niet tot aanbeveling. «Het Weener 
Handschrift van de Keizerlijke Bibliotheek, dat „ook door warz 
gebruikt was, heb ik zelf, vóór anderhalf jaar, aldaar grooten- 
deels gecollationneerd, met dergelijke. uitkomst; het ontbrekende 
heb ik uit de papieren van past, die in der tijd door de Uni- 
„versiteit van Oxford zijn aangekocht, en waaruit mijn vriend 
caisrorD het mij heeft medegedeeld. Aan de welwillendheid van 
dezen Geleerde dank ik verder de collatie van een Bodleiaansch 
HS. Daarenboven heeft de Bisschop van Londen voor mij de 
goedheid gehad, van te Cambridge eene collatie te doen bezorgen 
van «een HS. in Queen's Gollege. Van het Cod. Gudianus te 
Wolfenbuttel heb ík eene allernaauwkeurigste collatie , door on= 
zen schranderen en werkzamen “BAKHUIZEN VAN “DEN BRINK, op mijn 
verzoek, bezorgd. Uit Venetië verwacht ik nog; van corer, die 
van de Marciaansche Bibliotheek, op welke ik: beter zal kunnen 
vertrouwen dan op die van warz. Dit alles, gevoegd bij het wei- 
nige dat ruunkenmus verzameld had, zal mij tenminste instaat 
stellen om een beteren tekst te leveren. Of ik het moeijelijke 
vraagstuk ten genoegen vanalle deskundigen zal kunnen oplos- 
sen, is iets anders. Ik zal het beproeven, en bepaal mij voor 
dit oogenblik tot deze voorloopige mededeeling. 


ee 


BOEKERIJ DES INSTITUUTS. 


Collection des Documents inédits sur Histoire 


‚de France, ete. 


Ofschoon in ons Vaderland sedert ettelijke jaren maatregelen 
zijn genomen’ en bepalingen vastgesteld, om het gebruik van 
plaatselijke en gewestelijke Archieven aan te moedigen en ge- 
makkelijk te maken, zoo moet het evenwel verre achter staan 
voor het naburig Frankrijk, waar reeds de wensch tot eene 
opentlijke uitgaaf in werkelijkheid is veranderd, zoodat uit den 
rijken voorraad van Handschriften, tot de oude Geschiedenis des 
Lands betrekkelijk, en daar te Lande, als ook elders, aanwezig, 
eene belangrijke Verzameling onder den titel van: Collection des 
Documents inédits sur Histoire de France wordt opgemaakt, 
van welke sedert den jare 1835 tot 1844, een getal van niet 
minder dan 56 kwarto boekdeelen zijn aan het licht gebragt, 
wier inhoud, in het bijzonder tot de Fransche geschiedenis, doch 
ook tot die van andere Volken betrekking heeft. 

De toenmalige Minister voor het Openbaar Onderwijs aldaar , 
de Heer cuxzor, had namelijk den Koning, bij het einde des jaars 
1833, op dit aangelegen onderwerp opmerkzaam gemaakt. Hij 
voerde bij die gelegenheid aan, dat hetgeen tot dien tijd toe 
nog niet was uitgegeven, noch in hoeveelheid, noch in belang- 
rijkheid behoefde te wijken voor de Geschriften, die werkelijk 
het licht hadden gezien. Hij drong met bescheidenheid aan tot 
eene opentlijke uitgaaf dier stukken, doch ontveinsde zich daarbij 
evenwel niet, dat eene openbaarmaking, door enkele personen 
te ondernemen, het gewenschte doel zou doen missen, nadien 


70 _ BOEKERIJ DES INSTITUUTS. 


het hun veelzins aan de noodzakelijke hulpmiddelen zou kunnen 
ontbreken, en zij mitsdien slechts een gedeelte dezer veelomvat- 
tende taak zouden ten uitvoer brengen. Deze overweging, met 
ook nog andere verschillende redenen, bestemde zijn oordeel, dat 
de Regering, en’ deze alleen, aan dit grootsche werk de hand kon 
en behoorde te slaan. 

‚ Die voordragt werd van een gunstigen uitslag gevolgd. Reeds 
in het jaar. 1834 zag men op het budget voor den jare 1835 de 
aanzienlijke som van fr. 120,000 door de Kamers toegestaan tot 
verwezentlijking van het plan des voornoemden Ministers. In 
November 1834 werd door hem een breedvoerig Verslag wegens 
de aan te wenden middelen den Koning voorgelegd, en aan den 
vasten wil, om iets waarlijk goeds en nuttigs en noodzakelijks tot 
stand te brengen, is in 1835, en sedert dien tijd tot nu zn, on- 
afgebroken een luisterrijk gevolg gegeven. 

Bij gelegenheid, «dat de Heer pen rex in het vld hs jaar 
te Parijs vertoefde, maakte ons geacht Medelid zijn verblijf te dier 
plaatse dienstbaar, om pogingen aan te wenden tot het voor hét 
Koninklijk-Nederlandsche Instituut bekomen van een exemplaar 
der gezegde Verzameling, welke door de zorg en bemoeijingen. 
van den Minister voor het Openbaar Onderwijs, op ’s Rijks-last 
wordt uitgegeven, ten einde met die reeks van Stukken de Bi- 
bliotheek des Instituuts te ‘verrijken. 

De welwillendheid. der Fransche Regering bleek reeds dade- 
lijk, daar slechts weinige dagen na het gedaan aanzoek, en wel 
op 23 Augustus 1844, de Minister voor het Openbaar Onderwijs, 
bij goedgunstig Besluit, in de gedane aanvrage bewilligde en be- 
slaot, om aan en ten behoeve van het Instituut ten geschenke te 
doen toekomen een volledig exemplaar van de genoemde Verza- 
meling der Historische Werken, in voege voormeld in openbaren 
druk uitgegeven. | 

Een kort overzigt van den inhoud der ontvangen Bbelidelelge 
zal, naar onze meening, strekken om dit geschenk nog meer op 
waarde te doen schatten. 

De geheele Verzameling gaat uit kip ven den algemeenen titel 
van Collection de Doeuments inedits sur Histoire de France, 


Documents inédits sur Histoire de France. 71 


publies par ordre du Roi et par les soins du Ministre-de [In- 
struction publique; zij is wederom in onderdeelen gesplitst : 

de eerste serie houdt in: Histoire politique ; 

‚de tweede: Histoire des Lettres et -des Sciences; 
=de derde: Archeologie ; 

“terwijl nog een ander deel aan Mélanges historiques is toëwijd. 

De eerste afdeeling overtreft verre weg de-overige in uitge- 
breidheid. 

‚De twee eerste Dèêlen van ie Negotiations relatives à ld suc- 
cession d' Espagne, sous 1zouis XIV, verschenen reeds in 1835, en 
zijn later „tot op vier deelen gebragt. Derzelver bewerking is 48 
gedragen aan den Heer mraner. 

Het is voorzeker niet het minst belangrijke deel der aaa 
Verzarheling , inzonderheid ook voor ons, omdat de toenmalige 
Zeven Vereenigde Provinciën in deze aangelegenheid zoo naauw 
betrokken zijn geweest. Een groot gedeelte dezes Werks bestaat 
uit, Staatsstukken, die door den. Heer wiener bij eene berede- 
neerde en omstandige Inleiding zijn toegelicht. Het laalstelijk 
uitgegeven Deel loopt tot aan den jare 1679. 

In hetzelfde jaar 1835 kwam het eerste Deel in het licht van 
de. Mémoires militaires relatifs à la succession d' Espagne, sous 
rouis XIV, van welk Werk thans vijf Deelen, benevens een At- 
las, verschenen zijn. Deze arbeid sluit zich aan het voorgaande 
Werk en levert een-naauwkeurig en echt verhaal der Krijgskun- 
dige Gebeurtenissen, welke te dier zake hebben plaats gehad. 

„Nog werd in 1835 uitgegeven Journal des Etats Généraux de 
France, tenus-à Tours en 1484, sous le règne de cuanres VIII, 
oorspronkelijk, in het Latijn opgesteld, doch door A. pErRnIer 
overgebragt in de Fransche taal, ‚die tegen over den Latijnschen 
tekst gedrukt is. f \ 

Dit Dagverhaal, hetwelk men vroeger alleen uit enkele uit- 
treksels kende, behelst vele wetenswaardige zaken, elders welligt 
vruchteloos te zoeken. Het verspreidt een schatbaar licht over 
het ceremoniëel, de gebruiken en vormen bij die Vergaderingen, 
als ook over haar regtsgebied en de uitgestrektheid harer regten; 
het geeft eene levendige voorstelling der staatkundige denkbeelden 


72 BOEKERIJ DES INSTITUUTS. 


toen heerschende bij eene Vergadering uit 300 Leden bestaande, 
welke over de gewigtigste en belangrijkste shetje van hun 
Land gemeenschappelijk raadpleegden. 

Als een vervolg op laatstgenoemd Werk i is te beschouwen: 
Procès-Verbaux.des séances du Conseil de Régence du Roi cnar- 
zes VIII, Zout 1484 — Janvier 1485, in 1836 mede door, de 
zorg van A. BERNIER uitgegeven. air A 

Hoezeer niet overal van een gelijk belang, se het hier en 
daar “teregtwijzingen van sommige punten, die bij Geschiedschrij- 
vers over kamer. VIII min naauwkenrig zijn voorgesteld. 

De Chronique des Ducs de Normandie, par genorr , bewerkt 
door r. micner, beslaat drie Deelen sedert 1836—1844-uitge- 
komen. 

Deze berijmde Kronijk bestaat uit 42310 verzen; haâr ou- 
derdom “wordt geschat van omstreeks de helft der X1II°° eeuw en 
is afgedrukt naar het exemplaar, dat in de Harleiaansche Boe- 
kerij te Londen berust. Aan het slot bevindt zich nog een toe- 
voegsel van oude Dichtwerken, van welke het laatste een verslag 
inhoudt van den oorlog tusschen nenpauk IÌ en zijn oudsten zoon, 
in 1173 en 1174, door zekeren sorpan FANrosmE. Men weet 
hoeveel deze soort van Geschriften reeds hebben toegebragt tot 
de naauwkeurige kennis, zoo wel der Geschiedenis, als der oude 
Taal, en de Uitgever heeft het gebruik dezer Kronijk in beide 
opzigten zeer gemakkelijk gemaakt, door een. uitgebreid zaakre- 
gister en een dergelijk glossarium. c 

Eene Histoire de la Croisade contre les Hrdtiguieë Albigeois, 
1837, door m. c. ravmer bezorgd, is mede in rijm en. beslaat 
“9577 Provencaalsche verzen. Zij is geschreven door een tijdge- 
noot én ooggetuige, die tevens zeer goed moet onderrigt zijn 
geweest van de gebeurtenissen, welke hij zelf niet: had gezien. 
Men ‘acht het Handschrift van vóór 1336. Tegen over den oor- 
spronkelijken tekst is het geheel in de tegenwoordige taal en stijl 
verstaanbaar overgebragt. Het sluit, als voorgaande, met een 
glossarium en zaakregister. 

Van een groot plaatselijk belang is ongetwijfeld Paris, sous 
puiePe 1e BEL, in 1837 bearbeid door u. cemAup. Het levert 


Documents inédits sur U Histoire de France. 73 


voch. eene naauwkeurige beschrijving dier stad, van hare wijken, 
straten, enz., tevens met eene opgave van de namen der Parijze- 
naars, die. in-1292. onderworpen, waren dan. een hoofdgeld, 
waarvan te gelijk het bedrag wordt vermeld. Dit belang wordt 
verhoogd door ‘de breede aanteekeningen eneen algemeen histo- 
risch en” statistisch Overzigt, die er de geleerde Uitgever aan 
heeft toegevoegd. Aan het slot wordt nog gevonden les rues de 
Paris-en vers, van een’ onbekende eneen Dictionnaire de. SEAN 
GARLANDE, door dien Schrijver opgesteld met het oogmerk, om de 
meest - gebruikelijke woorden inden dagelijkschen omgang te 
verklaren. 

Règlemens sur les Arts et Métiers de Paris, redigés au XIII 
Siècle, bekend onder den naam van Livre des Meétiers D'ETIENNE 
BOILEAU , met aanteekeningen vana. B. pEPPing. Hoezeer mede 
van: hoog plaatselijk belang, kunnen de vele bijzonderheden. 
welke dit Werk omvat, op onderscheidene wijze dienstbaar wor- 
den gemaakt tot verheldering van onderwerpen tot beroepen, of 
bedrijven en koopwaren ook bij andere volken betrekkelijk. Aan 
het slot vindt men de Ordonnantiën wegens handel en beroepen 
sedert 1270 tot 1300 te Parijs uitgevaardigd ; terwijl het geheel 
met een gemakkelijk register eindigt. 

De Relations des Ambassadeurs Venitiens sur les affaires de 
France, au XII Siècle; werden bewerkt door m. n. rommaseo, 
die er de Fransche vertaling van leverde, welke tegen over den 
Ttaliaanschen tekst gedrukt is, en bestaan uit twee Deelen, in 
1838 uitgegeven. Zij bevatten de Reis van AND. NAVvAGERO, in 
1528, het verhaal van Mm. GIUSTINIANO, in 1535, van. FRANC. 
GIUSTINIANO, in 1587; van Nicc. TiEPoLO, in 1538; van MARINO 
CAVALLI, in 1546; van a. carPerzO, in 1554; ce. micmeL, in 
1561 en 1575; u. sur1ano, in 1561; Mm. A. paRBARO in 1565; van 
G. CORRERO, in 1569; de Reis van c. zipeomano, in 1577, vele 
met de gewisselde diplomatische stukken, en eindigen met Com- 
mentarii dell Azzioni del Regno di Francia concernenti la re= 
ligione e altri accidenti , cominciando dal? Anno 1556, van een’ 
ongenoemde. _ Drie der bovenvermelde Verhalen, die van navá- 
GERO, SURIANO en rIEPOLO waren reeds vroeger, doch zeer ge- 


74 BOEKERIJ DES INSTITUUTS. 


brekkig uitgegeven , terwijl. ook - het laatste, aanteekeningen van 
hetgeen in Frankrijk met betrekking tot de Godsdienst. en an- 
dere zaken, sedert 1556 is voorgevallen, behelzende, mede in 
1565, door pr ‘za Prace, doch veel breedvoeriger, in openbaren 
druk: bekend is gemaakt, waarom dit Italiaansche stuk dan ook 
meer als eene compilatie is te beschouwen. De Heer -rommasro 
heeft het uit dien hoofde onvertaald. gelaten, hoofdzakelijk aan- 
merkende, dat beide Schrijvers, waar het hunne bijzondere ge- 
voelens geldt, over enkele punten het niet eens zijn. 

Van al de gedenkstukken van het Parlement te Parijs, zijn les 
Olim ou Registres des Arrêts rendus par la cour du Roi sous les 
règnes de st. Louis, de pmaepe le Hardi, de pnnarrr le Bel; de 
Louis le Hutin et de vmuaerr le Long, van welke sedert 1839 
tot het derde Deels eerste Stuk is uitgegeven door de. zorgen 
van den Graaf prvenor, de meest belangrijke. Zij loopen over 
het tijdvak van 12541318, en, dat zij voor de kennis van het 
burgerlijke Regt in Frankrijk eene nn waarde ‘bezitten , is 
reeds vroeger algemeen erkend. 

De Chronique du Religieux de St. Dei eral le règne 
de cranes VI, de 1380—1422, in het Fransch overgebragt 
door m. 1. gerracver, welke tekst tegen over den oorspronkelij- 
ken Latijnschen is gedrukt, komt thans voor. de eerste reize 
aan het licht, in weerwil dat die Kronijk lang bekend en dik- 
wijls door Geschiedschrijvers was geraadpleegd. Haar Schrij- 
ver heeft men niet kunnen ontdekken; alleen weet men dat hij 
een Geestelijke der Abdij van St. Denijs is geweest. Zijn arbeid 
is eene ‘wezentlijke Kronijk: de gebeurtenissen staan er, als bij 
een dagverhaal, in aangeteekend, en het is voorzeker geene ge- 
ringe verdienste, dat hij alles met onpartijdigheid te boek stelt, 
en inzonderheid ook, dat, zonder dit zijn Werk, groote. gapin- 
gen zouden zijn overgebleven in de jaarboeken van. het. opge- 
noemde tijdvak. Vijf deelen zijn daarvan aan het licht gebragt. 

Les archives administratives de la ville de Reims, in twee 
Deelen, 4 Stukken, benevens de Archives legislatives de Reims, 
één Stuk, kosteden den bewerker r. vanm, gelijk hij zelf ver 
klaart bij de uitgaaf van het eerstgenoemde Stuk, bereids acht 


Documents inédits sur U Histoire de France. 75 


jaren onafgebroken arbeid ‚ gezondheid en bijna het gezigt. Maar 
de nasporingen door hem te werk gesteld, om die uitgaaf zoo 
volledig mogelijk te doen worden, waren inderdaad niet gering. 
Bewonderenswaardig is het taai geduld, waarmede de Verzame- 
laar eerst ieder Stuk heeft moeten opnemen en beschrijven en 
daarna die voorwerpen zelve uit het oorspronkelijke terug geven; 
hetgeen. daarvan bereids in de onderscheidene boekdeelen is ver- 
schenen, omvat het tijdvak van 3141330. 

De uitgaaf der Correspondance de HENR1 D'ESCOUBLEAU DE SOURDIS, 
augmentée des. Ordres, Instructions et Lettres de vous XII 
et du Cardinal de meuerev «a M. pe sounis concernant les 
operations des Flottes francaises de 1636—1642, werd aan 
de zorgen van, Bucène sur toebetrouwd. Vooraf gaat een niet 
onbelangrijk overzigt over de Fransche Marine, tijdens den ge- 
noemden Kardinaal, terwijl het overige der drie Deelen de 
briefwisseling met de daartoe behoorende en andere bewijsstuk- 
ken inneemt. 

Eene breedvoerige inleiding van re. cranmière gaat de Grinda 
que de BERTRAND DU GUESCLIN, door cuverieR voorop. Die Kro- 
nijk, welke uit 22790 verzen bestaat, loopt over de jaren 1324 
tot 1380, De Uitgever heeft er belangrijke geschiedkundige op- 
merkingen en andere stukken bijgevoegd, gelijk ook aan het slot 
des tweeden Deels: c'est le libvre du bon stnan, Duc de Bre- 
taigne, vermoedelijk door cumLAuME DE SAINT ANDRÉ, in 4305 
verzen berijmd, hetwelk echter slechts als een gedeelte: moet 
worden beschouwd. Behoorlijke registers. maken dit Werk en 
voor Taalkunde en voor Geschiedenis zeer bruikbaar. 

Een verslag bij de Académie Royale des Inseriptions et 
Belles Lettres, in den jare 1767 door pr srrqvieny medege- 
deeld, had reeds kenbaar gemaakt de onderzoekingen en den 
uitslag daarvan, welke die Geleerde op hooger last had onder 
nomen wegens stukken, die te Londen bewaard worden en be- 
trekking hebben tot de Fransche Geschiedenis. Aan deze zijne 
bemoeijingen heeft men te danken de Verzameling van Lettres 
de Rois , Reines et autres Personnages des Cours de France et 
d'Angleterre depuis vous XI jusqu'à nenn IV „ thans door 


76 BOEKERIJ DES INSTITÜUTS. 


CHAMPOLLION FIGEAC uitgegeven, en waarvan het eerste, en tot nu 
toe. eenigste, Deel tot de jaren 1162—1300 behoort. Dat deze 
brieven ook voor ândere vakken van studie eene betrekkelijke 
waarde hebben, daarover zal “wel geen verschil van veen 
bestaan. | 

Niet minder belangrijk isde Collection des ‘Gartulilees de 
France, van welke de ‘twee veérste- Deelen die der Abdij de St. 
Père de Chartres omvatten. ‘De uitgever curnarDp, immers, 
heeft uit de medegedeelde Stukken van 889—1490 overvloedige 
aanleiding gevonden om in een uitgewerkt Voorberigt gewigtige 
opmerkingen mede: te deelen over de plaatselijke gesteldheid des 
lands, over kunsten en handwerken, instellingen, feodale regten, 
maten; munten, zeden en gebruiken en dergelijke. Het derde 
deel „ Cartulaire de TAbbaije de Saint-Bertin is eigenlijk meer 
eene: Kronijk dier Abdij, van het midden der VII® Eeuw tot 
„aan het jaar 1187. Vele, ja, de meeste en de voornaamste char- 
ters, daarbij opgenomen, zagen vroeger het licht, zoodat het ge- 
ring aantal der onuitgegevene geen bouwstof voor een belang 
rijken arbeid aanbieden: het Historische gedeelte is- derhalve van 
meerdere waarde. . 

Zijn de vroeger aangetoogen oden nopens den 
Spaanschen Successieoorlog voor de Nederlandsche Geschiedenis 
van hoog belang, de Papiers d'Etat du Cardinal de Granwelle, 
hebben daarop geen mindere aanspraak. Wie kent GRANVELLE 
niet, den voornaamsten Staatsdienaar, eerst van kareL V, la- 
ter van. zijnen zoon. mies IÌ, betrokken en werkzaam in alle 
groote Staatsaangelegenheden van zijnen tijd? Hem, door laatst- 
gemelden herwaarts afgezonden en er zijn geweldigen invloed 
doende ondervinden? die door oranse gezegd werd de. grootste 
oorzaak te zijn geweest van de Nederlandsche beroerten? —: De 
Verzameling bestaat uit cRANvELIE'S gehouden briefwisseling, de 
aanteekeningen van zijne gelastigden,en uit al de stukken, die in 
verband staan met. zijn bestuur in de Nederlanden en het Ko- 
ningrijk Napels. Reeds zien daarvan vijf Deelen het licht, en 
het aantal van die nog zullen volgen, is van wege de uitge- 
breidheid en menigte der Stukken niet wel vooraf te bepalen; 


Documents inédits sur U Histoire de France. 77 


doch gelijk het vijfde Deel reeds bevat hetgeen betrekkelijk is 
tot de komst van den Spaanschen Koning in de Nederlanden en 
de afreize naar zijn Rijk, zoo laat het zich aanzien, dat het vol- 
gende zesde Deel over den tijd van cranverze’s verblijf en zijne 
handelingen hier te Lande een belangrijk licht zal doen opgaan. 

Aan de zorg van 1. panis werd toebetrouwd de’ uitgaaf der 
Négociations, Lettres "et ‘pièces diverses relatives au règne: de 
Francois II, trdes- du portefeuille de srpastien: DE 1'auBESPINE. 
Zij gaan’ overde jaren 1559—1562, en werden van den Uitge- 
ver “door” eene bijzondere toevalligheid opgespoord. Het aantal 
der Stukken zou “menigvuldiger geweest ‘zijn, hadden nietde 
verderfelijke tanden van den tijd en andere bezwarende omstan- 
digheden: eene hog grootere hoeveelheid vernietigd. 

Moeijelijk: is-het nu reeds de waardij op te geven van het 
Procès. des “Templiers,” waarvan het eerste Deel door mrcnerer 
werd’ uitgegeven en ‘het vverhoor ‘bevat door den Grooumeester en 
twee: honderd veen en dertig” Leden: der Orde te Parijs: onder- 
gaan.” “Eerst dan , wanneer de reeks der stukken daartoe: betrek- 
kelijk volledig en gerangschikt zal: zijn, zal ‘hev EE wezen 
een ‘betamelijk’ overzigt vanhet geheel te geven. ‚D 

Les Procès-Verbauw des Etatsgénéraua de 1593, zijn wije 
eengebragtven in’ 1842 in het lichtsgezonden doór A. BERNARD (de 
Montbrison). Die‘ Vergadering ‚ welke’ een “grooten invloed op 
'sLands zaken: had, was wel “waardig dav er de Uitgever niet al. 


leen »véle Bibliographische= bijzonderheden „maar “ook een ge- 


schiedkundig overzigt aan. toevoegde van hetgeen haar voorafging. 
__Gewigtig- ook is het Recueil des Lettres; Missives: de nenri IV, 
welker uitgaaf men aan de zorgen van BERGER°DE XIvREY te dan- 
ken heeft. De twee daarvan uitgegeven Deelen bevatten de Brie- 
ven door, dien Vorst inhet“tijdvak van 1562-1589 geschreven. 
Sk alle: wan? paer dergelijke stukken in vele opzig- 
ten van waarde men „is: err wenen og het” En naet t betrek 
king tot gkunte AVIS ob slobod fidrssb com efs ,nlormogge 
Met laatstgemeld. Week sluit de bits der wert hun ‚on- 
der den. titel van Histoire politique het licht::zien; de tweede 
afdeeling, die de Geschiedenis der Letteren en der Kunsten ten 


78 BOEKERIJ DES INSTIFUUTS. 


doel heeft, levert natuurlijk-op verre na niet zoo veel belang: 
rijks als het eerste gedeelte. | 

Les Ouprages inédits v'asfranD, in 1836, en jee mwa livre 
des Rois traduits en francais du XII Siècle, suivi d'un fragment 
de moralités sur sor, in 1841 gegeven, zijn de eenige Geschrif- 
ten, welke tot dit onderdeel. behooren, Het eerste, de onuitge- 
geven Werken van aperaRD, is door vicror cousin met eene. be- 
langrijke inleiding over den inhoud. der Handschriften dezes mans 
verrijkt, terwijl het tweede, door te roux pr zincy, bewerkt, 
zeer geleerde onderzoekingen naar de herkomst en den ouderdom 
dezer Vertaling van de vier Boeken der Koningen mededeelt. 

De derde Afdeeling, aan de Archéologie toegewijd, bestaat 
voor als nog uit slechts een enkel Werk. Het is getiteld’: Jco- 
nographie Chrètienne, Histoire de Dieu. „De tekst van dit-Werk 
is. bepaaldelijk ontleend. aan de vele duizende beelden en af beel- 
dingen, die door gansch Frankrijk in-de aan God gewijde Tem- 
pels verspreid. zijn. M. prpron, welke deze uitgaaf verzorgde, 
is daartoe niet overgegaan, dan-na alvorens een Godgeleerde te 
hebben verzocht zijn eigen arbeid zorgvuldig te overzien, ten 
einde alle botsingen te vermijden, die zelfs uit bewoordingen, in 
een Werk als dit gebezigd, zouden. kunnen voortvloeijen. 

Onder den titel van Melanges Historiques , heeft cramPorzaon 
FIGEAC nog de uitgaaf verzorgd van twee Deelen, met onder- 
scheidene Stukken, ‘waarvan nog. meerder Deelen „worden. toe- 
gezegd; die alle betrekking hebben zoo wel tot de Geschiedenis 
van ons Werelddeel in het algemeen, als tot die van Frankrijk 
in het bijzonder. De bijvoeging van oorspronkelijke Sraepastik- 
ken maakt dit Werk veelzins nuttig. | 


| Dit algemeen Overzigt doet ons zien, dat over een tijdvak van 
tien jaren, 18351844, gemiddeld elk jaar ongeveer zes Boek- 
deelen het licht hebben gezien; een getal dat verdient;te worden 
opgemerkt, als men daarbij bedenkt de vele moeijelijke, naspo- 
ringen, die allerwege hebben moeten worden aangewend, om 
de openbaarmaking niet alleen voor. te. bereiden, maar ook daar- 
aan een betamelijk gevolg te geven. 


Dn 


_ INGEKOMEN BOEK WERKEN. 


Van wege het. Bataviaasch lades van Wetenschappen ; 

Verhandelingen, 19% Deel. 8°. 

Van wege den Heer n. LoBaTTO, u 
Lessen over de hoogere enger 'sGravenh. 1845. 8e. 
Van wege den Heer 5. G. HASSKARL, 
„Catalogus plantarum in. Horto Dang Bogoriensi emee alter. 
Bataviae 1844. 8°. “d 
Van wege de Hoogleeraren en Verzor gers van ie Muséum d'Histoire 
Naturelle te Parijs, h 
Archives du Muséum. Livr. HI. dn Tome nd de 
Van ‘wege de Heeren eumx EN-come., 

De: Diergaarde ‘te Parijs. AMe-Aflev. 8°. 

Van wege den Heer ‘A: NUMAN ; Ks K Ohetg. 

Vee-Artsenijkundig Magazijn. Utr. 1844. ie, Deel. Berzowr asV 

Van wege-het.Ministerie- van Binnenlandsche Zaken, 

… Bibliothèque eng et are tek 1844. en V. Livr 
„12615580, daroiid 9 ; 

Van wege de Heeren Mr, errÂs pen Tex. en Mr. f. vaN HALL, 

Nederlandsche Jaarboeken voor ore mers êt ie” werving À 
6° en 7e-Deel. Amst:-1843, 1844. 80 on on on an 

‚_Regtsgeleerd Bijblad , 1843, 1844: 2 Deelen. 8e. 

Van wege den Heer Mr. Mm. c. VAN HALL, . 

HENDRICK, Graaf VAN BREDERODE ; MedeGrond ges! ‚der Nederl. 
Vrijheid, verdedigd. Wederwoord aan Mr: G.- GROEN vAN PRIN- 
STERER. Amst. 1845. 80, … oh 

Van. wege: het. Ministerie van. Minmaniendeohe: ele wenk s 
AJ. BASTDRAGER „ Nieuwste, Geschiedenissen. van Nederland. 1845. 
Vie Deel. 8e, wouter «ma too mof 
Van wege den Heer a. pes AMÓRIE VAN DER NS 
Redevoeringen. Leeuw. 18454r8ois 
Van wege den Heer 5. mr. mALBERTSMAS, > 

Proeven van Plat-Amsterdamsch, door 5. vAn LENNEP, met op- 

helderende Aanteekeningen. 80. 


80 INGEKOMEN BOEKWERKEN. 


Van wege den Heer m. pe' vries, 
Brief aan Dr: w. 3. A« zoncksroer.-Leyd. 1845. 8°. 
Van wege den Heer ce. p. 5. scuoTEL, + : 
Iets over de navolging van 5.-c. Breda 1845. 8e. ye 
Van wege den Heer 5. von HAMMER PURGSTAL , 
Zeitwarte des Gebetes in Siebèn: seven „Arab.und. Deutsch. 
Wien 1844. 80. 6 Igotf DOE Ae barndtens A 
Van wege den Heer u. SIEGENBEEK, «05700 da us ENA 
Over S. VAN SLINGELANDT als Stáatshervormer; (1844), 8e, 
Van wege de Koninklijke Akademie te:Göttingen;, «> ooo 


Historia. critica” Tragicorum graecorum , an Bs vC. KAYSER . 
Göttingae 1845. 8e. 
Van wege den Heer 5. BAKE, <51 tool sb ops un 


Scholica hypomnemata. L. B. 184. Vol. II. ®. 

Van wege den Heer N. CORNELISSEN, «« vase neede 
Monument élevé à la mémoire de-vaN nuLTHEM, à Gand. (Gand 1844. 
Notice désecriptive du medaillon en or woté & Mc. WAUTERS. 90. 
Sidronio Hosschio, Carmen epiniciunv Gand: dike gom 

Van wege den Heer DEN TEX,’ nin vies WSE her 
Indices Lectionum tam publicarúm quam prieätäfurie guae in Aca- 

demia. Marburgenst 1838-1839 proponentur. Marb.-4°.. Waar- 
in onuitgegeven Latijnsche Brieven van wyrrenBacu voorkomen. 

Van wege het Ministerie van Binmenlandsche Zaken, / 

“Egyptische Monumenten. 6% Aflev. fol. «nonnen 

Van wege de Maatschappij van Toonkunst-te Leyden, « 

De Zangles; eene Grieksche beschilderde Drinkschaal; beer €. LEE- 
Mans. Leyd. 1844. Aeon vor on Fasbh'5 

Van wege den Heer 5. pr WITTE, tcs EAD “adden 
… Medailles: inédites de Postume: Paris 1845. 8 gna 

Van wege dén Heer 1. 5. F. JANSSEN; - uik LATE 
Een RomeinscheTegel, voorzien: van: aria esra „ ge- 

vonden in de nabijheid“ van. Nijmegen. “s Grav-- 1844. 8. 

Van wege den Heer pm. Bonuccr, 2Bnhoak PV 
Pompei decrite Naples. 1830. 8e. vookd ada 9g0v 

Van wege den Heer w. u. BraaOwobSt winch, sengesonstns 
The Baron's war includingthe Bres 4 Kelder bin 1 Beslan 

Lond. 1844. 4e. 


VERSLAG 


VIJFTIENDE OPENBARE VERGADERING 


. DER 


DERDE KLASSE 


VAN HET 


KONINKLIJK NEDERLANDSCHE INSTITUUT 


VAN 


WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE EN SCHOONE KUNSTEN, 
„gehouden den: 25°*“* Maart, 1845. 


Vervolg en Slot.) 
De Voorzitter, het woord hernemende, zeide: 


Reeds uit het Verslag ter laatst voorgaande Openbare Vé 
dering uitgebragt, is deze aanzienlijke Vergadering met de uiter- _ 
ste „wilsbeschikking van wijle ons Medelid Mr. zacoB zeNprik 
uoeurFT bekend geworden, volgens welke jaarlijks eene gouden 
Medaille wordt uitgeloofd, voor den Schrijver van ‘het best, in 
zich zelf voldoend, Latijnsch Dichtstuk. Ik geef het-woord aan 
den Heer van LENNEP, ten einde, namens de Commissie aan 
welke de beoordeeling van deze aangelegenheid verbleven is, 
verslag te doen. 

Hetzelve luidde als volgt: 


»De Commissie heeft het Latijnsche Programma bestemd om 
verslag te doen. van haar oordeel over de in het vorige jaar, ten 
gevolge der toen gedane uitnoodiging, bij het Instituut ingeko- 
6 


82 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


men Latijnsche Dichtstukken hier in gereedheid en de voordragt 
van dat Latijnsche Programma zoude in de Zitting dezer Derde 
aan de oude Letterkunde gewijde Klasse niet onvoegzaam kun- 
nen geacht worden. Maar minder zal zij voegen wanneer later 
verslag zal moeten gedaan worden in eene andere voorzittende 
Klasse. De Commissie acht het dierhalve voor de gelijkvormig- 
heid beter, om ook nu in het Nederduitsch verslag te doen, 


zij gaat daartoe over. * 
Meer dan twintig Dichtstukken zijn aan haar ter beoordeeling: 
toegezonden. 


Van deze staan in hare schatting de volgende beneden, som- 
mige ver beneden het middelmatige. | 

IL. Carmen heroïcum, arz pacis (het slot Vredenburg te Wier) 
onder het motto: pulerum est nomen pacis. 

IL. Van denzelfden Schrijver, Carmen heroïcum, ten titel voe- 
rende, Arbor Vetus, onder het“ motto: Wenit usus ab annis. 

III. Carmen heroicum, Hollandia Musis Amica, onder het 
motto: Hactenus erubui etc. ; 

IV. Carmen heroïicum, Musa Borealis Batava, over den winter 
hier te lande, onder het motto: Sunt quoque , quae nobis, etc. 

V. Carmen Elegiacum, in sacrum Jesu Christi nomen, onder 
het motto: Omnipotens nomen eius, etc. 

VL. Varia heroica et alia, eene verzameling’ van kleine Dicht- 
stukken „ onder het motto : «er ista wita discedo , etc. | 

VII, Carmen: heroïcuim, onder dentitel: teniplium fölieitatis, 
met het motto: Eloguentia quaedam est doctrinde salutaris vete.” 

VII. Carmen heroïcum ‚-de spiritu saeculi (over. den og dr 
eeuw), motto: cum sit utarsapientiaveten 0 

IX. Carmen Elegiacum, in-laudem Guten Prim, “onder út 
motto: nobilis ardor agit, … > ol 

X. Carmen Alcaicum, de morte Hannibalis, onder het motto: 
Operosa parvus Carmina fingo. _:-'or ds obbiel ov all 

XI. Carmen heroïcum, ouder den titel: Nonolag der eer: | 
zonder motto: 

XII. Van denzelfden schrijve korte hae op Galilei 5 
Kepler, Torizelli.. 


Ì 


sE 
Kk 


Latijnsche Prijsverzen uit het. Legaat Hoeufft. 83 


XIII. Carmen heroïcum, vin Daliam ignis reginain; ofdler 
het motto: ‘at nos Parnassi, etc. 
„Daar onder de opgenoemde Dichtstukken van geringe, ja hoe- 
genaamd geene waarde, niet weinige van Nederlandschen oor= 
sprong zijn, kan. de Commissie niet nalaten te’ bejammeren, dat 
de eertijds-hier te lande zoo bloeijende Latijnsche Dichtkunst 
thans’ in zoo diep verval is geraakt én te imeer moet zij dit be- 
jammeren ‚daar toch het voorbeeld van crortos, de memstussen, 
de BuRMANS, scrRADER en anderen getoond heeft, hoezeer eigene 
beoefening dier” Dichtkunst ons" dieper in den geest der oude 
Dichters doet indringen en tot mer heee ‚van deze 


_ meer geschikt maakt, 


„Eenigen meerderen aanleg, eh bi akad van. genoegzame 
oefening nog onvolmaakt, waned nd Gorris in de sor 
dichtstukken : jole 6 od. sour 

XIV. Carmen Kreta de “cholera sid ke de Chiölera 
die in 1837 ‘te Napels woedde), motto: nascimur in lacrymas. 

„XV. Carmen en vaer de ee pd onder ‘het motto: nil 
desperandum. GEEN 1 MGB PD 8 yibod doetsaf Lay 

XVL Carmen alcaicum Ode in “Grasciarm, -òndér het motto: 
me quoquedieunt vatem pastores. » 

„XVII. Carmen Rlegiacum Pax. Bop; KEE, Vd van 
Europa naden val van’ Napornon, vmnet ‘eene> opdragt; aan” de 
schim vari “Koning «witem. zee I*°, ‘met motto::! Misa baars 
prius” vabsikherebe kee …mnbsl Jed nar non 9D asntov, ,STaaten 

„Hoogere rang’ -wat Dichterlijken aanleg en vitdrakking he- 
treft; meende uwe Gommissie tesmoeten toekennen aan de volgende: 

XVIII. Carmen heroicum de wehiculis vapore motis, over de _ 
voertuigen door stoom ak er! het Nn, Pellaco 
guondam ete: TA 155 RIE 7 end 
_ s2KEX. Carmen dh van. gelijk anderer ai het voel 
onder het-motto: dut famam: sequere. : 

XX: Carmen Alcaïcum in Leopoldum Ries ‚ op din relag 
Hertog van Toskanen, onder de zinspreak: dignun laude viruni etc. 
XXI Vane denzelfden Dichter, Carmen: Alcaïeum in allem 
Anemonis: onder het motto: paullumsepultae distat inertiae-etc. 

6: 


84 OPENBARE VERGADERING ‘DER DERDE KLASSE: 


Doch hoe veel schoons ook in deze: Dichtstukken voorkome, 
de Commissie heeft daarin ook veel gevonden dat het schoone 
ontsiert ;. in- de Dichtstukken. over de Voertuigen door stoom, on- 
derovele goede, ja uitstekende Verzen, hier en daar plat proza; 
dikwijls-stroeve, of min Latijnsche uitdrukking. De machinerie 
is geen gemakkelijk onderwerp. Hoe het toch dichterlijk en in 
kiesche taal kan behandeld worden, heeft. vimarrvs. geleerd. 
Verdienstelijk zijn de Dichtstukken, op Italiaanschen bodem te 
huis behoorende, vooral; wat gang en kracht betreft, het eerste’, 
dat op den Groot-Hertog ‚maar vele „in beide voorkomende, 
oneigene, min Latijnsche ‚min lyrische uitdrukkingen toonen dat 
de Dichter zich nog niet genoeg geoefend heeft. » 

Voorts zijn ook. naar het oordeel. der Commissie de ‘laatstge- 
noemde Diehtstukken; ‘hoe’ verdienstelijk ook, niet gelijk te allem 
met het nog ten slot hier te vermelden 

„XXII. Carmen heroïcum, getiteld: Xiphias, ten. wart heb- 
beds de vangst van den Zwaardvisch op de kusten ‘van Sicilië, 
in verband mét het zich tevens daar vertoonend Natuurverschijnsel . 
van Optisch bedrog ‚ de zoogenaamde fata morgana, Want, hoe- 
wel ook in dit Gedicht, wat. den Versbouw betreft, op enkele 
plaatsen wel iets aan te merken valt, zoo. onderscheidt het zich 
echter boven alle de voorgaande, door Dichterlijken gang , kracht, 
leven , juistheid. en zuiverheid. van uitdrukking: Daar het alzoo 
tevens boven het middelmatige verheven is, vermeent de Gom- 
missie, volgens de termen van het legaat, aan den Dichter van 
dit Stuk, tot motto voerende: puer ista tuae sint praemia Musae, 
het praemium of de uitgeloofde medaille te moeten toekennen.” 

De volde zeit vervolgens: 5 | 

„Ik breng den dank, voor ditmaal niet der Klasse, maar van 
_ geheel het: Instituut, aan «de Commissie, voor het beredeneerd 
Verslag, over deze belangrijke aangelegenheid uitgebragt, en ik 
wensch haar; ik-wensch ons zelven geluk, met ‘dezen-uitslag. — 

De “beschikking van Mr. sacon tHenprikK nOEUFFT heeft alzóó 
reeds dit eerste jaar vruchten. gedragen, welke: onze” verwach- 
tingen verre overtroffen hebben.” 


Latijnsche Prijsverzen uit het Legaat Hoeufft. 85 


De Voorzitter opende daarop ‘het hem tot dat einde ter hand 
gestelde naambriefje, behoorende bij het Prijsvers, aan hetwelk 
de uitgeloofde Eereprijs was toegekend, en werd alzoo als vervaar- 
diger van hetzelve bekend gemaakt, prpacus virrrour, ez Rhegio, 
Calabriae Urbe, in regno Neapolitano, welke bekendmaking met 
algemeene belangstelling werd vernomen. 

De Voorzitter vervolgde daarna: 

»En gij, geëerd Medelid, die u met de vervulling der Spreek 
beurt van heden wel hebt willen belasten, waardige van Lim- 
BURG BROUWER! neem de plaats in welke u te lang verbeidde.” 

De Heer van rrupure BROUWER, aan deze uitnoodiging beant- 
woordende, sprak daarna de volgende Redevoering uit: 


MIJNE HEEREN, ZEER GEËERDE TOEHOORDERS! 


Ruim drie jaren geleden, werd te dezer plaatse zoo wijsgeerig 
als welsprekend betoogd dat de’ zelfstandigheid een onmisbaar 
vereischte is voor eene gelukkige beoefening van wetenschappen 
en letteren. Een jaar later toonde een mond, welsprekender dan 
de mijne, in onze Classe de hooge waarde aan’ van de aankwee- 
king van den echt wetenschappelijken geest onder eene natie. 

Deze beide voortreffelijke Redevoeringen maken eigenlijk maar 
een geheel uit. De eerste beschouwde den beoefenaar van we- 
tenschappen en letteren op zich zelven, en bewees dat de ware 
‘kracht, het levenmakend beginsel, niet van elders gezocht moet 
worden, maar in hemzelven leeft en werkt; de andere bragt 
den wetenschappelijken geest der natie in betrekking tot hen 
die daarop den. meesten invloed kunnen uitoefenen, en betoogde 
het belang dat ‘deze zelve en het geheele volk daarbij hebben, 
dat die invloed werkzaam zij, weldadig, en vruchtbaar. 

Mij dunkt, hier ontbreekt nog een derde oogpunt. Wij weten 
nu wat den beoefenaar der wetenschappen. dien naam waardig 
maakt; “wij weten wat er vereischt wordt om de zelfstandigheid, 
en al wat verder tot den wetenschappelijken geest behoort, in 
hem: aan te kweeken: blijft ‘er niet nog over te onderzoeken hoe 
hij zijne zelfstandigheid ten meesten nutte van anderen zal aan- 


86 OPENBARE, VERGADERING, DER „DERDE. KLASSE, 


wenden , hoe hij ‘het best beantwoorden zal aan hetgeen ter aan- 
kweeking is in het werk. gesteld van den geestdie-hem bezielt, 
en vooral (daar ‚de oplossing van dit vraagstuk voornamelijk, af- 
hangt van, de omstandigheden in welke hij geplaatst is), vooral 
hoe hij daaraan. thans, in onzen tijd, in de eeuw, die wij be- 
leven, zal kunnen voldoen. f 

Het was deze vraag, die mij als van le voor. den geest 
kwam, toen ik de vereerende uitnoodiging ontving om in deze 
Openbare Vergadering van de. derde Classe van,'het Koninklijk 
Nederlandsch, Instituut het woord, te voeren, … Natuurlijk dacht 
ik het eerst aan, hen, die mij in deze taak onmiddellijk waren 
voorgegaan „en, ‚hoe. weinig „deze, gedachte ‘ook - geschikt ware, 
om mij te bemoedigen, wezen echter de onderwerpen, door 
hen behandeld, mij als van zelf het derde nog ontbrekende stuk 
aan van deze redekunstige trilogie. 

Maar, schoon. ik het onderwerp voor mij. zie, het is, dit ge- 
voel ik, voor mijne schouderen te zwaar; welligt ook zou de tijd, 
die mij hier vergund is (al vermogt ik het anders), mij niet toelaten 
het in-al, zijnen omvang en volledig te behandelen. Ik heb;mij dus 
bij dat gedeelte der wetenschap bepaald, dat vooral hier, dacht 
mij, in onze derde Classe „te huis behoort, en „waarvan ik: het 
minst „onkundig ben, tot destudie der Oudheid. « Ik- wenschte 
dan iets. bij. te dragen tot de beantwoording der vraag £ -Ju-welke 
verhouding staat. de beoefening der Oude. Letteren tot den geest 
der eeuw, die wij beleven; en hoedanig moet zij ingerigt zijn, 
om te voldoen aan de behoeften onzer tijdgenooten? _ _ 

Ik zeg met opzet iets bij te dragen, want ik vermeet mij niet 
aan te kondigen dat ik. zelfs dit meer beperkte onderwerp: volle- 
dig behandelen. zal. Ja, deze voorzigtigheid zelve geeft-mij nog 
lang zoo veel moed niet, als de hoop op-de-toegevendheid. mijner 
toehoorders. Ik. roep die in, niet uit gewoonte, maar om dat 
ik weet tot -wie ik (schoon alleen ter voldoening aan. mijne ver- 
pligting) geroepen ben het. woord te voeren: Lao 

De beoefening der oude letteren, de negentiende: eeuw, en 
beider onderlinge verhouding „ ziet daar de drie hoofdpunten, welke 
ons onderwerp ons van zelf ter behandeling aanwijst: 


Beoefening der oude Letteren in onze Keuw. 87 


…_Wij-kunnên- van de studie-der- oudheid niet spreken , zonder 
te spreken ‘van vorige eeuwen. Hetgeen wij van die eeuwen te 
zeggen hebben, zal ons de waardering der onze gemakkelijker 
maken, en de vergelijking van beide ons in staat stellen de 
vraag, die wij opperden, te beantwoorden. 

Het verlangen naar kennis schijnt den mensch ingeschapen; 
niet minder de belangstelling in hem-zelven. Van alles wat hij 
kan leeren kennen, is niets den mensch belangrijker, dan wat 
den mensch. betreft; » Deze belangstelling is de moeder der ge- 
schiedenis. « Zij heeft-het nageslacht bekend gemaakt met de da- 
den, de gezindheden „ de denkbeelden der voorouders. Deze 
belangstelling. heeft voor ons die geringe overblijfselen bewaard; 
die van het bestaan van de volken der oudheid getuigen. Zij 
heeft Europa, na den nacht der middeneeuwen; tot het weder- 
Aanbrekend morgenlicht der beschaving doen ontwaken. 

Gij weet het, M. H. „waardoor dat licht ontstoken werd. Het 
was de ijver van mannen als perrarca.en poccaccio, die in de 
veertiende eeuw den lust opwekten en algemeen maakten, om 
hetgeen van de -grieksche en romeinsche schrijvers» was: overge= 
bleven, te ontdekken ,„ te verzamelen; en door afschriften te ver- 
menigvuldigen.- De. gezanten; door «de byzantijnsche. keizers ge- 
zonden, om hulp in het Westen te vragen, tegen de steeds aan- 
groeïjende magt’ der Ottomanen; deden de zucht voor de mees- 
verstukken «der grieksche oudheid, schoon ook- reeds ‘in Iralië 
ontvlamd; meer en meer toenemen, tot dat; in de volgende eeuw, 
de groote overwinning, door de Barbaren in het Oosten behaald, 
de grieksche-Muzen het Westen tot ‘hare vaste woonplaats kiezen 
deed. Gij weet hoe gelukkig de uitvinding der boekdrukkunst 
het verbreiden en bewaren van de werken der ouden bevor- 
derde. Het is u bekend hoe, van dat tijdstip -af‚ de beoefening 
der oudheidkunde de lievelingsbezigheid werd van: de uitste- 
kendste vernuften. … De geschiedenis wordt van nu af aan rijk 
aan namen van mannen, die, zelve met de edelste gaven van 
verstand. en hart toegerust, deze alleen, of grootendeels, besteed 
hebben tot het verzamelen of het verbreiden van de overblijfse- 
len der oudheid, tot het herstellen en leesbaar maken van den 


88 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


tekst der grieksche en romeinsche schrijvers, tot het verklaren’ 
van den zin hunner woorden, tot het oplossen der moeijelijkhe- 
den „ welke de nog onvolkomen kennis der zaken het regt ver- 
stand der woorden in den weg legde. 

Al spoedig ook deed die zelfde belangstelling in alles wat de 
oudheid betrof de meer en meer bekend geworden overblijfselen 
aanwenden, om daaruit de zeden en gebruiken, den godsdienst, 
de denkbeelden der oude volken. te leeren kennen, en vooral om 
uit dezelfde bron de kennis te, putten van de lotgevallen van ge- 
heele natieën en bijzondere personen, en alzoo de geschiedenis 
toe te lichten van het vroegere, in de geheugenis van barbaarsche 
nakomelingen bijna uitgewischte, menschengeslacht. 

Maar, was het alleen. verlangen naar kennis, was het alleen 
(om het regte woord te gebruiken) nieuwsgierigheid, die de 
studie der oudheid het aanzijn gaf? Was het alleen nieuws- 
gierigheid, die perrarca deed schrijven: Als mijne vrienden 
mij, bij hun afscheid , vragen of zij huis iets voor mij doen 
kunnen, antwoord ik hun altijd: Niets anders dan dat gij 
boeken van cicero woor mij opzoekt — en: Als ik, op mijne 
reizen, hier of daar maar in de verte een oud klooster ontwaar, 
dan wend ik oogenblikkelijk om, en trek ‘er heen. Wie weet, 
zeg ik altijd, wat daar verborgen-is. Doch, welk eene vraag, 
in deze Vergadering, waar zoo. velen, beter dan ik, kunnen 
bevroeden welk eene zaligheid de gevoelige en fijn beschaafde 
PETRARCA, de smaakvolle en geestige Boccaccio genieten moesten, 
als zij weder ‘een van die meesterstukken leerden kennen, die, 
ook in de negentiende eeuw, nog het voorwerp van onze be- 
wondering zijn. Neen, het was niet enkel nieuwsgierigheid, die 
denzelfden prrrarca, toen hij een afschrift van nomerus erlangd 
had, schoon nog niet in staat het, zonder onderrigt van anderen, 
te lezen, in verrukking deed schrijven: Het gezigt alleen van 
dezen schat verheugt mij zoo, dat ik dien dikwijls uit mijne 
boekenkast neem en teeder omhels, uitroepende:- Wanneer, ó 
onsterfelijke dichter , zullen mijne ooren geopend zijn, om uwe 
goddelijke woorden zelf geheel en volkomen te vernemen. 

Gewis, PETRARGA en BOGGACCIO, CHRYSOLORAS EQ LASCARIS, En 200 


pf PE 


Beoefening der oude Letteren in onze Heuw. 89 


vele andere groote mannen van dat tijdvak lazen de meesterstukken 
der oudheid, en onderwezen ‘er anderen in, omdat zij ze voor 
meesterstukken hielden , en als zoodanig bewonderden , omdat zij 
die onsterfelijke werken als, modellen beschouwden, waarnaar zij 
zelve zich behoorden te vormen. Lorenzo pe’ memc1, Nicoraas V, 
vroeger ROBERT, later Arpuonsus V, van Napels, zouden niet zoo 


“ijverig de geleerden begunstigd hebben, niet met-zoo veel kosten 


bibliotheken gesticht, niet in Griekenland en Azië boden hebben 
uitgezonden, om handschriften te verzamelen, niet het vertalen 
van grieksche schrijvers in het latijn met schatten betaald, in- 
dien zij zelve niet de waarde erkend hadden van de werken, 
die zij reeds waren magtig geworden, en die daardoor hun ver- 
langen steeds aanvuurden om ‘er meerdere te bezitten. 


_— Zeker ook hier, zoo als in alle menschelijke zaken, werkten 


minder edele drijfveren mede, de kracht van het voorbeeld, de 
ijdelheid, de geest der eeuw (of laat ons liever zeggen, de mode) 
hadden haar aandeel aan het levendig houden der algemeene 
geestdrift, maar die geestdrift was dan toch zoo levendig, zoo 
algemeen, dat, wanneer wij te dien opzigte het tijdperk van de 
herleving der letteren met latere eeuwen, en vooral met de onze, 
vergelijken (wie het evenmin aan ijdelheid en modezucht ontbreekt), 
wij toch dat tijdperk, vooral in Italië, als de gulden eeuw der 
letteren niet alleen, maar ook der schoone kunsten, mogen be- 
schouwen, daar men vooral in de kunst zich niet enkel bij het be- 
wonderen der ouden bepaalde , maar ook, door tallooze en onover- 
trefbare kunstgewrochten, toonde dat men hen wist na te volgen. 

Of alle vorsten en grooten, die het voorbeeld volgden van 
den burger van Florence, in eene andere eeuw zich evenzeer 
voor de letteren zouden beijverd hebben, wie zal dit beslissen : 
maar zeker is het dat, de visconris, en naderhand de srorza’s 
van Milaan, de perza scara's van Verona, de carrara’s in Padua, 
de p'rsre’s in Ferrara, alle wedijverden met elkander om de 
beroemdste geleerden tot zich te lokken, en door de uitstekend- 
ste voordeelen en eerbewijzingen te boeijen. Schoon Milaan. hare 


‘academie had te Pavia, Venetië de hare te Padua, Florence te 
Pisa, werden desniettemin in elk der genoemde hoofdsteden nog 


90 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE: - 


leerstoelen opgerigt voor het onderwijs-in «de oude talen, even 
als, in later tijd „in ons vaderland „deze stad , schoon zoo nabij 
het hollandsch Athene, zelve nog eene inrigting van hooger 
onderwijs in hare muren stichtte, die ‘er tot heden-een der 
schoonste sieraden van uitmaakt. . 

Het leeraarambt werd niet beschouwd. als een middel: van be- 
staan voor hem die het bekleedde, ‘maar als een weldaad aan 
eene leergrage gemeente bewezen, die het onderwijs in de oude 
letteren. niet duur genoeg meende te kunnen betalen. De -aan- 
stellingen der openbare onderwijzers in die talen waren contrac- 
ten tusschen. hen, en de vorsten of de steden, die hen overgehaald 
hadden, zich bij hen te vestigen, contracten die zelden anders 
dan voor eenen bepaalden tijd. gesloten werden, daar de menigte 
dergenen, die onderrigt verlangden, die, welke het gaven, ge- 
durig in de gelegenheid stelden van standplaats te veranderen. 
De leerlingen waren meer bevreesd hunnen leermeester te verlie- 
zen, dan deze bekommerd waar hij leerlingen vinden zou. 

De kooplieden ‘wisten geen beter gebruik te maken van hunne 
schatten, dan tot het aankoopen van handschriften en ‘het ver= 
zamelen van boeken. Wie geld had, moest boeken koopen; wie 
geen geld had, kon het niet beter erlangen , dan door boeken 
voor anderen eerst af: te schrijven, naderhand-te drukken. Niet 
studeerkamers alleen, maar de vertrekken, waar men zijne vrien- 
den ontving, de eet- en danszalen, werden met boeken versierd, 
zoo als met standbeelden of schilderijen. Uit alle oorden van 
Italië stroomde jong en oud naar de platonische academie, door 
COSIMO DE’ MEpicr opgerigt, waar de welsprekende eruisrus PLETHO 
de wijsbegeerte van den goddelijken praro ontvouwde. 

Maar ‘er is meer.” De raad van eenen geleerde werd toen 
niet alleen ingenomen, “wanneer men: twijfelde aan de echtheid 
van een woord, aan de juistheid van een’ volzin; maar ook in 
zaken van het hoogste belang voor staat. en kerk werden zij ge- 
raadpleegd; “gelijk wederkeerig mannen, in hooge diplomatische 
betrekkingen geplaatst, niet aarzelden zich aan het onderwijs der 
oude talen toe te wijden. _ Manver CHRYSOLORAS;’ die, als gezant 
van keizer Joannes PaLrOLOGUS in Italië kwam, beklom ‘te Flo- 


EE EEE 


Ee 


Beoefening der. oude Letteren’ inonze-Heuw. 91 


rence den. leerstoel voor de grieksche letterkunde. — Op uitnoo- . 
diging van. den hertog van Milaan, verliet hij Florence voor Pa- 
via, en- werd. daarna . weder door: denzelfden ‘hertog als gezant 
naar Frankrijk gezonden, gelijk ook naderhand paus soran= 
nes XXIII hem tot zijnen afgevaardigde benoemde op het con- 
cilie van Constanz. 

JOHANNES LASCARIS, door rORENzO DE’ mepicr naar Griekenland 
gezonden „ef handschriften te verzamelen, vond, in dit werk 
(vreemd verschijnsel indedaad), bijstand en bescherming bij den 
sultan. pasazern IL. De Medici werden uit Florence verdreven, 
maar de Muzen behoefden toen voor het gedruisch der wapenen 
niet te zwijgen. Gelijk de Romeinen uit de steden, die zij be- 


legerden, de goden door tooverformulieren tot zich lokten, zoo 
werd het toen door de vorsten voor de schoonste verovering ge- 


houden, als zij de geleerden, die het vijandelijke land bewoon- 
den, konden overhalen hunne zegevierende legers te volgen. 

Jonannes zAscaris werd de gunsteling van kare. VIII, en nog 
meer van zijn’ opvolger LODEWIJK XII. « Beurtelings gezant en 
openbaar onderwijzer in de grieksche taal, nu eens te Parijs, 
dan te Venetië, dan weder te Rome, de lieveling van drie paus- 
sen (Lo X,- cremens VIT en paurus III), geëerbiedigd door den 
hooghartigen venetiaanschen senaat, bemind en geacht door den 
ridderlijken” rans I, was: Lascaris, gedurende zijn tachtigjarig 
leven, het sieraad der hoven, de vraagbaak der geleerden, de 
roem van Europa. 

Lascaris was zelf an van hooge geboorte, het is waar, 
maar. hoevele andere geleerden, niet alleen in Italië, maar in 
Frankrijk, in Duitschland, in ons vaderland, genoten de stree- 
lendste eerbewijzingen van vorsten en grooten, en de bewon- 


_ dering van hunne tijdgenooten. Ook rorictanus en ricinus, ook 
__RUDOLPHUS AGRICOLA € REUCHLIN waren de gunstelingen van de 


grooten der aarde. Aarrcora's leerling, KorNrAAD CELTES, werd, 


even: als, perranca te Rome, op last van keizer rnepenk III, te 


Neuremberg plegtig als poëta Caesareus laurcatus gekroond. 
‚ Onze erasmus deelde in de gunst zoowel van koning nenprik VIII, 
als van den’ aartshertog kaner. «Gelijk men in onze dagen den 


92 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


schrijver van de Mystères de Paris eene mis wil aanbieden, 
zoo werd toen aan ERASMUS, door de statenvergadering , een kost- 
baar juweel vereerd. Door zijn standbeeld, is, wel is waar, voor 
als nog ten minste, DESIDERIUS ERASMUS, in uitwendige vereering, 
boven EUGÈNE sur verheven, maar wie weet welke schitterende 
eereteekenen de dankbare nakomelingschap nog eenmaal voor de- 
zen oprigt. 

Doch ook zelfs nog in nae? tijd. Hoe bewonderde SLENDRIK IV 
onzen mvco pe crOOT; hoe wedijverden de hoven van Europa, 
om hem aan zich te verbinden; welke eerbewijzingen ontving hij 
van cusraar apoLF's dochter. En zij zelve, de geestige, schoon 
ligtzinnige en onvrouwelijke, carisrina, bestond hare hof houding 
niet uit de grootste en beroemdste geleerden van haren tijd, 
GROTIUS, SALMASIUS, CONRINGIUS, BOCHART , MEIBOOM, HUÊT. 

„Maar wat spreken wij van crristinA! Wij kennen immers 
vorstinnen, die zelve de oude letteren beminden en beoefenden. 
Het was de schoone ureporyra, dochter van FRANCESCO  SFORZA 
alleen niet, die de grieksche schrijvers met ijver las; de onge- 
lukkige sonanNa craAyY las Prato in het oorspronkelijk; rrisapern 
sprak het latijn even vlug als hare moedertaal, en , met haren 
leermeester, ‘ROGER AsHAM, bestudeerde zij cicero en LIvIus, SOPHO- 
CLES En DEMOSTHENES. | 

Wij zijn reeds op eenen geruimen afstand verwijderd van het 
tijdstip, waarmede wij begonnen; en men zou welligt wanen, 
zoo voortgaande, als van lieverlede tot de eeuw te komen, die 
wij beleven. — Men zou zich bedriegen. Lang, zeker, is het nog 
niet geleden dat de geestdrift voor de oude letterkunde eene aan- 
beveling was bij de grooten der aarde; maar, hoe kort ook, het 
is desniettemin waar dat de negentiende eeuw, in dat opzigt, 
door eene wijde kloove van het voorgeslacht gescheiden. is. 


Wij hebben gesproken over de beoefening der oudheidkunde, 
en over den tijd, in welken de oude letteren met: geestdrift 
beoefend werden, in welken de kennis der oude schrijvers als het 
beste middel beschouwd werd ter beschaving van verstand en 
hart, en niet alleen voor geleerden van beroep , maar voor vor- 


Beoefening der oude Letteren in onze Heuw. 93 


sten en staatslieden, en voor elk mensch, die op eene beschaafde 
opvoeding prijs stelde. — Wij gaan nu spreken over de negen- 
tiende eeuw. 

Die naam» wekt groote denkbeelden bij ons op. En zeker; 
wanneer wij de hoogte beschouwen, welke thans de natuurkun- 
dige wetenschappen bereikt hebben, het zij dan als voltooijing 
van reeds vroeger gedane ontdekkingen, het zij als uitsluitend be- 
hoorende tot onzen tijd, dan voorwaar hebben wij- reden van 
trotschte zijn op deze onze negentiende eeuw. 

De- Ouden zijn ons. voorgegaan in wis- en sterrekunde, het 
_ is waar, maar wat hadden zij dat met de ontdekkingen van 
eenen HALLEY of merscuEL, wat dat met de naauwkeurige bereke 
ningen. van „eenen- STRUVE, van eenen BESSEL, van eenen ENCKE, 
kan vergeleken worden. Wij, die de grieksche en romeinsche 
letterkunde beoefenen; mogen nog het veelomvattend genie-van 
ARISTOTELES bewonderen, zijne beschrijvingen van dieren en plan- 
ten even hoog-achten , als zijne ontleding -van- den menschelijken 
geest, of van de bestanddeelen der burgerlijke maatschappij, wij 
mogen. nog. „PLINIUS „zoogenaamde Natuurlijke Historie als, een 
schoon gedenkstuk roemen „van. den geest des onderzoeks: voor 
de hedendaagsche beoefenaars dier wetenschappen isde kennis 
die de Ouden van de geologie en botanie, van’ de „natuurlijke 
historie en de vergelijkende ontleedkunde hadden, meer een 
voorwerp van verwondering, dan-eene bron van studie. Die nog 
den tijd heeft grieksch te leeren, staat dikwijls, het is waar, 
verbaasd. wanneer hij ziet hoe veel die menschen, met de hulp- 
middelen, „die, zij. bezaten, nog hebben kunnen ontdekken en 
waarnemen; maar’; al spoedig ook «wordt hij in--zijn  vermoe- 
den bevestigd, dat ‘het, ter uitbreiding zijner positieve kennis, 
niet noodig geweest was, zich zoo. veel moeite te-geven. Hetgeen 
de Ouden hem. leeren: kunnen, dat alles leeren de lateren hem 
even goed, en- beter; en hoe veel is-'er, waaromtrent deze. hem 
kunnen onderrigten „waarvan gene zelfs niet het geringste denk- 
beeld. hadden! Het is; eene- mijn, die-reeds lang, niet alleen 


_… ontgonnen is, maar uitgegraven; en hetgeen ‘er aan kostbare 


metalen in verborgen lag, is-reeds lang gezift en-gelouterd; en 


94 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


met den schat, die latere ontdekkingen ern zeen hebben, 
in een gesmolten en geamalgameerd. 

Hrerocrarrs was een genie. Zijne gna onde nog door 
elk wetenschappelijk ‘beoefenaar der geneeskunst voor -de “ware 
gehouden; hij leerde het eerst de gangen der natuur” bespieden 
ende kenteekenen opmerken van den vaak verborgen” vijand ; 
die de gezondheid en het leven bedreigt; maar , hoe oimisken=- 
baar ook zijne verdiensten zijn, zeker: zou een porrmAave; een 
STOLL, Een VAN ZWIETEN, ook zonder mrrocrarrs; dien-weg “wel 
gevonden Hebben; en, om dien in te’slaan, is het althans niet 


noodig in het oorspronkelijk te lezen wat mrpocnAres geschreven 


heeft, of wat op-zijn’ naam is uitgegeven,” Wat zeg ikt Zijn 
'er niet een aantal onderwerpen, ten opzigte van welke een een= 
voudige plattelands-heelmeester thans: beter onderrigt is, dan de 
vader der geneeskunst het was. Wat wist urepocrares van den 
omloop des bloeds, van de physiologie „der longen, van de za- 
menstelling en eigenaardige werking: der. zenuwen en der wa-= 
tervaten. «Wat vinden wij, ten opzigte van de’ natuurkunde, 
bij de Ouden, van de eigenschappen -der lucht en “der gaz-s00r- 
ten, van de theorie der veeg gf van die der „vallende 
ligchamen. sbasl 

… Van de dikemsle Belde wij in we gan niet vd) en 
Die was voor de Ouden een gesloten boek, en, in haresvolima- 
king, zelfs bijna geheel eene vrucht van: onze negentiende eeuw. 
Wij. zouden hier niet anisroreLrsven miePOcRATES, maar FOÚRCROY 
en!:LAVOISIER- mEt“ DAVY;’ BERZELIUS EN 'LIEBIG- moeten ‘vergelijken: 
Die: (zoo als ik) in het begin dezer eeuw, de: chemie” bij’ den 
grooten. BRUGMANS geleerd had, en van-dien tijd af. aan “met -an- 
_ dere studiën” zich had bezig: gehouden, zou thans, ‘eene schei- 
kundige les bijwonende, meermalen in de verzoeking komen „om 
tev-denken ‘dat “erover gansch. andere zaken’ gehandeld werd: 
Ja, de zaken niet alleen, maar de taal zelfs “is veranderd. — 

En nu,heb ik nog geen woord. gezegd vande groote ontdek- 
kingen van. onze dagen, noch vam-de uitgebreide toepassing “die 
‘ervan reeds bekende ontdekkingen: op; het werkelijke lever,’ op 
handelsverkeer , op fabrieken-en trafieken ,-gemaâkt wordt. 


erna ene ba nn nt re er de nn 


Beoefening der oude Letteren in,onze Heuw. 9% 


Grootsch en verheven, indedaad, vertoont zich hier het men- 


__schelijk vernuft, … Gezwegen van dat aantal, ‘ik zeg niet eens 
„wezenlijke. voordeelen, „maar slechts. gemakken en kleine genoe- 


gens, die wij door. de “gewoonte. bijna als de vervulling van 
noodwendige behoeften beschouwen, en. van welke de Ouden 
zelfs-.geen denkbeeld hadden; gezwegen van hetgeen wij met onze 
voorvaderen «gemeen hebben, maar -wat-heeft de Oudheid dat 
vergeleken ‚kan worden met die der negentiende eeuw. geheel 
eigene wijduitgestrekte. toepassing van de stoomkracht op fabrie- 
ken, scheepvaart, en middelen van vervoer, wat dat maar eenig- 
zins-de- merkwaardige uitvinding nabijkomt, die het licht weet 
aan banden te leggen, en 'er‚ ten nutte van wetenschap en kunst, 
de afdrukselen. van te bewaren, of de niet minder wonderbare, 


en zeker zog niet in alle hare kracht gekende, aanwending der 


electro-magnetische vloeistof t H | 
„Is het: te verwonderen dat de mensch , wien het gelukt is der 
nâtuuf veen dezer geheimen: af 'té zier, ja. hij zelfs die, in het 
wijduitgestrekte veld. der natuurkundige wetenschappen, slechts 
voortbouwt op de grondslagen. door anderen gelegd, zich verhe- 
ven gevoelt, niet alleen. boven de van zulke schoone- ontdekkingen 
geheel onkundige Ouden, maar. zelfs boven de grootste mannen 
van de nog niet-zoo lang’ verloopene eeuwen. Wat is, de zoo 
hoog -opgevijzelde kunst om onedele metalen: in. edele. te - her- 
scheppen „bijde wezenlijk, nuttige. toepassing der: electro-magne- 
tische ‘vloeistof, op de loodwitfabrieken, wat beteekent de spiritus 
rector „van. THEOPHRASTUS „BOMBASTUS. PARACELSUS bij de eenvoudige 
maar-alvermogende. uitwerking van het door de warmtestof ver- 
dunde-water! Is het te verwonderen dat, hij, die zich met zulke 
belangrijke: zaken. bezig--houdt „het onderzoek, naar hetgeen die 
zoo onkundige Ouden. gedaan, gezegd of gedacht, hebben, als een 


goed. tijdverdrijf beschouwt-voor-iemand, die toch anders niette 


doen. heeft, ‚ maar onwaardig;-den.man ‚dienaar het verkrijgen 
van kundigheden tracht,: dieveenig wezenlijk en blijvend nut 
kunnen ‘aanbrengen! > En s-daar hij de-Ouden „zoo hij ze al in 


. ziet, alleen; leest om de, zaken, en nimmer omde woorden, 


naauwelijks om de gedachten, is het dan bevreemdend dat hij 


„ 


96 OPENBARE VERGADERING "DER DERDE KLASSE. 


het bejammert dat hij zijnen kostelijken tijd aan het aanleeren 
dier oude, nu toch lang doode en verstorvene, talen heeft moe- 
ten besteden, dien hij zoo veel nuttiger tot het ontdekken van 
iets wezenlijks zou kunnen aanwenden? Is, van dit standpunt 
uitgaande, de wensch zoo ongerijmd, dien ik eens eenen ijveri- 
gen natuuronderzoeker. hoorde uiten: Ach! dat er maar een 
taal ware, dan behoefde men zijn’ besten tijd niet aan het lee- 
ren van conjugatieën en declinatieën te besteden; en men kon 
oogenblikkelijk, van de kinderschool af, aan het positieve be- 
ginnen ! 

Des te minder, M. H., moet dit alles bevreemden, wanneer 
wij de rigting nagaan, die de ontzettende meerderheid, welke 
wij hoe langer hoe meer boven vorige geslachten in de wis- 
en natuurkundige wetenschappen verkrijgen, aan de algemeene 
denkwijze geeft, en den invoed dien dit heeft op de ‘waardering 
van de beoefening der oude letteren niet alleen, maar zelfs van 
menige andere niet onmiddellijk in het werkelijke leven bruik- 
bare wetenschap. | wr 3 

Wanneer eens een tijdgenoot’ van LORENZO pe’ Mepter uit den 
dooden kon worden opgewekt, en in ons midden. verkeeren , 
wanneer de beroemde reonarpus arerinus, bij voorbeeld, die de 
studie der regtsgeleerdheid, voor welke hij bestemd was, eenige 
jaren ter zijde stelde, alleen om het geluk niette missen van 
crrysoLORAS het grieksch te hooren onderwijzen, wanneer Lro- 
NARDUS ARETINUS, zeg ik, eens weder opstond, en hij hoorde 
den eenen of anderen onzer regtsgeleerden (hij zou” het ook van 
de vermaardste kunnen hooren), met een’ glimlach, bekennen 
dat hij zijn grieksch zoo goed als vergeten heeft, andere zelfs 
dat zij ’er niet veel van vergeten. hebben, zou hij, in weêrwil 
van onze spoorwegen en electro-magnetische telegrafen ; wel een 
groote gedachte krijgen van onze negentiende eeuw ! 17» 

Wat zou een uvco pr eRooT, even groot in de theologie als 
in de regtsgeleerdheid, wel van onze instellingen van openbaar 
onderwijs denken, wanneer hij “vernam dat, volgens deze, de 
godgeleerde niet zoo veel van oudere en latere geschiedenis. be- 
hoeft te weten als de toekomstige pleitbezorger ! 


8 


Beoefening der oude Letteren in onze Eeuw. 97 


En toch, kende hij ons, zoo als wij ons zelve kennen, hij 
zou ‘er niets wonderlijks in vinden; hij zou erkennen dat de 
godgeleerden “geen regt hebben zich. over deze karigheid ten op- 
zigte van hunne’ studieën te “beklagen, wijl zij zelve zoo door- 
drongen zijn van de noodzakelijkheid om al wat maar eenigzins 
overtollig schijnt; ‘alles waarvan. het nut niet dadelijk blijkt, af te 
snijden ;-dat ook zij weder op hunne beurt «dit „beginsel op de 
wis--en-natuurkundige wetenschappen gaan toepassen, gelijk blijkt 
aan het verzoek dat. de hoogeerwaarde vergadering, aan welke 
de-zorg voor de belangen der nederlandsche hervormde. kerk is 
toebetrouwd, aan het hoofd van den staat gedaan heeft, om toch 
de studenten in de godgeleerdheid”-te ontheffen van de verplig- 
ting om inde wiskunde een éxamen af te leggen. Is ‘het vreemd 
dat, waar de regeerders ende leermeesters voorgaan, de gere- 
geerden en “de leerlingen volgen? Wanneer de jongeling het ge- - 
drukte tarief in handen krijgt, waarin hij ziet wat het hem aan 
geld. en tijd kosten moet, om dezen of genen graad te erlangen, 
is het hem dan ten kwade te duiden dat hij niet meer. doet dan 


van hem gevorderd. wordt; wanneer hij ziet dat vantijd tot tjd 


de studie gemakkelijker wordt» gemaakt, zou het dan niet onge- 
rijmd zijn «dat hij zich zelven aan. werkzaamheden ging toewij- 
den, die de wetgever zelf voor hem onnoodig verklaart! 4 

… Veel bevreemdender is het: dat wij; in ons Nedkidand; ons 
nog: hedentendage beroemen mogen op het bezit-van natuur- 
en sterrekundigen, die de grieksche Muze even min versmaden, 
als onze PIETER NIEUWLAND het deed; dat wij nog geneesheeren … 
bezitten ;-die, ‘als onze PARADYS; HIPPOCRATES en GALENUS in hunne 
eigene’ taal lezen ; en hunne-schriften hoogschatten ‚dat ‘wij de 


staatslieden kunnen aanwijzen; die, als de onvergetelijke rarcx, 
Ë den tijd, hun van ambtsbezigheden overgelaten; “bij voorkeur be- 
ĳ tagen aan de studie der classieken,: «to 


‚ Verre zij het van ons eene-op zich zelve goede kek om ht 


k sm dat ‘er van gemaakt:‘wordt; of om de nadelige gevol- 
gen, die zij geheel onschuldig te weeg brengt, te veroordeelen: 
_ ‘Maar, waarvis ‘het, dat de rigting, welke wij wraken , aan de 


denkbeelden: voornamelijk gegeven wordt door die op zich zelve 
7 


98 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


hoogst nuttige onderzoekingen. en ‘ontdekkingen, waarvan wij de 
waarde hoogschatten en dankbaar erkennen. 

’Er zijn ook, het is waar, bijkomende oorzaken, die wij niet mo- 
gen uit het oog verliezen. Eene.der redenen van de hooge achting, 
welke men, in het tijdperk van de herleving der leueren aan de 
geleerden, en bepaaldelijk aan de beoefenaars der oude letterkunde, 
bewees, was, in den beginne althans, de betrekkelijk lage stand 
der beschaving van het publiek,en vooral de schaarschte van man- 
nen van talent en bekwaamheid. De geleerden swerden niet als 
leen tot gezanten gebruikt, omdat men achting. had voor. hunne 
geleerdheid ‚ maar ook omdat zij, juist door die. geleerdheid, het 
best geschikt waren om zulk-een ambt te bekleeden… iasob 
„-Het latijn was toen de taal-der hooge standen; aan de hoven; 
im diplomatische. onderhandelingen, in openbare staatsstukken, 
werd -het: altijd gebruikt. Daarom koos-men voor zulke werk- 
zaamheden-mmenschen, die die taal, als hunne eigene, wisten. te 
hanteren, en die buitendien ; door hunne bekwaamheid in de 
rede- en redeneerkunst, door-hunne kennis van:de-geschiedenis, 
het best berekend: swaren om-den-souyerein aan een vreemd hof 
te vertegenwoordigen, en ‘er zijne belangen voor te-staan ;- gelijk 
ook blijkt aan den naam van Oratori wtecnhend die men in p Jualië 
aan de gezanten. gaf. otra te 

……Wij hebben ook, ediebeens van, de ijdelheid en van, dai mite 
Beide. werkten toen krachtig ten voordeele, en: ‘werken nu even 
krachtig ten nadeele, van de studie der oudheid. ‘Toen het eene 
aanbeveling, was voor den staatsman, zoowel als voor den, be- 
oefenaar der natuurkundige“ ‘wetenschappen, de schriften; der 
Ouden te kennen en hoog te schatten, zal menigeen, ook van die 
'er/zich minder -op toegelegd hadden „ die kennis hebber voorge- 
wend, zonder ze, althans indie mate, te bezitten. Nu-het 
mode is zich hoofdzakelijk bijhet ‘ruttige , bij‘hetgeen iets-aan- 
brengt, iets bewerkstelligt ‚te bepalen, zal de staatsman, ook al 
herinnert ‘hij zich met genoegen den tijd, toen hij „nog vrij van 
zorgen ;-en ongestoord , voldoende aan jeugdigen. lust , risurrus en 
ANACREON- las, ‘het maauwelijks durven erkennen dat -hij ook nu 
nog. wel eens, in een gestolen oogenblik , tots-het voorwerp zij= 


Beoefening der oude Letteren in onze Heuw. 99 


ner oude liefde terugkeert. Nu het mode is steeds naar daadza- 
ken te vragen, zal welligt de natuuronderzoeker, de scheikun- 
dige, de berekenaar wan. eclipsen en cometen, in tegenwoordig- 
heid van anderen ten minste, den. gomerus of noramvs, die hem 
in den. weg mogten. komen, met een’ medelijdenden - glimlach 
ter zijde schuiven, en op voornamen toon te kennen geven dat 
hij.die op school wel las „maar dat hij thans geen tijd meer heeft, 
om. zich met fraaije woorden bezig te houden; en toch, als. wij 
dien. zelfden natuurkundige eens in zijn studeervertrek, in. zijn 
laboratorium; konden bespieden , wie weet of wij hem niet wel 
eens, te midden van zijne kroesen en retorten, omringd van 
zijne sextanten en teleskopen, als hem eens een sombere bui 
overviel, het: Eheu,fugaces, Postume, Postume, labuntur 
anni! of het: Nihil est ab omni purte beatum onwillekeurig. zou- 
den hooren. opzeggen, en hem naar zijnen Horarrus zouden zien 
grijpen; om ‘er dat te vinden, wat wel geen materieel nut aan- 
brengt, maar wat-het harte sterkt, enden geest verheft. 
Erisvriog iets, De’ merkwaardige verandering, die, in-het 
laatst ‚der vorige eeuw, de omverwerping van het oude koning- 
schap, «in Frankrijk, in gansch Europa heeft te weeg gebragt, 
heeft niet alleen op „koningen en edelen, maar op alle. standen 
der maatschappij, en zoo ook op de geleerden in het algemeen, 
en opde oudheidkundigen in het bijzonder, eenen magtigen in- 
vloed uitgeoefend. De omwenteling , die, onder vele betreurens- 
waardige, toeh ook. goede, gevolgen. gehad heeft, heeft niet alleen 
de scherpe kanten afgerond van het. onderscheid dat ’er bestond 
tusschen vorst en onderdanen , tusschen adel en burgerij ; zij heeft 
niet alleen in het staatsbestuur geboorteregt en titels doen wijken 
voor het overwigt-van kundigheden en talenten, rijkdom en in- 
vloed; zij heeft niet, alleen den. trots gefnuikt vaa de nakome- - 
lingen der oude geslachten: maar zij. heeft ook den schoolschen. 
hoogmoed der kamergeleerden doen verdwijnen, en hier, zoo als 


_… overal elders, gelijkheid. gesteld in plaats van verhovaardiging op 


vaak nietsbeteekenende voorregten. 


_ svNiet alleen „de oudheidkundige, maar elk geleerde, weet 


thans-te wel dat het geen toon is, zijn latijn of grieksch, zijne 
v had 


100 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE, 


Pandecten of zijnen Galenus in een gemengd. gezelschap te pas te 
brengen. Het: patriciaat der geleerdheid heeft, wat den uiter- 
lijken schijn aangaat, opgehouden, zoo als dat eener hooge’af- 
komst. De prins van de Moskowa bestuurt te Parijs een concert, 
en in de salons zijn de geleerdste mannen van de onkundigste 
niet te onderscheiden, dan door de meerderheid van hunnen 
geest. Hoogleeraren bezoeken de openbare vermakelijkheden, 
en zetten zich aan de speeltafel tegen‘over den geringsten ple- 
bejer in het rijk der letteren, Is het wonder dat zij niet: meer 
door vorsten worden uitgenoodigd en luisterrijk ontvangen, dat 
‘er geen poëtae caesarei meer openlijk met lauweren omkransd 
worden, dat ook de grootste mannen, geheel: onbekend, en in 
het incognito der gelijkheid, het land doorreizen, wp door 
iemand te worden opgemerkt. | bk 
Wij zouden onzer negentiende eeuw “echter onregt doen, ‘in- 
dien wij beweerden dat zij den dienst der Muzen in het geheel 
alle eerbewijs ontzegde; maar hare genegenheid heeft ook hierin 
eene andere rigting gekregen. Gelijk vroeger de dichtkunst, 
zoo wordt nu de zangkunst met vorstelijke gaven beloond, ‘en 
gelijk vroeger geleerden, door triomfbogen; de steden binnen- — 
reden, zoo worden thans door de menigte de wagens der dan- 
seressen ontspannen en juichend voortgesleept. 
Maar, schoon wij gaarne erkennen dat, ‘behalve de voorname, 
door ons vermelde, oorzaak ‚ nog andere “hebben medegewerkt , 
om onze eeuw zoo zeer van-de vorige te:doen verschillen „ het 
onderscheid is daarom niet’ minder wezenlijk. De taal en let- 
terkunde der volken van Europa hebben zich’ gevormd, en miet 
naar ‘het voorbeeld der Ouden valleeïr;“miaar vaak naar geheel 
nieuwe, bij hen onbekende, kunstregelen. Onze: Tweede ‘Classe 
zelve heeft, in hare onlangs“’uitgeschrevene prijsvraag, erkend 
dat de uitsluitende waarderingen beoefening der oude letteren, 
als rigtsnoer en voorbeeld ook van onze nederlandsche letterkunde, 
in den laatsten tijd wr zijn wget j At 


Maar, daar nu deze dingen alzoo zijn, zoo isde vraag of de 
beoefenaar der oude letteren zijne studie ook nóg; behalve-voor 


Beoefening der oude Letteren in onze Leuw. 101 


de wetenschap. zelve, zoo kan inrigten, dat zij eenigermate ten 
minste voldoe aan de behoeften der eeuw, die wij beleven , en, 
zoo ja, wat hij doen: moet om dat-doel te bereiken ? 

Mij dunkt, ‘er is daartoe maar een. middel. Men wil in deze 
eeuw „geen moeite doen, zonder onmiddellijke belooning, geen 
werk, zonder contante betaling; men vraagt van alles waartoe het 
baat, men heeft steeds het zut op het oog: welaan, maken wij 
de studie der oudheid. nuttig voor de eeuw in welke wij leven. 

De wetenschap, het lijdt geen twijfel, moet in de eerste plaats 
om de “wetenschap heoefend worden. Tot welk: doel men de 
overblijfselen der vudheid ook aanwende, wat men ‘er mede be- 
ooge, om ze aan te wenden, moet men ze kennen, en, om ze 
te kennen, moet men ze verstaan, verstaan in den ruimsten zin 
des--woords, niet alleen den zin der woorden, maar den geest 
der schrijvers, den tijd, in welken zij leefden „ de omstandighe- 
den van allerlei aard ‚die invloed konden hebben op hun schrij- 
ven, en wat dies meer zij. De grondslag van dit alles is taal- 
kennis en critiek. Die zijn leven besteed aan het verbeteren en 
zuiveren van den tekst der oude. schrijveren, aan het verklaren 
van de woorden, die zij gebruikt hebben, en van de zaken over 

welke zij handelen, doet der wetenschap niet minder nut dan 
_de eerste herstellers der letteren, die de handschriften opzoch- 
ten en verzamelden. — Dit alles staat op den voorgrond. — Maar 
dit is zeker , dat die de Ouden niet bestudeert, dan alleen voor 
zich zelven, om te weten wat zij gezegd. hebben, en om dit ande- 
ren bekend te maken, hoe groot ook zijne verdiensten zijn mogen 
voor de wetenschap, voor de behoefte der negentiende eeuw nog 
niet veel gedaan heeft. % Ex 

Wat ’er meer gedaan moet worden , leeren ons de groote 
mannen, wier namen wij hier het eerst vermeldden. Wat ’er, 
tot PETRARCA'S tijd toe, van. romeinsche schrijvers in het Westen 
was bekend gebleven (want 'er bleven ’er toch altijd, ook in 
den holsten nacht der middeneeuwen , bekend en gelezen), dat 
werd gelezen om de woorden, om de taal. Perrarca las de 
Ouden ter vorming van zijnen smaak, ter veredeling van zijn 
hart, en niet alleen voor zich zelven, maar ook voor anderen, 


102 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE. 


Dat deden ook goccaccio en LASCARIS en LEONARDUS ARETINUS En 
FRANCISCUS PHILELPHUS, en wie verder tot dat schitterend tijdperk 
behoorden, éh daardoor worden de sonnetten, voor LAURA ges 
dicht, en de vertellingjes „ door zoccaccro opgesteld, nog heden 
in Italië, en door geheel Europa, met geestdrift. gelezen en” van 
buiten geleerd, en veel hooger geacht dan de latijnsche schrif- 
ten dezer groote mannen. Daardoor werd prerrarca de vader 
van het italiaansche lierdicht, en zoccaccio het model van het 
italiaansche proza. « Daardoor vonden de woorden, die curysoro- 
RAS en LASCARIS spraken, voor de vorsten, die hen naar vreemde 
hoven hadden afgevaardigd, geopende ooren en harten. Daar- 
door waren zij niet alleen nuttig voor hunne leerlingen, maar 
voor de geheele eeuw, die het geluk had hen te zien geboren 
worden. Zij waren niet enkel geleerden, maar mannen van de 
wereld. Toen daarna de nieuwere talen meer beoefend en be- 
schaafd werden, toen elk land bijna van Europa zijne eigene 
letterkunde kreeg, toen ook in andere standen menschen van 
talent en bekwaamheid gevonden werden, begonnen de beoefe- 
naars der oude letteren meer uitsluitend tot hunne geleerde on- 
derzoekingen beperkt te worden; deze beperking, deze afzonde- 
ring verwijderde hen van de wereld, en de wereld van hen. 
Toen ontsproot de pedanterie, en de schoolvosserij; toen ont= 
stonden de letterkundige twisten en oorlogen, toen de classieke 
vervloekingen, met welke de in hunne ijdelheid en eigenliefde 
gekwetste letterkundige mogendheden elkander bekrijgden. Maar, 
schoon ook de geleerden vân beroep eene afzonderlijke caste uit- 
maakten, “de geleerdheid, de eerbied: en de hoogachting “ ten 
minste voor de oude letteren was, zoo wij zagen, niet bij hen 
alleen bepaald; deze oefenden op alle standen der maatschappij 
haren weldadigen invloed uit, op staatslieden, op krijgslieden, 
zelfs op vrouwen. Indien dan nu in onzen tijd, waarin die al- 
gemeenere invloed werkelijk is afgenomen, de geleerden zich 
blijven afzonderen, dan zal weldra. die weldadige uitwerking, 
die de‘ beoefening der oude letteren pleegt uitte oefenen, voor 
onze eeuw geheel verloren gaan. Nu zij, die den staat bestu- 
ren, diein’ hooge betrekkingen geplaatst zijn, niet meer, als 


Beoefening der oude Letteren in onze Keuw. 103 


vroeger, in de school der Ouden-gevormd zijn (gunstige uitzon- 
deringen - onbegrepen), moeten zij, die in de school der Ouden 
gevormd zijn, hunnen invloed aanwenden ten nutte van het al- 
gemeen ‚tot heil van staat en kerk, en ter beschaving der ge= 
heele natie; De eeuw zelve vordert het. Zij verbiedt den beoe- 
fenaar der onde letteren pedant te zijn. Zij noodigt hem uit 


zieh met haar ven’ ‘hare aangelegenheden te bemoeijen. Bij elke 


gewigtige gelegenheid, waar het de belangen geldt van staat 
of kerk, moet hij zijne stem doen hooren. 

Als in den staat overdreven begrippen van volksheerschappij, 
van vrijheid en gelijkheid, den boventoon krijgen, moeten zij, 
die door de ondervinding van vroegere eeuwen zijn wijs geworden, 
aantoonen wat het is; als de meesten regeren, en hoe ook de 
rustigste en gehoorzaamste gemeente door de vleitaal van dema- 
gogen tot oproer en onwettigen tegenstand kan. gebragt worden. 
Als, ten gevalle van weinigen, de beste krachten eener natie 
worden uitgeput, en elke heilzame verandering hardnekkig tegen- 
gewerkt, dan moeten zij hunne waarschuwende stem verheffen ‚ 
en, met de geschiedrol in de hand, den afgrond aanwijzen, in 
welke die overheerschers zich zelve, even goed als de natie, 
_ vroeg of laat zullen nederstorten. 

Als in de kerk ligtzinnigheid en nadia de ge- 
moederen van het spoor brengen, moeten zij, als ARISTOPHANES, 
door den geessel der satyre, of als socrres, door geestige ironie, 
de sophisten aan de kaak zetten, en zoo de jeugdige harten be- 
hoeden voor het verderf. 

Als daarentegen onverdraagzaamheid hare stem verheft, ide 
begrippen en leerstellingen als de eenige ware worden voorge- 
dragen, alleen. omdat zij eens op zekeren tijd en plaats zijn ge- 
predikt en aangenomen , moeten zij die bladzijde van de geschiede 
nís van den menschelijken geest opslaan, op welke zijne dwalin- 
gen en afwijkingen geboekt staan, moeten. zij, waar de christelijke 
liefde niet meer gehoord wordt, tot gematigdheid en toegevend- 
heid aansporen door het voorbeeld der heidensche humaniteit. 

Als onverstand en wansmaak het tooneel betreden, als onbe- 
zonnen schrijvers, weggesleept door het voorbeeld , en het spoor 


104 OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE, 


bijster door de verkeerde rigting, die eene kranke verbeeldings- 
kracht geeft aan eenen anders vaak gelukkigen aanleg, in ver- 
dichte verhalen, den slagboom wegrukken van eerbied voor den 
godsdienst en voor de wet, of, door schijnbaar afkeurende, 
maar boeijende: en verleidelijke, schilderingen van eene ontaarde 
zinnelijkheid, het zedelijk gevoel aanranden, ja zelfs alleen, door 
ongerijmde voorstellingen van onmogelijke karakters, van eene 
in het menschelijk hart volstrekt onbestaanbare vereeniging. van 
bloeddorst en edelmoedigheid, van reinheid en ontucht, de eeu- 
wige wetten schenden van het ware en schoone, dat dan de man, 
die die wetten în de school van praro en prmosrnenes heeft lee- 
ren eerbiedigen, en ze door de ondervinding van alle eeuwen 
heeft bevestigd gezien, zelf de pen grijpe, en niet wane zijne ge- 
leerdheid te onteeren, door metterdaad, al ware het ook in een 
verdicht verhaal, te toonen hoe innig zedelijke en esthetische 
schoonheid verwant zijn, hoe op den duur-dat alleen behaagt 
wat waar is, en in de menschelijke natuur gegrond, en hoe ge- 
biedend de kunst vordert, ook zelfs in de voorstelling dier waar- 
heid, de welvoegelijkheid en betamelijkheid in acht ‘te nemen. 

Zeker de kracht der stof is groot; maar de kracht van den 
geest ìs nog grooter. De mensch heeft der natuur een aantal 
harer geheimen afgezien; hij heeft eene menigte van die voor- 
werpen, die de Ouden als-goddelijke magten vereerden, aan zij- 
nen wil, aan zijne grillen zelfs, dienstbaar gemaakt: maar, in 
weêrwil van dit alles, blijft nog een veel grooter aantal van ge- 
heimen voor zijn oog met een’ ondoordringbaren sluijer bedekt, 
blijft hij zelf nog van zeer geringe beletselen geheel afhankelijk. 
Wat daarentegen de geest, wat het gevoel, wat de gedachte kan 
uitwerken, dat leert ons de geestdrift, en, helaas,-de woede van 
alle godsdienstoorlogen, dat leert. ons Azië en een deel van Europa 
en Africa, overheerd en te onder gebragt door de aanbidders van 
eenen valschen profeet, dat leeren ons de duizenden en duizenden 
die haardsteden en altaren, betrekkingen en bezittingen, ver- 
lieten, om een klein stukje gronds in het rotsige Palestina te 
gaan veroveren, dat leeren, ons de magtigste’ vorsten. van Europa, 
de best ingerigte legers, die het hoofd stootten op de woeste drift 


Beoefening der oude Letteren in onze Heuw. fi 105 


en den ongetemden moed van de bijna naakte apostelen eener 
met het gezond verstand volstrekt onbestaanbare hersenschim. En 
onze, negentiende eeuw, hoe veel. waarde zij ook hechte aan het 
stoffelijke, en aan de zigtbaar en tastbaar nuttige uitwerkselen van 
de bemoeijingen der wetenschap, onze negentiende eeuw heeft 
ook. hare kennelijk spirituele strekking. Wij zijn veel vooruitge- 
gaan in staatkundige beschaving, in onderwijs ‚in verlichting (ten 
opzigte van. sommige onderwerpen ten minste), het is niet al- 
leen in de natuur- en scheikunde, dat wij vorderingen gemaakt 
hebben: «en. toch heeft die zoo verlichte, zoo kunstrijke, de 
krachten der natuur op eene zoo wonderdadige wijze aanwen- 
dende negentiende. eeuw _tooneelen aanschouwd, waarover de 
verlichte menschenvyriend. in tijden van duisternis zou. hebben ge- 
bloosd; en toch is die eeuw getuige van de rustelooze werk- 
zaamheid van duizenden, die het verstand aan banden zoeken te 
_ leggen en het vrije onderzoek trachten te belemmeren; en toch 
verneemt die eeuw het krijgsgeschrei, dat uit de digte gelede 
ren. van hen opgaat, die den staat onder de voogdij der kerk 
willen terug brengen; en toch laat die eeuw, in onheilspellende 
teekenen , den wensch doorschemeren om landen en volken ander- 
maal in bloed en tranen te dompelen, voor de handhaving van 
het heiligste gestort. Wat kan Europa hier redden? Wat an- 
ders zal men stellen tegenover de dwingelandij, die het leven der 
zielen aantast en dreigt te verstikken, wat anders dan den 
geest der vrijheid, der waarheid en der menschelijkheid? Waar- 
mede zal men den op nieuw kunstmatig gewekten geest der mid- 
deneeuwen bestrijden, dan met den geest der oudheid, door het 
Christendom veredeld en gezuiverd, die de menschheid koestert 
en verkwikt en der ontwikkeling nader brengt. 

Het is hoog tijd te eindigen. Doch ook zou een nader ont- 
wikkelen van elke bijzonderheid van dit rijke onderwerp onge- 
past zijn in eene vergadering, uit welker midden ik de leven- 
dige voorbeelden zou kunnen aanwijzen, van het ideaal dat ik 
trachtte te schetsen. | 

Ik eindig met den wensch, dat vooral deze koninklijke in- 
rigting het prytaneum zij, van. waar het altijd onderhouden 


LJ 


106 _ OPENBARE VERGADERING DER DERDE KLASSE, 


licht der waarheid, der vrijheid en der menschelijkheid zijn’ 
weldadigen gloed over Nederland verspreide, en dat elk onzer, 
met dezelfde innige overtuiging, met welke de edele hersteller 
der oude letteren het deed, hem dit gebed moge mazeggen : 

Gij weet, ô Heer ! die alle mijne begeerten en alle mijne verzuch- 
tingen kent, dat ik in deze Letteren nooit anders gezocht heb, dan 
een goed mensch te worden. Gij weet, ò Heer! die harten en nieren 
proeft, dat ik nooit zoo ijdel, nooit zoo begeerig naar roem geweest 
ben (schoon ik niet ontken het soms wel eens geweest te zijn), of 
ik verlangde toch altijd nog meer goed te worden, dan geleerd! 


De Voorzitter hernam daarop het woord in dezer voege: 

Gij hebt, waardige van Lrmsvra BROUWER! een onderwerp be- 
handeld, even naauw verwant met uwe hoogstgewigtige Ambts- 
betrekking als met uwen fijnen geest van opmerking. Mij voegt 
de uitspraak niet over de waardij van wwe meeningen. Maar 
zoo lang de geest der eeuw niet het eigenaardig karakter van den 
Nederlandschen geest zal hebben uitgewischt, zoo lang de tijd- 
genoot behoefte heeft aan ware beschaving, zoo lang zullen wij 
blijven in ‘het vertrouwen dat de oude Letteren in Nederland 
niet verwaarloosd worden. Mogen zij duurzaam vrijheid, ken- 
nis en verlichting in Nederland. bevorderen en hare lessen ook 
voor de negentiende Eeuw niet verloren gaan. 

Ik geef het woord aan den Heer van LENNeP tot vervulling der 
belofte, welke ik bij het openen dezer Vergadering vermeld heb. 


De Heer vaN Lenner zeide: 

»Niet zonder reden heeft de Derde Klasse van het Koninklijk- 
Nederlandsch Instituut aan de eerbiedwaardige Weduwe van 
den onvergetelijken a. n. rarck, door het verzoek, om, even als 
de Academie te Brussel, met een afgietsel van. het in’ marmer 
vervaardigde borstbeeld. des Overledenen begunstigd te worden, 
een blijk willen geven van de hooge achting, die zij voor 's mans 
nagedachtenis voedt. Niet zonder reden heeft zij gewenscht, dat 
het dagelijksch aanschouwen van dit gedenkstuk mede mogt toe- 
brengen om ’smans verdiensten bij alle de Leden dezer Inrigting 


„Buste van Falck. 107 


in levendig ‘aandenken te doen blijven. Wat hij, als Medelid , 
voor en met de Derde Klasse verrigtte, behoef ik thands niet te 
herhalen, daar het in hare vorige Openbare Zitting reeds op 
eene zoo treffende wijze is vermeld geworden. Dat hij niet nog 
in meerdere maté bijzonder voor haar is werkzaam geweest, hoe 
zoude zij zich des beklagen, bij de herdenking van hetgeen hij 
in onderscheidene werkkringen voor zijn Vaderland deed, en be- 
paaldelijk van hetgeen hij, gedurende een vijftal jaren, in welke 
hem het Ministerie van Openbaar Onderwijs en Nijverheid was 
toevertrouwd, gedaan heeft voor de onderscheidene vakken, met 
wier beoefening en uitbreiding de vier Klassen dezer Inrigting 
zich bezig houden? Ik zwijg van hetgeen hij voor onderwijs 
en beschaving in de Zuidelijke Nederlanden te weeg bragt. Het 
wordt thands ook dáár bij velen nu met dankbaarheid herdacht. 
Maar de vermelding daarvan behoort hier niet en zoude mij ook 
in zeker opzigt pijnlijk vallen. Doch ik wil hier in de eerste 
plaats de getuigenis aanhalen, hem bij zijn aftreden uit dat Mi- 
nisterie en vóór zijn vertrek als Ambassadeur naar Engeland, in 
1824, door de Provinciale Commissie van Onderwijs in Noord- 
Holland gegeven, daarbij hem dankzeggende »voor de getrouwe 
»en ijverige behartiging van al de belangen van het lagere School- 
‚» wezen, de naauwkeurige oplettenheid, waarmede hij gewoon was 
»alle de stukken der Commissie te lezen ‘en te beoordeelen, de 
„aanmoediging van hem in hare werkzaamheden ondervonden, 
»de regtvaardigheid, billijkheid en heuschheid haar bewezen, en 
»het hoog gewigt door den edelen man gesteld in de bevordering 
» van het Lager Onderwijs in zijn geliefd Vaderland, waarvan hij,” 
dus drukte de Commissie ten slot zich uit, »nog lang blijven moge 
peen der beste burgers, de liefde en roem van Nederland.” Ik 
moet voorts, wat het Hooger Onderwijs betreft, herinneren, dat 
aan hem, als Minister, de Archeologische Leerschool, het Rijks 
Museum van Natuurlijke Historie en Oudheden te Leyden, en 
de Veeartsenijschool te Utrecht, derzelver aanzijn te danken 
hadden. Ik mag alle nog in leven zijnde beoefenaars van We- 
tenschappen, Letteren en Kunsten, voor zoo ver zij ooìt* met 
hem, als Minister, in aanraking kwamen, tot getuigen oproeper 


108 OPENBARE VERGADERING DER- DERDE KLASSE, 


van zijne bereidvaardigheid om zich hunner aan te trekken, om 
hen met raad en daad van dienst te zijn. Dan, hoeveel nuts 
ook rarekK in. dezen. zijnen werkkring stichtte, zal. wel iemand 
onzer het bejammeren, dat hij, en vroeger en later, tot andere 
werkzaamheden zich geroepen zag? Werd hij wel ooit tot eeni- 
gen „werkkring geroepen, voor welken hij niet bleëk: als bij vuit- 
nemendheid. geschikt te zijn? Schoon eens, tijdens. zijn voorts 
ambteloos leven, in zekeren zin misplaatst als Voorzitter” der 
Commissie van Onderzoek aangaande het nut van ijzeren spoor- 
wegen hier te Lande, wist hij echter-ook die ‘plaats met waar 
digheid en roem te bekleeden. Maar wie vergeet ooit de gewig- 
tige diensten, die” hij, als Nederlandsch afgezant en onderhan- 
delaar (in-die betrekking, zoo ooit iemand, op zijne plaats) te Pa- 
rijs, te Weenen, te Londen, aan Koning en Vaderland bewees? 
Wie den roem, dien hij daar voor zich en zijn Land bij vreem- 
den inoogstte; de achting en bewondering, die hij door-omgang 
en‘ begaafdheden dáár aan mannen, als METTERNICH , CANNING en 
TALLEYRAND, inboezemde? Ja! een rarreyranp zelf. (de bewij- 
zen zijn er van voorhanden) bragt. gaarne aan het helder oordeel 
en de groote bekwaamheden van rarck verdiende hulde toe. En 
zouden wij, Leden dezer Nederlandsche en ter handhaving mede — 
van den Nederlandschen roem bestemde Inrigting, niet elk ge- 
denkteeken van hem, die bij in- en buitenlander dezen roem 
zoo uitstekend handhaafde, met een blijden welkomgroet bejege- 
nen? Zouden wij niet elke gelegenheid te baat nemen om ieder 
naar vermogen eerbewijs te brengen aan ’smans gedachtenis? Ik, 
die (en dit gaf mij aanleiding om hier op eene anders min gewone 
wijze als spreker op te treden) ik, die bijna een halve eeuw mij 
in zijne vriendschap mogt verheugen, die in hem niet slechts 
den rijk begaafden man vereerde en hoogschatte, maar in FALCK 
ook vooral den mensch lief had, ik wil niet nalaten bij deze 
gelegenheid te betuigen, dat hetgeen ik in beide opzigten voor 
hem gevoelde, nog bij mij in hoogere mate is versterkt gewor- 
den, sedert het mij onlangs mogt gebeuren, zijne nagelatene 
eigenhandige Gedenkschriften te doorlezen. In die Gedenkschrif- 
ten, door hem met, ik zoude haast zeggen, kinderlijke eenvoudig- 


Buste van Falck. 109 


heid, in den hem eigenen gemakkelijken, bevalligen stijl geschre- 
ven, ging hij geheel zijnen levensloop van kindsbeen af tot den 
jare 1837 na, legde getrouw de beginselen, die hem gedreven 
hadden, open, ontveinsde het niet, waar hij meende ged waald 
te hebben, was gereeder «om zich zelven, dan om anderen te 
misprijzen. Maar de man, altijd, waar het Staatsgeheimen gold, 
zoo ondoordringbaar, bij het behandelen van zaken steeds zoo 
geheel meester van zijne aandoeningen, toonde zich dáár, zoo 
als zijne vrienden hem, schoon de meesten nog te weinig, ken- 
den, bij uitnemendheid gevoelig voor de teederste gewaarwordin= 
gen van vriendschap, ouderliefde, huwelijksliefde, vol van 
warmen ijver voor het schoone en goede, en boven alles bezield 
met hartelijke, vurige liefde voor zijn Vaderland. Eene stellige 
wilsbepaling des Overledenen heeft ‘het uitgeven dezer Gedenk- 
schriften verboden en alleen aan weinige erkende vrienden het 
inzien daarvan ter plaatse, “waar zij bewaard worden, vergund. 
Korte vermelding hier te doen van hetgeembij dat inzien in: mij 
omging, meende “ik mij te “mogen veroorloven» Misschien -zal 
een ander verder durven” gaan en’ met kiesche ter zijde stelling 
van datgene,-wat tot verbod der uitgave vari hetgeheel aanleiding 
gaf, daaruit de bouwstoffen verzamelen: voor eene levensbeschrij- 
ving, uit welke over vele-gebeurtenissen van onzen tijd een meer 
helder licht zal mogen opgaan „ maar die tevens en vooral strekke 
om FALCK, nog meer: im zijne volle waarde te doen kennen. ‘Moge 
intusschen het weinige, hier door mij gezegd, reeds aanvankelijk 
iets tot die mena wegleenjng hebben gijn 
ET Ot es A LET anitoidsedadre ú a bs Tb 
De enen ii woord’ binbeshee ie. bierdp! alkianle 
Zoo voegde het u, ‘waardige vaN LENNEP; van FALCK:ter Gescidele- 
genheid te spreken !- België: hebbe zijne uitvaart koninklijke eér-be- 
wezen ! Nederland brengt hemreene stille, meer duurzame en zij- 
ner niet minder waardige-hulde toe, door zijne verdiensten open- 
lijk te erkennen en zich zijn voorbeeld: ter navolging voor te stellen: 
Ik breng den dankSder’derde Klasse van ‘het Instituut-aan 
deze aanzienlijke Vergadering, voor de eer harer tegenwoordig- 
heid en verklaar deze Vijftiende Openbare Vergadering’ gèsloten. 


Emmens 


Î E 


EERSTE KLASSE. 


Ren " verp binen 


Na, pardanen proenen op dà grate da ( natie 4 in ne 
atbrouen ‚de walsen bij hage, finan. ti 


BIO, GERD 
Door i 
otersett asil nevada Aber noorloe derd toor tori asttiner 
gt HS BEM «AREN E rr \ RO LAK. grep vadrifsmerf Jer 
drenken” . 8 p 5 Á ï N t .s keke 
iaoho:} Ì eID Í é ERR AED HT wertsdsttelva 
ged er 


SIE MODNGFEA VOND ATD SOUAITS TABA MIES A GET OHT 
„Het geheel ongewone, van op den. top der stengels. bij Digi- 
talis purpurea bloemontwikkeling aante treffen, doch wel voor= 
namelijk zulk eene tevinden, die «de. onderste vooruitloopt en 
van deze door: eene klok- of. komvormige gedaante ten: eenen= 
male» afwijkt,’ otrok’ ten” jare 1841 ‘mijne: aandacht zoo zeer, dat 
ik daardoor werd» opgewekt „om den: gang der Natuurin-ópvol- 
genden wasdom te bespieden. Ik voorzag mij te dien einde van 
zaad-dezer. plant,- bragt ‘het onmiddelijk daarna in den: grond en 
had / het genoegen, daaruit nog ietsalfde je een hae aante 
plantjes te: ziensopkomen:;; ‚ «: <ooh soil „onicioer vod codveem 
Deze gaven’; na: behoorlijk te-zijn ernie in. pie witvis 
jaar al spoedig blijken van stengschieting; waardoor ik ruime 
gelegenheid. kreeg , om mijne opmerkingen te kunnen-voortzetten. 
Hetzij genoeg: daaromtrent nu te. herinneren, dat, bijkans 
alle in “bloei komende ‚stengels. op-den-top. met sterk-ontwikkelde 
bloemen prijkten ; ja, dat sommigen in weelderigheid. zoo ver-gin- 
gen ‚> van uit het “hart «der vruchtbeginsels nieuw. loof opte; stu- 
wen ;’dat: blijken droeg van volkomene gelijkheid. met den,moe- 
dersteng,: zoo zelfs; -dat-uit den top” vanhdif nieuwe loof „blijkbaar 
zich eene overeenkomstige. monsterblöerh. deed en tenemen sels 
waaruit het was opgeschoten. f ) 


Woekering der topbloemen bij paarsch Vingerhoed. 111 


De groei vandien tweeden steng kwam echter niet tot volko- 
mene ontwikkeling; een aanvankelijk bederf op den top des 
hoofdstengels. belettede zijn verderen wasdom. 

„… Getroffen: door ‘het-óngewoon verschijnsel, dat zaad van mon= 
streuse bloemen. diezelfde gesteldheid had opgeroepen in daaruit 
voortgeteelde planten, verzamelde ik in het jaar 1842 wederom 
eenige zaden „ en bragt ze onmiddelijk daarna onder de aarde. 
Even als in 1841, lieten zij-mijne weetgierigheid. niet onbeloond, 
Zij ontkiemden in groote menigte en gedroegen zich in het jaar 
1843 niet minder vruchtbaar, ‚dan de moederplanten „waarop 
zij in het vorige jaar gevormd. geweest. waren. “Eene der top- 
bloemen. vooral. ‘was zoo uitstekend groot en prachtig „dat zij alle 
vroegere ven nevens, haar bloeijende in, heerlijkheid overtrof. 
„Hetgeen . il; tot/hiertoe, over mijne „waarnemingen én proeven 
op het voortdurend. vermogen van monstervormingdoor.„ gezegde 
Digitalis purpurea ter herinnering heb. bijgebragt, ‚is breeder-om- 
schreven. inhet Tweede Deel „van-dit- Tijdschrift: en‚-„zou- gewis 
niet andermaal door. mij zijn: verineld geworden, bijaldien ik 
niet gemeend. had „. den uitslag, eener, nieuwe- reeks van rs 
te moeten: mededeelen, … … ved 

Bij het-inzamelen van zaad had. ie. tot mu-toe miet. a op 
het 00g gehouden , eene. keuze tusschen zaadkapsels-van „mon- 
streuse. en, niet-monstreuse bloemen, maar dezelve onverschillig 
bijeengebragt en daarna uitgezaaid. Men was dus onzeker „aan 
welk’ zaad “men het voortbrengen van nieuwe monstreuse bloe- 
men te danken liad „ aan. dat van de oorspronkelijk monsterachi- 
tige topbloem ‚of aan -de-welgestelden des. dagnanrs of pee 
aan het zaad van «allen tegelijk? … > ‚… 

„Om hierover: „gene geregelde „oplossing te aa horend anal in 
het j jaar 1843 de zaden. afzonderlijk: opgezameld -uit-monstreuse 
bloemen; afzonderlijk, uit wel gevormde, en! behoorlijk «geschei+ 
den gehouden;„daarna. uitgezaaid in: bloempotten; voorzien van 
vaste. teekens,. waaraan. de zaailingen van mónstreuse en niet 
monstreuse bloemen te onderscheiden zijn zouden.;--De zaden ‘van 
beiden kwamen geregeld op. Hunne voortbrengsels: zijn op ver 
van elkander verwijderde tuinbedden in het voorjaar van 1844 


112 | EERSTE ‘KLASSE, » wirenÂso U 


uitgeplant, “waarvan de meeste niet hebben seria bloem te 
dragen. liilasun acti hi hbe 
Wat ik daarbij heb waargenomen ; moge’dan nu het onderd 
werp uitmaken ‘dezer mededeeling; Ik bepaal mij’ het eerst tot 
die planten, welke uit het zaad van monsterachtige bloemen zijn 
voortgebragt. ‘Zij zijn achttien in ‘getal, geplant op behoorlijke 
afstanden, “om ruim te, kunnen uitstoelen, … Zoodra zij in vollen 
groei waren, vertoonden zij zulk eene kracht in: kleur: en uiter- 
‚ lijk voorkomen, ‘als ik vroeger bij hrabend Vi pdr aijn mij niet 
herinner. ooit te hebben opgemerkt: «7 | [ 
„In de maand Junij begon “menaan eenigen: sink daf opk 
menden bloemsteng te zien; welk verschijnsel-zich van lieverlede _ 
tot zestien planten: uitbreidde. … Geene van allenechter-deed veen 
hoog opschietenden wasdom der stengels verwâáchten , aangezien 
het klein getal bloemknoppen , dat zich daaraan’ vertoonde. Op 
aller top ‘was de monstreuse vorm onmiskenbaar. k 
Hoe krachtig ‘hev-uitbreiden „van eene enkele seg voortging; 
zal kunnen. blijken, indien ik vermeld , dat-zij omringd. -werd 
door » tweeenveertig bloemdragende- spruiten „ nevens „den mid 
delsteng op haren top met knop of bloem-van-monsterachtigen 
vorm prijkende; ‘geen van al deze stengen- nogtans kon lang ge- 
noemd worden: ‘immers de middelste: bereikte slechts. eene hoogte 
van: 9 palm 5 duim;-de nevenstengen hadden ieder voor zich 
eene. „nog mindere dengte. ll veisesonlinenarss db no taeadonu td 
Hoewel: geene der overige planet in omvang b enlik h waer met 
dit prachtig gewas, gaven zij nogtans alle duidelijke blijken van 
volkomen welvaren, dragende somnrigen zestien, anderen meer of 
minder zijplanten om den moedersteng, welke alle metprachtige 
bloemen ‚voorzien “waren, waarvan die aan den top bestendig 
van” grootere uitbreiding en monstreusen vorm, Slechts bij eene 
enkele bepaalde zich de krachtige ontwikkeling van de topbloem, 
blootelijk tot eene vergrooting van omvang en vermeerdering van 
geslachtsdeelen:, ‘behoudens de oorspronkelijke gedaante eens vin= 
gerhoeds „Langs ‘den loopen strekking der stengen vond men 
zelden monsterachtigen ‘bloemvorm ; die zich-dan- nog ‘meesten- 
tijds slechts bepaalde bij zekere onregelmatigheid. - 


W oekering der topbloemen bij paarsch Vingerhoed. 113 


Al de topbloemen_der middelstengels en sommige der zijsten- 
gels waren woekerende, zoo dat gewoonlijk door het midden van 
_het stampertje een nieuwe bloemsteng begon door te dringen. 

Zulk een verschijnsel was reeds" in het jaar 1842, bij enkele 

planten door mij waargenomen en van eene derzelven in af beel- 

ding voorgesteld. Bij mijne nadere onderzoekingen in 1843, ben 
| ik daarop terug gekomen, doch ook toen niet geslaagd. in het 
volkomen doen doorgtoeïjen van dezen nieuwen steng. 

Voor de vermoedelijke oorzaak van dit terugblijven des was- 
doms, toen houdende het onttrekken der voedende sappen door 
de lager geplaatste bloemen en zaadhuisjes, heb ik nu deze rede 
van beletten groei willen wegnemen, door al de knoppen en bloe- 
men van den middelsteng af te plukken ‘op hetzelfde oogenblik , 

__dat de woekerende topbloem begonnen was zich te openen. Mer- 
‚kende, dat de nieuwe steng daarna met meerdere kracht door- 
groeide, nam ik drie dagen later daarenboven tien bloemstengen 
_ van de uitgestoelde zijplanten weg, en na ettelijke me nog 
tien andere. 
‚De nieuwe stengel bleef aanhouden in wasdom, er begonnen 
‚_ zich reeds knoppen tot opengaan te zetten; zijne monstreuse: top- 
bloem “was--ook merkbaar toegenomen in ontwikkeling, zoodat 
ik mij durfde vleijen met het volmaáäkt gelukken mijner proeve. 
Doch kort daarop scheen de lijn van stilstand eensklaps ge- 
trokken te worden, “waarbij ik de waarschuwende les ontving : 
tot hiertoe ven niet verder. De: nieuwe bloemsteng begon tee- 
__ kens te dragen van irr vaer en liet het hoofd TEK, ne- 
derhangen. | it 
Dit teleurstellend overschot eener, hoet dan ook iis. 
_ proeve evenwel niet willende missen; heb ik het vande moe- 
__derplant afgescheiden, en, de oorzaak van het stilstaan dezes 
ver gevorderden wasdoms nasporende, bevonden, dat „ even als 
_ vroeger, ook nu het bederf op de plaats zijns wentenss wget 
alleen de rede was. 
_ Niet geheel ontmoedigd door het mislukken dezer eerste proef, 
cd ben ik bij eene tweede plant, met woekerende bloemen op de- 
__ zelfde wijze te werk gegaan, doch heb, na gevorderden. wasdom 
8 


114 4 A Sec HERRSTE KLASSE, 


van het doorschietend. loof. tot zekere hels ete Jes ont-_ 


vangen: tot hiertoe en niet verder. 

Door deze-vergeefsche pogingen tot de orbi dige dat 
ik langs dien weg welligt nimmer mijn oogmerk, zou komen te 
bereiken, liet ik, zonder eenige verminking, de overige planten 
doorgroeijen. Zij gedroegen zich betrekkelijk den doorschietenden 
steng, gelijk zulks in vroegere jaren door mij ondervonden was, 
te weten: de nieuwe steng bleef terug in groei’, zoodra hij tot 
‚eene geringe hoogte door het zaadhuis der -monstreuse varen 
was. doorgeschoten ‚en. hing weldra verwelkt. neder. « Í 

Doch hoe geheel verrukt gevoelde ik mij, toen-eene prachtige 
plant met paarsche bloemen niet alleen het zaadhuis van den 
top, waardoor een nieuwe steng „was heengedrongen, in vollen 
wasdom hield ,; maar ‘die steng tevens geregeld liet voortgroeijen ! 
Een aantal van dertien -bloemknoppen versierde dit nieuwe 
voortbrengsel ‚hetwelk, even als de moederplant, eene bloem 
van monstreusen’ vorm sop zijnen. top scheen te zullen dragen: 
Zijne lengte vermeerderde van dag tot dag; de ontwikkeling der 
_schutblaadjes „ “hoewel ze klein ‘waren, in vergelijking met die 
van de moederplant; ging in evenredigheid voort; ook de kuop- 
| pen namen. toe in wasdom, zoodat zelfs de monstreuse- topbloem 
zich inde gedaante eener klok tage jin ij op den rand 
ee fdskonmen! Aint le rev 

„Binnen „deze bloem ee ik een” biaecaid getal helmsi 
voorzien vaneven zoo vele dubbele helmkapjes. . Het stampertje 
met zijn vrüchitbeginsel en ‘buis werden insgelijks aangetroffen, 
met een woord, men vond hier eene herhaling van de moeder- 
plant “im zoo volmaakten, hoewel: verkleinden” "staat; dat men 
haar met volle“ regt eéne werjonging) of, zoo men gest wil, 
eené gelijkvorming zou mogen moemen 2, „sb 

(5 Zulke een: ‘volkomen te bmg trede’ van, cen vens 8 ge 


t sacris Arte Steakrer ar gres veer ivert Brt eerr 
bu PEET KEG HOU 0 > ij € 5 ja JIM EO , KEY 
à p 4 | > 


ri zie pike 47 bis NE 


ener VERS erv 


beeld omwikkeld, hetwelk men aan n verjonging der planten heeft te hechten. Het is 
aan diën’ beroemden Plantenpliysiloog dat ik deze benáming ontleend ‚heb, Zie 
die Araphydose” vader” Verjingung dep: Pflanzen ;- Berlin 08454980.9 Ot, 7 9DLOS 


\ 


DIGITALIS PUKPUREA, PROLIFERA, 


A Vrolik ad nat del. Lith. v. Meer BC} 


AT van Loo ad nat del. 


DIGITALIS PURPUREA, PROLIFBRA. 


Zith.v. Moyer COP 


Wen 


Ce enn a il se 


ae deren 


WWoekering der topbloemen bij paarsch Vingerhoed. 115 


was uit den bloemzetel der moederplant is gewis een hoogstzeld- 
zaam verschijnsel, misschien wel eenig in zijn soort en te voren 
nimmer gezien. Hoe vreemd dit moge schijnen, ook daarbij is 
de Natuur, onuitputtelijk in den: rijkdom harer voortbrengselen, 
niet blijven stilstaan. Bij eene dezer planten toch was in de 
topbloem eene geheele omvorming der helmstijltjes en stampertjes 
in bloembladen , terwijl tevens door het midden van deze sterke 
ontwikkeling zulk. eene ophooping van knoppen te voorschijn 
wad, dat men bij de eerste aanschouwing zich naauwlijks een 
denkbeeld van hare schikking konde vormen. Bij dieper onder- 
zoek evenwel bleek overtuigend, dat al wat men van vruchtbegin- 
sels of zaadkapsel zoude verwacht hebben te vinden, ten eenen- 
male werd uitgesloten. Geen enkel bewijs liet zich daarvan ont- 
dekken. Het was, als of de Natuur op eens had willen te voor- 
schijn brengen, hetgeen zij in den gewonen regel eerst door het 
doen rijpen -der zaden. en het „daaruit voortbrengen van gewas 
mogelijk maakt, -… 

De met bloemknoppen. onndiheshe steng was en niet door 
het zaadhuis-heengedrongen, gelijk in vroegere voorbeelden, maar, 
als. bevattende. al. de voorwaarden eens vernieuwden wasdoms in 
zich zelven, scheen Hij het voortbrengen en rijp ame van zaad 
noodeloos-te maken 

Zulk een maeisngde wasdom nu zal welde hoogste trap van 
woekering in het plantenrijk mogen genoemd worden. „Gelijk 
mij geene vroegere Waarnemingen bekend zijn bij Digitalis pur- 
purea van eenen. regelmatig door ‘bloem. en zaadhuis heenge- 
groeiden steng; zoo herinner ik mij ook geen voorbeeld van was- 
dom, aan het nu behandelde gelijk 4. Het zij echter verre, hier- 
door-te willen te- kennen geven, ‘dat andere Natuuronderzoekers 
in lrunne nasporingen-zonder daarvan openlijke melding te naa- 


ken, niet even gelukkig zouden geweest zijn. … De Natuur toch 


sluit hare wegen voor niemand; “wien-het- ernst is, haar te raad- 
plegen. 
Van deze waarheid ten welle deniedrongien; heb ik gereschs 


its Zie Plaat 2 


116 EERSTE KLASSE, 


ook nog licht te-ontvangen over hetgeen zou plaats hebben, -wan- 
neer het zaad der niet monstreuse bloemen van woekerend Vin= 
gerhoed in wasdom gebragt werd. - Een-eenvoudig verhaal van 
mijne bevindingen zij ten slotte hier bijgevoegd. 

De uitgeplante zaailingen waren vijftien in-getal. Zij waren, 
zoo als ik straks zeide, ver van de vorige verwijderd, op een 
tuinbed geplaatst, en groeiden geregeld voort. Op het eerste 
aanzien ‘merkte men al aanstonds bij dezelve een veel minder 
krachtig voorkomen. De kleur van het blad was niet zoo don- 
ker groen, het blad. zelf minder breed en dik. Van-de vijftien 
planten waren op den 12'°® Augustus slechts drie in bloei, ter- 
wijl op gelijke dagteekening van Julij reeds velen der zoo even 
__ behandelde met bloemen pronkten. le 

Doch, waarop het hier vooral aankomt, van de drie in: volle 
bloei staande planten waren twee, eene paarsche en eene witte, 
met monstreuse bloemen voorzien, op den top- des stengels. … De 
derde gedroeg zich bij den eersten aanblik, als gewoon paarsch 
Vingerhoed, zoo in vorm, alsin houding en gestalte. Op nader 
onderzoek evenwel vond men, dat drie der kleinere stengels op 
den top voorzien waren van monstreuse, klokvormige, inge 
scheurde bloemen: — 3 

“ Gelijke overhelling tot eene terugkeer in de natuurlijke, we 
zal ik liever zeggen, gewone gesteldheid der Digitalis purpurea 
hadden wijvroeger reeds opgemerkt, na het gebruik van ge= 
mengd zaad, bij deze en gene planten. Het kan daarom niet 
vreemd’ voorkomen, dat dit verschijnsel zich ook openbaart ,-na 
eene zaaijing met korrels van. andere, dan monsterbloemen des 
woekerenden Vingerhoeds. Meerdere opmerking ven dieper naden- 
ken verdient het te voorschijn treden van monsterachtige ,- ja: van 
woekerende bloemen, gelijk gevonden werden op twee der sten- 
gels, “tot wier voortbrenging geen ander zaad gediend. heeft, dan 
hetgeen uit de welgevormde bloemen eener’ Digitalis proli fare 
was genomen. 

Komt men daardoor niet als van zelf tot de gedachten, ‘dat _ 
deze monstervorming geene toevalligheid. is, maar eene bepaalde 
en vastverordende gesteldheid in het gewas, wiens bewerktui- 


Woekering der topbloemen bij paarsch Wingerhoed. 117 


ging eene zoodanige wijziging heeft ondergaan, dat het zaad, als 
de eindbestemming voor de instandhouding zijner voorgangers, 
daarin blijft deelen, hoezeer dan ook slechts in enkele bloemen 
de vorm te voorschijn treëdt, die deszelfs karakter uitmaakt. 

In wijdere bespiegeling van dit zonderling Natuurverschijnsel 
te treden, houd ik voor overbodig, daar het vermoedelijk ons 
niet nader brengen zoude tot de ware oorzaak van zijn ontstaan. 
Ik vergenoeg mij alzoo met de voordragt van hetgeen eene naauw- 
gezette waarneming mij heeft doen kennen, en veroorloof mij 
alleen deze gelegenheid nog te bezigen ter leering, dat de plan- 
ten van Digitalis purpurea, doorgaans beschouwd. als tweejarig, 
doch vroeger reeds door mij als voortdurend opgegeven, haren 
rang onder de vaste planten tot heden zijn blijven behouden. 


14 Junij 1845. 


Over den Boom van BOERHAAVE. 


BOOR 


C. G. C. REÏNWARDT. 


hi 


_ In den Akademietuin te Leyden bestaat cen boom, die in de 
wandeling vrij algemeen, — niet met den Systematischen en ge- 
slachts- en soortnaam wordt aangeduid, maar den enkel indivi- 
duëlen naam draagt van den Boom van BOERHAAVE. Onder dezen 
naam is dezelve ook buitenlands bekend. Where is the tree of 
BOERHAAVE, is veelal de eerste vraag der Engelschen, wanneer ze 
den tuin binnentreden, Immers zij hebben van dien boom reeds 
te huis iets gelezen in de reisverhalen hunner Landgenooten. 
Zekere Dr. neux, heeft in zijn door hem in 1817 uitgegeven 
Journal of a horticultural tour, eene beschrijving, alsmede de 
afmetingen van den boom gegeven en daarhij eene afbeelding 
gevoegd. Ik zelf heb een en andermaal schriftelijke aanvragen 
om nader berigt aangaande dezen boom uit Engeland ontvan- 
gen, onder anderen van den voorleden jaar overledenen, welbe- _ 
kenden, vlijtigen LouvoN, aan wien ik dan ook eene nadere be- 
schrijving en afbeelding gezonden heb, waarvan hij in zijn 
fraai Werk: Arboretum britannieum heeft gewag gemaakt. Nen 
verhaalt, dat deze boom door sorrnaave zelve geplant en geënt, 
en circa 100 jaren oud is; en zie daar de reden, waarom deze 
boom met zoo veel algemeene belangstelling opgemerkt en aan- 
schouwd wordt; een schoon bewijs tevens der voortdurende on- 
verflaauwde hulde, die aan den grooten man nog steeds wordt 
toegebragt. ai 

Deze boom is een zoogenaamde Pluym Esch, bloeijende Esch, 
of Manna Esch, de Fraxinus ornus Linn, of Ornus Europaea 


Boom vAN BOERHAAVE, 
IN DEN HORTUS BOTANICUS TE LEIDEN . 


De boom van--Boerhaave. Me 


Pers. , dezelfde boomsoort, waarvan vin het. Zuiden van Europa, 
voorâl in Siciliën en Galabriën, de Manna wordt ingezameld. 

„De boom is geënt op eenen stam van den, gewonen Esch, 
welke laatste ook nu nog kennelijk is door, eene duidelijke af- 
scheiding, en doordien hij door meerdere dikte en paebehidkeld 
tot een kort maar breed voetstuk is uitgezet 1, 

„Het is aan de boomkwekers bekend, dat deze twee báemie 
soorten, hoewel. tot één - natuurlijk geslacht behoorende, echter 
in-de wijze van groei aanmerkelijk verschillen; de gewone Esch 
namelijk heeft eenen sterkeren. groei en zet zich spoediger en 
meer uit dan de andere; dit onderscheid blijft ook bestaan, 
wanneer de eene soort op «de andere geënt wordt. Men heeft 
daarvan wel eens gebruik gemaakt, om zonderlinge vormen van , 
boomstammen voort te brengen, door beurtelings de eene soort 
op-de andere te enten, zoo dat zich de gemeenschappelijke- stam 
als eene dunnere kolom op een breed voetstuk — of omgekeerd — 
of. als een bij-afwisseling in dunne en dikkere geledingen ver- 
deelde stam. vertoont. | | 

„Aangaande de geschiedenis van den boom VAN BOERHAAVE, kan 
En met eenige meerdere zekerheid dan neur opgeven, dat de- 
zelve bij den leeftijd van sorrnaave, niet vroeger dan in het jaar 
1737 kan geplant zijn, aangezien in dit jaar de Akademietuin 
uitgezet en met een stuk grond vergroot werd, waarop tot dien 
tijd woningen gestaan hadden; en in het daarop volgend jaar, 
1788, is vorrmaave overleden. In het jaar 1813, in Januarij, 
wanneer de tuin onder opzigt van den Hoogleeraar pRUGMANS an- 
dermaal groote verandering en uitbreiding onderging, moest ook 
deze boom van BoERHAAVE van zijne standplaats weggeruimd. wor- 
den. Doch om het toen fraaije gewas,te behouden, werd be- 
sloten, den boom, met behoud eener groote kluit gronds te 
verplanten, en naar de plaats, waar dezelve nu staat, over te 
brengen, hetgeen dan ook niet zonder veel moeite geschied is. 
De grond werd rondom den boom op genoegzamen. afstand. van 

den stam uitgegraven, en daarna door middel van kaapstanders 


A Zie de bijgevoegde Plaat: 


120 EERSTE KLASSE. 


enz. opgeligt en vervolgens verplaatst. Het stuk gronds, waarin 
de wortelen van den boom onbeschädigd bleven vast zitten, 
„werd berekend eene zwaarte van 12000 Ned. ponden te bedra- 
gen. Het werk veroorzaakte eene uitgaaf van f 260. 

De boom was in 1817, toen neux denzelven zag en beschreef, 
nog gaaf en gezond, doch is daarna al meer en meer door be- 
derf aangedaan. Vermoedelijk zal daartoe toch wel de verplan- 
ting den eersten grondslag gelegd hebben, ofschoon dit bederf 
zich niet dan lang daarna geopenbaard heeft. Het voetstuk van 
den wildstam van den Esch, is nu bijna geheel vergaan, en 
zoo zeer vermurwd, dat de daarop staande stam door wind of 
schudden duidelijk bewogen wordt en waggelt, en zeker reeds 
‚ voor lang zoude zijn omgevallen, was hij niet door stutten onder- 
steund geworden. Wij hebben dan ook eenige der takken moeten 
wegnemen, om aan den wind minder vat te geven. Al verder 
is aan eene zijde van stomp en stam, door het uitvallen van ver- 
gaan hout, eene ruime holte ontstaan, terwijl almede boven die 
opening de entstam in het midden tot eene aanmerkelijke hoogte 
vergaan, en tot een kooker uitgehold is. Desniettegenstaande 
groeit de kruin nog steeds voort, is nog altijd bladrijk-en bloeit 
ook nog jaarlijks. Evenwel bepaalt zich het nog levend gedeelte 


van stomp en ent, datgene namelijk, waarin de gezonde sappen. 


oprijzen, en waardoor de gemeenschap met den grond nog on- 
derhouden wordt, tot weinige plaatsen van het geheel, vooral 
aan die zijde, waar de genoemde opening is; het vormt aldaar 
eenen dikken bultigen rand, waarvan die opening omgeven is; 
doch aan de tegenoverstaande zijde van stomp en entstam , bene- 
denwaarts, is nagenoeg alles dood en saploos, en de schorsch los, 
verscheurd en gedeeltelijk afgevallen. Daarentegen is de stam van 
den pluim-Esch verder naar boven, en tot aan de takverspreiding, 
rondom, zoo veel men zien kan, gezond, groen en sapvoerende. 

Op den stam van den pluim-Esch, aan de andere zijde, die 
aan de opening tegenovergesteld is, iets onder het midden der 
lengte van den stam, zit een dikke bijna kogelronde bult, een 
uitwas of wen, nagenoeg zoo dik als de stam, d. is 0,400; 
die bult is almede afgestorven en bestaat nagenoeg geheel uit 


De boom van Boerhaave. 121 


vast dood. hout, hetwelk even als de stam vrij regelmatig uit 
jaarlijksche houtlagen of. kringen bestaat; echter zijn sommige 
der. kleinere-of nader bij het middenpunt geplaatste kringen 
minder regelmatig. en als door ongelijke uitstorting en versprei- 
ding van houtstoffe gevormd. Het is aan een uit den bult ge- 
zaagd stuk niet genoegzaam duidelijk, op welke wijze dit uitwas 
ontstaan is, te meer daar het midden van dat gedeelte, waar- 
door de bult aan den stam is vastgehecht, vervuurd is; doch 
daar dit gedeelte tevens het middenpunt der. kringen is, zoo is 
het waarschijnlijk dat een overgebleven gedeelte van eenen afge- 
kapten tak aanleiding tot het ontstaan van dit uitwas zal hebben 
gegeven. Op sommige plaatsen, en het onderste gedeelte van 
den bult, heeft eene zeer onregelmatige verspreiding der hout- 
stoffe plaats gehad, zoo dat hier geen kringswijze groei kennelijk 
is, terwijl ook de houtstoffe zelve in kleur en dichtheid zeêr on- 
derscheiden is. 

Bij de beschouwing van dezen boom moest ik vooral ook ver- 
langen, de gesteldheid van het hout te kennen daar ter plaats, 
waar de geënte stam met den wildstam vereenigd is. Ik heb 
daarom op die plaats een stuk uit het uitwendig nog levend 
hout laten. uitzagen, zoodat in dit stuk een deel der plaats van 
vereeniging der beide houtsoorten. bevat is. Daaraan nu is de 
vereeniging niet alleen uitwendig kennelijk in een kringswijze 
geleding, maar ook inwendig aan eene scherpe donkere dwars- 
lijn, die tusschen beide houtsoorten geplaatst is. Ter weerszijden 
dezer lijn is ook het hout nog eenigzins door verschil van kleur 
onderscheiden; doch minder zigtbaar, omdat het hout reeds 
voor een groot gedeelte door bederf is aangedaan. Eene meer 
duidelijke voorstelling van zulk eene vereeniging en groeiwijze 
van „twee door enting verbondene houtsoorten, geeft een ander 
naar de lengte doorgezaagd stuk hout, waarin beide, door en- 
ten verbondene houtsoorten bevat, en de plaats der vereeniging 
en afscheiding ten duidelijksten zigtbaar zijn. Het is de stam 
van Fraxinus verrucosus, geënt op Fraxinus excelsior; hetgeen 
daarbij opmerking verdient, is, dat de houtlagen onafgebroken 
en zeer regelmatig naar de lengte van den stam voortloopen, en 


3 EERSTE KLASSE: 


dat evenwel ieder houtsoort - hare eigene bijzondere gesteldheid 
en verschil van sappen, aan de kleur kennelijk, behouden heeft ; 
dit is vooral ook zigtbaar aan de schorsch, daar die van Fr. ver- 
rucosus door dikte, ruwheid en scheuren bij de and schorsch 
van Pr. ezcelsior ten sterksten afsteekt. * 

Beide deze voorbeelden schijnen mij toe voor de theorie van 
DU PETIT THOUARS, waarbij een nederdalende ernie venontinne | 
steld wordt, niet gunstig te zijn. 

“ Blijkt het uit deze voorbeelden reeds dat van beide de re 
soorten , hoewel naauw: vereenigd, en hetzelfde voedsel ontvan- 
gende, ieder evenwel voortgaat zijne eigene van die der andere 
soort verschillende sappen te bereiden, en daaruit bijzondere zelf- 
standigheden af te scheiden; zulks blijkt al verder daaruit dat 
de aldus geënte pluim-Esch in Traliën voortgaat,’ Manna af te 
scheiden; ja men beweert zelfs, dat de geënte boomen bij voor- 
keur ter inzameling dier zelfstandigheid gekozen worden. - 

Tot een verder bewijs van dat verschil van sappen in de beide 
boomsoorten, die onzen stam zamenstellen, dient misschien ook 
de waarneming, dat uit het vervuurde, vermolmde gedeelte van 
den stam, twee soorten van paddestoelen voortkomen, van welke 
de’ eene uitsden stam van den ornus, de andere alleen uit den 
stomp van den esch uitgroeit. De zich zeldzamer op den ornus 
vertoonende fungus, is de Polyporus sulphureus, terwijl het voet- 
stuk, de esch, alleen, en veelvuldiger, ja bijna gedurig, den 
Polyporus squamosus voortbrengt. Het verschil kan echter ook 
veroorzaakt zijn door dat het vergaan gedeelte van den. orzus 
eene meer zuivere houtstoffe is, de stomp daarentegen tot eenen 
meer gevorderden trap van rotting is overgegaan; daarbij van 
eene groote menigte van insecten doorwoeld wordt, en alzoo ook 
meer met dierlijke zelfstandigheden, die tot het bestaan van den 
zwam noodig zijn, vermengd is. De materiele zamenstelling van 
den daarop groeijende paddestoel bevestigt dit; deze wordt spoe- 
dig na dat dezelve ontstaan is, ontbonden, gaat tot rotting over, 
en verspreidt dan eenen eigenaardigen, sterken, hoogst onaan- 
genamen en zeer bedwelmenden stank. Dezelye draagt dan alle 
kenmerken eener dierlijke zelfstandigheid in den hoogsten of laat- 


De boom van Boerhaave. 123 


sten trap’ van ontbinding. … Bij het chemisch - onderzoek heb ik 


daaruit dan ook geene éigenlijk plantaardige stoffe kunnen af- 


scheiden , geen zoogenaamden Zwamsuiker of Mannit, die toch 
een vrij algemeen bestandmiddel- der paddestoelen is; denkelijk 
was dezelve reeds. door de spoedig voortgaande ontbinding van 
deze zwamsoort verdwenen; maar wel heb ik daaruit eene eiwit- 
achtige stoffe, voorts Ammoniak, en, door middel van alkohol, 
eene, sterk, gelijk traan ruikende olie, alsmede eene vaste schil- 
ferachtige vetstof, gelijk aan sperma Ceti- (cetine) verkregen. 
Wijders- bevatte de asch dezer zwamsoort eene aanmerkelijke hoe- 
veelheid phosphorzure zouten. | 

Deze zwam is dus uit de gmail atau der ontbinding van 
planten en dieren tevens voortgebragt. Hetgeen mij al verder bij 
het onderzoek van dezen Polyporus bevreemde, was de aanmerke- 
lijke hoeveelheid water en andere vlugge deelen, in den verschen 
nog niet tot ontbinding overgeganen, en evenwel schijnbaar ge- 
heel droogen fungus bevat? Immers nadat ik denzelven, bij her- 
haalde proeven, het zij door uitpersen en-droogen, hetzij door 
uitdroogen alléén, bij eene matige warmte, van alle vochten be- 
roofd had, bleven daarvan aan vaste zelfstandigheid slechts 7 en 
8; ja somtijds slechts 4 à 5 procent overig? hoe, moest ik vra- 
gen, en in welken staat, kan eene zoo groote hoeveelheid vocht 
door zoo weinig vaste stoffe gebonden, tot een ‘geheel vast lig- 
chaam gemaakt, en voor het oog onzigtbaar geworden zijn? Dit 
is derhalve een bijzonder en merkwaardig vermogen van het 
viltachtig zwamweefsel, van de zoogenaamde fungine, het wa- 
ter te binden; eene eigenschap, waarin zij, zoo ver mij bekend 
is, alle andere ligchamen overtreft, die een soortgelijk vermogen 
bezitten, zoo als lijm, gom, slijm, de zouten met opzigt tot 
het krijstalwater, enz. — Een en andermaal gebeurde het, dat 
wanneer ik den verschen zwam aan eene meerdere warmte bloot- 
stelde, dezelve dadelijk tot een vloeibaar vocht smolt, even zoo 
als gekristalliseerd Glauberzout of als vast rundervet, dat men 
wil uitsmelten ! Deze waarnemingen moesten natuurlijk al verder 
‘tot eene andere vraag leiden, tot de vraag namelijk, wat er dan 
toch te houden is van het voedend vermogen, dat aan de Cham- 


124 “EERSTE KLASSE. 


pignons , beschouwd als spijs voor den mensch, wordt toegekend. 
Zelfs nraconnor, die vele: soorten van Champignons scheikundig 
onderzocht, en dienaangaande vele belangrijke waarnemingen ge- 
daan heeft, is van oordeel dat daaromtrent, dat namelijk het 
zwamweefsel of de fungine, wanneer zij door warmte en door 
uitkoken met water van al te vlugge en in water oplosbare 
deelen, die alleen het schadelijke gedeelte der Champignons uit- 
maken, beroofd. is, een goed voedsel is, geen twijfel kan bestaan. 
Ten bewijze daarvan haalt hij aan, dat de Champignons in de 
zuidelijke Departementen van Frankrijk, het dagelijksch voedsel 
der landlieden zijn, en dat aldaar op sommige tijden. hongers- 
nood zoude ontstaan zijn, indien de armoedige inwoonderen 
geene Champignons hadden kunnen nuttigen. Niettegenstaande 
dit alles verdient de zaak toch, zoo mij dunkt, nog nader on- 
derzoek, vooral wanneer het, bij zoo veel ander nuttig en goed 
voedsel, op de keus aankomt, en wanneer men in aanmerking 
neemt, hoe gering het vaste voedende gedeelte is, in verhouding 
tot het volume van den Champignon en tot het water en de 
vlugge en schadelijke deelen. Is dit zelfde reeds meermalen van 
de aardappelen aangemerkt, van dezen blijft toch na de uitdroo- 
ging nog circa 4 van het geheel over, met hoe veel meer regt 
mag het dan van de Champignons gezegd worden; het voedend 
vermogen der vaste deelen gelijk gesteld zijnde, zoude men bij- 
na vijfmaal zoo veel Champignons noodig hebben en 94 à 95 
meer dan van eene goede graansoort, zonder nog eens het gevaar 
van verwisseling van eetbare met schadelijke Champignons of 
eene onvolledige afscheiding der schadelijke deelen in aanmerking 
te nemen. | 

Sommige Scheikundigen , houden de Champignons alleen daar- 
om voor een goed vòedsel, of schrijven derzelver voedend ver- 
mogen alleen daar aan toe, dat ze veel stikstof bevatten; dit ge- 
voelen van eenzijdige Scheikundigen is zoo vreemd, ja zoo onge- 
rijmd, dat het naauwelijks aanhaling en wederlegging zoude ver-… 
dienen, was het niet nog onlangs in-eene der beste en meest 
verspreide Scheikundige Tijdschriften opgegeven. Vooreerst toch 
zitten alle schadelijke eigenschappen der vergiftige Champignons 


Den boom van Boerhaave. __ 125 


' 


in derzelver stikstof houdende, vlugge, en in ‘water of andere 
vochten «oplosbare bestanddeelen; van dezen moeten de Cham- 
pignons’ vooraf bevrijd worden , zullen ze eetbaar zijn. Wat daar- 
na overblijft, bevat naauwelijks nog stikstof; paren heeft bevon- 
den. dat de- aldus gezuiverde fungine in zamenstelling geheel 
overeenkomstig is met de zuivere plantenvezel of cellulose, die 
geen “stikstof. bevat. Wie moet al verder hier niet denken aan 
al de organische vergiften uit het dieren-, zoo wel als plan- 
tenrijk , die meest alle door eene groote hoeveelheid stikstof ge- 
kenmerkt worden; “men herinnere zich slechts de zarcotica, de 
organische « bases” of alcaloidea, de Cyanhoudende verbindin= 
gen, «de schadelijke uitvloeisels en voortbrengselen der rotting, 
de miasmata paludosa, de treurige uitwerkselen van bedorven 
vleeschspijzen, “worsten „ oesters, enz. voorts de Solanëen, die 
des te : vergiftiger zijn, naar mate ze op eenen sterker. gemesten 
grond- gegroeid zijn, en “daaruit de producten der rotting-on- 
veranderd hebben moeten opnemen. Bij de beoordeeling van 
goed voedsel komt het niet zoo zeer aan op het meer of min van 
deze of gene laatste elementaire grondstoffen, als wel op het ge- 
heele zamenstel der zelfstandigheid, zoo als die alleen in de 
hooge bewerktuigde levende ligchamen zelve, hetzij dieren, het- 
zij planten, door levende organen, wordt bereid en afgescheiden; 
ze moet dan ook versch en onveranderd zijn, en mag althans 
door gisting of rotting geene ontbinding ondergaan hebben, In 
de Champignons kan die bereiding van onderscheidene gezonde 
voedsels niet gebeuren. Zij zijn noch planten, noch dieren. Men 
rangschikt ze onder het plantenrijk; doch men is daardoor tot 
de dwaling vervallen te veronderstellen dat ze ook in aard en 
wezen met de planten overeenkomstig zijn. Men had daarom 
misschien beter gedaan, ze in navolging van zekeren Natuurkun- 
dige, het was geloof ik, von müncumausen, niet tot een der 
drie aangenomene rijken te betrekken, maar afzonderlijk, als 
een vierde rijk te beschouwen. Zij bezitten het vermogen niet, — 
hun eenvoudig weefsel is niet tot die hoogte en in die verschei- 
denheid bewerktuigd — dat zij zelve zich, gelijk de planten, 
hunne eigene sappen en voedsels, waaruit andere, nieuwe, en 


126 EERSTE KLASSE. 


trapswijze al wederom andere „ onderscheidene Organen ontstaan; 
kunnen bereiden en afscheiden;: zulke hoogere levensverrigtingen 
missen ze ten eenenmale; ze bestaan uit, en worden alleen ge- 
voed door de voortbrengselen der ontbinding, gisting en rotting 
van doode planten. en dieren; zij bevatten-die zoo als-zij die ont- 
vangen hebben, zonder ze werkelijk-te veranderen of tot-andere 
voedende stoffe, ter vorming van nieuwe Organen om te zetten. 
Hun bestaan;mag dus ook naauwelijks, in eenen physiologischen 
zin, leven genóemd worden. «Hun hoogst eenvoudig weefsel is 
almede een produkt dier sloping en ontbinding, uit een dik, 
slijmachtig vocht toteen vast, viltig weefsel zamengesteld;- hun 
groei zelve is weinig meer dan een verdere voortgang dier ont- 
binding, waarmede «ze begonnen zijn; nimmer wordt door de- 
zelven zuurstof afgescheiden, maar “slechts opgenomen ;- hunne uit- 
vloeisels. zijn dan ook alleen voortbrengselen der gisting ; kool 
zuur-vooral wordt uit dezelven gedurig in de lucht afgezonderd. 


5 beft 


TES 


STWEEDE KLASSE. 
De odt gesteldheid en taal dezer landen toegelicht 
uit de Charters; 
toer “DOOR | 
CD. 5 VAN LENNEP, 
grasly Bb obaintanr gep vervolge. 


hann een 


rude darsorkkhaat die iover:der: gesteldheid: wen Hollaidrierde 
elfde en twaalfde Eeuw licht verspreiden, mag wel in de eerste 


plaats gesteld worden de Giftbrief van den. jare-1083, bij welken 


Graaf pix de Vijfde alle de Giften door zijne voorzaten aande 
Abdij van. Egmond gedaan, vermeldt en bevestigt £. Hetgeen 
daarover „door -krurr en anderen reeds gezegd is,laat nog “wel 
iets te- zeggen. overig. Wij zullen de in dien Gifibrief-opgenoem- , 


de plaatsen, in welke de Graven landen en hoeven aan de Eg- 


monder Geestelijken in eigendom voor hun onderhoud en dat der 
Abdij „afstonden , nn, tot. een wing onzer, be= 
schouwing maken. 

„Volgens dien. Giftbrief didi! „met vibe wi wabe on pas 
mondanum , door meris sroke: gevolgd, meestal overeenstemt, 
schonk reeds pink de Eerste aan-de Abdij van Egmond hoeven ‘en 
grondbezitting in Pranlo, in Alcmere en in Callinge. 

Voor Franlo heeft het caromicon Fronla, meis? Vroente. Het 


1 Zie wiers, Ch. DB. D. TI, bl. 10. Kuur, Hist. Crits ‘Gom Hon TEMP, 1, 
p. 119 seqg. et EHD dE 
B. 1, vs. 485; 


128 TWEEDE KLASSE. 


Verdrag van het jaar 1063, tusschen wirrem, Bisschop van Ut- 
recht en den Abt van Epternach f, noemt de plaats Zron/o. Lo 
beteekent eene hoog gelegene plaats. Het, elders door urus 2 ge- 
noemde ronen op de geest is hetzelfde als Zroonlo, de hooge 
landen, aan den Heer behoorende. Want dit ís de beteekenis 
van Vroon. Naar den dáár bedoelden geest, de hooge landen 
nabij Sint Pancras; heet nog de daarbij liggende streek het Gees- 
temer Ambacht. 

Het, hier mede voorkomende, Alcomere was dus reeds in dien 
tijd, zoo niet als stad, immers als vlek bewoond. Dat het zijn 
naam ontving van nabij gelegen water, lijdt wel geen twijfel. 
Maar niet kunnen wij aan 1. smips?3 toegeven, dat de naam 
ontleend zoude zijn van alle de meeren, waarmede de plaats om- 
geven was. Alk is de naam van een watervogel en van daar, 
zoo wij meenen, de naam. 

Op Callinge heeft 10. A Lrvmis, waar hij de Gift vermeldt*, 
aangeteekend: quae modo dicitur Ogha, Huyvrcorer en Kur 
achten dus, niet zonder grond, ‘het thans nog bestaande Calants- 
oog, bij verbastering dus gezegd voor Pit ‚ in den Gifi- 
_brief door Callinge bedoeld te zijn., 

In dezen zelfden Giftbrief van pink den Vijfde komen ‘vervol 
gens die plaatsen voor, in welke zijn voorzaat pimk de Tweede 
‚aan de Egmonder Abdij en Geestelijken, land en’ hoeve schonk : 
voorts Scagen, het nog thans bestaande dorp Schagen in Noord- 
holland; dat alzoo onder de oudste dezer Provincie mag geteld 
worden. De naamsoorsprong is onzeker. Sommigen achten dien ín 
verband te staan met het Deensche Schagen waar het punt betee- 
kent en Schagerrak, zoodat ook:de- beteekenis van het woord. uit 
het Deensch zoude kunnen worden opgehelderd. Anderen meenen, 
dat de s er naderhand is bijgevoegd en de naam eigentlijk ge- — 
weest is Kagen, dat is hoogtens in eene waterige landstreek 5. 


1 Bij to. A LEYDIS, Chron. Belg. XII, 2, Mieris, Ch. B. D. I, bl. 64. 
2 B. V. vs. 982. 

8 Schatkamer, bl. 45. 

b Chron. Belg. VI. c. 15. 

5 Zie swips, Schatk,, bl. 506. ie 


__De oude gesteldh. en taal dez. landen toegel. u. d. Charters. 129 


Vervolgens vindt men in den Giftbrief gemeld Haragon, in 
het caronicon en _bij meis Huregan, in de lijst der Utrechtsche 
Kerkgoederen * Hagarum voor Haragum genoemd. Er bestaat 
geen dorp meer van dien naam en echter behoeft men niet te 
twijfelen, welke plaats bedoeld. zij. Want nog kent men de zoo- 
genaamde Hargerzandmennerijen in de Duinen ten Noorden van 
Schoorl. De naam zelf duidt woning op het zand aan. 
Als Giften van pink den Tweede worden na Haragum in het 

‚__“CHRONICON EGMONDANUM vermeld in Rerniggen VIII mansus, iuzta 
claustrum duo mansus: bij meus ?: 


Tote Egmonde ende in Runigghen. 


Deze zamenvoeging bewijst, dat aurie 3 ongelijk had met aan Rij- 
negom bij Leiden te denken en dat dit Reregghem ook Rinnegom 
genoemd, in de buurt der Abdij lag, en wel volgens de Chronik 
van Egmond 4, tusschen Egmond en de Hoeve. Men heeft de- 
zen naam en plaats meermalen ten bewijze aangevoerd, dat oud- 
tijds een sprank-van den Rhijn voorbij Egmond naar zee liep 5. 
Opmerkelijk, is het dat in den Giftbrief van pink den en deze 
gift van zijn voorzaat niet vermeld wordt. 

Even zoo mist men daarin hetgeen vervolgens in het cHRONICON 
EGMONDANUM voorkomt inter willam Elebentem, Hemerke quae 
nominatur „et Sutherlem mansus WT et dimidium: in overeen- 
stemming waarmede MELIS Ô giften vermeldt 


Bi Hemskerke en te RE e 


met verzwijging alzoo van Mlebentem, welke naam ten tijde van 
MELIS reeds misschien in onbruik was geraakt en door dien van 
Heemskerk vervangen, doch met eenige waarschijnlijkheid kan 
verklaard. worden door woonplaats der edele bende. Men ver- 
gelijke het vroeger door ons gezegde omtrent den naam 7eister- 
band. Door Hemskerke bij meus vinden wij het, waarschijnlijk 
_ verkeerd geschrevene, Hemerke van het curosicon opgehelderd, 


5 d Bij nEDA, p. 65. 2 B. 4, vs. 579. 
3 Not. Gerin. Inf. II, p. 149, b V, bl. 26. 
5 Swios, Schaik. bl. 275. 8 B. I, vs. 580. 


130 TWEEDE KLASSE, 


en ons tevens het oud bestaan gemeld van een thans nog aanwe- 
zig dorp ten Noord-Oosten van de Beverwijk. In het meerge- 
meld verdrag tusschen wire, Bisschop van Utrecht, en den Abt 
van Epternach gesloten, komt het onder den naam van Hemisen- 
kireca voor. Het bekende hem, woonplaats, staat hier in dezen 
naam vooraan. Hetgeen meus Sutherem noemt, vindt men in 
de naamlijst der goederen van het Utrechtsche Bisdom onder 
den naam van Suthrem. Kuur echter houdt Sutherlem, zoo 
als duidelijk in het caronrcon staât, voor den waren naam der 
plaats, doch merkt te regt aan, dat de aldaar aangeduide lig- 
ging in de nabijheid van Heemskerk het allezins twijfelachtig 
maakt, of men wel met sommigen bij dit Sutherlem aan de 
stad Haarlem moet denken, en te meer komt dit ons twijfelachtig 
voor, daar in bovengenoemde naamlijst lang na de vermelding 
van Suthrem afzonderlijk die van Haralem voorkomt. Zoo even- 
wel de naam Sutherlem in het cmronicon goed gespeld is, kan 
dezelve wel niet de stad, maar dan toch een ander Haarlem, of 
oud Haarlem aangeduid hebben. Er bestond toch oudtijds eene 
plaats en slot van dien naam tusschen Heemskerk en de Bever- 
wijk f en nog heden worden uit de grondvesten van dit slot dik- 
wijls ten gerieve der buurt steenen en puin opgegraven: De 
naam Harelhem of Haarlem, door Aurine te regt verklaard woon- 
plaats op hoogen, droogen grond, kan aan meer dan eene plaats 
gegeven zijn geweest, 

Het nog bekende Wimmenum met het paid tusschen gelegen 
land tot 4rem toe, komt in elke vermelding van den ouden Gift- 
brief voor, Het heet 'imna in het caroNIcon, Winnen bij me- 
Lis ?, Wimron, meest overeenkomstig met den tegenwoordigen 
naam, in den Giftbrief van pink den Vijfde. Winnemerswet 
en Aremerswet werden, volgens plaatsen uit 50. A LEypis en an- 
deren, door xuumr $ aangehaald, de Noordelijke en Zuidelijke 
grenzen van het gegeven land genoemd. Wimmenum lag ten. 
Noorden van de Abdij, Arem ten Zuiden. Arrie * acht Arem 


1 Smips, Schatk., bl. 126. 2 B. I, vs. 581. | 
3 In Chronic., p. 29 not. 84. $ Not. Germ. inf., II, p. 206. 


De oude gesteldh. en taal dez. landen toegel. u, d, Charters. 131 


hetzelfde te zijn als Arcum, zoo dat het een, zoo wel als het 
ander, eene verkorting zoude zijn van Adrichem. Doch Adrichem 
lag even buiten de Beverwijk en zo. A reymist stelt de ligging 
van. Aremerswet, de Zuidelijke grens van het gegeven land, 
bezuiden Baceum en dus veel benoorden de Beverwijk. Voor 
Arem heeft mers Aran. Moet men bij dien naam weder aan 
zand denken, van wege den wortel ar, kar voor hoog? Zeker 
is hij dan bij den hier bedoelden binnenwaartschen duinkant 
onzer Provincie allezins eigenaartig en gepast. Er was echter 
reeds toen veel van dien duinkant bebouwd. De Giftbrief ver- 
meldt terram omnem cultam et incultam in agris et pascuis, en 
Arem kan ook afgeleid zijn van aar water, dat namelijk, van 
hetwelk, zoo als wij later zien zullen, Baccum zijn naam ont- 
leende. Wimnum laat zich eenvoudig verklaren de woning van 
Wim of Willem. 

Op vele plaatsen waren in dien tijd reeds kerken. In het 
CHRONICON EGMONDANUM volgt ecclesiam in Helgolo, in Saxnem 
ecclesiam cum decimatione: bij meus ?: 


En de kerke van Heilichto, 
Tiende en kerke van Zassenem. 


In den Giftbrief van pmk den Vijfde komt eerst de kerk van 
Heilgalo voor; later, na vermelding van andere plaatsen, meer 
in de nabijheid van eerstgemelde plaats gelegen, die van Saxnem. 
De kerk van Heilo dagteekende van de eerste vestiging des Chris- 
tendoms hier te Lande door de prediking van wiresrorp, naar 
wiens wonderdadige put de plaats Heilichto, bij verkorting Heilo 
genaamd werd. Zassenem of Saxnem ontving zijn naam naar 
deszelfs eerste bewoners, hetzij dit Angelsaxen waren, zoo als er 
ook andere sporen van het verblijf der Angelsaxen in onze Pro- 
vinciën bestaan, hetzij Saxische verwonnelingen, derwaarts door 
KAREL den Groote overgevoerd. 

In het cnronicon vindt men, na de vermelding van de Gift 
in Saxnem, die van in Wallehem tres mansus: bij mrus: 


Ît Ann. Egm. C. XII, p. 10. 2 B. I, vs. 582 volg. 
g* 


132 ° TWEEDE ‘KLASSE. 


en scoone rente oc in Waelhem. 


ne de Annares EeMoNDanT f lag Walleshem, zoo als het daar 
heet, bij Wimmenum, waarschijnlijk aan-eene Waal, watere 
si of diepte, ‘hoedanige toen im en: langs de duinen’ bij me- 
nigte voorhanden waren. In den Giftbrief staat deze plaats niet 
vermeld. 

Oostelijk van Wimmenum en Ahles lag het, in den Gifte 
brief, zoo wel als in het ‘cHRONICON voorts vermelde, Osden, 
door mreris teregt Oestdom verklaard. Want Oestdom- bestaat 
nog in de nabijheid van het daarnevens in beide stukken ver- 
melde Limban of Limben, bij mrris 2 Limmen , zooals het dorp 
nog thans heet. «Van Osden gewaagt deze Schrijver niet. 

De naam Limmen kan. ontleend. zijn van den aard. der gronden 
aldaar, die nog blijken dragen, dat oude bearieicnnetsn er tel- 
kens lijm, d. i. kleiachtige slib achterlieten. 

Voor het, daarna in het caroNIcoN vermelde, Siniithansmoët 
men. uit den Giftbrief en meris3 met krumr & Smithan of Smithen 
lezen. De plaats blijft echter onbekend, schoon uit eene later 
vermelde gift van sicco blijkt, dat dezelve op de Geest nevens 
Noorddorp moet gelegen hebben. | 

Meer ‘bekend is het volgende Bacchem, bij- meras verkeerdelijk 
geschreven. Baelhem voor Baekhem, eene fout, die wel eenige 
aanmerking van zuyprcorer verdiend had. Te regt worden zij, 
die den naam Bacchem, even als dien van Bakenes, afleidden 
van den Wijngod Bacchus, door 1. smips 5 en anderen gegispt. 
Baeckhem, of, zoo als het thans heet, Baccum, een gehucht na- 
bij Castricum, is woning aan de beek, even als Bakenes (te 
Haarlem) doortogt van de beek: want beide plaatsen ondeenden 
hare namen van beeken, uit het duin gevloeid, Baccum van de 
nog aanwezige, schoon bij de ontginning, der koninklijke Dui- 
nen onder Castricum en Baccum vergravene hoepbeek. 


1C.'12, p. 10. 2 B. 1, vs. 585. 


S B. 1, vs. 586. h In cuRoN. EGM. p. 29, Not. 86. 
$ Schatk., bl 24. 


a nd re wt En Re Se 
"3 


PDT ak PEAT Te ee 4 ze a ne 


De oude gesteldh. en taal dez. landen toegel. u.d. Charters. 133 


Het na Baeckhem in de oude oorkonden vermelde Ordebolle 


_vermeet ik mij niet aan te wijzen. De naam doet aan harde 


kluiten dáár” ter plaatse denken; waarschijnlijk dus was Orde- 
bolle Zuid- of Zuid westwaarts van Limmen gelegen. | 

Vervolgens vinden wij in het curonicon de gift opgeteekend 
van eenige hoeven in het meer vermelde Arem, en de Graaf kan 
zeer wel, buiten de vroeger vermelde gift van het land tusschen 
Wimmenum en Arem, ook nog een aantal hoeven in Arem zelf 
aan de Egmonder Abdij geschonken hebben. Maar-bij arrzas t 
staat voor Arem hier Axerm en daardoor kan Assum bedoeld 
zijn, waarvan de naam nog” bewaard is in het Assumerhek en 
in Assumburg. De Giftbrief van ‘prk den Vijfde heeft noch 
den eenen, noch den anderen naam, en laat ons dus in het on- 
zekere of men in het cHroNIcoN, dan wel bij meus, eene schrijf: 
fout moet onderstellen. 

Het voorts in alle de stukken vermelde Thosa kan met eenige 
wwaarschijnlijkheid verklaard worden «door Does. Dat toch dit 
woord, van welke beteekenis dan ook, oudtijds in zwang was, 
bewijst niet slechts de Does bij Leiden, maar ook het dorp Op- 
perdoes in Noordholland. Er is echter hier, noch aan de eene, 
noch aan de andere plaats te denken, maar met Arrie 2 aan 
eene plaats, in de buurt van Castricum gelegen, voor en nevens 
in dorp het onder de giften van Graaf AarNouw vermeld wordt. 
> Ten opzigte van ‘het daarna’ volgend Obbingen of Obingen 
zijn wij, waät naam en plaats betreft, te zeer “in het onzekere, 
dan dat wij ons-eenige gissing zouden veroorloven. : 

— Zeer bekend daarentegen is het, voorts in alle de oorkonden 
eran „Heemstede, dat alzoo mede tot msn oudste dor- 
ai behoorde. as tú 

— Opmerking verdient in meer dan een opzigt wete in het 
“CHRONICON” volgt: en met dezelfde” woorden in den giftbrief van 
pink den Vijfde voorkomt, iuzta Jumen Bamestram mansum. 
Meus heeft 3: ker 


1 B. I, vs. 586. 2 Not. Germ. inf., U, p. A72. 
3 B. I, vs. 589, £ 


134 TWEEDE KLASSE. 


En bi Bemstre gaf hi hem goet. 


Hij vertaalde dus lumen. niet, en misschien was in zijn tjd de 
rivier reeds tot een meer geworden, die het aangelegen land 
overdekt had. In Bamestra is weder een spoor van het oude 
dialekt, dat in vele woorden de « voor dee bezigde. De Beem- 
ster is eigenlijk die bepochtigt, van be-eemen, beëmen. Het iuzta 
in de boven aangehaalde woorden geeft geene duidelijke aanwij- 
zing. Waarschijnlijk echter lag de hoeve aan de Westzijde van 
den Beemster, Want het is twijfelachtig, of de Graven toen wel 
reeds aan de Oostzijde van,dit water bezittingen hadden. 

Beter zouden wij hier over kunnen oordeelen, indien wij kon- 
den bepalen, welke streek bedoeld wordt door de in den Gift- 
brief en het curoNIcoN volgende woorden inter rivulum Scu- 
lingleke et Hureslede mans. III una cum piscatione, Het 
woord rivulum zoude kunnen doen denken aan eene duinbeek: 
doch het bijgevoegde una cum piscatione (de wischernie, zoo 
als meus f het vertaalt) duidt een breeder en dieper water aan. 
Meus vertaalde ook: 


tusschen Zulinghen de vloet 
En Huustede. 


Hoe daarom kuur gedacht heeft, dat mers voor Sculingleke, 
zoo als in den Giftbrief en het cuRoNIconN staat, Sculingbeke, z00 
als de ANNALES EGMONDANI? het woord hebben, heeft gelezen, 
betuigen wij niet te vatten, want wloet is nog eer de vertaling 
van deke, dan van beeke, en ook zelfs voor leke sterk genoeg, vooral 
daar de Egmondsche oorkonde het als rivulum aanduidde. Wel- 
ligt was in den tijd van meris ook deze rivulus reeds tot een 
vloed geworden. In Huuslede, zoo als mers, of Hureslede, 
zoo als de beide andere oorkonden hebben, duidt lede insgelijks 
een’ doortogt van water aan. Indien Mureslede de ware lezing 
is, dan zoude men kunnen geneigd zijn om tusschen. de twee 
eerste lettergrepen van dit woord en den eersten in Urshem 


3 B. 1, vs. 592. 2 Pp, 40. 


De oude gesteldh. eu taal dez. landen toegel. u. d. Charters. 135 


eenige verwantschap te zoeken, waaruit dan volgen zoude dat 
reeds in dien tijd de Graven ook op verren afstand Westelijk van 
den Beemster gronden in eigendom bezaten. Wij achten dit ech- 
ter min waarschijnlijk. 

Bij meris volgt, in overeenkomst met den Giftbrief en het 
CHRONICON : 

In Velzen lant en den outaer 
Sint Aechten dage dore, dats waer. 

Ook eb mogt zich op eene oude vestiging van het Ghris- 
tendom. aldaar beroemen en had dus reeds vroeg kerk en altaar, 
waarvan het gebruik en voordeel gedurende Sint Aechtensdag 
door den Graaf aan de Egmonder Abdij geschonken werd. In: 
het. verdrag tusschen den Utrechtschen Bisschop en den Abt 
van Epternach wordt daarom Velzen (met den naam van el- 
serenburch) even als Heilichlo, Vlaardingen, Kerkwerve en Pet. 
them, onder de moederkerken gerangschikt, In den Giftbrief 
van pink den Vijfde staat voor Velzen elson, zoo als vroeger 
Scagon , Haragon , Wimnon. Dit Velson leverde misschien den 
eenigen grond voor het oude sprookjen, dat de plaats haren 
naam zoude ontleend hebben van zekeren fellen zoen aldaar ge- 
troffen. Jo, A Lexpis, in zijne Kronijk van deze giften sprekende * 
schreef Velsom, Doch om of on is waarschijnlijk niets anders 
dan home voor heim, woonplaats. Het blijft dan echter onzeker, 
of men bij de eerste lettergreep te denken hebbe aan Veld, dan 
wel. den naamsoorsprong zoeken moet in wel, d. i, bronwel, 
hoedanige vele in die streek aanwezig zijn. 

De gift der kerk van Forenholte of Forholte met de tienden 
wordt mede in alle de oorkonden vermeld. Bij mers ? heet de 
plaats reeds, zoo als nu, Woerhout, d. i. Voorhout. 

‚De volgende woorden in het caronicon et Vorthgam cum de- 
gimatione schijnen ook mij toe zoo verstaan te moeten worden, 
dat hier evenzeer de gift der kerk bedoeld zij, al stelt men niet 
met kLur, dat het woord ecclesiam is weggevallen, hetgeen 
trouwens ook niet, zoo als hij wil, uit den Giftbrief van pink 


t Lib. VII, c. 5. 2 B. I, vs. 595. 


136 TWEEDE KLASSE, 


den Vijfde blijkt. Want in dien brief wordt Northga onder de 
giften van pimkK den Tweede niet vermeld. Ook meus las zeker 
het woord ecclesiam niet; want hij heeft alleen 


Die tiende van Nortike die stede. 


Men merke op, dat hij zich hier reeds van de latere benaming 
van het dorp bedient voor het oudere Northga, over hetwelk 
wij vroeger handelden. pf 

Als laatste gift van pimk den Tweede vermeldt het camonrcon: 
in Alcmare omne telonium; bij Meus: 


’ In Alkmaer die tolne al te male. 


Belangrijk is deze vermelding, die ook in den Giftbrief voor- 
komt, wijl daaruit blijkt dat Alkmaar toen de plaats was van 
gemeenschap en doorvoer tusschen de Kennemers en Westfriezen , 
“waar de Graaf dus met voordeel een tol geplaatst had, welk 
voordeel hij nu aan de Egmonder Abdij afstond. Bij Alkmaar 
moest men het water over, dat Kennemerland van Westfriesland 
scheidde. 

Ook de zoon en opvolger van pimk den Tweede, Graaf aän- 
Noup, schonk giften aan de Abdij van Egmond. Als zooda- 
nige vermeldt de Giftbrief geschonken landen en hoeven in PFhosa, 
in Velson, in Saxnem, in MNorthga, over welke namen en 
plaatsen vroeger door ons gehandeld is: doch er komen ook an- 
dere namen in voor, over welke wij nu moeten spreken. Voor- 
eerst wordt tusschen hosa en Velson vermeld Kasterchem, in 
het caromicon- Kastrihem, bij meus * Castrichemy- het nog be- 
kende Castricum, welke plaats zeker haren naam ontleende van 
de ligging. Eigenlijk’ heette zij Gaastergom of Gaasterheim, dei. 
woning op de geest, waarvoor men toen gaast zeide. Getuige 
daarvan ook het nog onder den ouden naam bekende, in Fries- 
land gelegen, Gaasterland. Als dezelfde brief later onder’ de 
giften van AARNOUD$ zoon sicco terram super Gest, nominatüin 
Nortthorp vermeldt, wordt de geest bedoeld, naar welke Cas- 


1 B. I, vs. 869, - 


De oude gesteldh. en taal dez. landen toegel. u.d. Charters. 137 


tricum genoemd is. Deze strekt zich Oostwaarts uit tot aan Uit- 
geest; dat mede van die geest zijn naam heeft, 

Voorts volgt, na Velson, Saxnem, Northga, de vermelding van 
hoeven geschonken in Lopsen. Op de naamlijst der goederen 
van het Utrechtsche Bisdom komt voor Loppishem. iuzxta. Rhe= 
num, denkelijk dezelfde plaats, die dan waarschijnlijk in de 
buurt van Leiden was gelegen, wijl dáár oudtijds buiten de 
Rhijnsburgerpoort- een klooster.’ was,-Lopsen genaamd, en ook 
de naastvolgende, in den’ Giftbrief vermelde, plaatsen: tot Lei- 
den en deszelfs nabijheid. betrekking hebben. Dat-de plaats hier 
Lopseny elders Loppishem „genoemd ‘wordt, schijnt. het bewijs 
opte leveren ,-dat in de-nhamen van. plaatsen de uitgang ex z00- 
wel eene: verbastering var heim, als on of omovan hom zijn kan: 
Zoo. wordt door. Osden en- ae hier’ houën soeren gel 
me Oostheim aangeduid. 

„Er volgt in den Gifibrief duxta umer Marne mansum de 
MELIS Î: Imis wet BY KD d UR Dd Í vol 


enen ware, Ki men die Maere seide. 


Ongetwijfeld is het water Shadeald van. halmalk: ook de Maren 
kerk te Leiden haren naam heeft. … dd 
Onmiddellijk volgt nu. melding. van, eene gin, in, villa leyshen, 
(in het cnronicon Leyden); bij meus: 
in de poert tote Leiden. | en 
vreten tibet &er in ERA IAN Doy KS 3 MYR 119YO 
Hij verstond er dus eene stad,.döor… Onzeker, is het echter, of 
dit door villa bedoeld. wordt. Krurr doet opmerken, dat in de 
ANNALES EGMONDANL voor Leythen, staat Leytheim, hetgeen mede 
kan dienen tot staving van het zoo even door ons aangevoerde. 
Men kan dan-ook geneigd zijn: om met kur den naam te ver- 
klaren’ door: woonplaats aan rn Leede, ding zegt hij, oen 
misschien daar langs liep 2, ginsbsod.e wter bunsoikr gag su 
Het volgende in willa en ob plaid Rheni posita, „wil 
‘“KLUIT geenszins van 2 Berg gen in Kennemerland verstaan hebben, 


1 B, 1, vs: 875, 2 Ad CHRONICON p--37, mot.-21. 


138 TWEEDE KLASSE. 


maar van den Bergschen hoek bijde oude Lee. Als hoofdreden 
echter, waarom men hier aan een Zuidelijker Bergen dan het 
Noordhollandsche denken zoude, is alleen deze aan te voeren, 
dat in dit gedeelte van den Giftbrief de plaatsen vermeld wor-. 
den, zoo als zij volgen, van het Noorden gaande naar het Zui- 
den: hosa, Kastrichem, Velsen, Saxnem, Vorholten, Nortgha, 
Lopsen, Marne, Leyden, Bergen, Flardinga. Doch de woor- 
den ab occidente. Rheni laten zich kwalijk passen op de «plaats 
door krurr aangewezen, tenzij men door Akijn verstaan “wil het 
water, dat later de Haarlemmermeer ontstaan deed en zeker van 
den Rhijn afstroomde. Als men daarentegen uit den naam Rij- 
nigem besluit, dat een sprank van den Rhijn oudtijds Noord- 
“waarts langs Egmond geloopen heeft, dan had die sprank buiten 
tegenspraak het Noordhollandsche Bergen ten Westen, en er is 
voor zoodanig besluit te meer grond, omdat de naam van Âkijn 
en ouden Rhijn nog bewaard is in een water, dat, van het Zui- 
den afkomende, zich niet ver van Uitgeest vereenigt met de 
Dije, welk water dan verder naar en langs Alkmaar loopt, en, 
nog meer Noordwaarts, oudtijds onder den naam van Richara 
of Reekere als grens van Kennemerland en Westfriesland. be- 
kend was en toen bij Petten in zee liep {. 

Als laatste geschenk van Aarnouw vermeldt de ab Gifibrief 
Eeclesiam Flardinga cum decimatione terrae inter fluotum Mat- 
linge et rivulum Thurlede, qui vocatur Harga ; het crnronicon 
even zoo, doch Mathinge voor Matlinge. Meus ? heeft eenvou- 
dig zonder vermelding van water eid 

; den tienden mede 
Tusschen Mattinghe en Durlede. 


Ik acht Matlinge de ware spelling te zijn, als die met 1, zunms® 
het daar voor houde, dat Linge een gepaste naam isvoor. elk 
traag vlietend water, hoedanig hier langs maden,-d. i, weilan- 
den liep. Met dit Mattinge of Mattlinghe brengen pouza en ar- 


1 Zie Kronijk van Medemblik, bl. 85. 
2 B. 1, vs. 875 volg. 3 Batavia p. A12 et 485. 


De oude gesteldh. en taal dez, landen toegel. u.d. Charters. 139 


mine t de benaming van het huis te Mathenes in verband, welk 
huis zeker niet ver verwijderd stond van de vliet Harga, thands 
nog als de oude Hark bekend, tusschen Vlaardingen en Schie- 
dam, vroeger ook T'hurlede of Durlede van het doorvlieten ge- 
noemd. | 

Wij willen de plaatsen in den Giftbrief vermeld tot op het eind 
van dezen nagaan. AaArnours zoon, Graaf pink de Derde, wordt 
dáár gezegd aan Sint aparserr geschonken te hebben, landen en 
hoeven in Radenburgare en Radenburge broke, in Suetan, in 
_ Waldmanne venna, in 'sGraven Fritgersa. … In: het caronicon, 
waar hetzelfde vermeld wordt, is venna verkeerdelijk achter- 
gelaten.  Waldmanne venna ìs het Veen van Waldman, dus 
genoemd alzoo naar een’ vroegeren eigenaar, gelijk dit toen veel 
de gewoonte was ter aanduiding van plaatsen. Nog verkeer- 
der heeft mezis 2 in Waldunen. Ook zijn bij hem 3 Kadenborch 
en Kadenborch broec misstellingen, daar Radenburch ook voor- 
komt in de ANNALES EGMONDENSES* en op de lijst der goederen 
van de Abdij bij mieris 5, zijnde waarschijnlijk hetzelfde, als 
Rodenburg op de lijst der goederen van het Utrechtsch Bisdom 
nevens Leithen en Loppishem vermeld, gelijk hier op Raden 
burch volgt Suetan, later Zwieten genoemd. Al het hier ge- 
schonkene lag dus in Zuidholland, in de buurt van Leyden. 
Waarschijnlijk lag ook in die buurt het in den Giftbrief be- 
doelde, ’s Graven Fritgersa, bij meus Vrijtghers,d. i. vrij gras, 
weiland, den Grave toebehoorende, doch waarop hij toeliet vee 
te weiden tegen het daarvoor bepaalde weiloon ®, Voor de door 
pirK den Derde uit zijn wrijtgers geschonken weiden werden 
jaarlijks zestien oncen betaald; even zoo veel was de opbrengst 
van het vroeger vermelde veenland, waartegen hij, die het op- 
bragt, vrijheid had om aldaar te veenen. 

Als giften door aamnours tweeden zoon. stcco aan de Abdij 
geschonken, komen, behalve het vroeger door ons vermelde 


1 Not. Germ. inf. U, p. 125. 2 B. I, vs. 956. 
3 vs. 931 volg. “pp. 13. 
5 Ch. B. D. 1, bl. 106, $ Zie KLuir in CHRON. p. %0, Not. 50. 


140 u TWEEDE KLASSE: 


Northorpe op de Geest en het daar nevens gelegen Smzithen, nog 
in den Giftbrief voor Adgeringelant, Hildebrandislant ‚ Siuuir= 
dingelant, Lantlosamade en gelden -te ontvangen in Zkerslato 
en, in Banez. ‘Ook hier treft men wederom. plaatsen aan, ge- 
noemd naar hen, die eens eigenaars waren, dus naar ADGEER; 
HILDEBRAND, SIWERD, Onder welken laatsten naam sicco zelf wel 
voorkomt. Misschien was naar hem het land genoemd; mis- 
schien ‘ook. naar hem , die langen tijd « balling ‘en-landloos was; 
Lantlosamade, ten zij men liever aan den naam van ‘Landslot 
(Lancelot); later nog de voornaam. van een der preprnopzs, denke. 
Alle deze plaatsén. vindt men ookin ‘het cuRoncon- vermeld: 
Maar mezis f begrijpt ze alle onder: 
$ { Lant op die gheest 
en geeft voorts op 

drie pont ten jaar in Akerslote. 


waar de naam der plaats, even vals in het crRONICON, met den 
thans bestaanden’ overeenkomt. “Doch. voor’ Banes, zoo als met 
den Giftbrief het curonicon , heeft meris 2 Meban, van waar, is 
moeijelijk-te raden, want op de lijst der goederen van de Abdij 
bij “mreris komt geene plaatsvan dien naam voor, wel daaren- 
tegen Banez, hetgeen krurr onder de thans nog ‘bekende na- 
men. stelt. med achtte hij het eene verkorting van” Bakenes: 
Ik twijfel. « ì ; 

vesie? ride men in den Giftbrief gewag van door rroris 
den Eerste aam de Abdij geschonken landen en hoeven of -wonin= 
gen in Esemundelf’, in- Buschhusa, in Scherwich en bij Delf. 
Door den laatsten-naam versta mende gracht, bij-welke later 
de stad gesticht werd, waarin toen de Egmondsche Abdij ver- 
kregen regten behield % Boschhuizen lag onder Soeterwoude, 
digt bij Leiden.» Onmiddelijk” na deze plaats wordt op de lijst 
der goederen van de Abdij, bij meris, even als in den Giftbrief, 


1 B. I, vs. 944. 2 B, I, vs. 945. 
3 Zie KLUIT in CHRON. EGMOND.,.p: 48, Not. 56. 


4 


De oude gesteldh. en taal dez: landen toegel. u. d. Charters. 141 


Scherwich vermeld, zoodat het schijnt niet ver van Boschhui- 
zen gelegen te hebben. Zsemundelf daarentegen lag in een 
geheel anderen hoek. Mess t heeft daarvoor verkeerdelijk Zs- 
pendelf, maar in de overeenkomst tusschen wirem, Bisschop van 
Utrecht, en den Abt van Epternach, ook in eene soortgelijke 
oorkonde bij muerss %, vindt men de plaats genoemd Ascmannen- 
delf, waarschijnlijk naar de mannen van Ascum, Aksum, of 
Assum, die daar gedolven hadden. Assendelft is eene latere 
verkorting van dien naam. „Aseum bij omzetting Aksum, schijnt 
ons toe woning aan de aa, d. i. het water, te beduiden. 


1 B. I, vs. 1066. 2 Ch. B. D. I, bl. 402. 


NOG IETS OVER 


HENDRIK RUS E, 


Door 


Mr. J. C. DE JONGE, 


Lid der Tweede Klasse. 


Twee jaren geleden deelde ik aan de Klasse, in hare verga- 
dering van 30 Maart 1843, eene levensschets mede van HENDRIK 
RUSE, welke daarna is opgenomen in het Nommer I van het 
Tijdschrift: het Instituut, van dat jaar. Bij die mededeeling 
zeide ik dat, ofschoon ik het geluk had mogen hebben, onder- 
scheidene, niet onbelangrijke bijzonderheden omtrent dezen wei- 
nig bekenden Nederlander te ontdekken, er toch nog veel was 
hetwelk duister en onvolledig bleef, doch ik gaf tevens den 
wensch te kennen, dat nadere ontdekkingen meerder licht over 
RUSE's lotgevallen en verdiensten zouden verspreiden. 

Sedert dien tijd ben ik voortgegaan met nasporingen te doen, 
en ik ben er, naar ik mij vleije, in geslaagd, nog eenige we- 
tenswaardige bijzonderheden omtrent ruse te ontdekken, welke 
ik de vrijheid neem thans der Klasse aan te bieden. 

Hetgeen door mij omtrent ruse nader is kunnen opgespoord 
worden, betreft in de eerste plaats, zijne lotgevallen, en in de 
tweede, zijne geschriften en verdiensten als Vestingbouwkundige. 

1. In mijne Levensschets van ruse zeide ik, dat zijne lotge- 
vallen, na hij de betrekking van Ingenieur en Kapitein over eene 
kompagnie stadsvoetknechten te Amsterdam eenigen tijd bekleed 
had, met mindere zekerheid bekend waren; dat het niet bleek, 
of hij uit de krijgsdienst van Amsterdam in die des Hertogs van 
BRUNSWIJK en vervolgens in die van Denemarken, dan wel regt- 


| Nog tets over Hendrik Ruse. 143 


streeks uit de eerste tot de laatste overgegaan ware, en dat zijne 
verrigtingen en lotgevallen in dat Rijk wel uit eenige bewaard 
gebleven opschriften min of meer bekend waren, doch dat aan 
de volledige kennis daarvan nog zeer veel ontbrak. De nadere 
ontdekkingen helderen het een en ander op. 

De berigten, welke mij omtrent ruse thans ter hand kwamen, 
bevestigen, dat hij de vesting Harburg, die door den Ingenieur 
PARCHEVAL gesticht , maar waarvan de bouw gebrekkig was, 
verbeterd en genoegzaam op nieuw aangelegd heeft toen hij nog 
in dienst van Amsterdam was, en dat hij van tijd tot tijd 
naar Brunswijk reisde om de door hem ontworpen werken in 
oogenschouw te nemen, doch telkens herwaarts terugkeerde. 
Ook werden de vestingwerken van Luneburg en die van den 
daarbij liggenden Kalckberg, op last des Hertogs van Brunswijk, 
te dezen tijde door hem verbeterd. Bovendien getuigt ruse zelf, 
dat hij in die dagen insgelijks de vestingwerken van Gluckstadt 
naar zijne verbeterde wijs inrigtte, eene daad welke ik wel 
vermoedde, doch die tot dusverre door geene bewijzen kon ge- 
staafd. worden, en die ik meende, dat tot een later tijdvak van 
zijn leven behoorde. 

Het wel slagen van de versterking dier gewigtige stad en de 
roem, dien ruse door zijne Geschriften en door het aanleggen 
van Harburg en andere Brunswijksche vestingen verworven had, 
zullen vermoedelijk preperix III, Koning van Denemarken, be- 
wogen. hebben, hem over te halen, om tot zijne dienst over te 
gaan. Dit geschiedde vóór het jaar 1666, omtrent welken tijd 
hij de dienst van Amsterdam zal verlaten hebben en terstond 
in Deensche getreden zijn, zonder immer zich vast aan den Her- 
tog van Brunswijk te hebben verbonden, waarvoor althans geene 
de minste bewijzen bestaan. 

In Denemarken gekomen, werd hem door Koning rrepruix 
opgedragen de versterking van Christianpriesz, anders ook Frie- 
derichsört genaamd, eene vesting in het Hertogdom Sleeswijk, 
op de grenzen van Holstein en aan de golf of haven van Kiel 
_ gelegen, tot beveiliging van welke golf deze vesting thans ver- 
beterd werd. Hiermede hield ruse zich twee jaren bezig, waar- 


144 \_ TWEEDE KLASSE. 


na „dezelfde Vorst. hem in „den jare 1668 gelastte, de vesting 
Rendsburg ganschelijk te verbouwen en naar zijne wijze van ver- 
sterking uit te leggen en in te “rigten. «De aanleiding tot dezen 


last schijnt geweest te zijn, dat deze stad, die op een eiland in 


de rivier de Eider ligt en te dien tijde eene der voornaamste 
Holsteinsche grensvestingen tot-dekking van Sleeswijk was, gedu- 
rende den Dertigjarigen Oorlog, eerst door de Keizerlijken daar- 
na door de Zweedsche troepen veroverd was. Koning FREDERIK 
wenschte, door het beter bevestigen der stad dit voor het ver- 
volg te beletten, opdat het hertogdom Sleeswijk, dat na de ver- 
meestering dier vesting anderzins geheel voor den vijand open 
lag, voor zulke rampen mogt beveiligd worden. Ruse kweet 
zich „met zijnen ‚gewonen ijver van deze taak. « Vier jaren lang 
arbeidde hij met 3000 manschappen aan de uitbreiding, veran- 
dering en geheel nieuwen aanleg van Rendsburg, waarbij hij; 
onder anderen, die vesting ‘bijkans eens zoo groot maakte als zij 
tot. hier toe geweest was, en onderscheidene hoogten; die voor 
hare verdediging schadelijk konden zijn, in haren ringmuur be- 
sloot. Dien ten gevolge geraakte Rendsburg in. zoodanig eene 


uitmuntende gesteldheid, dat zij van nu af eene der beste vestin= _ 


gen was, welke Denemarken op het vaste land bezat, gelijk zij 
nu nog de voornaamste wapenplaats van dat rijk in die oorden is. 

Nog vóór de voltooijing dezer vesting ontving ruse, zoo van 
Koning rrepenk. als van diens opvolger, crmisrraan V , treffende 


bewijzen van hunne tevredenheid over de door hem verrigue 


werkzaamheden. Hij werd achtervolgens door die Monarchen 
benoemd tot Vestingbouw-Directeur, Generaal-Wachtmeester en 
Generaal-Majoor; werd als Gezant met eene zending, aan welk 
Hof is onbekend, belast; werd in Mei of Junij 1671. tot Baron 
verheven, en op den 25*® October van hetzelfde jaar viel. hem 
de hooge onderscheiding te beurt, door Koning crmisrraan V be- 
noemd te worden tot Ridder der Dannebrogsorde, bij gelegen- 
heid dat die Vorst deze orde, welke in verval was geraakt, 
_ vernieuwde tot viering der doopsplegtigheid van zijnen. zoon, den 
Kroonprins. Het is miet onwaarschijnlijk, gelijk gemeenlijk bij 
zulk eene verheffing geschiedt, dat ruse, toen hij tot Baron be- 


Nog tets-over Hendrik Ruse. 145 


noemd. werd, :hetvadellijke wapen-ontving, zooals, ik dit in, zijne 
Levensschrets beschreven heb. „Indie schets opperde ik het ver- 
moeden , vof -de ‚indat ‘wapen voorkomende versterkte en met de 
Deensche vlag versierde toren;sstaande op” rotsen, door de zee of 
het water. bespoeld „hem. gegeven ‚ware ter gedachtenis aan. den 
herbouw. vande vesting Gluckstadt;… Doch „ daar hij de vesting- 
werken van die, stad. reeds verbeterde, toen. hij nog niet in Deen- 
sche dienst getreden’ was, ‘en het; veeleer te vermoeden. is, dat 
hij zijn-adellijk „wäpen. bij gelegenheid zijner, verheffing tot Baron 
zal. gekregen. hebiben „ zoo komthet mij thans, waarschijnlijker 
voor „dat „dé “vermelde toreri, opgenomen ‚ís, in het.wapen van 
RUSE tersherinhering van.‘ de, versterking vaa-Rendsburg, waar- 
mede hij juist;hezig was, toen!hij tot-Baron: benoemd, werd. Dit 
gevoelen komt maij „bovendien > nog,daarom. aannemelijks „voor, des 
wijl Rendsburg -ligt op eenveiland dat, door! de Eider: bespoeld 
wordt ‚en „vooral „omdat mmeù vindt aangeteekend, dat die stad; 


__behalve-door een;kasteel „ook door. eenen ronden ,-aan de west- 


EEE 


zijde der,;stad, gelegen. “toren! beschermd. werd..Is het niet zeer 
waarschijnlijke, „dat het. die, tore. „is; gelka inhet id van 
RUSE gezien wrdt? et aranabikeride 4 

Ofschoon. verwijderd, van zijn. ekestoaint en: wii vnadte Bm 
waren de verdiensten „van „ruse. geenszins. bij zijne; Landgenooten 
in, vergetelheid. geraakt; in. tegendeel, de roemen eere, die hij 
in. Denemarken „had verworven, „wekten het, verlangen op, om 


van »zijne-verkregene. kundigheden. sten nutte. van den. Staat ges 


bruik te maken. Dit was het geval in het begin yan het vern 
maarde jaar 1672, toen Nederland:vän alle. kanten, zoo wel van 
de land als-van.de zeezijde, vi in- de uiterste: benaauwdheid ge- 
bragt werd en, eenige gewesten voor ’s vijands overmagt. moesten 
bukken; Onder de provinciën, „die bijzonder. bedreigd. werden; 
behoorde Groningen , hetwelk „zoodra. de oorlog;;zou uitbreken ; 
eenen. -aanyal- van den Bisschop,van « Munster „had te wachten: 
Gelijk in geheel Nederland, waren ook hier de verdedigingmid- 


5 delen gering en de MENE in zwakken toestand. De Staten 
_ van Groningen, begrepen uit dien, hoofde, dat het pligt was bij 


tijds handen aan het has te slaan om, ware het mogelijk, het 
gn 


146 TWEEDE KLASSE. 


‚gevaar af te wenden; en daartoe -den’ raad en de hulp in te roe- 
pen van een of meerdere ervaren krijgsoversten. «De Staten 
meenden dien krijgsoverste in hunnen landgenoot, de Generaal- 
Majoor ruse te zullen vinden, waarom zij op den 22°'*" Januarij 
des genoemden jaars een besluit namen , waarbij zij"goedvonden, 
»hem bij missive te verzoeken, dat Sijn Edele’ herr “herwaarts 
»gelieve te transporteeren ende dese Provincie: dienerr van der- 
»zelver consideratien en advijs over de meerder verseeckeringe der 
»geseide Provincie, deser stadt en de forten daer omtrent gele- 
»gen £.” Aan dit verzoek, hoe vereerend anderzins voor hem; 
schijnt door ruse echter niet voldaan te zijn,» Men “vindt ten 
minste daarvan geene melding in de Resolutiën der “Staten van 
Groningen, en weinige dagen nadat de. oorlog met den Bisschop 
had aangevangen, werden door - Gedeputeerden” van‘ Stad en 
Lande uit hun midden twee afgevaardigden benoemd, om zich 
naar Coevorden en andere bedreigde punten te begeven, ten 
einde maatregelen te beramen en te nemen tot-verdediging-der 
Provincie 2% Ruse, die zich bezig hield met het gewigtige werk 
tot voltooijing der vesting Rendsburg, zal zich in die oogenblik- 
ken niet hebben kunnen verwijderen of vanden Deenschen 
Koning geen verlof kunnen ‘bekomen, om zijne Landgenooten 
met raad en daad bij te staan en zijnen geboortegrond te helpen 
behouden: Zonderlinge omstandigheid, terwijl hij; een Neder- 
lander, daartoe zoo zeer in valle opzigten geschikt “was; moest 
eén vreemdeling ,- RABENHAUPT , ann volbrengen , waartoe vant 
eni a was! si 
“Deze zijn de nadere pijevridedhetes, welke bij” „omtrent en 
lotgevallen en verrigtingen van: ruse zijn voorgekomen, die wel 
niet buitengewoon en veelvuldig zijn, doch voornamelijk licht 
verspreiden over dat gedeelte van zijn leven, hetwelk tot dus- 
verre duister “was, te weten zijn verblijf enzijne werkzaam- 
heden in Denemarken. Ik moet hier nog iets “bijvoegen, te 


/ p ë r 
Sd NIVEA OEE EN 4 } Vv de {ii tf 0, 


” i Resolutie van de Heeren Staten van Stad en Lande, Lunae 29° Januari ten, 
mij medegedeeld door den Heer Archivaris der Provincie Groven Fara, 
2 Res, Gedep. 14 Mij 1679, Brod à toifcams. dsbaad = iid 


Nog iets over Hendrik Ruse. 147 


weten; dat hetgeen ik in mijne vroegere Levensschets zeide, dat 
geéne Deensche- Schrijvers melding van muse maakten, als ver- 
vallen moet beschouwd worden, daar het thans blijkt, dat on- 
derscheidene- Schrijvers van die: Natie» met lof van hem gewa- 
gen. «Dit is bijzonder het geval met zonANnes morrerus, Hlens- 
burgensis, diein zijne Cimbrid Literata'een vrij uitvoerig artikel 
aan de nagedachtenis van ruse toewijdt, en onder anderen nog 
van hem zegt, iets, hetgeen wij mede tot dusverre niet met 
zekerheid wisten, dat-hij, eindelijk, de Deensche dienst verliet, 
nar Nederland wederkeerde en aldaar op zijn landgoed Sauwert 
overleed 4, waar zijn lijk, gelijk in de Levensschets gezegd werd, 
inde kerk van een dar dir gt van. dien naam. Ee 
ven Bnr 


, zals Ike ga nu over;om de geschriften en verdiensten van ruse 
als’ véstingbouwkundige te ontvouwen „zoo als zij mij uit hieuwd 
bronnen nader-zijn bekend geworden. > « 

„De hevige ven larigdurige strijd onzer voorvaderen zen het 
magtige Spanje gaf aanleiding, dat er, ten gevolge der veel vul- 
dige-belegeringen ; welke gedurende dien oorlog plaats vonden, 
in de vestingbouwkunde en in-de/ belegering en verdediging van 
versterkte steden groote « vorderingen” geniaakt werden ;-ja, dat 
dienaangaande. een nieuw stelsel. ingevoerd ‘werd, hetwelk ‘het 
zoogenaamde Italiaansche verdrong en weldra den-naam van het 
Nederlandsche verkreeg Dat stelsel ; hetwelk door ‘de helden- 
daden van: Prins maverrs ‘vooral: roemt verwierf „vond: spoedig 
in geheel Europa navolging en: bleef, bijzonder wat de vesting- 
bouwkunde betreft, gedurende zestig of zeventig jaren-alonime, 
als het eenige“goede, “in zwang: Dan, langzamerhand leèrde 
_ de ondervinding, dat dit stelsel geenszins volmaakt wwas/en aan 
vele gebreken Beit was,” Shodakis er” hier en daar zich 


saal 


ne EEN tc oib’ mouogsob zals Pros 

„ot 4 Mousanes zeet op, den „20sten Febe, ‚ 1679,,zoo als rook, can, GOTL. JÖCHER, 

Algen: Gelehrten Lezicon, die echter in zijn artikel ruse meestal. MOLLERUS volgt. 

In de in mijne Levensschels vermelde opschrilén wordt aint sterfiag óp 4 Maart 

1679 gesteld, welke wel de° juiste dag “zal” zijn: “Het verschil HU Waarschijnt 

uit den ouden en nieuwen stijl moeten verklaard worden. MTISUBEHO Zij 
10 * 


148 TWEEDE KLASSE. 


stemmen. verhieven, welke die-gebreken aanwezen en een nieuw; 
verbeterd stelsel voordroegen en aanprezen „ betoogende, dat-het 
Nederlandsche stelsel, bij de vorderingen ‘die de-krijgskunst we= 
derom gemaakt had, te. eenenmale onvoldoende was. '» tov-75 

Onder-de genen, die” zich het vroegste tegen: het ‘Nederland- 
sche stelsel “van Vestingbouwkunde verzetteden;‘op de verlating 
van hetzelve aandrongen en nieuwe ontwerpen” vordroegen!; be- 
hoorde -nenprik ruse. Zijn. Werk, de Wersterchte Vesting, dat 
in 1654 te Amsterdam het licht zag, ‘en- waarvan ik’ in zijne 
Levensschets “éen omstandig verslag “mededeelde, ‘had „de ‘strek= 
king om ‘het: een en ander‘te‘betoogen , en door vaanwijzingeng 
berekeningen «en afbeeldingen: te toonen, hoe vestingen vaar 
zijne denkbeelden moesten gebouwd en ingerigt worden. >» «57 

Ik zal niet trachten te ontvouwen, welk verschil er tusschen 
het Italiaansche en Nederlandsche stelsel van vestingbotwkuúûde 
bestond ; ‘evenmin, welke. de verdiensten „van ,dit ‘laatste “boven 
het eerste waren, noch ook-de verbeteringen ;: die-muse- em ande: 
ren trachtten in het nieuwe door ‘hen uitgedachte-stelsel te brên- 
genen werkelijk bragten. Dit-alles ligt, geheel buiten den kring 
mijner “wetenschap en-zoo ik zulks beproefde ;-zou-ik vreezen, 
grove:dwalingen te begaan.” Wie opgewektheid-gevoelt om dit 
te onderzoeken, leze het Werk van ruse zelven, of raadplege 
andere militaire Werken, gelijk bijv. ‘het beroemde van JOHANN 
GOTTFRIED HOWER, Geschichte der. Kriegskunst, waarin dit met 
naauwkeurigheid en helder wordt voorgedragen. Het zij genoeg 
te zeggen, dat ruse een der eerste ontwerpers was van een nieuw 
stelsel-van: vestingbouwkunde,‘ hetwelk, gelijk de ondervinding 
leerde, nog veel te wenscheh overliet, maar dat den. grond 
legde tot die verbeterde vestingbouwkunde, ‚door -welke vaúran, 
COEHOORN en ‘andere vermaarde krijgskundigen zich eenen onster= 
felijken roem verworven hebben. iriöbas, d 4616, 

Het is meermalen het lot dergenen, die, zonder en aan het 
oordeel of vooroordeel hunner tijdgenooten te storen, den gewo- 
nen weg of, om dus te spreken, den ouden slenter verlaten en 
hunnen eigen gang gaan, dat zij hevige tegenspraak vinden. en 
met Re de te kampen hebben. Dit ondervond ook 


Ld 


Nog iets over Hendrik Ruse. 149 


muse Terwijl Vorsten en Koningen zijne verdiensten huldigden 
envals om strijd. zijne hulp’ tot verbetering hunner vestingen. in- 
riepen, werd hij door eenen Landgenoot en Krijgsmakker vinnig 
over zijne nieuwe begrippen omtrent de Vestingbouwkunde aan- 
gevallen. „Deze Landgenoot was” GERARD MELDER genaamd, die 
de “betrekking van Fortificatie-. en Bataillonmeester der stad 
Utrecht vervulde-en denkelijk een broeder was vanden Leyd- 
schen Hoogleeraar in de Wiskunst, camisriaan meLper, welke, 
aan het hoofd der Akademische jongelingschap, in het noodlottige 
jaar 1672, kloekmoedig aanbood, die stad te helpen verdedigen 
en= zoo lang: het. gevaar dreigde, met ijver zich van de op hem 
genomen taak kweet. Deze GERARD MELDER gaf, vier jaren nadat 
het Werk van-ruse, Versterckte. Vesting, het licht zag, een 
Geschrift uit; den titel-dragende van: Korte ende klare instruc- 
tie der vregulare en irregulare …Fortificatie met. haere buijĳten- 
wercken ; te gebruijcken defensive en offensive 3 met eene 
korte wederlegging der sustenue van Heer HENR. Ruse „ over de 
hedendaegse Fortificatie en 50 lustige Questien met hare solutie, 

„Welk eene waarde ruse aan deze tegenspraak hechtte, blijkt 
“uitde Voorrede: van een tweede, door hem weinige maanden 
nadat van meLpeR- uitgegeven, en tot dusverre mij onbekend f 
Werk, gedrukt in 1658 bij denzelfden sLaav, te Amsterdam , 
waar vier jaren, vroeger zijne Versterckte Vesting het licht zag, één 
deel in folio, 32 bladzijden groot, en den titel dragende van: 
Aenwijsinge der Misverstanden vane. meLpeR, begaen in sijne 
Instructie van de Fortificatien, in welk hij de sustenuen van 
H‚oRUSE in \t werstercken der hedendaagsche Fortificatien poogt 
te. wederlegghen, door denselven u. ruse, ten dienst en. grondi- 
ger-kennisse der Liefhebbers deser Konst beantwoort;-met eene 
afbeelding of figurative kaart, voorstellende eene roijale Vesting, 
ingerigt naar de versterkingswijs van ruse. 


1 Een B iennlast van dit Werk is in het bezit van den Heer 5. T‚ BODEL NYEN- 
mrs, Correspondent der Tweede Klasse, die mij na de uitgave der Levensschets 
Van Ruse daarmede bekend maakte en het op de verpligtendste wijs ten gebruike 
afstond, miet bijvoeging van eenige andere inlichtingen omtrent RUSE. 


150- TWEEDE KLASSE. 


„In deze Voorrede doet-nuse-nader de redenen kennen; ‘waarom 
hij zijn, thans door merner-gegispt. Werkt, VersterchteVesting, 
voor: vier jaren, had uitgegeven,» Hij had- zulks, zegt-hij „ge= 
daan, ten ‘deele »uijt oorsaecke dat „de liefhebbers’ iets zouden 
» vinden in deze materie om hare geesten veranderingen te geven; 
»dewijl tevvelde, gedufende den: Munsterschen vrede, hier «te 
»lande voor: haer niet voorgevallen is; ten „deeleoock, opdat hij 
» hare, censuren over dat, Werck- mogt. vernemen;-omvof daar- 
»door hem (ruse): in ;sijne’ opiniën: te confirmedren „ of dat hij iets 
»beters mogt vernemen”. „Dat doel, dus gaat ‘hij-voort, had: hij 
gedeeltelijk bereikt; want door -genoemd=-werkje ‘had - hij; zoo 
wel hier te lande, als in- Duitschland, Braband én andere aan=- 
grenzende -Vorstendommen ‘gelegenheid gehad: met:vele-lief heb- 
bers over de in dat Tractaatje beschreven manier van ‘fortificerén 
te_discoureren „tot welk einde “hij ook modellen gemaakt had, 
omdat plans of. grondteekeningen “alleen slechts verwarring voort- 
brengen; met dat gevolg dat hij, »sonder mij dies te roemen,” 
gelijk hij zich uitdrukt, tot nu toe met geene onpartijdige Inge- 
nieurs. of andere Cavalliers, in- deze “wetenschap ervaren, dat 
werk. gedisputeerd had , of zij hadden moeten erkennen, hoezeer. 
het ook ‘eenigen in het eerst tegen de borst was, dat dit-ge= 
heele werk op ‘vaste en bekwame regels gegrond was. » Ben ook 
»deshalven,” voegt hij er bij, » van onderscheidene Potentaten en 
» Vorsten versocht en geroepen geworden, gelijk-noch dagelix ge- 
»schiet, om hare „vestingen ofte te verbeteren, ofte oock op nieuw 
»te leggen, naer gelegentheidt: van saecken.” Zijne manier had 
dan tot nog toe-de Balance bij alle verstandigen en onpartijdigen 
overgehaald, en op onderscheidene plaatsen werd naar deze bij 
hem uitgegeven manier gefortificeerd, voor zoo veel de gelegen- 
heden zulks toelieten. Maar, naardien hij, evenmin als andere 
Ingenieurs, in zijn uitgegeven tractaatje, op verre na zijn regte 
conceptiën niet had blootgesteld, had hij, ruse, altijd hope ge- 
had, dat een of ander Nederlander zijne denkbeelden en erva- 
ringen zou aan den dag gelegd hebben, strekkende tot verbete- 
ring van de vestingwerken die men nu gebruikte, wier zwak- 
heid zoo groot was, gelijk de dagelijksche ondervinding overal 


Nog ets over Hendrik Ruse. 151 


leerde, waar zij aangetast „werden, en waarvan het onnoodig was 
voorbeelden. bij te- brengen, »dewijl schuijten en wagens daer 
»vol van sijn ;-want hoe naerder men onder haere wallen komt, 
„hoe weiniger-defentie men vindt,” Dit was echter niet ge- 
beurd, tot. dat hij, den 8°“" Julij 1658 van eene reis naar 
Duitschland tehuis gekomen, eindelijk met blijdschap vernam, 
dat zekere crnARDT MELDER, van Utrecht, eenige fortificatiewer- 
ken (hij hoopte nieuwe inventiën) had laten uitgaan, benevens 
eene wederlegging van zijne - beweringen over de hedendaagsche 
forüficatiën. Hij was ongeduldig geweest het werkje te lezen 
en te onderzoeken, maar had tot zijn leed wezen bevonden, »dat 
het 't- oude deuntje was, vergeselschapt met een deel oude din- 
gen, die soo gemeen waren, dat se de schooljongers genoegh 
wisten.” Hij had er niets in opgemerkt, of het was al voor 
lange jaren. gekend, en gelijk het A, B, G in de ‘scholen voor 
die willen leeren lezen. « De wederlegging van zijn werkje, 
daarin voorkomende, beteekende mede niets; zij toonde, dat 
MELDER het niet verstaan had, of hem tot nadere verklaring wilde 
uitlokken, Dit laatste kwam hem het meest waarschijnlijke voor, 
omdat hij zich. niet kon verbeelden, dat het uit haat of nijd was 
geschied, daar-hij den edelen merper nooit gezien had. Hij 
zou. zich. dan ook nader verklaren, en in het kort deszelfs on- 
gegronde wederlegging van zijne. beweringen, » waarover Sijn 
»Edele meer dan. vier jaren scheen gepractiseert te hebben, in 
»den-kleijnen. tijdt van drie.à vier dagen, die hij tegenwoordig 
__»vaceren. mogt. (alsoo hij wederom verreijsen moest naar sijne be- 
»soignes),soo kort. als ’t mogelijck was, Sijn Edele aenwijsen.” 
Ruse zou zulks in dit Werkje, waaraan hij den naam van dZen- 
wijsinge- der. Misverstanden van a. meuper gaf, doen, hetgeen 
geschiedde ex tempore en zoo ras als de pen loopen kon, omdat 
hij geen. tijd had, zich over deze genoeg van zelve sprekende 
materie lang op te houden, … 

Men ziet hieruit, dat ruse in zijne Voorrede geene de minste 
waarde toekent aan hetgeen door meipen ter wederlegging van 
zijn nieuw stelsel van vestingbouw aangevoerd was, en hem, 
als een man, die ten sterkste aan het bestaande, omdat het oud 


152 an TWEEDE KLASSE, of 


was, gehecht bleef’, en alle verbeteringen, omdat (zij “iets nieuws 
bevatteden, versmaadde,* met: minachting behandelt: Hij: liet 
het echter niet bij. deze algemeene gezegden, maar in het Werk 
zelve volgt hij merper op den’ voer, weerlegt hetgeen” door dezer 
tegen zijn stelsel was bijgebragt en ontzenuwt zijne aanmerkin= 
gen. Ten slotte verdedigt hij zich tegen“de ‘beschuldiging door 
MELDER tegen hem aangevoerd, dat hij Zijne wetenschap uit Fran- 
sche boeken, bepaaldelijk uit «een van den Graaf pr Pacan, zou 
ontleend hebben, “en dat derhalve “hetgeen hij had gegeven; 
geenszins nieuw,’ maar van anderen. overgenomen was. Rus 
ontkent niet, dat het Werk van pe PAcAN in sommige’ opzigten 
eenige gelijkenis had met het zijne, doch verklaart tevens, dat 
hij er eerst een jaar, na het uitkomen van zijne Versterckte 
Vesting, mede bekend was geworden. RE f 

Zes jaren lang liet merper dit nieuwe Werk van'ruse onbe- 
antwoord, wanneer hij eindelijk in 1664, een nieuwen aanval 
waagde, met ‘uit te geven een Appendix aen de Instructie van 
de Fortificatien en Bataillons , meteene korte wederlegginge 
der sustenu van u. RusE over de ‘Hedendaegsche Portificatie A, 
Daarin bestrijdt merper op eene vrij vinnige wijs de beweringen 
van RusE, ontwikkeld in zijne Zenwijsinge. Onder anderen, zegt 
hij van hem in zijne Voorrede: »Dat zijn goede: vrient ruse 
»sonder twijfel meent, dat al de wijsheid in zijn brein alleen; 
»als in een kabinet opgesloten was:”” Dat men niet genoeg ver- 
„»heugd was, dat ons so een verstandige Solon geboren was, als 
»mijn goede vrient ruse,” Hij spreekt tegen, dat hij meer dan 
vier jaren er over: zou’ gestudeerd hebben, om het eerste Werk 
van RUSE te weerleggen, en wilde nu zijne vlugheid toonen; door 
slechts ééne maand na de uitgave van het Werk van zijnen te- 
genstander dit Trattaatje citissime te schrijven, alhoewel’ het niet, 
door verschillende omstandigheden, dan zes jaren later uitkwam. 
Hij verwijt bovendien ruse, dat hij weinig of niets nieuws’ heeft 


1 Te Amsterdam bij sAN vAN WweEstERGE, IT D. 80. Dit werkje werd mij me- 
degedeeld door den Majoor der Genie 5, G. wi: merKes, Adjudant van Z.M. den 
Koning. 


Nog iets over Hendrik Ruse. 153 


medegedeéld, en “dat ‘het “meeste »kopijen; “oude sustenuen en 

nabootsingen” waren van” Jesuïten- te Parijs en van den Graaf 
DE PaGAN.” Hij volgt daarop het Werk van ruse van bladzijde 
tot bladzijde';'en tracht aan” te toonen de verkeerde beweringen 
van dien “ingenieur en ‚de juistheid van zijn, dat is, van het 
oude Nederlaidsche stelsel van “Vestingbouwkunde, eindigende 
met eene”zamenspraak tusschen‘ hem en ruse, waarin door beiden 
over sommige punten der’ Vestingbouwkunde geredetwist wordt. 

Het blijkt niet, dat ruse op deze tweede tegenspraak van 
MELDER geantwoord heeft;-althans zijn mij tot hiertoe geene an- 
dere dan de beide vermelde Werken van hem voorgekomen, en 
door den Deenschen Schrijver motrerus en den Duitscher curis- 
TIAAN GOTTLIEB JöcneR worden ook ‘alleen die vwee werken ge- 
noemd ‚als door muse in het licht gegeven. Of hij het niet der 
moeite waardig ‘hebbe geacht, merner op nieuw te wederleggen, 

dan ‘of “zijn” vertrek maar Denemarken, dat vermoedelijk. niet 
lang na- de uitgave van het laatste Tractaatje van MeLper „plaats 
vond, zijne uitlandigheid en drukke bezigheden hem daarin ver- 
hinderd hebben, zijn vragen, die nu bezwaarlijk kunnen beant- 
woord worden. “Genoeg zij het, dat deze twist tusschen nuse en 
MELDER de aandacht niet slechts hunner landgenooten, maar ook 
van vreemden tot zich trok. Ten bewijze daarvoor kan strekken, 

dat van de tweeveerste Geschriften dier beide tegenstanders eene 
Hoogduitsche vertaling vervaardigd werd, welke “in één Boek- 
deel te zamen, in den jare 1670 te Osnabrugh het licht zag 4; 

En is het dan niet dubbel vreemd, dat een man als ruse, wiens 
nieuwe ontwerpen zoo veel opspraak verwekten ‚bijde nakome- 
lingschap genoegzaam ten eenenmale is kunnenin vergetelheid 
raken, en dateen” vreemdeling 2 bijzonder aanleiding gaf, om 
zijne verdiensten ‘en schriften thans meer algemeen bekend te 
doen worden? … Aleh ei ú 


« 


, 
1 Onder den titel van: HENK. RUSEN und GERE. MELDER, Architectura militaris, 


oder gründliche Anweisung zur Verbesserung und Verstärckung des heutiges Tages ge- 
bräuchlichen Fortification, etc. 

* De Baron pe seLpx, voormalig Deensch Gezant bij dit Hof; zie mijne Le- 
vensschets. 


154 TWEEDE KLASSE. 


„Ik zeide zoo even, dat de twee vermelde Boekwerken,-voor 
zoo verre wij” weten, de eenige waren, die-door muse in het 
licht werden gegeven. Hij heeft echter nog een derde geschre- 
yen, dat niet uitgegeven werd. Het draagt den titel van Spe- 
eulum fortificationis of Spiegel der Vestingbouwkunde. Daarin 
wees hij niet zoo zeer aan, wat er bij het aanvallen of verde- 
digen van vestingen behoorde in acht genomen-en. gedaan te 
worden, maar hetgeen hij in meer dan twintig belegeringen, 
gedurende welke hij met de betrekking van militairen Ingenieur 
bekleed. was, gedaan en opgemerkt had, opdat de deskundigen 
daaruit de gebreken der tegenwoordige Vestingbouwkunde als 
met eigene oogen zouden kunnen zien, en de daarin te brengen 
verbeteringen zouden kunnen waarnemen f. Welke de reden zij, 
waarom dit Geschrift, hetwelk ruse reeds in zijn eerste Werk, 
de Versterckte Vesting, had toegezegd, niet het licht heeft ge- 
zien, en of dit Handschrift nog in Denemarken of elders berust, 
dan wel verloren is gegaan, heb ik niet kunnen ontdekken. 

Na aldus met de strekking en den inhoud der Geschriften 
van ruse en den strijd daarover tusschen hem en MELDER ont- 
staan, bekend te zijn geworden, zal men misschien vragen, of 
het oordeel van ruse over zijnen tegenstander niet te streng was, 
en aan wiens zijde men het er voor kan houden, datde waar- 
heid geweest is? Zoo ik in staat ware, de Werken. van. beide 
Ingenieurs te verstaan en te beoordeelen, zoude ik daarop uit 
mij zelven een stellig antwoord kunnen geven; maar zulks ligt 
geheel buiten: den kring mijner wetenschap. Ik. moet mij dus 
in dezen op het gevoelen van anderen verlaten, doch doe dit 
met vertrouwen. Of zal men-aan muse den palm der overwin- 
ning niet toekennen, wanneer men een’ man, als sOHAN GOTT- 
FRIED HOUWER ?, terwijl hij meuperR met stilzwijgen voorbij gaat, 
in zijne beroemde Geschiedenis der Krijgskunde, hem hoort op- 


1 Morrerus spreekt van dit Handschrift en geeft er den korten inhoud van op. 
Ook szöcnen gewaagt er van. 

1 B. II, bl. 222, waar hij hem RUSENSTEIN, naar zijne heerlijkheid, noemt. 
Dat hij hiermede rus bedoelt, blijkt uit de daarachter gevoegde Litteratur „ waar 
zijne Versterckte Vesting onder de bronnen wordt opgenoemd. 


Nog iets over Hendrik Ruse. 155 


noemen onder-de eersten, die, het Nederlandsche stelsel van Ves- 
tingbouw „varen lieten,-en ‚op-eene andere, eigene, verbeterde 
wijs aanvingen de “vestingen in te rigten? En mag ik mij-ook 
niet beroepen op eenen nog in leven zijnde Ingenieur, wiens be- 
lezenheid en uitgebreide kennis in het vak der Vestingbouwkunde 
algemeen erkend is? Ik ‘bedoel den-Majoor der Genie en Adju- 
dant-van’ Z.-M. den Koning, z. e.-w. merKEs, die reeds vóór 
twintigsjaren=inéén zijner vroegste Werken f met grooten: lof 
van RUSE ‚gewaagde, en die mij nw op nieuw verzekerde, dat 
hij hem aammerkte als een Vestingbouwkundige, die zijnen tijd 
vooruit:was, en wiens heldere en grondige denkbeelden bewon- 
dering verdienden, doch welke in die dagen hier te lande wei- 
nig ingang hadden; ja ‘hevige bestrijders vonden bij kortzigtige 
en aan het oude gehechte lieden, gelijk merrper en anderen, 
Regtmatige hulde derhalve bewees de vermaarde Deensche Dich- 
ter en -Geschiedschrijver, vrrus. serine, aan de verdiensten. van 
RUSE, toen hij-onder zijne afbeelding 2 twee opschriften in dicht- 
maat «stelde, waarin hij zijne uitstekende bekwaamheden, bij- 
zonder als Vestingbouwkundige , hoogelijk verhief, en wie onzer 


“£ Ik bedoel zijne Verhandeling over het belang der. Vestingen voor den Staat, in 
1825 door den toenmaligen Eersten Luitenant Ingenieur merKes geschreven, doch 
eerst twee jaren, later te Brussel „ bij BREST VAN KEMPEN uitgegeven. In die, Ver- 
handeling, een jeugdigen arbeid van den Schrijver, welke mij, bij het opstellen 
der Levensschets van Ruse onbekend was, wordt betoogd, dat meNprik RUSE in rui- 
me mate tot de vordering der Ingenieur-Wetenschap medegewerkt heeft. De plaats, 
voorkomende op bl. 55, 2de uitgave , verdient in haar geheel gekend te worden, 
waarom ik dezelve, met voorkennis en goedkeuring van den Heer MERKES, als 
Bijlage A, hierachter opneme. 

2 Tot dusverre is mij die afbeelding nimmer voorgekomen. Deze epigrammata 
of Lofdichten op ruse zijn te vinden in de Deliciae Poetarum Danorum, uitgegeven 
door Fro. RosreÂanp. T. II, p. 103. Lugd. Batav. 1695, 80. Daar dit Werkje 
niet in aller handen is, en de opschriften aangaande ruse wel verdienen meer be- 
kend te worden, laat ik ze, als Bijlage B,- hier achter volgen. Nog meen ik 
hierbij eene bijzonderheid te mogen voegen, dat op den 20sten April 1786 bij 
H. H. Mog. een verzoekschrift inkwam van HENDRIK JANSE RUSE, planter en inge- 
zeten der Kolonie Rio Berbice... Kan deze man tot het geslacht van ruse behoord 
hebben? Bestaat die familie nog in de West? Opmerkelijk is het, dat de be- 
doelde persoon, even als onze Ruse, den voornaam van HENDRIK draagt. 


156 vente TWEEDE KLASSE. 


zal niet erkennen, dat een ander: Schrijver f ‘naar “waarheid. 
sprak, toen hij-nuse ween uitstekend, vet. en in de- naden 
atas door; en door ervaren man” noemde? » 

„Ik had deze nieuwe Bijdrage tot het Leven en de verdien= 
sten” van ruse reeds afgewerkt, toen“ ik van den Majoor: en 
Adjudant van Z. M. den Koning, 3. 6. W. MERKES, een ant= 
woord ontving «op mijn” vroeger gedaan verzoek, mij op zijne 
wijs van beschouwing’ ten aanzien der verdiensten van ruse als 
Vestingbouwkundige te mogen beroepen. In dit antwoord: ves- 
tigde de Heer merkers niet slechts mijne aandacht op de onder 
Bijlage A. medegedeelde plaats zijner in jeugdigen leeftijd. ver- 
vaardigde Verhandeling over het belang der Vestingen voor den 
Staat; maar hij voegde daarbij nog eene belangrijke. aanteekening 
omtrent ruse’'s verdiensten als Ingenieur, met de vergunning, 
daarvan ‘dat gebruik te maken, hetwelk ik noodig of nuttig mogt 
achten. ‘Met erkentelijkheid zulks doende, deel ik die aanteeke- 
ning “hier mede, niet twijfelende „ of de Tweede Klasse en- allen, 
wie de roem des Vaderlands ter harte gaat, zullen zich hier- 
door aan den Majoor merkes verpligt rekenen, en hem daarvoor, 
met mij, opregten dank betuigen. 

Deze Aanteekening is van den navolgenden inhoud: 

»Van al de Nederlandsche Ingenieurs vóór COEHOORN, is HEN= 
»DRIK RUSE diegene geweest, welke de gezondste begrippen van 
»fortificatie had 2. Met veel aandacht had hij de vordering der 


1 Reyrenus, in Dissert. de Munitionibus: »Vir exellentissimus, famigeratissimus 
et in Architecturae militaris studio experientissimus.”” 

2 »Voorzeker. was hij ook niet minder een echt Nederlander, zoo in af- 
komst, geboorte en denkwijze als zijn lijdgenoot,. doch jeugdigere , COEHOORN , 
welke laatste, ten gevolge der naderhand uitgegeven correspondentien tusschen 
Lovvors en den groothartigen vi-comte de crammuv, vooral sedert den thans geheel 
bekend geworden inhoud diens laatstens brief aan LOuvoIs, van den 40den Maart 
1675, uit Oudenaerden (wegens het aldaar overkomen van COBHOORN, met: aan- 
bieding zijner diensten »et mille choses qui peuvent être préjudiciables „aux Hollan- 
dais”) bij onze warmste «en meest onpartijdige Geschiedschrijvers wel een pijnlijk 
gevoel of twijfel heeft achtergelaten.” ) 


Nog iets over Hendrik Ruse. 157 


» Ingenieur-wetenschap in andere-landen. gade geslagen , en boven- 
»dieri--aän, den aanval-en, verdediging van verscheidene sterke 
»plaatsen. deel genomen ‚waarbij hij niet-minder-dan bij menig 
» gevecht, de schitterendste bewijzen gaf vaneen even dapperen 
» beleidvol ‘krijgsman ‚ “ls” een uitstekend. Ingenieur te zijn: On- 
»geveer 1643 maakte hij-zijne eerste aanteekeningen over ves- 
ptingbouws; dewelke. hij naderhand, volkomen-toegerust. metde 
»kennis-der Nederlandsche. Ingenieur-school, „en-na- vooral de toen 
pin-Erankrijk ‘en Duitschlandsgebouwd. wordende, sterke plaatsen 
p»met veel opmerkzaamheid tehebben gezien: en ‘vergeleken, in 
» het; licht-gaf, nagenoeg! gelijktijdig. met de Fortification-du vcomte 
PDE PAGAN „bevattende eene „opmerkelijke: algemeene overeenkomst 
» in algemeene;-beginselen; met, laatstgenoemden! grooten Hervornier 
pder.: Ingenieur-wetenschap. /Zoo:-wees»ruseishet veerst-de groote 
»nadeelen aan der opeenstapeling van vreemdsoortige figuren’ ván 
» vestingwerken , met een slecht flankement en, meestal nog met 
» gebrekkig profil, grondende-alle zijne aanmerkingen op heden- 
»daagsche ervaring en algemeen veld-winnende gezonde begrip= 
»pen der kunst. Dat zoodanig Werk den, overigens veelgeach- 
» ten, ‚Fortificatiemeëster of; Onderwijzer » merber” in -het harnas 
»joegy als hebbende een werk: geschreven, waarin eene algeheele 
» Stilstand „der: versterkingskunst en--bovendien valle «de vooroore 
_pdeelen en gebrekkige beginselen zijner voorgangers als „bouw= 
» stoffen „waren: opgenomen, — «kan wel geene verwondering :ba+ 
» ren; want „het was. een te plotseling. licht -voor- zijne” zwakke 
»oogen.; hebbende. zich» niet van de oude school-van: ocen, rr1- 
» TAG; “MAROLLOIS en arideren kunnen losmaken terwijl xusr -zich 
»een eigen. ‘weg baande en zijn onderwerp geheel. als kunst en 
»zonder, personaliteit behandelde. Hij ondervond met-merper 
» wat. COEHOORN met, zekeren „paren gebeurde, doch. de bitse: per- 
»psoonlijke. aantijgingen: van „Merper (door . ruse “schoolhasigi-ge- 
‚ »naamd) bewezen. slechts voorde toekomst, dat :hij zoo vwelvin 
»het gebied der maatschappelijke en als in dat der zui- 
»vere wetenschap zijn mindere was.” er 
»Ruse ‚dan paste zijne bevestigingsmethode op eene grootere 
»schaal toe, gevende meer lengte aan de polygoon voor zijn-zoo- 


158 seut TWEEDE KLASSE. 


»genaamd midden: roïjal „dan wmerpers zijne” groote flanken’staan;, 
»even als bij. denGraaf pe rácan,-loodregt op de defenslijnen 
»enzijn. flankement isin het algemeen ‘krachtiger en beter “ge= 
»ordend. dan bij-een-zijner voorgangers „ — daargelaten dat hij te 
»veel flanken bezigt,-wat trouwens ook: Het geval met ‘pr PAGAN 
»en verdere tijdgenooten was, hoezeer ruse wel een losrukken “van 
» vooroordeelen. toewenkte, maar er niet geheel en al-mede op 
»den voorgrond: kwam. Zijne bolwerken en ravelijnen zijn “rui: 
»mer en beter geordend dan vroeger; -deschadelijke en ‘allerzijds 
»regtstreeks of echarperend ingezien “wordende -fuusse-braije-of 
»lagen wal, waaraan de oude Nederlandsche Ingenieurschool’ zoo 
pongemeen gehechtwas, verving hij door een beter werk ‚in 
pden vorm eener Tenaille vóór de courtine, ten einde door-het= 
»zelve de poort;-‘de keel van het Ravelijn en de-bressen in de 
» bolwerksfacen:te-beter te bewaken. Met eenige kleine wijzigin= 
»genzof vereenvoudigingen bekomt het Tracé: van muse eene op- 
»merkelijke overeenkomst met de tweede: Bevestigingsmethode van 
»COEHOORN , mijns erachtens, het-beste- van: dezen Ingenieur, Dat 
» COEHOORN , «iv -de zamenstelling zijner Bevestigingsmethode, ‘aan- 
»zienlijk is toegelicht-en zelfs veel gebruik heeft gemaakt: van de 
»niet-door -hemi:-genoemde. env-nuúvalgemeen » bekend geworden 
„Geschriften “van sPECKLE, RUSE, ‘enz;y valt wel niette ‘betwijfe 
» len Dit laatste “is-meer waarschijnlijk ;-dan dat ruse, volgenshet 
»verwijt van den Fortificatieonder wijzer ‘MELDER,’ DE”PAGAN zoude 
»gêcopieerd hebben 4, Zijne zamenloopende denkbeeldenvtot ver- 
peenvoudiging -ewoverbetering der ‘fortificatie met dem: Graaf pe 
NPAGANvis dus voorzeker een eervol verwijt-van meLper,“alsook 
n° »dat- ruse zijn flanquen t'eenemael in denzelfden sin" verordon- 
».pneert als Pacan”xHet is hidr “met andere woorden „hoewel 
»in, het ‘klein „het verwijt tegen: -de ‘ketters, mathematici; male- 
»ficien soortgelijken, -dat zij in “hunne uitspattingen reëdsover 
minnen kergrsn wr greg hate en beer red 


jûi els ive Tule q Arle sdoejs 225 hoidsg Ja 


t Gelijk ik boven vermeld heb, Dn; RUSE E Zuiks Beli ig en zegt, Er) Cnet Werk 
van pAcân “éerst déh wend ade’ uitgave” vän niee harden 
tzijn geworden. 7005 ee obnovpgs, 901 Ies 


Nog iets over Hendrik Ruse. 159 


pgekheden durfden gewagen! — Ruse schijnt mij toe voor’ Ne- 
pderlands Ingenieurschool te zijn geweest wat de Graaf pe pa« 
pean: voor «de Fransche “was; en dit hopen “wij inhet vervolg 
»bij „gezondheid en «ter: gelegener “tijd, in een ontworpen Ges 
pschiedenis van Nederlands Ingenieurschool nader te betoogen; 
palthans,» dat hij in grondige kennis’ van krijgswetenschap en er- 
pvaring ‘geenszins beneden -pAcan stond, welke-laatste nog ge- 
pheele Hoofdstukken aan vrij een er gr en mashekaas 
oase hen, EE [or 910 


BIBAGREN 05 


to Meriaendie lak omtrent % verdiensten ven, zn 

„DRIE, RUSE, als Ve éstingbouwkundige, Befgokken, uit 

… de Verhandeling over het. belang der. Vestingen voor 

‚den Staat, door 5. G,; W. MERKES, toen: (in 1825) 

wos 1®, Luitenant Ingenieur, nu, Majoor, en, dant 
motte soo van Z.M, den fn. 


…»Reeds in het elden dr XV „ rg als „wanneer hier te 
plande. verscheidene, verbeteringen. aan de Vestingen. moesten 
pwordem uitgevoerd, twistte men over het aantal,de grootte, 
psterkte „wijze „van „verdediging en uitbreiding der. Vestingwer- 
„ken. Im, menig. opzigt verdient zeker Werk, getiteld: Zer- 
psterckte Vi esting ‚enz. van. den, toenmaligen . Nederlandschen 
» Ingenieur en Capiteijn:nenprik RUsE van. Amsterdam, Anno.1654 
»nog gelezen te-worden, alsmede zijn Eractaetie, _»Aenwijzing 
»der misverstanden, VAR GERARD, MELDER, (geschreven „den, 11°°" 
slijk 1656 or vane en agnaten Anbar, nde 


1 Men ziet mierdft, dât de’ Heer iig QR reeds” bekend wás riet Ha wilsd 
Werk ‘van Ruse, Aenwijzinge enz, gomien éérst kort” geleden: it legs: hândén 
kwam, obs to „erosie Jaln , incl maen rilov 


160 een TWEEDE KLASSE. … 


ptevens L'ortificatie= en Bataillonmeester te Utrecht, waarin hij 
»vele, zeer. gegronde teregtwijzingen deed met: nuttige: toewen= 
„kingen „vóor; de toekomst „‘omtrent-den toenmäaligen in-Neder- 
»land-gevolgd» wordende ‘vestingbouw ; bemerkingens--welké, 
pwanneer zij toenmaals. meer „de dandacht „der: Regering hadden 
»kunnen. tot zich;-trekken „en als! zoodanig, aaneen deskundig 
ponderzoek- waren ‘onderworpen geworden, reeds: aanleiding ‘zou 
pden,-hebben gegeven tot betere! bevestigings-methoden.„dan-die- 
»gene, welke men toen gebruikte of nabootste,.n, waardoor 
„naderhand zoo menigwerf ons Vaderland. ten. gevolge. het spoe- 
»dig bedwingen van verscheidene vestingen aan gevaren werd 
»blootgesteld. Aldus ziet men niet zelden, dat de ware belangen 
»van den Staat in het epapte oogenblik niet uit het vereischte 
poogpunt aanschouwd worden.” nt 

»Zoo zeide dan ook ruse, onder anderen, aan genoemden 
ELEN ae kunstelooze a 8 pdat hj” tt: Benlalige me- 


ernaar 


{rite 


pom de vesting? ‘zelve de keel af té shijden; dat hetlongeoorloofd 
»ware nieuwe vestingen te bouwen, “die slechts voor een behoud 
pof verdediging van 1 à 14 maand bestand waren; dat de toen- 
pmaals “witgevoerd wördihde “tang- “en hoóráwerketi’, “door “de 
» halve“ bolwerken’ en ‘large veldwaarts gekeerde lijmen die-dez 
pzelve vórimerj” zeer” zwäk?zijn en” onmògelijke ip Jiet frónt wel 
»kunnen® “verdedigd. ‘worde „ waitiëer men dezelve naar de re- 
pgels aanvalt; en’ ‘eens gewonen zijnde, me Gök dadelijkvde 
ravelijnen’ of halve: mann) v&fovert;” als wordende nu van hiet 
»beheerscht en’ “ontwapend “dat tiién- almede uit deze krachtes 
»looze , “massieve” tigchamén; de läge en ‘meerendeels oolde 
„hooge swallen “inziet en’ infiléert;-dat de contrescarpen den vijs 
wand-meestal teveel. dekking verschaffen;dât de oermialige ras 
»velijnen weinig nuts waren, als hebbende geene krachtige bres- 
pen, reversyuren en kunnende ook niet voldoende uit den kapitalen 
pwal ondersteund, worden; dat men contregarden en. groote ra- 
pyelijnen moest-bezigen, niet alleen, om meer. verdedigers te 


Det id A 


_ _»verdienstelijke mannen.” 


Nog iets over Hendrik Ruse. 161 


pkunnen bevatten, maar ook, om wegens de grootere ruimte, 
ptusschen deze vooruitspringende. werken geslagene korpsen te 
„kunnen opnemen en beschermen; dat de buitenwerken eenen 
»verzekerden terugtogt en gedekte gemeenschap met de kapitale 
pwerken moesten aanbieden;“een gebrek aan schier alle toen- 
pmalige vestingwerken eigen; dat men de flanken door de bui- 
»tenwerken beter moest dekken en tegen het vernielen der vijan- 
»delijke batterijen bevrijden; dat het, niet altijd voordeelig is, de 
»courtinen minder „commandement te geven als den hoofdwal, 
pterwijl hij in zijn”tracé wel degelijk aantoont,-hoe-men hier 
»door bij eenen, aanval op hetvravelijn of op de bastions voor- 
»deelen bekomt; dat de verschansingen op dé’ meest ‘aanvalbare 
»bastions permanent, ingevolge de rigting der keel en niet van 
»schouderhoek tot aan schouderhoek, bij wijze, eener halve bol- 
»werks-afsnijding, moeten aangebragt worden, moetende daar- 
»enboven, nimmer uit de veroverde bastions-facen kunnen wor- 
»den beheerscht, zoo als toenmaals veelal met de slechts  Pasagtag 


_pretrancementen van een nietig “profil plaats had, enz.” 


» Wanneer ruse, nu ook: niet, met,szijne,, in het, midden der 
»XVII'®° Eeuw voorgeslagen-denkbeelden-en verbeterd tracé, in 
wallen opzigte deze en menige andere gebreken ‘heeft kunnen 
» wegruimen, ware het, wegens de gegrondheid vän het meeren- 
pdeel zijner bemerkingen en zijne ‚reeds aangewende pogingen 
»tot herstel en vooruitgang wenschelijk, ja. pligt.geweest, op dit 
pstuk met meer aandacht na te denken, en ‘hem voor het reeds 
»aangewende dankbaarheid ‘te ‘betoonen. Doch ‘zelfs zijn naam 
nis even zoo zeer in vergetelheid géraakt als eene menigte andere 
» uitmuntende en verhevene voortbrengselen van vele onzer meest 


Li 


1 


162 TWEEDE KLASSE. 


BĲ L AGE Be: 7007 0455 

(Vi Beringii Carmina varia) en 
In Imaginem, … “… vosoom 
HENRIGI, RUSSE + 7 


Supremi vigiliarum Praefecti.® 


Sic Pesabert vultus nullis cataphractus in armis gr 
Russius, et totus, qua patet, ore suo ést; 
„Qui formas Castrorum omnes edoctus et artis 
„Et varium dextrae belligerantis opus, 
Scripto idem, gladioque potens sibi pignorat, orbem, es 
Et seclum ingenio provocat omne suo. Â 
Redde viro Mavors, Heroum insignia, laúrus, 
Et famam auspicis, quai dedit ille, tuis. 


raa er eren rr 
Lsa pe 8 


- - ie 
Ì t 


p\ r O4 er Ë 
À àl Ei 


kale Bingen Epos. ad 


Quisquis es, et pigram- térrarú, ' ‘plebemque ee 1957 


1 “Munera Fortunae niobilióris amas, “oort “wenst 
Quem spectas, venerare virum, „cui. tota wardi 
Roma suas artes, Graecia tota suas, 
Vindice quo vires perdunt tela omnia belli 
Et tormenta sibi nil nisi nomen habent, 
Île arces ‘et castra tuo Mors saeva furori 
-Objicit, et geni bellipotentis opem , s"-195tn 


Ille rudi limo Naturam dedolat omnem, sio 
‚Atque suis subigit cuncta. Elementa logis wide iis 


Jupiter aedificat, sed munit Russius orbem, 
Quodque alter condit, perficit alter opus. 

Quam merito Bellona tuis hunc induis armis, 
Qui totum jungens Martis et Artis opus 

Tantum Scipiadas solus supereminet omnes, 
Quantum Mars Musis cedit, et arma togae. 


1 General Major. 


de nf Te A à 
Poor MES, df 


le BERIGT 


DER 
TWEEDE KLASSE 


betrekkelijk” de tulatuur in brieven. 


me Ce 


‘eo De Tweede Klasse van het Koninklijk Nederlandsche Instituut 
van Wetenschappen, Letterkunde en Schoone Kunsten heeft zich 
onlangs gewend tot het Rijksbestuur, ter wering, zoo mogelijk , 
én afschaffing van eene hier te lande heerschende gewoonte, die 
inzonderheid den briefstijl belemmert en daaruit alle losheid. en 
gemakkelijkheid verbant. Terwijl de Franschen en Engelschen 
in hunne brieven geene andere titels gebruiken dan die, van 
welke zij zich in hunne gesprekken bedienen, wordt bij ons met 
Edel Groot-Achtbaarheden , Hoog en Wel-Edel-Gestrengheden, 
Hoog-Wel-Geborenheden en vele dergelijke, in het ligchaam der 
brieven, de stijl overladen en verduisterd. En daar de voor- 
melde woorden vrouwelijk en de personen, aan welke de brie- 
ven gerigt worden , meestal mannelijk zijn, ziet men zich telkens 
in den moeijelijken tweestrijd gebragt, om òf, bij eene naauw- 
gezette opvolging der taalregelen, door het gebruik van vrouwe- 
lijke voornaamwoorden en den derden persoon van het werk- 
woord stuitend , zoo niet eenigzins belagchelijk te worden, òf, 
ondanks beter weten, tegen de taal zelve te zondigen. 


_— De Klasse, aan welke bepaaldelijk de bewaring en zuivering 


der Nederlandsche-taal bij openbaar gezag is aanbevolen , heeft 
geoordeeld aan hare roeping: te voldoen door het indienen van 
een adres aan den Minister van Binnenlandsche zaken, waarbij 
zij de aandacht der Regering op-dit-punt bescheidenlijk heeft ge- 


__vestigd, en eerbiedig in overweging gegeven, om door voorbeeld 


en aandrang bij anderen, eene meer eenvoudige titulatuur ir 
het ligchaam der brieven in te voeren; waardoor gemakkelijk- 


164 TWEEDE KLASSE. 


“heid en duidelijkheid in den briefstijl zouden bevorderd, en te- 
vens een niet onbelangrijke wenk zou gegeven worden, dat ook 
het Rijksbewind het belang onzer schoone moedertaal allezins ter 
harte neemt. Zij zag zich met een uitvoerig antwoord des Mi- 
nisters op hare voordragt vereerd, waarin. hij betuigt de strek- 
king daarvan volkomen goed te keuren, en zich bereid verklaart 
om mede te werken ter bereiking van het voorgestelde doel; 
hoezeer naar zijn oordeel zoodanige afzonderlijke pogingen weinig 
zullen vermogen tegen eene gewoonte, die, reeds zoo lang hier 
te lande als het ware burgerregt verkregen hebbende, niet wel 
anders dan langzaam gewijzigd zal kunnen worden, naar mate 
men bij den voortgang van «ware beschaving het verkeerde’ van 
die omslagtigheid al meer en meer zal inzien; waarom hij-dan 
ook ten slotte de Klasse aanspoort, om ter bevordering, van, het 
laatste gepaste middelen aan te wenden „en ‚de aandacht van het 
algemeen op het ongerijmde en nn van het hedagla: mis- 
bruik te vestigen. | 

De Klasse heeft dienvolgens. ln in de eerste Ahrne 
leden en correspondenten dringend te- moeten uitnoodigen , om 
hunne beste pogingen aan te wenden, ten einde in. het ligchaam 
der brieven de omslagtige, belemmerende en niet zelden met het 
taaleigen strijdende titulaturen zoo algemeen.-mogelijk worden af- 
_ geschaft. Maar zij heeft het tevens van haren. pligt gerekend, 
om, buiten haren eigenlijken. kring en in het algemeen, een 
iegelijk, die de zuiverheid zijner taal op:prijs stelt, op. te, wek- 
ken om’ van een nutteloos @n- stuitend misbruik. tot het echt ‚Ne- 
derduitsch en alleen in de verbeelding onbeleefd, gebruik van ons 
gij, u en uw terug te keeren. lasbao 

Men beproeve het slechts, om in wike beinboriseeliëif z zoo al 
niet op eens, dan toch voor het minst allengs-al-die onnutte,en 
lastige omschrijving van het. persoonlijk-of bezittelijk voornaam 
woord na:te laten; en het zal’ van. zelve eerlang „blijken „ dat‚in 
onze taal „niet minder dan in de-Fransche.of „Engelsche, beleefde 
en beschaafde vormen met minder omslag van. yoorden., met 
minder overdaad voorhet minst van . wanne te gepaard, kus 
nen „gaan. 4 


hdd neen tnt Senden en 


_ Fitulatuur in Brieven. 165 


De Klasse vindt zich intusschen genoopt, uitdrukkelijk te ver- 
klaren , dat zij met de voorgestelde vereenvoudiging in den vorm 
van onzen zoowel officiëlen als dagelijkschen brief-stijl geenszins 
beoogt de weglating der titels zelve, aan een iegelijk naar stand 
en betrekking in de maatschappij verschuldigd. Op het adres, 
aan het hoofd, aan het slot, ja zelfs — waar het voegzaam gere- 
kend wordt en zonder eenigen hinder voor de zuiverheid der 
taal geschieden kan — in het ligchaam der brieven blijve de titel 
Uwe Majesteit, Uwe Hoogheid, Uwe Excellentie, enz. steeds 
naar eisch uitgedrukt. Alleen de doellooze, belemmerende en 
ontsierende herhaling, bovenal het overladen van een vlugtig 
voornaamwoord met heel den last dier titulaturen, wenscht de 
Klasse door het voorgedragen denkbeeld met kracht te bestrijden, 
in het belang van de schoonheid onzer taal en van den waarlijk 

beschaafden stijl. 

De Klasse hoopt, dat de hoogere standen zich met de geleer- 
den en geletterden des lands in dezen tot bevordering van het- 
zelfde belang volgaarne zullen verstaan, ja dat juist van daar en 
van de Regering het voorbeeld der verlangde vereenvoudiging 
moge uitgaan, waarvan de initiative niet zoo gemakkelijk van 
den mindere in het schrijven aan zijnen meerdere kan worden 
verwacht. Door eene goede keus van woorden en eene gelukkige 
wending van den volzin zal het «welligt ten slotte voor geen van 
beiden zoo zeer bezwaarlijk zijn, om zonder eenige krenking van 
eerbied of voegzaamheid in den vorm jegens wien het ook zij, 
de onsierlijke overtolligheden, waaronder onze briefstijl gedrukt 
gaat, allengs meer en meer te vermijden. De voorgestelde ver- 
eenvoudiging wordt, mag men veilig aannemen, door ieder, die 
over de zaak heeft nagedacht, als iets in meer dan een belang 
„wenschelijks beschouwd. Zij is een wezenlijke eisch voor de zui- 
verheid en sierlijkheid onzer taal; zij zoude het, alleen daarom 
reeds, zijn voor geheel onze nationaliteit. 

Aldus opgemaakt en vastgesteld in de zitting der Klasse van 
den 5?® Junij 1845. 

; N ABM. DES AMORIE VAN DER HOEVEN, 


Lid en vaste Secretaris der Klasse. 
— 


DERDE EN VIERDE KLASSE. 


Techniek van de Schilderkunst der Ouden. 


De Heer w. u. noockamer, alhier, eenen geruimen tijd zich 
hebbende bezig gehouden met onderzoekingen en proefnemingen 
omtrent de wijze van schilderen bij de Ouden, heeft zijnen ar- 
beid medegedeeld aan de Derde Klasse van het Nederlandsch 
Instituut, ten einde een oordeel uit te lokken, of inderdaad de 
slotsom zijner onderzoekingen van dien aard is, gelijk hij ver- 
meent, dat daardoor Nederland zich zal mogen beroemen Eu- 
ropa over dit onderwerp te hebben voorgelicht. 

Hij heeft zijn werk vervat in drie deelen, met de volgende 
opschriften. | 

1e. 1llusie, Selagraphie ‚ of Wi der rie Schilderkunst 
in zeven stellingen, 

20. Aanmerkingen der zeven stellingen. 

3°. Enkaustiek. Achtste stelling en aanmerkingen, 

Hij heeft daarbij gevoegd veertien modellen „ deels van a-tem- 
pera, deels van was-schilderwerk, door hem vervaardigd naar 
de wijze, waarop hij zich overtuigd heeft, dat de Ouden zijn 
te werk gegaan, benevens nog twee geschriften met de opschrif- 
ten: Beknopt Overzigt van het Antiek Schilderwerk, en Ver- 
klaring van de modellen en uittreksel der acht stellingen van 
de Antieke Schilderkunst. 

De Derde Klasse des Instituuts heeft begrepen, dat het on- 
derwerp der onderzoekingen des Heeren gooekamer mede be- 
hoort tot den werkkring der Vierde Klasse, en alzoo is eene 


Nx 


Techniek van de Schilderkunst der Ouden. 167 


Commissie «uit Lieden der beide Klassen ontstaan, aan welke 
het onderzoek dezer zaak is opgedragen, zoo als die ook van de 
slotsom van ‘hare bevinding aan beide Klassen verslag heeft ge- 
daan. De Klassen hebben geoordeeld. daarvan gebruik te moe- 
ten maken tot het geven van eenig berigt over deze zaak, het- 
welk doet kennen het oordeel der Klassen, na de voorlichting, 
welke zij van de Commissie hadden ontvangen. 


De Klassen meenen, dat in de eerste plaats dient te worden 
opgemerkt, dat het onderzoek nopens de Schilderkunst der Ou- 
den behoort uit te gaan van de verklaring der plaatsen van 
Grieksche en Latijnsche Schrijvers, welke over dit onderwerp 
handelen, en dat de Heer zooekamer, met de Grieksche en La- 
tijnsche talen onbekend, ten aanzien van sommige punten, door 
eene _ min juiste. opvatting dier plaatsen in dwaling. schijnt te 
zijn gebragt. Eene volledige beoordeeling derhalve van het in- 
gezonden werk zou een onderzoek vereischen van al de plaatsen, 
waarin over. het bedoelde onderwerp gehandeld wordt, eene 
taak, welke de behandeling van het Onderwerp in deszelfs ge- 
heelen omvang zou medeslepen en alzoo de grenzen te buiten 
gaan van het onderzoek door de beide Klassen van het Instituut 
verlangd. Ten anderen moet worden aangemerkt, dat het wen- 
schelijk ware geweest, zoo de Schrijver zijne mededeelingen had 
doen voorafgaan door eene meer bepaalde aanwijzing van het 
standpunt, waarop het onderzoek van het behandelde onder- 
werp door zijne voorgangers gebragt is: het zou dan duidelijker 
in het oog vallen, hoeveel verder hij zelf het onderzoek heeft 
vooruitgebragt. Thans staaft hij zijne stellingen niet zelden door 
getuigenissen van anderen en bewijst alzoo, dat het gestelde 
reeds, eenigermate ten minste, vroeger waargenomen is; en de 
„weinige orde, waarmede de mededeelingen zijn voorgedragen, 
maakt het uiterst moeijelijk de oorspronkelijke denkbeelden juist 
„op te vatten. 

In acht stellingen heeft de Heer moockamer de uitkomsten 
zijner nasporingen vervat, waarvan de zeven eerste betrekking 
hebben tot de Schilderkunst der Ouden in het algemeen, de 


168 U DERDE EN VIERDE KLASSE, 


achtste tot de enkaustiek. « De zeven eerstgemelde rans vor- 
men _n geheel’, ‘hierop nederkomende: 

» De Schilderkunst der “Ouden: stelde zich eeniglijk ten uk 
»de voorwerpen zoodanig te vertoonen, dat het zintuig van het 
»gezigt er door bedrogen werd; en het: vermogen om eene zoo- 
»danige illusie te weeg te brengen werd verkregen door de 
» Schilderkunst te behandelen” naar arithmetische en: geometrische 
»regelen. De Schilder had zijne vaste regelen naar een reken- 
kunstig bepaalde schaal elkander opvolgende; hij bragt die aan 
»met parallel-arceringen, kruisselings overelkander, en bij deze 
»arceringen volgde ‘hij weder, ten aanzien van fijnheid en meer- 
pdere of: mindere digtheid van aansluiting, vaste regelen, over- 
»eenkomstig den vorm, het wijken of vooruitkomen der voor- 
» werpen; en voorts nog, bij het daarstellen van den afstand van 
» het-eene voorwerp tot het: andere door licht e en hewins had hij 
»zijne wiskunstige regelen.” 

De Heer nooeramen heeft dit een en ander in vele bijzonder- 
heden ontwikkeld en zelf, naar die beginselen, eenige proeven 
van schilderwerk vervaardigd, welke allezins de opmerking ver- 
dienen. De indruk, welken het betoog des Schrijvers en de door 
hem geleverde proeven nalaten, is deze, dat, wanneer men de 
waarheid der hier medegedeelde denkbeelden aanneemt, vele 
anders onbegrijpelijke berigten der Ouden nopens schilderen en 
schilderwerk duidelijk en helder worden, en dat het verband, 
waarin schilder- en mozaik-werk tot elkander stonden, inder- 
daad schijnt te wijzen op beng door den Heer noockamer r be- 
toogd wordt. 

Nogtans van alle Schilders van alle tijden te beweren, dat zij, 
zonder eenige vrije vlugt van hun eigen genie of hun persoonlijk 
gevoel, alleen naar de vaste regelen, door de wetenschap vastge- 
steld, gewerkt hebben en dat zij, in den besten tijd der Griek- 
sche kunst, tot plastische voorstellingen van enkele ‘beelden van 
natuurlijke grootte zich zouden bepaald hebben, schijnt eene 
gevolgtrekking, welke niet zonder aanmerkelijke beperking kan 
worden aangenomen. _ Wanneer wij de getuigenissen der Oud- 
heid lezen, over de grootste compositien van rorvanorus in 


Techniek van de Schilderkunst der Ouden. 169 


de Lesbete Delphi, waarvan er eene uit 30 mannelijke en 25 
vrouwelijke figuren, benevens 9 kinderen, was zamengesteld, 
schilderwerken, waarbij de kunstenaar niet alleen de twee hoofd- 
gedichten van momerus had ten grondslag gelegd, maar ook de 
Gijklische Dichters vlijtig heeft bestudeerd, — wanneer Prins 
spreekt van taferelen, waarin ‘honderd welgelijkende beelden 
voorkwamen, dan wordt, bij zulke getuigenissen, het moeije- 
lijk, ookop die grootere zamenstellingen de denkbeelden toe te 
passen, door den Heer nooexamer voorgedragen. Tijden en per- 
sonen züllen bij de Ouden verschillende manieren van bewerking 
te weeg liebben gebragt, en bij de hijpothesen over de oude 
schilderkunst, waartoe de verstrooide berigten (welke meestal 
voor ons onduidelijk zijn, omdat de Schrijvers schreven over 
toen bekende zaken) nog altijd een wijd veld geopênd houden, 
moet niet uit het oog verloren worden, dat die berigten loopen 
over een tijdvak grooter dan hetwelk san van eyckK van onzen 
leeftijd verwijdert. In de achtste stelling wordt door den Schrij- 
ver de Enkaustiek der Ouden behandeld. Hier vooral, ware 
het wenschelijk geweest, dat, door eene historische inleiding om- 
trent vroegere onderzoekingen en eene meer geleidelijke orde in 
de voordragt, het eigenaardige der hier voorgestelde bewerkin- 
gen meer ware te voorschijn getreden. 

Reeds in het midden der vorige eeuw toch heeft de Fransche 
schilder 5. 5. pacuerrer, Directeur van de beroemde Porcelein 
fabrik te Sèpres, zijne aandacht gevestigd op de Enkaustiek der 
Ouden, en, zoo als hij zich voorstelde, dat de Ouden waren te 


„werk gegaan, met was, eenige proeven van Enkaustisch schil- 


derwerk vervaardigd. Te gelijkertijd was hetzelfde gedaan door 
den vermaarden Archeoloog, den Graaf pr cavrus, die in 1755 
eene Mémoire sur la peinture à Vencaustique in het licht gaf. 
Het waren deze proefnemingen, en wel voornamelijk die van sa- 
CHELIER, die tot in 1805 heeft geleefd, waardoor in onze eeuw 
het was-schilderen op eene groote schaal in Frankrijk, gedu- 
rende eenigen tijd, opgang heeft gemaakt; zoo zelfs, dat monra- 
zer, die in het 8*® Deel van zijn Traité complet de la Pein- 
ture (Paris 1829) daarvan eene uitvoerige beschrijving geeft, het 


170 DERDE EN VIERDE KLASSE. 


schilderen in olieverw beneden de Enkaustische schildering met 
was stelt, Ook in Duitschland is het onderwerp behandeld. 
Schoone proeven zijn. daarvan te Munchen vervaardigd door 
SCHNORR en anderen, en, onder den titel van Die Harzmalerei 
des Alten, heeft rriepricu KN (Leipz. 1839) uitvoerig gehan- 
deld over de Enkaustiek der Ouden. Deze Werken schijnen wel 
den Heer nooekamer niet onbekend te zijn gebleven ; althans de 
namen der genoemde Schrijvers haalt hij nu en dan aan, maar 
het bepaald gevoelen van laatstgenoemden Schrijver, waarin 
deze met den Scheikundige Lucanus overeenstemt, over het ei- 
genlijke bindmiddel, hetwelk de Ouden bij hunne enkaustische 
schilderingen hebben gebruikt, had bij het voorstellen van. nieu- 
we wijzen van bewerking wel eerst mogen ten toets gebragt 
worden. Doch de Heer mooekamer heeft zijne aandacht meer 
bepaald op eene bijzondere bewerking in Enkaustiek, waarbij 
het penceel niet gebruikt werd., en welke dus eigenlijk geen En- 
kaustisch schilderen kan genoemd worden. 

Bij het onderzoek namelijk over de Enkaustiek der Ouden 
komt voornamelijk in aanmerking de plaats van erinius, Hist. 
Nat. L. XXXV, GC, XI. »AEncausto pingendi duo fuisse an- 
tiquitus genera constat, cera, et in ebore, cèstro, id est, vi- 
riculo, donec classes pingi coepere; hoe tertium accessit, reso- 
dutis igni ceris, penicillo utendi” Hoezeer de verklaring van 
deze plaats eenige moeijelijkheid heeft, kan echter daaruit geens- 
zins worden. afgeleid, dat de Ouden eene zoodanige -Enkausti- 
sche bewerking gekend hebben, als waarvan de Heer HoOGKAMER 
onder N°, 5 en 12 proeven gegeven heeft. Hij stelt namelijk, 
dat de Ouden tweederlei Enkaustiek hebben gehad; men zou die 
maar zijne voorstelling kunnen noemen was-mozaik en was-relief. 
Bij de eerste manier zou de gekleurde was in vierkante plaatjes 
op. een houten paneel, hetwelk van achteren met kolen werd 
verwarmd, tot vlakke figuren geschikt en plat gestreken zijn en 
bij de tweede of het verheven mozaïk, de gekleurde was, hetzij 
in quadraat, hetzij in ronde figuren, hetzij in prisma's, door 
middel van het cestrum, of ijzeren stift, en een wviriculum, of dril- 
boor, op het houten paneel zijn opgewerkt. 


Techniek van de Schilderkunst der Ouden. 171 


In de plaats van pramus wordt blijkbaar niet van twee werk- 
tuigen, maat van één gesproken, hetwelk in het Grieksch ces- 
trum heette en met het Latijnsche wiriculum of wericulum is ver- 
taald. Dat voorts in de plaats van ermmus in ebore zou betee- 
kenen op een ivoren paletje, is eene verkeerde opvatting: pir- 
gere in ebore kan dat nimmer beteekenen. De plaats van Prins 
woordelijk vertaald luidt aldus: »Het staat wast, dat er oud- 
tyds twee manieren zijn geweest van Enkaustisch schilderen; 
met was en in ivoor , met een cestrum , of, zoo als het in het 
Latijn. heet, wviriculum, tot dat men begonnen is de schepen 
der vloten te beschilderen (wel te verstaan met figuren, om ze 
te onderscheiden), toer is er deze (onze) derde manier bijgeko- 
men om-te schilderen. met was, door het vuur gesmolten en 
daarbij een kwast of penceel te gebruiken.” 

Reeds is door een van de Lieden der Commissie aan den Heer 
HOOGKAMER, voor dat deze zijne stukken bij het Instituut inge- 
zonden heeft, eene waarschijnlijke verklaring der woorden van 
pLinmus medegedeeld, hierop nederkomende: ver waren drie ma- 
nieren van Enkaustisch schilderen, waarvan de eerste eenvoudig 
wordt aangeduid door de woorden, met was, zonder bijvoeging 
van den grond, waarop; omdat, deze niet bijzonder wordende 
vermeld, het van zelf sprak, dat er een houten paneel bedoeld 
werd; de tweede, aangeduid door de woorden iz ivoor , waarbij 
met het graveerstift figuren in ivoor werden gegraveerd, welke 
figuren dan met gekleurde was werden ingelegd, wordende die 
wasplaatjes vervolgens door matige warmte vereenigd.” 

Bij beide deze manieren, zegt prins dan, gebruikte men het 
cestrum, maar de derde manier ‘was die, waarbij de was eerst 
vloeibaar gemaakt en het penceel gebruikt werd. En het is van 
op deze laatste manier bewerkte, en dus in waarheid met was 
geschilderde kunstwerken, dat nog eenige proeven uit de Oud- 
heid zijn overgebleven. 

Maar hoedanig ook de plaats van erinms moet verklaard wor- 
den, noch in deze, noch in eenige andere, zoo ver ons bekend 
is, wordt er eenig bewijs gevonden, dat de Ouden het was-relief 
of relief-enkaustiek gehad hebben, waarvan de Heer nooekamen 


172 ven DERDE EN VIERDE KLASSE, 


eenige proeven heeft overgelegd. Zijne bewerking schijnt derhalve te 
moeten beschouwd worden als eene uitbreiding op die der Ouden. 

De Heer nooekamer ziet in de groote moeijelijkheden en den 
langdurigen arbeid, welken hem zijne proeven van Enkaustiek 
gekost hebben, zoo vele bewijzen van de overeenkomst met de 
manier der Ouden; die zelfde moeijelijkheden en tijdbesteding 
schijnen grond te geven, om van dien grooten arbeid voor on- 
zen tijd niet veel praktisch nut te verwachten. De Illusie, in 
sommige der proeven van den Heer mooekamer inderdaad op 
eene verwonderlijke wijze te weeg gebragt, wordt door penceel 
en olieverw met minder moeite verkregen, en ook de fraaiste 
zijner proeven van Enkaustiek zullen in het oordeel der kunst 
toch nimmer hooger ger geschat, dan de tapijtwerken der 
Gobelins. 

De slotsom van het ingesteld onderzoek komt hierop neder; 
de onderzoekingen van den Heer noockamer, ofschoon daarvan, 
voor ‘het tegenwoordige, geene praktische toepassing te wachten 
is, hebben eene bijdrage geleverd. tot uitbreiding van Archeolo- 
gische kennis, waarmede ook de interpretatie der Ouden haar 

voordeel kan doen, als hebbende: \ 

veerstelijk, ten aanzien van het a-tempera uiddistea eene 
theorie uitgevonden van arceringen en tinten, waarvan het ge- 
bruik hoogst waarschijnlijk door voorname schilders der Oudheid 
bij het voorstellen van enkele beelden of eenvoudige groepen ge- 
volgd is; 

ten anderen, als hebbende hij eene tot hiertoe niet bekende 
manier van Enkaustiek gevonden en daprvan proeven geleverd, 
welke met de berigten der Ouden zeer wel is overeen te bren 
gen, en 

eindelijk heeft de Heer noockamer fraaije proeven geleverd van 
Enkaustiek in opgewerkte was (was-relief) waarvan het niet blijkt, 
dat door de Ouden is gebruik: gemaakt, moetende alzoo deze 
zijne beschouwd worden als eene uitbreiding van de Enkaustiek 
der Ouden. / 

Naar aanleiding van welk alles, namens beide Klassen, aan 
den Heer mooakamerR, onder terugzending zijner Geschriften en 


Techniek van de Schilderkunst der Ouden. 173 


modellen, is te kennen gegeven, dat zijn arbeid geoordeeld is 
belangrijk te wezen tot opheldering van de Schilderkunst der 
Ouden; dat echter die arbeid, zoo als die daar ligt, voor geene 
openbaarmaking geschikt is, maar dat het voortzetten zijner on- 
derzoekingen allezins wenschelijk wordt geoordeeld, in de hoop 
tevens, dat die te eeniger tijd op eene beknopte en duidelijke 
wijze openlijk moge kunnen bekend gemaakt worden; einde- 
lijk is besloten, reeds voorloopig de aandacht van het Publiek 
op dezelve te doen vestigen, door een kort Verslag in het In- 
‘stituuts Tijdschrift. i 

En is tot voldoening aan laatstgemeld. besluit aan het vooraf= 
gaand Verslag hier eene plaats gegeven. 


5 
, 
. 
: 
‘ 
IN 
/ 
‚ + } 
K 
. 
J 
hi 
SARS vie ve 
vane besl 
en ten Well te 3 
Bant $ 
5 
, « ? 
{ ' 
‘ 


Kr) 


INGEKOMEN BOEKWERKEN.! <> <> v 


Van wege, het Ministerie van. rte akai. it 
Fauna Japonica, auctore PH. ER. VON SIEBOLDy Aves, fasc, 1 et 2. 4e. 
Nippon, Archief voor de Beschrijving van. Japany 15de aflev. 4e, 
Verhandelingen over de Natuurlijke Geschiedenis „der Nederland- 
sche, Overzeesche Bezittingen. Aflev. 24. bis, vervolg en slot. 
folio. 
Van wege de Société Royale d'Agriculture etc. de Doos: 
Annales des Sciences Physiques et Naturelles, d’ Agriculture et 
d' Industrie. Lyon, 1839—1844, 7 Tom. 8°. 
Van wege de Hoogeschool te Utrecht, 
27 Stuks Iraugurele Dissertatiën en verdedigde haast, 
Van wege den Heer 5. vaN LENNEP, 
Titels in Brieven, een Gesprek. Amst. 1845. 8e, 


_ Van wege de American Philosophical Society, 


R. DUNGLESON ,. Discourse in Commemoration of PETER S. DU PON- 
CEAU, late President of the Society. Philad. 1844, 80. 
Proceedings, April—December 1844, Ne. 30 and 31. 8e. 

Van wege den Heer sAmrs Pager. 
Report on the Progress of human Anatomy and Physiology, in 
the year 18431844. London 1845. 80, 
Van wege het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen te Mid- 
delburg, 
Nieuwe Werken, 2de Deels Aste en de Stuk. So. Benevens den 
Atlas met 19 platen. 
Van wege den Heer somarp, — 
Notice sur la vie et les ouwrages de C. L, BERTHOLLET. Annecy. 


1844. 8°. 


176 INGEKOMEN BOEKWERKEN. 


Van wege den Heer a. scamip, — 
OTTAVIANO DEL PETRUCCI DA FOSSOMBRONE, Der erste Erfinder des 
Musiknotendruckes mit beweglichen Metalltypen. Wien, 1845. 80. 

Van wege Teylers Tweede Genootschap, 

Het 24ste Stuk harer uitgegeven Verhandelingen. Haarl. 1845. ze. 
Van wege den Heer ANT. LOPEZ DE FONSECA. ni 

La politique dégagée des illusions libérales ; appel aur. Souwerains 

et auw peuples. la Haye, 1838. 2 Tom. 8°. 
Van wege de Maatschappij tot aanmoediging der Bouwkunde, 

Bouwkundige Bijdrage. 9de Jaargang, 2de Ade Stuk. 40, 

Van wege den Heer A. vAN LEE, 

Beredeneerde Geschiedenis der Nederlandsche Schilder-, Houtsneé 
en Graveerkünst, naar” het Hoogduitsch van G. RATHGEBER. 
Amst. 1844, Iste Deel, Bo," Kn 
Van wege de Maatschappij tot Bevordering der Hork , 
pen Aibum Nes zalt tea EE en aten 

“Coleëtiò’ bperuiis! Musicorum Biiabördn ‘Saec. XV zy eaidit F. COM- 

MER, 2 Tom. 4°. 


’ 


Be EN IE ï 
° doyd Dik : JAR D ) bi 
WE kl 
pe sy ì AAD { LI 
Ke ) ek 4 Al N K Me Eni hae et Ls 
re a A | Kie A8 emt) OSE DE Kn KANN 
 q ene 3 T 3. Ek er r\ TY 8 
„HlaoriF 2 LOO 000H ID DEN 
HAL hid ; KS NAS OI A VONN eur k 
} 
gannaa miv 1 nosedeb ovomw a69 
\ ee 
SEE: ra ank Eh) 
4) 69 Î gi HN 
mas: err ’ ey * 
AG BEPET AO AORIEINOEN NH 8 44 … KOST A 
Gi KA Gek ks nted wad í % ON ie WEKE: « pe” gn 
ebr ah oiaod aM to varied atm) „An 
€) EIK Al 1e U | < be pp d 4 1 * ie À Ge A, | 4 
8 A6 bres 06 er AAB vodarsoold MIÀ eve 
ArOAG emrar zool aah voomwer. ab 
p POE, 
{ NE Sr A35 Xo ĳ 
6 > 
€ £ 
] sE. 4 € 
C E d 4 Ï e 
ni xk eteaeapttoendsdo rt. Tob dAAoliO0As dew fp 
: j « 
jÀ 
Li 8 
fi DEED hid dj} Fr ë } ee à 
qd . or 
d ( É 
Al, Lh \ 5 py: 
N 


Ene ien 


ec 


me Pin 


Es 


VERSLAG . 


VAN DE 


VIJFTIENDE OPENBARE VERGADERING 


& EERSTE KLASSE 
KONINKLIJK. NEDERLANDSCHE INSTITUUT: 
Hain vin 
_ WETENSCHAPPEN, LETTERKUNDE EN SCHOONE KUNSTEN, 
79 | gern den. gen Maart, 1845. 


arn Aar brie sed obesa Y 


mss nd 


Voorzitter-C. G. C. REINWARDT. 
Waarnemend. Secretaris-W. H. DE VRIESE. 


De Voorzitter f opende de Vergadering, en verzocht den waar- 
nemenden Secretaris de naamlijst voor te lezen van de tegenwoor- 
dig zijnde Leden der en waaruit bleek, At deze Zitting 


bijwoonden: 

De Heeren: / / 
WENCKEBÁCH. ___H. C, VAN DER BOON MESCH. 
T. KAISER. | G. 5. VERDAM. 

w. ROSE. “GC. 5. MULDER. 
F. SIMONS. jh R. VAN REES. 


_ Waarna de Voorzitter de volgende Aanspraak deed: 


zi} Eene onverwachte en treurige gebeurtenis verhinderde den Heer swart, Voor- 
zitter der Klasse, om de Vergadering bij te wonen. De Hooggeleerde Heer c. G. c. 
REINWARDT, als oudste aanwezig Lid, daartoe door reglementaire bepalingen geroe- 
pen, is‘in de plaats van den Voorzitter opgetreden, en heeft na korte voorafspraak 


„met de meeste welwillendheid en ijver de door den Heer swart gestelde Aanspraak 


voorgelezen, en verder het Voorzitterschap waargenomen. 


12 


178 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


MIJNE HEEREN), ZEER GEACHTE MEDELEDEN EN GIJ ALLEN, DIE DOOR 
UWE TEGENWOORDIGHEID TÔT HET PLEGTIGE DEZER OPENBARE VER- 
GADERING BIJDRAAGT, ZEER GEACHTE TOEHOORDERS ! 


Wederom is, de taak mij opgedragen om als Voorzitter de 
Openbare Vergadering te leiden, waarin aan het wetenschaplic- 
vend Publiek van de lotgevallen en werkzaamheden van de Eêrste 
Klasse dezer Koninklijke Stichting mededeeling behoort te geschie- 
den. Verleent mij daartoe uw welwillend en gunstig gehoor. 

De lotgevallen der Klasse bepaalden zich dikwijls tot de verlie- 
zen, die Zij door het overlijden van eenigen harer Leden had ge- 
leden en tot de aanvulling, onder de goedkeuring van Z. M. den 
geëerbiedigden Koning, der opengevallen plaatsen. Ook thans 
zal de vermelding dezer bijzonderheden het grootste gedeelte mij- 
ner korte rede uitmaken. Schoonten gevolge der veranderde 
tijdsbepaling van de Openbare Vergadering het tijdvak, waar- 
over gehandeld wordt, minder dan twee volle jaren bedraagt, 
zijn echter de verliezen der Klasse niet minder talrijk en ge- 
wigtig dan bij vorige gelegenheden. Aan zes Leden, die den 
tol der natuur betaalden, moeten En een woord” van dankbare 
herinnering toewijden. 4 

Op. den, 13°" _Januarij 1844 overleed de Hie G Gs, ONTYD, 
praktiserend „Geneesheer te ’s Hage, President der. aldaar geves- 
tigde Provinciale Geneeskundige Kommissie, Ridder, der Orde 
van den Nederlandschen Leeuw, sedert 1809 als Korrespondent en 
sedert 1832 als Lid aan de Eerste Klasse verbonden. Hij was 
tijdens de eerste benoeming, bij de geleerde wereld reeds gun- 
stig bekend door zijne beide Academische Dissertatiën, waarvan 
hij de eerste, over de oorzaak der opslorping door middel der wa- 
tervaten, onder rRuamans verdedigde en waarvan. de laatste, over 
den Dood en de onderscheidene wijze van sterven, in het licht 
kwam, bij gelegenheid zijner promotie tot Doctor in de Genees-- 
kunde, welke, volgens besluit der medische faculteit van de Leyd- 
sche Hoogeschool, more majorum had kunnen plaats hebben, doch 
slechts eene gewone opentlijke promotie geweest is. Deze laatste 
is in het Hoogduitsch overgezet en door hemzelven met eenige uit- 


ee Fi ol aten din A adel Il Sn on nend in ene enten ne Pt 


Aanspraak van den Voorzitter. — ONTYD. — V. D. BOSCH. 179 


IN 


breiding in het Engelsch vertaald. Ook had hij reeds van zijne 
voortdurende werkzaamheid blijken gegeven , door onderscheidene 
bijdragen in het Geneeskundig Magazijn, waarvan hij te zamen 
met de Heeren sTiPRIAAN LUISCIUS @n MACQUELYN gedurende veer- 
tien jaren Redacteur was. Bij zijne benoeming tot Lid had zijne 
verdediging der Koepokinenting de openbare aandacht op hem 
gevestigd. 

Hij heeft als Lid der Klasse zich zeer werkzaam betoond. Eene 
proeve over den tegenwoordigen staat der Geneeskunst werd op- 


genomen onder de Verhandelingen der Klasse. Verder is door 


de Klasse afzonderlijk uitgegeven zijne Verhandeling over het 
verschil tusschen de algemeene Grondkrachten der Natuur en 
de Levenskracht. Bovendien droeg hij aan de Klasse verscheidene 
andere opstellen voor, onder welke zijne Verhandeling over den 
Zelfmoord, later te ’sGravenhage in het licht is verschenen. 
Onderscheidene malen diende hij over onderwerpen tot de door 
hem beoefende vakken van wetenschap behoorende, -der Klasse 
van raad en voorlichting. Zijne uitgebreide geleerdheid en on- 
vermoeide ijver zijn algemeen erkend. 
Hij werd op 68 jarigen leeftijd in volle werkzaamheid. en ver- 
vuld met plannen van nieuwen letterarbeid, door eene zeer 
korte ziekte weggenomen, nadat hij door zijne voor korten tijd 
uitgegevene Proeve eener Geneeskundige Staatsregeling getoond 
had , hoezeer hij op deze gevorderde levensjaren deel nam aan de 
gebeurtenissen van den tijd. an 
In het begin des vorigen jaars betaalde de Luitenant-Generaal 
Graaf vaN DEN Bosen, laatstelijk lid van de Tweede Kamer der 
Staten-Generaal, vroeger Gouverneur-Generaal der Oost-Indische 
Bezittingen en Minister van Koloniën den tol der natuur. Toen 
de Klasse in 1838 hem tot haar Medelid in de Afdeeling van 
de Landbouw en Landhuishoudkunde benoemde, bragt zij een 
eereblijk aan den hooggeschatten Staatsdienaar, die op Java de 
cultuur der gewassen tot eene zoo ongekende mate van ontwikke- 
ling had gebragt, dat de opbrengst derzelve thans eenen voorna- 
men steun van het Staatsgebouw uitmaakt. Ook ontbraken hem 
geene letterkundige verdiensten. “Zijn in twee Deelen, in 1818 
12" 


180 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


uitgegeven Werk, over de Bezittingen der Nederlanders in Azië, 
Afrika en Amerika, aan Koning wirem l opgedragen, geeft 
hem eene voorname plaats onder de Schrijvers over die gewig- 
tige possessiën. Hij had zeven jaren lang op Java in verschil- 
lende meest hooge militaire betrekkingen doorgebragt. In dat 
Werk verdedigde hij onder anderen de Nederlandsch-Indische 
Regering tegen onderscheidene beschuldigingen, die de Engel- 
sche Gouverneur Sir STAMFORD RAFFLES, in dien's Werk over 
Java heeft uitgebragt. Ook heeft van pen soscn van zijne be- 
kwaamheid als Schrijver doen blijken, door zijne uitgegevene uit- 
voerige Verhandeling over de mogelijkheid, de beste wijze van 
uitvoering en de belangrijke voordeelen eener algemeene Armen- 
Inrigting in het Rijk der Nederlanden, door het vestigen eener 
landbouwende Kolonie in deszelfs noordelijk gedeelte, Dit her- 
innert tevens aan VAN DEN BOSCH, als den ontwerper der Maat- 
schappij van Weldadigheid, waarvan de edele bedoeling nimmer 
bestreden is, hoe verschillend ook over den uitslag gedacht wordt. 
Het is noodeloos hier ter plaatse te treden in eene breedere ont- 
wikkeling der hooge Staatsbetrekkingen, waarin hij zijn Vader- 
land van dienst heeft willen zijn. 

Verder overleed aan de gevolgen van algemeene verzwakking 
op den 2'°" November 1844 de Heer 5. r. SERRURIER , laatst Re- 
ferendaris bij het Departement van Binnenlandsche Zaken, op 
73-jarigen ouderdom te ‘s Gravenhage. Toen bij de oprigting 
des Instituuts sennurier tot Lid der Eerste Klasse werd be- 
noemd, was hij door zijne Boeren Goudmijn en door zijn 
Fruitkundig Woordenboek reeds loffelijk bekend geworden als 
een der weinige geletterde beoefenaren der praktische Land- 
bouwkunde. « Hoogst merkwaardig is de wijze, waarop hij den 
Landbouw leerde keerde kennen en liefhebben. Met veel zelf- 
standigheid van karakter en eenen bepaalden afkeer tegen allen 
dwang door de natuur bedeeld, werd hij, na verscheidene 
jaren op de Scholen te hebben. doorgebragt, als veertienjarig 
knaapje verplaatst naar een aangenaam dorp in de nabijheid van 
Wiesbaden, ter inwoning bij eenen bejaarden Predikant, om. dien’s 
onderwijs in het Hebreeuwsch te ontvangen. Daar ontwaakte 


nt ner Krt ern 


VE EE 


dn ad Sn 


es df 


Aanspraak van den Voorzitter. — SERRURIER. 181 


onder het ongekend genot eener vrijere levenswijze, in hem de 


zucht voor Landbouw- en Landhuishoudkunde. De bestemming 
die voor, maar niet door hem gekozen was, van Predikant bij de 
Hervormden in Nederland, wijzigde hij zelve, door tot Predikant bij 
de Waalsche Gemeente zich voor te bereiden, maar zich minder 
geschikt oordeelende voor eene betrekking, die eene onverdeelde 
toewijding vordert, verliet hij, na twee jaren te Zwolle als Pre- 
dikant werkzaam te zijn geweest, den geestelijken stand en kort 
daarna vinden wij hem als huisvader op een landgoed in Zwol- 
lerkerspel gevestigd als geletterd man en praktisch landbouwer. 
Doch het landelijk bedrijf schijnt in ons Vaderland slechts hem 
genoegzaam te voeden, die tot de: levenswijze van den boeren- 
stand geheel overgaat, en het is dus niet te verwonderen, dat 
SERRURIER in 1815 bij de hoop op eene herleving van den handel 
zich naar Amsterdam begaf, om eenen meer voordeeligen werk- 
kring te zoeken, waarin hij tamelijk wel mogt slagen. Echter 
bleef hij als Secretaris der Kommissie van Landbouw met zijn 
lievelingsvak in betrekking, en gaf ook nog verdere blijken van 
zijne belangstelling in den landbouw en andere algemeene zaken, 


“door de uitgave van den Buitenman, een op onbepaalde tijden 
vin losse Stukjes uitgegeven Tijdschrift. Van 18151827, toen 


hij zich naar ’s Hage met der woon verplaatste, was hij inzon- 
derheid werkzaam als Lid der Klasse, werd onderscheidene ma- 
len door het vertrouwen zijner Medeleden met het Voorzitter- 
schap vereerd, was niet minder dan veertien malen der Klasse 


van dienst, door zijne voorlichting omtrent landhuishoudkundige 


en technische Ontwerpen, Werktuigen en Geschriften, en ver- 
rijkte de Verhandelingen der Klasse met-een onderzoek of groote 
dan wel kleine boerderijen in het belang van den Staat in het 
algemeen, en van den landbouw en deszelfs beoefenaars in het 
bijzonder het voordeeligst zijn. 

Onder de belangrijke’ voordragten, waarmede hij de Klasse 
onderhield, behoort eene beschouwing van de Maatschappij van - 
Weldadigheid, die toenmaals werd opgerigt, en welke hij oor- 
deelde tot eene kostbare en minder doelmatige armenverzorging 
te geleiden. Zijn voorstel aan de Klasse gedaan, om deze he- 


182 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE, 


denkingen uit haren naam aan de Regering voor te dragen, 
vond toeumaals geen bijval. In den Buitenman geplaatst is 
zij echter later ter kennisse. van het Algemeen gekomen. Eén 
andermaal vestigde hij de aandacht op het aanzienlijke gedeelte 
van ons kleine Vaderland, dat van den loop der rivieren, ver- 
wijderd en van de nabijheid -van groote steden ontbloot, aan de 
geringe hulpmiddelen eener armoedige en schrale, bevolking is 
overgelaten , waar gebrekkige middelen van gemeenschap met de 
opgenoemde oorzaken zich vereenigen, om woeste streken te doen 
voortduren in een land dat van kapitalen overvloeit, welke niet 
zelden aan vreemden ten gebruike worden afgestaan. Dáár kon 
__volgens serrurien de Staat, door. aanmoediging van den landbouw, 
eene nijvere bevolking doen ontstaan, waarin zij mame! eenen 
gewigtigen steun zou vinden. 

Zijne benoeming tot Referendaris ‘geschiedde op voordragt van 
den Minister coreuscnrov , die hem tot adviseur verlangde. Doch 
zoowel de Staatkundige gebeurtenissen, als eene verzwakking van 
het zintuig des gezigts, die eindelijk in geheele blindheid overging, 
hebben zijne werkzaamheid te ‘sHage kort van duur “gemaakt. - 

Verder ontviel aan de Klasse: op den 15% November. 1844, 
Ne °C. DE FREMERY,- À. L. M‚ Phil, en Med. Dr., Ridder der 
Orde van den Nederlandschen Leeuw, rustend Hoogleeraar aan 
de: Hoogeschool te. Utrecht, vaste-President der-Provinciale Ge- 
neeskundige Kommissie van Geneeskundig Onderzoek en, Toe- 
voorzigt ‘te Utrecht. Hij bereikte zijn. 75" levensjaar, en had 
tot voor. weinige jaren eene duurzàme goede gezondheid genoten. 

‚Hij had aan de: Hoogeschool te Leyden, door eene Disserta- - 
tie over den Bliksem zich: reeds als- ijverig beoefenaar -der Na- 
tuurkunde doen kennen, eer ‘hij na de verdediging eener Aka- 
demische. Verhandeling over. de. verandering der ‚gedaante van 
het Bekken inzonderheid ten gevolge. van beenverweeking ont- 
staart „tot: Doctor in de Geneeskunde werd bevorderd. Hieraan 
had hij waarschijnlijk te danken, dat hij twee jaren, na die be- 
vordering tot Hoogleeraar. in, de „Geneeskunde te Utrecht werd 
beroepen. Hij belaste zich -dáar met het onder wijs-in de Schei- 
kunde, de Artsenijmengkunde en de. Dierkunde, waarbij later de 


De eV EE Ve 


\ 


danspr.ved. Voorz. NC. DE FREMERY. P.J. UYLENBROEK. 183 


geregtelijke Geneeskunde en de geneeskundige Staatsregeling wer- 
den. gevoegd. Het is dus niet vreemd , dat bij de oprigting eener 
Faculteit der W'is- en Natuurkunde, pr rrrmeny ook als Lid 
van dezelve werd opgenomen. Op latere jaren. heeft hij de studie 
der Delfstoffen en Geologie door zijne. voorlichting en onderwijs 
onder de studerende. jeugd aangemoedigd, Doch zijne verdien- 
sten als Akademisch Docent, die, zoo ik. meen, op hoogen prijs 
geschat worden, mogen elders naar waarde worden aangetoond. 
Voor de Klasse waarvan hij in 1809 korrespondent en-in 1817 
Lid werd, was hij van groote waarde door zijne bereidvaardig- 
heid om haar ten dienste te staan, door zijne voorlichting over 
onderwerpen tot den. uitgebreiden. kring zijner kundigheden be- 
trekkelijk, Meer dan zestig malen heeft hij zich van zoodanige taak 
gekweten, terwijl ook de Verhandelingen der Klasse en het Tijd- 
schrift des Instituuts onderscheidene opstellen van hem bevat- 
ten over Medische, Chemische, Zoölogische en Geologische onder- 
„werpen. , 

„De Leidsche Hoogleeraar p. 5. uvreneROEK, werd in de kracht 
des. levens door «eene langdurige ziekte weggenomen, « Voor 
de Godgeleerdheid bestemd, muntte de jeugdige Student verre 


‚_uit,‚-zoo in de kennis der Oostersche talen, als in. de- strengere 


wetenschappen, Wiskunde. en Natuurkunde, toen hij de Les- 
sen der Hoogleeraren wiLLmer en VAN. SWINDEN met die der 
Professoren der. Leydsche Hoogeschool. verwisselde, Hij ver- 
volgde meer deze. studiën dan die der Godgeleerdheid, daar, 
zoo men wil, zijne. ernstige. geaardheid en aangeboren beschei- 
senheid hem. deden opzien tegen „het-gewigt en. de hooge eischen 
van de bediening vanden Godsdienstleeraar, ‚Drie gouden eere- — 
penningen in twee jaren tijds behaald. op eene Wiskundige, eene 


„Sterrekundige en eene Natuurkundige, Prijsvraag, getuigden van 


zijne vorderingen. Door mamámeR aangespoord, zette hij ook met 


vlijt zijne oefeningen in het Arabisch voort, en verdedigde als 


vrucht derzelve, onder dien beroemden Geleerde, eene Dissertatie 
OVEr JBN, HAUKAL en de Geographie van 1imak in Perzië, Later 
echter bragten zoowel zijne akademische betrekking, als zijne 
eigene zucht mede, dat hij zich geheel aan de Wis- en Natuur- 


184 __ OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


__ kundige Wetenschappen toewijdde. Hij werd namelijk in 1822 
tot Lector, in 1827 tot buitengewoon en in 1835 tot gewoon 
Hoogleeraar in de meervermelde Faculteit aan de Leidsche Hoo- 
geschool benoemd. Zijn roem als Geleerde werd, behalve door 
zijne onderscheidene uitmuntende akademische Redevoeringen, 
vooral ook vermeerderd door de uitgave der briefwisseling van 
CHRISTIAAN HUYGHENS, met eenige andere beroemde Wiskundigen 
van zijne Eeuw, die door vyrensroek, uit de Handschriften aan 
de Leydsche Hoogeschool aanwezig, zijn voirenbeaans ontcijferd 
en in twee Deelen, in 4° uitgegeven. 

Hij werd in 1829 Korrespondent en in 1833 Lid der Klasse. 
Hij heeft op velerlei wijze van zijne belangstelling in dezelve 
doen blijken. De hem opgedragene Kommissiën werden spoedig 
en naauwkeurig volbragt. Zijne spreekbeurt werd in den regel 
door hem in persoon vervuld. Zoo heeft hij aan de Klasse zijne 
proeve medegedeeld over den invloed van het”Noorderlicht op 
de Magneetnaald , een andermaal zijne proeven met eenen volta- 
schen toestel van weinige maar groote elementen , eene derde 
keer zijne Resultaten van waarnemingen op de daitinatie van de 
Magnetische Naald in de nabijheid van Leiden in de maanden 
Augustus en September des Jaars 1839. Een tweetal andere 
opstellen van zijne hand vonden eene plaats in het Tijdschrift 
des Instituuts en zijn dus ter algemeene kennis gekomen. Ein- 
delijk vervulde hij vóór vier jaren, schoon reeds zijne gezond- 
heid zeer kwijnende was, in eene Openbare Vergadering “de 
Spreekbeurt, door de mededeeling van den door hem zelven ver- 
rigten arbeid, om de rigting en intensiteit der magneetkracht 
voor Leiden en eenige andere plaatsen onzes Vaderlands te be- 
palen. Hij bereikte slechts den leeftijd van 47 jaren. 

Voor weinige dagen overleed zonan FREDERIK LODEWIJK SCHRÖ- 
DER, rustend Hoogleeraar in de Faculteit der Wis- en Natuur- 
kunde te Utrecht, voorzittend Lid der Kommissie tot het vinden 
der lengte op zee, het verbeteren der Teekdarten, enz. sedert 
1818 Lid der Klasse !. 


1 In het jaar 1845 heeft wel is waar de Heer scuröpeR; die Lid der Eerste en 


Aanspraak van den Woorzitter. — 3. f. L. SCHRÖDER. 185 


Scuröpen was bezield met eenen waren dorst naar kennis, die 
hem als tot aan zijn laatste levensuur is bijgebleven. Te Dort- 
mund aan den Eems in het Mumstersche geboren, kwam hij, 
vijftienjarig knaapje, alhier inwonen bij zijnen veel ouderen 
broeder, die als bekwaam Heelmeester nog bij velen in levendig 
aandenken is. Hem werden, op een handelskantoor, de gewone 
bezigheden opgelegd. Zijne afgetrokkenheid, hetzij in het kopi- 
eeren der handelsbrieven, hetzij bij het verrigten van betalingen, 
deed hem menige berisping ondergaan, ja, het bleek genoegzaam, 
dat hij voor die werktuigelijke verrigtingen ongeschikt was. 

Zijne weetgierigheid en vlugheid. werden daarentegen opge- 
merkt door den toenmaals aan de kweekschool der Doopsgezin- 
den studerenden Ds. rrensrra, welke zich den jongen scnröper 
aantrok, hem de eerste beginselen der oude talen onderwees, en 
bij den ouderén. scnröper door raad en aandrang bewerkte, dat 
de jongere broeder op de Latijnsche School werd voorbereid voor 
‚de studiën der Theologie. Ons overleden Medelid oefende zich 
„gedurende eenigen tijd aan de Doorluchtige School in de voor- 
bereidende vakken, en vertrok vervolgens ter voltooijing zijner 
Theologische Studiën naar eene Universiteit in Duitschland, ge- 
lijk toen, bij het gemis eener eigene kweekschool bij de Luther- 
sche Gemeente, in ons Vaderland gebruikelijk was. Halle was 
de plaats, zijner keuze. Hij vervolgde echter daar vooral- ook 
‚zijne oefeningen in de Oude Letterkunde onder den beroemden 


___Philoloog rriprmicn AveusT worr, wiens lessen hij met geestdrift 


volgde, alsmede in de Wiskunde, zoo zelfs dat hij Lid en’ ver- 
volgens Voorzitter werd van een aan de beoefening der Wiskunde 
en Natuurkunde toegewijd Genootschap. Omstreeks 1800 terug- 
gekeerd in Nederland, betrad hij als Proponent dikwijls den 
kansel. Hij werd ten opzigte zijner kennis in de Wiskunde en 
Natuurkunde, en de oorspronkelijkheid zijner denkbeelden tevens 
meer bekend, deels door eenige Voorlezingen in de Maatschappij 


Derde Klasse was, voor het lidmaatschap der Eerste bedankt; de Spreker heeft 
echter gemeend, bij deze gelegenheid zijne groote verdiensten omtrent de Klasse 
niet onvermeld te mogen laten. 


186 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE: 


Felix Meritis (en misschien ook elders) voorgedragen , deels door 
zijne bekroonde Prijsverhandeling over de uitgestrektheid van het 
Heelal. ‘Loo althans werd Arnear met hem in kennis gebragt, 
op wiens voordragt hij in 1804 benoemd werd tot Instructeur 
van de nieuw op te rigten maritime School te Helvoetsluis, in 
welke betrekking hem vervolgens de rang van Kolonel „werd 
toegevoegd. Dit etablissement tijdens de Bataafsche Republiek 
opgerigt, vervolgens naar Feijenoord en eindelijk naar Enkhuizen 
verplaatst, werd in 1811 opgeheven. Scuröper, die inmiddels 
gehuwd was, leefde vervolgens ambteloos te Amsterdam, hordát 
hij in 1816 tot Hoogleeraar beroepen werd. 

Ziedaar scnröper wegens zijne. verdiensten en kundigheden in 
een vak van geleerdheid, waartoe hij niet was opgeleid, tot eene 
eerste plaats. verheven. Zijne weetlust echter bepaalde zich niet 
uitsluitend tot de onderwerpen der Wiskunde. De kennis van 
de leer der Grootheden en der stoffelijke Natuur-was bij hem 
niet minder middel dan doel; zij was hem de inleiding en de 
voorbereiding tot de kennis van den mensch, van diens onder 
lijk gedeelte, van diens bestemming. — (sen 

Om daarin dieper door te dringen , maakte hij zijne gemeen- 
zaamheid met de oude Talen, met cicero en Prato, gelijk zijne 
natuurkennis , dienstbaar. Teregt werd dan aan hem in 1823 
ook -het onderwijs in de Logica en vervolgens in de Psychologie 
opgedragen, en, werden zijne lessen over onderscheidene deelen der 
Theoretische. Wijsbegeerte met zeldzamen ijver bijgewoond. De tijd 
verbiedt zijne uitgegevene Verhandelingen en uitgebreidere. Wer- 
ken, deels over Wiskunde, deels-over onderwerpen tot-de Psycho- 
logie en algemeene Wijsbegeerte behoorende, op te noemen, Voor 
weinige jaren trad hij als Spreker in eene Openbare Vergadering 
der Klasse op, gelijk door haar ook de eerste uitgave zijner uit- 
voerige Verhandeling over de Meetkundige Bepalingen is geschied. 

Die zucht naar kennis openbaarde zich mede in de door scnrö- 
DER gaarne aangegrepen gelegenheid om zich met jongere Na- 
tuurkundigen en andere jeugdige Geleerden in wetenschappelijk 
onderhoud te begeven, waarbij hij blijkbaar evenzeer. trachtte 
te leeren, en kennis te verzamelen, als die mede te deelen. Zij 


id 


Aanspraak wan den Voorzitter. 187 


toonde zich levendig in de voor een paar jaren door hem ver- 
nieuwde beoefening der Deensche-en aanverwante Noordsche 
Talen, waarop hij vóór zeer vele jaren, zich gedurende eenigen 
tijd had. toegelegd. 

Dat met dien vurigen weetlust ziek eene gelijke warme zucht 
voor zedelijkheid „ humaniteit en godsdienst paarde, dat scnaöprr 
streng” in zijne beginselen, liefderijk jegens anderen was, is 
reeds door den Heer Secretaris der Derde Klasse, z zoo ik verneem, 
op eene welsprekende-wijze vermeld. 

Daarentegen had de Klasse het voorregt om inden Hij 
A. “BRANTS En den Heer u. N. rose, Kapitein Ingenieur en Stede- 
lijk Architect te Rotterdam , twee waardige Lieden aan te win- 
nen, van “wier ijver voor de wetenschappen de Klasse zich goede 


‚vruchten mag beloven. Het bij de laatste wijziging van het Re- 


glement. des Instituuts verminderd getal Korrespondenten gaf 
daarentegen tot eene nieuwe benoeming geene aanleiding. 
Tot de veranderingen in de Klasse voorgevallen: behoort nog, 


E: dat-haar: Secretaris. na veeljarige werkzaamheid geoordeeld heeft 


zijne betrekking als zoodanig te moeten nederleggen en dat hij, 


hoewel hem door eene nieuwe verkiezing die waardigheid weder 


werd opgedragen, echter bijzijn besluit heeft volhard, ten gevolge 
waarvan het Lid der Klasse de Hoogleeraar w. mm. pe vriese 


zich met de waarneming der werkzaamheden van het Secretariaat 


tijdelijk wel heeft willen. belasten, tot dat de Klasse, onder de 
goedkeuring van Zijne Majesteit den eens eenen nieuwen Se- 
cretaris zal verkozen hebben. dl K 

«Nog moet vermeld worden, dat de Klasse hadt aren eene 


«splitsing harer Vergaderingen te moeten maken, ten gevolge 


waarvan men zich vleit den geregelden gang der werkzaamheden 


á en vooral de medewerking-der buiten Amsterdam wonende Le- 
_ den te zullen bevorderen: en-vermeerderen, terwijl zij tevens eene 
od poging heeft in het werk gesteld, om den band naauwer aan te 
__ halen, welke tusschen de Klasse en hare inlandsche vegen 
k denten bestaat. 


Ik verzoek thans den Heer waarnemenden Secretaris te willen 
overgaan tot de mededeeling van het Verslag der werkzaamheden. 


188 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


De waarnemende „Secretaris, de Heer w. u. pr VRIESE, las 
daarop het volgende Verslag voor van de werkzaamheden der 
Klasse, sedert hare jongste Openbare Vergadering. - 


De Eerste Klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut , 
overeenkomstig het voorschrift harer Instelling, verpligt, alle 
twee jaren, in eene Openbare Zitting, eene schets voor te dra- 
gen van hare wetenschappelijke bemoeijingen, kan, niettegen- 
staande de vele en belangrijke zaken, welke in het jongstverlopen 
tijdvak door haar werden behandeld, bij het tegenwoordig Ver- 
slag, welligt meer dan vroeger, de kortheid betrachten. Een 
groot deel toch van hetgeen door de Klasse werd verrigt, is 
reeds, hetzij in de werken der Klasse, hetzij in het Tijdschrift, 
door de gezamenlijke Klassen uitgegeven, door den druk alge- 
meen gemaakt of zal eerlang ter kennis van het Publiek gebragt | 
zijn. Daarmede thans uwe geëerde aandacht bezig te houden, 
ware ten eenemale overbodig. 

Van de nu voor te dragen schets wordt het gedeelte, dat de 
werkzaamheden der Klasse over 18431844 betreft, ontleend 
aan het Verslag, dat door den afgetreden Heer Secretaris der 
Eerste Klasse in de Algemeene Vergadering des Instituuts van 
April 1844, is voorgedragen. Het is derhalve inzonderheid 
voor het tweede gedeelte der tegenwoordige voordragt, dat de 
Spreker uitgenoodigd om te dezer plaatse de tolk der. Klasse te 
zijn ‚ uwe toegevende beoordeeling inroept. 

Onder de lastgevingen der Hooge Regeering, door de Klasse 
ten einde gebragt, behoort het onderzoek van aanbevolene Ce- 
mentsoorten van waterdigte werken, der Klasse opgedragen, naar 
aanleiding van een aanzoek van den Kapitein Ingenieur caup,‚ 
om zijne kunstpouzzolane, waarop octrooi verstrekt was, nader 
te doen onderzoeken. De Heeren MENTzZ, VAN BREDA, ‘SWART en 
de Secretaris hebben zich met dat onderzoek belast, en zich, na 
een jaar tijds, door menigvuldig gewijzigde proeven, in staat 
bevonden, om een besluit op te maken over de voorkeur-aan de 
eene Gementsoort boven de andere te geven. In haar verslag aan 
Zijne Excellentie den Minister van Binnenlandsche Zaken heeft de 


TE Ng 


ON IEEE EE er a versta 


PAND Et DUET EEEN art ON 
_ 1 


_Kunstpouxzolane. — Trassoort van St. Eustatius. 189 


Klasse uitvoerig uitééngezet, hoe zij is te werk gegaan , om met 
de meeste naauwgezetheid aan elke beproefde metselspecie regt te 
doen wedervaren. De gekommitteerden hebben de genoemde 
kunstpouzzolane vergeleken met’de zoogenaamde Dortsche tras, 
met het Amsterdamsch kunstcement, bij aanwending, hetzij van 
Steenkalk, hetzij van Schelpkalk, De uitkomsten van het gedane 
onderzoek kwamen vooral hierop neder: 1°. dat de bedoelde 
kunstpouzzolane onderdoet voor de Dortsche (eigenlijk Ander- 
nachtsche) tas. 2°, dat zij zeer zelden en als bij uitzondering 
bevonden is den voorrang te hebben boven het Amsterdamsche 
kunstcement. Gekommitteerden meenden echter niet te mogen 
verbergen, dat met proefnemingen, als die welke zij gelegenheid 
hadden in het werk te stellen, hoezeer ook met alle voorzorg 
genomen, die nauwkeurigheid in de uitkomsten niet is te ver- 
krijgen, waardoor met zekerheid de gevallen zouden kunnen be- 
paald worden, welke de betrekkelijke waarde en deugdzaamheid 
van de verschillende cementsoorten met juistheid uitdrukken. 
Maar zij aarselden niet om te verklaren, dat de kunstpouzzolane 
niet spoediger verhardt, en geen grooteren zamenhang heeft dan 
het Amsterdamsche Kunstcement, terwijl zij, in beide opzigten 
staat achter de Dortsche tras. Met het een en ander wilden zij 
evenwel niet te kennen geven, dat van de Kunstpouzzolane van 


_den Heer camp, geen gebruik zou kunnen gemaakt worden, bij 


gebrek aan of te groote duurte van andere Cementsoorten. 
Terwijl gekommitteerden zich met dat onderzoek bezig hiel 
den, ontving de Klasse van het Ministerie van Binnenlandsche 
Zaken een ander verzoek betrekkelijk eene Scheikundige beproe- 
ving eener Trassoort van het eiland St. Eustatius. De Heeren 
SWART € VAN DER BOON MESCH zich daarmede wel hebbende wil- 
len belasten, is het dezen Leden, bij eene vergelijking met de 
Italiaansche Pouzzolane, de Andernachtsche tras en andere ce- 
mentsoorten gebleken, dat de West-Indische tras van alle deze 
soorten verschilt niet alleen, maar ook zelve in hare bestanddee- 
len geene gelijkheid toont. Ook de proeven door gekommitteer— 
den, genomen op het vermogen van zamenhang voor waterdigte 
werken vielen zoo zeer ten nadeele der West-Indische tras uit, 


190 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE, 


dat de Klasse al weder in de noodzakelijkheid kwam een af keu- 
rend Verslag aan den Minister in te zenden. 

Denzelfden Heer Minister behaagde het, om op verzoek van 
het Stedelijk Bestuur der Stad Amsterdam, en onder toezending 
vaneenen brief, door hetzelve aan Zijne Excellentie gerigt, het ge- 
voelen der Klasse in te winnen, of er middelen gevonden worden, j 
die zouden kunnen strekken om den hinder, welke de rook der Fa- 
brieken alhier aan den naburigen omtrek aanbrengt, en waarover 
gegronde klagten waren gerezen, weg te nemen, zonder aan die 
Fabrijken zelven te schaden. Onder die middelen was vooral de 
waterdamp in aanmerking gekomen, nadat deszelfs nuttige wer- 
king tot rookvernieling in Engeland was aangeprezen, waarover 
echter de Stedelijke Regering van Amsterdam , zonder het oordeel 
der Eerste Klasse te hebben vernomen, niet had willen beslissen. 

De Heeren simons, vERDAM en perPrAT werden door de Klasse 
verzocht haar daarop te willen inlichten. Het rapport dier Me- 
deleden bevatte, in amd de volgende beschouwingen en 
uitkomsten : 

Bij het verbranden van steenkolen (over wier hinderlijken rook 
meer bijzonder geklaagd werd), scheidt zich, even als bij de 
destillatie, het bitumineus gedeelte af, en dampvormige vloeistof: 
fen” worden ontwikkeld. Daarbij komen in aanmerking de wa- 
terstof en de koolstof, terwijl het terugblijvend vaster gedeelte 
voornamelijk uit kool bestaat. Deze vaste stof geeft nimmer rook, 
in den gewonen zin des woords. Maar indien het vlugtige ge- 
deelte, bij deszelfs ontwikkeling, niet in aanraking wordt ge- 
bragt met eene genoegzame hoeveelheid zuurstof, dan neemt de 
waterstof alleen de zuurstof op, terwijl de koolstof wordt afge- 
scheiden en zich deels aan de wanden van den “vuurgang en 
schoorsteen vastzet, deels den rook vormt, die in de lucht opstijgt 
en vervolgens in zwarte vlokken nedervalt. 

Om nu dezen ‘rook te voorkomen, zijn. in het vangers drie 
wijzen aangegeven, als: 

1e, Het gebruik van brandstof, waarin alleen het vaste ge- 
deelte aanwezig is, zoo als coke en anthraciet, zijnde de eerste 
vooral gebezigd voor locomotieven op spoorwegen 


Rookwverdelging. 191 


2°. De afscheiding der kooldeeltjes van de luchtvormige uit- 
vloeisels, vóór dat deze den schoorsteen verlaten, bestaande vooral 
in het neêrploffen der kooldeeltjes door eenen stroom van water- 
damp; “waartoe “behoort de wijze van rookverdelgen, waarover 
het Stedelijk Bestuur van Amsterdam het oordeel der haan ver- 
langde te weten. 
83°. Genoegzame toevoer van. zuurstof en warmte, zoodat Aol- 

stof en waterstof beide zich, met eerstgenoemde verbinden. 

Ten aanzien: van de tweede genoemde wijze van rookverdel= 
gen, welke de gekommitteerden in alle hare nieuwste wijzigin= 
gen, zooals die laatstelijk zijn” voorgesteld, hebben nagegaan; 
was hunne: meening; dat- geene ‘van dezelve volkomene goed 
keuring kon “wegdragen, noch ook algemeen in toepassing is te 
brengen,’ aangezien van geen derzelve san kan peen 
worden “zonder stoommachine, « ji io 

Het was vooral -de-derde wijze van wbekbenddend oraarop et 
kommitteerden de aandacht wilden gevestigd hebben, waarbij ket 
aankomt, omden- rook voor dat hij in den schoorsteen opstijgt 
van zijne aanhangende kool te bevrijden. Dit-nu heeft men op 
zeer verschillende “wijzen beproefd, hetzij door over het vuur 
lucht te laten uitstroomen, hetzij door onder het vuur langs den 
rooster “denzelfden doortogt: te. bewerken, eindelijk: door achter 
den beer van den vuurhaard “eene toestrooming’ van lucht te 
weeg te brengen. Geene van alle deze reonanen arn vam 
geheel aan de verwachting. 
— Opdat: de ‘ontvlambare gaszoorten oachelisken en hat pesthalb 
deelen zich met zuurstof der lucht verbinden kunnen, is een 
genoegzame tijd. noodig tot eene voorafgaande menging. Deze 
___kan plaats hebben indien men, volgens de manier door wirrrams 
__voorgestéld, een’ stroom luchts’in eenen atmospheer van verhit 
ontvlambaar gaz laat inkomen, over eene voegzame uitgestrekt= 
heid, door kleine openingen, hetwelk overal met kleine koster, 
naar gelang der pgr gewijzigd, op de fornuizen” kan 
worden toegepast. 0 

Uit het een en ander blijkt; dat: | 

»Er middelen zijn om den rook der fabrijken voor te komen, 


192 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE, 


»of, het nadeel ervan ste verminderen, zonder schade, maar 
»yeelal tot voordeel vanden fabrikant , door besparing van brand- 
» stoffen. „Het kan-dus niet onbillijk zijn de fabriekanten «te ver- 
»pligten, om zulke middelen aan te wenden. De keuze van doel« 
» treffende middelen evenwel behoort ‘denzelven te worden over- 
» gelaten.” 

„De Eerste Klasse durft zich vleijen, dat de onale slk: in 
he Verslag van gekommiteerden. zijn. ontwikkeld. „aan de Re- 
geering. van „Amsterdam de overtuiging zullen hebben. gegeven, 
dat-men- zichsini deze stad, kan-doen: ontslaan van den last dier 
rookwolken , waarover zoo regumatige ‚klagten. zijn opgegaan. 
„Onder de bijzoridere werkzaamheden der Leden, zoude in: de 
eerste ‚plaats moeten „worden vermeld, eene mededeeling van den 
Heer pr vriese, over, den, Stam van. Cycas. circinalis „welk Stukje 
_ echter opgenomen zijnde in het Tijdschrift des Instituuts (Jaarg. 

1843, p. 93), kap de inhoud van hetzelve als bekend worden 
geacht. | j rgattier en 

„De Heer-swarr droeg eenige opmerkingen: voor oper eene 
nieuwe, Alcalimetrische methode en daarbij behoorende toestel. 
Deze methode door de Heeren rarsenms en wirt uitgedacht, 
berustte ophet beginsel van het gewigtsverlies, te weeg gebragt 
door. het uitdrijven van het koolzuur, door middel van een. ver 
mogender mineraalzuur. De spreker ontwikkelde de verdere bij- 
zonderhederi,dezer methode, wees derzelver voordeelen aan „ bo- 
_ ven die door prscrouzures en GAY LUsSAG aangenomen, en, ein= 
digde met,‚zijn. gevoelen te uiten, dat de alcalimetrie aldus be- 
langrijk was- verbeterd, 

„De overweging. dat. men. vooral. in cg in ode laatste 
jaren, getracht,-heeft nieuwe gezigtspunten voor. te, stellen. over 
de: Venerische. ziekte, waarbij het eigendommelijk,karakter dezer 
ziekte „zou schijnen, te vervallen, en de besmetelijkheid dier 
aandoening als twijfelachtig zou voorkomen; gaf. den afgetreden 
Secretaris aanleiding, tot.eene. nadere vergelijking van hetgeen 
vroegere en latere ervaren Artsen daarover. geleerd. hebben, en 
inzonderheid hoe in Frankrijk zelve de beroemde cazeNave tegen 
JOURDAN en anderen met grondige bewijzen is opgetreden, welke 


Pe Sd 


Rha - 
Rn 


ade tn nn a en Ba nd Kn 


Teenp. moyenne. — Waterdamp.-V ijgeboombosch. in O.I. 193 


noch omtrent het eigen karakter, noch over het contagieuse eeni- 
gen twijfel overlaten, waarmede de geëerde Spreker zich geheel 
vereénigde. … Deze wijze van zien werd nader toegelicht door de 
voorwerpen zelve van ziekelijk veranderde beenderen, door on- 
derscheidene cachexiën aangetast, waarbij het eigene karakter 


der bedoelde ziekte onmiskenbaar voor oogen stond. 


De Heer wenckesacu bood eene Verhandeling aan, sur la 
temperature moyenne et sur ses varations annuelles et diurnes 
en Neerlande. (Opgenomen in het Tijdschrift des arena 
1843. p. 311.) | 

De Heer van rees droeg eene mededeeling voor: over de hoe- 
veelheid waterdamp, welke bij de vermenging van twee vochtige 
luchtmassa's van ongelijke temperatuur wordt neêrgeslagen (ge- 
drukt in het Tijdschrift des Instituuts, 1844, p. 137). 

De bijzonderheden en het karakter der wilde Vijgeboombos- 
schen in Oost-Indië, maakte een onderwerp uit, waarover de 
Heer nemwwarpr de Klasse onderhield, Ofschoon in Europa 
slechts ééne soort meer bekend is, bevat het geslacht der Vijgen- 


boomen een zeer groot aantal, minstens 300 soorten, tusschen 
of nabij de keerkringen. Leveren elders de boschgeboomten 


veelal eene groote verscheidenheid op, de Indische bosschen zijn 


__ meestal door weinige soorten gekenmerkt. Van dien aard zijn 
_ ook die Indische bosschen, welke meer bijzonder uit eene of 
__meer soorten van vijgeboomen bestaan, welke tevens hooge woud- 
4 boomen zijn ; derzelver groei is weelderig, de stammen zijn dik, 
de takverspreiding is ruim, de kruinen zijn digt gesloten en tal- 
rijk, het gebladerte is digt en als met een gesloten dak overdekt, 
waardoor de onderruimte tusschen de stammen zóó is afgesloten, 
â dat- de zonnestralen daardoor niet kunnen doordringen en die 
ruimte opgevuld is met eene lucht, die geheel met waterdampen 


verzadigd is. Deze omstandigheid is zeer bevorderlijk voor de 
ontwikkeling van luchtwortels uit takken en stammen, die later 
nieuwe stammen vormen. Om zoodanigen groei is overal ver- 


_maard de Banjana (Ficus indica), op het vaste land van Indië, 


doch nog meer de Banjaneboom nabij Surate, aan de rivier 
‚ Nerbuda. Aan dezen boom kent n men eene ongeloofelijke oudheid 


: 13 


194 _ OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE, 


toe. … Vóór daty eehige jaren. geleden, storm en watervloeden 
hem zeer hadden geteisterd, telde hij 1350 groote en 3000 klei- 
nere Stammen, alle onderling en met den moederstam verbon- 
den,‚-en zoo van nabij als rondom denzelven geschaard staande. 
Dit eenboomig woud is waarschijnlijk het oudste nog levende 
gedenkstuk van het groeijend rijk; geen woader dan ook dat 
deze en soortgelijke boomen, te allen tijde het zinnebeeld. waren 
van grootheid, voortbrengend vermogen, ‘kracht en onverganke- 
lijkheid, en een heilig voorwerp van Heidensche eeredienst. 

De Heer kaiser deelde der Vergadering eenige berigten mede 
over de Komeet, door rave te Parijs, toen juist voor vier maan- 
den, ontdekt. Dit hemellicht werd in December daaraanvol- 
gende op het Observatorium te Leiden waargenomen. Uit deze 
waarnemingen, verbonden met die, welke vroeger té Parijs vol- 
bragt werden, berekende de Heer zeseune, -Candidaat in de 
Philosophie, aan de Leydsche Universiteit, parabolische elemen- 
ten, die in N°, 4 van den Letterbode, in dit jaar zijn bekend 
gemaakt, en uit welke de mogelijkheid bleek, om de elliptische 
loopbaan der Komeet in hare volle uitgestrektheid te bepalen, 
ofschoon zich geene sporen van hare vroegere verschijningen had 
den laten ontdekken, 

Door zes verschillende Sterrekundigen zijn de parabolische ele- 
menten van de loopbaan der Komeet berekend, en niet minder 
dan negen verschillende astronomisten hebben aan de berekening 
van de elliptische elementen hunne krachten beproefd. Onder 
deze behoorde de Heer 1eseune tot de eerste en ijverigste, daar 
hij telkens de door hem gevonden elementen verbeterde, naar= 
mâte hij door latere waarnemingen daartoe werd in staat gesteld. 
In de Astronomische Nachrichten, N°, 497, vindt men ellipti- 
sche elementen van de loopbaan der Komeet, door den Heer ze- 
JEUNE uit de waarnemingen berekend, welke den 24°°" November 
des jaars 1843, door rays te Parijs en op den 16°" December 
1843 en den 24° Januarij 1844, door den Hoogleeraar kaiser 
te Leiden volbragt zijn. De hooge voortreffelijkheid dier ele- 
menten is door latere waarnemingen bewezen geworden. 

Op het einde van Februarij, toen men elders de waarnemin- 


ade en an ln de a einden oke ln 


an) 
sene nen 


sk nd 


/ 


/ 


Komeet van Faye, — Putboring. „Urania. = WWatapana. 195 


gen. der Komeet reeds geheel scheen opgegeven. te. hebben, ook 
daar waar men met de grootste hulpmiddelen toegerust was, 
gelukte het den Heer kaiser nog eenige. goede waarnemingen 
over de Komeet ten uitvoer te brengen, en die waarnemin- 
gen, welke. men in N°. 499 der Astronomische Nachrichten 
vermeld. vindt, gaven een uitstekend middel aan de hand, om 
de waarde der verschillende elementen. te. toetsen. Het bleek, 
dat die van: nicoLat de: slechtste, «die van resume de beste on- 
der de voornaamste waren, én zoo heeft deze jeugdige Sterre- 
kundige vóór dat de Ephemeride van nicouar (te vinden in N°. 497 
der Astronomische Nachrichten) in het licht was verschenen, 
of ter zijner kennis had kunnen komen, reeds hare volstrekte 
nutteloosheid en ondoelmatigheid. bewezen. 

In weerwil van het raauwe weder, en te midden van storm, 
hagel en sneeuwvlagen, gelukte het ons geacht Medelid de Ko- 
meet nog gedurende de eerste helft der maand Maart te zien. 
Naar de berekening van. den Heer 1eseune, bedraagt de omloops- 
tijd van deze Komeet niet meer dan zeven jaren en honderd 
drieentwintig dagen. Dat hemellicht is alzoo hoogst merkwaar- 
dig, daar men tot heden slechts twee Kometen van: zoo korten 
omloopstijd kende, namelijk die van rnckE en pIerA, 

De Heer swarr bood der Klasse in eene naauwkeurig bewerkte 
Memorie een verslag aan van het gebeurde in betrekking tot de 
Putboring op’ de Nieuwe Markt te Amsterdam, welk Stuk op 
verlangen der Klasse, voor het Tijdschrift des Instituuts bestemd 
werd en werkelijk daarin is opgenomen (1844, bl. 121). 

Van den ‘Heer f. 1. sprircerBErR, te Amsterdam, ontving de 
Klasse eene Verhandeling onder den titel van Description du 
genre Urania, welke insgelijks gedrukt is in het spe des 
Institnuts, 1843, p. 303. 

Een Stukje, getiteld; Fragmenta phytographica, door den 
Heer Correspondent r. A. w. miqver der Klasse aangeboden, is 
door Z. E. reeds elders bekend gemaakt. 

Eene uit Curacao ontvangene hoeveelheid van eene vrucht der 
Watapana of Caesalpinia coriaria, had den. Heer van prr BOON 
MESCH aanleiding gegeven, tot een naauwkeurig scheikundig on- 

13" 


196 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


derzoek, waarvan aan de Klasse door denzelven eene breedvoe- 
rige mededeeling werd gegeven. Daarbij werd. inzonderheid stil 
gestaan bij het looizuur in de buitenste bekleedselen aanwezig , 
dat eene merkwaardige overeenkomst vertoonde met het looizuur 
uit de Galnoten. Het was den Spreker, na het uitvoerig Scheikun- 
dig onderzoek, in welks uiteenzetting wij hem thans niet kunnen 
volgen, belangrijk voorgekomen om te bepalen, in hoe verre deze 
vruchten geschikt zouden zijn om in onze- Vaderlandsche fabrie- 
ken te worden gebezigd. De uitkomst was allergunstigst, zoo 
wel wegens de mindere hoeveelheid, welke men van dit looimid- 
del behoefde dan van de eikenschors, als ten aanzien van den 
korteren tijd tot de looijing vereischt. In vier maanden loopt de 
looijing af, terwijl zij bij de gewone middelen twee jaren vor- 
dert. Overleder wordt in 5 uren volkomen er door bereid, 
waartoe anders 6 maanden vereischt worden; het leder is vaster, 
beter gesloten, de huiden behouden beter haar gewigt, doch de 
kleur van het leder is hooger. Ter vervanging van eikenschors, 
Sumacq en Terra japonica in de bereiding der fijne ledersoorten, 
schijnt de Watapana minder dienstig. De mededeeling werd be- 
sloten door de opgave van proeven, om verschillende weefsels 
daarmede onderscheidene bestendige kleuren te geven. Zoowel 
voor onze West-Indische Koloniën, als voor den handel en het 
fabriekwezen bleek deze vrucht van groot aanbelang te zijn. 

De Heer kaiser gaf een Verslag van de vorderingen der me- 
tingen met den micrometer, welke volbragt worden op het Ob- 
servatorium der Hoogeschool te Leyden. Hetzelve is reeds door 
den druk gemeen gemaakt in het raa des Instituuts (1844, 
bl. 111). 

De Heer van erepa onderhield de Klasse over de werking van 
eenen galvanischen Stroom, die door eenen spiraaldraad geleid 
“wordt op staven van hard ijzer en staal. Hij meent, dat wan- 
neer op alle sectien van deze staven de galvanische stroom werkt, 
het al of niet bewegen van het ijzer of staal tot het magnetiseren 
van dezelve niets afdoet, en de staven even sterk in rust als in 
beweging gemagnetiseerd worden. 

Een Betoog, aangeboden door den Heer peLrprar, over het be-. 


Ln Sr bni En Smelen Serktl k v  n nn  ed 


Galv. Stroom, — See. Triangulatiën. — Opene Wijz. of Schr. 197 


rekenen won Secondaire Triangulatiën bij Geodesische waarne- 
mingen ‚ door dit Medelid afgestaan voor de Verhandelingen der 
Klasse, is-thans-ter perse en: zal in ze XII*® Deel derzelve in 


het licht verschijnen. 


De Heer smmons deed. eene: unedeasais omtrent den openen 
ijs of schroef. Hij merkte aan: dat dit waterwerktuig bij op= 
malingen van 5 voeten en hooger de voorkeur verdient boven het 
scheprad ; “waaron» het dáwrook op vele plaatsen’ ‘in gebruik is 
gekomen ‚. niettegenstaande den weerzin,’ waarmede het bij de 
eerste invoering ontvangen werd. Bij het zoo-algemeen gebruik 
van den vijzel, zou men”vyermoeden dat hare uitwerking” vol- 
doende bekend zou wezen; —- doeh hieraan ontbreekt volgens 
den Heer »simons “nóg. zeer veel, dewijl men geheel in het’onze- 
kere is, zoo wel Gmtrent de voordeeligste snelheid aan”den vijzel 
te geven ‚als omtrent de tet ara digen. bij’ elke versa niged 
poten ' 39 ep ED y 

„De onzekerheid ‘omtrent de voordeeligste snelheid-kon blijken 
uit een aantal proeven met’ wind- en stoomvijzelmolens geno 
men, dies door den Heer simons werden ‘aangevoerd, en waaruit 
geen verband was op te per erpen de snelheid en de 
opbrengst. ON, 3 

De formule van den Heer perprar in zijne fraaije Verhande> 
ling over den vijzel, is, volgens den Heer smmons de meest naauw- 
keurige voor de berekening der hoeveelheid. water, bij ‘elke om- 
wenteling uitgestort. Doch ook’ deze formule geeft met de on- 
dervinding verschillen, welke mede moeijelijk te verklaren zijn. 
De berekende hoeveelheid toch, daar er altijd eenig” waterverlies 


is, zou minder moeten zijn dan de wezenlijke en echter heeft 


het tegendeel, plaats, zoo als blijkt uit de menigte waarnemin- 
gen, door den: Heer ‘mons medegedeeld. Ons Medelid gaf zijn 
voornemen te kennen, van op dit onderwerp terug te komen, en 
aan de Klasse: mededeeling ‘te: doen der’. ngen te nemen, om 
deze verschillen zoo-mogelijk te vereffenen. oer bi 

„De Heer van marr deed eenige Belidgijke: wiëdedeëinei: om- 
trent het door hèm waargenomene over den groei-der palmen. » 
In de eerste plaats vestigde ons geacht Medelid de aandacht 


198 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE: … …) 


op het uitwendig aanzien der Monocotijledonische. Stammen. Zij 
zijn gewoonlijk onverdeeld, waarop echter Aloë, Yucca, Dras 
caena, de Bambusae , Cucifera thebaica uitzonderiùgen maken: 
Echter ziet men bij de niet getakte palmen „zeer geregelde’ bes 
ginselen van takken in de knoppen in eene uitgerekte spiraal, 
zoo als bij. Rhapis flubelliformis; » Zij komen echter. bij deze 
palmsoort, even- als bij Chamaerops-humilis en „Sabal Adansonü 
niet tot ontwikkeling, ten zij-vamn onder aan den; stam „ waar zij 
uitloopers. vormen. Het. kenmerk van folia “cauli continua in 
de Monocotyledonen. en folia articulata. bij: de Dicolytedonen; 
ter onderscheiding - van. beide-deze. groote: afdeelirigen; houdt-de 
_ Heer van’ mar, niet voor dlgêmeen -waar; duidelijkéliktéekenis 
toch vindt men bij de Dracaera Draco, dletnis roan Bam 
busa, en onder de Palmen bij. Rhapis: «vo * » 

Wat den. uitwendigen. „vorm ‘betreft, heeft „men: het hast 
gezocht in de afwezigheid van de schors bij den Monacotyledò= 
nischen stam, hetwelk almede niet, algemeen « gelderide- is; dit 
deel toch is duidelijk. aanwezig bij Goeos; het scheidtrzich aldaar 
bij langdurige „bewaring van zelver af van het houten is zelfs 
in eigentlijke schors en. bast te-onderscheiden, »/Bij andere Mos 
nocotyledonen, zoo als Aloë, is de vaer schors nog-ontwij= 
felbaarder” aaiwerigeijs ot Tanagra 100V upb der voluta 

«Het merg, <hoewel niet ifgoaheidetus z zoo ls; in «dé. Dicot yle- 
donen, isjevenwel in sommige stengels tot een bepaald gedeehe 
beperkt „ven Sten, onregte houdt‘men/het er voor,.dat dit bijsde 
Monocotyledonen: geheel ontbreekt Bij de Palmen toch ‘is eene 
doorloopende- gemeenschap -door middel van het:/celweefseb: tus 
schen het inwendige-en buitenste: gedeelte vanden stengel„o + Het 
bersten van, het hout der-Palmen geschiedt-min; ofmeer vin ‘dé 
rigting, der. mergstralen. „ Desvezelen van het-hout-zijncafwisse= 
lende, en /altjd,-door tusschen geplaatst celweefsel’, afgescheiden ; 
terwijl inde; Dicotyledonen het, hout. één-geheel: uitmaakt, welk 
onderscheid van zamenhang-ook „kennelijk isin «de ‘vaatbundels 
der bladen van beide. groote. afdeelingen, . Het-geacht-Tiid-ein- 
digt zijne mededeeling met een -overzigt vanden -zakelijken in= 
houd der nieuwe’ onderzoekingen, den: stengel. der Palmen betref- 


pe EEN 0e EN NEE TRE, ES 


indie Saker inheritance tn 


Doordringen van hout. A Meteorologische Waarnemingen. 199 


fende, welke vin het afgeloopen: jaar aan” de Fransche’ Academie 
van. older er zijn acera door der abana je 
BRISSEAU DE: MIRBEL E er nteomdAiaderer 

‚De. Heer -prants. pant op “uitnoodiging der Khao, ek zijne 
oki over het doordringen van hout willen mededee= 
len, ven door belangrijke voorwerpen ‘daartoe betrekkelijk toege- 
licht. Deze mededeeling is almede: mie in: het: sbat 
des-Imstituuts;1844 ‚ps 307. onoors » B Îesaoselosoi 
Naar aanleiding vaù «de proeven’ door den Heers BRANTS gENO- 
meén:;’ deeldem de Heeren swan ven pe-vrrese de uitkomsten: mede 
van hunne onderzoekingen „ betreffende-de weefsels der planten ; 
ia welke eene oplossing van azijnzuur-ijzeroxijde was doorgedron: 
gen Zij hielden de vergadering eenige éénjarige takken” voor 
van 118! voeten lengte van den vlierstruik „van: Sanrbiieus 


_ebulus, Leycesteria formosa, van „den Wijnstok „de: grove Den 


en andere planten, vin, de’ meeste: van welke eene ‘oplössing met 
10e deelen. water verdund, reeds-weinige urem;:madat-zij- met 
derzelver ondereinden in de vloeistof: geplaatst waren: was door- 
gedrongen tot aan. de: toppen der: bovenste. blaadjes: Het was 
huw, hetzij door. onmiddelijke aanschouwing dersmicroscopische 
segmenten „hetzij: door het aanbrengen van: Cyanuretum Potassii 
etsFerri op: dezelwe; gebleken ‚dat de-vreemde stof inzonderheid 


was” doorgedrongen daar „ waar zich. ‘vaatweefsels bevinden ;:\dus 


in-de houtdeelen, in de knoopen der takjes en <in:de neryen der 
bladen ; dat» het daareritegén niet aanwezig was in-het-mergach- 
tig. weefsel hetwelk het midden! sder ‘tâkken inneentt , miet uit= 
zondering éven wel: van eenen: ‘jongem idennentak ;-dochs- waarin 
zich in het midden eene holte bevindt. Desgenoemde lieden 
stelden. zich: voor met dit onderzoek;=inzonderheid; voor zoo veel 
betreftohet ‘indringen> van vreemde: stoffen in de-holte:der, vaten 
zelwé;o voort ste gaansen daarvan later-mededeelinigete-doer. +: »s 
—…Nan den:-Heer wenekemacns mogtode Klasse ontvangen een 
opstel,-opgemaakt uit:de- Meteorologische waarnemingen gedaan 
opveenesreis vdn Java naar Nederland! door den-Heer veriês HASS= 
Kami; hetwelk gedrûkt is; inhet ‘Tijdschrift; des Instinims, voor 
1844, psROAel ebamdad, ereiweenir sadindk. nar roziiM wu 


Ù 4 
200 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


In hetzelfde. Tijdschrift zijn mede opgenomen en alzoo reeds 
bekend geworden, eenige: bedenkingen van den Heer w. vrou, 
over het vermeend verschil in inwendig maaksel tusschen den 
Stenops- javanicus en den Stenops tardigradus, vervat in een 
schrijven aan. den Heer sCHROEDER VAN DER KOLK. 

De Heer rose onderhield de Klasse over het martha hel 
ton, een onder water verhardend mengsel van. groote stukken 
kiezelsteen of puin, ter grootte van eeneokkernoot en ‘daarom- 
trent, en van een deeg uit hydraulischen kalk en zand, waarvan 
men zich te. Rotterdam. met vrucht had bediend, om de funde- 
ring van eene brug te verbreeden, zonder zijne toevlugt te-moe- 
ten nemen totindijking en uitpomping, beide kostbare en_tijd= 
roovende bewerkingen; ook van nadere toepassingen derzelfde 
onderééngemengde stoffen, inzonderheid om door verharding be- 
paalde vormen aan te nemen, werd door Zijn Ed. gewag ge- 
maakt. „Eindelijk stelde het geacht Medelid de vraag voor, of 
de waarneming door hem gedaan, opzigtens de meerdere vast- 
heid enden. zamenhang van den beton met puin gemaakt, ‘bo- 
ven die waarin kiezelsteenen aanwezig waren, op natuurkundige 
gronden verklaarbaar was. Zijn Ed. bragt daartoe de meerdere 
oneffenheid van de oppervlakte der puin bij, in vergelijking van 
de gladheid der kiezelsteenen , en herinnerde ook aan de moge- 
lijkheid van eene chemische inwerking vanden hydraulischen 
kalk op de zelfstandigheid der puin. ki 

De Heere. 5. muLper droeg eene beschouwing voor over deu 
aard der elementen. Dit ‚stuk; reeds door den druk zijnde he- 
kend geworden, zou hêt overbodig zijn daaar te dezer plaatse 
op nieuw te gewagen. uurs gollig 0 

De Heer wencxenacn, gaf „der Klasse een nieuw blijk ‘van 
zijne groote belangstelling in: meteorologische-onderzoekingen. Hij 
achtte het namelijk van -gewigt, dat er geregelde. meteorologische 
waarnemingen “werden” gedaan op reizen naar’Oóste en West- 
Indië, waarvan voor de wetenschap belangrijke-resultaten zou= 
den « zijn. te» wachten. ‚De omstandigheid - dat «de Klasseronder 
hare Leden mogt tellen „den: Heere Vice- Admiraal rim, ’sKo- 
nings Minister van Marine, van wiens bekende belangstelling in 


hl 


A en oen dere KS naden 
& ep r 


Beton. - Aard-der elementen. - Meteorolog. VW aarnemingen. 201 


de “bevordering „der wetenschappen en welwillende gezindheid 
tot medewerking ter bereiking van haar doel, de Klasse de, volle 
overtuiging had, maakte het waarschijnelijk, dat het door mede- 
werking en bemoeijing van den Heer ruk, binnen het bereik 
der Klasse zoude goan om zoodanige arenghe te zien 
uitvoeren. 

„De Klasse: wweliliedds van het hooge belang-der door den Heer 
WENKEBACH voorgedragene zaak, nam de vrijheid zich, op diens 
voorlichting, schriftelijk tot haar geëerd Medelid te rigten, en 
deszelfs veel vermogenden invloed tot de vervulling van haren 
wensch, ten behoeve der weteuschap in te roepen. Het kan niet 
anders ‚dan belangrijk geacht worden, om de wetenschappelijke 
gronden” mede te deelen ‚ welke daarbij door de ‘Klasse werden 
aangevoerd. / Á: 

Terwijl de geschenen waarop de wee rs kennis van 
den- dampkring , en deszelfs veranderingen steunen moet, worden 
geregeld door regelmatige waarnemingen, die op- bepaalde. en 
vaste tijden worden gedaan; zijn er sommige punten van onder- 
zoek, welke het best kurinen worden toegelicht door waarne- 
mingen, gedaan op reizen. Tot die soort van onderwerpen be- 
hoort het verschil hetgeen er. bestaat, tusschen de gemiddelde 
luchudrukking op verschillende punten van het oppervlak der 
aarde. … Terwijl men vroeger meende, dat die gemiddelde lucht- 
drukking aan het oppervlak der zee overal even groot zoude 
zijn, heeft-de vergelijking van langdurige waarnemingen gedaan 
op verschillende plaatsen, in lateren tijd, doen. zien, dat die ge- 
lijkheid geenszins bestaat; het is daarbij gebleken, dat de luchi- 
drukking van den evenaar af, of beter gezegd, van-de streek 
der windstilten af, die: tusschen de passaten gelegen is, ‚steeds 
toeneemt tot voorbij de,keerkringen, en van daar af weder af- 
neemt, „en „dat die vermindering althans in het Noordelijk half. 
rond tot omstreeks den poolcirkel. voortgaat, waar de gemiddelde 
Barometerstand nog geringer is,dan die aan den evenaar „ ter- 
wijl op»nog hoogere. breedte weder vermeerdering van lucht- 
drukking plaats heeft. …… 

Terwijl dus in het algemeen de gang van dis kerschijnsel be- 


202 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


kend is, is het er ver af „dat men. naauwkeurige bepalingen be- 
zit van de hoegrootheid van het verschil tusschen het-tropische 
maximum en de minima onder den evenaar en aan sen poolcir= 
kel; dat men naauwkeurig weet, hoe: deze maximaen minima 
langzamerhand in, elkander overgaan, noch ook. zelfs ‚op “velke 
breedte het maximum of minimum plaats heeft; en hetris-waar- 
schijnlijk, dat‚omtrent. deze punten aanmerkelijk verschil bestaan 
zal, ‘in de verschillende maanden van het jaaf..-oos woarn 
„Hoe onvolledig toch onze kennis omtrent dit onderwerp zij; is 
het miet twijfelachtig, -dat-het»verschil inde luchtdrukking op 
verschillende breedte: veroorzaakt. wordt. door dezelfde, oorzaak; 
welke de vaste winden der. keerkringsgewesten voortbrengt,-na= 
melijk doorde „verwarming. der,aarde door ‚de. zon „- welke in 
den dampkring tusschen de keerkringen eenen voortdurenden:op- 
stijgenden luchtstroom » veroorzaakt; deze warme opstijgende en 
dus-uitgezette lucht drukt minder-dan die zelfde lucht in-even- 
wigt’ zijnde zoude „doen, maar-eenmaal boven zijnde, ‘stroomt 
dezelve boven over de passaten ‘heen naár-het Noorden en Zais 
den; koelt daarbij af‚en daalt-buiten-de keerkringen weder ne= 
der naar de-aardes «daar waar’ die nederdaling plaats heeft vin= 
orn den hoogeren Barometerstand „van welken boven ‘gespro- 
ken is. „Gelijk nu bij de verandering van declinatie der zons de 

binnen- ew buitengrenzen der passaten, zich in dem loop ‘van 
_ hetjaar regelmatig, en gedurende zes maanden naar ‘het Noòrden 
voortrukken’; rom gedurende de ándere zes/maanden ‘weder! Zuid= 
waarts’ terug te keeref ,. verschuift ‘daarmede moodzakelijkzook de 
streek , waarin de opstijgende veerman waag heeft, eh 
die, vaar de luchwoweder meèrdaalt. vanvor vos sor gmidderts 

Pen einde núv-omtrent een’ en dire tot meer bepaalde: vand 
te “goraken „dam »wij: tot mu. toe: bezitten „vis het „wenschelijk,-dat 
op weoreizen „- Waärbij-men- van het eerie: halfrond “in het andere 
overgaat;” geregelde aanteekeningen gehouden: worden van!den 
Barometerstand «en ‘anrdere meteolorogische verschijnselen, „en; dat 
zulks! geschiede" op reizen, “waarbij derevenaarvin verschillende 
tijden. van het jaar, wordt doorsneden. De Klasse meenende, dat 
de reizen, welke door de schepen der Koninklijke Nederlandsche 


Ä 
| 


Gr ES 


OAD EN A Ee EE 


Met. waarn, op Zeereizen. Kssay op den nattenweg ‚enz. 203 


Marine „naar “Oost- “en West-Indië gedaan-worden ‚eene ge- 
schikte gelegenheid , tot het „doen van zoodanige ‘waarnemingen 
zouden »kunneir opleveren; nam daarom de vrijheid, aan haár 
geëerde Medelid,:-den Heer -nyw,‚ Minister van Marine, -dit 
denkbeeld mede te deelen eriydenzelven te verzoeken „sin ernstige 
overweging te willen nemen; of door: deszelfs. tusschenkomst niet 
gereedelijk aanleiding zou-kunnèn ‘gegeven worden, tot het verwees 
zenlijken “van “div denkbeeld. « Bijaldien zich tegen „het vervullen 
van het verlangen der Klasse ;bij-Zijne Excellentie geene bezwa: 
ren mogten opdoen, en haar de-tbestemming van Zijne Excellentie 
zou ten deele vallen, dan zou de Klasse gaarne eene bepaalde 
instructie’ voor: de ste. doene waarnemingen ‘maken ‘en-zich met 
alle zoodanige bemoeijingen in dezen -belasten, als “welke tot het 
bêreikeuvän: haarveenig doel „ de;-bevordering! der artik 
ook tot /eer-des: Vaderlands, zouden kunnen-eider. . | 
„De Heersnyx vereerde de Klasseral spoedig met a Mdd 
van aam haar: verlangen te zullen voldoen, envderhalve «de noo 
dige instructiën ‘te zullen “te gemoet zien, terwijl wijders ter harer 
beschikking: werden--dangeboden ‘onderscheidene im, «bij het. Mis 
nisterie’ bewaarde; scheepsjournalen ópgenomene» min ‘of meer 
gelijksoortige. aanteekeningen „als welke de. Klasse wenschte ‘té 
erlangen;: De Klasse heeft,’ onder dankbetuiging voor. deszelfs 


welwillendheid ‚van. den” Vice-Admiraal ryk, de aangebodene 


aanteekeningen gaarne aangenomen; «en de noodige instructiënver- 


__vaardigdnen opgezonden. > Zij mdg: alzoo, onder derkrachtdadige 
‚ medewerking svan veen ‘harer , hooggeëerde Medeleden „> die ook 


zijne Hooge Staatsbetrekking sel wil-aanwendemomder. weten= 
schap Ni Ride nút ans van „deze: pogkunste a 
vruchten verwachten ns Ger ’ alqo.} 192 19.41 199Y 

‚De: Heer van »eek alek de: Klas: eene. enmedelistiset toe, over 
de voortreflelijkheid. der nieuwe methode van- ay Tussac, omde 
gehalten-der zilverhoudende alliages te bepalen; langs ‘den natten 
weg (welke -metliode ook aan “onze” Rijks Munt gevolgd wordt) 
boven de tot hiertoe vrij’ algemeen gebruikelijkelijkekupellering: 
Ook dit dien zal re ee den”-druk me asenise ge- 
maakt. | | 


204 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE, 


De Heer. pe varrse hield de vergaderde Lieden bezig met eenige 
beschouwingen over de verspreiding van Phormium: tenax, eene 
Nieuw-Zeelandsche plant, welke tot groot voordeel, van den En- 
gelschen ‘handel -reeds voor lang naar Nieuw-Holland is overge= 
bragt, met, het-gelukkig gevolg, ‚dat zich bij Sydney aan het 
Luid-Oostelijk gedeelte van laatstgenoemd Eiland. groote aan- 
plantingen ‘van dit gewas bevinden, van waar de daaruit be- 
reidde hennep, naar Britsch-Indië en Engeland: gevoerd wordt 
en wegens de ongewone sterkte van «den vezel, boven-de „meeste 
andere hennepsoorten, inzonderheid. voor de Zeevaart, verkozen 
wordt. Ús | Eissell oò BON 
Het was den Spreker niet behal: dat ait gewas tot dú verre 
in. Nederlandsch-Indië was overgebragt.  In-den tuin. van-Bui- 
tenzorg bevindt. het_zich niet. Uit dien hoofde rekent hij de 
mededeeling , dat: deze plant voor eenigen tijd, uit den--Amster- 
damschen-Kruidtuin naar Java is overgebragt, nietvonbelangrijk. 
Hij geeft inzage van eenen brief, van den Heer'si-m; vAn DEN 
goscu, Directeur der Cochenille-cultuur van -het- Gouvernement 
op Java, en eender verdienstelijkste voorstanders van den land- 
bouw aldaar, gedagteekend Pondok. Gédé (Residentie Buitenzorg) 
16 November 1843, berigtende, dat planten van Phormium te= 
nar, niettegenstaande eene zeereis van acht maanden, in goeden 
staat aldaar waren aangebragt; dat eene van dezelve op 3200’, 
bij eene gemiddelde temperatuur van 66—68° Fahr., in een — 
drassig terrein groeit en eene andere, welke zich bij de aankomst 
in minder gunstigen staat bevond, mede groeit op 1700’ en bij 
gevolg onder hoogere temperatuur. Indien men let opde geö- 
graphische breedte welke tusschen Java en Nieuw-Zeeland onge- 
veer een verschil oplevert van 35° en met Java: en Sydney ruim 
27°, en daarbij in aanmerking neemt de lagere temperatuur, on- 
der welke-deze plant in haren natuurstaat leeft; dan „valt het 
gemakkelijk - daaruit af te leiden, dat op Java,-de cultuur alleen 
in de hoogere streken zal kunnen slagen. De’ Spreker besloot; 
met eene uitweiding, over den grooten rijkdom der vegetatie on- 
zer Kolonie aan dusgenaamde hennepplanten, van velen van 
welke hij de, uit dezelve op Java vervaardigde stoffen aantoonde. 


ROA Wen date TS Aen ON ed a de mik 


Bromelia. — Blectrische stroom. — Windrigting. 205 


_ Hetzelfde Medelid vestigde bij eene andere gelegenheid de 
aandacht op eene nieuwe soort van Bromelia, welke in den zo- 
mer van 1844 gebloeid had in den Amsterdamschen Kruidtuin, 


__door hem beschreven onder den naam van B. Commeliniana. 


Voorts werd door den Heer pr vries nog aangetoond eene nieuwe 
soort van Pinus, ontdekt op het eiland Sumatra, op eene hoogte 
van 30004000 voeten, door den bekenden Natuuronderzoeker 


_… vuNeruEN. Deze nieuwe soort werd onder den naam van P. MER= 


Kusir, naar den Gouverneur-Generaal der Oost-Indische Bezit- 
tingen Mr. p. menkus, genoemd; terwijl het voorkomen van dit 
gewas te dier plaatse als een belangrijk verschijnsel voor de Geo- 
graphia plantarum werd aangevoerd. 

De Heer swarr gaf eenige mededeelingen over het Meise 
mus door omdraaijing. Hij ving aan met de aanmerking dat, 


‘zijns oordeels de verschijnselen van het Rotatie-magnetismus, in 


de beste en meest gebruikelijke leerboeken over Physika niet ge- 
heel naar waarheid beschreven worden, en dat de in dezelfde 
leerboeken voorgedragene theorie, op die verschijnselen niet toe- 
passelijk is. 

Dat de verschijnselen door Araao beschreven, slechts ten deele 
door anderen overeenkomstig bevonden zijn, was voornamelijk 
door de, onder medewerking van wijlen Prof. vyLEnsRoekK, in 
het werk gestelde proefnemingen van den Heer van CHARANTE ge- 
bleken. Men kende dus thans de verschijnselen naauwkeuriger. 
Farapav had eene reeks van proefnemingen verrigt, om de rigting 
van den electrischen stroom in de roterende schijf onder verschil- 
lende omstandigheden te bepalen. Zijne uitdrukkingen hebben 
echter iets onbepaalds, hetgeen den Lezer onbevredigd laat. 
Nosna heeft de proefnemingen van rarapay willen afleiden, uit 
het beginsel der elektrische inductie, maar vruchteloos. Zijne 
gevolgtrekkingen, schoon in vele leerboeken overgenomen, zijn 
onhoudbaar. De Spreker bepaalde den electrischen stroom, door 
ronddraaijing geboren, als vormende eenen regten hoek met de 
rigting der beweging en overeenkomende met de rigting van 
den electrischon stroom, waardoor de omdraaijing van den mag- 
neet wordt terug gebragt, als de electrische stroom voor de 


206 OPENBARE VERGADERING. DER. EERSTE KLASSE. 


beweging bestaat. Deze rigting de omgekeerde zijnde. van die, 
welke de inductie zou voortbrengen, meende de Spreker, dat 
de electrische stroom veeleer afgeleid. moest worden, van eene 
wederkeerige betrekking tusschen de omdraaijing van den: gelei 
der om den magneet door den electrischen stroom en het ont- 
staan van den stroom, door eene overeenkomstige beweging. van 
den. geleider nabij den magneet; een gevoelen, waartoe FARa- 
pay: mede scheen «te, neigen ‚ maar hetwelk dere weinig bijval 
gevonden heeft. 

De Heer wenckeBacr bood eene Verhandeling aan over de ge- 
middelde Windrigting en Windsterkte in Nederland, . Daar dit 
Stuk eerlang in de Verhandelingen. der Eerste. Klasse staat te 
worden opgenomen, zal het minder noodig zijn van deszelfs i in- 
houd hier te gewagen. 

De Heer pranrs hield eene voordragt over de gbsateiherd der 
luehtbuizen en eenige andere bijzonderheden in het zamengesteld 
oog der gelede Dieren, en lichtte zulks toe met-de afbeeldingen 
van genoemd zintuig bij de gewone kamervlieg, Musca domestica. 

In dat Stuk werd inzonderheid bestreden, eene onlangs in 
Duitschland, door Dr. wuz voorgedragene stelling „ alsof de 
facetten in de oogen der gelede dieren bewegings-organen. zouden 
hebben; de Spreker bewees daarentegen, dat de deelen; welke 
men daarvoor verkeerdelijk had pd) niet an Joschtroevende 
buizen zijn. 9 

De Heer pe vrrese hield de aandacht dis vltisaadi bezig, 
met de beschouwing van eenige nieuwe Oost-Indische varéns en 
Lycopodiaceae, sommige van welke. behoorden. tot geslachten, 
waarvan tot dusverre, geene repraesentanten. in deze. Kolonie 
bekend zijn, met name: Cibotium Verhuelli, Balantium: magni- 
fieum, Alsophila- gracilis, As lanugiosa, op Java; Campteria 
Junghhunit en Lycopodium leucolepis, de beide laatsten op Sumatra 
ontdekt, door den meergemelden Dr. runeuvan, over alle welke 
varens de Spreker zich voornam later, in een ope daarover 
uittegeven Geschrift, te handelen. 

De klagten, die, zoo bevorens, als in het bijde na de 
daarstelling van Stoomketels, vernomen worden, over den hin- 


} 


EE ETL Erne Ltd 


Zuchtbuizen in het oog: — Oost-Ind. Varens. — Rookverdr. 207 


‚der, het nadeel, enz., ‚dat voor den aangrenzenden omtrek ont- 


staat, door de groote hoeveelheid dikken rook, die uit «den 
schoorsteen van zoodanige inrigting komt, hadden het geëerd 
Medelid, den Heer cravimans, aanleiding gegeven, om na te 
gaan, of er te dezen opzigte in Engeland ook iets gedaan was, 
en hij deelde der Klasse de uitkomst daarvan mede, welke hier- 


__op neerkomt. 


eene sin dee Smet nde 


Dat door het huis der nage wil in 1843, eene bijzondere 
Commissie. (Select Committee) benoemd. is, om aangaande deze 
zaak (the smoke nuisance) onderzoek te doen. De Gommissie 


stelde zich de volgende vragen voor: 


1°. Of het mogelijk “was, om de hindernissen van rook, die 
vooral in groote steden ondervonden worden, voor te komen of 
te verminderen. | 

2°, Of, indien het uitvoerbaar was, het ook raadzaam zoude 
zijn, eenige maatregelen te nemen, aangezien dezelve welligt 
strijdig zouden zijn met de belangen van de eigenaars der Fa- 


brijken. 


3°. Indien beide deze vragen toestemmend beantwoord wor- 
den; of, in dat geval; eenige wettelijke bepalingen. gemaakt 
zouden kunnen worden, om die hindernissen voor te komen. 

Door de Gommissie werden, na een zeer naauwkeurig onder- 
zoek, waarbij de onderscheidene bekende Schei- en Werktuig- 
kundigen (Engineers) Fabrijkanten, Eigenaars van Stoomketels, 
Uitvinders van middelen tot voorkoming van rook en anderen 
gehoord werden, aan het Huis der Gemeenten al deze vragen 
toestemmend. beantwoord, als zijnde niet alleen de mogelijkheid 
tot voorkoming van rook door de reeds plaatshebbende aanwen- 
ding van verschillende toestellen , voornamelijk in de steden Leeds 
en Bradford, gebleken, maar ook derzelver aanwending van 


eene vrij belangrijke bezuiniging van brandstof vergezeld geweest. 


… De Spreker deelde ook eene beschrijving mede van eenige der 
best geoordeeld wordende toestellen, zoo als van ROLDA; BELLINS- 
LEY FOARD of GODSON, suckKER, doch in het bijzonder die van 
WILLIAMS CHANTER Een IVISON, ‘Waarvan de beide eerste de ver- 
branding bevorderen door het aanbrengen van versche damp- 


208 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


kringslucht, en de laatste. door de waaijervormige verspreiding 
over het ‚vuur van een’ stroom stooms. — Alle deze toestellen, 
vooral die van wirziams, zijn zeer eenvoudig. 

Ook werd melding gemaakt van de inrigting in de schoorstee- 
nen van neprev bij New Castle ton Tyne, die den rook en an- 
dere schadelijke dampen in de schoorsteenen door eene neêrdrup- 
peling van water vernietigt. 

De Heer G. eindigde zijne Voorlezing met den wensch, dat 
ook hier te lande, waar het daaruit voortvloeijende nadeel nog 
slechts begonnen is, maatregelen genomen worden, om onze ste- 
den te bevrijden van de hindernissen, die, door de in dezelve 
opgerigt wordende Fabrijken, veroorzaakt kunnen worden. 

De Heer wenckegacu deelde eenige bijzonderheden mede, om- 
trent de verdiensten van den bekenden Landmeter crugums, als 
meteoroloog. ‘Terwijl anderen, in zijnen tijd, alleen letten op 
buitengewoon hooge standen van Barometer of Thermometer, 
begreep C. dat men eerst den gemiddelden toestand van den 
dampkring behoorde te kennen, vóór dat men de afwijkingen 
van dien gemiddelden toestand konde beoordeelen; hij berekende 
dus uit alle zijne waarnemingen gemiddelden. Reeds voor 100 
jaren onderwierp G. de wind-waarnemingen aan eene bereke- 
ning. van gelijksoortigen aard, als die, waardoor de tegenwoor- 
dige meteorologen, de gemiddelde rigting en sterkte of veran- 
derlijkheid van den wind bepalen. De door hem verkregene 
uitkomsten stemmen ook geheel overeen met die, welke men 
thans vindt. Hij erkende, ook op onze geographische breedte, 
eene gemiddelde windrigting, die nagenoeg W. Z. W. is; hij 
kende geregelde jaarlijksche veranderingen van den wind, als- 
mede die, welke in den loop van elk etmaal plaats hebben; hij 
spreekt van maandelijksche moussons, die na aftrek van den 
passaat overblijven; voorts van de dagelijks omloopende land- en 
zeewinden, en hij hield ook reeds de verwarming van de aarde 
door de zon voor de oorzaak dier winden. 

Omtrent de werken der Klasse, blijft nog te veel dat 
het Elfde Deel van de Nieuwe Verhandelingen, bevattende de 
in een vorig verslag reeds genoemde verhandeling van den Heer 


IT 4 he) re ed ok rv a aa) ete en gese nae nn ent dd 


Programma van Prijsvragen. 209 


Correspondent der Klasse, Prof. SCHROEDER VAN DER KOLK, SUF 
lanatomie et la physiologie du Gastrus Equi, ter uitgaaf gereed 
is, en alzoo eerstdaags kan in het licht verschijnen; terwijl een 
stuk over meteorologische waarnemingen te Buitenzorg, op Java, 
door den Heer Dr. onnen, gedaan van September 1842 tot April 
1843 ingesloten, door het Medelid den Hr. wencxesacn bewerkt, 
mede is afgedrukt, en zal worden uitgegeven, zoodra de verdere 
onafgebrokene reeksen dier waarnemingen bij de Klasse zullen 
zijn ingekomen. 


Daarop ging de waarnemende Secretaris, op uitnoodiging van 
den Voorzitter, over tot het voorlezen der volgende Prijsuit- 
schrijving. 


De Eerste Klasse van het Koninklijk-Nederlandsche Instituut 
van Wetenschappen, Letterkunde en Schoone Kunsten, brengt 
ter kennis van het algemeen, dat, door haar geene antwoorden 
ontvangen zijnde op de Prijsvragen, door haar bij het Program- 
ma van 1843 op nieuw uitgeschreven, zij heeft goedgevonden 


dezelve in te trekken, terwijl zij, als nieuwe, de volgende vraag 


voorstelt : 

„Het is gebleken, dat de Komeet, op den 22ste Au 
»gustus 1844, door pe vico te Rome ontdekt, tot het getal 
‚»der weinige Kometen behoort, die zich door eenen zeer 
pkorten omloopstijd onderscheiden; De Klasse verlangt, dat 
pal de waarnemingen omtrent die Komeet in het werk 
»gesteld, verzameld en aangevoerd worden, tot eene her 
pnieuwde berekening van de elliptische elementen harer 
ploopbaan, met inachtneming van de storingen, welke dat 
»hemellicht in zijne beweging ondergaat. Zij verlangt eene 
pbepaling van de loopbaan. der Komeet, zoo als die, bij 
phare eerstvolgende verschijning, wezen zal, met. al die 
»naawwkeurigheid berekend, welke de tegenwoordige toe- - 
pstand der wetenschap veroorlooft en eene ephemeride voor 
pde eerstvolgende verschijning der Komeet, op de gevon- 
»den elementen harer loopbaan berustende. De Klasse 

14 


210 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


»wenscht wijders zoo mogelijk beslist te zien, of deze Ko- 
„meet al dan niet in vroegeren tijd is waargenomen. 

De antwoorden worden vóór den laatsten Augustus van het 
jaar 1846 ingewacht. 

Voor de beantwoording dezer vrage, looft de Klasse eene 
gouden Medaille uit, geschroefd op den stempel des Instituuts , 
ter innerlijke waarde van Vijf honderd Guldens. 

De Stukken, welke naar dezen prijs dingen, moeten in de 
Nederduitsche, Fransche, Latijnsche, Engelsche of Hoogduitsche 
Taal, maar met den algemeenen Italiaanschen Letter, geschreven . 
zijn, en aan den Secretaris der Klasse vrachtvrij bezorgd worden. 

Tot dezen uitgeloofden prijs worden alle Geleerden uitgenoodigd;, 
met uitzondering alleen van de Leden der Klasse, welke van alle 
mededinging worden uitgesloten; onder welke benaming echter 
noch de Buitenlandsche Geassociëerden, noch de Gorresponden- 
ten begrepen zijn. 

De in te zenden Stukken moeten met eene andere hand, dan 
die van den Auteur, geschreven zijn zonder naam; maar de 
naam, kwaliteit en woonplaats des Auteurs zullen gesteld moe- 
ten zijn in een afzonderlijk verzegeld papier, tot opschrift dra- 
gende dezelfde spreuk, of hetzelfde kennelijk teeken, waardoor 
de Verhandeling, waartoe het behoort, onderscheiden is. 

De uitwijzing van den prijs zal aangekondigd worden in eene 
Openbare Vergadering. Zij zal voorts algemeen gemaakt wor- 
den in de Binnen- en Buitenlandsche Tijdschriften, waarin deze 
uitschrijving geplaatst of vermeld. wordt. 

De bekroonde Verhandelingen blijven de eigendom der Klasse. 
Het zal de Schrijvers niet vrij staan, hiervan op eenigerhande 
wijze door den druk gebruik te maken, ten zij de Klasse daar- 
toe hare toestemming geve, 

De niet bekroonde Stukken met de besloten masgalinigfjen zul- 
len, op aanvrage der Inzenders, onder bijvoeging van behoorlijk 
bewijs van regt op het Stuk, aan zoodanig persoon of adres te- 
rug gezonden worden, als zij zullen aanduiden; mits deze te- 
ruggave, zonder eenige kosten der Klasse, binnen een jaar na 
de uitspraak verlangd worde. 


Programma van Prijsvragen. 211 


__ Ingeval geene teruggave van een niet bekroond Stuk verlangd 
mogt worden, of de evengemelde voorwaarden daarbij niet in 
acht genomen mogten zijn, zal men de besloten Naambriefjes 
ongeopend verbranden, en de Stukken zelve bewaren, om te 
dienen, als bevonden zal worden te behooren. P 


Na het voorlezen van dit Programma, betrad de Heer a. n. 
VAN ‘DER BOON Mescu het Spreekgestoelte en droeg de volgende 
Rede voor: 


Vervolg hierna.) 


14* 


DERDE KLASSE. 


DG 


Over de oorzaken van de terugzetting der wi ijsgeerte, 
bijzonderlijk in ons Vaderland. 


… 


J. CLARISSE. 


Remmen mna 


Die Holländer sind keine Philosophen. Dat is als een axioma 
bij onze naburen aangenomen. Letter- en Oudheidkunde be- 
twisten zij ons niet ten eenenmale. Ook in de overige positive 
wetenschappen, geschied- en uitlegkundige Godgeleerdheid, bur- 
gerlijke Regtsgeleerdheid, en vooral in de proefondervindelijke 
Geneeskunde, willen zij ons ook nog wel eenige verdiensten toe- 
kennen. Maar — Wijsgeerte! Neen, die is in het laag en dras- 
sig Holland niet tehuis £. De dikke, mistige dampkring drukt; 


1 Zelfs vrienden van Nederlandsche Geleerden en Geleerdheid, hoe beleefd zij 
zich pogen uit te drukken, toonen zich niet vreemd van deze denkwijze. »Die 
»holländische Theologie,” zegt de achtingwaardige c. ULLMANN (zur Charakteristik 
der holländ. Theologie u.s. w. Studien u. Kritiken, 1844. III, 789 u. f.) »Die 
»holl. Th. unterscheidet sich von der deutschen im Grossen und Ganzen dadurch, 
»dass sie mehr geschichtlich und positiv ist — — indess die deutsche — — eine — 
»Neigung zur Speculation, zur reinen Theorie, zum Idealen — hat. — — Die 

„»Holländer sind ein verständiges, nüchternes — Volk; — die Deutschen ein — 
»mehr tiefsinniges, innerliches, dem verborgensten Grunde und Zusammenhange der 
»Dinge nachspürendes”’ — — — u. s. w. — Gij ziet, de uitmuntende Man 
prijst, wat hij bij ons lofwaardigs meent te vinden, gelijk hij de uitersten, 
waarin de Duitschers vervallen, ook niet ontveinst; maar — »diepzinnige be- 
»spiegeling en navorsching ‘van verborgen grond en zamenhang" — neen! dat 
valt niet in het Nederlandsch charakter. — Zoo oordeelt een der weinige Vrienden! 
Van zoo vele anderen wil ik liefst zwijgen. 


Terugzetting der Wijsbegeerte in Nederland. 213 


de worsteling tegen zee en rivieren trekt af; de winzucht hecht 
aan het stoffelijke; het phlegmatiek gestel maakt onverschillig ; 
trotsch op sommige verdiensten des voorgeslachts, zijn zij èn zu 
vornehm, èn zu bequem, om — van Duitschers het philosophé- 
ren te leeren; hoe zouden zij zelven eigene zielskracht, denk- 
kracht, werkdadig weten te ontwikkelen? Met den gang van 
zaken, met de groote vorderingen der Wijsgeerte onzer dagen 
onbekend, of er tegen ingenomen uit traagheid en vooroordeel, 
blijven zij — indien al deze of die enkele het inderdaad zóó ver 
gebragt heeft — op het Kantiaansch standpunt onlosmaakbaar 
staan; weten van de moderne Philosophie niet, althans niet meer 
dan zeer oppervlakkig, te spreken: en, als zij het doen, is waar 
van hen; Philosophus mansisses , si — tacuisses.…… … . 

Hoe veel malen ik deze en andere soortgelijke zoetigheden, 
hetzij in gesprekken of in schrift, aangetroffen heb, weet ik niet 
meer, Ouderdom maakt vergeetachtig, en aanteekening heb ik 
er niet van gemaakt. Wij phlegmatieke Hollanders trekken ons 
zulke gezegden zelden sterk aan. Conscia mens recti famae men-= 
dacia — ridet! — En toch kan het wel eens gebeuren, dat de 
kerfstok vol wordt, en althans de Hondster den traagvloeijenden 
bloedstroom aan het zieden helpt, zoo dat er een. donderend 


Semper ego auditor tantum ? nunquamne bite, 
Vezatus toeek REE 


door wordt uitgeperst! — Maar — er kan toch ook (erkennen 
wij het) wel iets zijn, dat schijn van waarheid aan het wegwer- 
pend oordeel geeft, en ons, bij betamelijke zelfverdediging , som- 
tijds zelfs (gelijk zij het noemen) een weinig kleinlaut maken kan 
of moet. 

Van dien aard is althans, te dezen tijde, het bevreemdend 
verschijnsel — hetwelk ik niet weet, of het zich wel vroeger 
ooit in ons Vaderland vertoond hebbe — dat aan alle Universi- 
_ teiten een, door openbaar gezag aangesteld, PROFESSOR ParLOSO- 
pui ontbreekt. De Leydsche vacature, hoe lang reeds bleef zij 
_ onvervuld, en het onderwijs gestaakt in Redekunde, Overna- 
tuurkunde, Wijsgeerige Zedekunde en Geschiedenis der Wijsbe- 


214 DERDE KLASSE. 


geerte! Te Groningen, het is waar, geeft een Wijsgeer, dien 
men uit zijne Schriften. als daartoe zeer bevoegd kent, onderwijs 
in die vakken: maar ik weet niet, dat hij er, dadelijk toe aan- 
gesteld is; wel, dat voor lang reeds gesproken. werd van de te 
verwachten aanstelling eens bewonderaars, van -FRANS HEMSTERHUIS, 
maar die, tot dus verre — met nogeen’ ander’, voor Leyden 
genoemd.f — niet beroepen is. En Utrecht mist thans- ook-den 
voortreffelijken scnrorper, zonder zijne plaats voor als nog ver— 
vuld te zien. — Bewijst dat de waarheid niet van hetgeen Bui- 
tenlanders beweren? Weaarmede zullen wij hen uit het veld 
slaan, wanneer zij ons met dit wapen aanvallen, ons-dit ver- 
wijt voor de schenen werpen? Ubi rerum testimonia. adsunt, 
non opus est verbis! — 

Sedert eenigen tijd kwamen mij deze en soortgelijke worden 
voor den geest; en het scheen mij toe, dat het geene gansch on- 
geschikte stof, voor eenige oogenblikken althans, van onderlinge 
overweging zou opleveren, de oorzaken op te sporen van het ver- 
schijnsel, dat al ligt een blaam op den Nederlander zou kunnen 
werpen; — uit welken oorsprong welligt ook blijken mogt, hoe 
voortaan. iets dergelijks kan afgewend of voorgekomen worden: 
De Voorlezing, thans door mij in uw midden te houden, M. H.! 
durfde ik daaraan dienstbaar maken. Geenszins toch kan der- 
zelver bedoeling gelijksoortig zijn met die van zulken, welke, 
voor een gemengd gehoor, hetzij tot onderwijs, het zij tot ver- 
genoeging , gehouden worden, - Bedrieg ik mij niet, dan is-het, 
om onderling elkanderen aanleiding tot nuttig gesprek en verder 
nadenken te geven, door eene, niet te diepzinnige, maar, kan 
het zijn, onderhoudende toespraak, en om den spreker ook door 
de hoorders te doen onderrigten, ja, des noods, teregt wijzen, 
dat de Leesbeurten — ook in deze Klasse — zijn ingesteld, „Mag 
ik dit, als door u toegestemd, aannemen, dan zal de erkentenis 
mijner, bij die van elk uwer, in vele opzigten achterstaande, 
bekwaamheid mij niet te zeer behoeven te ontmoedigen, em, 
zult gij het met eene — zich van de stijf-deftige Redenaarsyoor- 


t [Den Eerw. 5. H. STUFKEN, nw onlangs beroepen] 


Terugzetting der. Wijsbegeerte in Nederland. 215 


dragt eenigzins verwijderende, en het gemeenzaam gesprek eeni- 
germate naderende — voorstelling ditmaal wel voor lief willen 
nemen. Wel aan dan, met uw verlof, ter zake. 


Het onbezet zijn, en gedurende een aanmerkelijk tijdsverloop 
onbezet blijven, der Wijsgeerige Leerstoelen in ons Vaderland, 
moge welligt aan. bijzondere, vroeger zoo niet voorgekomene, 
omstandigheden bij de benoeming en aanstelling, voor een ge- 
deelte, zijn toe te schrijven; — iets, waarnaar alhier en door ons 
niet voegzaam onderzocht kan worden; — het is nogtans, en 
in allen gevalle, niet te ontkennen, dat er ten minste de schijn — 
zoo ook niet iets meer — door geleverd wordt van gebrek aan 
eenen ruimen voorraad van tot dien post bevoegden en algemeen 
als bevoegd erkenden. En die schijn zelf heeft te. meer schijn, 
naar. mate het «aantal van in ons Land aan het licht komende 
Geschriften, tot. Wijsgeerte betrekkelijk, geringer is, en die 
Geschriften bij de meeste Lezers minder beduidend geacht wor- 
den, Het laatste, wel is waar, hangt veelal af van subjective 
opinies en het eerste, grootendeels, van het eng beperkte onzes 
Lands en onzer Taal; van welke geldt, wat cicero van de zijne, 
de Latijnsche zeide, suis finibus, ezig euis sane, continetur, ter- 
wijl Graeca (gelijk nu het Fransch) ubique leguntur 1, Edoch, 
men zou kunnen denken: ware er meer liefhebberij voor — ik 
wil zeggen, meer belangstelling in — wijsgeerige overweging 
én navorsching bij ons lezend Publiek, er zou vermoedelijk ook 
meer aftrek van zulke soort van Schriften te hopen zijn, tot aan- 
moediging van Schrijvers en — Uitgevers. 

„Geven wij het-dan, al is het schoorvoetende, toe, dat zich 
onder ons nict, vele. — zelfs in verhouding tot de uitgebreidheid 
der. grenzen, tot de menigte van lezenden, en zelfs tot de talrijk- 
heid. der beoefenaars van andere wetenschappen, niet vele — als 
van „wijsgeerig nadenken opzettelijk hun werk makende, zich 


4 Pro Archia, c. 10. Dat was toen waar, in die gouden eeuw der Taal. Later, 
toen min edel metaal het goud vervangen had, was het anders. ‘Pwjzafav Aóyw 
vör-doö rì mdvreg BvOpsmor yptivrer. (Plutarch, Plat. Quaest.) 


216 DERDE KLASSE. 


voordoen. De vraag is: van waar dit? Van waar, dat His- 
torie en Poëzij, oude en nieuwe Letterkunde, ja Meet-, -Na- 
tuur- en Sterrekunde, en wat niet al? meer in den smaak valt 
dan Wijsgeerte, — meer, ja ongemeen veel meer, vrienden en 
begunstigers telt dan deze? | 
Tets — maar tot oplossing der vraag onvoldoende —-maág hier 
op rekening geschreven worden — war den, onder het, grootste 
aantal der menschen in alle standen, heerschenden , onlust in,en 
afkeerigheid van, afgetrokken nadenken, van diepe, lang voort- 
gezette en dikwerf van nieuws weder opgevatte, overpeinzing; — 
van de, meer en meer, bij alle klassen, op elken leeftijd, ja 
van jongs aan, doordringende, luchtige, tegen verveling alleen 
en tot tijdkorting gebezigde Modelectuur; — wan de politieke 
woelingen «en bemoeijingen, welke, in onzen“zoo beweeglijken 
en opgewonden leeftijd, zoo veler hoofden vervullen, zoo veler 
tongen en pennen in gedurige bedrijvigheid ‘houden, en zoo ve- 
ler harten van hoogere en gewigtiger overdenkingen, dan die 
stoffelijke en tijdelijke belangen aangaan, geheel of grootendeels 
aftrekken. — Ook acht ik er niet bij te moeten stilstaan, noch, — 
dat men, te regt of te onregt, aangemerkt heeft, dat de “meer 
praktische strekking onzes Landaards, bij de neiging tot het- 
geen in het werkdadige leven in de Maatschappij onmiddellijk 
ingrijpt, wel geschikt is, om openbare Leeraars, Pleitbezorgers, 
Geneesheeren, Staatsmannen, Ambtenaren, Kooplieden, Inge= 
nieurs, Waterbouwkunstigen, in aanzienlijken getale te doen ont- 
staan, maar evenzeer van het stille, eentoonige, louter bespie- 
gelende huis- en kamerleven des Wijsgeers vervreemden moet; — 
noch, dat misschien een of ander Leeraar, het zij door de stijf- 
heid, of droogheid en dorheid zijner voordragt, of ook wel door 
al te zeer van verre omgehaalde en nutteloos ten toon gespreide 
belezenheid, jeugdige leerlingen van het belangstellend aanhoo- 
ren en overwegen des wijsgerigen onderrigts afkeerig kan ge- 
maakt hebben; welken afkeer zij later des te minder konden te 
boven komen, naar mate de tijd van opleiding verstreken, vroeger 
bestaande gelegenheid tot verkrijging van kennis afgesneden, de 
werkzaamheden des bezigen levens menigvuldiger en verstrooijen— 


Ferugzetling der Wijsbegeerte in Nederland. 217 


der, en allerlei betrekkingen en daaruit voortvloeijende pligten, 
uitgebreider, gewigtiger en dringender geworden zijn; — noch — 
eindelijk, datop den geest van vele, anders edele en voor de 
beste indrukken zeer vatbare, Jongelingen hoogst nadeelig ge= 
werkt heeft, wat zich Mannen, in andere wetenschappen erva- 
ren en verdienstelijk, uit overdrevene liefde voor hun bijzonder 
vak, nu en dan, ten nadeele der Wijsgeerte en derzelver beoefe- 
ning onvoorzigtiglijk hebben laten ontvallen; zoodat zij, b. v., 
de geheele Overnatuurkunde peen hand vol vliegen” heetten. Ik 
was eens voor vele jaren aan eene table d'hôte getuige van de po- 
ging eens Astronooms om de wijsgeerige lessen van eenen Ambt- 
genoot f van eene belagchelijke zijde voor te stellen. Hij had juist 
gezegd : »mais, comment cela se pourrait-il autrement? Tourer la 
PHILOSOPHIE CS RIDICULE, el n'a pas un brin de bon sens:” toen 
hem door mij, die, bijna allen aanwezenden onbekend, tot zoo 
lang stilzwijgend tegen hem overgezeten had, maar wien het ein- 
delijk te ver ging, droog weg wierd toegevoegd: »Cela se dit 
plus aisément , Monsieur, que cela ne se prouwe.” De man ant- 
woordde uiet, rolde zijn servet op, stak het in den geborduur- 

den ring en — vertrok. 

Van al het aangestipte afziende, als el van eenig gewigt, 
maar niet genoegzaam, neem ik de vrijheid, M. H.! uwe aan- 
dacht op twee hoofdpunten te vestigen, waarvan het tweede in wier 
bijzonderheden zich scheiden laat; en aan uw meerder doorzigt 
in bedenking te geven, of daarin het antwoord op de voorge- 
stelde vraag niet wel zou kunnen gevonden worden. Bedrieg ik 
mij, ik dwale te goeder trouw: Gij zult mij beter onderrigten. 
Mogt ik uwe toestemming verwerven, dan ook gewis uwe-me- 
dewerking, naar vermogen en in uwen kring, ter wegneming 
der wortelen des kwaads. 

Mag ik zeggen, wat mij op het harte ligt, dan is de hoofd 
bron, waaruit de terugzetting, ja verachting — want inderdaad 
is het daartoe gekomen — de voornaamste bron dan, waaruit 
bijzonderlijk onder ons, Nederlanders, de verwaarloozing der 


t [Die nog onlangs in leven en‚ boe boog bejaard, in ons midden werkzaam was. ] 


218 DERDE KLASSE, 


| 


Wijsgeerte is opgeweld; wel-geene andere, dan onze navolging der 
Franschen ; en het verkeerde komt, in zoo verre, te onzen laste. 
Maar welke is. de bron der meer algemeene miskenning en van 
het diserediet, waarin de voortreffelijkste Wetenschap gevallen is. — 
Zij, die eenmaal door-den welsprekendsten Spreker en Schrijver, 
alsde »witae dux, virtutis. indagatrix expultrixgue vitiorum ,” 
geroemd. werd, zonder welke, zeide hij, »ron modo nos, sed om= 
nino vita hominum,’ niet hadden kunnen bestaan ;-die-hij als 
grondvester der maatschappij en beschaafdster van het menschelijk 
geslacht, zoo zeer meende te moeten prijzen, dat het verblijf. in 
geschikte woningen ,-de huwelijksgenoegens, de Letterkunde, de 
Wetten en Zeden aan haar dank te weten waren, — dat (laat mij 
zijne eigene woorden gebruiken) »unus dies bene et ex praeceptis” 
der Wijsgeerte »actus, peccanti ‘immortalitati anteponendus”— 
en hare »wvituperatio” „niet anders’ zij vaan te merken „dan als 
godlooze (impia)-ondankbaarheid , «ja —: moedermoord 4; — 
zij dan, die edele wetenschap, de Wijsgeerte , waardoor: is zij , 
niet kier alleen, maar. ook elders. in Europa, in minachting ge- 
raakt? Is het, niet,„;omdat, men den uitval van den Zlegantia- 
rum Arbiter tegen de gezwollene Declamatoren van zijnen tijd; 
met-verandering van één woord, op de moderne Philosophen — 
van de Philosophasters-wil ik niet eens reppen — kan overbren= 
gem: Pace vestra liceat-dizisse, ar omnium ns per- 
didistis?. abe 
o-Ikoga:, met uw haw mijne deikboelden een welkde uiteen 
zetten. Kij dS 
De: Franschen hebben. sedert lang rim Wis- en „Meetkunde, 
zoo niet boven andere volkeren ‚toch inzonderheid , zeer uitge- 
munt. Later is hun smaak op de Natuur- en Scheikunde; zoo 
wel als op de Astronomie, gevallen. … Het Materialisme , in de 
vorige eeuw, bij hen zoo daaruedrongenn ann inde manmosk 


1 Tusc. Quaest. Vv, 2. vg. De Off. U, 2, 2 sqa. Laudatarum artium omnium 
procreatricem et quasi parentem — GihoroPlav, ab VERI us doctissimis judicari, 
zegt hij, Lib. IT de Oratore, Cap. 3. 

2, PerRON. Satyr. 


/ 


Terugzetting der Wijsbegeerte in Nederland. 219 


en HorAcH’s tot volslagen Atheisme oversloeg ,: verbande “van lie- 
verlede, al meer en meer het Spiritualisme, en daarmede de 
achting voor de hoogere Wetenschap des Geestes. Verkeerde op- 
vatting van LOCKE's- nasporingen, CONDILLAC's zamenstelling van 
een menschelijk Automaat, peramerrTurIe’s werktuig=miensch ver= 
droegen zich niet. met hetgeen prs-carres vroeger en, MALEBRANCHE 
diep gedacht en geschreven hadden. Wat nog van »Geestkunde 
was overgebleven; bewoog zich inden lageren-spheer der Sen= 
sualiteit, en, wat men Jdeologie-heette, dat gaf men dien naam; 
als slechts een tas van zamengeknoopte ijdele -hersenbeelden uit= 
drukkende. En, kon dat wel nalaten , ook op het openbaar hoo- 
ger onderwijs invloed te hebben, toen de, alles op de Natie ver- 
mogende , Heerscher zijn: »je n'aime pas les Tdeologues” uitge- 
sproken, den naam van Leeraar in Wijsgeerige ‘Wetenschappen 
van de lijst der onderwijzers uitgeschrapt en ex bijgevoegd had 
voor alle hoogere opleiding en onderwijs: »ur maitre de Latin et 
de Mathematiques, cela suffit!” — “Hoe het zij; al wat tot Na- 
tuurkunde en toegepaste Wiskunst (Ph. physique et mathématique) 
behoort, werd als nuttige Philosophie pratique, geëerd, behartigd; 
voorgestaan: maar, wat den Geest en het Gemoed — wat de/hoór 
gere waardij des Menschen, wat regt en pligt, wat het toekomen- 
de, eigenlijk ware, leven in het licht kan stellen, dat werd voor 
louter nuttelooze bespiegeling verklaard, als zoodanig, met schoù- 
derophalen bejegend, van de Philosophie pratique afgescheurd 
en in veel lageren rang geplaatst. Zoo verdween schier van het 
gebied der Wetenschap de- Rede en Redeneerkunde, Wezenkunde, 
_ Wereldkunde, Geestkunde en — Wijsgerige Zedekunde. » Wat 
van de laatste overbleef, was een laag, verbasterd, onzedelijk Zu- 
daemonisme ‚ gedienstige bevorderares van ongebondenheid ‘en 
misdrijf £,. Het is waar, sedert de pamimon'’s, sAUFrRET'S, DÉGÉ- 
RANDO's, en inzonderheid een Royen-cOLLARD en VICTOR-COUSIN zijn 
opgestaan, is er helderder dag voor Frankrijk aangebroken : 
maar — behalve dat de Geestelijkheid, die — zou men zeggen — 


1 Alle Eudaemonisme is dat niet. De Leer van VATTÊL, BURLAMACQUI, BENTHAM 
of pesten zoo weinig als die van PUFENDORFF, CUMBERLAND, HUTCHESON Of — KANT. 


220 DERDE KLASSE. 


wel eerst en meest het Spiritualisme , en zulks par principe , be- 
hoorde voor te staan, met de Wijsgeeren en hunne beschouwin= 
gen ontevreden is, ja die, zoo veel zij kan, tegenwerkt, is het 
genoemden voortreffelijken Mannen nog geenszins gelukt — zoo zij 
dit ook anders mogen beproefd hebben — de beide hoofddeelen der 
Wijsgeerte, de Natuurlijke en Bovennatuurlijke, de Stofbeschou- 
wende en de Geestonderzoekende, die van ouds aan zoo innig 
verbonden geweest, maar tot beider nadeel zoo wreedelijk van 
een gescheurd waren, wederom tot een ‚ welzamenhangend, wel 
gesloten Geheel, te hereenigen ft. | 

Der Franschen invloed bleef in ons Vaderland werkzaam, 
toen wij, vóór een menschenleeftijd, van de Franschen verlost 
werden. Staatsregeling, Regtspleging, burgerlijke Administratie, 
en wat niet al? droeg nog lang daarna — draagt gedeeltelijk nu 
nog, na zoo langen tijd van hersteld zelfstandig, nationaal be- 
staan — daarvan de teekenen. Ook de inrigting van het hooger 
Onderwijs. In de plaats der wierde Faculteit, als die der, voor 
Theologie, Jurisprudentie en Medicijnen woorbereidende , We- 
tenschappen , werden er twee zelfstandigen eene wierde en vijfde — 
de wierde voor de Philosophia naturalis — ingesteld, en naar de 
vijfde, waarin Oostersche en Westersche, vreemde en Neder- 
landsche Taalkunde, Welsprekendheid, Geschiedenis, als de 
eigenlijke hoofdpersonen, tegen over de Philosophie, zich blin- 
kend vertoonen, — naar deze werd nu — onder de benaming van 
speculative Wijsgeerte — al het geest-, verstand- en wil-betref- 
fende, als iets, waarmede men eigenlijk geen raad wist, maar 
dat toch ergens geborgen moest worden, verwezen. Zeer tot 
nadeel der beoefenaren van de onderscheidene vakken! Of kan 
de Natuurkundige Wetenschap de hulp der Overnatuurkunde 
ontberen? De Verhandeling van Nieuwennuis? is daar, om 


1 Met het alhier aangestipte vergelijke, wie meer verlangt, O0: à., PHILIPPE DA- 
MiroN, Essai sur Histoire de la Philosophie de France au XIXième Siècle, Par. 1828 
et 1850, II Vol. 80, 

2 J. N. Geschiedk. en Wijsg. Onderzoek over — — toepass. van bovennatuurk. 
Grondbeginselen op de Natuurkunde. (Werken van rrvrers tweede Genootschap , 
voor 4809.) 


Terugzetting der Wijsbegeerte in Nedërland. 221 


zulks te logenstraffen. Is het verband te loochenen, dat Logica 
en Mathesis, in grondbeginsel en verdere ontwikkeling, ver- 
bindt? Scnroepen’s Werk is daar, om dit te bevestigen í. Laat 
men niet zeggen, dat, door al, wat Wijsgeerte is of heet, in 
ééne Faculteit te vereenigen, de massa van het aan te leeren 
vak te groot, te veel uiteenloopend, voor de leerlingen te zwaar 
wordt. Of is het nu anders? Waartoe moet een Astronoom:, 
b. v., als zoodanig, bewijs leveren. van Chymie geleerd te heb- 
ben, een Philoloog, Metaphysica?.… Im ééne en dezelfde Faculteit 
is, met hoogere en lagere Wiskunst, ook — Natuurkunde, in alle 
hare takken, Sterrekunde, Scheikunde, Natuurlijke Historie, naar 
alle drie de Rijken, nevens Geologie, Geognosie, vergelijkende 
Anatomie, Landhuishoudkunde, en misschien nog meer, zamen- 
gepakt. Toch wel niet, om elk, die in deze Faculteit het Docto- 
raat te bekomen verlangt, dat alles, en elke dezer wetenschap 
pen in het bijzonder, opzettelijk en als hoofdwerk te doen beoe- 
fenen? Wel nu, dit zoo zijnde, valt de zwarigheid weg bij 
hereeniging van de twee voorname deelen der Philosophie, of — 
zij bestaat ook nu nog, in weêrwil der waneenscheuring. Over dat 
groot bezwaar te klagen kwam wel geenen prs-carrEs, geenen 
LEIBNITZ, ìn den zin: en wie dacht er aan, toen onze 's GRAVE- 
SANDES, LULOFSEN, VAN DE WYNPERSSEN, ENGELHARDS, HENNERT'S, 
ROSSYN'S, VAN SWINDEN'S, SCHROEDER’s en zoo vele anderen, beide, 
de Natuurkundige en Overnatuurkundige, Wijsgeerte, niet slechts 
beoefenden, maar openlijk, door mondelijke voordragt en in ge- 
schriften, onderwezen? Ik zwijg van de Ouden. Zag een Amis- 
TOTELES, zag een SENECA, op tegen beider gelijke beoefening? Of 
wie is, van PYTHAGORAS aan, voor een Wijsgeer van echten 


Î_y,F. L. scHRÖDER, Elementt. Math. purae, P.1 (Prolegg.) — [Na het uitspreken 
der Voorlezing, is de, waarlijk Latijnsche, Oratie van den Hoogleeraar H. BOUMAN, 
de institutis Academicis, quae XVM® Seculo fuerunt in patriâ, cum üs, quae nunc 
ibidem sunt, breviter comparatis (Traj. ad Rh. 1845), in het licht verschenen. Het 
zij mij geoorloofd, des Lezers aandacht te trekken tot hetgeen aldaar, bl. 56-66, 
over den, in beide de deelen der Wijsgeerte even zeer bedrevenen, en beider 
onderling verband, zoo wel als bijzondere waardij, hoogschattenden, Grijsaard, even 

— zedig als waar en behartigingwaardig, gezegd is] 


» 


299 DERDE KLASSE. 


stempel gehouden, die van Mathematische kundigheden verstoken 
was? — Maar, wat is nu het gevolg der scheiding? De kweeke- 
lingen- houden zich al ligt op hun eigen, thans zoo naauw afge- 
perkt terrein, onder het schijnbaar aannemelijk voorwendsel van 
daarop reeds alleen zoo veel, zoo ‘heel veel, te doen te vinden: 
en, gelijk zich de Natuurbeschouwer, zoo veel mogelijk, van 
Overnatuurkundige beschouwingen verwijderd houdt, verliest de 
Methaphysicus den lust, om op het veld van Natuurlijke Ge- 
schiedenis, Physica, Scheikunde, Geognosie, en bovenal van de 
toegepaste Wiskunde, nuttige uitstappen te maken. Zoo wordt 
de gezigtskring verengd, en dat commune winculum, quo omnes, 
quae ad humanitatem pertinent, artes (naar crcero’s bekende uit- 
spraak) continentur, meer en meer losgemaakt, ja verbroken. Zoo 
wordt het hooge doel en de eigenlijke waarde van het hooger 
Onderwijs miskend, en de beoefening der Wetenschap tot eene 
ars culinaria, eene broodstudie, vernederd. En, bleef het nog 
hier bij, maar — om dit eene nu slechts uit de algemeen be- 
kende ervarenis bij te brengen, — het verwijzen van de Logica 
naar de Letterfaculteit, wat heeft het te weeg gebragt? Het 
deed haar hoog belang, haar gewigt, als inleidende en instrumen- 
tele kunst, als onmisbare Denkleer, miskennen. Of heeft het 

niet onbezonnenen, die nooit zelfs een oog geslagen hadden — 
noch in vroegere Schriften over dezelve, van een’ wars, b. v., 
DE LARIVE, HOLMAN, enz., noch in lateren, van een STEINBART, 
CALKER, TIEFTRUNK, BACHMAN, SCHULZ, — sprekende als blinden over 
kleuren en als dooven over muziek, al voor eene reeks van jaren, 

den triumfkreet: »de Logica is dood!” doen aanheffen, en dien 
kreet door nieuwlingen, van jaar tot jaar, doen nabaauwen? En, 

wat moet daarvan het noodzakelijk gevolg zijn? Dit, dat zij, die 
van het menschelijk verstand, deszelfs vermogens en grenzen 

geen denkbeeld hebben, die begrip en idee (in hoogeren zin), 

niet weten te onderscheiden, die niet in staat zijn, oordeel van 

vooroordeel, zekerheid van ligte waarschijnlijkheid te schiften, 

of de misslagen in redekaveling en sluitreden, naar stof of 
vorm, ook zoo zij er aliets van gevoelen, aan te wijzen, die de 

ziekten des verstands en derzelver oorzaken zoo weinig kennen, 


Terugzetting der Wijsbegeerte in Nederland. 223 


als derzelver geneesmiddelen; eindelijk, wien het onzeker is, of 
zij de Bovennatuurkunde liever voor een Landdier of voor een 
“_ Zeemonster verklaren willen; — dat zij, zeg ik, voor welk we- 
tenschappelijk vak zij zich ook bestemmen, niet zelden — neen 
telkens, waar het op duidelijke uiteenzetting en scherp betoog 
aankomt — hunne onkunde en onbedrevenheid jammerlijk aan den 
dag brengen. Dat is de vrucht der gewelddadige losrukking van 
hetgeen, naar zijne natuur, onafscheidbaar is. Zoo komt de Wijs- 
geerte in minachting. Zoo verliest zij onder ons menig een’, die, 
gelijk hij zich in het materieel-praktische gedeelte der Wijsgee- 
rige Wetenschap loffelijk oefent, ook, onder andere omstandig 
heden, eere gedaan zou hebben aan — hetgeen men het beschou- 
welijke, bloot speculative, gelieft te noemen. Eene benoeming, 
die deze verhevene en heilrijke Wetenschap met de blaam van 
nutteloosheid bezoedelt, en haar naar de sombere cellen van leêg- 
loopende Monniken verzendt; terwijl niets onbillijker en onge- 
rijmder is, dan hetgeen leert doen — (of is denken geene ziels- 
werkzaamheid? of is de Redekunst niet zoo wel praktisch als 
theoretisch?) — en hetgeen alle menschelijk bedrijf regelt — (of 
is de wijsgeerige Zedeleer niet daarin alleen bezig?); — niets is 
dan minder redematig, dan zulke, op leven en werking gerigte 
wetenschappen voor bloot speculatief te verklaren, terwijl men 
vergeet, dat de Wiskunst, b. v.‚— hoe voortreffelijk en onont- 
beerlijk , toch in hare zuiverheid, dat is, niet in toepassing, maar 
in het afgetrokkene, beschouwd — het speculatiefste ding is, dat 
ooit den menschelijken geest heeft bezig gehouden. — Revenons 
& nos moutons! Herstel den ouden band; en het zal aan geen 
voorraad van hoogachters, beminnaars, beoefenaars, Leeraars 
der Philosophie des Geestes en des Gemoeds welhaast. ook meer 
ontbreken. 


Maar ik moet voortgaan, en u in bedenking geven, M, H.! of 
niet de Philosophen zelven — vooral in de laatste halve eeuw — 
grootelijks hebben bijgedragen, om de Wijsgeerte in eene — 
door haar zelve eigenlijk niet verdiende — kleinachting te bren- 
gen. Het spreekt van zelf, dat dit niet van hen allen, en veel 


224 DERDE KLASSE. 


min van allen gelijkelijk, of in dezelfde opzigten, geldt, Maar 
zou niet, èn over het algemeen alomme, èn ook onder ons (we- 
gens het strijdige met het Nederlandsch karakter) in het bijzon- 
der, der Wijsgeerte geschaad hebben — de duisterheid, — de 
wankelmoedigheid , — het aanmatigende en — de onvruchtbaar- 
heid van velen, die als hare beoefenaars voor het groote Publiek 
zijn opgetreden? Wij kunnen, meen ik, de uitmuntende ver- 
diensten, waardoor niet weinigen zich regumatige aanspraak op 
onzen eerbied verworven hebben, betamelijk blijven erkennen en 
roemen, al sluiten wij het oog voor gebreken niet, welke, bij 
den een’ dit, bij den anderen een ander, bij den een’ meer, bij 
den ander’ minder, die groote, ja, bij eenigen zelfs luistervolle, 
verdiensten in het oog en de schatting van sommigen — van het 
Publiek — een weinig, of wat meer, of zelfs grootelijks, ver- 
donkerd hebben. 


Laat ons, aan de eerste plaats, veler duisterheid in redenering 
en voordragt erkennen. Doch hier wachten wij ons van het 
veroordeelen eens matigen gebruiks van, óf wel algemeen be- 
kende, óf althans met voldoende duidelijkheid verklaarde, kunst- 
termen, welke zoo wel voor het onderscheiden begrip, als. voor 
de beknoptheid der voorstelling, onmisbaar zijn; hoewel ook 
daarin de overmaat behoorde vermeden te worden. Maar, het- 
geen meer berisping bekomt en schijnt te verdienen, is het 
gebruiken van algemeen bekende, in zekere beteekenis beken- 
de, woorden in eene nieuwe, willekeurig er aan gegevene be= 
teekenis. Kén voorbeeld volsta. Wetenschap plagt van ouds, 
de hebbelijkheid der kundigheid eens individu's, en bij uitne- 
mendheid, iemands geleerdheid aan te duiden. Dit was de taal 
des gemeenen levens: naar dezelve droeg men, al of niet, we- 
tenschap, d. ìi. kennis (scientia) van eene of andere zaak, om 
het even welke, en een man van wetenschap was een bij uitstek 
kundige. Vervolgens werd het woord, in het afgetrokkene, van 
verschillende soorten van bespiegelende kundigheden gebruikt, 
objectief en in tegenoverstelling van kunst, welke niet slechts 
kent „ maar voortbrengt. Naderhand werd dit gebruik zoo ge- 


he 


Terugzetling der Wijsbegeerte in Nederland. 225 


wijzigd, dat; niet-een grooter sof kleiner aantal van waarheden, 
zonder ‘innerlijk verband bij elkander: gestapeld ‚ maar, eene ken- 
nis van onderling zamenhangende leerstellingen wit grondbegin= 
selen, dezen naam bij uitsluïting- bekwam, en zoo doctrinae en 
scientia (disciplina) onderscheiden wierden, Nog later, daarmede 
niet. vergenoegd, hield meu alleen voor Wetenschap een zamen- 
stel van kundigheden; uit één hoogst of eerst beginsel stelselma- 
tig afgeleid. “Tot zoo ver. wist. men dan. toch; bij alle verandering, 
wat gemeend--werd.» Nu, wat is- Wetenschap in de taal der He- 
geliaansche en andere moderne’ Philosophie? Wie kan-daar eene 
behoorlijke definitie, van’ geven? -Ik niet; want, zoo dikwerf ik 
het meende gevonden te hebben; ontglipte het mij: telkens we- 
der, dewijl het eene attribuut niet bij het andere paste, maar er 
veel eer tegen inliep f, Nu mag mijne: mindere bedrevenheid in 
het: philosopheren daarvan wel eene. medewerkende oorzaak zijn : 
maar ‚hoer gereedvom dit toe te staan, meen ik-zoo-veel toch te 
mogen. beweren, dat er duisterheid „onzekerheid: en willekeur 
bij dat zoo veranderd. spraakgebruik overblijft. — Doch al-ver- 
der; die duisterheid, wordt vermeerderd door het overnemen uit 
andere, uit-oude en ‘vreemde talen, van woorden; die voor den 
pe in „die talen’ reren zijn. Dit is-eene ziekte, 


5 , 
‘ N Te wy é vel 
MET ESEE MT Í } PE TORE ke pd Ji ANC E 


Es 8 
| dir 


1 Nu eens Sohint “het al-wetendheid — haha kenti van het. Oneindige 
(Absoluíë, Volstekte), dan weder” miets-weréndheid — kennis (of onkennis?) van 
het’ Volstrekté’ Niets (Absolute Nichts); — nu eens den Antijjodë' van” stellig Ge- 
loof (rationalismus ==: of. pantheismus: (tegen: over bet, zoo men zegt,» verouderd 
Theismus), zoo, miet, geheel atheismus), dan weder het zintuiglijk, „weten » (empirie?) 
tegen over het redelijk weten (uit Redebegrippen), te moeten aanduiden: — nu eens 
de geheele Philosophie, dan weder enkele reflezië; — nu eens ‘blooten denkvorm, zon- 
der stof (inhoud), ‘dan tel zamenstel’ van specilatiës zonder Aanvâng ‘of beginsel 
{geheel voraussetzunglos)— weine Wissenschaft die‘ sich von alle Wahrheit losspricht’” 
(zooals senerer zich „bedriegt; mij» mijm geheugen. niet, ergens uitdrukt). Ik weet 
niet) wat al. meer: wie,kan, alles, „onthouden ? „Onlangs las ik — in-het Neder- 
duitsch = van eene, Wetenschap der Wetenschap (t. w. der „Godsdienstieer, — 
dus, Theologie der. Theologie) :”” en elders van iets, dat. »de Welnmadhan tot 
zelfbewustheid brengen,” (gevolglijk dit geheel abstract begrip, tot een bestaand 
„Wezen, denkend, persoonlijk Manns mani zou. Eilieve, wat beteekenen zulke 
en dergelijke phrasen? 

15 


& 


226 DERDE KLASSE. 


‘in onzenstijd, die bij de beoefenaren van allerlei: Wetenschappen 
(het woord in den ouden zin genomen) al te zeer heerschend is. 
Wie geen Grieksch verstaat, kan bij geene er van teregt: ven 
zelfs de daarin niet onervarene heeft wel scureiper of een’ ander 
Lexicograaph bij de hand te houden. Ja, dit wordt nog erger, 
wanneer sedert lang in zekeren bepaalden zin gebruikte, en 
daardoor aldus genationaliseerde woorden in “eenen‘anderen zin; 
al is die ook met de grondtaal beter overeen te-brengen, gebezigd 
worden. «Wie werd, in-deneersten tijd der ópkomst van KANT’s 
Kritiek; om slechts één voorbeeld aan te voeren; nietin: de war 
gebragt door zijne desthetiek zoo ver afwijkende van de Schoon= 
heidsleer ,' voor “welke men; op-vóorgang van Ar GOTTL, -BAUM- 
GARTEN, sedert eene halve eeuw gewend was geworden , dat woord 
Aesthetiek: te gebruiken *— En bleef men dan ten minste, na 
eenmaal zekere. eigene taal: te hebben ‘aangenomen , daarin’ zich 
zelven bestendig gelijk!” Maar, «op-hoe velevohderscheidene: wij- 
‘zen wordt, niet zelden in dezelfde scholen ‚dezelfde uitdrukking 
gebezigd! “En wie is-verzekêrd; dat-hij er tién of-twintig-blad- 
zijden verder dezelfde kundigheid- bij denken moet, als zoo: vel 
vroeger? Indien-men ; ‘bij anr reeds, zoo dam al miet het grôote 
Woordenboek van merzan ; toch althans, wel nemore’s Handboekje 
kon noodig hebben, hoe veel meer behoefte heeft men thands 
aan Zoo, iets niet bij, onze „Tijdgenoten! Om ‚weder maar één 
voorbeeld, aan te halen; op hoe velerlei wijzen, is wel het on- 
derscheid tusschen verstand, en rede (Vernunft) Bihat gewoon 
spraakgebruik hetzelfde, door kant naauwkeurig onderscheiden, 
later, däâr men zich weder van den Meester afwendde, vastge- 
steld en verstaan! Ons geëerd medelid; T. ROORDA, aan “den 
jongen 5. H, FICHTE, over. den. toestand der Philosophie schrij 
vende „ zoo-als die hier te Jande begrepen en beoefend, wordt, 
heeft zijne blijdschap er- over te kennen gegeven; «dat de man, 
aan wien hij schreef, en zijne vrienden ‘wedér ‘tot’ eenvoudigér 
en verstäanbâarder schrijven zijn terug, gekeerd. Ik deel gaarne 


1 In het Nederduitsch, door den Eerw. rn. Pp. verBEEK medegedeeld in de God- 
gel. Bijdragen, D. XVIII. St. 5, bl, 719—764. Het hier bedoelde komt bl. 724 voor. 


Ei 


Terugzetting der. Wijsbegeerte in Nederland.” 227 


in zijne vreugde: maar zou mij met hem nog meer verblijden, 
zooik in deszelfs Zeitschrift für Philosophie u. specul. Theologie, 
in de opstellen van: FICHTE zelven, WEISSE,  MEHRING , enz. ‚die 
verbetering ‘zoo “treffend bespeuren kont. — Van de lengte en 
het in een geschroefde der volzinnen?, van de lastige menigte ‘der 


1 Bij het doorbladeren valt bij mij ongezoeht S. 282 van St, 2 des Ven Bandes 
(Meue Folge, Jaarg. 1841. ‚) open. Daar spreekt A. GÜNTHER, en zeker veel ver- 
staanbaarder, dan verre de meesten der medearbeiders , — eu de Lezer _móge 
zelf beproeven, hoe eenvoudig en duidelijk ! —  »Das sich wissende"Sein weiss sich 
pebenso als ein bestimmt gewordenes, wie es sich als unbestimmt gewesenes wissen 
»muss, weil es ‘weiss, dass es seine ursprüngtiche. Unbestimmtheit micht-durch sich 
» allein aufgeboben. und in die Beslimmtheit übertragen hat. Es ist wissend ge- 
»worden, und Sein „gewesen, ohne ein ‚Wissendes zu sein. Als wissendes Sein —- 
» Selbstbewusstsein — aber erkennt es: dass es ein Sein für gieh geworden, das sich 
» sélber aber, als ein an sich, zur Voraussetzung hat. — — (S. 585) — Frage 
vübér den Unterschied der’ Affirmation von der Tdentitât —- “Antwort Will’ “man” 
»den Gedanken vom Ansichsein (Unbestimmtsein) die Aflfirmation nennen, so kann 
»man es thun; aber glücklich ist die Bezeichnung nicht zu nennen; weil in der 
»wahren Affirmation die Unbestimmtheit nicht. mehr als solche, wohl aber als eine 
»durch -Negation aufgehobene, auftritt. — Der Gedanke wäre sodann: zugleich der 
„Inhalt der Identität, ‘Aber auch diese Bezeichnuug wäre infofern nicht die beste; 
»weil sie zu-eng ist». Ich bin nicht bloss Dasselbe, weil ich das-Eine bin in der 
»ZLweiheit (oder Vielheit) der Momente der Selbstoffenbahrung , sondern ich finde 
rund nenne— (S. 284) — mich Dasselbe (Sein oder Wesen) vor, wie nach der Erschei- 
»nung — ohne wie mit der Form, aber nicht ohne Vermittelung durch die Form 
»urd-Erscheinung— — Der Inhalt des. Identitätsgedankens ist daher dieser : sich 
„als Unbestimmtes fûr die Bestimmtheit, voraus-,- und sich als Bestimmtes’ für die 
»„Unbestimmtheit nach zû- setzen , — oder, sich als unaufgeschlossene Einheit für 
„die Entzweiung als Offenbaruug — vorauszusetzen „”’ us. w. — Nu weet men het! 
‚…& Voorbeelden vhiervan „uit het Zeitschrift bij te brengen is onnoodig. Het zou 
ook zijn: »la mer ‚à boóire!” Bijna op iedere bladzijde komen ze voor.” In ket 
zog, even. aangehaalde: Stuk, op de eerste bladz. (155), geeft mr.” m. cuALvBäus 
egne periode van, 15 regels; 1. nm. ricuTE, wat later (250), eene van 20 regels; 
WEISSE, iets later (240), eene van 46 en eene van 19 regels; ende. kortsten zijn 
doorgaans van 10 tot 12, — Maar, om den schijn van partijdigheid te vermijden, 
sta hier liever eene plaats uit Die Philosophie des Lebens der Natur, eerst onlangs 
(1845) door u. vocrr in het licht gegeven. Deze Schrijver, die gegenüber den 
Speculativen und Naturphilosophien, dus naar de heerschende gewoonte der nieu- 
were Scholen. zich niet schikkende, en, naar zijne eigene verklaring (S. 1) in 
Einem, für jeden Gebildeten verständlichen Vortrage heeft willen schrijven, geeft ons, 
0. à., straks na den aanvang (op de eerste en tweede bladzijden),-eene periode 


15" 


228 He DERDE KLASSE. 


onverstaanbare of half verstaanbare modewoorden en van het rond 
zich werpen met voetzoekers. van verblindende en verdoovende 
Kraftsprache schijnt men althansnog geenszins zoo afkeerig. Zòu 
dit een en vander niet velen van de studie der speculative Philo- 
sophie afwendig maken? Velen althans onder ons Nederlanders, 
die wij, karaktermatig en naar landseigene geaardheid, gehecht 
zijn aan, gesteld zijn op klaarheid, bepaaldheid, helderheid: en 
bij wien het bijna voor axioma geldt, dat, wat niet duidelijk ge- 
zegd wordt, ook niet duidelijk gedacht wordt? Een prarrie, new, 
GARVE, MENDELSSOHN , ABBT,- LESSING en anderen hebben toch ge- 
toond, dat men in de gewone, maar beschaafde taal — verre 
van de Scholastike stribligo verwijderd —’ de diepzinnigste be- 
schouwingen toch ook kan voordragen. En, toen men vroeger 
wel eens, lagchende, de Dilucidationes van den diepzinnigen Ma- 
-thematicus en Wijsgeer, den Leibnitziaan BrLrinGer, met den naam 
van Obscurationes bestempelde, geschiedde zulks minder we- 


van — 359 regels; twee bladzijden „verder twee, ieder van 44, en straks daarop 
nog eene, van 25, enz. Zie hier eene der kortere en. niet geëntortilleerde , eene 
der meest algemeen verstaanbare zinsnedén (S. xxvu): » Wenn unter Philosophi- 
»ren das Forschen. nach der Grundursachen der sogenannten materiellen und geisti- 
»gen , sinnlichen und übersinnlichen, objectiven und subjeetiven Erscheinungen der 
» Welt, oder nach den Worten der Schule: »des Seyns und des Denkens” verstan- 
»den. wird , so muss dieses: Philosophiren, um zu jenen Grundursachen zu gelan- 
»gen, damit beginnen, diese Erscheinungen, sowie sie unserer Wabrnehmung sich 
»darbieten, zu zergliedern und von. dem nächsten Grunde einer jeden dieser Er- 
»scheinungen bis zu einem. für. alle“Erscheinungen nothwendig vorhandenen letz- 
»ten Grunde derselben fortschreiten und, statt mit einem: vorausgesetzten reinen 
»Seyn und umerfüllten. Denken anzufangen; und, beides identifizirt, mit den. sub- 
»jectiven Ideen. des „Denkens auf «die -bisherige Weise bis zu der chimärischen 
» Voraussetzung eines, immanentén rabsoluten. Geistes: fortzuschreiten , vorerst das 
»Seyn und durch dieses das Denken selbst ergründen, ‘das wir ín der objectiven 
» Welt doeh immer nur als ein Attribut des Seyns wabrnehmen, “welches wir an- . 
»thropomorphistisch auf ein sogenanntes- Absolutes oder auf eine Gottheit über- 
»tragen,. die uns über alles, Seyn. und Denken erhaben oder:transscendent er- 
»scheinen wird, wenn wir erst. dieses Seyn und Denken — nicht als ein Erzeug- 
»niss unserer Phantasie durch eine unhaltbare. Construêtion und Dialektik — hin- 
»gestellt, sondern in den Objecten, in welchen es sich EE: selbst näher- er- 
»kannt haben. werden.” J, : 


fr erugretting der Wijsbegeerte in Nederland. 229 


gens zijne, bij die van worrr voorzeker niet achterstaande, taal 
en voordragt, dan om het abstruse zijns betoogs. Maar hoe ve- 
len, die het zeker anders en. oneindig beter konden, schijnen 
vermaak te scheppen in onverstaanbaar te schrijven! Eenen, voor 
weinig jaren overleden’, Hoogleeraar hoorde ik, in zijn Audito- 
rium, over het tweede gedeelte der Schellingiaansche Philoso- 
phie, tot mijne verbazing, zoo klaar en bevattelijk spreken, als 
zijne schriften duister en ongenietbaar waren. »dber wie ist es 
»möglich, lieber Herr Professor — vraagde ik hem daarna — 
»dass man zugleich so fasslich und einfach reden, und so fin- 
»ster schreiben kann?” »Ach ja,” antwoordde hij, »wenn ich 
ves nun zu schreiben hätte, würde es ganz anders sein!" Een 
half jaar daarna kwam een nieuw boek van hem uit; gretig viel 
ik er op: eene halve bladzijde svorstelde ik door, en — zond. het 
onleesbare schrift terug *. Hoe waar is avcusrinus zeggen : Qui 
non wult intelligi, non debet legi! 


Onze Landaard beslist niet met overhaasting; geeft zich den 
tijd en de moeite van vooraf bedaard en ernstig te onderzoeken: 
maar, wat op dien weg gevonden is, daar blijft zij standvastig 
bij, en laat er zich niet weder van af brengen, veel min door 
allerlei wind van nieuwe of nieuwschijnende leering omvoeren. 
Het laat zich begrijpen, hoe de wankelmoedigheid ‚ veranderlijk- 
heid en het ligtvaardig overstappen uit het eene stelsel — of wat 
dat heeten moet — in het andere, het modevolgen, waardoor 
men niet ontkennen kan, dat verscheidene der latere Philosophen 
in Duitschland en elders de Wijsbegeerte in discrediet gebragt 
hebben; — hoe die ook bij ons vooral afkeer, althans kleinach- 
ting, verwekken moest. Karr, vroeger een Leibnitziaan, maar 


De Drammen 


Î 3, F. L, SCHROEDER, Bijdrage tot de beschouwing van de waarheid der mensche- 
lijke kennis — Werken der Derde Klasse des Instituuts , Vde Deel, bl, vn en vm), 
sprekende over de onwillekeurige duisterheid, als een gebrek, hetzij aan taalken- 
nis, of oefening, of heldere denkbeelden, te wijten, — en over de, willekeurige, 
als hoogst belagchelijk, en den Wijsgeer te. eenenmale onwaardig, voegt er ten 
slotte de vraag bij: » Wie zal het berispelijk vinden, dat men zoodanige duistere 
en verwarde Schriften niet leest? De tijd des levens is te kostbaar.” 


230 DERDE KLASSE 


zeer gewijzigd, had, na 30 jaren overpeinzens, zijne-drie be= 
roemde Kritieken aan het licht gebragt. Nu werd. alles Kanti= 
aansch. Die dat niet was, kon niet mede. Zelfs een EBERHARD 
en MENDELSSOHN, een JACOBI en BARDILI verdienden zoo min gehoor, 
als de Metacriticus uerper, of de Eelecticus VAN DE WYNPERSSE; 
of de Scepticus scnurze. Maar, wat gebeurt er? Nog bij ’s Mans 
leven valt zijn schranderste leerling, ricure, van hem af‚ dien 
deze acht te halver weg te zijn blijven staan,-en subjectiveert, 
wat KANT nog als objectief had behouden. Doch, die zelfde Man 
verklaart, na verloop van weinige jaren, zijne eigene nieuwe Phi- 
losophie weder voor verouderd, en verwisselt zijne Zedelijke Orde 
voor een’ levenden en lievenden, van de doode Natuur onderschei- 
denen God. In dien tusschentijd zijn er mededingers opgestaan, 
die, uit kant’s school, naar alle vier de winden des hemels zich 
wenden, en gedeeltelijk, gelijk de Kameleontische K. 1. REINnOLDÍ, 
bij iedere merkbare beweging, van wijsgeerige kleur verwisselen. 
Daar staat nu in eens scueLLing op, en keert het blaadje om. 
Vaardig het slangenvel der subjectiviteit afstropende, schouwt hij 
met een arendsblik het 4bsolute aan. Maar niet lang. Zijn 4/- 
een beklemt hem; zijne MNaturphilosophie ‘verliest den eersten 
opgang; hij zwijgt; hij zwijgt jaren aan een; om ten laatste met 
een zoogenaamd Christelijk-philosophisch stelsel voor- den dag te 
komen, waarvan — door anderen ook, maar vooral — door den 
grijzen Heidelberger, pavrus, de onwaarde, helder en over het 
geheel waardiglijk, is in het licht gesteld 2. Scnerrine's verstom- 


1 Vg. o. &. C. F‚ BACHMANN, Die Philosophie meiner Zeit, S. 105—121: en 
voeg er bij c. 1. micnerEr, Geschichte der letzten Systeme der Philosophie in Deutsche 
land, von KANT bis neeer (Berlin 1857. II Thln), I Th. S. 229244, om van 
KruG’s Philos. Wörterbuch, en derg. niet te spreken. 

1 Bij zijne uitgave van Die endlich offenbar gewordene positive Philosophie der Of- 
fenbarung, u. s. w. Darmstadt, 1845. 8. Men behoeft het met den beroemden 
Rationalist juist niet in alles — (b. v. zijn’ Ideismus (S. 72—105), zijne Fort- 
bildung des ‘Christenthums zur reinen Vernunftwissenschaft (S. 259) enz.) — eens te 
zijn, om te erkennen, dat scherpzinnigheid, zaakkennis , Consequentie en helderheid 
in zijne voorafgezondene, en hier en daar tusschen scueuLinG’s Voorlezingen inge- 
schovene,” Verhandelingen, met elkanderen om den voorrang dingen. Ook, wat 
hij van scuetume’s vroegere Schriften en latere ontwikkeling meldt, is belangrijk. 


Terugzetting der W: ĳsbegeerte in Nederland. 231 


men had intusschen meeer — om zoo vele anderen, en onder 
dezen 5, r. nerpanr f voorbij te gaan — ten voorschijn doen ko- 
men. Met welk gevolg? Dat-zijne school zich in eene regtsche 
en linksche zijde schift, die de eene de andere, als den Meester 
kwalijk verstaan hebbende, veroordeelt, en, bij slot der reke- 
ning, door dezen zelven: nog bij zijn leven veroordeeld werd. » Één 
slechts,” zeide hij, »nur Ein hat mich verstanden, und — Der 
nur zur Hälfte” En nu komen de jong- en nieuw-Hegelianen, 
nu de lieden van het Wendepunt: terwijl de in den strijd niet 
medegemengden thans al weder naär wat anders uitzien, en 
met langgerekten hals telkens vragen: » Wat zal het nu weêr 
zijn 2” — Kan men, te goeder trouw, het den menschen van 
het gemeene gezonde. verstand. kwalijk nemen, als zij, bij Phi- 
losophie, aan wasse neuzen, of aan den hoed van cerzerT den- 
ken, en van Philosophen zeggen: zij pivoteren? 


„…Maar wie nu aan deze wankelbaarheid, aan de gedurige af- 
wisseling der Modephilosophie zich ergert, die doet zulks dubbel, 
naar mate hij zelf meer. tot bescheidene, echt-Nederlandsche ge- 
matigdheid overhelt, en dezelve— bij wele Wijsgeeren mist, Lelf 
het êrézeer zich in velen getroostende en met het Scaligeraansche 


Nescire velle, quae Magister maximus 
Docere non vult, erudita inscitia est, 


niet ongaarne instemmende, staat hem het aanmatigende, be- 
slissende, tranchante van derzelver uitspraken, en van hunnen 
toon daarbij, geweldig tegen. Vraagsgewijs voorstel: »zou het 
»niet dus te verstaan. zijn?” of het bescheidene: »het komt mij, 


1 Over dezen voortreffelijken, te veel miskenden, Metaphysicus, vooral ook in 
betrekking tot zijne tijdgenooten (KANT, 3ACOBI, FICHTE, enz.), handelt uitvoerig 
H.M. CHALYBÄUS, in zijne Historisohe Entwickelung der speculativen Philosophie von 
KANT bis neceL (Dresden u. Leipz. 1859) S. 58-147. Voeg er micneLEr bij, t. 
a, p. 1. 274—299. 

* „De Modephilosophie, als product des subjectieven Menschengeestes, is slechts 
wiets tijdelijks (temporeels) dat heden dezen, morgen een’ anderen vorm aan- 
neemt.” Paávuus (Die moderne Philosophie). 


232 “DERDE KLASSE. 

» behoudens beter oordeel „zoo voor," vindt alom en altijd — in- 
zonderheid ook bij den Nederlander — gereederen ingang; dan 
een bepalen vuit de hoogte. ‘Onze oudste Regtsphilosooph , doch 
die daar voor. heden ten dage niet algemeen meer gelden mag 
de onsterfelijke HUIG- DE GROOT „ achtte hem, 


Qui curiosius postulat tofum suae 
Patere mentì, 


voor een’ ” | | 
Judex iniquus , aestimator — malus 
Suique naturaeque : 


want ons menschen, meende hij, is gegeven’ scire pauca, multa 
mirari; en, in overeenkomst met scaricer, was het Bdje ware: 


Nescire quaedem wap pars sapientiae est. 


Van wk aan heeft de verwerping van deze leer kwaad gedaan 
aan de achting voor de Wijsgeeren, en, als par contrecoup, 
voor de. Wijsgeerte. zelve. Ook hier »gaat nederigheid voor de 
eere,” En is het vreemd, dat iemand, die-de Geschiedenis der 
Wijsgeerte tot. het voorwerp van zijn onderzoek stelt, deels ver- 
baasd staat over de verscheidenheid. der scholen-en sekten, van 
‚de lonische en Italische aan tot op de Alezandrijnsche, en van 
daar, over Nominalisten en Realisten, tot op de latere tijden; 
deels met verwondering aanstaart de verschillende wijzigingen 
der koofddenkbeelden van elke dier scholen, zoo dat men, b, v., 
in Anaximander en nog minder in Anaxagoras, den leerling 
van Thales niet, of te naauwernood, herkennen kan. En nog- 
tans allen schier, zoo gij de Eleaten en nieuw-Akademisten uit- 
zondert, beweerden, dat zij de waarheid eindelijk »uit den put 
opgedolven” hadden, en als het ware, den steen der Wijzen ge- 
“vonden, Dit deden ze, elk op zijne beurt: en „helaas! dat deden 
hunne opvolgers ook nog in onzen leeftijd. Met verachting ne- 
derziende op malkanderen, bij eenig gering verschil of wijziging, 
wierpen zij smadelijk weg, wat vóór hen gedacht en gezegd ‘was. 
Niet zoo zeer de Koningsberger Wijsgeer zelf, zoo veel mij voor- 
staat, maar een aantal zijner aanhangeren. gaven: zulk een denk- 


Terugzelting der Wijsbegeerte in Nederland. 233 


wijze rondborstig te kennen! Of, na PLATO en ARISTOTELES ‚ CICERO 
en. ‘SENECA,’ TIA „BACO En CARTESIUS,: LEIBNITZ Een LOCKE, op wier 
schouderen hun Meester geacht kan worden gestaan te hebben, 
ook nogwel iets. wezenlijks. gedaan en geleerd. ware door een’ 
FEDER; /PLATTNER, MEINERS, TIDEMANN ‚ CARUS ‚> REIMARUS , EBERHARD, 
MENDELSSORN (om. nu alleen van. Duitschers te spreken); dit kwam 
bij hen naauwelijks in bedenking, die den: neus ophaalden voor 
de geheele Schotsche school, verachtelijk spraken van de Wolfi- 
aansche, en, wie weet. hoe veel Einzich-moglich's wisten en ver- 
kondigden. Maar, hoe ging het met hen, ‘toen ‘twee, drie later 
opgekomen. stelsels het Kantianisme verdrongen! Met hoe weinig 
eerbied spreekt men. thans. van mannen, die hetzelve als nog, hetzij 
geheel, hetzij met. wijziging, blijven aankleven, en die men met 
schouderophalen »Standkantianen” noemt ! «Nu is-dan toch ein- 
delijk de waarheid regt in het licht gesteld! Nu! —Ja,om mor- 
gen weder verworpen, en voor de, alsdan , eindelijk ontdekte 
waarheid, met gelijke aanmatiging, met dezelfde pratheid — 
voor zoo lang het duurt — verwisseld te worden. 


Wie, die redelijk denkt en onpartijdig oordeelt, zal ontken- 
nen, dat voor hem, die meent — te regt of te onregt — der 
waarheid nader bij gekomen te zijn, het nog ongekende gevon- 
den, der Wetenschap meerdere zuiverheid, uitgebreidheid of 
zekerheid te hebben toegebragt, zulks eene stof van blijdschap 
en roem is, voor welke hij, als zoodanig, ook wel met beschei 
denheid uitkomen mag? — Maar — en ziet hier de wierde grieve, 
die tegen de -Wijsgeerte, niet zonder schijn van gegrondheid, 
door hare verachters wordt ingebragt — men beweert, dat de 
bespiegelingen der latere , zoo. wel als vroegere, Philosophen ta- 
melijk. ijdel. en onvruchtbaar, ja, nog wel iets meer dan dat, 
zijn uitgevallen. Men vraagt — en onder die vragers moeten 
wel de Nederlanders mede eene eerste plaats, wegens hunne 
landeigene zucht naar wezenlijkheid en degelijkheid, beslaan ; — 
men vraagt: »wat-nut hebbeù, tot dusverre, de telkens elkande- 
ren opvolgende Wijsgeeren het menschdom aangebragt? Iser 
eene regt wel geslotene, door ronding stevige, zamenschakeling 


234 …À DERDE KLASSE. 


van behoorlijk ontwikkelde waarheden door gewonnen? - Durft 
men — kan men altoos met grond — beweren, dat het nu aan- 
genomene boven alle tegenspraak verheven, voor alle omverwer- 
ping voortaan verzekerd is? Kan Overnatuurkunde hier omtrent 
met Natuurkunde en de overige exacte Wetenschappen wedijve- 
ren? _Wederspreekt men, wanneer men zich daar het voorko- 
men van geeft, zulks niet zelf ten sterkste, door- altijd op een 
nieuw en herhaald onderzoek — op het inguirere —aan «te 
dringen, als of er zog niets met zekerheid erkend en bewezen 
ware; ja, bij het niet onderscheiden van zeker, en van wolko- 
men, alomvattend, dáárop de geheele Philosophie, als -wijsheids- 
lust en zucht, letterknechtelijk te laten nederkomen? —- Wat 
zeide nog niet lang verleden een bejaard en dooroefend Neder- 
landsch Wijsgeer f?. »Er is mogelijkheid”. — (let wel, moge- 
lijkheid, enkel mogelijkheid, nog niet eens waarschijnlijkheid, 
veel min zekere verwachting;) — wer is mogelijkheid, dat de 
» Wijsgeerte eens” — (eens, tandem, aliguando „} — »neene We- 
» tenschap wordt” — (wordt!) »waarvan zij nog — (nog) verre — 
» verwijderd is. Dan” — (als eens die dageraad eindelijk voor 
de Wijsgeerte — wie weet na hoe vele eeuwen! — aanbreekt) — 
»dan,” zegt hij, »dan, klein in omvang, maar oneindig meer 
»waarde hebbende. dan een chaos van magtspreuken en hypo- 
»thesen , zekere en onzekere stellingen,” zal zij geworden zijn, 
wat zij wezen moet. Dit zoo zijnde — en wie kan zulk gezegde 
van eenen hooggeachten Wijsgeer zelven — zijne getuigenis ten 
nadeele zijner zaak, zijner geliefkoosde studie — in twijfel 
trekken? — dit zoo zijnde, vraagt men: »wat zijn wij dan toch, 
door al die bemoeijingen, moeijelijke overpeinzingen, telkens 
nieuwe, en een’ tijd lang schitterende, pogingen gevorderd? 
Weten wij nu meer, juister, zekerder, dan vroeger? Wat heb- 
ben wij wezenlijks gewonnen voor onze hoogste belangen, voor 
onze kennis van hetgeen wij te doen hebben en hopen mogen, 
voor ons redelijk geloof aan de objectiviteit van cop, van wvrij- 


1 Woorden van SCHROEDER, aangehaald (zoo mijn geheugen mij niet bedriegt) 
door T. Roonpa, t. a. pl. 


Terugzetting der: Wijsbegeerte in Nederland. 235 


heid, van onsterfelijkheid ? Wat is er hechter weder opgebouwd, 
sedert de Herkules, dien menperssoun den Alles-zermalmenden 
noemde,-de knods tegen al het vroeger apodictisch-geachte heeft 
opgeheven? Wat heeft zijn moreel bewijs — in den grond ge- 
lijksoortig met de overige afgekeurden t — meer dan dezen, 
toegebragt tot Gemoedsrust- en -Zedelijkheid — om van ware 
Wroomheid en Godsvrucht nog: nieteens te spreken? Wat gewon 
de “wereld, toen ricure, ééne zekere grondstelling zoekende, die 
vond in zijn 4 == 4, of, gelijk hij het duidelijker uitsprak, 
Ik == Ik? Wat leerde men wezenlijks, en dus ook blijvends; 
uit zijn: »/k oordeelt over zich zelf; 4 denkt, dat Jk Jk iss 
»Ik zet zich zelf; zet zich als- Jk; en zet het Niet-lk: en zet zich 
»als Jk tegen over het Niet-lk,- Ik stelt zich, als. deelbaar Ik, 
»tegen het deelbare Niet-lk over,’ enz.? En , hoe zeer werd 
“dit toch toegejuichd! Hoe beijverde men zich,om in deze taal te 
spreken! Ja mij heugt, dat men daarin de fien Geboden en 
het Onze Vader overzettede. »Menschen-lk, gij moet (du sollst) 
»geen Niet-lk, gij moet een rein Jk zijn,” gold voor algemeenen 
hoofdregel, Wie denkt er nu meer aan? «Wie aan sCHELLING's 
aanschouwing des alles in een besluitenden Absoluten, die binnen 
kort allerlei menschen — zoo verleidelijk was het voorbeeld! — 
allerlei dingen, in allerlei vormen, als een Ken-al, aanschouwen 
deed? En, wat weten wij zu zelfs nog meer en beter, daar wij 
_ van meceL leerden, dat Zijn het zelfde is met Niet-zijn? of, 
om het met de woorden van eenen zijner meest geprezen’ leer- 
lingen van de regter zijde, iets uitvoeriger te zeggen, »dat, bij 
»het philosopheren, het geheel en al ter zijde stellen van alle 
»axiomen en postulaten (die ganze Voraussetzungslosigkeit), het 
» Twijfelen aan alles, of veel meer het Vertwijfelen aan alles, 
» voorafgaan moet; — dat deze, in het voornemen om rein (dat 
nis, zonder iets denkbaars) te willen denken, door de vrijheid 


1 Even zeer op den drang der Rede (Vernunfts-nothwendigkeit) steunende, even 
zeer bij inductie (uiet deductie), uit vreemde (niet het hoogere in het object lig- 
gende) beginselen of daadzaken, afgeleid, als die speculativen, welke heer atb 
voor niet afdoende (niet apodictisch) verklaard werden. 


236 VEE) DERDE KLASSE. 


»volbragt wordt; als welke van alles abstraheert,-en in hare zui- 
» vere abstractie de eenvoudigheid. des Denkens opvat. Het reine 
» Zijn „” vervolgt hij, » maakt den aanvang, omdat het zoo wel on- 
»middellijk-reine. (zuivere, loutere) gedachte, als het onbestemde 
»(tot niets bepaalde) eenvoudige is; en de eerste aanvang niets 
»vermiddelends en verder bestemds zijn kan. Dit reine Zijn is 
»nu” — arrigite aures ! — »dit reine Zijn is-nu de reine Ab- 
»stractie, en dus ook (damit) het Absolut- Negative, hetwelk, 
pook onmiddellijk genomen, het Niets is. „Het Nièts is, als dit 
»onmiddellijke, aan zich zelf gelijk: en even zoo, omgekeerd, 
„hetzelfde, wat het Zijn is. De waarheid des Zijns, gelijk die 
pvan het Niets, is derhalve beider Kenheid; en deze Eenheid 
»is — het Worden.” » Welk een wartaal!” zeggen de Oningewij= 
„den! »Is het niet, als of men met het Menschenverstand den 
pdraak stak, als of men zijne lezers eens beet wilde nemen!” 
Maar, »te goeder trouw,” voegen de Philosophieverachters er bij, 
» wat zijn wij er nu, voor werkzaamheid of-kunst, voor onze deugd 
»of voor ons geluk, voor huisbestuur of Staatsregeling, mede gevor- 
»derd? Welke gewigtige, voor het aardsche of voor het hoogere 
„leven gewigtige, waarheid is nu meer toegelicht, meer beves- 
»tigd, meer tegen onafwijsbare twijfelingen en bedenkingen ver- 
»zekerd? Fecistis probe! multo sumus incertiores quam dudum \” — 
» Maar, de jonge Hegelianen, of de Keerpuntsphilosophen zullen 
Wij willen het hopen. Die het beleven 
zal, zal het zien. Het is maar te wenschen, dat zij zich dan — 


ge 


»alles teregt. brengen 


want zonder dat zou men er aan moeten vertwijfelen — het vol- 
gende, als resultaat van al het aangevoerde, tot regelmaat huns 
denkens, leerens en schrijvens, zullen voorstellen. 
Ì 

Kerst en vooral, dat zij klaar en verstaanbaar hunne specula- 
tive Philosophie — in den (nog niet duidelijk verklaarden) zin, 
waarin zij, of hare benaming, thans genomen wordt — voorstellen, 
in het streven daarnaar volharden en er meer en meer in vorderen 
zullen, om alzoo zich zelven, tevens met hunne voordragt, te vol- 
maken; vooral, dat zij, iets goeds en waars willende voordragen, 
zulks niet doen zullen met bewoordingen, die, eenvoudig opgevat, 


Terugzetting der Wijsbegeerte in Nederland. 237 


dolle ongerijmdheid. bevatten, Het gebeurde mij-eens, met eenen 
fijngeestigen en. diepdenkenden Hoogleeraar sprekende, hem op 
de natuurlijke. beteekenis der uitdrukkingen, van welke hij zich 
bediende, opmerkzaam te maken. » Aber,” zeide hij » Sie missen 
»das so. nicht: werstehen.”-— »Warum sagen sieves dan soë” 
vraagde” ik--hem: het antwoord” was evasief. — Dat moet niet 
zijn; zoo/ min, als. het, dor en droog, in eeuwigdurende defini- 
ties, distincties, abstracties spreken. „Waarom zou men, bij hel- 
der denken;vook niet helder „ en--daarbij aangenaam en bevallig, 
zelfs over verhevene, diepzinnige ; afgetrokkene denkbeelden, kun- 
nen. spreken enschrijven? . … Werder „ denke, men- eerst lang 
en overdenke ‚bij herhaling, en toetze-zorgvuldig aan de regelen 
der Dialektiek sen ook, door gesprekken met Wijsgeeren en Niet- 
Wijsgeeren ‚> mien toetze; zeg-ik, aan hetgeen, de Rede door 
anderen: (die-immers toch ook, zoo wel als wij, redelijke. We- 
zens zijn) uitspreekt, datgene, wat men meent nieuw ontdekt te 
hebben. Men „doe het: met opregte leergierigheid, eer men-het 
met: voorbarigheid en overhaasting — naar ‘hedendaagsch „ge- 
bruik —/als-eehe,, alte. dikwerf, helaas! onrijpe, vrucht opdischt, 
die men naderhand niet gaarne (men vergunne of vergeve mij de 
uitdrukking) zelf weder zou moeten opeten! Âl wacht men. ook 
zoo lang niet,-äls- de diepe Denker kanr „ het »ronum:prematur 
in annum” zal hierbij toch ook wel te passe komen Racme- had 
over. zijne Athalie verscheidene. maanden gewerkt; een ander Tra: 
_gedist van zijnen tijd: sprak;hem daar over; niet zonder opgebla- 
zenheid „raân. »»Ik. maale:wel- in: ééne maand zóó ‘vele: Treurspe- 
»len „”-zeide hij )»vals gijpmaánden aam ééne besteed hebt.” » C'est 
vrai,” antwoordde raciney»mnais > c'etait-’Athalie!” «Wierden 
zulke voorbeelden „meer gevolgd, ‘de Miscatalogussen mogten dan 
misschien wat dunner uitvallen, de gehalte zou toch niet minder 
zijn: en de stelsels niet, als plotslijk: verschijnende en ras verd wij- 
nende schimmen — of, wilt ge liever? — als luchtpijlen en bran- 
dende raketten — telkens op nieuw verwarring en teleurstelling 
te weeg brengen. Nevens voorbärigheid en wankelmoedigheid, 
zou dan cok 'onmatig-verhoogd zelfgevoel, verwaande ingeno- 
menheid met eigene bespiegeling, en vermetelheid voor zedigheid 


238 / DERDE KLASSE. 


en betamelijk wantrouwen aan eigen doorzigt, bij noodzakelijk 
geachte afwijking van het tot nog toe gangbare , plaats maken, 
zonder daarom der ware vordering „ die iets blijvends levert, in 
den weg te staan. — Eindelijk, de Philosophia vitae verkreeg 
dan weder den gewenschten en verdienden. voorrang boven de 
Philosophia” scholae 4. Scholastiek. en: Sophistisch spinrach zou 
weggevaagd, de gewijde grond des ‘Tempels, die der Wijsgeerte 
is" toegewijd, “gereinigd ‘worden. Van uit de Supralunarische 
gewesten ‚ waarin de luchtkasteelen der ijdele, -muttelooze “en 
vruchtelooze bespiegelingen zweven of drijven, als-door een’ nieu- 
wen SOKRATES op de aarde, in de huizen ; de maatschappij „de 
scholen teruggebragt, zoude de Wijsgeerte ‘weder prat kunnen 
zijn op voortbrengsels, soortgelijk aan’ die, “welke wij. uit-de 
handen der nursnorr's of nemsTEREUIZEN, uit de scholen-der van 
DE WYNPERSSEN, CRASSEN en PESTELS, voorheen gewoon, waren te 
ontvangen. Noch a priori oud=Schellingiaansch demonstreren der 
Franssubstantiatie ‚ zooals vroeger, — noch dito Hegeliaansch , 
of nieuw-Schellingiaansch demonstreren der Wezenstriniteit ; ge- 
lijk hedendaags; — maar eenvoudig opvatten, onderscheiden ont- 
wikkelen en onwrikbaar staven van hetgeen»’s menschen Geest 
verhoogen, veredelen, gelukkig maken, in één. woord aan zijne 
hooge bestemming om: »Gods beeld” op aarde te dragen; kan doen 
beantwoorden ;— dit zou de niet logenachtige leuze der Wijsgeerte 
zijn. Nu zou het: haar dan ook „onder. ons „Nederlanders „zoo 
weinig als elders, aan eene talrijke-schare van: begunstigers , en 
Meecénaten, uit hoogachting en. belangstelling , ontbreken. Straks 
verblijdde men zich dan weder inden: toenemenden voorraad van 
echte leerlingen. —. toekomende -Leeraren — der Wijsheid. „En 
op ige bleek van nieuws eN wat, van: Ue de 
Poëzie A or eslaslog.e Wbs sswe assor 
‚Sint Hreiinlisaies: non dêrunt , Flacce ,- Marones!, 


"5 Mai 1845. atie 0 


K Ongemeen. wijs en n deerrijk is, wat de beroemde 3, 6. v‚ wessexenne geschre. 
ven heeft over Die falsche Wissenschaft, in ihr Verhüältniss zum t Leben, Stuitg. 1844. 
Mogen zijne opmerkingén ‘regt behartigd worden! 


lr 


BOEKERIJ DES INSTITUUTS. 


Dezelfde aanleiding, welke den toenmaligen Algemeenen Se- 
eretaris vanhet -Instituut- bewogen ‘had, bij de Fransche Rege- 
ring pogingen ‘aân te wenden tot-het bekomen, voor onze Boe- 
kerijs. van: een Exemplaar der Geschiedkundige. Werken tot dat 
Rijk -betrekkelijk,” en waarvan. «de- gunstigevuitslag in dit zelfde 
Deel van dit Tijdschrift, bl. 69 volgg: is-vermeld , diende den- 
zelven; om ook van de Belgische Regering afdrukken te verkrijgen 
van hetgeen” door oriderscheidene Commissiën harentwege inge- 
steld, in openbaren druk was uitgegeven. Ook-daar-werden die 
pogingen met hetzelfde gelukkige gevolg als in Frankrijk beloond. 

Vroeger had het Instituut reeds van. de Centrale Commissie tot 
de Statistiek een: afdruk - ontvangen vande: twee eerste Deelen 
der Annales. des travaux publics; thans werd-dit geschenk op 
eene belangrijke “wijze vermeerderd, door: eene uitgebreide toe- 
zending: van- versthûllendze den die wel eene korte beschou 
wing verdienen. 

Compte de Palisa an dela Justice Civile en Belgie; 

pendant 1832—1839. Brux. 1840, 2 Tom. 40, 

Compte de l'administration de la Justice Criminele en Belgi- 

que, pendarit'18311839.-Brux: 1835-1843, 3 Tom.”4°, 

Het eerste dezer Werken bevat in uitvoerige tafels-het overzigt 
der burgerlijke Regtszaken- bij de verschillende. Vredegeregten , 
Arrondissementsregtbanken;-Regtbanken van Eersten Aanleg en 
van Koophandel, als ook bij de Hoven van. Appel en het. Hof 
van Cassatie, terwijl het tweede in soortgelijke Tabellen, in al het- 


240 BOEKERIJ DES INSTITUUTS. 


geen bij de Criminele Regtbanken is voorgevallen, eene belang- 
rijke beschouwing aanbiedt over het aantal en de soort der mis- 
drijven, de daarop toegepaste straffen, enz. 

Rapport de la Commission chargte par le Ministre de la Jus- 

tice de proposer un plan pour amelioration de la condi- 
tion des aliënés en Belgique ‚Brux. 1842, 40, 

Eene Commissie van tien Leden, door den Minister van Jus- 
titie uitgenoodigd tot het voorstellen van een ontwerp, ter verbe- 
tering zoo wel van den toestand der Krankzinnigen zelve, als 
van de daartoe bestaande inrigtingen, bragt haar Verslag des- 
wege den 15°“ October 1841 uit. België telde over zijne be- 
volking van 4,165,953 zielen, in’ 1835, een aantal-vàn-5105 
krankzinnigen, en derhalve 1,22-over 1000 inwoners, Breed- 
voerig handelt de-Commissie — aan wier hoofd-de-Heer 5. cuis- 
LAIN ‘stond , de bekende Schrijver van het: traité sur Z'aliénation 
mentale et Uhospice des aliénés door -de- Provinciale--Genees - 
kundige Commissie in- Noord-Holland: bekroond; overval het- 
geen met deze aangelegenheid in betrekking staat. / Zij: laat intus- 
schen niet -nate erkennen, dat pmen ne andere, a eh in dezen 
ten achteren: was. fruserds caai | 

„Bulletin dela. Commission Central ee pta Brux. 1843, 

„Tom. 1 Brux.- 1844, Tom: HI, -1èr® partie, 49 veroor 
be hem, “die zich metde Statistiek van dat» Rijk meer he 
kend -wil-maken „zis /deze arbeid zeer belangrijk: Hij is-zamen- 
gesteld. en «opgemaakt uit Verslagen „door de acht-Provinciale 
Commissiën vingediend, en. geeft veen geleidelijk -overzigtvan- de 
bevolking omtrent de Gevangenissen , Gestichten. van Weldadig- 
heid, den EN en de permen „Mijnen 

en dergelijken. Ee EBT MANNS 

—Population; Relevé vidi, 1831-1840. Brux. 1842,.4°, 

„Mouvement de Fetdk civil ee 1841-1843 Bruxe Re: 

ero Tome 4 > ius ett Jevod noo assob es k 

pent „eerste Welke goorn vier’ sDièdleas neren over. ie hennen 
ven-vtiental:jaren!, den staat-der- ‘bevolking vanvrieder--derSte- 
den, Dorpersen ‘Gehuchten. in: België, eene opgaaf! der plaats 
gehad hebbende ‘geboorten , “sterfgevallen, huwelijken «en echt- 


BOEKERIJ DES INSTITUUTS. , 241 


scheidingen gedurende dat tijdvak; de drie laatste Deelen loo- 
pen slechts over een drietal jaren; zij houden, echter op eene 
veel ruimere schaal en met de meest mogelijke uitvoerigheid , 
dezelfde als, ook. nog andere onderwerpen in, welke met at 
Statistiek in naauw verband staan. 

„Statistique- de la Belgique. Mines, usines vaanwiskpual ' 
machines à vapeur. Brux. 1842. 4°. 

Dit Verslag werd door den Minister voor de Openbare Wer- 
ken aan den Koning ingediend. Het bestaat, behalve uit een 
beredeneerd overzigt, grootstendeels. uit tafels, waarin vele bij- 
zonderheden vermeld worden, zoo omtrent de Mijnen daar aan- 
wezig, als ten aanzien van de Stoomwerktuigen, welke er be- 
drijvig zijn. 

Reglement de Police sur les mines, minières carrières, usines 

„sminéralogiques, Brux. 1841. 40, 

Arrêtés et Instructions sur les-machines à vapeur. Brux. 
1844. 8°, 

Is het Reglement van aijn wegens de Mijnen van een meer 
plaatselijk belang voor België, de Wetgeving nopens de Stoom- 
werktuigen kan van-meer algemeen nut en gedeeltelijke toepas- 
sing worden voor andere Rijken, waar zoodanige Wetgeving 
alsnog ontbreekt. De onderscheidene Koninklijke besluiten, uit- 
gevaardigd met betrekking tot dit onderwerp, zijn in dit stuk 
opgenomen. 

Travaurx publics en Belgique. Chemins de fer et routes or- 
dinaires. 1830—1339. Rapport: présenté aux Chambres 
législatives. 1839. Brux. 1840. 8°. 

Chemin de Fer, Rapports présentés auz Chambres législatives, 
1841, 1842 et 1843. Brux. 1841—1043, 3 Tom. 4°. 

- Opvolgend werden deze- Verslagen door den Minister voor de 
Openbare Werken aan de Wetgevende Kamers ingediend. De 
kosten van exploitatie der ijzeren wegen, sedert 1830—1842 
ondernomen, die van: den aankoop der werktuigen, van de wa- 
gens, het personeel. en. andere; de opgaven van het onderschei- 
den vervoer, de opbrengsten dit alles wordt in vele tafels ver- 
duidelijkt. d | | 

16 


242 BOEKERIJ DES INSTITUUTS. 


__La Meuse. Etudes faites par: ordre du Gouwernement Belge. 
Rapport 18391842. Brux, 18401848. 4 Tom. 

De Heer eunrery, Ingenieur der Tweede: Klasse, geeft in 
vijf verslagen aan laatstgenoemden Minister zijn oordeel over 
dit onderwerp te kennen. Hijvlevert eene geschiedkundige: be- 
schrijving van de Maas, behandelt de Reglementen: vroeger en | 
later in werking, de tollen, die er geheven “werden, en geeft 
voorts nog een overzigt der Scheepvaart, alles-gestaafd met de 
oorspronkelijke stukken, die tot-dit onderwerp-behooren: — | 

Des wvoies ae er en’ me 09 N doeh M. Rs Brux. 

1842. 49, 

De Schrijver van dit veelzins- belangrijk oe heef zich met 
de vervaardiging van hetzelve bijzonder ten doel gesteld-de ver- 
betering en uitbreiding der Scheepvaart, met opzigt tot België. 
Hij is daarbij vooral getreden, ma de-Hydrographische- gesteld 
heid van dat Rijk te hebben aangewezen; in een breedvoerig 
historisch overzigt en wijst ten slotte op de voordeelên; ‘welke 
het aanleggen van nieuwe kanalen zouden ten -gevolge hebben. 

Notice sur Peétablissemeni, en. Belgique ‚de Caisses de pré- 

voyance en faveur ‘des ouwriers mineurs, Brux. 1843, 8°,- 

Rapport sur les Caisses-de mente en gegen des auvrijers 

mineurs. Brux. 1842, 4°, pres ikssrdaan 

Instruction sur-le secours «à donner aùx mineurs et aux ou- 

vriers des établissements ARTE en cas d'accidents. 
_Brux. 1843. 8°. 

Deze drie Stukken staan “tot alkanade in wrede Het madre 
verdient eenige nadere" vermelding. In.dat: Verslag van den 
Minister voor de Openbare Werken aan. den. Koning, gaat hij 
na, wat in’ Duitschland; in ‘Groot-Brittârije, in: Frankrijk, als 
ook im België zelve, omtrent zoodanige middelen van voorziehing 
plaats vindt. Hij staaft „onder anderen, -door-twee tafels ,-dat 
in een tijdvak van 20 jaar (1821—1840), door plaats gehad-heb- 
bende ongevallen, in de Provinciën Henegouwen ; Namen, Luxem- 
burg en: Luik niet minder dan 2141: mijnwerkers: het leven 
hebben verloren en bijna 1800 zijn gekwetst geraakt; inderdaad 
redenen genoeg, om op verbetering van het toekomstig lot der- _ 


BOEKERIJ DES INSTITUUTS. 243 


genén, die in zulk eenen arbeid het dagelijksch bestaan vinden, 
als ook van hunne betrekkingen, ernstig bedacht te zijn, 

Dune loi sur les pensions des fonctionnaires, de leurs veu- 

ves et de leurs orphelins; par A« visscnens. Brux. 1844, 80. 

„Dit Werkje staat almede in zekere verhouding tot de voor- 
gaande. Het behandelt de pensioenen aan Ambtenaren, hunnen 
weduwen en kinderen toe te leggen. Deszelfs Schrijver houdt 
vast aan het beginsel der Fransche Wet van 22 Augustus 1790, 
bij welke de Staat zich de verpligting oplegde tot soortgelijke 
belooning; een beginsel, naar meening van den Heer visscners, 
dat nooit uit het oog is verloren geworden, schoon de Wet 
zelve verschillende wijzigingen onderging. Ook die van den Sou- 
vereinen Vorst der Nederlanden, van 14 September 1814, ging 
daar van uit en is tot heden toe de grondslag gebleven der 
Belgische verordeningen op de pensioenen. 

De Pexploitation et du traitement des substances minerales en 

Belgique, Brux. 1843. 8°. 

De voortbrengselen der Mijnen worden hier inzonderheid be- 
handeld en de voordeelen aangewezen, welke het Rijk, onder eene 
goede zorg, daarvan zoude kunnen trekken. 

Rapport sur les Ardoises. Brux. 1844. B°, 

_Dit Stuk is het Rapport eener. Commissie, door den Minister 
voor de Publieke Werken en dien van Oorlog ingesteld tot een 
onderzoek van den Inlandschen Leisteen. De slotsom van het- 
zelve is, dat België in zijn eigen omvang daarvan eene aanzienlijke 
hoeveelheid kan opleveren, en alzoo geenszins aan andere Rijken 
behoeft gerekend te worden ondergeschikt of schatbaar te zijn; 
dat de deugdzaamheid van dit voortbrengsel van zijnen grond 
met dat van anderen kan wedijveren; dat, in afwachting van 
proefondervindelijke deugdzaamheid van den Belgischen Leisteen 
voor duurzame gedenkteekenen, eenige opgenoemde soorten zouden 
behooren gebezigd te worden, en, eindelijk, dat de Regering, 
ten einde de nationale vlijt bevorderlijk te zijn, dezen tak, naar 
haar vermogen, moet ondersteunen. 

Ganzz, ezposé succinct des connaissanses positives actuelles 

sur les qualités, le- choix et la convenance réciprogue des 
16* 


244 ee BOEKERIJ DES INSTITUUTS. 


matériaux propres à la“fabrication des mortiers, suivi de 
considerations sur la recherche de calcaires à ciments et 
chaux hydrauliques, Brux. 1844, 8°, 

Het is bekend van hoeveel invloed het gebruik van deugdzame 
mortel (kalk) en tras (cement) op de duurzaamheid van het met- 
selwerk is. De Heer carez behandelt zijn onderwerp vrij breed- 
voerig, en heeft regt zijn arbeid eene betrekkelijke waarde te 
zien toewijzen. 

Tot zoo verre gaan de ingezonden geschenken, die meesten- 
deels tot het Koningrijk België alleenlijk van toepassing zijn. 
Anders is het met die over de Taal- en Letterkunde, of ook 
met de Geschiedenis. Deze, toch, staan, althans voor zoo veel 
de vroege tijden aangaat, in verband met die van het tegen- 
woordige Rijk der Nederlanden. pad 

Als zoodanig worden vermeld: 

Inventaire des archives de la Belgique; publies sous la direc- 

tion de u. cacnarp. Brux. 1837, 4°. | 

De opgave, welke onder dezen titel voorkomt, loopt over een 
getal van 1776 Banden, die een tijdvak van 10 eeuwen omvat- 
ten (802—1797). Vooraf gaat eene geschiedenis der onderschei- 
dene Rekenkamers in België, van hare oprigting af, verder toe- 
gelicht en gestaafd met de daaraan verwante stukken. Intus- 
schen is dit nog slechts een eerste stuk van de vrucht der na- 
sporingen omtrent dezen veelomvattenden arbeid aan den Heer 
Archivarius eacaarp opgedragen. Naar dit gedeelte te oordeelen 
bezit België een schat van Stukken, die tot zijne geschiedenis, 
deels ook tot de onze, bij uitnemendheid kan worden dienstbaar 
gemaakt; de Archieven van het Rijk alleen zijn in ongeveer 
honderd Verzamelingen verspreid, en die der Steden bedragen 
veelligt geen kleiner aantal. 

Inventaire analytique des Chartes des Comtes de Flandre, 

Gand. 1843 et 1844. 1 et 2 cahier. 4°. 

Deze Verzameling werd eertijds bewaard op het Kasteel Ru- 
pelmonde. De Charters, welke ons hier kennelijk worden, dag- 
teekenen van omstreeks 1086—1328 en zijn 1457 in getal. Van 


BOEKERIJ DES INSTITUUTS. 245 


ieder derzelve wordt de hoofdzakelijke inhoud opgegeven. Reeds 
in 1839 was de aandacht gevestigd op deze Archieven bij 
een berigt in den Messager des Sciences et des Arts; twee jaren 
later deed eene afzonderlijk uitgegeven brochure ze meer uitge- 
breid kennen. 

Rapport sur différentes séries de Blenribeneda concernant Ùhis- 
toire de la Belgique, conservées dans les archives de lan- 
cienne Chambre des Comptes de Flandre, à Lille; par ca- 
cuaRD. Brux. 1841. 68°. | 

Ook dit Verslag isin verscheiden opzigten belangrijk. Een ge- 
deelte van hetzelve doet de Charters, verdragen enz. kennen, ter- 
wijl een ander gedeelte is toegewijd aan de Rekeningen. Het 
tijdvak omvat de jaren 1237 —1640. 

Rapport sur les Documents. concernant Phistoire de la Belgi- 
que qui ezistent dans les dépots littéraires de Lyon et de 
Paris. Brux. 1843. 1ère partie (Archives de Dijon) 8°. N 

De Heer cacnarp geeft ons in dit Stuk den uitslag van zijn 
onderzoek te Dijon en te Parijs, alwaar zeer vele Stukken tot de 
Geschiedenis van België (1367—1690) gevonden worden. - Van 
alle vindt men den beknopten inhoud opgegeven; enkele brieven 
worden door hem in hun geheel medegedeeld. 

Bibliotheca Hulthemiana, ou Catalogue mêthodique de ia cal- 

lection des Livres de cu. VAN nuurueM. Gand 1836—1837. 
6 Tom. 89. 

Catalogue des accroissements de la Bibliothèque Royale en li- 
pres imprimés, cartes, estampes et en manuscrits, 1838-1 643. 
Brux. 1843 et 1844, 5 parties. 8°. 

Eene beredeneerde lijst van den rijken boekenschat, door van 
HULTHEM nagelaten, is zeker voor de Letterkundige Geschiedenis 
belangrijk. Teregt verdiende de vereeniging van zoo veel goeds 
en zoo veel zeldzaams, door een Bibliograaf en Bibliomaan als 
VAN HULTHEM was, de openbare uitgaaf van dezen Catalogus. Zij 
strekt dan ook tot eene handleiding, welker nut verhoogd wordt 
door de omstandigheid, dat ’smans Bibliotheek in haar geheel 
gebleven en voor rekening der Belgische Regering is aangekocht 
geworden. 


246 BOEKERIJ DES INSTITUUTS. 


De titel van laatstgenoemd werk legt zijn inhoud genoegzaam 
bloot; zoodat het overbodig is,-daarvan- verder te spreken.» 


Kennel 


Gelijk in Frankrijk, is ook in België eene Commissie tot de 
Geschiedenis werkzaam, om belangrijke onuitgegevene Hand- 
schriften en Kronijken, onder deze afdeeling vallende, door 
den druk meer algemeen bekend te maken. | 

De eerste vrucht harer bemoeijingen was de - 

Rijmkronijk van san vAN neerv, betreffende den slag van mw oe- 

ringen; door s.r. wirrems. Brussel 1830, 40, 

Het is bekend, gelijk de Heer wirrems mede heeft aangemerkt, 
dat: aan het opentlijk uitgeven dezer Kronijk zich min aange- 
name herinneringen verbinden: immers had u. van wrn, bereids 
eene halve eeuw ‘te voren, haar-aan de geleerde wereld. toege- 
zegd; doch de vervulling bleef achterwege. Wij zijn daarom 
den bewerker van dit Stuk, dat ook met onze taal en geschie- 
_ denis naauw vereenigd is, dank schuldig, dat hij die Kronijk 
het eerst tot een voorwerp zijner zorgen maakte, Na eene In- 
leiding vangt de Heer wivems aan met een getrouw geschied 
kundig overzigt van de bestaande Handschriften derzelve, en 
van de vertalingen of navolgingen. Hij somt daarna de Wer- 
ken op, waarin melding voorkomt van den slag van. Woeringen, 
weidt uit over de oorzaken en gevolgen van dien, over de wijze 
van oorlogvoeren in die tijden, enz. enz. In 8948 verzen is die 
gebeurtenis berijmd. Bijlagen en een Codex voegen er eene groo- 
tere waarde aan toe, terwijl gemakkelijke Registers van- opge- 
helderde namen van plaatsen, personen en uitdrukkingen het 
werk besluiten. 

Chronique rime de PHILIPPE MOUSKES; par DE REIFFENBERG. 

Brux. 1836—1839. 2 Tom. 4°. 

Niet minder uitvoerig dan de voorgaande van JAN VAN HEELU, 
is ook deze van primiere MOUskES, door den Baron DE REIFFENBERG 
bewerkt. Ieder der beide Deelen bevat eene zeer breedvoerige 
Inleiding, die over alles, wat met het onderwerp in eenig ver- 
band staat of daarmede is overeen te brengen, geleerde aanwij- 


BOEKERIJ DES INSTITUUTS. 247 


zingen inhoudt. De Kronijkzelveris in 81286-verzen bevat, die 
op «vele» plaatsen’ taalven “geschiedkundig>worden- toegelicht en - 
opgehelderd, van welke de registers het anders EN van 
eem vonderzoeksin-dezen-geheel-wegnémén: vvo noot 

=Côrpus-Chronieorun Flandriaey edid, 5, 1 pr smeT. en: 

1837—1841. 2 Tom. 4°. bl mof -.àà8: 

Aanvankelijk’ was de taak tot ‘het in acht indie eener (ler 
dna s van” Vlaamsche :K ronijken ,  inv'de, Latijnsche. taal. op- 
gesteld, „aan:den > Höogleeraar. :-wARNKOENIG!sópgedragen. , » Zij 
bleef ‘echter-door diens: vertrek «naar Freiburg oúvervuld, tot „dat 
de Heer ‘pe-sutr den Hoogleeraar-daarih opvolgde,’ Het éerste 
Deel, geheel “ingerigt naar het ontworpen plan var den eerstver+ 
melde levert ‘elf. zoodanige” Stukken;het- tweede ‚waar …eene 
eenigzins ‘andere indeeling is: gevolgd „ behalveveenige toevoégin- 
genpszeven: De beide Uitgevers hebben: op: vele- plaatsen ‘húnne 
meer of min breedvoerige aanteekeningen-medegedeeld. en zijn 
het raadplegen van een en ander door goede registers te gemoet 
gekomen. 

De. Brabantsche Ye eesten ‘of “Rijmkronijk wan: Braband ‚door 

JANSDE “KLERK van Antwerpen; door andad vikraensi brussel 

„41839. © Deelen)-4d, suurtisenl sor robot lev aol oocinme 

De eigenlijke arbeid vancgan pe xrenw bestaatsuit zes Boeken. N 
die gezamentlijk 28298 verzen uitmaken. » Met-even-dezelfde zorg 
en naauwkeurigheid als“dier vanden Slag wan Woeringen;-en op 
dezelfde-wijze, is ook daan hai wan Braband. „door den Her 
wirems-bearbeid, #5 41: rauser „zi atd, erdosle baskebsY 

Jomannis pr LOS, chronicon rerum gestarum ab anno 1455 ad 

annum 1514; accedunt HENRICL DE MERICA el THEODORICI PAULI 
historiae de eladibus Leodiensium, ann. 1465 —1467. edid. 
P. F‚ X. DE RAM. Brux. 1844. 4°. 

Belast met de uitgave der Kronijk van EDMUND VAN DINTER, 
vond de Heer pr ram bij zijne nasporingen naar Stukken, welke 
met die uitgaaf zouden kunnen worden in verband gebragt, de in 
het Latijn geschreven Kronijken van san prrcks (bijgenaamd 
LOS) van HENDRIK DE MERICA Of VAN DER HEYDEN En van THEODORI- 
_ cus paurt. Hij schatte ze waardig, om in een afzonderlijk Deel 


248 BOEKERIJ DES INSTITUUTS. 


verbonden te worden, en voegde er eenige analecta bij, mede, 
gelijk de opgenoemde charters, «over het Land van Luuik-han- 
delende. 

Monuments pour servir à histoire dai Provinces de Mn 
de Hainaut et de Luxembourg; wdd DE REIFFENBERG. Brux. 
1844. Tom. I. 4°. EN 

Het laatste door de Gommissie tot de Geschiedenis hidden | 

groote. Werk gaat onder dezen titel uit. De Baron pe REIFFEN- 
BERG, daarmede belast , verklaart „ uit hoofde der menigvuldigheid 
van aanwezige bouwstof, voor alsnog’ niet te kunnen bepa- 
len hoe vele Deelen. de verzameling zal omvatten. Dit eerste 
houdt onderscheidene Stukken in, die tot-de Gewesten ‘Namen , 
Henegouwen en Luxemburg te betrekken zijn, en over de-jaren 
1071—1347 loopen; -… Varianten en tafels nemen ongeveer vier 
vijfden van het Deel: in, welks waarde: door vegen egels 
op tn veter wordt. 


baaldadksE LI 


De omvang van dit ons Tijdschrift gedoogt geene meer breede 
vermelding. De beknopte inhoud van dit geschenk zal een ieder 
overtuigen, hoe veel reden het Instituut heeft hetzelve op reg- 
ten prijs te stellen. Het meent daarvan. door dit overzigt een: blijk 
te hebben aan den dag gelegd.  Mededeelingen van dezen aard 
kunnen niet anders dan dienstbaar wezen, om tot volmaking en 
uitbreiding van Wetenschappen, Letteren en Kunsten, wier 
Vaderland slechts één is, werkzaam te zijn. eu 


MERS LAG ú 


si VIJFTENDE OPENBARE VERGADERING 


GEERSTE, KLASSE 


‚VAN BET, 


KONINKLIJK NEDERLANDSCHE INSTITUUT 
j £ vAn pe Eden 
„WETENSCHAPPEN, erm. EN SCHOONE. dein js 
aen Gems gehouden den 27*ten Maart, 1845: 0771 


sj 4% PEP 


0 ae OR An : A TO io £1 { : 08 ‘sherk: 5) d 

«qu rabtroe dam A0 ven ed DP emsbe ed 
Aorfoeod: aobsien Aoro wg Tans go nosshren 

a mine metier, ZEER cncaaDe TOEHOORDERS! >: 

bee E 719 … aile 7 zye Î 3131 nd EW 4 


Ì De villi ie wenen in: pais Osbert 7 beid 
van eerie‘der Klassen van het Instituut, is steeds voor eene moei- 
jelijke ‘taak gehouden; en hebben: de:-welsprekendste beoefenaars 
van Letteren ‚Geschiedenis of Schoone Kunsten zich: dit nimmer 
ontveinsd, de vervulling van-dezen pligt heeft inzonderheid voor 
de Leden» der-Zerste ‘Klasse hare eigenaardige bezwaren. Zoo 
gemakkelijk. tochhet “voor deze /laatstew is in hunne: bijzondere 
Wergaderingen’ te spreken, en-hunue:niewwe berekeningen, proe= 
ven ‚… waarnemingen en. gevolgtrekkingen in de taal der Natuur- 
kundige Wetenschappen aan «hunne: medebeoefenaren.… mede te 
deelen ; „zoo moeijelijk is het hun. daarentegen als Sprekers op te 
treden inde têgenwoordigheid van Geleerden, die andere takken 
van menschelijke kennis beoefenen, en tot wier dagelijksche be- 
17 


250 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


zigheden Natuurkundige nasporingen niet behooren. Hetgeen in 
onze bijzondere Vergaderingen als natuurlijk te huis behoort, en 
hetgeen daarvan een bepaald kenmerk moet uitmaken, zou te 
dezer gelegenheid onvoegzaam zijn; en daar een streng wiskun- 
dig betoog, of de behandeling van een ingewikkeld natuurkundig 
geschilpunt, of eene mededeeling der uitkomsten eener scheikun- 
dige ontleding, of van een ontleedkundig onderzoek van eenige 
plant of dier, hoe voortreffelijk op zich zelve, thans ongepast en 
zelfs onwelvoegelijk zijn zoude, zoo moet in eene bijeenkomst 
gelijk deze eene meer algemeene beschouwing gekozen worden. 
De zamenstelling toch dezer Vergadering mag niet uit het oog 
worden verloren, en wij behooren in de keuze van het onder- 
werp steeds aan de verscheidenheid der Toehoorders, die aan 
haar door hunne tegenwoordigheid luister gelieven bij te zetten, 
gedachtig te zijn. — Doch er wordt hier niet alleen een welgeko- 
zen onderwerp; maar niet minder eene juiste en gepaste behan- 
deling gevorderd; en als wij ons in stille afzondering voor de 
opgedragene taak voorbereiden, dan komen uwe verschillende 
bekwaamheden en eischen ons voor den geest; en wij gevoelen 
het reeds dan, dat sommigen. op den aard van het onderwerp, 
anderen op taal en stijl, anderen op de meer of minder beschaafde 
voordragt, en anderen op het nut en de bruikbaarheid van het 
voorgedragene zullen acht geven. Om alle deze redenen, die ik 
nog met andere zou kunnen vermeerderen, gevoelt Gij, M. H. 
dat het voor ons geene gemakkelijke taak is het woofd tot, U te 
voeren; en wij zouden haar welligt niet aanvaarden, indien bij 
onze schatting van Uw oordeel’ zich, niet tevens de ervaring van 
Uwe welwillendheid en’ toegenegénheid voegde, 

„Doch behalve Uw verschoonend oordeel iser nog eene aidede 
reden, die ons ‘tot de“ vervulling van dezen pligt «aanmoe- 
-digt. De belangen van het Vaderland zijn U dierbaar, en. Uwe 
onderscheidene «werkzaamheden - bedoelen en” bevorderen. zijnen 
bloeis en--deze zelfde liefde. voor Uwen geboortegrond. ishet, 
die Uwe achting “voorde Natuurkundige Wetenschappen” ver- 
hoogt, ven -die Uwe begeerte. ont over haar «te-hooren spreken’, 
vermeerdert. Het kon U niet ontgaan , dat met hare beoefening , 


Redevoering. 251 


met haren bloei en toepassing het welzijn van Nederland op het 
allernaauwste is verbonden; dat zij haar verhelderend licht over 
vele anderen verspreiden, en dat de onschatbare voortgangen 
der Nijverheid, in alle hare onderscheidene afdeelingen en groote 
gevolgen voor de Maatschappij, de onvergankelijke zegeteeke- 
nen zijn der Wetenschappen. Deze gedachte, dat Gij aan haar, 
om haren voortreffelijken aard, innerlijke waardij en volkomene 
onmisbaarheid voor elke beschaafde natie, die achting toedraagt , 
welke zij verdienen, maakt het ons gemakkelijker tot U te spreken. 

En inderdaad M. H.! deze Uwe belangstelling in den voort- 
gang der Wetenschappen , die zoo gunstig afsteekt bij de onkunde 
en veronachtzaming, waar wij die het minst zouden verwach 
ten, steunt op eenen vasten en onomstootelijken grond ; want, het- 
zij wij met onze gedachten de vorderingen der Schoone Kunsten, 
hetzij de uitgebreide werkzaamheden van den handel, of de ver- 
beterde inrigting en telkens nieuwe uitbreiding van het Europi- 
sche fabrijkstelsel gadeslaan, overal treffen wij haren onmiskenbaren 
invloed aan. En wanneer wij in de vrije natuur, op hetgeen op 
het veld en akkers zich vertoont, acht geven, en over de geze- 
gende en groote gevolgen voor het Vaderland met opgeklaarde 
kennis nadenken, dan gevoelen wij het terstond, dat de Natuur- 
kundige Wetenschappen ook hier hare regten hebben, en dat 
hare stralen over de duistere maar heerlijke werkzaamheden der 
Natuur,een mieuw en helder licht verspreiden. — Van deze laat- 
ste waarheid wenschte ik U te overtuigen, door te spreken over 
de noodzakelijkheid van de beoefening der Natuurkundige We- 
tenschappen voor den Landbouw in Nederland, Verleent mij 
daartoe Uwe welwillende en verschoonende aandacht. 

De geschiedenis van den Landbouw is op eene merkwaardige 
wijze met die van het menschelijk geslacht verbonden, en wij 
zien hem reeds in overoude tijden met de beschaving bijkans ge- 
lijken tred houden; beiden. gaan hand aan hand. Hij stond bij 
den verstandige van de vroegste tijden af in buitengemeene ach- 
ting, en hij was van het bestaan en den bloei der Oostersche en 
Westersche volken onafscheidbaar. Onder den verschillendsten 
regeringsvorm, eenen verschillenden hemel en op-eenen niet min- 

17 * 


252 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


der verscheiden grond, vinden zij zich gelukkig in hunnen veld- 
arbeid. Hunne hoogtijden en feesten zijn aan zaai- en oogsttijd 
ontleend of daarmede naauw verbonden, en hunne taal en beeld- 
spraak dragen de onmiskenbare teekenen van uit hun land-be- 
drijf ontleend te zijn. Vermaarde oorlogshelden «en schrandere 
Staatsmannen leiden dikwerf hunne wapenrusting: of de grootsche 
teekenen hunner waardigheid af, om die door de eenvoudigere 
kleeding en werktuigen van den Landbouw te laten vervangen, 
en zij achtten nu hun leven; volgens eigen getuigenis, gelukki- 
ger en grooter, dan na eene schitterende Overwinning op het 
slagveld, ‘of in de pleitzaal of op het gestoelte dereere. 

Men zou aan de volkeren der oudheid te kort doen, talien 
men meende, dat zij, alleen uit het besef van dringende behoefte, 
en om zich het levensonderhoud te verzekeren, den Landbouw 
zoo hoogelijk vereerden. “Het is veeleer , alsvof zij het de nakome- 
lingschap wilden doen opmerken , dat «zij ook ‘in dezen door hoo- 
gere beginselen werden ‘geleid. Zij gevoelden het, dat hij met 
de Natuur, met hare geheimen en hare onbeschrijfelijke uitwerk= 
selen: in een onmiddelijk verband stond. Wat hemel of aarde, 
wat water, licht of warmte den mensch te beschouwen geeft, 
zij vonden het met de ‘bebouwing van akkers en beweiding van 
velden naauw vereenigd; het planten- en dierenleven, zijne ont= 
wikkeling en voortgang, en wat daartoe: gevorderd en daardoor 
gewrocht wordt, zagen zij daarmede in een naauw verband. Zij 
vonden daarin eene natuurbeschouwing , “zoo geschikt, om het 
verstand te scherpen, ‘het. betamelijk zinsgenot te vermeerderen 
en het hart te veredelen. Zij zagen daarin de-aankweekster- van 
onaf hankelijkheid, en hunne Wijsgeeren wilden hem ook uit dit 
gezigtspunt hebben aangeprezen. Om het stoffelijk en zedelijk 
goed daarin besloten, zien: wij den Landbouw geëerd en -aange- 
moedigd; wijze Vorsten bevelen hem hunnen onderdanen aan; 
Redenaars en Dichters kiezen hem als om strijd tot een ‘onder- 
werp, om door zijne vermelding het volk zijne’ belangen te doen 
inzien, om de harten te treffen, en edele gewaarwordingen op te 
wekken. Waar wij het niet zouden verwachten, bezigen zij 
hem om den gloed hunner dichtregelen; of de kracht hunner 


Redevoering. p 253 


redenering te versterken, en het komt ons voor, als of zij dan 
het toppunt hunner welsprekendheid hebben bereikt. Die thans 
eene waardige lofrede op den Landbouw zou willen schrijven, 
hij zou vooraf bij de ouden moeten ter schole gaan (Ll). 

Deze zelfde waardering en beoefening van den Landbouw vin- 
den wij in volgende tijden weder, en wij zien hem alleen in het 
begin der. middeleeuwen, toen: door regeringloosheid en. bar- 
baarschheid alle overige Kunsten en Wetenschappen vervielen, 
verwaarloosd. Opmerkelijk is het evenwel, hoe zijne onmisbaar- 
heid weldra weder werd erkend, en welke kraclitige pogingen 
in Jtalië, Frankrijk, inzonderheid in Brittannië en in Duitsch- 
land werden in het werk gesteld, om hem te bevorderen en uit 
te breiden, en hoe zelfs de toenmalige wetgeving naar zijne be- 
längen werd ingerigt. In de voornaamste gedeelten. van Europa, 
in het midden der XVI! Eeuw, zien wij als op hetzelfde tijd- 
stip, mannen” opstaan, die door hunne geschriften «de beoefening 
van den Landbouw trachtten voor te lichten, en- van dezen tijd 
dagteekent zich eene betere behandeling (2). Opmerkelijk is het, 
hoe op zijne uitbreiding en rigting. niet alleen het klimaat, de 
aard van den grond, de lagere of hoogere ligging der velden, 
maar ook de Staatkunde, de Godsdienst, het beleid: der Vorsten 
en het volkskarakter invloed hebben geoefend, en hoe hij met 
de verlichting en geheele ontwikkeling der- natiën- gelijken tred 
houdt; zoodat wij hem dikwerf op arme en onvruchtbare gron- 
den meer, dan op betere en met natuurlijke vruchtbaarheid be- 
deelde, zien bloeijen (3). 

Was het te verwonderen, M. H.! dat in de Nederlanden, 
alwaar zich reeds vroeg de uitgebreidste handel gevestigd had, 
alwaar vroeger de eerste en voornaamste fabrijken van Europa 
bloeiden , de Landbouw met de kracht, onze voorvaderen eigen, 
werd. beoefend en. uitgebreid? «Ook daarin overtrof gedurende 
vele eeuwen de Nederlandsche de overige natiën. Bemerken wij 
dit terstond, zoodra wij hare geschiedenis met die van andere 
volken vergelijken; ook de kundige vreemdeling erkende dit meer- 
malen en erkent dit nog ; en het streelt ons, wanneer wij in de 
geschriften van vreemden vinden opgeteekend, dat de akker en 


254 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


tuinbouw van ons Vaderland het overige Europa ten voorbeeld 
heeft verstrekt. De bearbeiding der gronden, de inrigting der 
gebouwen op het land, de akker-werktuigen zijn van hier bij 
onze naburen overgebragt, en niet zelden dragen zij nog den 
oorspronkelijken « Hollandschen naam. De kennis aan vele ge- 
wassen en hunne verbouwing zijn zij aan onze vaderen verschul- 
digd. Eenige soorten van het beste vee in Engeland, Denemar- 
ken, Zweeden, Noorwegen, Rusland, Zwitserland, Frankrijk en 
Duitschland, stammen af van het onze, en sinds eeuwen noemt 
men ze bij hunnen Nederlandschen naam. Onze Landbouwers 
werden naar elders ontboden en gelokt, zoodat onze Regering 
zich genoodzaakt zag dit te beperken. De herschepping van vele 
moerassen in vruchtbaren grond, de uitmaling en bedijking van 
poelen en meren, werd in Duitschland en een gedeelte van Frank- 
rijk door Nederlanders tot stand gebragt; en de bewoners van 
den grond in de nabijheid van groote steden, waar vroeger slib 
en water, doch thans koorn en weide gezien wordt, noemen 
nog den naam van onzen Leeeuwarer, die dat groote werk voor 
den vreemdeling verrigtte. De bebouwbaarmaking der hooge 
veenen, de behandeling van vlas en hennep, en de bewerking 
van het zuivel zijn van hier in andere streken overgebragt; en 
eenigen der fijnste vruchten, op zeer verren afstand van onze 
grenzen geteeld, dragen de namen onzer steden en dorpen. De 
Landbouw bij vreemden heeft zich in menig opzigt naar den 
onzen gewijzigd; en hoe rijker hunne geschriften zijn in geschied- 
kundige opgaven, hoe meer wij dit erkend en bevestigd zien. 
Terwijl hunne Genootschappen ter bevordering van den Land- 
bouw vroeger telkens en niet zelden nog op ons Vaderland wij- 
zen, zoo kunnen wij geene voor het akkerbedrijf merkwaardige 
streek bezoeken, of ons wordt door eigene opmerking of door 
het verhaal der bewoners Nederland herinnerd; en dikwerf heb- 
ben beroemde buitenlandsche Geleerden zich met de taak belast, 
om de kennis, op onzen grond verzameld, op hunnen bodem 
over te planten (4). 

Kunnen wij het alzoo naar waarheid getuigen, dat ons Vader- 
land ook in dit zoo belangrijk gedeelte van menschelijke kennis 


f Redevoering. 255 


niet alleen op eigene, maar ook op de belangen van onze nabu- 
ren en den algemeenen toestand van Europa eenen grooten in- 
vloed. heeft geoefend; wij mogen er thans bijvoegen, dat onze 
Landbouw in meer dan. één opzigt eene aanmerkelijke hoogte 
heeft bereikt, en dat in onzen tijd daarin gewigtige verbeterin- 
gen zijn ingevoerd. Doch, terwijl wij ons daarover verheugen, 
terwijl wij de pogingen toejuichen, die hier en daar worden in 
het werk gesteld, om. den Landbouw uit te breiden en te ver- 
beteren , en door de ontginning van woeste gronden , dorre stre- 
ken in vruchtbare beemden te herscheppen; zoo moeten wij ons 
door dien geschiedkundigen glans, en door hetgeen eenige wei- 
nigen tot stand brengen, niet laten verblinden of laten verlei- 
den, om alles daarin voor even volmaakt en onovertref baar te 
verklaren. Wij moeten geenszins meenen reeds het toppunt te 
hebben bereikt, en met minachting nederzien op de tegenwoor- 
dige ontwikkeling van den Landbouw in het buitenland, of op 
de wetenschappelijke vorderingen en toepassingen elders gemaakt. 
Indien zulk een verderfelijke geest, die de heillooze kweekster 
is, van stilstand en achteruitgang, niet overwonnen wordt, dan 
heeft men uit het schromelijk verval van vele takken van ons 
fabrijkwezen en zijne oorzaken geene wijsheid en voorzigtigheid 
weten te leeren. De vreemdeling heeft velen dezer laatsten van 
ons leeren kennen, en nu bloeijen zij elders, doch zijn bij ons 
bijna vervallen, of tot onberekenbare schade voor het geheele Va- 
derland in het niet weggezonken. De scheuten van onzen stam 
tieren en bloeijen nu elders, en terwijl de hoofdstam verk wijnt 
en verdort, zoekt het oog te vergeefs naar eene nieuwe aanplan- 
ting op den oorspronkelijken bodem (5). 

Wanneer wij M, H.! in de meeste oorden van het Vaderland 
het landbouwkundig bedrijf met dat in vorige tijden vergelijken, 
dan zullen wij bemerken, dat daarin veel, hetgeen voor groote 
verbetering vatbaar was, hetzelfde is gebleven; dat het uitste- 
kend begin geenszins door eenen gewenschten voortgang is ach- 
tervolgd, en dat de kracht der gewoonte veelal vermogender is 
dan de zucht tot verbetering. Wij zullen bespeuren, dat, wan- 
neer de grond, ten laatste van natuurlijke vruchtbaarheid be- 


256 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


roofd, weigert langer dezelfde gewassen te dragen , of ziekelijke 
vruchten voortbrengt, men dikwerf geene of gewoonlijk verkeerde 
middelen te hulp roept, om de schade, waardoor zoo velen lij- 
den, te herstellen. Er mogen hier en daar eenige betere wijzen 
van verbouwing zijn ingevoerd, die wij gaarne erkennen; over 
het algemeen is de behandeling van den grond en van de stof- 
fen, die zijne vruchtbaarheid vermeerderen, dezelfde gebleven; 
het gebruik van andere zelfstandigheden, die den wasdom der 
planten zoo zeer bevorderen, is verzuimd. -De afwisseling der 
gewassen, de ontginning van woeste gronden, de ooft-en bosch- 
boomteelt, de veredeling der rassen hebben geenszins de zoo 
noodzakelijke schreden voorwaarts gedaan. Na een-onpartijdig 
onderzoek moeten wij tot het besluit-komen, dat de Vaderland- 
sche Landbouw niet die gelukkige ontwikkeling heeft ontvangen; 
waarvoor hij vatbaar is, en dat hij niet alleen in vele opzigten 
opgehouden heeft dien in het buitenland zoo algemeen: voor te 
lichten, als hij het vroeger deed, maar dien in vele belangrijke 
gevallen niet meer op zijde streeft. 

Maar heeft het dan in de voorgaande en in deze eeuw het 
Vaderland aan mannen ontbroken, die dit opmerkten en er tegen 
waarschuwden? Hebben geene Geleerden zich deze groote be- 
langen des lands aangetrokken, en is de Landbouw daarom niet 
naar wensch vooruitgegaan, dewijl er niemand opstond, om hem 
voor te lichten en te ondersteunen? Neen, M. H.! er zijn ten 
allen tijde mannen geweest, beroemd om hunne geleerdheid en 
geëerd om hunnen ijver voor den bloei van Nederland, die deze 
gebreken en dien weinigen vooruitgang wisten te peilen, en 
hunne landgenooten op verschillende wijzen voorlichtten; die den 
moeijelijken en. ondankbaren arbeid niet ontzagen, omde vin- 
dingen en de ervaring op vreemden grond hier mede te deelen, 
en soms door eigene ondervinding op te helderen (6). In deze 
zelfde Stad zien wij in 1778, eene Maatschappij ter bevordering 
van den Landbouw opgerigt, en eene krachtige poging aanwen- 
den, om door het uitloven van zeer groote ‘belooningen dit 
voorvaderlijk bedrijf ten algemeenen nutte in bloei te doen toe- 
nemen. De beoefenaars van de verschillendste Wetenschappen 


Redevoering. 257 


onttrokken. zich-‘niet, om langs verschillende wegen dit groote 
doel te bereiken; en mogt ik mijne rede door de vermelding 
hunner namen opluisteren, Gij zoudt er de edelsten en aanzien- 
lijksten des lands onder aantreffen (7). En toen in ons Vaderland 
door. noodlottige verdeeldheden en staatkundige beroeringen- de 
meeste bronnen van algemeene welvaart geheel waren bedor- 
ven, toen was het, als of men althans deze laatste bron van 
algemeen. welzijn milder wilde doen vloeijen; en een der oudste 
Leden der Klasse verzamelde bijeen, wat eigene ervaring en die 
van anderen. geleerd had, en deelde het mede, ten einde op te 
heffen, wat als verzonken lag, en leven en werkzaamheid te 
doen ontstaan uit insluimering en onverschilligheid (8). Wij zien, 
later Verzamelingen van Landbouwkundige Werktuigen opgerigt, 
ter dienste vanhet algemeen (9); wij zien het getal van geschrif- 
ten over ons onderwerp eenigzins. toenemen (10), en onderschei- 
dene Genootschappen nemen onder hunnen arbeid ook de bevor- 
dering van den Landbouw op. Neen! het heeft onzen grond nim- 
mer ontbroken aan mannen, die in het belang van het Vader- 
land den Landbouw wilden verbeteren. 

Maar ‘hebben al die pogingen aan het doel beantwoord? db 
er een nieuw leven door opgewekt, en is de inspanning van 
vele ijverige mannen, door de bereiking van hun edel oogmerk 
beloond? Helaas! neen M. H.! Hoe naauwkeuriger men onzen 
Landbouw kent, hoe meer men zoo veel verloren arbeid, waar- 
tegen de weinige verbeteringen hier én daar niet kunnen opwe- 
gen, moet betreuren. De oorzaken dezer mislukking zijn ver- 
schillende; doch eene voorname oorzaak is te zoeken in het al- 
gemeene gebrek aan kennis van de Natuurkundige Wetenschap- 
pen. Men kent de Natuur en hare Wetten, met welke men te 
doen heeft, niet; men ziet deze voorbij; men verstaat hare wen- 
ken niet, en kan haar niet ondervragen, noch hare antwoorden 
bevatten. Men spiegelt zich onjuiste denkbeelden van hare wer- 
king voor; er heerschen daardoor in alles beginseloosheid, on- 
naauwkeurigheid en onzekerheid. Gegevene wenken en mede- 
deelingen van vorderingen buiten ons Vaderland, worden niet 
begrepen. of verkeerdelijk toegepast, dewijl men haren weten- 


258 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE, 


schappelijken grondslag niet kent. Men mist den eenigen, vas- 
ten en onbedriegelijken grondslag, dien alleen de Natuurkundige 
Wetenschappen kunnen leveren; en zoo lang dit niet wordt er- 
kend en opgeheven, zoo lang moeten de meeste pogingen ter ver- 
betering op onkunde en wanbegrip schipbreuk lijden; zoo lang 
heerschen in de meeste landbouwkundige berigten, hoe welwil- 
lend voor het overige, eene eigenaardige onbepaaldheid en on- 
zekerheid, en zijn zij daardoor onbruikbaar; zoo lang zijn de 
meeste vorderingen bij onze naburen voor Nederland nutteloos. 
Gij gevoelt het voorzeker, M. H.! dat ik hier de gronden voor 
mijn betoog niet bij de eenvoudige landlieden mag zoeken, die 
hun bedrijf oefenen, zoo als zij het van hunne voorouders ge- 
leerd hebben, en het juist zoo aan hunne kinderen willen ach- 
terlaten ; maar dat ik ze zoeken moet bij grootere landbezitters, 
die er over schrijven. Als men deze geschriften nagaat, dan 
vindt men daarin, op weinige gunstige uitzonderingen na, overal 
de duidelijkste blijken van onkunde in de Natuurkundige Weten- 
schappen, en men stuit telkens op algemeene en onbepaalde uit- 
drukkingen, waardoor de voorwerpen en stoffen, die men be- 
doelt, niet naauwkeurig zijn aangewezen; en waardoor men er 
vele andere ligchamen voor in de plaats kan stellen. De Luand- 
bouwkundige werktuigen en hunne deelen worden zoo onnaauw- 
keurig beschreven en afgebeeld, dat zij, zonder de oorspronke- 
lijke toestellen te zien, aan den lezer geen denkbeeld geven van 
het geheel, en zij er niet naar kunnen worden zamengesteld. De 
uitwerkselen daarvan zijn menigwerf zóó aangeduid, dat men 
terstond bespeurt, dat zij wel gezien, maar niet begrepen werden, 
en men kan ze daarom slechts met zwakke redenen aan anderen 
aanbevelen. De werking van licht en warmte, die der damp 
kringslucht, van het water en der stoffen daarin opgelost, 
zijn er in voorbijgezien; en zoo men haar noemt, dan blijkt het, 
dat men haar allerlei werking toedicht, die zij niet bezitten, en 
die voorbijziet, waarom de Almachtige haar geschapen heeft. De 
aard en zamenstelling der gronden zijn onbekend, en met alge- 
meene bijvoegelijke naamwoorden meent men ze te kunnen aan- 
duiden; en zoo is en blijft de wezenlijke geaardheid onzer klei- 


Redevoering. 259 


en duingronden, onzer hei- en veengronden, van de stoffen, 
waaruit zij bestaan, en hare eigenschappen en gedragingen je- 
gens lucht en water, plantaardige en dierlijke zelfstandigheden, 
ten eenemale onbekend. Hierdoor kan men noch zich zelven, 
noch anderen leeren, welke werktuigelijke, welke scheikundige 
bewerkingen elke grond vordert, zal hij bruikbare gewassen in 
voldoende hoeveelheid dragen en leveren. Wat de bebouwbaar- 
making van woeste gronden, wat moer- of veengrond, wat hei- 
of moerasgrond of nieuw polderland onder verschillende omstan- 
digheden vereischen, om hunne ongeschiktheid tot het voortbren- 
gen van die planten, die wij behoeven, te verliezen, is meer op 
eene blinde en kwalijk begrepene ondervinding, dan op redelijke 
gronden gebouwd. Handelt men over de vruchtbaarmaking van 
velden. en bouwgronden, dan blijkt het terstond, dat men het 
onderscheid, de veranderingen, ontbinding, uitwerking en ge- 
bruik der zoo verschillende plantaardige en dierlijke stoffen, hare 
meerdere of mindere geschiktheid voor deze of gene soort van 
grond, voor deze of gene soort van planten niet kent (11). Door 
eene behandeling op misvatting gegrond, wordt zoo menigwerf 
hare waarde zoo niet geheel vernietigd, althans tot groote schade 
aanmerkelijk verminderd. Vermeldt men het gebruik van andere 
stoffen, die afzonderlijk of vermengd de voorgaande soms geheel 
of gedeeltelijk kunnen vervangen, dan schenkt men haar in zijne 
verbeelding eigenschappen, die zij niet bezitten, en dan is het, 
of de planten in dieren of menschen herschapen zijn, met ge- 
waarwordingen bedeeld, en voor innerlijke zenuwachtige aan- 
doeningen vatbaar, en wier begeerte tot voedsel en waarin de 
gemakkelijkheid der spijsvertering door prikkelende middelen 
moet en kan bevorderd worden. Van daar ontstaat hare veron- 
achtzaming of haar misbruik, en van daar, dat men vooraf niet 
bepalen kan, welke zijner gronden haar behoeven, of er voor 
een tijd door bedorven worden, of welke gewassen haar vorde- 
ren, welke er door verkwijpen en wegsterven (12). Geeft men de 
redenen op, waarom men zich vóór of tegen het geheel of ge- 
deeltelijk braakliggen der gronden verklaart, dan loopt het in 
het oog, dat men de oorzaken, waarom dit op sommige klei- 


260 _ OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


gronden kan gevorderd worden, of op welke het slechts schade 
aanbrengt, niet doorziet, en dat men in de afwisseling der ge- 
wassen verouderde gewoonte en schijnbare ondervinding, en geens- 
zins onbedriegelijke grondstellingen volgt. Handelt-men over de 
graangewassen, dan blijkt het alras, dat men de teekenen der 
deugdelijkheid van het zaaikoorn, zijne soorten of verscheiden 


__ heden, zijne ziekten, juiste behandeling vóór en na de uitzaai- 


jing en wat tot de ontkieming en gelukkigen wasdom vereischt 
wordt, niet naauwkeurig kent; en als men de oorzaken van een 
of ander nadeelig verschijnsel, zoo als het mislukken van de 
hennep- of vlasteelt, zal ophelderen, dan is het of het bijgeloof 
ook hier zelfs zijnen zetel heeft opgerigt. Spreekt men van de 
verbouwing van voedergewassen, of de aanplanting en geheele 
behandeling der loof- en naaldboomen, de gronden daarvoor ge- 
schikt, de vernielende insecten en de middelen, om deze tijdig 
‚ onschadelijk te maken, voor zoo ver die thans reeds bekend zijn, 
dan blijkt het, dat ook hier algemeene bewoordingen menigwerf 
de plaats innemen van natuurkennis en grondig onderzoek. — Het 
grootste gedeelte der landbouwkundige mededeelingen in Neder- 
land , wanneer zij niet door eenige weinige Geleerden geschreven 
zijn, bepalen zich tot vertalingen van buitenlandsche geschriften, 
of tot statistieke opgaven, die hare bijzondere waarde hebben, 
doch onzen Landbouw in zijne ontwikkeling niet doen kennen, 
noch hem door de voorlichting van anderen uitbreiden (13). 

En welke zijn nu M. H.!-de gevolgen van dit gebrek aan 
Natuurkennis?. Men onderscheidt daardoor geene oorzaken. en 
gevolgen, middelen en uitwerkselen. Men volgt daardoor noch 
de vorderingen der Wetenschappen, noch de toenemende verbe- 
teringen elders, en men stelt zich buiten de gelegenheid, om 
met goede voorvaderlijke gebruiken te paren, hetgeen later tijd 
als doelmatiger heeft aangewezen. Men mist daardoor de gaaf, 
om de Natuur te raadplegen en hare onschatbare aanwijzingen 
te doorzien, te gevoelen en te volgen. De nadeelen. van deze 
miskenning der Natuurkundige Wetenschappen zijn mogelijk ner- 
gens meer zigtbaar, dan in de behandeling der gronden en der 
stoffen, die hunne vruchtbaarheid kunnen verzekeren. …Dewijl 


Redevoering. —- 261 


men de scheikundige geaardheid der gronden niet kent, ont- 
houdt” men ze daardoor, wat zij behoeven, of men brengt er 
stoffen op, die zij reeds in overvloed bezitten, en waardoor zij 
juist- minder vruchtbaar zijn, Waar eene werktuigelijke veran- 
dering van het aardmengsel wordt gevorderd, brengt men niet 
zelden” eene scheikundige te weeg. Hoe vele voor het planten- 
rijk onschatbare voedingstoffen gaan er door eene verkeerde be- 
handeling verloren! Aan lucht, regen en «zonnewarmte geeft 
men de uitmuntendste ‘beginselen: over, en het water voert weg, 
hetgeen aan de aarde toebehoort. De geheele bewerking strijdt 
-dikwerf tegen: de eerste wetten der ontbinding, en door eene 
doelmatige behandeling zou met- dezelfde hoeveelheid. meer. dan 
de dubbele -uitgestrektheid “gronds kunnen worden toegemaakt. 
Ééne verkeerde: beproeving, die uit haren aard onvoldoende uit- 
komsten moet leveren, dewijl. men onkundig is aangaande den 
tijd, waarop ,-de hoeveelheid waarin, en-de soort-van grond en 
planten, ‘waarvoor men. deze of. gene stof moet bezigen; wekt 
een naauwelijks te overwinnen vooroordeel en tegenzin„op „ waar- 
door geheele streken worden-besmet. Zoo schenkt Nederland aan 
Frankrijk, Engeland , Duitschland en België, wat, wij niet ont- 
beren kunnen. Door gebrek aan Natuurkennis,,M. H.! zijn de 
_ geschriften. van onze en van buitenlandsche Geleerden. ontoegan- 
kelijk en” gesloten ; hetgeen -daarin. voorkomt „weet men niet te 
gebruiken en toe te passen. Van hier, eindelijk, de geringe 
waarde, die de meesten onzer Landbouwkundige berigten be- 
zitteny-daar men zelden den aard van. den grond aanduidt, waar- 
op de proeven-genomen werden, en meent te kunnen volstaan 
met alleen te spreken van vette, magere, zware, ligte, moeije- 
lijke ‚doode, zwakke en. hongerige gronden, Waarnemingen zóó 
gedaan en zóó medegedeeld missen alle waarde:én voor de Schrij- 
vers én voor anderen, en zij kunnen niet dan tot eene onzekere 
en ongelukkige navolging aanleiding geven. Zóó verzuimt men 
verbeteringen, die met betrekkelijk geringe onkosten te verkrij- 
gen waren; zóó verspilt men. groote sommen, zonder het ge- 
wenschte doel te bereiken. - Zoo lezen wij jaarlijks: de haver 
was middelmatig; de rogge is tamelijk geslaagd; de tarwe was 


262 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


als gewoonlijk; de spurrie is niet opgekomen en het koolzaad. gaf 
geene rekening. Doch ik vraag het U, M. H. ! welke waarde 
hebben zulke mededeelingen, als men de oorzaken niet vermeldt, 
waardoor het eene mislukt en het andere geslaagd is? Want de 
herhaalde beschuldiging van den hemel, van het weder, de nat- 
tigheid en den nachtvorst komt wel telkens terug ‚maar vult de 
gapingen in de waarnemingen en opgaven niet aan. — Door dit 
gebrek aan vaste en wetenschappelijke beginselen blijft onze Land- 
bouw , niettegenstaande vele pogingen, om hem te verheffen, over 
het algemeen in denzelfden toestand, en ontvangt hij niet die ont- 
wikkeling, die de belangen van het Vaderland zoo zeer vereischen. 
Er zijn onderscheidene middelen, M. H.! om den bloeien de 
vorderingen van onzen Landbouw te verzekeren, zoo als vermin- 
dering van algemeene of plaatselijke bezwaren, die daarop madee- 
lig werken; wegneming der oorzaken, die zijne uitbreiding en 
de ontginning van woeste gronden in den weg staan; aanmoedi- 
ging van verstandige pogingen, om de uitgestrektheid der be- 
bouwde gronden te vergrooten; ondersteuning van vereenigingen, 
die groote ondernemingen, onuitvoerbaar voor enkele personen, 
tot stand brengen. Vele dezer-middelen zijn van eenen staat- 
huishoudkundigen aard en behooren elders overwogen te wor- 
den. Doch, hoe scherpzinnig zij gekozen worden, en hoe uitne- 
mend onze wetgeving moge zijn of mogt worden gewijzigd, veel 
van hunnen gunstigen invloed verliezen zij, indien in den vader- 
landschen Landbouw geene eigene kracht tot ontwikkeling huis- 
vestsen deze is alleen te zoeken en te vinden in de Natuurkun- 
dige Wetenschappen. Dat deze met den Landbouw op het aller- 
naauwst verbonden zijn, en daarvan door geene bekrompene re- 
deneringen kunnen worden afgescheiden, hebt Gij reeds gevoeld, 
M. H.!-bij het nagaan der gebreken en hunne oorzaken. Of zou 
men meenen de werktuigen tot bewerking, verdeeling en effen- 
making der onderscheidene gronden, tot vernieling der onkrui- 
den en tot wegneming van andere hinderpalen en tot bepaling 
van den aard der ondergronden, of die tot zaaijing op bepaalde 
afstanden, tot bedekking van het zaad, tot verpleging der-gewas- 
sen en tot dorsching der granen, of die tot het aanleggen van 


Redevoering. 263 


bosschen en de houtcultuur, en die dienen om aan— en afvoering 
van water te weeg te brengen „en zoo vele anderen naar behoo- 
ren te kennen, zonder die wetenschappelijke beginselen te ver- 
staan, waarop hunne geheele inrigting en werking berusten? “Zou 
men uit het-groot aantal werktuigen, die ons door het vinding- 
rijk “vernuft van uitstekende Werktuigkundigen in Europa ter 
dieùste staan, eene behoorlijke keuze kunnen doen, zonder opge- 
klaarde wetenschappelijke begrippen? En moeten eenvoudigheid, 
volkomene- beantwoording’ aan het doel, gemakkelijke beweging, 
vermogende krachtsontwikkeling door de geringst mogelijke aan- 
wending „van kracht en duurzaamheid hier op den voorgrond 
staan, hoe zalmen deze en zoo vele andere eigenschappen kun- 
nen beoordeelen, zonder kennis aan de eerste deelen der Natuur- 
kundige. Wetenschappen ? … Bij de natie, die dit-uit het oog ver- 
liest, en geen «acht geeft op: beginselen , gevonden en vastgesteld 
door de-Wetenschappen , zal het werktuigelijk gedeelte van den 
Landbouw: in éénen en denzelfden toestand blijven (14). 

Is het een eerst vereischte, dat men de eigenschappen van den 
grond kent „eigenschappen, die op zijne vruchtbaarheid grooten 
invloed oefenen, en die aanduiden, wat hij vereischt, om aan 
zijne bedoeling het best te beantwoorden; hoe zou die onmis- 
bare kennis-te verkrijgen zijn zonder voorafgaande beoefening 
der Natuurkunde? Hoe zou men de vastheid en zamenhang der 
aarde in droogen-en vochtigen toestand, het waterhoudend ver- 
mogen, de omvangs-vermindering door uitdrooging, de opslor- 
ping- van water: uit den „dampkring, de geschiktheid om door 
het zonnelicht meer of minder verwarmd te worden , het warmte- 
houdend vermogen; alle hoedanigheden op den plantengroei van 
gewigtigen» invloed „kunnen bepalen zonder > wetenschappelijke 
beginselen? Neen! De Geleerden, die haar leeren en de bepa- 
ling-er- van aanwijzen, de- Geleerden, die daarop de verdeeling 
en onderscheiding der gronden-hebben gevestigd, hehben niet 
te vergeefs gearbeid (15). Mogt ik tot in de bijzonderheden afda- 
len, Gij zoudt bevinden, M.-H.! dat de eerste grondslagen. van 
den Landbouw met de verschillende afdeelingen. der Natuur- 
kunde naauw zamenhangen. Waar men haar veronachtzaamt, 


264 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


kent men zijnen grond niet, en kan men hem slechts gebrekkig 
bezigen voor het doel, waartoe hij geschonken “is. 

„Het voornaamste gedeelte van den Landbouw,.M. H.! bestaat 
in het bedekken van den grond met tallooze: planten, waarvan 
elke aan hare bepaalde bestemming moet beantwoorden „en elke, 
door hetgeen zij levert, aan de menigvuldige eischeneener be- 
schaafde maatschappij op de verschillendste wijzen’ moet voldoen. 
Het maakt een hoofdbestanddeel van den nationalen rijkdom: uit. 
Alles wat tot hare aankweeking , verpleging «en -veredeling bee 
hoort, steunt op geene toevallige en onzekere gronden; of is aan 
menschelijke willekeur onderworpen, maar ‘steunt-op de alge= 
meene en bijzondere geaardheid der planten.-”En zou-men dan 
die Wetenschap kunen ontberen, die den uitwendigen vorm en 
het inwendig maaksel, den bouw van hare-wortels, stengel en 
blad en van de “werktuigen ter: voortplanting, van bloem ,’vrucht 
en zaad, de inrigting en geheele vorming van-hare bewerktui- 
ging opspoort? Zou men de Wetenschap niet“behoeven;,-die de 
ontkieming der zaden, de opneming’ van voedsel; de»beweging 
der sappen, de- afscheidingen ‚de vermeerdering’door verdeeling, 
den gang der: vegetatie gedurende ‘de verschillende tijdperken van 
het jaar en den aanwas der boomen nagaat? Zou mende Weten: 
schap voorbijzien, die den invloed van uiterlijke omstandighe- 
den, de natuurlijke standplaats der--planten en’hare natuurkun- 
dige ‘verdeelingsover de oppervlakte: der aarde, zoowel als-de 
vermeerdering ‘en veredeling van de soort, en: wat daartoe ge- 
vorderd, wordt „ontvouwt, of hare gebreken , ziekten ‚oorzaken 
van afsterving, “en hoe het verschillend klimaat als natuurlijk 
verbonden is met de bijzondere soorten van gewassen’, toelicht (16)? 
__Neen! M‚--H‚!-de-nasporingen- van deze geheimen der-natuur:, 
_het“doordringen met het »gewâpend: oog tot in ‘het «binnenste 
weefsel der planten „het bespieden van die wondervolle uivwerk- 
selen, hebben „niet alleen waarde voor: de Wetenschap zelve of 
voor het studeer-vertrek ; het licht, dáár ontstoken, verspreidt zich 
tot op akkersen velden; en zij, die dit voorbijzien, berooven zich 
zelven van’ de aangeboden fakkel op. dezen moeijelijken weg, en 
zijn in hunne behandeling en verpleging onzeker. … Met ontaar- 


Redevoering. 265 


ding, verkwijning, mislukte ontwikkeling en geweigerde voort- 
planting en- hare schade straft de miskende Natuur. Ô 

En zou ik ‘hier mogen zwijgen van dat uitlokkend en voor- 
treffelijk gedeelte der Natuurkundige Wetenschappen, dat den 
in= en uitwendigen ligchaamsbouw en de geaardheid der dieren, 
hun leven, hunne neigingen, behoeften en driften, de behan- 
deling, die elk vordert, en den invloed, dien daarop verschil- 
lende omstandigheden oefenen, aanwijst, en hetgeen tot het be- 
gin, de gevolgen en den afloop der bevruchting betrekking heeft 
en tot verbastering aanleiding geeft, ontwikkelt? De moeijelijke 
nasporingen der Geleerden op dit ruime en levendige veld van 
onderzoek, en de waarnemingen en vaste beginselen betreffende 
de veredeling der rassen, waarin men niet zelden tot eene ge- 
heel andere afkomst volgens land- en luchtstreek overgaat, kan 
onze Landbouw niet ontberen. Men behoeft, om slechts een 
voorbeeld te noemen, de geschiedenis van den Nederlandschen 
wolhandel en de verbazende voortgangen in Saxen na te gaan, 
om zich ook hier van de dringende behoefte eener wetenschap- 
pelijke ontwikkeling te overtuigen. De regelen toch der voede- 
ring en de geheele omgang met het gedierte, van het veredelde 
paardenras tot op het wonderbaar insect, dat voor ons den fijn- 
sten draad spinnen, of voor ons honig en was vergamelen zal, 
mag niet willekeurig, maar moet op zijne natuur en zijne billijke 
eischen gegrond zijn; terwijl de natuurlijke teekenen van be- 
hoefte, kwijning en ziekte van het dier, dat niet geleerd heeft 
iets te verhelen of te verbergen, moeten worden geraadpleegd ; 
of zou eene blinde ondervinding hier voldoende zijn (17)? En be- 
dreigen nu en dan vernielende insecten den graanoogst of het ge- 
boomte, van wien zal men die nadeelen in hunnen aard en de 
middelen, om ze te bestrijden, leeren kennen, dan uit de. na- 
__sporingen” der- Zoölogen, die ook dit voor elk land zoo onont- 
beerlijk onderzoek onder hunnen arbeid hebben opgenomen? Elk 
schadelijk insect moge zijne natuurlijke vijanden hebben, die zich 
zelfs op hetzelve ontwikkelen, en die de Almagt bezigt om het 
kwaad. voor den mensch te temperen; de middelen ter zekere uit- 
roeijing. mogen niet worden voorbijgezien. Men verzuime deze 

18 


266 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


Wetenschap; en men zal dooden, wát door zijn leven onze. ak- 
kers, bosschen en lusthoven beveiligt, en men zal sparen, wat ons 
“nadeel toebrengt (18). De Noord-Amerikanen- hebben de belan- 
gen van hun Vaderland verzaakt en zich aan de bespotting prijs- 
gegeven, toen het bleek, dat hunne oogst gedurende twee jaren 
door een insect was vernield, zoodat radeloosheid en hongersnood 
plaats grepen, de Gezanten om strijd elk met zijn Hof notaas-wis- 
selden over de middelen, om het vreesselijk- kwaad. te stuiten; 
en de geraadpleegde Geleerden geenen raad geven konden , dewijl 
niemand den aard of de gestalte van het vernielend insect be- 
hoorlijk kende en aanduidde, en men het beschreef op eene wijze; 
waaruit alleen bleek, dat het ook vliegen kon (19). 

Het landbouwkundig stelsel in elk land is- grootendeels af han- 
kelijk van den grond; zijne wijze van vorming en oorsprong ko- 
men derhalve hier het eerst in aanmerking en daarop behoort in 
de eerste plaats gelet te worden. Doordien de Nederlandsche 
bodem niet tot de oudste geologische tijdvakken, maar voor een 
klein gedeelte tot het derde en vooral tot het laatste tijdvak be- 
hoort, en er thans nog vorming van onzen grond plaats heeft, zoo 
is hij door deze vorming geschikt voor de verschillendste wijzen 
van bebouwing. Dáár is, gedurende het tijdvak:van het dilu- 
vium , de heigrond met zijne keisteenen en heuvels gevormd; hier 
_ ligt die zelfde oudere grond dieper en is door: later gevormden 
overdekt. Dáár hebben rivieren den vruchtbaren kleigrond of 
grindhoudend. zand afgezet; ginds heeft de zee; in hare beweging 
vertraagd, weder vruchtbare klei op zand en schelpen laten be- 
zinken, waarvan in onzen leeftijd vele duizende bunders polder- 
derland zijn ingedijkt. Dáár hebben de winden en de zee el- 
kander in de voortbrenging van: den duingrond geholpen en de 
geestgronden voortgebragt; ginds zijn uit de slooping van wou- 
den de hooge veenen ontstaan, en elders zijn. daaruit en uit 
ontbondene waterplanten: de lage veenen gevormd, en hier en 
daar zien wij die vorming van den grond door de werking van 
zee- en rivierwater als onder ons oog plaats hebben. Heeft de 
Natuur in hooge bergachtige streken rotssoorten opeengestapeld, 
die tot voortdurende onvruchtbaarheid gedoemd schijnen; heeft 


Redevoering. __ 267 


zij dikwerf eeuwen noodig, om dé harde rotssoort te vergruizen 
én voor plantengroei geschikt te maken; hier heeft zij de zach- 
tere aarde, elders door langzame of geweldige werking ontstaan, 
aangevoerd «en opgehoopt. De uitkomsten harer krachten van 
oogenblikken en van eeuwen heeft zij aan het bevoorregte Neder- 
land geschonken ‚en er eenen grond gevormd, voor den Landbouw 
in zijne groote afdeelingen bij uitnemendheid geschikt. Het zou 
dwaas zijnen ondankbaar tevens; die vorming van onzen bo- 
dem voorbij te zien, haar niet te kennen, niet te waarderen of 
gebrekkig te bezigen tot die groote doeleinden, waarvoor zij 
heeft ‘plaats gehad,» Neen! hetgeen: de Wetenschap betreffende 
dit ontstaan van den Vaderlandschen bodem reeds heeft aan het 
licht gebragt, en verder kan ophelderen; mag van den Land- 
bouw» miet” gescheiden worden. Want van dien oorsprong van 
onzen grond hangen de gewassen en houtsoorten af‚ die daarop 
kunnen voortgroeijen; of hij voor graau-verbouwing of beweiding 
geschikt is, vof hij zwaarder of ligter graan dragen kan. Die 
oorsprong “duidt aan, tot welk nieuw en beter gebruik hij kan 
dienen, en welke wijze van ontginning de geschiktste is, en zij 
voorspelt niet zelden, wat in den ondergrond verborgen ligt. — 
Als men dit gedeelte der Natuurkundige Wetenschappen van on- 
zen Landbouw afgescheiden houdt, dan berooft men hem van 
eenen zijner eerste grondslagen (20). 

Doch er is nog een ander gedeelte der Natuurkundige Weten- 
schappen; dat hier zijne onmisbare diensten aanbiedt. Het dringt _ 
door tot in de zamenstelling der ligchamen, en leert het den 
aard en de evenredigheden der bestanddeelen van hetgeen ons 
in de Natur omringt, het omvangt daardoor zoo wel dat de 
Landbouw tot ‘zijne oogmerken bezigt, als hetgeen hij voort- 
brengt. Als de Wetenschap de geheele zamenstelling der vrucht- 
bare en onvruchtbare of woeste gronden uiteenzet, dan toont 
zij tevens de natuurlijke bronnen van vruchtbaarheid aan, of 
wat daar aan ontbreekt, em wat zij alzoo behoeven, om in de 
eersten herschapen te worden. « Zij is het, die de veranderingen 
opheldert, die de gronden door elke bearbeiding, of door de 
toevoeging van delfstoffelijke, plantaardige en dierlijke stoffen on- 

18” 


268 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE, 


dergaan, en welken invloed de onderscheidene zamenstelling 
dezer hulpmiddelen op de aarde en de planten oefent; en zij 
wijst dan tevens, hoe zij moeten worden behandeld en gebezigd, 
om het beoogde doel te bereiken, en welke uitwerking de voeding 
van het vee en andere omstandigheden op sommigen ‘derzelven 
hebben. Zij is het, die de elementen, waaruit de plantaardige 
en dierlijke stoffen gevormd zijn, opspoort, en aanwijst in welke 
betrekking die weinige elementen, waaruit de scheppende hand 
zoo vele en zulke onderscheidene ligchamen weet voort te bren- 
gen, tot elkander staan. De verschillende stoffen, waardoor de 
gewassen voor ons waarde hebben, en aafi ons leven en dat der 
dieren zoo naauw verbonden zijn, leert zij kennen. in hare ge- 
heele natuur, in de veranderingen, waarvoor zij vatbaar zijn, 
hoe niet zelden de eene uit de andere kan gevormd worden, en 
in de merkwaardige betrekking, waarin zij tot elkander staan. 
Het is deze Wetenschap, M. H.! die de bronnen opspoort ‚waar- 
uit de planten hare grondstoffen opnemen, ten einde daaruit 
haar maaksel en haren inhoud te vormen, en die hetgeen gedu- 
rende de ontwikkeling harer deelen, tot al die vorm- en stof- 
veranderingen bijdraagt, tracht toe te lichten, en hoe licht-en 
warmte: daartoe bijdragen, wat lucht en water, wat de grond en 
daarin gebragte stoffen aan de gewassen leveren. Zij wijst de 
zelfstandigheden aan, die uit den grond in de-gewassen worden 
toegelaten, in hoe verre zij de velden daarvan berooven, en deze 
die stoffen, vóór eene nieuwe beteling, wederom behoeven. En 
hetgeen gedurende het dierlijk leven wordt voortgebragt, en het- 
geen door menschelijke kunst uit dierlijke stoffen kan worden. af- 
gescheiden of geschapen, onttrekt zich aan haar onderzoek niet. 
Den sluijer, die over dat ingewikkelde leven en zijne verrigtingen 
is opgehangen, heeft zij reeds gedeeltelijk opgeligt, en zóó de uit- 
werkselen van de soort, de hoeveelheid en de zamenstelling van 
het voedsel, en de omstandigheden, die daarop werken, reeds 
bij menige gelegenheid opgehelderd. 
Gij gevoelt het reeds, M. H.! dat de Scheikunde (21) uit haren 
aard zoo-geheel geschikt is, om den Landbouw voor te lichten, 
en zij heeft die geschiktheid tot dit groote «doel ontvangen door 


Redevoering. 269 


de rigting; die zij meer en meer genomen heeft. Het is als 
of de. Wetenschap uit de bewustheid, dat met de toenemende 
bevolking de behoefte is toegenomen, ‘om aan deze het levens-. 
onderhoud te verstrekken, en dat van haar ten behoeve der maat- 
schappij meer licht gevorderd wordt, zich beiĳvert dit te schen- 
ken, en ‘hare middelen ; om den Landbouw tot leidsvrouw te 
strekken ;-in dezelfde mate heeft uitgebreid, Door de bronnen 
opte sporenen aan: te- wijzen, waaruit de planten hetgeen zij 
behoeven; opnemen; door na te gaan, in hoeverre de wijze van 
verbouwing de. bestanddeelen. der. gewassen wijzigt, en welke 
stoffen noodzakelijk in den grond. moeten aanwezig zijn, zullen 
zij zich ontwikkelen, komt zij haar doel nader. Als zij de wer- 
king van elke toegevoegde stof op de velden en zóó op de gewas- 
sen. nagaat, er het heerlijk verband aanwijst, dat er tusschen den 
wasdom-der planten en het leven der dieren bestaat; en als zij de 
oorzaken ‘ontvouwt ‚waarom. zij slechts op bepaalde plaatsen kun- 
nen groeijen, dan. ‘ontsteekt zij hare fakkel over den Landbouw. 

De middelen, waarvan de Natuur zich bedient, om het planten- 
voedsel voor te bereiden, en de verschillendste soorten van vrucht- 
bare gronden te vormen, en hoe zij, daar elke aardsoort afzon- 
derlijk en alleen onvruchtbaar zijn zoude, deze of zelve heeft 
vermengd of leert vermengen, ten einde de uitwerking der eene 
stof door de andere als te temperen en een deugdelijk geheel te 
vormen, worden door haar meer en meer aan het licht gebragt. 
Welke de oorzaken zijn van de uitputting der landen, hoe elk 
gewas dit op-zijne wijze en met verschillende snelheid doen kan, 
en hoe alleen de juiste kennis dezer oorzaken tevens de midde- 
len aanwijst,” om’ die uitputting te herstellen, tracht zij als in 
eenen spiegel voor «oogen te stellen; terwijl zij tevens de oorza- 

ken, “waarom de eene” plant de andere kan benadeelen, en de 
omstandigheden, waaronder het braak liggen gevorderd wordt, 

toelicht. « Uit hetgeen met elke inoogsting uit de akkers geno- 
men wordt, leert zij de geschiktste afwisseling der gewassen af- 
leiden; en zij wijst als met den vinger aan, hoe het groote geheim 
van “den Landbouw: gelegen is in de gedurige herstelling van 
hetgeen de mensch voor zijne behoeften aan den grond ontwoe- 


270 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


kerd heeft, en in het bijeenbrengen en verstandig verdeelen en 


uitreiken aan planten en dieren, ten einde zij op de wolkdinaktâe 


wijze aan al onze eischen zouden kunnen voldoen: >> „lover 
De dwaze mensch heeft meermalen de Natuur beschuldigd en 
zich beklaágd ‘over de veranderlijkheid. van het-geschapene ende 
ontbinding der: aardsche dingen. Doch deze dwaasheid: en-verme= 
telheid gaan in bewondering en eerbiediging over, door de We- 
tenschap te raadplegen. Want, terwijl zij de hulpmiddelen. leert 


kennen, om aan menschelijke gewrochten, die om hunne-schoôn= 
heid en kostbaarheid tot het verste nageslacht verdienen te:-wor- 


den overgebragt, meerdere-duurzaamheid te schenken; wijst. zij 
tevens de oorzaken van die slooping en hare noodzakelijkheid én 
waarde aan. Door het daarin gelegen vermogen vän ontbind+ 


baarheid, zijn zij voor onze behoeften geschikt gemaakt, »-Door ' 


ontbinding is het, dat aan de planten, het noodige voedsel’ ver- 
strekt wordt; door ontbinding kunnen zij ons woeden ;door„ont- 
binding kunnen doode plantaardige en dierlijke ligchamê@n-nieuwe 
stof aanvoeren tot nieuw leven: — Dáár ligt het;mulle heidezand, 


in schijn onvatbaar om iets tot ”s menschen nut te-kunnen “voort- 


brengen. Doch de nederige heideplant schieter-hare‘wortels-in’, 
sterft en wordt ontbonden, en deze ontbinding: bereidt -den :dor- 
ren grond voor, om in eenen vruchtbaren beemd.te kunnen wor- 
den herschapen; en de eertijds eenzame en stille vlakte draagt 


en voedt in later’ tijd menschen en “dieren. — Ginds- vertoonen 


zich. niets-dan- harde en onvruclhitbare rotsen; houweel en moker 
stuiten er op; en-op dien stalen bodem is naauwelijks een plantje 
te ontdekken. -Maar lucht en water vermurwen haars zij worden 
leniger ,- beginnen mossoorten en grassoorten te-dragen, en: deze 
vormen door hare ontbinding den zachten en. beteelbaren „bo- 
dem. — Dáár is de grond door het vulkanische-vuur uitgebrand; 
asch en lava schijnen hem tot voortdurende onvruchtbaarheid-en 
onbewoonbaarheid te hebben bestemd. Doch luchten regen ont- 
binden dien verlaten bodem; binnen weinig tijd-is hij meermalen 
reeds met groen bedekt; door ontbinding bezit hij eene bijna 
onuitputtelijke vruchtbaarheid; hij vergt van-den mensch naau- 
welijks bearbeiding; en terwijl deze slaapt, groeit het-geboomte, 


Redevoering. 271 


dat hij niet geplant heeft. — Dáár zijn de mùren en wallen van 
oude steden verwoest en ingestort; maar lucht en water grijpen 
die -puinhoopen aan; de steen verbrokkelt tot aarde; metaal en 
cement vervallen tot stof; het zaad hecht zich in den grond, en 
er vormt zich een bodem, waarop wijn- en graanoogst door den 
dankbaren landman jaarlijks gevierd wordt. 

»… Die-ontbinding nu, die vorming tevens is, in hare oorzaken en 
gevolgen, na te gaan, den overgang van de eene stof in de andere 
te doorzien, dien overgang uit de doode ligchamen în de lucht, het 
„water en de-aarde, uit deze in de planten, uit deze in de dieren 
eri ‚den mensch te volgen, zóó die onafgebroken keten in het ge- 
schapene gade te slaan, en aan te wijzen, dat schijnbare vernietiging 
slechts verandering van aard en vorm is, en dat slooping strekt 
om het geheel te bewaren, ziet daar wat alleen de Wetenschap 
vermag. En als zij: die groote natuurverschijnselen , hetzij zij in 
onze nabijheid of op meer verwijderden afstand plaats hebben , 
en hunne oorzaken en gevolgen heeft bijeenverzameld, en daaruit 
het wetboek der-Natuur heeft leeren kennen en gebruiken, dan 
leert zij den” menschhaar tot heil der Maatschappij te volgen, 
en hoe de Liaandbouw behoort gedreven te worden, om tot dien 
wondervollen “overgang van stoffen, waarop hij eeniglijk steunt, 
op de geschiktste- en voor ons voordeeligste wijze mede te wer- 
ken. — Het verwondert ons niet, dat een der grootste Scheikun- 
digen, kort vóórdat zijn onschuldig hoofd door het Schrikbe- 
wind onder den moordbijl vallen moest, zijn Vaderland. toeriep, 
dat de Landbouw. zich het meest over de vorderingen der Schei- 
kunde te verheugen had. Het verwondert ons niet, dat ve- 
len der aanzienlijkste grondbezitters in Engeland, Frankrijk en 
Duitschland hunne lusthoven en vermaken verlaten, en zich scha- 
ren om de leerstoelen, waar de Wetenschappen worden voorge- 
dragen, en waar de taal van den Almagtige, zoo als die in de 
Natuur tot ons spreekt, verklaard en opgehelderd wordt. 

Bedrieg ik’ mij niet, M.’H.t dan zal het aangevoerde vol- 
doende zijn; om de noodzakelijkheid van de beoefening der Na- 
tuurkundige Wetenschappen voor den Landbouw aan te toonen. 
Wij juichen elke poging om hem te verbeteren en uit te brei- 


272 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


den toe, en het óntbreekt ons gelukkig daaraan in deze dagen 


niet; doch eene wetenschappelijke beoefening is-alleen in staat, 


om onzekerheid en wisselvalligheid, om onkunde en vooroordee- 
len te verbannen, en in plaats van onbepaalde en_duistere mee- 
ningen opgeklaarde begrippen en vaste beginselen te stellen; en 
duurzame verbeteringen tot stand te brengen. Uit de weten- 
schappelijke beoefening ontspruiten bepaalde regelen voor de 
werkdadige behandeling, en de ophelderingen , door de laatste 
geëischt, kunnen alleen door de eerste geschonken worden.De 
Landbouwkundige proeven. beloven dan eerst goede en zekere 
uitkomsten, als zij met natuur-kennis en volgens een bepaald plan 
ondernomen worden; en. gelijk zij dan meer tegen mislukking be- 
veiligd zijn, zoo worden zoo vele schatten niet nutteloos ‘ver- 
kwist. Dan hebben zij ook voor anderen waarde, en dan eerst 
zal de oorzaak worden weggenomen van het. mislukken van el- 
ders uitstekend bevondene stelsels van verbouwing, en men-zal 
beveiligd zijn tegen pogingen, die niet slagen kunnen, omdat zij 
met de Natuur in strijd zijn. De louter-empirische proeven „als 
zij na vele jaren en groote opofferingen gelukt zijn, zijn meestal 
voor één persoon en ééne streek, soms slechts voor éénen akker, 
bruikbaar; voor andere landbezitters hebben. zij gewoonlijk. -wei- 
nig “waarde, of zij lijden schade door eene. navolging van. niet 


begrepene en verkeerdelijk opgegevene manieren, -Doordien - zon- « 


der ondervinding en ervaring in den. Landbouw niets goeds kan 
tot stand komen, daarom kan hij zonder de Natuurkundige We- 
tenschappen niet tot volkomenheid worden gebragt. Met de ken- 
nis aan deze is ook de toegang tot de strengere geschriften over 
dit onderwerp geopend, en zal die noodlottige onbestemdheid, 
die eigene wederspraak, dat weifelende, die eenzijdigheid. der 
empirie en dat worstelen tegen moeijelijkheden en: belemmerin- 
gen, die de Wetenschappen alleen kunnen wegnemen, als: van 
zelve verdwijnen. De ijskoude onverschilligheid ende hardnek- 
kigste vooringenomenheid tegen wetenschappelijke voorlichting 
moeten ten laatste wijken door een merkwaardig verschijnsel van 
dezen tijd. Bekende Schrijvers toch over den Landbouw buiten 
ons Vaderland getuigen thans in het openbaar, dat zij vroeger de 


van A ah 


Redevoering. rn 273 


Natuurkundige Wetenschappen hebben voorbijgezien, en terwijl 
zij zelfs in ver gevorderden leeftijd zich daarin hebben geoefend, _ 
‚erkennen zij nu met de warmte en de opregtheid van het inwen- 
dig besef eener vroegere dwaling, dat zij zich te beklagen hebben 
overde geledene schade door die miskenning, en zich eerst nu 
op den regten weg bevinden (22). En is deze kennis het eigen- 
dom geworden van aanzienlijke en beschaafde grondbezitters , zoo 
als dezen er zich in Engeland, Frankrijk en Duitschland op toe- 
leggen, dan zullen de gewone landbouwers, die steeds werktui- 
gelijk-den Landbouw zullen drijven, de gegevene wenken volgen. 

De beoefening der Natuurkundige Wetenschappen, eindelijk, 
wordt dringend gevorderd , om zich te beveiligen tegen de nadee- 
lige opvolging van bespiegelingen en theoriën, waaraan Duitsch- 
landen Frankrijk het ons niet laten ontbreken; en-die des te ge- 
__vaarlijker zijn, naarmate zij ‘met -meerdere stoutheid. zijn voor- 
gedragen, en, door eene eigenaardige geestvervoering meer op 
met het onderwerp niet bekende lezers werken. Men vermengt 
daarin niet zelden waarheid en onwaarheid ‘behendiglijk onder 
elkander,-en de beslissende toon-is een werkzaam middel „om 
óverijlde stellingen bij de. menigte ingang te doen. vinden , en’te- 
vens het vernederendste, materialisme voort te planten.’ In eene 
grondige beoefening der Wetenschappen, kan men eenen waarborg 
vinden tegen den verkeerden: indruk van deze geschriften, en 
zich ‘in staat,stellen het ware van het valsche, het bewezene van 
het onbewezene te onderscheiden, het goede graan tusschén”z0o 
veel onkruid te-onderkennen , en zich voor al de schade wachten, 
die het natuurlijk gevolg is van. de opvolging van vbn waus 
stellingen (23). 

Eene wetenschappelijke beoefening van- ais Landbouw is al- 
zoo voor Nederland eene behoefte geworden, dewijl het meer 
nog dan vroeger bij den bloei en de gelukkige uitbreiding daar= 
van het grootste belang heeft (24). De stoffelijke en zedelijke be- 
langen van het Vaderland, die van onzen Handel en Nijverheid, 
de toeneming der bevolking en hare gevolgen eischen, dat men dit 
vermogend middel ter bevordering van algemeene welvaart, en 
dat met den Handel niet in strijd behoeft te zijn, behoorlijk 


274 _ OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


waardere; ende vruchten. daarvan zullen zoowel ir “de be- 
schaafde en vermogende kringen, als door armen en hulpbehoe- 
__venden worden gesmaakt. … Zoo ergens; hier vooral geldt het ge- 
zegde van eenen beroemden Staatsdienaar; die door zijnen Vorst 
gevraagd. naarde middelen, om 'slands “welzijn ‘krachtig te be- 


vorderen, antwoordde: Die middelen zijn gelegen in de hand- 


having, uitbreiding en vereering van het-Onderwijs; in-de wer- 
spreiding van kennisen heldere begrippen, en in de Varstblijke 
ondersteuning van Kunsten en Wetenschappen. » l 

aio 5 Dokus prangende in 
De “waarnemende Wendidtliess zin son hets indi viBrabid, 
sloot:de Vergadering- met de volgende toespraak: De-werkzaam- 
heden van deze Vergadering alzoo ten einde gebragt zijndes“bètuig 
ik den dank:-der-Eerste Klasse vaan U allen, mijne geëerde Toe- 
hoorders! die deze plegtigheid met uwe tegenwoordigheid ‘hebt ver- 
eerd. Aan U, hooggeachte Heer VANDER. BOON MESCH !- brengvik ‚den 
hartelijken dank, niet alleen van wege'-de” Klasse „maar: ook-van 
dege geheele Vergadering ,voor-de uitmuntende voordragt; waar- 
mede gij. uwe, alle blijkbaar hoogstvoldane Toehoorders bevestigd 
hebt in de-overtuiging, dat volmaking: en-uitbrêiding: vad nut- 
tige kunsten en bedrijven, maar inzonderheid van-den°Landbouw 
in Nederland, alleen van derzelver wetenschappelijke “beoefening 
kan verwacht wórden, en dat gij deze: mre 'z00- obondig!s als 
krachtig, betoogd. hebt. d. (obiogddar snerewsdso tal 

«Aan. U, geacht» Medelid die: U. don te: alien les ‘met de 
wieefneniingo van het, Secretariaav hebt „willen belasten’; zijde 
dank der Klasse toegebragt. (56) nogrillai 
‚En hiermede! verklaar ik de Vijftiende Openbare“Vergadering 
der Eenste: zie „vaù het ene panne jers se 


vend spiadartog tid: zege 8 
B kitiekenl ve Ke [KG en er an Peen Â/ n ir à bel pn 
VIE LID KX | { Ee) NV € í 2100 2 454 AND CEE 
É Ì 5 av SK h u > 
y 
Ey \ MED Er | 3 
ni vod 


AANTEEKENINGEN. 


(1) Die eenigzins met de geschriften “der Ouden bekend is, zal de uitstekende 
plaatsen. en personen. zich herinneren, op welke ik hier het oog heb ‚en de vermel- 
ding, die hier daarenboven onvoegzaam zou kunnen geacht worden, niet behoe- 
ven. Van «de vele Grieksche Schrijvers over den Landbouw, door varro genoemd ; 
is bijna alles verloren geraakt; en den Griekschen Landbouw kennen wij bijna alleen 
uit mesiopus en uit eenige plaatsen in HERODOTUS, XENOPHON, ARISTOTELES @n' THEO- 
PHRASTUS. Over. den Landbouw bij, de Ouden kan men raadplegen Tewmovsxa:, 
Geoponicorum: sive de Re rustica Libri XX, graece et latine; recensì et illustraiù a 
J.N. NIGLAS, Lipsiae 1781. Scriptores rei rusticae Veteres Latini, cura GESNERT et 
ERNESTI; @dit. 3. G, SCHNEIDER. Lipsiae 17194—4797,  Vinamn … Georgica, with 
notes bij JOHN MARTYN, Second edition, London 1146. An. cocver, Untersuchung 
von dem Ursprunge der Gesetze, Künste und Wissenschaften. Lemgo 1160. A survey 
of the ancient husbandry and gardening, collected from CATO, VARRO, GOLUMELLA , VIRGIL 
and others writers. Bij R. prADLEY. London 1728, en The husbandry of the an- 
cients, Bij ADAM DICKSON, Edinburgh 1788. Onvolledige-opgaven hierover vindt 
men in The History of dareelhen among ancient and modern nâtions. Bij 3. Cc, LOU- 
DON. London 1844. - 

(2) Men raadplege per. DE CRESCENTUS Opus ruralium commodorum. kaakiine 
1486, en CAMILLO  TARELLO , ricordo d'agricultura. Venez. 1567, BERNARD DE 
parisY, des Moyens de devenir riche. Paris 1554. RANKEN's, History of France, 
Vol. 1. pag. 455.  Conrapr meresBACHH rei rusticae Libri IV, universam agri- 
culturae disciplinam continentes; Spirae Nemetum 1598. Srrurt's Complete View 
of the manners, customs etc. of the people of England. London 1174, Vol. I en IL. 
Grau» , Zrnerarium „Cambriaes London A585, Cap. 8. Henny's History of Graet 
Britain. Continued by ANpreEws. London 4814, XII, pag. 261. ANTHONY FITZOER- 
BERT; The Book of Husbandry. London-1525; en ouivieR DE SERRES, Le Théatre 
d' Agriculture et -Mesnage des Champs. Paris 4600, Het waren de geschriften van 
HERRERA , HERESBACH, FITZHERBERT', CRESZENZIO €n OLIVIER DE SERRES ; die in Spanje, 
Duitschland, Engeland, Italië en Frânkrijk-op eene merkwaardige “wijze tot eene 
meer geregelde beoefening van den-Landbouw hebben bijgedragen. 


N \ 
276 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


(3) Wij missen tot nu toe eene naauwkeurige geschiedenis van de voortgangen 
en de ontwikkeling van den Landbouw in Europa. De geschriften van R.G. ANTON , 
SCHREBER en R.G. RÖssIG, bepalen zich toch inzonderheid bij Duitschland, en loo- 
pen slechts tot het laatste gedeelte van de voorgaande eeuw. Hetgeen 3. C. LOUDON 
in zijne Encyclopaedia of Agriculture, fifth Edition, London 1844, bl. 41151, 
daarover geleverd heeft, kan in dit gebrek niet voorzien. — Van 1756, toen het 
eerste landbouwkundig Genootschap te Dublin werd opgerigt, tot 1796, werden 
er in Europa 27 geleerde. Maatschappijen opgerigt ter bevordering van de belan- 
gen van den Landbouw, die bijna allen Verhandelingen hebben uitgegeven. Aan 
FRIEDERICH WILHELM, Koning van Pruisen, komt de eer toe, in 1727, het eerst 
eenen Academischen Leerstoel voor den Landbouw te hebben opgerigt. Dit voor- 
beeld, te Halle gegeven, werd in 1741 te Upsala en te Göttingen gevolgd, en 
van daar heeft zich dit onderwijs verder verspreid. 

(4) Loupon, schrijft in. het aangehaalde werk, pag: 735: » The Netherlands and 
Holland, from the tenth to the fifteenth century, were the great marts of: manufac: 
tures and commerce in the West of Europe,-and, at the same time, made distinguis- 
hed progress in; other arts. The particular causes which first contributed ‘to the-ad: 
vancement of agriculture. are not exactlij known. at this distance of» time’; but it is 
certain. that even in the thirteenth century the: art-was in an advanced state ‚ and; 
ever since, the culture ofthe Low--Gountries, both agricultural and korticultural, 
has been looked up to-by the rest.of, Europe.” In vele geschriften van buiten- 
landsche geleerden vindt men soortgelijke getuigenissen. Zeer belangrijke bijdra- _ 
gen, hiertoe betrekkelijk, heeft de Hoogleeraar u. c. van maLu geleverd in het 
Tijdschrift ter bevordering van Nijverheid, Deel VIT, bl. 609634. 

…{(5) Ik heb de waarheid. dezer stelling in de. bijzonderheden aangetoond in mijne 
Verhandeling over het. Nederlandsche Fabrijkwezen, en ‘de middelen, om hetzelve te 
bevorderen „en in-bloeiste- doen toenemen, Reens in. het: Tijdschr ter bevorde- 
ring van Nijverheid, Deel VII. bl. 527609, ARS Wk amaeais 

‚…{6) Ik heb hier het-oog op De nieuwe wijze van hellie de gen door een 
Genootschap van Liefhebberen van den Landbouw. Amsterdam, 1762—1165 ; waarin 
onder anderen. de verbeterde wijzen van de verbouwing der. voornaamste gewas- 
sen, zoo als die destijds. buitenslands-pläats”had, en de nieuwste-zaai-en andere 
werktuigen werden beschreven en afgebeeld, en tot welken «arbeid oók perrus 
GAMPER het zijne heeft. bijgedragen. ‚‚ « Pt 

(1) In. 1778 werd de Maatschappij ter Koelen van den kandbeterd te Blende. 
opgerigt. De hoofdbedoeling was, om, door het jaarlijks. uitschrijven van Prijsvra- 
gen en ruime belooningen aan bekroonde Schrijvers uit te reiken „de -belan- 
gen van den Vaderlandschen Landbouw te bevorderen. De door „haar bekroonde 
Verhandelingen: zijns in..19 Deelen uitgegeven. Het, laatste 2de, Stuk. van” het 
19de Deel, is in 1852 uitgegeven, en bevat. de. Verhandeling van „Jonkh. Mr. p. 
T. GEVERS, over. het snoeijen. of, beitelen, van het opgaande. Houtgewas, „Het is te be- 
treuren, dat dit werk niet is voortgezet. Ook de Maatschappij ter bevordering van 
Nijverheid, opgerigt in het jaar 4777, heeft zich meer en meer de belangen van 


Redevoering. 277 


den Landbouw aangetrokken. ‚Door haar worden jaarlijks de Berigten en Staten 
van’ Landbouw en daarenboven bekroonde Verhandelingen, waarvan het getal en 
de waarde in de laatste jaren vermeerderd zijn, uitgegeven. Het Tijdschrift dezer 
Maatschappij is insgelijks gedeeltelijk aan den Landbouw toegewijd. 

(8) Door den Heer 5. Kors, destijds Commissaris voor Landbouw, is van 18041814 
het Magazijn van Vaderlandschen. Landbouw, in 6 Deelen uitgegeven. Hierin zijn 
de werkzaamheden van het Bataafsche Gouvernement ten nutte van den Landbouw , 
bijdragen tot de kennis en geschiedenis van den Vaderlandschen Landbouw , land- 
bouwkundige voorstellen, uittreksels uit buitenlandsche geschriften, handelingen 
der Vaderlandsche Genootschappen, de werkzaamheden van onderscheidene ge- 
econstitueerde magten in het Koninkrijk Holland tot nut van den Landbouw en 
bijzondere mededeelingen opgenomen. N 

(9) In het jaar 1808, is door Koning Lopewik de oprigting van een Kabinet 
van Werktuigen voor den Landbouw ‘bevolen, waarin, behalve de in dit Rijk ge- 
bruikte werktuigen en gereedschappen voor de onderscheidene Landbedrijven, ook 
buitenlandsche en verbeterde werktuigen zouden worden opgenomen. Het een en 
ander, betreffende de oprigting en den aanleg van dit Kabinet, vindt men in het 
Magazijn van den Heer kors, Deel V, bl. 61 en 545, en Deel VI, bl. 180 ; ter- 
wijl de eerste Catalogus is uitgegeven in Deel VI. bl. 452—538. In 1840 is de 
Catalogus afzonderlijk uitgegeven, en het Vervolg daarop in 1844. De Lijst der 
werktuigen en gereedschappen, wolsoorten, granen, houten, enz., in de Verzameling 
voor den Landbouw te Groningen, is in 48359 uitgegeven. Het Kabinet van Land- 
bouw der Leidsche Hoogeschool, hetwelk inzonderheid door de Hoogleeraren BENNET , 
G. J. VAN DER BOON MESCH en WITEWAAL is tot stand gebragt, en thans onder mijn 
toezigt geplaatst is, bezit thans meer dan 600 verschillende werktuigen en mo- 
dellen, behalve de verzameling van zaden, gedroogde planten, houtsoorten, enz. 
Het wordt thans elk jaar met nieuwe werktuigen verrijkt. 

(10) Belangrijk is de vergelijking van het aantal en den aard der geschriften over 
onzen Vaderlandschen Landbouw, in vroegeren en lateren tijd uitgegeven. Eene 
opgave derzelven vindt men in het Magazijn van Landbouw , Deel IV, bl. 544-565, 
door den Heer kors. Zij is vervolgd door den Heer u. c. vaN Haru, in den Vriend 
des Vaderlands, 4828, bl. 931—946. Hetgeen betreffende de beschrijving van 
den Nederlandschen Landbouw geleverd is, werd door denzelfden Hoogleeraar op- 
gegeven in het Tijdschrift ter bevordering van Nijverheid, Deel VIII, bl. 222229, 
in welk Tijdschrift telkens de voornaamste uitgegevene Stukken over den Landbouw 
worden aangekondigd. Ik mag hier niet onvermeld laten De Vriend van den Land- 
man, uitgegeven door E. CG, ENKLAAR. 

(11) Is de achteloosheid , waarmede deze voor den Landbouw zoo belangrijke stof- 
fen behandeld worden, groot en vrij algemeen, zoodat zij dikwerf hare grootste 
waarde en” werkzaamheid verloren hebben; hetgeen daarover in vele geschriften 
gezegd wordt, draagt de duidelijke kenmerken, dat men noch hare zamenstelling , 
‚noch hare ontbindingen en veranderingen en wat zij kunnen vormen, behoorlijk 
kent. Met algemeene en dikwerf zeer onjuiste en verkeerde bewoordingen, die 


278 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. * 


tot allerlei misvatting moeten aanleiding geven, worden zij beschreven en aange= 
duid, zelfs in geschriften, die daarover in het bijzonder handelen. Al hôudt men, 
bijde beoordeeling derzelven, den tijd in het oog, waarop zij geschreven zijn, en 
de maat van kennis, waartoe men, toen zij geschreven werden, gekomen was, dan 
nog staat mien: verbaasd ovér het verkeerde en onbepaalde, dat daarin voorkomt. 
Men raadplege slechts Traité des Engrais, etes, par r. G. Mauükiee; Versuch einer 


wissenschaftlichen Anleitung «zum Studium der Landwirthschaftslehre, von vrorou» trAUT- < 


MANN, Landwirthschafts-Katechismus, von ANTON HERRMANN, Praktisches Handbuch für 
Landwirthe, von P. VON BLANKENSEE, Darstellung der vorzüglichsten Landwirthschaft- 
lichen Verhältnisse, von Re ANDRÉ, Die natürlichen und künstlichen Dungemittel, von 
BÄHRENS; uit welke geschriften de opgaven in vele anderen zijn overgegaan. 

(12) Ik behoef hier slechts sommige geschriften te herinneren over het gebruik 
van asch, beendermeel. en gips, waarin de meest tegenstrijdige meeningen en 
waarnemingen ‘elkander verdringen, en waarin voor dezelfde planten de eene Schrij- 
ver. hemelhoog verheft, hetgeen door anderen wederom als allernadeeligst wordt 
voorgesteld. De meeste proeven met soortgelijke stoffen kunnen door anderen niet 
naár. behooren. worden nagevolgd; dewijl de gronden, waarop, en: de omstandig- 
heden, waaronder zij beproefd zijn, niet behoorlijk zijn opgegeven, en alle ge- 
volgtrekkingen daardoor gewaagd. zijn. 

(15) Daar elk deskundige door de bd id in iedere aen ode mij ge- 
kozen, gevoelen zal, waarop ik hier bovenal het oog heb, kan ik mij van de min- 
der aangename taak ontslagen achten, om het in bijzonderheden aan te toonen 
en door de aanhaling van de geschriften te staven. Vele aanzienlijke grondeige- 
naars beginnen de waarheid van het gezegde meer en meer te gevoelen, en heb- 
ben het mij meermalen toegestemd. Men zou evenwel onjuist. oordeelen, indien 
mén meende, dat het grootste gedeelte der buitenlandsche geschriften over den 
Landbouw van de aangeduide gebreken bevrijd waren. Zelfs de meeste buiten- 
landsche Hand--en Leerboeken drager hiervan de kenmerken. Hetgeen daarin 
voorkomt over licht en warmte, de dampkringslucht, het water, de gronden, de 
meststoffen, derzêlver gebruik en uitwerking op gronden en gewassen, is gebrek- 
kig en onvolledig. Vele. Schrijvers zijn terstond gereed, de oorzaken van eenig 
verschijnsel en de uitwerking van deze of gene stof op de planten op te geven. 
De moeijelijkste punten „worden met eene kortheid en zekerheid behandeld, als 
of het gestelde buiten eenige bedenking was, en als of men door grondig onder- 
zoek tot die kennis gekomen was. De in Aant. 14, aangehaalde geschriften, en de 
voor het overige veels goeds bevattende: geschriften van BURGER, SPRENGEL ‚ LOUDON , 
kunnen de tallooze bewijzen voor het gezegde leveren, en dikwerf stuit men op 
miskende of misbruikte scheikundige ontledingen. — Wat de landbouwkundige 
werktuigen betreft, deze zijn meestal zoo onvolledig en gebrekkig beschreven, 
dat de bedoeling daarvan geheel gemist wordt en het nut verloren gaat. Deze, on= 
volledigheid en onnaauwkeurigheid vindt men niet alleen in geschriften, die over 
den Landbouw in het algemeen handelen, zoo als in de Elements, of Practical 
Agriculture bij vp. zow, Third Edition, London, 1840, in Lounon’s Encyclopaedia 


Redevoering. 279 


of Agriculture, in Maison rustique du XIXde Siècle, Paris 1842; maar zelfs in die , 
waarin de beschrijving van werktuigen de hoofdbedoeling is, zoo als in het Kurzer 
Entwurf der - landwirthschaftlichen Maschinenlehre und Landbaukunde abgefasst von 
3. ce wiscuenRs Leipzig 1834, in Die nutzbarsten und neuern landwirthschaftlichen Ma- 
schinen , Apparate und Gerüthe, von Drs 0. zeurer, Carlsruhe 1858 en 1840. Door 
de meeste Schrijvers is zelfs geene maat opgegeven of in de afbeeldingen in het oog 
gehouden. Het is te bejammeren , dat men in de behandeling van dit zoo uitgebreid 
en belangrijk gedeelte van den Landbouw. zich niet tot voorbeeld stelt „Dr. A. THAER'S 
Beschreibung der nutzbarsten neuen Ackergeräthe, Hannover 18051806, welk werk 
zoo wel door de naauwkeurigheid der afbeeldingen van de werktuigen en hunne 
voornaamste deelen, als door die. der beschrijving, uitmunt. 

In vele geschriften, inzonderheid in die, waarin over de voor- en nadeelen van 
de verbouwing van deze of gene graansoort gehandeld wordt, zijn de opgaven 
zoodanig, dat men er niet uit kan opmaken; over welke soort of variëteit van 
tarwe of gerst b; v. gehandeld wordt, en welke door de Schrijvers bedoeld wor- 
den. Klaagde hierover MEYEN in zijn Jahresbericht über Physiol. Botanie, inzon- 
derheid wat Duitschland betreft, dezelfde aanmerking geldt ook sommige opgäven 
in onze jaarlijksche Landbouwkundige Berigten, zoo als ook te regt door Dr. 3. 
E‚ VAN DER TRAPPEN in zijn Herbarium vivum, Haarlem 1845, is opgemerkt. — 
Als men belast is met het nazien van Stukken over Landbouwkundige onderwer- 
pen, vóór zij worden gedrukt, dan is men in de beste gelegenheid, zich van kan 
waarheid van het betoogde te overtuigen. 

(14) Het is een verblijdend teeken, dat in de laatste jaren, in ons Vaderland, 
geene onbelangrijke verbeteringen in sommige Landbouwkundige werktuigen zijn 
aangebragt. Ik behoef hier slechts te herinneren den Roer--of Stuurploeg én 
den Dorschrol Van W. VAN PEYMA, het Dorschwerktuig van A. TE. VAN RIJNBERK , 
den Vlasknopbreker van 3, R. VAN DER MEULEN En 3. C. BAKKER, het werktuig, ge- 
schikt om wortelgewassen te snijden, van den Hoogleeraar A. NUMAN, den Boter- 
karn van P„ K‚, KUIPERS, @n dien van 3. VAN LOON: 

(15) De zoogenaamde natuurkundige eigenschappen der gronden zijn inzonderheid 
nagegaan door den Tubingschen Hoogleeraar s. scuuBLER, die eenige zijner onder- 
zoekingen daaromtrent ‘heeft medegedeeld in de Landwirthschaftlichen „Blätter von 
Hofwyl H. 5, en in haar geheel in zijne Grundsätze der Agricultur-Chemie, Zweite 
Auflage, verbessert von K. L. Krurzscu, Leipzig 1858, Th. II, S. 58—99.- Men 
wachte zich echter zorgvuldig, om uit ééne eigenschap, b. v. het waterhoudend 
vermogen, tot de vruchtbaarheid en de vermoedelijke bestanddeelen van eenen 
grond te besluiten, en om volgens de manier van onderzoek en de wenken van 
CADET DE GASSIGOURT, medegedeeld in de Bibliothèque universelle, Tom. I, pag. 97, 
uit het waterhoudend vermogen, zonder scheikundig onderzoek, over de vrucht- 
baarheid en bestanddeelen te beslissen. Over den zamenhang der gronden kan 
men verder raadplegen de Neuen Mögelinischen Annalen der’ Landwirthschaft B. IV, 
S. 119, en mevEr’s Anlage zur Flora des Königreichs Hannover, S. 307, — Deze 
eigenschappen der gronden worden gewoonlijk te onvolledig behandeld. 


280 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


(16) Behalve weténschappelijke plantenkundige kennis, wordt ook de landbouw- 
kundige. kennis van de onderscheidene halmgewassen, peulvruchten ‚ dopvruchten, 
voedergewassen, olie-, verw-, specerij-, spin- en andere planten en van opgaande 
en vruchtboomen vereischt. Ik zou de grenzen, die ik mij voor deze aanteeke- 
ningen heb moeten stellen, te ver overschrijden, indien ik slechts eenige der ge- 
schriften over deze onderwerpen wilde vermelden. In het Handboek voor de Vader- 
landsche Landhuishoudkunde, van den Hoogleeraar c. A. BERGSMA, vindt men velen 
derzelven opgegeven. 

(47) Er zijn in ons Vaderland belangrijke bijdragen geleverd tot de veredeling en 


het bewaren der paarden en runderen bij hunne oorspronkelijke deugden , zoo als 


in het Magazijn van Vaderlandschen Landbouw, en in de Verhandelingen van de Maat- 
schappij van Landbouw. De schaapsteelt daarentegen werd gedurende langen tijd min- 
der aangemoedigd en door wetenschappelijke onderzoekingen ondersteund. Behalve 
de vertalingen van de werken van LASTEYRIE, DAUBENTON Een RIBBE over dit onderwerp, 
bezaten wij daarover bijna geene oorspronkelijke opgaven, dan van de Commissie 
van Landbouw in Groningen, in den door haar- uitgegeven Staat van den Landbouw, 
in 4821 uitgegeven,-en van de Commissie van Landbouw in Gelderland, in de Sta- 
tistieke, Beschrijving van Gelderland, Arnhem 1826. Des te belangrijker is alzoo 
de uitgebreide arbeid, door den Hoogleeraar A. NUMAN daaraan besteed in zijne 
Handleiding tot de Inlandsche Schaapsteelt , inzonderheid met opzigt tot verbetering der 
wol, geplaatst in het Tijdschrift ter bevordering van Nijverheid, Deel II, bl. 245, 
585, 589, Deel III, bl. 11, 261, 444, 570; Deel IV,-bl. 4; Deel V, bl, 214. 
Belangrijk zijn ook de pogingen tot veredeling der Schapen, door de Heeren 3. ca- 
ZAUX en I, G. Je VAN DEN BOSCH in het werk gesteld, en waarvan mededeeling ge- 
daan is in het genoemde Tijdschrift, Deel VI, bl. 564, Deel VII, bl. 66 en 297, 
en Deel VIII, bl. 96 en 651. “Ik mag ‘hier niet onvermeld laten de-Mededeeling 
omtrent de Schaapsteelt, gedreven wordende op zware zand- of duingronden in Zuid- 
Holland, Deel V‚-bl. 617, en de Veredelde Schapenteelt, in verband met den Land- 
bouw in Zeeland, door 1. G. 5. VAN DEN poscH, Middelburg 1845, en het berigt 
over stalvoedering van 5. TONCKENS; in het Tijdschrift, Deel IV, bl. 264, en ein- 
delijk , de Mededeelingen betreffende de stalvoedering van groot Vee en Schapen, D. VI, 
bl. 310 en 670 en Deel VII, bl. 296 en 659. 

(18) Over de insecten en andere oorzaken, die de verschillende gewassen, gedu- 
rende .de ontkieming, verdere ontwikkeling, in den bloeitijd, en gedurende, en 
na de vruchtzetting, benadeelen, bestaat een aanzienlijk aantal belangrijke ge- 
schriften. In de Grundsätze der teutschen Landwirthschaft von JOHANN BECKMANN, 
Sechste Ausgabe, Gôttingen: 4806, zijn de voornaamsten «tot op dien tijd vermeld. 
Men raadplege over de. zoogenaamde koornwurmen, S. 1835; over onderscheidene 
ziekten der granen, S.-4187—190; over insecten, die het graan benadeelen4 
S. 195; over de dieren schadelijk voor voedergewassen en moeskruiden, S. 259 
en S. 348; over hetgeen de vrucht- en woudboomen benadeelt, S. 421—425 en 
S, 515—519, Over de ziekten der ooftboomen en derzelver genezing kan men 
raadplegen, 1. w. FREYER ens. TH, FLOK in de” Verhandelingen van de Holland- 


bd 
« 


aen “a en 


zer sens Redevoering. 281 


sche Maatschappij der Wetenschappen, D. IV, St. 2, en over de insecten, die de 
Ooftboomen hier te lande het meeste nadeel toebrengen, t. w. rever, in Deel V, 
St. 2, Onmisbaar is het werk van 5. TH. CHR, RATZEBURG, getiteld Die Forst-In- 
secten, “Berlin 4859 und 1840, en Die Waldverderber und ihre Feinde oder Be- 
‘schreibung-und “Abbildung der schüädlichsten Forstinsecten und der übrigen schädlichen 
Waldthiere, van denzelfden Schrijver, Berlin 1842, en Kinny and spence, An In- 
“troduction to Entomology; or elements of the natural history of insects. Fourth Edi- 
tion ‚ London 1822. Over de schadelijke insecten kan men ook raadplegen rov- 
DON's- Encyclopaedia, pag: 1112—1121, en daarenboven zijn bij elk gewas de oor- 
záken van verachtering en eenige middelen, óm deze weg te nemen of te matigen, 
behiaüdeld ;dtv-The Book of the Farm, by uenrv srePnens, Edinburgh and London 
1844 Vol, TIE,’ pags” 110, 858, 950, 954 en 956. — Allezins opmerking ver- 
dienen «de: drie volgende geschriften: De Aardappelen-Epidemie der laatste jaren, 
of’de kankerachtige en schurftachtige ziekten der Aardappelen; door Dr. c. c.a. von 
MARTIUS, vertaald en uitgegeven door het Genootschap voor Landbouw en Kruid- 
kunde, te Utrecht 1845, en Die Kartoffelnoth unserer Zeit und ihre Abhülfe, oder 
die” Krankheiten- der Kartoffeln in ihten verschiedenen Erscheinungen, sowie ihre Ab- 
hülfe durch eine rationelle- Cultur und Regeneration der Kartoffeln; von rr. Aus. 
PINCKERT; Weimar 4843, en Observations on the Natural History and Eeonomy of 
various Insects affecting the Gorn-Crops, etc. bij sou cerris, in The Journal of the 
Royal Agricultural Society of England, 1845, Vol. V‚, p. 469, en Vol. VI, p. 151. 
„(19) Dat ook hier niet alleen eene zoogenaamde prakticale maar vooral weten- 
schappelijke kennis gevorderd wordt, kan onder anderen uit de gebeurtenis , waarop 
ik hier doel, blijken. « Uit 200 bladzijden aanmerkingen en verslagen, waaronder 
vele stukken van grondeigenaars, die door dit vernielend inseet hunnen oogst ge- 
heel hadden verloren, kon door den, ook in dit gedeelte der Natuurkundige We- 
tenschappén zoo ervaren, sOSEPH BANKS, geen besluit over den aard en de voort- 
planting van dit insect worden opgemaakt ; vouno’s Ann. of Agriculture , XI, p. 406. 
(20) Over de geologische gesteldheid van den Vaderlandschen bodem bestaan voor 
als nog slechts zeer ‘weinige geschriften; over de fossile beenderen daarentegen, 
daarin gevonden, bezitten wij meer. bijdragen, zoo als van BURTIN, CAMPER , CUVIER, 
VAN MARUM, “N. C° DE FREMERY €en REINWARDT. Over het eerste onderwerp kan ik 
hier slechts vermelden de Natuurlijke Historie van Holland, door 5. LE FRANcQ vaN 
BERKHEY, 8. J. BRUGMANS, Lithologia Groningana en zijne Oratio de natura soli Fri- 
siasi explotanda, 3. A. DB Luc, Lettres physiques et morales sur U Histoire de la Terre 
et de Homme, Paris et la Haye A119, 3, 5. p'omarius D'HALLOY, Mémoires pour 
servir à la description géologique des Pays-Bas, de la France et de quelques con- 
trées voisines, Namur 1828 en zijne Eléments de Géologie, Paris et Strasbourg 1851, 
waarin, even als achter de Verhandeling van 5. r. 1. HAUSMANN, over de gerolde 
steenen van Nederland en Noord-Duitschland, in de Verhandelingen van de Holland- 
sche Maatschappij der Wetenschappen, te Haarlem, Deel XIX, waarnemingen van 
den Hoogleeraar váN BREDA voorkomen, en Specimen Academicum inaugurale de 
Geologia Patriae, in 1835 te Leiden verdedigd, door Dr. w. c. u. sramise: Vele 


19 


282 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


belangrijke wenken vindt men over dit onderwerp in De Aardkunde en de Landbouw 
van Nederland, Zwolle 4844, en de Aardkunde van Twenthe, Zwolle saai van 
denzelfden Schrijver. 

(21) Algemeene geschriften over iv boismind van de Scheikunde op den batik 
bouw en zijne verschillende deelen bezitten wij van WALLERIUS, KRUNITZ, FRANC; 
FRENZEL, A. F. STRAUSS, BERGMANN, PIEPENBRING, INGENHOUSS , , FABRONI, ‚ GREN ; 
KRUTZSCH, HOFFMANN, HARTIG, BEHLEN, J: MTH. BECHSTEIN G4,/G47 Wa “CROME „. HAUSS- 
MANN, G. F. H. SCHODER Een HERMBSTADT; doch deze allen „kunnen reeds. onder-de 
verouderde gerekend ‘worden. De Chimie appliquée à U Agriculture. van. CHAPTAL; 
Paris 1825, waarin veel gevonden wordt, dat daarin minder te huis behoort, 
en” veel gemist, wordt, wat men daarin zou, verwachten, is insgelijks voor den 
tegenwoordigen tijd onvoldoende. Van betere gehalte is het werk van G. SCHÜBLER , 
Grundsütze der Agricultur-Chemie in näherer Beziehung. auf land- und forstwirthschaft- 
liche Gewerbe, Zweite Auflage, verbessert von K. L. KRurTzscm. Leipzig.-1858 „ of» 
schoon vele gedeelten onvolledig bewerkt zijn. en veel te wenschen-overlaten. In 
Engeland is. de wetenschappelijke beoefening van den Landbouw en inzonderheid 
de toepassing der Scheikunde daarop zeer veel aan het onderwijs. van m. DAVY, 
in 1805 begonnen, en gegeven, op uitnoodiging van de Board of Agriculture, aan 
vele aanzienlijke landeigenaars, verpligt. … Dit. onderwijs kan men eenigzins beoor- 
deelen. uit de Outlines of a Course of Lectures. on-the Chemistry-of. Agriculture, to 
be delivered before the Board of Agriculture, London 4805,-en de Elements of Agri- 
cultural Chemistry in a Course of Lectures before the. Board of Agriculture, London 
1815. De verschillende, uitgaven in Engeland en andere landen kunnen getuigen, 
hoezeer men, dezen arbeid op prijs stelde. Davy moest hier ‚vooral uit eigene 
onderzoekingen putten, en zijne lessen, in Duitschland door; wourr ‚en THAER ver- 
spreid, hebben, volgens het oordeel van beroemde Schrijvers, veel tot eene meer 
wetenschappelijke beoefening van den Landbouw aldaar bijgedragen. De waarde 
van dit werk moet men beoordeelen. naar den tijd en den stand der Wetenschap , 
gedurende welken het geschreven werd; en DAvY zelf zou thans de -eerste zijn, 
om toe te stemmen, dat het nu niet meer aan het doel kan beantwoorden, en 
niet meer in overeenstemming is met de vorderingen van lateren tijd en met de 
latere nasporingen en ontdekkingen in de organische Scheikunde. Dayv vond den 
) grond eenigzins voorbereid door de pogingen van den Graaf van pUNDONALD , onder 
anderen zigtbaar in-zijn werk getiteld: A Treatise -shewing the. intimate connection 
that subsists between Agriculture and Chemistry, a new Edition, London 4805. Bij- 
zonder in het Quarterly Journal of Agriculture; the Journal of. Agriculture and the 
Transactions of the Highland and Agricultural Society of Scotland en in the Journal 
of the Royal. Agricultural Society of England, komen vele geschriften voor, waarin 
de bewijzen. eener gelukkige toepassing van de- Scheikunde op den Landbouw ge- 
vonden worden. Sinds den tijd van navy evenwel was in. Engeland. geen belang- 
rijk geschrift uitgegeven, waarin de wetenschap in haar geheel is voorgedragen. 
In deze behoefte is op eene voortreffelijke wijze voorzien-door 3. Fe W. JOHNSTON, 
“doors de uitgave van zijne Lectures on Agricultural. Chemistry and. Geology, second 


nn Te 


Redevoering. 283 


Edition, Edinburgh and London 1842, in 4 deelen, en door die van zijn kleiner 
geschrift: Blemerts of Agricultural Chemistry and Geology, Third Edition, Edinburgh 
and” Lóndon 1844, van hetwelk eene vertaling is uitgegeven door P. r. Ht. FROMBERG , 
met eene Voorrede van den Hoogleeraar c.s. murDeR, Rotterdam 1844. De Three 
Leetures on Agriculture, bij Dr. pAunenv. Oxford 1859, en BoussinGauLT , Economie 
rúrale considerde dans ses rapports avec la Chimie, la Physique et la Meteorologie, 
Paris 1845, mogen hier niet onvermeld blijven. Opmerking verdienen poussinGauLT's 
Verhaùdeling, waarin onderzocht wordt, of de planten gedurende de vegetatie stik- 
stof ópnémèn, geplaatst in de Annales de Chimie et de Physique, Tom. 66, p. 1. 
‚Comptes rendus 1858, 2de Sem. pag. 889; zijne Verhandeling over het stikstofge- 
halte in het Veevoeder, als een beginsel ter vergelijking van zijn betrekkelijk voe- 
derd vermogen, in de Ann. de Chim. et de Phys., T. 67, pag. 408; zijne proeven 
over de hoeveelheid meststof, die na de inoogsting van verschillende gewassen 
achterblijft en ondergeploegd wordt, P'Institut 1840, pag. 205; zijne Verhandeling 
over het braken; in de Arm. de Chim. et. de“Phys. 5me Serie, Tom. 1, pag. 208, 
ent de Verhandeling van hem en ParÈN over de betrekkelijke waarde der meststof- 
fen in de Ann. de Chim. et de Phjs., Tom. III, pag. 65. Men raadplege verder 
Ueber die unorganischen Bestandtheile der Aj awel VON WIEGMANN UNd POLSTORFF , 
Braunschweig 1842. 

(22) Opmerking en behartiging voeten de volgende wöorden van Dr. cAît 
SPRENGEL, Professor der Ländwirthschaft, in de Voorrede voor zijn Werk: Die Lehre 
vonden Urbarniachungen úrid Grundverbesserungen, Leipzig, 1858, S. V. »Was 
überhaupt die Chemie anbetrifft, so lege ich gern das Bekenntniss ab, dass ich früher 
nicht bloss die Urbarmachungen und Grundverbesserungen, sondern auch die ganze 
Ländwirthschaft mit bei weitèm grösserem Erfolge betrieben haben würde, wenn ich 
schon damals diese vornéhmste aller Naturwissenschaften so gut als jetzt gekannt hätte. 
Denke ich an allés das zurück, was oft ganz anders ausfiel, als ich es mir in den 
dainaligen Ansichten befangen vorstellte, so wünsche ich nichts mêhr, als alle diese 
Dinge noch einmal’ auúsführen zu können, denn da ich mich jetzt von der Chemie mehr 
leiten lassen würde, so würde ich mich auch gewiss eines günstigeren Erfolges zu 

erfreuen haben. “Esvist ‘hièr nicht der Ort, dieses durch Beispiele zu beweisen, be- 

merklich will ich indess machen, dass auch Andere, welche mehrere ikrer landwirth- 
schaftlichen Operationen nach den Gesetzen der Chemie vr gd sich bei weilem 
besser als früher stehen.” 

(253) Onder de geschriften, die veel opzien hebben gebaard en de algemêéene aan- 
dacht zeer tot zich ‘hebben getrokken, behoort bovenal Die Chemie in ihrer Anwen- 
ding auf Agricultur und Physiologie, von Dr. 1. Liesic, waarvan in körten tijd vijf 
uitgaven verschenen zijn.” Ik geloof, dat de waarde van dit in: velerlei opzigten 
merkwaardig geschrift vooral daarin moet gezocht worden, dat men er uit kan 
bemerken, hoe, vöel er nog te onderzoeken valt, vóór men tot eene beslissing 
vân voorname punten geraken kan, eh dat men, door eigen oordeel geleid, er den 
weg uit kan opmaken, dien met tot de opsporing en vaststelling vän voorname 
grondbeginselen moet bewandelen. De slotsom, dunkt mij, is meer negatief, dan 

19 * 


\ 


kid 


284 OPENBARE VERGADERING DER EERSTE KLASSE. 


positief; en men, komt in dit opzigt tot. merkwaardige uitkomsten; als men de. 
eerste uitgaven met de lateren, en de vroegere berekeningen en getallen met de, 
lateren, vergelijkt. Dit werk moet met voorzigtigheid en behoedzaamheid worden 
geraadpleegd, vooral hetgeen daarin. voorkomt over den humus, de voeding der 
planten in het algemeen, den oorsprong der koolstof en stikstof in de gewassen „ 
de verklaring der landbouwkundige bewerkingen, het, ontstaan van de meest.al-. 
gemeen verspreide bestanddeelen. der planten, de. verklaring van de werking van: 
anorganische stoffen op den grond en de planten, over de eigenlijke verbouwing,” 
het braken, de afwisseling en opvolging der gewassen, de verdeeling in, kali, 
kalk- en_kiezelplanten, den plantengroei in de tropische landen en de gevolgen, 
daaruit afgeleid, de uitwerking der. meststoffen, de ammonia- en salpetervorming,: 
en hetgeen, daarmede in verband staat. Als men dit werk zal gebruiken, dan-is, 
het raadzaam (met ter zijde stelling van al die ongelukkige persoonlijke aanran-, 
dingen en verguisingen, die met het onderwerp in geen verband staan) de volgende. 
geschriften, die daarvan een gevolg zijn, te raadplegen: Die organische. Chemie in 
ihren Beziehungen zu den Herren Dr. eruBER und Dr. sPRENGEL, beleuchtet von 3.11E-, 
pie, Heidelberg, 1841. Herr, Dr:, susrus Liemio, und-die Pflanzenphysiologie von, 
Ms Jo SCHLEIDEN, Leipzig 1842, OfJenes Sendschreiben. an Dr. 5. ziemie. Von my 
3. SCULEIDEN, Leipzig 1845. Beleuchtung der organischen Chemie des Herrn Dran 
LIEBIG , von Dr. 3x. HLUBEK, Grätz. 1842, Dr, 3. uiemo’s Verhältniss zur. Pflanzen- 
physiologie,. von. Dr. muGo Mou, Tübingen 4845, en 3 Lemie Analysirt von, P‚s 
T. MEISSNER , Frankfurt a. M. 1844, — Indien men verlangt zich, te- overtuigen, — 
hoezeer; de, overdrijving van eenige denkbeelden , met de. grootst mogelijke stout. 
* heid voorgedragen „ schadelijk kan worden, en hoe omzigtig,men zijn moet „metyze, 
aan te nemen, dan leze men de Verhandeling van pumas over;de.rol ‚ die de Damp< 
kringslucht-in de natuur speelt, en over den invloed, dien zij-op organische wezens. 
‚oefent, geplaatst inde Revue scientifique et industrielle, par QUESNEVIELE , Août—Sep- 
tembre 1841, pag. 288. Ik schroom er nietbij te voegen, dat, men zóó.de. ge, 
lukkige, toepassing. der Saanaasd ap vndkiedendes meer, tegenwerkt en. nan 
deelt, ‚dan: bevordert. ke bit on ens lendv al wast 
(24) Het-is een verblijdend holds van mee: jd, dat-men-meer pr igjen wieniá 
in, te „zien, dat. eene, nieuwe, ontwikkeling van den-Landbouw voor de. belangen. 
van het. Vaderland. gevorderd wordt, en dat men onderscheidene. Maatschappijen. 
ziet oprigten ter vermeerdering van zijnen bloei. Naast de Nederlandsche Maat: 
schappij ster, „bevordering van Nijverheid, te Haarlem, zijn in de.laatste jaren andere 
Genootschappen-met deze loffelijke bedoeling opgerigt, ‚zoo als het. Genootschap. ter, 
bevorderingsvan Nijverheid, te Onderdendam, dat voor. Landbouw „en, Kruidkunde,te 
Utrecht, datter bevordering van den Landbouw in Drenthe, en de Overijsselsche Ver- 
eeniging tot ontwikkeling van Provinciale Welvaart; terwijl.de pogingen van de Maat- 
schappij,en-van de Provinciale Gommissie van Landbouw in Zeeland , en de Tentoons 
stellingen, aldaar zeer belangrijk voor-dit doel mogen genoemd worden. Mogten, deze 
wijze pogingen „door, eene behoorlijke. uitbreiding van echt wetenschappelijk, Land 
bouwkundig Onderwijs, waaraan, groote „behoefte is, ondersteund, worden! „ In,.de 


ar 
U 4 


„ 


Redevoering. 285 


laatste jaren is dit aan de Hoogescholen, ook door het geven van openbare Lessen , 
uitgebreid, en te Groningen is eene Landhuishoudkundige School opgerigt. — Over de 
wetehschappelijke inrigtingen voor de aanleering van den Landbouw, en eenige be- 
rigten over die in Engeland, vindt men belangrijke wenken in The Book of the Farm, 
bij HENRY srePHeNs, Vol. 1, pag. 59. Over het landbouwkundig Instituut te Hofwijl, 
in het Canton Bern, in Zwitserland, toebehoorende aan vor reruexserG , kan men 
raadplegen, pag. 50, en Beschreibung und Resultate der Fellenbergischen Landwirth- 
schaft zu Hofwijl, von 5. N. scuwerTz; en over dat te Möglin, bij Frankfort aan den 
Oder, dat zoo veel-aan rmaER verschuldigd is, en dat door-den, Koning van Pruis- 
sen is opgerigt,-die aan THAER, met de bedoeling om Landbouwkundige kennis 
in Pruissen te verspreiden, 275 bunders land daarvoor heeft afgestaan, pag. 52. In 
Frankrijk heeft men tot dit einde de Model-Boerderij te Roville, bij Nancij, gesticht ; 


de ligging evenwel werkt eenen meer algemeenen invloed op den Landbouw daar - - 


te lande tegen; en van daar, dat in 1826, de Koninklijke Maatschappij van Land- 
“bouw is opgerigt, ter bevordering van de hoogere belangen van den Landbouw 
en tevens ter oprigting van twee scholen. Zij heeft voor hare bedoeling aange- 
kocht het Domein van Grignon bij Versailles, in de vallei van Gallij. Men kan 
hierover raadplegen, Rapport general sur la ferme de Grignon 1828 en Annales de 
Grignon. Het Instituut te Hohenbeim in Wurtemberg is beschreven door 5. G. 3. VAN 
‘DEN BOSCH ; in zijn geschrift getiteld : De Koninklijke Wurtembergsche School van Land- 
huishoudkunde te Hohenheim, Middelburg 1857. en in de Reise durch Deutschland , in 
besonderer Beziehung auf Ackerbau und Industrie, von Dr. ALEXANDER VON LENGERKE, 
Prag. 1859. In Petersburg en Moscow zijn insgelijks scholen voor den Landbouw 
opgerigt; en over soortgelijke inriglingen kan men verder ‘raadplegen : Das landwirth- 
schaftliche Institut zu Jena üt seiner Verbinding mit der dasigen Gesammt- Akademie 
us. ws beschrieben von F. eu SCHULZE, Jena 1845. 


Leiden, Maart 1845. 


EERSTE KLASSE. 


Bedenkingen over verschillende wijzen van fundering 


der Gebouwen. 


DOOR 


W. N. ROSE, 
Lid der Eerste Klasse. 


me 


In het vak van constructie der gebouwen, is tot nog toe, in 
ons Vaderland, het' bepalen en daarstellen der onderscheidene 
funderingen, als het gewigtigst en moeijelijkst gedeelte der 
bouwkunde beschouwd geworden. En inderdaad zijn wij, hoe- 
wel wij vorderingen gemaakt hebben, nog zeer ver verwijderd 
van dat standpunt, waarop een bouwkundige, die zijn vak ver- 
staat, dient te staan. 

Wij kunnen althans, in vele gevallen, niet met volkomene ze- 
kerheid bepalen, welke fundering, in eene gegevene moeijelijke 
omstandigheid, met volkomene zekerheid, kan aangewend wor- 
den. Dit zal u, mijne Heeren! mogelijk vreemd voorkomen, ja 
welligt, bij u, twijfel doen ontstaan, of men wel, in die ge- 
vallen, alle hulpmiddelen, die de wetenschappen en de onder- 
vinding ons aan de hand geven, kent en naar behooren raad- 
pleegt. Zonder het te durven wagen, hierop op eene bevesti- 
gende wijze te antwoorden, en zelfs genegen het er voor te wil- 
len houden ‚ dat de wetenschap ons ook hierin nog veel kan 
leeren, zoo meen ik echter vooraf te moeten doen opmerken, dat 
het vak van constructie niet meer zoo als in vorige eeuwen, ge- 
heel en alleen zich in handen bevindt van bouwkundigen, die 


Fundering der Gebouwen. 287 


niet anders dan de ondervinding raadplegen, en alleen de aan- 
geleerde regels, tot rigtsnoer hunner handelwijze volgen. 

Sedert meer dan eene halve eeuw, hebben hier en bij onze 
naburen, vele Constructeurs zich door hunne kunde in de we- 
tenschappen, bijzonder in de Wis- en Natuurkunde onderschei- 
den, en niettegenstaande dit, zijn er gevallen waarin, ten minste 
voor zoo ver ik te weten heb kunnen komen, niemand vooraf 
kan bepalen wat er gedaan moet worden, om met volkomene ze- 
kerheid te kunnen bouwen. 

De zaak komt mij zoo belangrijk voor, dat ik gemeend heb 
uwe aandacht voor eenige oogenblikken hierop te mogen vestigen; 
door een paar van die gevallen voor te stellen, en naar aanlei- 
ding daaruit, denkbeelden te opperen, die wel niet nieuw zijn 
en ook niet-de wetenschappen zullen bevorderen, maar denkelijk 
_ een paar hulpmiddelen meer aan de hand geven, dan dezulken, 
die’ tot nog toe in ons Vaderland algemeen worden aangewend. 

Wanneer wij niet op staal kunnen funderen, dat is: dadelijk 
met het metselwerk zelf beginnen, blijven er verscheiden anderen 
hulpmiddelen over, die zich echter allen tot twee hoofdbewer- 
kingen laten herleiden. 

a. Roosterwerk zonder heiwerk en 

b. Roosterwerk met heiwerk. 

De roosterwerken zonder heiwerk zijn danse: meestal be- 
staan die uit houtwerk, in enkele oorden van ons Koninkrijk, 
ook wel uit opgestapelde turven. 

Wanneer die uit houtwerk bestaan, worden zij ook wel raam- 
werken of vlotten genoemd. 

Het raamwerkrof roosterwerk bestaat uit dikke planken, pla- 
ten genoemd, of wel uit balken, die op bepaalde afstanden van 
elkander zijn geplaatst, door andere platen, ribben of balken wor- 
den overkruisd en bevestigd; op dit raamwerk legt men eene 
vloer en op deze vloer begint men te metselen. 

Deze roosterwerken worden vervaardigd, wanneer men niet op 
staal durft te werken, en de ‚grond niet slecht genoeg is, om een 
heiwerk daar te stellen. | 

b. Het roosterwerk met heiwerk, bestaat in het inheijen 


288 EERSTE « KLASSE. 


van palen en vervolgens inhet plaatsen van het roosterwerk op 
deze palen. E f | 

Ten einde de lengte der palen te kunnen. bepalen, worden 
proefpalen geslagen, en men zegt dat deze op hunne stuit zijn” 
geheid, wanneer zij in 50 slagen met het heiblok niet meer dan 
2 Nederl, duimen zakken. ber rie 

Het aantal palen wordt bepaald, naar het gewigt van het ge- 
bouw, en hieromtrent is men het in geenen deele met elkander 
eens; de meeningen loopen zelfs zoo zeer uit elkander; dat het 
nutteloos is, die hier op te geven; velen nemen 150 a 200 cen- 
tenaars per paal, anderen het dubbel, en voorbeelden genoeg 
kunnen bijgebragt worden, dat zij allen beurtelings gelijk en on- 
gelijk gehad hebben. 

Is de paal van eene middelmatige lengte, b.v. van 8 tot 10 
ellen en kan zij op de stuit geheid worden, dan kan zij veel dra- 
gen; maar wat nu, indien zij niet op de stuit kan geheid -wor- 
den? dan diene men langer palen te nemen; maar hoe lang dan? 

Bij eene putboring te Rotterdam vonden wij, op 113 voeten 
of 35 ellen diepte, veen, en daarop klei; op geen. van beiden 
_ staan de palen op de stuit, moesten dáár nog langere palen ge- 
nomen worden? Zoo ja, hoe krijgt men die lange veerkrachtige « 
ligchamen loodregt in den grond? welke zekerheid heeft men dat 
zij, die van onderen slechts van 8 tot 12 Nederl. „duimen mid- 
dellijn hebben, in die slappe gronden, niet zullen doorbuigen? 
en eindelijk, waar vindt men zoodanige heipalen, om van de 
kosten nog niet te spreken ? 

Indien men dus nietop de stuit kan heijen, met hoe veel kan 
men dan een paal belasten, de lengte der paal-in-aanmerking 
nemende? 3 

Mijne Heeren! het is hier niet de zaak om eene formule te 
vinden, — Zoodanige bestaan er, maar om regels te bepalen, 
op wetenschappelijke kennis berustende, welke in getallen moe- 
ten opgeven, naar den aard der gronden, wat de wrijving, zui- 
ging of hoe men zulks wil noemen, zal wezen; want het is deze 
kracht alleen, die de paal hier tegen houdt. En verondersteld 
dat de wetenschap door onderzoek dit vraagstuk oplosse, het 


Fundering der Gebouwen. 289 


geen niet onmogelijk schijnt. Wat zal men dan moeten doen, 
indien vroeg of laat de grond zelf belast wordt, ten gevolge 
waarvan,’ zoo als er vele voorbeelden in ons land zijn aan te 
wijzen, zij in elkander klinkt of zakt, en daardoor de wrijving 
aanzienlijk vermindert, zoo niet geheel voor eenigen tijd doet 
ophouden? Ik beken openhartig, Mijne Heeren! dat ik op de ge- 
wone wijze werkende, „geene mogelijkheid zie, dit vraagstuk op 
te lossen. 

In gevallen waarin men buitengewoon lange palen zou heb- 
ben moeten gebruiken, gaf men de voorkeur aan roosterwerken 
zonder heiwerk; de vroeger opgegevene moeijelijkheden en het 
onzekere van de uitkomst maakten dit noodzakelijk. 

Men nam voor den aanleg van het roosterwerk eene breedte, 
2 en 3 voudig van de gewone, stelde het uit zwaar houtwerk 
te zamen, en verbond die onderling zoo stevig mogelijk aan el- 
kander en de uitkomsten zijn dikwerf voldoende geweest; maar 
dit is-niet genoegzaam, want zekerheid bestond er niet en zal 
er nooit bestaan, zoo lang wij niet weten, hoeveel de onderschei- 
dene grondslagen per vierkante el kunnen dragen. | 

En hieromtrent weet men zoo goed als niets; in dergelijke 
gevallen handelt men bij gevolgtrekking; men onderzoekt of die 
gronden belast zijn geweest, en wat de gevolgen hiervan waren, 
hetgeen dikwerf voldoende resultaten geeft, maar wat nu, indien 
die gronden nooit eenige belasting droegen of wel dat de op te leg- 
gen belasting aanmerkelijk de tot nog toe bekende overtreft, waar- 
van de uitwerking zoo zeldzaam goed is waargenomen geworden ? 

Hoe veel moet dan het roosterwerk verbreed worden? dit ge- 
__schiedt geheel zonder wetenschappelijke gronden, als het ware 
op den tast, en de uitkomsten hangen dan af, of men gelukkig 
of ongelukkig is geweest in het raden. 

Onze Voorvaderen hebben over het algemeen veel minder 
geheid dan wij, en wanneer zij heiden, viel hierop veel aan te 
merken „wij spreken hier van tijden tusschen de 4 en 8 eeuwen 
geleden. 

Voor kleine gebouwen, gebruikten zij ligt roosterwerk, of 
dunne palen, meestal Elze slieten, waarvan zij 2 of drie: bij el- 


290 EERSTE KLASSE. 


_ kander sloegen en. daarop dan: het roosterwerk plaatsten, somtijds 
plaatsten zij teertonnen in den-grond, sloegen die met en slie- 
ten. vol en. bouwden daarop verder voort. 

Bij zware gebouwen zoo als kerken, torens, enz. legden zij 
een roosterwerk-van-balken, digt-aan elkander gesloten; over deze 
werden over kruis eene andere dergelijke balklaag gelegd, en 
dit herhaalde men 8—4 en meermalen; zulk een digt rooster= 
werk noemden zij een vlot en de meeste van onze oude gebou- 
wen staan op zulke vlotten. 

Het hout dat zij hiertoe gebruikten was Eiken- of Beukenhout, 
somtijds beiden door elkander of om den anderen balk. 

Het is opmerkelijk, dat hunne vlotten en roosterwerken door- 
gaans «diep gefundeerd. zijn, terwijl hun heiwerk- veelal te hoog 
ligt. Dit diep funderen is denkelijk een gevolg geweest van het 
‚ weggraven der ligte bovengronden, hetgeen men bij de heiwer- 
ken onnoodig heeft geoordeeld; hierdoor zijn deze laatsten. dik- 
werf boven het gewone zomerpeil geplaatst, en. blijven daardoor 
niet altoos onder water. 

Het gevolg hiervan is, dat na verloop van eenige eeuwen, de 
koppen der slieten en het daarop liggend roosterwerk geheel zijn 
weggerot. … Maar zelfs de diep gefundeerde. vlotten, die uit Beu- 
kenhout bestaan, zijn hiervan niet bevrijd, na verloop van 6 en 
7 eeuwen is ook dit Beukenhout vergaan, terwijl het daarnaast 
liggende Eikenhout nog volkomen goed is; de: gevolgen hiervan 
zijn dat de muren van oude gebouwen, «die gedurende eeuwen 
onbewegelijk stonden, beginnen te zakken, eerst bijna’ onmerk- 
baar; men bespeurt slechts enkele scheuren aan de fundeering, 
weldra. nemen “die ‘toe; men bemerkt eene overhelling van het 
muurwerk ‚de gewelven “scheuren; en doorgaans ziet men naar 
hulp om, wanneer ‘het kwaad reeds PER voortgangen 
heeft gemaakt. 

Wat moet-mu de Constructeur ind om dit helt te PE 
pen? Meestal raadt men aan, om het gebouw af te breken, of 
wel om eene fundering er naast te heijen, en daarop conterforten 
te metselen, die het oude muurwerk moeten schragen; indien er 
eene overhelling plaats grijpt kan dit baten, maar bij eene lood- 


Fundering der Gebouwen. 291 


regte zakking, terwijl het roosterwerk toenemend wegrot, is het 
oogenschijnlijk dat dit eene onvoldoende maatregel is. Maar wan- 
neer er nu geene ruimte bestaat aan eene of beide zijden van den 
muur ‚hetgeen. menigmaal gebeurt en in het inwendige der ge- 
bouwen meestal plaats grijpt, hoe dan te handelen ? 

‚Besluiten om. af te breken, is geen vraagstuk-oplossen, en zoo 
doende zouden. wij binnen een paar eeuwen, alle onze oude ge- 
‘bouwen, die niet op staal gefundeerd zijn, moeten, sloopen en 
hierdoor. dat. verliezen, waarvan wij toch reeds geene overdaad 
bezitten. ego 

Zoude het niet beter zijn naar andere hulpmiddelen om te 
zien hulpmiddelen die zelfs niet nieuw zijn, maar reeds se- 
dert vele jaren buiten 's lands worden aangewend? 

In Engeland werd in het jaar 1834, de fundering van het 
groote magazijn van het Koninklijke Dok te. Chatham, dat uit 
een. vlot. bestond, hersteld met Beton, Men nam. het hout bij 
kleine vakken er uit, en vulde. die met Beton, die sterk van ter 
zijde werd aangeperst; men liet de Beton versteenen, en wan- 
neer die eene. genoegzame hardheid had verkregen, nam men 
achtereenvolgend, andere gedeelten. van het vlot weg, tot dat 
hetzelve geheel, voor ééne fundering in Beton-‘had plaats. ge- 
maakt. Wat zou ons verhinderen, om dit ook in ons land toe te 
passen? 

Zoo, als de zaken thans staan, is dit niet geheel zonder bezwaar; 
de Beton die wij van sterke Dordsche tras maken, rekent men 
dat een jaar noodig heeft, eer zij hare volkomene hardheid heeft 
verkregen; het zoude dus eene groote tijdsruimte vorderen, om 
zulk een werk uit te voeren; daarenboven kan men op het be- 
dorven ‘hout weinig staat meer maken, en het aanhoudend of 
bij herhaling aan de lucht blootstellen van hetwelve bespoedigt 
deszelfs ontbinding. 

Men dient dus naar andere trassoorten om te zien. De Engel- 
schen. gebruiken hiertoe Romancement, die zij met zand ver- 
mengen. 

Wij hebben. getracht te elken hoe snel die versteening 
plaats grijpt, en wat zij dan kan dragen, en ten dien einde heb- 


‚ 202 EERSTE KLASSE. 


ben wij eenige voorloopige proeven gedaan, die wij u° wenschten 
mede te deelen. 

Wij hebben met dit oogmerk, uit Engeland laten tri Ro- 
maucement van de beste kwaliteit, en die aan de navolgende 
proeven onderworpen. 

Men had prisma’s vervaardigd van 25 Nederl. duimen.lengte 
en 3 bij 3 Nederl. duimen breedte, zamengesteld. van “Roman- 
cement en „metselzand, in verschillende verhoudingen; deze pris- 
ma’s werden steeds vochtig gehouden, en na verloop van 98 en 
315 uren onderzocht, met welk vermogen zij gebroken konden 
worden. 

Ten dien einde werden die prisma's zoodanig geplaatst, dat 
hunne steunpunten 15 Nederl. duimen van elkander verwijderd 
waren ; juist in het midden werd een ijzeren beugel geplaatst, 
met eenen haak van onderen voorzien; aan dezen haak werd, 
door middel van touwen, een houten bak gehangen, die lang- 
zamerhand met zand werd gevuld, tot dat de Prisma door 
midden brak. | 

Dit heeft de navolgende uitkomsten opgeleverd: Romancement 
uit Engeland en zand, de steunpunten 15 Ned. duimen van el- 
kander verwijderd. 


na 98 uren na 315 uren 
gebroken gebroken 
Cement Zand met met 

Srem arekarnsentts atorkrk ks 7.200 7.030 
KD rieride engerhan: Lass. ids rid li DE 5.955 
IA oer Oda la en rs 4.415 5.825 
BO jmmr dOr zt oord oacnrdiendn rd oo 5.175 6.425 
Osis TL ae edet WEEADDEEN; J 3.750 5.450 


Bat DRA. terne dd 2.475 5.175 


Hieruit zien wij dat er, na verloop van 98 uren, een groot 
verschil ‘bestaat tusschen de verscheidene verhoudingen , en dat 
die in het voordeel zijn van die Prisma’s, die de meeste cement 
bevatten en wel als 7,200 tot 2,475 en dus bijna als 3tot 1; dat 
dit verschil minder belangrijk wordt na 315 uren; staande zij 


Fundering der Gebouwen. 293 


dan bijna tot elkander als 7 tot 5, Verder dat de vermeerde- 
ring van zamenhang bij die Prisma's, die veel Cement bevatten, 
van. 98 “tot 315 uren gering is geweest, in en van die, 
welke evenredig weinig Gement bevatten. 

De verhouding van 10 Cement tegen 10 Zand is die ‚ welke 
door pruneL wordt voorgeschreven. 

Wanneer men op deze Prisma's eene. behindikaes stale staaf 
_ plaatste, van 4 strepen in het vierkant, dus van 16 vierkante 
strepen sent zoo bezweken zij onder de navolgende ge- 
wigten. © 

rangen uit Rageland en Zand droegen, voor dat zij 
wenen op eene oppervlakte van 16 vierkante strepen 

„nerd; uur een gewist van 11 « Nederl. ponden 


or ar@romad. ed Ian 16 » » 
„lom Gb els „Siad … ogguider Bo obees » 
ier mas BIE mn. rollen mie hera . 15 F3 jde Jroen „en 


»! 9, ‘uren- waren. zij niet: meer te rheenen 


niettegenstaande men. er-met het etesle gewigt van. het maass 
op drukte. vem: 

„Stelt men nu, als minimum: 40 Nederl Bondans hs zou nog 
eene vierkante el 25,000 centenaars kunnen dragen. 

Deze proeven zijn genomen. op die prisma's, die de voordee- 
ligste verhoudingen. bijhet breken hadden gegeven. 

Wij nioetenvechter hier ‘bijvoegen, dat wij geen. Gement ge- 
noeg hadden om zoo veel proeven te doen, dat men. genoegzaam 
vertrouwen-aan. -dezesgetallen-kan hechten. Zij moeten. dan ook 
slechts dienen om-aan “te: toonen, hoe snel, de-versteening ge- 
schiedt , «en wat zij dan kan doorstaan. 

„Hierna: hebben wij dé Roman-cement onderzocht, die-te Ant- 
werpen „wordt vervaardigd, en gn ons, de mana resul= 
pre een gegeven: ave sore N 5 


bos beh xr 


204 Vo TEERSTE “KLASSES 
_Romancement ‘te’ Antwerpen vervaardigd en Zand.’ ov 
mod fear oib seren aib id gaara re ents 


nr 98 uren — ha 315 uren” 


gebroken … gebroken « - 
Cöfnent’ » “iZhkd 0 IE HEIIDNS OS mid orormet 
13 iriver vaer nei BO tirroot Bid): 
ade lS ers eischBucaor ons „deren, -MBL6OP Hr Mo 
ter 0d Preah. Juradantr Jen 84950 drs: LAS o5l 
FOrr raars 105 „radenn, ds. vedan sad Be000rdstrwlgs 2 
On a AP VE HENK 3.366 2.368: 7 
Bres 1Dgoorh hars. eo. beokeBi686, 1omir8680f 


Uit deze proevêén wolgt, voor; zoo ver menop deze getallen 
mag vertrouwen, dat de Romancement te Antwerpen vervaar- 
digd, even zulke goede eigenschappen bezit, als dé Engelsche, 
alleen is hierop te merken, dat veel getallen na: 315 uren min- 
der voordeelig zijn‘ dan” na 98‘uren, hetgeen bij de Engelsche 
slechts bij een is op te merken. 

„Door: de welwillendheid -van’-ons- geacht medelid--den’ Heer 

BRANDS, ben ik in de gelegenheid gesteld geworden omrde:Sep= 
taria j-die mente: Oldenkotte” achter Eibergen rin ‘Gelderland 
vindt, te onderzoeken; Ik had-echtersté Weinig om zer vórschei= 
dene verhoudingert van «te maken ;-hev-gemiddelde: uit ;de-proe- 
ven bewees dat;-na-315 ‘uren „eene verhouding: vän:13 Gement 
en 7’ Zand ‘met 8, „A48 vaii hind anp dus zeer: ps kwali- 
teiten te hebben, «=> „oo er Jom, nl 

De: Septaria: bi ash Oldenzal in Ohetijsiel, ons: ern 
Zijn Ed. toegezonden; hebben wij: niet kunnen onderzoeken; 
niettegenstaande wij haar ‘evenvals «die van Oldenkotte „hebben 
behandeld. Na haargebrand te-hebberi, hadden wij ‘haarin een 
groot glas geplaatst; van lieverlede bluschte zij zichzelve ‚nam 
in volume toe, en toen wij haar met water en zand vermehgden; 
had zij allen zamenhang verloren; naauwelijks hadden wij een 
Prisma er van zamengesteld, of zij vertoonde honderden kleine 
scheuren, en viel van elkander. 

Hier uit volgt althans dat, indien die Septaria goed is, zij eene 


Fundering: der. Gebouwen. 295 


andere behandeling vordert ‚dan waaraan wij haar. onderworpen 
hebben; wij ‘bezaten echter «te weinig om de proeven te herhalen: 
De- Heer-maas, te. Hoogland» bij Hoevelaken, vervaardigt 
Kunst-Romancement, bijna ‘op -dezelfde wijze: (zoo ik „mij niet 
vergis) als-door vicar wordt voorgeschreven ‚namelijk van ijzers 
achtige ‘klei en kalk. «Wij hebben dit mede onderzocht, zoowel 
wat deszelfs zamenhang als watrdeszelfs draagvermogen aanbe+ 
langt ,… en ‘deze. proeven vergeleken.;met » selijkuijdig gear zag 
ven, met Romancement uit: Antwerpen. —> „he 
‚Proeven van, Romancement “van rme met vette „Lik 


wid kalk en zand. be „19590801 gaar otefl.orsdsaod 
vn EdriePS Rad" zig RS GER A Ti rbe eres aib 
oger tolg ton. pv abveorg1 5/5: rs kann 
2 14 4 1.525 nig 781 fer nars 

Mis golmion-Ipd-ear 4OIE raa) Pr450= As Ke 458 LzadÂ 
, gyne iN aûo rp BEL ge ggrigaees hen .blederg 
gr 50 + 11.367 grif 


‚Hieruit schijnt-te mogen est ern elbkadt dn ee bijnlin- 
ging van vette, Kuikachez ee, aan ; de mdj geen knel 


anda en dwdi zijn henna de minst voldoende. . 


Proeven van -Kunst-Romancement van den Heer wrak met 
vette Luiksche kalk en zand. ne f3 x 


“Cement Kalk * Zand add wi uren “ha 150 ‘uren * 
Brac geller ge vosnap, parser. oglragh go, idonb 
greobrorge 4 fi goes vod agp 19107 
gese vapider og 2:04 05.996 
31 Aaocegploardsno, opiadger one. soi 29Gg!t 1217 1 
4 0 ne kaeb: ine 360 D-600 4. 535 (EDEL AKLND 


Deze sideman op zich zelf aleen Meu sena een 
bewijs, dat de bijvoeging van ‘vette Luiksche kalk, wel verre vau 
den zamenhang. te verminderen:, denzelve eerder bevordert. 

Men moet zich echter wel wachten dit, als eenen algemeenen 
regel te willen aannemen; het schijnt alleen dán waar te wezen, 


296 EERSTE KLASSE. 


wanneer het zand tot de overige specie staat, als: 1 : 1, Van al 
de overige, zou dit nader moeten worden onderzocht. 

Wanneer men nu verder de genomene proeven onderling ver- 
gelijkt, dan vindt men, dat, hoewel er geen buitengemeen groot 
verschil. bestaat tusschen de Antwerpsche Roman-cement en de 
Kunst-Roman-cement van den Heer maas, de verschillen echter 
allen in het voordeel van de Kunst-Roman-cement zijn, zoo mede 
dat voor beide Cementssoorten, de verhouding van-3!-Cement, 
4 Kalk en 4 Zand, de voordeeligste resultaten heeft opgeleverd. 

Deze proeven waren bewerkstelligd om eene goede en weinig 
kostbare Betonvermenging te zoeken, ten einde eene fundering, 
die gedeeltelijk boven water moest komen, met dezelve te ver- 
vaardigen. Men kan dus deze proeven niet met -de vroeger op- 
gegevene vergelijken. rg 

Met het draagvermogen dezer Gementen was het echter anders 
gesteld. Eene vermenging, van 13 Cement en: 7 Zand, droeg 
op eene oppervlakte van 16 vierkante strepen, na verloop van 
10 uren, voor dat zij bezweek : 

de Antwerpsche 17 Ned. ponden. Die van den Heer maas 
12,8 idem, en zóó waren al de overige in het voordeel van de: 
Antwerpsche Roman-cement. — Wat hier nu de oorzaak van kan 
zijn, is ons niet mogelijk te verklaren. 

„Wij meenen ook hier weder te moeten waarschuwen voor te 
ver gezochte gevolgtrekkingen; de proeven zijn slechts voorloopig, 
en dienen meer om de belangstelling op te wekken en de aan- 
dacht op dezelve te vestigen, dan, om als stellige waarheden te 
worden beschouwd, en alzoo in berekening te worden gebragt. 

En hiermede meenen wij genoegzaam te hebben aangetoond, 
dat het bij ons niet aan middelen ontbreekt, om’goeden: Beton. te 
kunnen maken, om dus aan;oude gebouwen herstellingen te 
kunnen uitvoeren, die men anders zoude hebben moeten af breken. 

_ De Beton ‘wordt in Engeland en Frankrijk meer en meer toe- 
gepast. De Inspecteur-Generaal van den Waterstaat in Frankrijk, 
de Heer roroncrav, beveelt dien ten sterkste aan „zelfs bij voor- 
keur boven Hei- of Roosterwerk; hij zegt in „zijne, Memoires 
geplaatst in. de Revue générale-de T Architecture» »e mérite 


Fundering der Gebouwen. 297 


» principal des Betons consiste à former des masses compactes et 
„homogènes, qui prennent en peu de temps la formité et la ré- 
»sistance des” pierres-de dureté moyenne, en sorte qu'une couche 
»de bon Beton peut être ier bin comme un bane de pierre 
„d'une seule pièce. kaj 


—»lIls sont propre surtout à recon ib maid: de fundation de 


»la plupart des édifices, parcequ'aucun système de maconnerie. 
„ne présente plus de garantie contre-les inégalités de-tassement ; 
»sì funestes pour tous les genres de Construction, -Gette garantie 
»résulte de ce que le beton, formant une masse uniforme „ ho- 
»mogène et également rigide, et appuyant sur le sol par de larges 
»surfaces; ne peut « fléchir partiellement ; - conmme le font, les 
ppierres des magonneries ordinaires „ separées les unes-des autres, 
„et liées imparfaitement par:-un mortier qui a peusd’adhérence 
pavec- les faces planes et larges de-leurs joints westi et qui 
preste mouet:flexible pendantlongtemps.” > nolo ve rem 

En ten opzigte van het gebruik van oben in stede vân 
Rooster en Heiwerk , zegt hij” verder: mwa. shles-ma- 
»gonneries établies sur des platesformes.de-beton sont plus stables 
pet moins vanbin à des accidents que celles qui per rgn sur ee 
» pilötisvad. hoog 1oarorsovieseo rt io nortt „ 

»Il est en“ effet. Gacite. de concevoir gel Gent mieux faire re- 
„poser une forte charge sur un solide d'une seule masse, qui, 


»s'appuyant sur le sol par de larges surfaces ,-ne: peut s'y en-” 


»foncer que très difficilement,; que d'établir ces charges sur des 
pilotis étroits-ev- dont les-extrémités inférieures sont pointues: 
pÂ moins que les pilotis n'aueignent un sol très dur, comme un 
»bance de” pierres ‚-leur “refus sous le plus fort battage est loin de 
»présenter une garantie suffisante. contre les tassements; car, sì 
»l'on. rebat des pilotis-un mois après un premier battageau réfus, 
wils eèdent et s'enfoncent de nouveau; ce qui prouve, que leur 
»résistance primitive résulte bien plus: du frottement de leur sur 
»face contre le terrain fortement comprimé, que de la résistance 
»de leurs pointes;- d'ailleurs, le frottement des pieux contre les 
pterres et les graviers est lui-même bientôt diminué et même 
p»progressivement détruit par linfiltration incessante des eaux, la 
' 20 


298 EERSTE KLASSE. 


„quelle s'opère au moyen de T'action vandien dui: talk entre 
pla surface du pilotis et le terrain, vererdaept « 

» Aussi «est on fondé à penser que la résistance Js nadia 
psur pilotis est due beaucoup. plus aux plates-formes- súr grillage. 
»que Ton établit sur les pilotis et qui réposent sur le sol, qu'aux 
»pilotis eux” mêmes; et que la grande utilité de ces pilotis est de 
pservir à-fixer ces plates-formes-et à durcir le sol, ‚sur lequel 
„elles reposent par la compression, «qu'ils lui font subir.” « 

Ik heb gemeend deze lânge aanhaling te- moeten; bijbrengen, 
omdat het de gevoelens zijn: van eênen-man, die hoog geplaatst vis 
in het vak van constructie; die vele werken ‘heeft uitgevoerd „en 
zich, als. geleerde in zijn vak dermate onderscheiden: heeft, dat 
hij in Europa algemeen als zoodanig erkend en- geacht wordt. … 

Zij bevestigen hetgeen ik vroeger:-heb. gezegd ‚dat: de palen 
in de meeste gevallen. in ons land niet staan, maar alleen door 
wrijving worden tegengehouden, en «dat die staat van: aaken; on- 
zeker en-dus onvoldoende is.» > ve var mom 

Dat de funderingen. meer :rustén op het Hlaiarsaker ee op 
de palen, schijnt meer en meer “te blijken; er- zijn” voorbeelden 
bij te brengen, dat. daar, “waar mende palen -niet-op de stuit 
kon slaan, men op een breed roosterwerk-zeer goed. heeft kuún- 
nen „funderen; het gebouw zakte, wel, maâr ‘indien men. ‘hier 
eenigzins op rekent, en deze ln vre varen zoo 
kan dit niet, schaden. 

Een middel, hetwelk men in deze gevallen zou gu aan- 
raden, is de fundering zoo, veel mogelijk te belasten; en dit ge- 
wigt er gedurende eenige maanden op te laten staan, voor dat 
men het-gebouw. verder opmetselt, - vooral wanneer. het gebouw 
van grooten» omvang, is ‚en mem daârdoor kan vermoeden, datde 
grond niet overal eene gelijke‘inklinking, zal ondervinden, 

Voor: een-paar jaren „waren, :wij belast. metde -uitbreiding van 
de Societeit de-Harmonié. te-Rouerdam; de grónd.wasslap, eene 
geheide fundering. werd. :te kostbaar: geacht „em eene. zandfunde- 
ring wilde-men niet. Men pläatste. een sterk. roosterwerk-op’ eenen 
“vrij breeden: aanleg waarop: de- fundering geplaatst werd „die 
zoo veel mogelijk werd bezwaard; de zakkîrig was-ongelijk „op 


Fundering der Gebouwen. 299 


verschillende plaatsen verschilde zij van 7 tot.17 Nederl. dui- 
men; na verloop van 3 maanden voltooide men verder het ge- 
bouw. Geene der hoófdmuren die bezwaard. waren. geweest zak- 
ten niettegenstaânde zij bijde „18,00 el hoog en 1; steen dik 
waren, terwijl. de» enkele binnenmuren, die meestal geen 5 el 
bereikten en slechts 1 steens dikte hadden, allen min of meer 
gescheurd “waren ‚denkelijk omdat zij onbelast waren gebleven 
en dus de zetting:kregen, nadat de muur voltooid was. 
„Behalve de -Betonfunderingen, zijn: er ook Zandfunderingen in 
Frankrijk toegepast geworden, op slappe, ja zelfs op veengron- 
den; de verslagen daarvan zijn-ten hoogste belangrijk; wij heb- 
__ben-die echter niet onderzocht, en hebben er ook geene onder- 
vinding van: Het, Departement van Oorlog heeft die-echter doen 
uitvoeren te. Breda, zoo ik meen,op twee verschillende wijzen. 
De behandeling; kosten’ en-uitkorasten ‘hiervan: zijn, voor zoo veel 
mij bekend ‘is, niet openlijk ‘bekend--gemaakt geworden; hetgeen 
te betreuren (ris, daar” men zegt dat-het zeer goed is gelukt, en 
‚al ware dit niet zoo geweest, had men in het algemeen. belang 
die toch moeten bekend maken, want de mislukte proeven zijn 
meestal de leerzaamste. 

Wanneer wij het voorgedragene glenn ‚400 meenen wij 
te hebben aangetoond : | 

1°. Dat er moeijelijke gevallen bestaan bij den aanleg der fun- 
deringen, waarin de wetenschap ons, althans op dit oogenblik, 
niet kan voorlichten, en waardoor de bouwkundige in het on- 
zekere blijft, van hetgeen hier door hem zal worden bepaald. 

2e, Dat het oplossen dier vraagstukken op den wetenschappe- 
lijken weg, zoo niet onmogelijk, toch altoos zeer moeijelijk zal 
blijven. 

3°. Dat er helpenden bestaan, die, zoo zij niet al de be- 
zwaren kunnen wegnemen, ten minste zullen medewerken , om 
het getal derzelven te verminderen. 

49. Dat wij doorgaans eene te groote verwachting hebben van 
heiwerken; dat deze dikwerf slechte uitkomsten moeten opleveren, 
en men minder kostbare en meer zekere funderingen kan maken, 
indien men het voorbeeld van onze naburen wil volgen. 

20° 


300 EERSTE KLASSE. 


En eindelijk ten 5’. dat het in dit geval van belang is, meer- 
dere onderzoekingen en proeven te doen, ten einde met zeker- 
heid te kunnen bepalen, onder de verschillende trassoorten, die 
men hier en buiten 's Lands aantreft, in welke verhouding de 
verschillende vermengingen moeten worden zamengesteld , en hoe 
zij verder behandeld en bewerkt nfoeten worden. 

Wij stellen ons voor zoo veel de tijd, gelegenheid en onze 
middelen dit toelaten, ons verder hiermede:onledig te houden, 
om dit dan later aan U, mijne Heeren! mede te deelen en aan 
uw oordeel te onderwerpen. 

Men moet zich geenszins voorstellen, dat «dit oogmerk zelfs 
met den besten wil en de meeste medewerking spoedig zal kunnen 
bereikt worden, want de ondervinding moet de uitkomsten der 
proeven bevestigen, en hiertoe wordt tijd gevorderd. Het is dus 
‘slechts langzaam, dat men zal kunnen voortgaan, vooral door- 
dien al wat nieuw is in'ons land veel tegenstand vindt, en dus 
het aantal der toepassingen althans aanvankelijk niet zeer aan- 
zienlijk zal zijn. | 


TWEEDE KLASSE. 


GE 


V erdediging der echtheid van den Brief van simon van 
Haarlem, waarbij hij goederen der Abdij van Eg- 
mond in Erfpacht neemt; — tegen de onlangs daar- 


tegen geopperde bedenkingen. 


- 


Mr. S. DE WEND. 


De mend 


De Heer Mr. 1. 5. Nepveu TOT AMEYDE heeft onlangs in eene 
zeer belangrijke » Bijdrage omtrent de invoering en voortgang 
van het Notarisambt hier te Lande *,” de vraag aangeroerd over 
de vroegste sporen van het gezag der Romeinsche Wetten, be- 
paaldelijk in Holland. 

Na aangemerkt te hebben dat onze beroemde vAn BYNKERSHOEK, 
met zeer veel grond de, naderhand zoo zeer bestreden, zinsnede 
ter neder geschreven had, »dat hij naauwelijks gelooven kon dat 
vóór den tijd van karen den Stouten het Romeinsche Regt eenig 
gezag in Holland gehad. heeft,” treedt hij in een onderzoek of 
hiertegen iets afdoet de Brief van simon wan Haarlem, die de 
‚ dagteekening van 1239 draagt, en waarin. de woorden voorko 
men, nullá exceptione Juris Canonici vel Civilis mihi suffragante, 
en hij komt, op schijnbaar zeer aannemelijke gronden, tot de slot- 
som; dat deze Brief een geheel ondergeschoven stuk is. (bl. 105). 

Het is voor het tegenwoordige ons voornemen niet om over 


1 Nederl. Jaarb. voor Regtsgeleerdheid en Wetg., door de Heeren DEN TEX en VAN 
HaLL; VIe Dl. 1844, bl. 85 en volg. 


302 TWEEDE KLASSE. 


de vroegste sporen van het gezag van het Romeinsche Regt in 
Holland en. Zeeland te handelen. Wij bepalen ons tot een on- 
derzoek naar de echtheid van gemelden Brief, — voor het oogen- 


blik daarlatende, of, zoo die echtheid gestaafd wordt, uit de’ 


. hd î 7 - ° « de 
daarin voorkomende woorden: zulla exceptione Juris Canonici 


vel Civilis mihi suffragante, eenig gevolg kan getrokken worden. 


omtrent de vroegere bekendheid of wel het gezag der Romeinsche 
Wetten in het eigenlijk gezegde Holland. 
_ Beschouwen wij dan het betwiste Charter van nader bij. 

De Hoogleeraar Arons marraArus heeft in zijne aanteekenin- 
gen op het Chronicon Egmundanum van JAN VAN LEYDEN (Lugd. 
Bat. 1692, 4°, pag. 203 sqq.) voor het eerst aan het licht ge- 
bragt twee Brieven van simon wan Haarlem, de eerste in de 
Latijnsche taal, gedagteekend 1239, de andere in het Neder- 
duitsch, gedagteekend 1339. 

De hoofdzakelijke inhoud van den eersten komt op het vol- 
gende neder: 

„In nomine Domini etc. — Ego simon de Haerlem , nENRICI DE 
DIEPENEM filius minor annis, ‘sigillo Tutoris mei Domini videlicet 
de Abcoude Zwederi, militis — notum facio — quod omnem 
terram Ecclesiae Egmundensis sitam infra limites -parochiae de 
Limmen usque ad Oudenburghelane — a venerabeli viro Dos 
mino THEODORICO ABBATE EGMUNDENSI et ejusdem monasterii con- 
ventu de ipsorum unanimi consensu per manum dicti Tutoris mei 
recepì in annuum pactum, Jure hereditario possidendam, ut fa- 
ciam et disponam de ea — jure tamen proprietatis ejusdem ter- 
rae praedictis- Abbati et conventui — reservato — Ïta videlicet 
quod ego 50 ® Hollandensium denariorum legalium, et centum 
et viginti anseres, centum et viginti gallinas praedictis Abbati 
conventui eorumque successoribus, nullá exceptione Juris Cano- 
nict wel Civilis mihi suffragante, et qualibet excusatione remotà, 
singulis annis pacti nomine — persolvam etc. etc, — Super prae- 
missis igitur omnibus firmiter et fideliter observandis — fidejus- 
sores constitui videlicet Dn rneoporicum CASTELLANUM DE LEYDEN, 


et Dnjn SIMONEM DE BENTHEM, milites, JOHANNEM PERSYN filium 


Domini JOMANNIS PERSYN, JOHANNEM DE ROSENBURGI, ALRERTUM fi- 


Er a 


md 


Echtheid van den Brief van. SIMON VAN HAERLEM. 303 


liunt FLORENTIL @l GERARDUM EVER. — Ego insuper de Abcoude 
ZWEDERUS MILES tutor nominati siMONIs per comitem Hollandiae 
deputatus me ipsum pro eodem smone ad praefata omnia obligo, 
pro dicto simon promittendo, „quod cum ad annos discretionis 
venerit et sigillum proprium habuerit, quod idem se ipsum dictis 
Abbati et conventui sigillo proprio in praefatis omnibus obliga- 
bit. — Datum vann. Domini. MCOXXXIX dvi sexta ten nati- 
vitatem virginis gloriosae.” 

De tweede brief is korter en’luidt in deszelfs geheel aldus : 

„Allen den ghenen die desen Brief sullen sien of hooren lesen: 
Je SIMON VAN HAERLEM maecke kond allen luden dat ick mij ende 
mijnen nacomelingen , die erfgenaem wesen. sullen alse van den 
goede, dat ick houde van den Godshuse van Egmond, verwil- 
coert hebbe ende verwilcoer. mit desen brieve al die pointen 
vast, stade en volkomelick te ‘houden, die gescrever staen in enen 
lettre die ick mijnen Heere den Abt, ende den gemenen Convent 
van Egmond overgegeven hebbe, alse van den voorgenoemden 
goeden, die mijnen lieven Heere Heer ZwEDER VAN ABCOUDE, 
alse die doe mijn borge was, met sijnen segel, Her simon van 
BENTHEM, JAN VAN ROSENBURCH, ende GERRIT DE EVER, daer Godt 
die ziel of hebben moet, Her DIRC BORCHGRAVE VAN LEYDEN, JAN 
PERSYN Her JAN PERSYNSSOEN, ende AELBRECHT FLORENSSOEN, alse 
borghen mit hoere segelen besegelt hebben. Ende hebbe geloeft 
ende love voer mij ende mijn voorseijde erfnaem die voorseijde 
lettren mit al den pointen die daer in staen, wel ende volcome- 
lick te houden in allen manieren alse die selve letteren houden. 
In oireunde ende in kennisse der waerheijt so heb ick desen 
brief besegelt mit mijnen Segel. Gegeven in ’t jaer ons Heeren 
MGCOXXXIX op die Octave van onzer Vrouwendach in Sep- 
tember.” 

Het is dus klaar dat deze beide bloe: oee zijnde, van 
eenen en denzelfden simon van maERLEM moeten afkomstig zijn. 
Toch verscheelt de dagteekening, zoo in geene van beide een 
schrijffout is, juist eene Eeuw. 

Dit groot verschil had ook. van mrenis, toen hij in zijn Groot 
Charterboek (L. 215) de beide Brieven uit marrnaeus mededeelde, 


304 Ki TWEEDE KLASSE. 


reeds getroffen; hij durfde echter de dagteekening niet verande-* 
ren, en liet: beide dus, ondanks de door hem aangenomen Chro- 
nologische Orde; achter elkander afdrukken. 

Doch de Heer neeveu gaat een stap verder, én zegt bl. 104: 
»Nu is het zeker niet aannemelijk, dat dezelfde persoon , zoo lang 
»zijn schijnbaar aartsvaderlijken ouderdom niet van elders zoude 
»gebleken zijn, deze beide Brieven, waartusschen juist de waar- 
»de der letter C,d. i, van honderd jaren verschil is, zoude 
»geteekend hebben. Ook zegt van miems, dat het schrift en de 
»borgen van den Latijnschen Brief klaar aantoonen, dat die tot 
»den Abt pink II behoort, doch dat hieromtrent weder eene zwa- 
prigheid is, omdat sonannis pe Levmis in de Kronijk van Egmond 
»meldt, dat deze laatste Abt in 1326, even gelijk de eerste in 
»1237 , twee jaren vóór den Latijnschen Brief is overleden, der- 
» halve, ook dan wanneer eene G in dezen Brief zou weggelaten 
»zijn, zoude dezelve een contract met den Abt pink den. Twee- 
»den , drie jaren na deszelfs dood aangegaan, vermelden. Daar- 
»bij voege ik, dat zwever vAN Ascoupe als Voogd van den Erf- 
ppachtnemer in den eersten Brief voorkomt, en dat in den 
»laatsten, van hem stellig, als ware hij deszelfs Borg bij den 
peersten geweest, gewaagd wordt. Overigens zijn de Egmond- 
»sche Monniken onder de opstellers van valsche: stukken ver- 
»maard. geweest. De valschheid van den giftbrief, zoo gezegd 
»wordt «van. 863, is algemeen erkend. Ik meen derhalve den 
»Latijnschen- Brief als een geheel ondergeschoven stuk van on- 
„bepaald. lateren. tijd ‚waarschijnlijk zelfs „za den Nederland- 
» schen Reid gefabriceerd, niet als een bewijs ten dezen te age 
»aannemen.’ ’ 


Wij beginnen met volmondig toe te geven, dat het jaartal 
van den, Latijnschen „Brief verkeerd is. Doch dit levert geene 
reden op, om zoo er anders geene bezwaren bestaan, den Brief 
zelf voor onecht te houden. Het is een vaste regel dat enkele 
Anachronismen, veelmin schrijffouten in jaartallen, op zich zelf 
geen stuk van valschheid „overtuigen. Een beroemd Schrijver 


Echtheid van den Bricf van SIMON VAN HAERLEM. 305 


zegt daaromtrent: L'erreur dans les dates des Diplomes ou 
Chartes ne doit pas les faire regarder pour cela comme auppé 
sés ou suspects. En effet combien de mécomptes de cette espèce 
ne trouwe 't on pas, et dans les Fnscriptions, et dans les Ma- 
nuscrits, et dans les Loix,et dans les Conciles, et dans des 
auteurs sans nombre 1? en het komt er dan slechts op aan om 
met eenigen grond van zekerheid het jaartal te kunnen verbe- 
teren. Dikwijls is dit bij gebrek aan de noodige gegevens uiterst 
moeijelijk ; soms onmogelijk. Hier echter is het mogelijk , ja 
gemakkelijk. In de beide Brieven toch komen dezelfde perso- 
nen voor. Die personen zijn alle (met uitzondering van AEL- 
BRECHT FLORENSSOEN) van elders bekend. Uit de onderlinge verge- 
lijking van den leeftijd dier békende personen kan, gelijk blijken 
zal, het noodzakelijk gevolg getrokken worden, dat de Latijnsche 
Brief niet vroeger dan 1320-en niet later dan 1326 kan opge- 
steld zijn. -Kortheidshalye noemen wij den middelterm, eu ver- 
moeden alzoo dat er in plaats van 
MCGXXXIX 

moet gelezen worden 
MGCCCXXIV. 


Beschouwen wij dan de personen die in de Brieven voorkomen, 
en wel 1° SIMON VAN HAERLEM. 

Indien wij genóodzaakt waren om hier bepaaldelijk te denken 
aan dien SIMON VAN HAERLEM, die sedert 1245 tot 1293 toe, veel- 
vuldig in de Charters voorkomt, dan zou het jaartal 1239 daar- 
mede zeer goed. overeenstemmen. Immers in 1245 ontmoeten 
wij hem voor het eerst, en wel als Getuige met zussenr, Abt 
van Egmond, NICOLAAS PERSIJN, En DIRK, KASTELEIN VAN LEYDEN ?. 


1 Het zijn de woorden van, DOM. DE VAINES, Dict. Raisonné de Diplom., T. 1, 
p. 572, in Voce Erreurs dans les Dates. Vergelijk het groote Werk: Nouveau 
Traité de Diplom., T. IV, p. 662—666. Ecxknanp, Introd. in Rem Diplom., 
p..201, en Kruit, God. Dipl., p. 582, 

2 Van Mieris, Chart. IT, bl. 225, 


306 TWEEDE KLASSE, 


In 1249 verschijnt hij. als Baljuw van Zeeland 4. In 1260 als 
Baljuw van Kennemerland 2, In 1293 ontmoet hij ons het 
laatst, — Zeer wel dus kan hij in 1239 als minderjarig voorko 
men. — Doch “dan zoude de Brief in strijd zijn met ‘den leeftijd. 
van alle de daarin” verder voorkomende personen. « Niets nood- 
zaäkt ons danook daartoe. Er zijn meer SIMONS VAN HAERLEM 
geweest. 

Wie was dan de alhier voorkomende? Hij zegt het ons zelf. 
Hij was minderjarige zoon van HENDRIK VAN DIEPENEM 3 — En wie 
was deze? « Hij komt herhaaldelijk voor in het-Charterboek van 
VAN MIERIS, op het jaar 1320. Hij behoorde met zweper van 
ABCOUDE ‚ SIMON VAN BENTHEM, en nog eenige anderen tot de Raden 
door den Hollandschen Graaf winrem III benoemd, om den Bis- 
schop van Utrecht bij te staan in het bestuur der Kerk en van 
het Land, en wier raad de Bisschop beloofd had in alles te 
zullen volgen &. Na 1320 komt deze HENDRIK VAN DIEPENEM niet 
meer voor. Stellende dan, dat hij in 1321 of iets later gestorven 
is, kan zijn Zoon SIMON VAN HAERLEM in 1324 als minderjarig 
voorkomen, — Het was deze simon vaN HAERLEM, die in 1329 van 
den Graaf ter leen hield het Huis de Bloote bij Rijswijk 5. Niets 
hoegenaamd verbiedt ons dus de beide brieven aan Aem toe te 
schrijven. | | | 

De tweede persoon iS DIRK, ABT VAN EGMOND. Er was in 1239 
geen ABT VAN EGMOND die den naam van pink had. De apr pmk 
die slechts zeer kort die waardigheid bekleed had, was in 1238 
overleden. Wij hebben dus in den eersten brief te denken aan 
den Asr DIRK SCHREVEL of de tweede van dien naam; die van 
1319—1326 het Godshuis beheerde. … Deze kan dus in 1324 de 
erfpacht aan sIMON VAN HAERLEM gegeven hebben. Dat de vweede 
Brief van 1339 is, en dus uit den tijd van vimks opvolger den 


t Krurr, Cod. Dipl., p. 566 en 569. 
2 Minis, 1, 542, 

3 Men vinde hierin niets vreemds. Zoo was tuco GoUwER, de zoon van uuGo 
VAN HEENVLIET , JAN VAN ROSENBURCH, de zoon van SIMON VAN BENTIIEM, ENZ. 

h Zie de 5 Charters bij VAN Mieris, IT, 240 en 241, 

5 Zie VAN LEEUWEN, Bat. Illustr., bl. 975. 


“ Eehtheid van den Brief van SIMON VAN HAERLEM. 307 


apr muco (1326-1345), zou. dan eerst bedenking kunnen baren, 
wanneer in dezen tweeden Brief ook van pink gesproken werd. 
Doch dat is het geval niet. Er wordt geen naam genoemd. 

De derde is Heer zwepen vAn ascoupe. — Hij komt het vroegste 
voor. bij van mremis, op het jaar 1277 4. Het laatst in 1345 *. 
Of overal dezelfde zwever van Ascoupe bedoeld wordt, zouden 
wij betwijfelen: wantrer komt in 1292 een Heer auysBRECHT VAN 
Ascoupe, Ridder 3, tusschenbeiden. Wij houden dien zweper van 
Arcoupk die vooral tusschen 1319 en 1328 veelvuldig voorkomt, 
en Ridder, en Heer ZWEDER VAN ABCOUDE genoemd wordt *, voor 
den Voogd. van. onzen ‘siMON:-VAN HAERLEM, voor wien hij zich 
ook aan het slot van den Erfpachtsbrief, gelijk wij boven zagen, 
persoonlijk verbond, om te zorgen, dat simon meerderjarig ge- 
worden, zich zelf op nieuw zou verbinden: hij bleef dus dáár- 
voor borg: zoo dat hij in den tweeden Brief zeer wel borg is 
kunnen genoemd worden, waarmede dan, om dit ter loops op 
te merken, de bedenking door den Heer neevev bij die van van 
Mieris gevoegd, van zelf vervalt. Het blijkt in allen gevalle, dat 
hij in 1239 geen Voogd of Borg heeft kunnen zijn, maar wel 
in 1324. 

De vierde is Heer pink, Kastelein van Leyden. — Van 1201 tot 
1241, was zacor Kastelein van Leyden. Diens opvolger was pink, — 
die dus, in 1239 geen Kastelein heeft kunnen zijn. — Tusschen 
1276 en 1319, vinden wij zenprikK , als zoodanig vermeld 5. Op 
hem volgde nu pirK, KASTELEIN VAN LEYDEN, dien wij dan ook 
van 1319 af tot Februarij 1335 menigvuldigmaal aantreffen, in 
welk jaar zijne Echtgenoote voor het eerst als Weduwe voor- 

komt®. Deze was dus tijdgenoot van allen die wij tot dus verre 


1 1, 589. Voorts nog in 1280, bl. 402; 1287, bl. 470, enz. 

2 II, bl. 700. 

3 1, 592-597. 

+ II, 221, 240242, 244, 248, 265, 269, 210, 281, 554, 581, 462, 

8 Kortheidshalve beroepen wij ons hier op de (hoogst naauwkeurige) Dissertatio 
de Burggraviatu Leidensi, L. B:, 1809, p. 57—62. 

$ Verg. de Gharters bij van mienis, II, bl. 256, 502, vooral van bl. 565-426, 
voorts 472, 504, 551, 544, 569, 577, 587, 604 en 618. 


308 - TWEEDE KLASSE. 


in oogenschouw namen, gelijk ook van de volgende, en was dus 
stellig de borg voor SIMON VAN. HAERLEM. 


De vijfde is Heer simon van BENTHEM, Ridder. Deze komt in 


de Charters het eerst voor in 1293 1, Voorts in 1297, wanneer 


hij nog Leuyer (knape) genoemd wordt 2. In 1305 vinden wij. 


hem met pink, Burggraaf van LEYDEN en ZWEDER VAN ABCOUDE, 


onder meer andere Hollandsche Edelen op eene Dagvaart in den 


Haag 3. In 1308, draagt hij, toen reeds Ridder, zijn Huis te 
Binkhorst aan den Graaf op 4. Het volgende jaar werd hij met 
Heer WOUTER VAN HAARLEM, GERARD EVER en anderen , begrepen in 
den Zoen, wegens den moord van WOLFAERT VAN BORSELEN , te 
Vere in 1301 5. Van 1348 af ontmoeten wij hem onder ‘sGra- 
ven Raden £. In 1319 als Scheidsman met ZwEDER VAN ABCOUDE 
en anderen 7%. Maar vooral van dien tijd af tot 1326, bijna da- 
gelijks meestal als ’sGraven Raad 8. Niemand komt zoo veelvul- 
dig voor; hij schijnt diep in-’s Graven gunst en vertrouwen ge- 
staan te hebben. In 1335, verkreeg hij van denzelven het Huis 
te Teylingen, later vinden wij hem als Houtvester van Holland 5. 
Geen twijfel dus of deze bekende persoon behoort tot de-eerste 
helft der XIV® en niet der XIII: Eeuw. 

De zesde is san persyN, Heer san PERsYNS zOON, Knape. Een 
JAN PERSYN was in 1224 overleden 10, In 1239 zal men bezwaar- 
lijk eenen sAN PERSYN JANSZOON aanwijzen. Van 1236—1252 vindt 
men steeds nicoraas prnsyn. De beroemde san persyn, die in 


1 Van mierIs, I, bl. 549. 2 Van miemjs, 1, 576. 
3 Van menis, II, 48. & Ald. bl. 74. 
$ Ald. bl. 85. 6 Ald. bl. 150, 199. 
7 Ald. bl. 221. 
— 8 Zie de lange reeks van stukken bij vAN mieris, II, bl. 240—598. Nog bl. 481. 
9 Ald. bl. 574, 597—615, 626—765, euz. Hij overleed in 1548. Zie ver- 


der den Baron van SPAEN, bij VAN WijN, Huisz. Leven, II, 41, bl. 69 en 70. * 

10 Necrolog. Egmund. (in vaN wun’s Huisz. Leven, IIe DI.) — pag. 127, 'Obüt 
JOH. PERSIJN, A°®. 4224. Uit dit ontwijfelbaar echt stuk kunnen de Geslachtlijsten 
der persijns, die bij GOUDHOEVEN, VAN LEEUWEN, COMMELIJN, KOK, Vad. Woordenb., 
enz. voorkomen, in velen verbeterd worden; vooral wanneer ook de Charters bij 
VAN MIERIS, MEERMAN (Wiurem II, 2e en 5e deel) en kruit, God. Dipl. (bijv. bl. 800, 
waar ook het Zegel der pensins is afgebeeld) onderling vergeleken worden. 


eN ES 


Echtheid van den Brief van SIMON VAN HAERLEM. : 309 


1268 Haarlem redde, was de Zoon van dezen” sicoraas, en hij 
overleed in 1283 4, Geen van deze kan dus hier in aanmerking 
komen.” Maar laatstgemelde san pensijn was de vader: 1° van 
NICOLAAS 2 2° van pirK 3 en 3° van JAN PERSYN, die in 1327 nog 
als Knape” voorkomt 4. Of deze dezelfde is die later als san 
PERSYN VAN VELSEN, Ridder, Heer van Waterland, voorkomt, en 
in 1353 overleden is, zouden wij betwijfelen 5. Genoeg dat er 
in 1327 een san persyN, Heer JAN PERSYNSSONE, Knape, bestond. 

De zevende, san van ROSENBURCH, komt voor het eerst voor bij 
VAN Mieris op het jaar 1316, en wordt aldaar genoemd. san van 
ROSENBURCH, Heeren SrMONs SONE VAN BENTHEM Ó. In 1322 was hij 
Baljuw van Rhijnland 7%. Hij was gehuwd aan Aperise dochter 
van ZWEDER VAN MONTFOORT 8. Het laatst komt hij voor in 1327 9. 
Denkelijk is hij niet lang daarna overleden: althans in 1381, 
vinden wij JAN VAN POLANEN in zijne plaats als Baljuw van re 
land 10, Dus ook een tijdgenoot der vorigen! —_ 

De achtste, Arsrecur FLORISSOON , is ons onbekend. 

De negende, cerarD ever, Krape, komt niet vroeger voor dan 
in 1309, met Heer WOUTER VAN HAERLEM En SIMON VAN BENTHEM ÎÍ. 
Nog in 1329 onder de borgen voor DIRK VAN TEYLINGEN Î2. Na. 
dien tijd vinden wij hem niet meer. Zeer goed slaat dus hierop 
de uitdrukking onmiddelijk achter zijnen naam gevoegd in den 
tweeden: Brief »daer Godt die Siele af hebben moet.” — Ook 
zijn leeftijd valt dus vermanen sn in de eerste-30 jaren der 
XIV? veerde js 


à Neerol. wodt p--159, Obiit son. prnsijN, Miles, A°. 1285. al: Ln RER 

2 Van wa; I, p. 425. waar JAN has zelf ar „’NICOLAUS, filius naster, 

8 Van mieRis, ï, "435. Verg. de Gestacntijst bij KO, Vader. Worden, 
XXIVe deel. 

$ Zoo men althans genoegzaam op de, Genealogiën bij kok enz. af kan. 


6 MyA6TIS 00 UG 27171, 208, 501, 325, 329. 

8 11, 350: 9 4355,7457. 

10 TT, 510, 576. MI, 85. Hij staat daar als kNare vermeld. 
12 11, 499. 


18 Bij van menis vinden wij wel in 4350 (II, 778) vermeld neiter Dever Heer 
GERRITSZOON Een GERRIT DIE EVERT, doch wij meenen hieruit te mogen opmaken, 


| 


310 TWEEDE KLASSE. 


Wanneer men nu dit alles zamentrekt ontwaart men: 

1e, Uit de vermelding van den Abt pink vaN EGMOND, — dat 
de Erfpacht-moet- dl en onder zijn ger en haas tus- 
schen 1319: iem: B8ABzsrar aan vi PE of Bouten dE 

2e, Dat wel in 1239 Een SIMON VAN HAERLEM zoude aan te wij- 
zen: zijn, maar volstrekt geen HENDRIK VAN DIEPENEM, geen DIRK, 
Kastelein van Leiden, geen nirk, Abt van reMonp, geen ‘ZWEDER 
VAN ABCOUDE, GEen SIMON VAN BENTHEM, geen JAN PERSYN. JANSZONE , 
geen JAN VAN ROSENBURCH, gEÊN 'GERAERD (EVER: «: „ol, 

-3°, Dat daarentegen : alle die personen. en. perd (SIMON VAN 
HAERLEM, Zóon van ‘HENDRIK VAN DIEPENEM, te zamen. tusschen 
1319 en 18326, tot:den Brief hebben kunnen concurreren, maar 
op geen ander tijdstip. Bren er Alape 

‚40, Dat uit dezen zonderlingen wijssntkor: di tons waar- 
sehiijdlijkheid zoo niet de zekerheid voortvloeit, dat het bedor- 
ven jaartal 1239, in 1324 (of iets vroeger of-later) moet hersteld 
worden, waarmede dan alle inden bezwaren. uit „Anaahraais- 
men “ontleend, eneen nógon 


Zijn er nu nog andere gronden tegen de echtheid ‘van den 
Brief aangevoerd? Nog ééne: -»nOverigens ,” zegt de“Heer. nePvev, 
»zijn de Egmonder Monniken. onder de opstellers vän ‚valsche 
stukken vermaard geweest. * De-valschheid. vanden Giftbrief, 
»zoo gezegd wordt van 863, is algemeen erkend.” En in de 
aanteekening beroept hij zich »op girperpisk Vaderl, Hist, 1, 
p. 170, en de schrijvers door hem en xrumr in groen ae 
N°. 3, aangehaald.” 

Om met het laatste te beginnen, het is thans zoo wij ons niet 
bedriegen, algemeen erkend, niet dat die Brief walsch, is, maar 
dat het jaartal -863 fautief is, en veranderd moet worden in 
922. — WacrnAar, Wad. Gesch. II° DI, bl. 108—113, spreekt 
er van als van een stuk dat altijd voor echt gehouden is, en om- 


dat die Heer eerhrr (waarschijnlijk de onze} toen overleden was, gelijk ‘trouwens 
uit den Brief van 1559 van zelf blijkt. | 


Hehtheid van den Brief van STMON VAN HAERLEM, 311 


trent welks jaarteekening alléén verschil ist, «VAN mienis plaatst 
in zijn ,Gharterboek den. Brief op 922 2, en bestrijdt alléén het 
jaartal/863, — Alleen guynrcorer hield den, Brief voor valsch, 
en trachtte dit breedvoerig te bewijzen in zijne Aanteekeningen 
op Meis sTOKE S. Doch krurr en anderen hebben genoegzaam 
doen. zien ‚dat zijne gronden “schijngronden-en deels misslagen 
zijn; — Zoo betoogde van wyn in. de Bijvoegselen- op wacrnaar 4 
het ongegronde van. nuvprcorers beweren , dat kann de Menvou- 
dige niet-in: 922 te Bladelle kan. geweest zijn + aCkERsDYK. hoe 
nuypecopEr verkeerdelijk gesteld. had, dat-Bladelle- (in Kempen- 
land) toen niet bekend was 5: kuurr zelf, hoe deerlijk guyprcoren 
omtrent den Graaf nacano-den. bal misgeslagen- had 6 , terwijl hij 
zijne - Historischi-Diplomatische Dissertatie N° I, aan het vol- 
dingend bewijs der echtheid. van dit Charter van 922 ‚had. toe- 
gewijd. Envofschoon deze ‘Dissertatie miet ìn 't-licht versche- 
nen is; ‘hebben, wij toch. in de bovengemelde wederleggingen 
reeds zoo veel bewijs voor de ongegrondheid van muyprcorens 
vermoedens: dat „wij veeleer mogen vragen;-welke: zwarigheden 
er nog-tegen dénzelven overblijven. … Geen der lateren heeft dan _ 
ook zoo veel wij kunnen nagaan, de valschheid stellig beweerd. 
Birperorik althans niet, wiens stelling hierop mederkomt : de 
brief moet tot 923 gebragt worden; hij bevat enkel eene gifte 
van. alodiaal goed; verkeerdelijk hebben dus de lateren-dádrin 
eene opdragt van het Graafschap-Holland gezien,-en het kan 
zeer wel waarheid zijn hetgeen de oude Kronijken melden, dat 
KAREL «de Kale;al in 863 zekeren pink met het Graafschap Hol- 
land beleend masc al is het, dat dj zich daarne: verkeerde- 


ree Sie 


1 Het is de brief. waarbij KAREL asina png Franken: ten ante van Graaf 
HAGANO, aan zijnen getrouwen DIRK, EGMOND enz. schenkt. Gegeven 865 te Bla- 
delle. Onze oude. Kronijken schrijven, dien Brief aan KAREL, DEN KALEN toe: doch 
alle nieuweren, zoo veel wij weten, aan kane den. Eenvoudigen in. 922, gelijk 


ook reeds door waGENaaR zelf ta. pl. zeer goed betoogd is. 

KK SSbaârteli 31, bl 204— 219. 

4 4e St., bl. Ml. 9 

8 In de Nieuwe Werken der mais. van Ned. Lett. te aber ue Dl, 2e St, 
(1854) bl. 541 en volgg. ] 

6 God. Dipl. in de Aant. op N°. 5. . 


312 TWEEDE KLASSE. 


lijk op dezen Brief gronden 4. Nergens verklaart BILDERDIJK den 
Brief voor valsch. Evenmin de Hoogleeraar Luzors 2, of de Heer 
AREND 9, waarvan de eerste den Brief tot 923, en de andere tot 
922 brengt, beide denzelven aan kane den: verend toe- 
schrijvende. | | td 

Dat*nu de Egmonder Monniken langen ia in He reuk ge- 
staan hebben van vervalschers van giftbrieven te zijn, is waar. 
Scriverivs, maar vooral nuvprcorer, hebben het bitter op hen ge- 
laden. Doch even waar is het dat latere ontdekkingen gestrekt 
hebben om hunne onschuld op vele punten aan den dag te bren- 
gen. Wil men uit vele, slechts eenige weinige voorbeelden? 
Welnu! muyprcorer beweerde met scherpzinnigheid ei» met ten 
toon spreiding zijner waarlijk verbazende geleerdheid de valsch- 
heid, onder anderen; van deze zes Charters: » 7 d 

Het Chârter van Graaf pink den V®" van 1083, houdende 
bevestiging van de giften zijner voorzaten aan de ear van Eg- 
mond &. ig Kor ad | os ghenr 

Het Charter van ‘Graaf rroris de IIIE® van: 1162; “waarbij 
hij aan den Abt in ‘het Klooster: van Ren de dis van 
penn teruggeeft 5. 

Het Vredeverdrag van 1168 tusschen dien -zelfden Graaf, en 
den: Graaf van Vlaanderen, bekend onder: den naam van PAX 
HEEDENSEANA Ô. 

Het Charter van Graaf pirk den VI ie van. 1199, bdisdandie 
bevestiging van giften aan de Abdij van Rijnsburg ?. 

De Arbitrale’ uitspraak van 1206 ,-tusschen Graaf wrreu I en 
LODEWYK’ VAN LOON 8, zi 

Den. Brief van denzelfden Graaf van 1213, waard kij de 


1 BILDERDIJK , Gesch’ des Vad. 1, bl, 160—208, vooral: bl. 469 in bne MIS, 
‚bl 184, 187, 201 en volg. Zas ra 

2 Zie zijn Kort Overzigt, 1e Dl., bl. 65—70, 

3 Zie zijn Onderzoek naar den Oorsprong. van het Graafschap Holland. _ In zijne 
Algem. Gesch. des Vaderlands, Ile Dl., 4° St., bl. 16—22. +1" | 

& Hovpzc., op. stroke, 1, 485, 491. $ Huvypsc., op STOKE,-I, 495. 

6 Ald. bl. 518—524. 7 Ald. bl. 560: 

8 Ald. IIe Dl., bl. 451154. 


pn 


CT dcd 


Echtheid van den Brief van:SIMON VAN HAERLEM. 313 


Walchersche bezittingen der Abdij van peis van bede 
enz. verklaart ft. 

Welnu, van deze zes Charters, van welker twee eerste de Eg- 
monder Monniken dan de falsarissen zouden zijn, is de zwak- 
heid van muyprcorers gronden door Krurr niet alleen aangetoond, 
maar hij heeft dezelve alle in Originali,— alle met één of meer 
Zegels voorzien in openbare Gharterkamers of bijzondere verza- 
melingen. teruggevonden, en op nieuw meestal met Fac Simile's 
in zijnen Codex Diplomaticus aan het licht gebragt ?. 

Maar is welligt de Brief van simon vAN HAARLEM verdacht uit 
hoofde der daarin voorkomende woorden : nulla ezceptione Juris 
Canonici wel Civilis mihi suffragante ? 

Daargelaten welke beteekenis men aan die woorden wille 
hechten, moeten wij opmerken, dat zelfs dan, wanneer de brief 
tot 1239 gebragt werd, dit geene reden zou geven om hem dáár- 
om voor “valsch ‚te houden. Immers die. formule. was in die 
Eeuw niets. minder. dan ongewoon. ‚Zoo lezen wij. in:de over- 
éenkomst tusschen. Graaf wirem II, R. K. en mancanrer van 
_ Vlaanderen in 1250: »Insuper renunciavit in his omnibus dic- 
tus Dominus Rex pro se et suis successoribus Comitibus Hollan- 
diae, omni juri, quod competit ipsì vel posset competere, Canonico 
vel Civili, appellationi ad quameumque Curiam” etc. 3. Zoo le- 
zen wij in een stuk van: 1252, waarbij zekere nennricus zijn leen 
aan den Abt van Middelburg resigneert: Renuncians omni juri 
tàm Canonico quam Civili, quod sibi hactenus competere potuit 
vel competere posset in decima memoratà *. Zoo lezen wij in 
het: Vredeverdrag van 1256 tusschen’ mARGAREET en aur van Vlaan- 
deren, en rroris DEN vooep: Renunciantes in his omnibus tam 
pro nobis quam pro nostris heredibus comitibus Flandriae, omni 


1 Ald. IL, bl. 505. 
2 God. Dipl., p. 128, 1716, 185, 229, 516 en 560. 
3 Kruit, God. Dipl., p. 575, 580, onder de getuigen komt de Abt van Eg- 
mond voor 
4 Kuur, God. Dipl., p. 605. 
21 


314 TWEEDE KLASSE. 


juris auzilio, tam Canonici quam Civilis 4. Zoo renuncieerden 
ook in 1282 de ongelukkige woekeraars, die men: in Holland 
eerst vele jaren lang in het openbaar hunnen gang had laten 
gaan, maar die, toen de spons vol genoeg geloopen was om 
uitgeperst te kunnen worden, door rroris den V'* gevangen ge- 
nomen en van alles beroofd werden, zoo zeggen wij renunciëer- 
den deze wel uitdrukkelijk Zezceptioni doli mali, actioni in 
fem. (?) previlegio fori, previlegio dotis, previlegio cruce signa- 
torum, vel cruce signandorum, actioni Juris Canonici vel Ci- 
vilis, aut civibus previlegio indulto aut indulgendo, et etiam 
porrectioni vel petitioni libelli Canorici Juris wel Civilis ?. 

De uitdrukking op zich zelve is dus in die Eeuw te zeer ge- 
woon, om dáárop een vermoeden van onechtheid te gronden. Op 
dien grond zoude men dan ook de hier boven aangehaalde Brie- 
ven, voor valsch moeten verklaren. 


Dat overigens, wanneer de Brief van siMON VAN HAARLEM tot 
1324 gebragt wordt, het geene verdenking kan baren dat hij in 
het Latijn is opgesteld, behoeft geen betoog. … Wel bediende 
men zich in de eerste helft der XIV®® Eeuw in Holland, in het 
algemeen veel meer van het Nederduitsch voor openbare Stuk- 
ken, maar bepaaldelijk ten aanzien van giften of verbindtenissen 
aan of met Geestelijke personen of gestichten, bleef het Latijn 
nog lang in veelvuldig gebruik, waarvan in het Charterboek 
van van Mieris de bewijzen voor de hand liggen 3. 


mean 


Maar bestaan de beide Brieven van SIMON yAN HAARLEM niet 
welligt nog? De naauwkeurige marrraeus heeft dezelve het 
eerst uitgegeven. Het jaartal 1239 is bij hem geene drukfout ; 
want hij voert den Brief aan op het jaar 1238. Hoe kwam 


1 Kruir, Cod. Dipl., p. 689, 

2 Van mienIs, 1, 422. 

3 Tusschen 1321—1551, vindt men bij vaN miemis, II, 260—515, ongeveer 
een twintigtal zoodanige Brieven of verbindtenissen, alle nog in de Latijnsche taal. 


Echtheid van den Brief van SIMON VAN HAERLEM. 315 


hij aan die Brieven? Hij. zegt het ons niet bepaaldelijk; maar 
hij zegt toch in zijne Voorrede in het algemeen: Quae in ob- 
servationibus diplomata passim extant, collegi, partim aliunde, 
partim descripsi Hagae ex Chartulario feudali, wirt illustris 
beneficio ANronn weisn dignissimi Ord, Holl. Cons. Pensionarii, 
Custodis magni sigilli et feudorum Praefecti. Misschien dan wel 
uit de Perkamente Registers van de Leenkamer of Charterkamer 
van Holland, uit welke van mremis nog naderhand zulk eenen 
rijken voorraad van stukken opgedolven heeft 1! Werden dáár 
nu die Brieven, in de openbare Registers der Leenen geïnsereerd, 
teruggevonden, dan zoude immers wel de laatste twijfel aan 
derzelver echtheid wegvallen, zelfs dan wanneer men (gelijk wij 
gaarne gelooven) er de ongelukkige schrijffout in vond, waar- 
__door het jaartal bedorven is. 

Er zijn ja, valsche of vervalschte Charters door kundige man- 
nen in hunne verzamelingen als echt opgenomen: maar toch 
minder in getal: dan men „wel denken zoude. Garrener wist er 
in zijnen tijd slechts 29 op te tellen die tot een ernstigen Di- 
plomatischen. strijd. aanleiding hadden gegeven, en de doorge- 
leerde Schrijvers van het Nouveau Traité de Diplomatique oor- 
deelden dat onder meer dan twee honderd. folianten met Charters 
er naauwelijks twee. honderd stukken waren, die met eenigen 
grond voor verdacht konden gehouden worden ?. Het oordeel van 
zulke mannen. moet ons gewis tot de hoogste omzigtigheid. aanspo- 
ren om, toch. niet te spoedig een stuk dat ons in den weg staat, 
en. daardoor a ‘priori suspect voorkomt (gelijk muvprcorer’s on- 
gelukkig zwak was) voor. een_ plomp verdichtsel van. baatzuchtige 
Monniken te verklaren. — Een valsch stuk doet, zoo lang de . 
valschheid niet. gebleken ‘is, nadeel aan de Wetenschap: maar 
evenzeer, moet het wegcijferen van een echt stuk, hetwelk als 
zoodanig erkend wordende, een belangrijken wenk zoude bevat- 
ten, als een stellig verlies voor de Wetenschap beschouwd worden. 


1 Zie de voorlaatste bladzijde zijner Voorrede, 
2 GarreneR, Elem. Art. Dipl, ‚p.29, en Nouv. Traité de Dipl, T. VI, p. 120—548. 
ET TETE 


4 Bie 


— 


Over de Nederlandsche Landmeters en Kaartgraveurs , 
FLORIS BALTHASAR en zijne drie Zonen: onbekend aan 
de Levensbeschrijvers. 


DOOR 


Mr. J. T. BODEL NYENHUIS, 


Correspondent der Tweede Klasse des Kon. Nederl. Instituuts. 


Voorgelezen in de Vergadering der Klasse, den 30°" Jan. 1845. 


Eene groote bouwstof tot de Geographie en Topographie al 
ler landen, en zoo ook onzes Vaderlands in het bijzonder, is de 
kaartering van den grond: en dit zoo veel te meer bij ons, wijl de 
kunsten hiertoe betrekkelijk, sedert zoo langen tijd aldaar beoefend 
werden, vroeger misschien nog dan in andere landen. Kunnen 
wij niet, zonder grootspraak, zeggen dat de vroegste Landme- 
ters, Kaartteekenaars en Kaartgraveurs in de Nederlanden te 
vinden waren. Ze looken op, in het midden der XVI® Eeuw 
in België: want zelfs zac. vAN DEVENTER gaf zijne kaarten te Me- 
chelen uit; en ze kwamen van daar, op het eind van dien tijd- 
kring, naar onze Noordelijke gewesten over; zoo dat ze, op het 
oorlogsveld de wapenfeiten afbeeldden, en, van de vreedzame 
landsdouwen en de aan het water onttrokken gronden de trek- 
ken in Kaarten ons voor oogen stelden. «Weinig zijn die oude 
voortbrengsels bekend: ze schuilen hier en daar in enkele Ver- 
zamelingen. Doch al mogen ze aan dezen en genen niet geheel 
onbekend zijn, de letterkundige Geschiedenis dezer Kunstenaars 
ligt volmaakt in het duister. Alis ook een Apr. MErTIus, een STEVIN, 
bij ons niet vergeten, omdat de eene een Franeker Hoogleeraar was 
en het den anderen te beurt mogt vallen een vorstelijken leerling 


/ 


Over den Landm. en Kaartgr. FL, BALTHASAR en zijne Zonen. 317 


teverlangen, „wiens legerkamp daarna de krijgsschool der XVII 
Eeuw. werd: „zoo is: het toch schier onmogelijk, iets over de 
lotgevallen van -@enen; JORIS. HOEFNAGEL En FRANCISCUS HOGENBERG 
(1572 en verv.), €En: LAMBERT CORNELISZ (1599), een PETER BAST 
(1600), een zo. BaPr. VAN poErECOM (1604), een EONAVENTURA 
PETRI (1630) 1, en zoo vele anderen te vinden. Wijlen onze sa- 
COBUS- KONING ‚die over 5. 5. BrELDSNYDER (1575) 2, Ds. P. Cc. MOL- 
HUYSEN „ die over. JACOBUS VAN DEVENTER (1553) 3 schreven, zijn bij 
ons; nog niet nagevolgde voorbeelden. Men vergunne mij den 
Lezer. opmerkzaam te maken niet op één persoon, maar op een 
geheel. geslacht «van Landmeters, Kaartteekenaars en Kaartgra- 
veurs’ „waarvan: geen. mensch spreekt; waarvan, mijns wetens, 
in niet één Woordenboek, in_ niet één in- of uitlandsch Ge- 
schrift. over Nederlandsche letter- of. kunstgeschiedenis, niet ééne 
Verzameling van levensbeschrijvingen van geleerden: of kunste- 
maars, ietste,vinden is. Niet zoo zeer als of een enkel hunner 
werken: bijde kunstkenners geheel is ter zijde gezet, neen: maar 
noch. de personen ‚noch hunne werken. zijn ooit ‚in, verband tot 
elkander en in derzelver opvolging beschouwd geworden: en 
waarschijnlijk daardoor nimmer in algemeene Werken herdacht. — 
Maar ook mag ik hier als in het voorbijgaan. vragen :- waar vindt 
vindt men iets over de geschiedenis der Nederlandsche Graveer- 
kunst, dan alleen. waar kunstenaars bij de graveerstift ook het 
penseel hanteerden? En echter hoe velen vonden in Nederland, 
van,de XVII'® Eeuw af, hun bestaan’ alleen in het zaden van 
platen of kaarten! 

Doch, ter zake tredende, vraag iks keinen den bnnos van 
FLORIS ALT HASAR? Hij doet zich het eerst aan ons voor, ongeveer 
tegen. het einde.der XVI’ Eeuw, en_ wel toenmaals in de Ver- 
eenigde Nederlanden, in het grijze Delft, destijds de verblijf- 
plaats der Vorsten van Oranje, alwaar hij in Februarij 1589 


1 Van dezen: bezitten weveenige fraai geteekende plannen. 

2 Werken des Instituuts, 2de Klasse, Deel V,‚, 1851. 

3 Overijss. Volks. Alm., 4839, 4de Jaargang. „Zie ook iets overde vAn LANG- 
RENS, zoo. door Prof, uaurs als door mij, inde. K. en L. Bode, 1840, N°. 10 
en EN%-A47, 


318 KDS TWEEDE KLASSE: 


in het huwelijk trad ft. Was-hij van daar geboortig 2? Was 
hij, gelijk zoo menig geleerde ‘en kunstenaar dier dagen; uit 
Vlaanderen of Braband: om der godsdienst wille komen vlugten? 
Wij weten het. niet. Wel komtvons dit laatste ;:om meer dán 
_ééne reden , waarschijnlijk voor: zijne” vroegste werkzaamheden 
toch “bepaalden zich tot het afbeelden van -krijgstogten in: Bra- 
band “en Vlaanderen; en mogelijk is het, dat hij in bloedsbe- 
trekking stond tot zekeren prerer BALTHASAR Antwerpenaar ;” zelf 
schilder en graveur 3, die in 1580 in laatstgemelde koopstad 
woondé, doch in 1598 niet: meer aldaar was; zelve veelligt-ge- 
vlugt: De naam van parrmasarws komt mij imr-1582-ook te Goes 
en in 1592 te Dordrecht voor, toen er leden uit dit geslacht van 
daar naar de Leidsche Hoogeschool zich begaven. > 
Hoe het zij, de persoon van FLORIS BALTESER, BALTESERS Of BALTHA- 
sar komt, als gezegd is, het eerst voor in 1589. Hij was toen gezeten 
burger van Delft en wel als goudsmit. Dit beroep kwam ‘hem later 
voor het kleuren van sommigen zijner landkaarten wèl te stade: 
doch hoe het toekwam dat hij daarbij, het meer zwervend ‘beroep 
van: Laúdmeter ging uitoefenen, ligt in het duister. En zulks 
bevreemdt: ons nog te meer, dewijl een’ Landmeter in oorlogs- 
tijden de staande legers vermogt;: ja misschien wel genoodzaakt 
was, op den voet te volgen. “Of ‘hij in de XVI’ Eeuw lange 
als Landmeter gewerkt hebbe, door uitgegeven kaarten, bleek 
mij dusverre riet; genoeg, dat hij het vroegst voorkomt in het 
laatste jäar dier eeuw. « Vergunt mij, M.-He H. '“ u naar tijds- 
orde door zijn werk rond te leiden, waarbij ‘wij tevens de-vor- 
deringen. dezes kunstenaars en zijner ‘zonen’ zullen “kunnen op- 
merken: Veertig jaren lang komen ons ruim 30 hunner Werken 
voor. De MSS. Resoll. der H.H. Staten Generaal ten zijne op- 


EAA 


1 „FLORIS BALTHAZAR, goutsmit, jonckgeselle, wooriende“àkii'äén ouden Langen- 
dijck, en DIRCKTGEN ZYMONS VAN OVERVEST, jonge dochter, woonende in de Bruijn- 
visch an de Voldersgraft:”” Register van Huwelijksaantt., 1584--1596. ‘Stedelijk 
Archief. te Delft. 

2 Het Delftsche Stads Archief mist zijne geboörteregisters tot aan d. j. 1616. 

3 Zie de Afbeeldingen der Forestiers en Graven van Vlaanderen, geteekend door 
CORNEILLE MARTIN, Zelandoys. Antw. 1580, fol. \ 


Over den Lundm. en Kaarlgr. FL, BALTHASAR en zijne Zonen. 319 


zigte, die ik naderhand pas heb mogen inzien, bevestigen mijne 
vroeger ontworpene schets, of vullen die aan. 


LR. 

Zulks is reeds dadelijk bij den aanvang het geval. Toen Prins 
MAURITS in den zomer van 1599 in den Bommelerweerd de po- 
gingen van den Amirant menposa zocht te verijdelen en Bommel 
zelf eindelijk bevrijdde, maakte hij eene kaart van de belegering 
van Bommel, met de fortificatiën, en verkreeg, op aanbeveling 
van Z.H., die hem genegen scheen , hierop octrooi voor 4 jaren; 
zie MSS, Nott. Staten Generaal, 3 Junij 1599 f,en kort daarop, 
wordt hem, gesneden hebbende de inlegering van beide legers in 
den Bommelerweerd, (zeker. hetzelfde Werk) toegelegd f 100, — 
Nou, 17 Aug. desz. jaars; doch hij schijnt mij toe, hierop slechts 
f50,— ontvangen te hebben 2: althans, den 14°" Junij 1600, 
wordt hem door dezelfde H. H. M. toegelegd, boven de ontvan- 
gen f50,—, f175,— gereed, en daarenboven nog toegezegd 
andere f 100,—, wanneer hij pertinentelijk zijn werk zal heb 
ben volmaakt, en onder nog ééne bepaalde voorwaarde 3%. _Hoe- 


î 3 
E 4 


1 »Is FLORIS -BALTAZAR van Delft, opte recommandatie van Zijn Excellentie ge- 
accordeert Oetroij, omme voor den tijt van vier naestcommende jaren alleene 
in de Vereenigde Nederlanden te mogen snijden, doen drucken, ende uuiĳtgeven 
de belegeringe van de Stadt Bommel, mette fortificatien, ende het Landt bij hem 
affgeteeckent, volgende het patroon oft pourtraict daervan met des Suppliants 
Requeste overgegeven (doch tegenwoordig (1845), even weinig als eenig der vol- 
gende, aan H. H. M. aangebodene Stukken, in het Archief van het Rijk te vin- 
den,) ende in de brieven van recommandâtie van Zijn Excell. geroert. Verbie- 
dende enz. enz. op de poene van f 100— boven de verbeurte van de nage- 
maeckte Exemplaria, te appliceren in communi formâ,” (d. i. volgens het Acte- 
of Octrooij Boeek van 15891602, fol. 268 verso: »1/, voor den Officier, */; voor 
de armen, en °/z ten profijte van gemelden rLoRIs BALTAZAR."’) 

2 „Is FLORIS BALTAZAR, Plaetsnijder. tot Delf, gesneden hebbende de Inlegeringe 
van beiĳde Legers in de Bommelreweert toegeleet om eenige goede consideratien, 
ende om den aerbeijt en der moeijeten bij-hem daerinme gedaen, hondert Gul- 
dens, te betaelen bij den Ontfanger-General. Zijnde goetgevonden dat den Sup- 
pliant zijne besereven aenwijsinge zal stellen in handen van den Advocat Fiscael van 
die Generaliteijt, om-die te visiteren, alvooren dezelve in druck uuiĳt te geven” 

3 »Is FLORIS BALTAZAKR van Delff, makende de caerte van de Bommelerwaert, 


Re, 


320 TWEEDE! KLASSE. & mn 


wel in het bezit zijnde van drie andere gelijktijdige oude kaartén 
des Bommelerweerds, mis’ik de, in deze Notulen vermeldde; 


ja heb die ook nergens kunnen te zien bekomen. Doch groot en 


kostbaar moet het stuk geweest zijn, blijkens de tegemoetkoming 
der Staten, — Ik ga dus over tot het volgende jaar 1600. - 
Ib, ner he venbeeretelditens 

De eerste der kaarten bij mij voorhanden voert ons naar Vläán- 
deren, toen maurrrs de Aartshertogen in den aanvang van 1600 op 
hun terrein meende te moeten bestooken. Wie denkt niet aan den 
vermaarden togt van de legers van Z. H. en de Staten naar het ge=" 
melde gewest? En aan de hoogstzeldzame groote afbeelding van 
de vloot van 2000 zeilen, die ter aanvaarding van dien togt in 
Junij 1600 bij-schans Philippine landde, eene plaat; van welke 
de grijze vAN “wyN, luidens zijne vaanteekeningen:op- WAGENAAR , 
twijfelde of ze nog wel voorhanden was ft: - Verkleind komt zij 
voor, in’ meer dan één boekwerk dier dagen. — Schrijver dezes 
bezit van onzes BaLTHasaRs hand eene kaart waarop. meer nog 
dan deze landing aanwezig'is. „Uit de twee aaneengehechte foliò 
bladen, waaruit zij bestaat, en die zich van Walcheren tot 
voorbij Nieuwpoort uitstrekken , zijn de voornaamste” gebeurte- 
nissen op te maken, aldaar voorgevallen in den jare 1600 en vol- 
gende: vooral, na de landing, ook de togt van mAurrs in Juzij 
1600, om te land, de overgave van Ostende 200 mogelijk te ver- 
hoeden , althans te vertragen: een togt die, naar wij weten, den 
gten Julij daaraanvolgende den. slag van Nieuwpoort ten gevolge 
had. — De, nog geen 20 jaren tellende, muco erormws ver- 
eerde met een twaalfregelig lofvers het stuk van zijnen stad- 


tot een behulpe ‘vande costen, die ‘hij daertoe alrede gedaen heeft, ende voor- 
der noch sal moeten: doen, toegeleeght boven de vijftig Guldens, bij hem ontfan- 
gen, hondert’ vijfen tzeventig Guldens gereet, ende daerenboven noch toegeseet 
andere hondert Guldens, soo wanneer als hij sijn werck sal hebben pertinente- - 
lijek volmaect ‚mits: dat hij den Gedeputeerden van de Provincien (meestal 7-of 
8 personen) gehouden zal zijn te geven eenige exemplaren van-zijne caerten…”’ 

1 Geteekend door u: C. vROOM, gesn. door c, J. visscHER;” Zie BOSSCHA , Neerl, 
heldend. t. LE. 1, 342, noot, en ammerzeeL, Leven en Werken der Holl. en VL, 
Kunstsch., Beeldhr,, Graveurs, enz., HI, 211, in voce vroom: Ook bij mij. 


Over den Landm. en Kaarlgr.FL„-BALTHASAR en zijne Zonen. 321 


genoot BALTHASAR ‚en. hij verwijt daarin aan” Vlaanderen , dat dit 
gewest. zijne voorregten „gering acht, en met de Noordelijke ge- 
westen. geene gemeene zake schijnt te willen maken t, (Een jaar 
vroeger had. erormvs een ‘ander feit van maumirs, de verovering 
van het fort St. Andries, evenzeer met een Latijnsch vers vereerd 2). 
Op. dit’ blad is ook een--afzonderlijk. compartiment, dat ons 
Duinkerken, dat roofnest,vân-zijne water-en landzijde doet 
kennen. Baurnasar, die zich hier uitdrukkelijk Delphensis noemt, 
draagt het aan de Staten van Holland en Westfriesland op, (wier 
devotissimus- cultor hij zich: verklaart) en ‘aan Graaf ERNST vAN 
Nassau, die het bevel over de landing ‘had;-hij noemt zich in- 
ventor „der «geheele voorstelling; de toelichting ix. de plaat is 
Latijn:: die welke er: onder is, in het Nederduitsch: althans 
van het exemplaar in ons bezit.»(Naar- buitenslands zullen wel- 
ligt exemplaren met een tekst in vreemde talen, verzonden zijn, 
waarvan een voorbeeld. is’ in, N°, V._ bl. 827). Onze titel luidt: 
Af-beeldinghe van den grooten tocht in Vlaenderen; Anno 1600. 
van de E.M Heeren Staten Generael der Vereenichde Nederlan- 
den, met haer Legher , onder ’t-beleijdt van Sijn Princelicke Ex- 
cellentie;MAURITZ VAN NassAu, etc. met. warachtighe gelegentheijt van 
de Stedenrende- Dorpen ; in dese Lant-streke gelegen. De hierna 
volgende tekst levert een verslag van het treffen. bij Nieuwpoort. 
De schaal-is groot, — Voor-het temaken werk verkreeg. hij 
vooraf „van de Staten Generaal „op zijn verzoek om onderstand, 
200 gulden (Resol. 3 Mei 1602); daarna 100 gulden in eens, voor 
de gesneden; en door hem aan HH. M: aangeboden kaart (Ress. 
d. St. Gen. 20 Sept. 1603), eene gunst nogmaals herhaald bij 
Resol. 17 April 1604. Terwijl hij reeds op 28 Junij 1603, van 
dezelfde „ octrooi voor 4 jaren: voor den ‘druk ontvangen had. 
Het schijnt mij: toe, dat-men deze bladen „ bij het voortduren 
van den, krijg in dit gewest, heeft blijven bezigen, en de verdere 
aanvallen.op, en de yendedisibg van Ostende, er op heef Brat 


rn 


1 Het is zheng in zijne Epigranmaten Lib. IL, (Poêmai omnium cd. Be, 
ai. 1670) pag. 279. »Flandria” etc. 

? Zie de groote kaart er van, door LAMBERT KORNELISz, 1599, Hij bezong de 
meeste krijgsdaden van maurits, edit, memorata, pag. 272. 


322 : TWEEDE KLASSE. 


teekend. Ja zelfs, wel 30 jaren daarna, toen nogmaals de oor- 
logsfakkel in --deze streken woedde, en onze maurirs voor zijn 
broeder had plaats gemaakt, werden er de nieuwe versterkingen 
van Sluis en Damme van den jare 1633 op bijgebragt. Op een 
tweede exemplaar in mijn bezit; zijn deze veranderingen te be- 
speuren, welke daarbij ook nog doen blijken, dat dit blad, in 
den tusschentijd tusschen 1600 en-1633, en wel in den jare 1616, 
door HENRICUS HONDIUS (te Amst.) op nieuw was uitgegeven (H.H. 
exc.). Barruasar trouwens, gelijk wij zien zullen, in dien tus- 
schentijd overleden zijnde , was -zonpius- eigenaar der platen ge- 
worden. — Wij keeren terug tot Junij 1600. 

Mavzrrrs trekt van Philippine voort, en na weinig dagen heeft 
het treffen bij Nieuwpoort plaats. Den meer begeerige naar: de 
bijzonderheden diens daags, bovenal verwijzende tot het-duide- 
lijk en schilderachtig verslag, hetgeen de Hoogl. sosscna ons hier- 
van heeft opgehangen 1, deelen wij slechts mede wat de afbeel- 
dingen van. FLORIS BALTHASAR ons hier over leveren. 

Er zijn er twee; een met, een zonder zijn naam: beide zeer 
zeldzaam. Beide zijn deels platen, deels kaarten, gelijk:‘de voor- 
stellingen destijds dikwijls waren. Ter tegemoetkoming-aan het 
gemis der voorstelling moet ik den Lezer ‘herinneren. dat het 
denkbeeld van: beide eenigzins- bewaard is in de platen van den 
slag welke grarv’s Atlas en later nog de laatste uitgave van Bor, 
Nederl. Historiën, doch veel verkleind en van veel bijwerk be- 
roofd, geleverd hebben. 

Wij willen ze nu kortelijk achtereenvolgens Keaahrijnbna 


u. 


Het grootste bestaat uit twee groot folio bladen. De zee ‚ het 
N. _N.: W., is boven aan. «Hier onder wordt gelijkelijk en ge- 
lijktijdig geheel de slag afgebeeld. Boven aan, namelijk ‘het ge- 
vecht op het strand; dan daaronder, het gevecht midden. in de 
duinen. Voorts, onder aan, vluchtenden; namelijk de vluchtende 
lansiers van Hertog Ernsr caster, welke over de dijken heen, 


emmen ennn vennen ss pn PÀ 


1 Neerl, Heldend. to 4s,, Dl, TI, bl, 545562. 


Over den Landm. en Kaartgr. FL, BALTHASAR en zijne Zonen. 323 


ter zijde van de sloten «en: moerassen, de wijk nemen naar den 
ouden toren der » Liambardie ;” een gebouw, dat elders, op een an- 
der plan, Lombardsijde heet. — Van het gevangennemen des Ami- 
rants nog iets. — Voorts zijn er in de haven van Nieuwpoort 
eene tHëtigte booten afgebeeld;-welke, dus luidt ‘het op het gaen 
»nog op den middag de haven van Nieuwpoort verlieten.” | 

‘Er komen eene menigte cijfers tot 60 toe voor, wier vactiabs 
tüng bijde “twee eenige exemplaren die wij zagen, ontbreekt. 
Door “de groote schaalder plaat heeft men daarenboven bijde 
beeldjes zelve nog al eenige woordelijke toelichting kunnen bren- 
gen. “Deze is, “tot mijne verwondering, ìn het Fransch, uitge- 
zonderd dat wat men niet wistte vertalen , als daar is, de Pan- 
ne van de Duynen. Nog zijn er schilden op aangebragt, die naar 
den smaak dier tijden sterk versierd zijn en onderscheidene bij- 
schriften bevatten, welke alleen inde Latijnse’ taal vervat zijn: 
namelijk, BMEM ef en : 

1. boven aan een, in de zee: …_Praelit huus Foederati Bel- 
gi Ordinum auspiciis ductuque MAURITIL, NASSOvIL feliciter pugnati 
hypotyposis, eisdem Illustrissimis aamareemse Principique de- 
vovetur. 

2. van onder, zijn naam: Elout” BALTHASAR ad vivum 
expressit, cum quadriennii privilegio. sitt 

3. mede van onder, een schild, met de wopheén der ver- 


overde vaandels omringd „ en wnd 


fs) gd 11 Rep 
Anathemata, haec sacra sanke 
Uustris(simis) federatar. 


Pr ovinciar. Or vdinibus, 


4E 


5athh 4 
Qui vobis di dicit sperare ‚ timere magistris, ; 
Doctrinae haec, » Procerés, praemia mittit Iber. 


_H. GR(orws) *, 


HINTON LADEN 


4. Een groot schild naast de twee vorige aangebragt; vierkant 
van vorm, gekroond met de Nederlandsche Maagd, en voorzien 


1 Zie eroru, Poëm. ed. cit. p. 281, waar hetzelve distichon dit bovenschrift 
heeft: Spolia ex praelio Ordinibus offeruntur. 


324 : „ee TWEEDE KLASSE, 


van een, dusver door mij onder erorws Gedichten nog niet-aan- 
getroffen. vers op. deze gravure zijns stadgenoots {. Ti. 
„Gelijk bovenaan het: regtsche blad, het wapen van wúavairs 
(Oranje-Nassau, zelfs gedekt met Saksen, ex surtout) voorhanden 
is, zoo bevindt zich op het linksche blad het wapenschild der 
Zeven Vereenigde Nederlanden. Het regtsche blad is, in de 
twee exemplaren die ik zag, flaauw. van druk. Het linksche is 
veel schooner van letter en van druk. Het volledige exemplaar, 
dus ver, mijns wetens eenig, is in de zeer rijke Verzameling 
van. den Heere 5 scnouren te- Dordrecht; het andere (het: regt- 
sche. blad alleen)-in die. van hiet Plaatkabinet der Leydsche Hoo- 
geschool. «De hoogte der bladen is, 22} duim Rijnl, ‘Breedte 


1 _Haec videat, si quod Fortune (nae) vivit- in orbe-;, 
Mancipium, et curam se putet esse Dei. 
Nil sciat esse mali, quod non vindicta sequatur. 
Nec poenam longâ discat abire morâ. 
Explevit toties Magnos Sol aurèus orbes, 
Candidaque in roseis Luna redivit- ‘équis, za EL tiln 
Ex quo Nassoviae bona gloria gentis Adolphus itkaoter 10 
Romulei culmen venit ad Imperii 
Ille quidem iuste tantos suscepit honores, 
Electaque tulit Sceptra superba manu. 
Austriacâ Albertus sed gente creatus iniquê 
Obstitit, et titulum maluit esse’ suum. (ik HOGE 
Altera lux Julf te vidit, Adolphe, cadentem 
Innocui saevam commiserata necem. 
Mutarunt nunc fata vicem retroque tot annis 
Commissum iusta est poena secuta riefas. 
Austriacus rursum, rursumque Albertus iniquë 
Armigerâ quaerit sceplra negata manu. 
Altera. lux Juli fugientem conspicit illum 
Nassovii fausto Principis auspicio. 
Gens una est utrinque ducum: committitur unâ 
Pugna die: Albertus rursus ad arma venit. 
Nassovidum dorus Austriacâ de gente capessens 
Vindicias ultrix affuit ipsa sibi. 
Cui duo tam simili committere praelia sorte, 
Aut tam, dissimili, vincere sorte datum est? 


- H. GROTIUS. 


Over den Landm.en Kaartgr. FL. BALTHASAR en zijne Z onen. 325 


derzelve , aan” elkander zijnde, 2 voet 9} duim Rijnl. Tot dit 
werkstuk heeft betrekking wat de Resoll. der St. Gen. van 
den 18%" Augustus 1601, inhouden: »Is geaccordeert Mr, rronis 
BALTHASAR de somme van 200 ponden van 400 groot [d. i. 200 
gulden} ter zake van zijn dedicatie en leveringe van de caerte 
vande Victorie in” Vlaanderen van God den Heere verleent.” 


| | UI. 

Geheel en al op dezelfde wijs als het voorgaande, is in mijn 
oog vervaardigd — en dus naar alle vermoeden door denzelfden, 
schoon zijn naam ontbreekt, bewerkt, — een tweetal bladen, 
half zoo groot, in de lengte naast elkander sluitende, en voor- 
stellende het begin van dien slag, het voorspel, in den morgen 
op het zeestrand f aangevangen. - Het schijnt, zeg ik, van denzelf- 
den; want: de gravure van het water, de beeldjes, de Fransche 
taal van al de toelichtingen bij die beeldjes, de vorm der letters, 
ook die der Latijnsche verzen, die verzen van :crorius zelve, al- 
les leidt er ons toe, dat het van geene andere hand wezen. kan: 
eene aandachtige beschouwing verzekert ons dit, 

Dit stuk stelt ons voor, èn het gevecht op het zeestrand, èn 
het, volgens BosscHA, wat later 2, door maurmrs bevolen wegzei- 
len der vloot. 

De Verzen van crorius staan in schildjes, zoo als bij het an- 
dere plan; zij zijn. twee in getal: op het eerste blad, met A. 
aan den voet geteekend; staat het volgende onuitgegeven , althans 
in de door mij gebruikte uitgave niet gevondene: 


Nostra cohors portum dum transit et inclita cura 
Principis aequoreas vincere discit aquas. 

Quid cunctaris Iber, quid caras prodigis horas, 
Damnosasque times praecipitare moras? 

Consiliis dum tu vincendi tempora perdis, 
Consiliis possit ne locus esse facis. 


H. GROTIUS, 


1 Of de strang, zoo als hij en andere gelijktijdige dit noemen. 
* Toen de overwinning hier niet te behalen was. 


326 TWEEDE KLASSE, … 


Op het tweede blad, B. aan den voet geheeten , staat boven 
aan: Tempus adest pugnae, etc. (10 regels). 

Dit is gedrukt, eroru Poëmatum, ed. penes me, 1670, p. 280. 

Deze twee bladen zijn in het Plaatkabinet der Leydsche Hoo- 
geschool en te- Amsterdam bij den ijverigen - Verzamelaar, den 
Heer 5. sLacREGEN. … Zij ontbreken mijns wetens bij 5. scrou- 
TEN, en stellig bij mij. De hoogte is de helft der voorgaande: 
11 duim Rijnl. De breedte is 2 voet, ruim 94 duim Rijnl., 
geheel dezelfde als die der twee andere bladen (N°. II). 


IV. 


Des Prinsen. maurits moedigen togt van 's Gravenweert of 
Schenkenschans naar het harte van. Braband tusschen Thienen 
en Leeuwen, in den jare 1602! — en den daarop gevolgden te 
rugtogt naar Grave van 20 Junij tot 18 Julij des zelfden. jaars, 
woonde onze garrmasar beide bij. Hij zegt het zelf 2, op de 
afbeelding er van, welke ter grootte van een klein folio blad 
het eerst. voorkomt in. Nassauschen Lauren Crans „ of Victoriën, 
den H. H. Staten verleend deur het beleijt van Furst maurits vaN 
Nassau, enz. Leyden, orzers en van márstens, 1610, bl. 187—191: 
later nagegraveerd nog 2 malen , 

1°, In onzes, Genéalogie et Lauriers de Nassau (overzetting 
van het vorige). Amst. 3. sansz, zonder jaar (omstr. 16207). 

2. In Leven en bedrijf van: Wilhelm en Maurits van Nassau, 
Amst. bij denzelfde, 1651, Ze heet: » Warachtige anwijsing — 
van den tocht gedaen van Sijn Exc. MAURITIT VAN NASSOUWEN ‚ met 
den leger van de Edelm. H. H. St, Gen. der Ver. Prov. A. 1602 
door 't landt van Luijck; end in ’t wederkeeren door Brabant — 
tot voor de Graef.” Vroegere afbeelding zag ik niet dan van 
acht jaren na den togt: doch het is mij meer dan waarschijnlijk 
dat er, gelijk van zijn naastvolgend Werk, eerst eene afzonder 
lijke uitgaaf op grooter schaal geweest zal zijn ®: en dit te meer, 


1 Zie 35. Bosscua, N. H. t. L., 1, 586—388. 
? „Desen tocht gesien…”” 
3 De Ress. der St. Gnl., 27 Nov. 1605, zijn deze gissing komen bevestigen. Al- 


Over den Landm.en Kaarlgr.FI.. BALTHASAR en zijne Zonen. 327 


dewijl hij op den. druk van 1610 zegt »dat deze kaart door hem 
verbetert is met het meten — van den Bommelerweert „” die vroe- 
ger nog niet in: het gerust bezit der H.H. Staten was (Zie 
hierna, onder N°. VIII). | 
; 6 

_ Barruasar, met het leger des Prinsen te Grave teruggekeerd, 
en ooggetuige van het beleg dier plaats en van den mislukten 
aanval des vijands tot ontzet, (waarna de stad in Sept. 1602 
aan ons overging f) kon hier alles naauwkeurig meten en optee- 
kenen. De door hem, daarnaar, te Delft gegraveerde, en be- 
reids ten zelfden jare uitgegevene kaart is in mijn bezit. De 
Staten Generaal aan wie hij ze zoo wel als aan Prins mauris 
opdroeg, verleenden hem een privilegie van twee jaren ?: dit 
korte tijdsverloop (in verhouding tot andere destijds verleende) 
schijnt mij in het vertier gelegen, dat men er zich van beloofde. 
In de plaat zelve is alle toelichting in het Latijn, en ter zijde 
een Latijnsch lofdicht, 8 regels groot, van een ongenoemden; 
doch in mijn Exemplaar is, op een afzonderlijk blad eene ge- 
lijktijdige Hoogduitsche tekst er aan toegevoegd, om hetzelve ook 
in dat land te doen verspreiden, wáár de roem des overwin- 
naars bij Nieuwpoort reeds was vooruitgesneld. 

Het stuk is in“ twee folio bladen, dus op groote schaal, ver- 


daar wordt hem tot vervulling van de costen, bij hem gedaen, in t snijden van 
de kaerte van de intogt van S. Exc. in Braband, gedaen a; 1602 toegeleidt bo- 
ven de f 100 — bij hem ontfangen, nog f100. — Dit blad was door hem op- 
gedragen aan H.H. M., aan S, Exc. en aan Grave wiLLEM (LODEWIJK van Friesland) 
Zie dezelfde Nott. — Dit oorspronkelijk blad kwam ons niet onder de oogen. 

1 BosscHa, in 't a. w., bl. 588 en v. 

2 Blijkens èn de kaart, èn de MSS. Nott. der St. Gen. v. 12 Sept. 1602. 
(In ’t Acten Bouck, 4602—1608, fol. 81, verso, staat 2 Sept.) waarbij »hem 
f 100 werd toegelecht voor het betreck (teekening) dat hij. gedaan heeft van 
de belegering van Grave. In ’t gemelde Acten Bouck heet dit: »het betreck bij 
hem betroeken ende te snijden, volgende ’t patroon de H. H. Staten gepresen- 
teert” Aan de Gedeputeerden der Provinciën later, door hem, exemplaren »op 
saltijn’ vereerd zijnde, werd hem door H‚ H. M. nogmaals toegelecht. eene som 
van f'250,— eens. Nott. d. Res, St, Gen, 6 Nov. 1602, 


328 TWEEDE KLASSE. 


vat{; aan den hoek is een kleinder. kaartje of compartiment, 
waarin de vruchtelooze aanval van het Spaansche leger tot ont- 
zet is afgeschetst, met een 4 regelig Latijnsch vers, van zeke- 
ren P. B, — Door Latijnsche verzen toch werd in die dagen 
alles verheerlijkt; wij zagen er meer voorbeelden van. Barrnasar 
noemt zich hier al weder Delphensis. Het kunstwerk is nog 
ruw, doch de afdruk heeft, in den loop des tijds, misschien 
ook iets geleden; desniettemin is het duidelijk dat hij, in ver- 
gelijking tot gelijktijdig werk van anderen, zich hier en vroeger 
reeds zeer voordeelig onderscheidt « 


î 3 d . 


VL 


Nog blijven ‘wij in de Zuidelijke Nederlanden vertoeven. Er 
volgt thans een blad, dat ons Ostende alleen vertoont, en wel 
in het eind van 1603 of den aanvang van 1604. Wij zien 
hierop het klein Troje, zoo als men die nu verkleinde en in- 
gekorte vesting had gaan noemen. De schaal is veel grooter 
dan van N°, I?, doch aangegeven is zij niet. Onze B. noemt 
er zich weder delineator, descriptor , editor. Het was aan de 
Staten Generaal en den Prins opgedragen, en verscheen met 
privilegie der eerstgenoemden voor den tijd van 2 jaren. Voor 
deze belegering, door hem »geannoteert” (geteekend) wende in ’t 
eoper gesneden ende in tweederleij formen uitgegeven,” werd 
hem het octrooi bij de Staten verleend 19 Junij 16042. En 
nog eens erlangde hij f 50 eens, voor do gravure »van 't caert- 
gen van de belegering van Ostende geampliëerd totten lesten 
dach, dat de Heer van marqverre (de laatste Gouverneur) uiĳt- 
trock.” Zie Nott. 3 Februarij 1606, | | 

Een schoon Latijnsch ‘vers van erOTIUS versiert al weder het 
werk zijns 'stadgenoots 3, alsmede een 12 regelig Nederduitsch 
vers eens ongenoemden, dat iets beter is dan een 9 regelig vers 
in den Rederijkers-toon dier dagen, op de kaart N° I te vin- 
den. Het luidt aldus: 


1 Komt verkleind voor in den aangeh. Laure Crans, fol. 194. 
* Het Acten Bouck, v. 1602—1608, heeft 16 Junij. 
3 Epigrammat. Lìb. 1, (Poëmatum omnium ed. cit.) p. 255. » Area” etc. 


| 


Over den Landm. en Kaartgr, FL, BALTHASAR en zijne Zonen. 329 


D'wtcompst met eer 
Van u o Heer 
Moet ons hercomen. 
Wanne(e)r ghij wilt 
Soe maeckt ghij milt 
Ons sonder schromen. 


U waerheijet staet , 
Heel vast, en baet 
Ons int benouwen. 
Met recht dan wij 
U volck seer blij 
Op u betrouwen: 

Vis 
Een oogenblik , — en dan ‘verlaten wij het Vlaamsche gewest. 
Nog mogt Ostende niet aan haar lot overgelaten worden. Nog 
wenschten de Staten eene laatste poging te beproeven. Den 
25e" April 1604 landde eene nieuwe vloot der Staten, doch nu 
niet te Philippine, maar te Cadzant!, Het was vooreerst op 
Sluis gemunt; eene afbeelding dezer landing ligt hier voor ous, 
van paurmasars ‘hand, die zich weder Delphensis noemt. Een 
16 regelig schoon Latijnsch vers versiert het, zijnde, naar ik 
gisse, nogmaals van crormvs; hij die dit reeds meermalen deed, 
zal zich nu aan B. niet onttrokken hebben. De korte beschrij- 
ving is hier geheel Latijn. . Toelichtende tekst is er niet bij, 
doch het is uitvoerig aan den Prins en de Staten Generaal opge- 
dragen. B., die ook hier vele bijzonderheden op deze kaart 
brengt, was weder ooggetuige van geheel den togt. Hij had 
geheel den zomer het leger in Vlaanderen gevolgd, om maf te 
teekenen en daarna te snijden den togt der H. H, Staten in de- 
zelfde Provincie met de voorgenomen belegering van der Sluis;” 
waarvoor hem bij besluit van-H. H. M. van 24 Junij 1604 toe- 
gelegd. ‘werd f 36. Deze onderneming echter, als zijnde, tegen 
MAURITS raad, op der Staten last ondernomen, liep volgens ’s Prin- 
sen voorspelling geheel vruchteloos af 2. De schaal is nagenoeg 


1 Bosscra, in het a. W., I, 590, en v. 
® Bosscra, t. a. pl. bl. 592 en 395. 


22 


330 TWEEDE KLASSE, 


als die van N°. IL. Hij erlangde later (14 Dec. 1604) nogmaals 
van H. H. M, »100 daelders voorde caerten van den Vlaam- 
schen tocht, die hij uuiĳjtgegeven heeft;” van 's gelijken, bij dis- 
positie van dezelve (van 19 Maart 1605) »200 gld. eens, voor 
alle sijne pretentiën van geleverde caerten, gedaene costen ende 
moeijten, mitsgaders van ’t lant van Sluijs ende Aerdenburch, 
met het Nijewerhavensche gatf ende andersints;” eindelijk er 
langt hij van dezelve nagenoeg een half jaar later, (den 10°“ Au- 
gustus 1605) »nog 100 daelders voor de caerte van de af beel- 
dinge van de belegeringe van de stadt Sluis, die hij de H. H. 
Staten heeft gedediceert, mits dat hij gehouden is te leveren 20 
caerten.” li 

Doch nu werden aan hem bij ieder dezer 3 laatste dispositiën 
eenige bepalingen opgelegd. Den 14'°*" December 1604 namelijk 
pis hem gelast geene caerten meer te distribueren van eenige 
voorvallende saken, sonder ordre, ofte dat men hem andersints 
niet en sal erkennen;” den 19%" Maart 1605, » verbiedende den- 
selven voortane eenige wercken te maken tot last van ’t lant, 
sonder schriftelijk bevel van de H. H. Staten Generaal of Raet van 
State, ende wordt den Greffier belast dese resolutie te stellen in 
handen van den Raedt, ten eijnde H. Ed. hiervan kennisse mo- 
gen hebben;” eindelijk den 10%" Augustus 1605, »wordt gelast 
aan FLORYS BALTHASAER aen te seggen, egeen caerte meer te snij- 
den tot last van ’t lant, ofte hem op eenigen tocht te geven, 
sonder expresse schriftelijcke last, ofte dat men andersints daer- 
„voren niet en sal betalen.” De reden dezer handelwijs der H. 
H. Staten. is ons niet volkomen duidelijk; zoo veel is zeker dat 
men over zijn werk wel te vreden was: anders zoude men hem 
geene belooning hebben toegelegd. Doch het zij dat die aan 
vraag om belooning wat al te schielijk wederkeerde, in verhou- 
ding tot de behoefte van ’s Lands schatkist, die voor zoo veel te 
zorgen had: en B. dan maar gewoon was zich met het leger 
op den togt te begeven, zonder schriftelijken last daartoe te ver- 
zoeken; hetzij dat hij met zijne kaarten handel dreef, zoo dat 


t De haven van Aardenburg. 


| 


Over den Landm.en Kaartgr, FL. BALTHASAR en zijne Zonen, 331 


dezelve ook, zijnes ondanks, ongelukkiglijk den vijand in handen 
geraken en dezen tot leidraad dienen konden — waarvan wij zoo 
straks eenig spoor (19 September en 1 October 1608, vergel. met 
17 Sept. 1609) meenen te kunnen ontdekken —; welke dezer re- 
denen de ware was, en of een en andere derzelve zich vereenigde: 
genoeg, deze werkzaamheid van B. wordt, om het mogelijk mis- 
bruik, van hooger hand beperkt. 


VII 


Zulks blijkt ons nog te meer, als de aanslag der Spanjaarden 
op Gelderland, zijne aandacht trekt. Hun poging om in den 
jare 1606 de- Waal over te gaan en in de Betuwe te komen, 
doch die hun belet werd, had hem aanleiding gegeven tot het 
snijden eener kaart van »de Bommelerweert en de aanleggende 
plaetsen.” … Hij droeg haar aan H. H. M. op, voor welke hulde 
hem 100 Gld, werd toegelegd (Res. St. Gen. 4 Septemb. 1607), 
doch een jaar later (19 September 1608) bepaalde men dat de 
kaart, zonder die te laten voltrekken en drukken, ten comp- 
toire der H.H, Staten moest blijven en dat den maker ter ver- 
goeding voor alle zijne pretensiën pop de inne gehouden caerte” 
zoude toegelegd worden 100 gld. eens; doch welke som iets 
later (Ll October daar aan volgende) door H. H. M. verhoogd 
werd tot 150 gld *, Men vreesde teregt dat de vijand nu of 
later zijne pogingen. aldaar herhalen en zich daarbij van de hem 
onder de oogen gekomene topographische opgaven bedienen mogte. 
En hoe gegrond die vrees was, toonden weldra de Spaansche - 
togten van den jare 1624 en 1629, De Staten zorgden echter 
dat dit innehouden niet ten nadeele des kunstenaars gedijen 
mogt. — Ik heb in het Lands Archief te vergeefs nasporingen 
trachten te doen of aldaar iets van-zijn werk te vinden ware. 
Doch het koper zal gewis van over lange reeds tot andere einden 
gebruikt zijn. Afdrukken zijn er zeker nooit van vervaardigd. 
Intusschen zal hij van zijne verkregene kunde des Bommeler- 
waards gebruik gemaakt hebben ter verbetering der tweede uit- 


t D, 17 Sept. 1609, wordt deze kaart van den Bommelerwaard nog eens vermeld. 


22+ 


332 TWEEDE KLASSE, 


uitgave van de kaart N°. IV, mavars togt naar Braband 
(bladz. 326). 


IX. 


Altijd op de krijgsbedrijven der Nederlandsche helden pas- 
sende, kon het niet anders, of het »belegh van Gulich” ten jare 
1610 moest aan hem voor het doel zijner werkzaamheden allezins 
geschikt voorkomen. In de Gleef-Guliksche Erfopvolging veroverde 
Prins maurits na eene belegering van 4 à 5 weken de: hoofdstad 
Gulik‘, en B., die vrij zeker het beleg had bijgewoond, was 
reeds in November met zijne kaart van de stad en alle de ge- 
legenheid (omtrek) van dezelve gereed. Dit stuk kwam ons ech- 
ter nooit voor oogen; doch dezelfde Nott. van H. H. M., die 
ons dikwijls toelichteden, melden dat hij hun den 24*°*" der ge- 
noemde maand 14 exemplaren, op wit satijn gedrukt en aan 
hun opgedragen, aanbood. Hij ontving eene vereering van f 150 
eens, mits hij daarvoor nog 6 exemplaren bezorgde. En den 
11°" Februarij daaraanvolgende (1611) legden dezelfde Staten 
hem nogmaals voor deze zaak toë eene som van f 200,—. 


x X. 


De krijgsbedrijven te land hebben ons die te water over het 
hoofd doen zien. Onze nArrmasar niet alzoo. Hij beleefde de op- 
komst van onzen zeeroem, en verheugde zich als een waar Neder- 
lander in den roemrijken, doch voor sACOB vAN HEEMSKERCK Z00 
noodlottigen, togt naar Gibraltar, drie jaren voor het beleg van 
Gulik voorgevallen. Hij gaf er eene afbeelding en verklaring 
van, welke, door hem aan de Staten Generaal opgedragen, den 
gier Junij 1607 octrooi voor één jaar verkreeg (als lang genoeg, 
bij het groot debiet dat men er zich van voorstelde). Het een 
noch het ander kwam mij immer voor oogen; alleen is eene, 
daarna door eene andere hand verkleinde, plaat voorhanden in 
de drie, boven op N°. IV (bl. 326) reeds aangehaalde, niet 
zeldzame werken; doch deze afbeelding laat in de uitvoering 


…Â Vv. D, KEMP; Maurits van Nassau, UI,-90, 94. 


dn. Pe eg” Tad he nd adi ade on 


Over den Landm.en Kaartgr. FL. BALTHASAR en zijne Zonen, 333 


veel te wenschen overig. De Notulen der Staten, hoe beknopt 
anders ook, noemen dit wapenfeit echter ter a. pl. , met een blik op 
hooger hulpe: »de heerlijcke victorie, die Godt den Heer Almach- 
»tich gelieft heeft dese landen te verleenen in de Strate van Gi- 
»braltar, over de vlote des Coninx van Spaengien, chat res 
. »van galioenen ende andere schepen van oorloge.” 

Doch, na de groote krachtsinspanningen, door beide volkeren, 
Nederlanders en Spanjaarden, betoond, neigde, beide vriend en 
vijand, tot rust. Onderhandelingen hadden reeds in-1609 het 
12 jarig bestand ten gevolge gehad. En op dit veld was der- 
halve in den regel, ook voor onzen B. geen voordeel meer te 
behalen.” Een enkele uitzondering kwam ons op November 1610 
(N°. IX, zie de voorg. blz.) voor en zal ook in December 1614 bij 
N°, XV zich opdoen. Doch deze rust zijns lands van krijgsbedrij ven 
zal onzen plaatsnijder het bedrijf van Landmeter hebben doen toe- 
passen op de meetkundige opneming van een groot deel van. het 
gewest: zijner inwoning. Bovenal, en in de-eerste plaats, van 
Zuid-Holland. Noord-Holland. zou hij aan zijnen zoon overlaten. 


XI. XII. 


De gevolgen hiervan toonden zich vooral van den jare 1609 
tot 1615 toe. Niet minder dan drie Hoogheemraadschappen, 
vroeger door hem opgenomen, werden in die jaren aan ’t licht 
gebragt. Hij ving aan met Delfland zelf. Eene kaart in tien 
folio bladen; benevens eene van Schieland, in 15 folio bladen, 
waarvan 13 de kaart, en 2 den tekst bevatten. Laatstgenoemde 
kaart werd hem, volgens zijne eigene getuigenis, door dat Hoog- 
heemraadschap opgedragen. Van het eerste, dat van Delfland, 
is mij zulks niet gebleken. Trouwens, ook de oude geschrevene 
Registers van ’t Hoogheemraadschap van Delfland zwijgen op dit 
punt; als, welke, volgens getuigenis van den werkelijken Secreta- 
ris, d. 24 Februarij 1845 afgegeven; hieromtrent niets vermelden. 
Doch daarentegen vindt gemelde ambtenaar aldaar met zoo vele 
„woorden het navolgende aangeteekend : »dat in den jare 1608”, ’*t 
geen onmiddelijk aan dat van den last door Schieland op B. ver- 
strekt, voorafgaat, »door mATTuys BEEN, Landmeter van Delfland, 


334 _ TWEEDE. KLASSE. 


eene kaart van het Hoogheemraadschap is opgemaakt; waarvoor is 
betaald f'1000, 00”, zegge: duizend guldens! Edoch of deze kaart 
gegraveerd of geteekend is, of ze thans nog âl-of. niet bestaat *, 
blijkt mij niet. Van saurrasans werk van Delfland daarentegen 
heb ik twee Exemplaren. — Het privilegie op beide Kaartwerken 
werd hem gelijktijdig verleend door de Staten-Generaal; reeds op 
den 13%" Julij 1609 2; een privilegie voor de 10 eerstkomende ja- 
ren,en met verbod van nadruk’t zij in zijn geheel ’t-zij-in eenig 
deel; en zulks tot in de meestmogelijke bijzonderheden,» verbies 
dende (dus luidt het daar) de voorsz; caerten in ’t eleijn of in’ 
groot, in het geheel of ten deele, in ’t coper- ofte mette penne 
na te maecken, ofte buitenslands naegemaekt in de Vereenigde 
Provinciën te brengen omme die te vercoopen.” Groot waren zijne 
vorderingen, met het vorige vergeleken; bijzondere aanleiding 
daartoe, betere voorbeelden die hem voor oogen konden zijn; 
waren er, mijnes wetens, volstrekt geene. Genoeg: èn in naauw= 
keurigheid van opneming, èn in fijnheid. van gravure èn: in net- 
heid van koleuren 3 is hij onbegrijpelijk vooruitgegaan. — Wij 
willen den lezer in de noot mededeelen wat hij in den begelei 
denden tekst over het werk der Geometrie of landmeting zegt +. 


1 Mijne Kaeermmalieg bevat er geene spoor van. \ 

2 Zoo. heeft het voor mij liggend extract uit de Nott. der Staten Generaal. — 

Het octrooi, op de kaart zelf Cm Latijn uitgedrukt en gegraveerd, heeft, XII 
Decembris a. 1609. 
……3 Het land, de dijken « en kaden en ’t water verklaart hij met ‘onderscheidene 
juiste en gepaste koleuren afgezet te hebben, namelijk het Aste groen; het 2de bruin, 
het laatste blaauw. Ook de wapens van Dijkgraaf en Hoogheemraden zijn zeer 
fraai afgezet. f 

4 Althans ik zie. geene reden, waar om zulks niet uit zijne pen zou gevloten 
zijn. Het zij dan ook tot eene proeve van zijn stijl. »Onder de seven Vrije Con- 
sten (zoo laat hij zich hooren), en is de slechtste noch ongeachtste niet, dewelke ge. 
naemt wert int Grieksche Geometria, ende iride gemeene sprake de Lantmetinghe, 
’t zij datse int. generael wordt aenghesien, ofte int particulier, want gelijck door 
de selve de geheele Weerelt wort afghedeelt in verscheijden Lantschappen ,. waer 
van de bepalingen ende -distantien werden aengewesen ende beschreven, inde 
groote Caerten des heelen Aertbodems: Also werden ooc daer door afghemeten 
de Landtschappen, Rijcken ende Provintien int particulier, om te weten de dis- 
tantien ‘van de Steden ende ommeliggende Dorpen, gelijckmen in de particuliere 


nn EN 


a ne ten Cd dee 


eN 


Over den Landm, en Kaartgr. FL. BALTHASAR en zijne Zonen. 335 


Geen. wonder :-deze en aanverwante wetenschappen werden, voof- 
al in den aanvang dezer eeuw, waar in haar practisch nut zoo 
in aller oogen sprong, ten onzent hooggeschat. Hij noemt zich 
nu, op één der bladen, »Goudsmit” (t geen hij 20 jaren vroeger 
reeds. was) pen. Gezworen Lantmeter en plaatsnijder „” eene hoe- 
danigheid welke ik niet weet wanneer hij die verkreeg of daar- 
voor den eed deed. — In 1611 was het een en ander voltooid, 
en werden ze gezamenlijk, en met den reeds vermelden ge- 
meenschappelijken. tekst uitgegeven. Delfland nu, of wat later, 
(16 Oct. 1612) aan H. H. M. aanbiedende, ten einde het hun 
mogt gelieven »sijnen arbeijt te recognosceren [eenige gelden ter 
tegemoetkoming af te zonderen}, is dit zijn verzoek afgeslagen.” 
Men begreep, denkelijk dat het octrooi hem genoeg bevoordeelde. 
Hij had zich bij dit zijn werk ook bediend van de hulp zijns 
ZOONS BALTHASAR FLORISSEN, en erkent dit met oud Hollandsche 
rondheid: _»bij- mij FLORIS BALTHASAR — met sijn soon B. Fn, 
die t selve werck vant begin tot den eijnde heeft helpen maken, 
ende volbrenghen.” Vooral betreft deze medewerking Schie- 
land, hetgeen èn op iets grooter schaal èn op meerder bladen 
èn met nog naauwkeuriger zorg bewerkt schijnt dan Delfland. 
Het, werk. zal -gewisselijk uit grooter schetsen getrokken en daar 
naar. verkleind zijn: Wat B. oorspronkelijke teekeningen be- 
treft, deze heb ik-nimmer gezien t, gelijk met-die van Rijnland 
wel het geval is, en nader blijken zal (N°. XIV). 


Caerten mach sien, tot groot gherief van de ghene die de selve Landen willen 
besoecken, oft de Historien die daer van melden, recht willen verstaen, behal- 
ven de vermakeliekheijt diemen schept uiĳt sodanige speculatie. «Maer daer zijn 
noch ander gebruijeken van dese Conste „die mede niet onprofijteliek «en zijn, als 
wanneer niet alleen de particuliere Erven ende Landen afghemeten worden, op 
dat elek de bepalinge, situatie ende belendinge van sijn Lant mochte weten, tot 
ruste ende vrede van de Naeghelande ofte Nabuyren, waertoe hier voortijts ghe- 
dient. hebben, eenighe groote Steenen die Termini ghenaemt zijn gheweest, die- 
men voor Heylich hielt, ende niet en mochten verset worden: Maer dat oock de 
ghemeene Landen, die onder een Dijckagie staen ende begrepen zijn, (volghende 
de orden hier te Lande gheobserveert) werden daer door afghedeelt, ende int 
eorte voor ooghen ghestelt. Dit machmen sien in dese tegenwoordige Caerte ," enz. 

1 Ik veronderstel dat ze in de Archieven der twee Hoogheemraadschappen zul- 


| 


336 TWEEDE KLASSE. 


Beide waterschiappen zijn naderhand op één vereeenigd blad, 
verkleind verschenen: want op 1629, zullen wij ze op één blad 
in een Atlas van HENRICUS HONDiUs van Amsterdam aantreffen, 
geheel gevolgd naart groote werk onzer beide landmeters, hoe- 
wel de naam des vaders daar niet meer op gevonden wordt: die 
toen ook reeds: 13 jaren overleden was. 


XII. 


Op dezelfde wijs nu als de-gemelde Hoogheemraadschappen;, 
werd ook Rijnland door hem bewerkt: gemeten, geteekend, ge- 
graveerd en. gekleurd. Het is vervat op 22 bladen, en zeker 
weder het. werk. van vader en van zoon. De schaal verschilt 
zeer weinig van de beide voorgaande. Naar ’t voorbeeld. der 
vroegere. werd aan rr. BaLrTHASAR door Hoogheemraden de uit- 
voering van dit werk opgedragen, en wel in den jare 1610 : vol- 
tooïd was: het in 16151, De doorgaande en uitvoerige kleuring 
van alle deze werken misten wij in den arbeid van onzen B., 
van 1600-1604. Tets dat er van verre naar zweemde, gaf B. 
alleen in zijne kaart van ’t beleg van Grave ?.. Dit doorgaand 
en uitvoerig kleuren was-hier hun eigen werk, gelijk pAurnasan 
bij Schieland zelf verklaart. Dit geschiedde denkelijk nooit door 
de drukpers, maar uit de hand: en het is mijns wetens, het 
eerste bewijs geweest van eigenlijk gezegde gekleurde gedrukte 
_ Landkaarten. — H. H. Mog. verleenen (even als op N°. XI en 
XII) hier mede »voor 10 jaren Octroij op verbeurte van het na- 
gemaeckte werk (zoo luidt het in de Nott. van 14 Meij 1614) 


len schuilen. : Wat dat van Delfland aangaat, de Secretaris van dat Collegie- is 
zich van derzelver bestaan niets bewust. „Miss. 24 Febr. 1845. 

1 Deze ruimte van vijf jaren was het dubbel van den tijd dien zij aan Delf- en 
Schieland gezamenlijk besteed hadden, en echter was het aantal bladen nagenoeg 
't zelfde (want 10 + 15 == 25, en hier zijn 22); doch veelligt ondervonden ze 
hier zwarigheden, -die op hun vroeger werk niet drukten. 

à En zekere N. wYDrMANs in een plattengrond van Gorinchem, van d. j. 1600. 
Anders ken ik geene gedrukte en tevens gekleurde landkaarten van dien tijd, 
want de. vroegere Nederl. stukken van A. meErrus (1597), van LAMBERT CORNELISZ 
(1599), zijn ons steeds zwart voorgekomen. 

Van prospecten met kleuren is hier geenszins sprake: 


Over den Landm.en Kaartgr. FL: BALTHASAR en zijne Zonen. 337 


ende daarenboven de som van f 200.” — » Kermerlandt” (Ken- 
nemerland) wordt in dit ein uitdrukkelijk onder » Rijnlant” 


mer 
_XIV. 


Doch het mogt mij gebeuren nog iets fraaijers voor een jaar 
of tien in mijne woonplaats magtig te worden. De oorspronke- 
lijke, met kleuren geteekende kaart van Rijnland zelve, welke 
voor de zoo evengemelde van 22 bladen gediend heeft, of liever 
eene, zoo als het heet, geauthentiseerde Kopij ‚ door de hand 
des Zoons ». rrorisseN onderteekend. Ze is op buitengewoon 
groote schaal vervaardigd, en alleen voor ’t Gollegie (of voor één 
van derzelver Leden: den Voorzitter veelligt) opgemaakt, blijkens 
het geen de Zoon eigenhandig op 17 Februarij 1635 hierbij op- 
teekende. -Beider werk valt hier niet te onderscheiden, hoewel 
t letterschrift,-zoo niet meer, zeker van den jongman is: uit- 
voerig en fraai mag het geheele werk genoemd worden. 

En vanwaar dan, vraagt ligt iemand met bevreemding, van - 
waar reeds groote 30 jaren daar na (1647) eene nieuwe gegra- 
veerde “kaart van dit Hoogheemraadschap?- Ik “houde het er 
voor ‚dat. deze nieuwe alom bekende kaart van Rijnlands Hoog- 
__ heemraadschap, welke in 1647 verscheen, im-1687-vernieuwd, 
en in 1746 nog eens herzien werd, niet aan het gebrekkige 
in den «arbeid. des voorgaanden bewerkers „maar: aan de groo- 
tere schaal die men er nu aan geven wilde, (misschien ook aan 
de veranderingen die de toenemende veenplassen veroorzaakten) 
haar aanwezen te danken heeft.‘ De schaal verschilt aanmerke- 
lijk van die van 1615. Met Schieland wachtte men langer om 
BALTHASAR, ook op groote-schaal te vervangen ‚namelijk. tot den 
jare. 1650 en volgende, toen het werd. opgemeten door Mr. san 
STAMPIOEN, Gezworen Landmeter van Schieland, en gegraveerd in 

1660 door 5. vinesoons, în-9 bladen. Met Delfland duurde het 
nog veel langer: de bekende kaart van crugumws verscheen pas in 
1712; en wel op 25 bladen. 

Na B°*. Kaart van Rijnland in 22 a (XIII), is in 1629 

in den Atlas bij menricus-nonpws, op den naam des Zoons alleen, 


338 TWEEDE. KLASSE, 


een kleinder blad uitgegeven: Rijnland namelijk en. Amstelland, 
op één vel, 't geen zeer lang de gewoonlijk. gebruikte Kaart dier 
gewesten bleef, tot dat die uit Brarv's Atlas dezelve verving. … 

Deze drie gemelde groote Kaartwerken (XI, XII, XIII) schij- 
nen den voornaamsten arbeid van pAurgasars klimmende jaren 
uitgemaakt te hebben. Een en andermaal. zien wij hem. voor 
zijn. afsterven nog in de MSS, Nott. van H.H. M. verschijnen, 
eens met een gegraveerde Kaart;-die ons nog niet voor oogen 
kwam; eenmaál met eene teekening of gegraveerde Kaart (dit is 
ons niet duidelijk :) zie de naastvolgende nummers. 

Ondanks de rust van het twaalfjarig bestand. kwamen er in 
den jare 1614 legers te velde. „De boven (bl. 332) aangehaalde 
twisten der Gleef-Guliksche Erfopvolging waren nog niet,gestild. 
Mauxirs en semoLa begrepen, ten voordeele, ieder ‘vari de partij 
welke hij begunstigde ‚een observatie-leger bijeen te-moeten voe- 
ren. . Het eerste lag bij Rees, het andere bij Wezel 4, De oude 
geestdrift ontwaakte weder in-Mr. garrrasanr: en hij verzoekt en 
verkrijgt (9 December 1614) » Oetrooij voor 2 jaren, op- het -druc- 
ken en uiĳtgeven der coperen platen van beijde legers ,-zoo van 
Rhees als van Wesel.” De gestelde boete op overtreding-des oc- 


troois was van 25 Gulden, doch eerst moest de Kaart aan Zi Exc. - 


worden getoond: men schijnt namelijk bevreesd geweest te aj 
of deze Vorst de verbreiding ook mogt afkeuren. - Á 


ed Hides KNV so | 

»Den 6** Februarij 1615,” luidt-het in de. meergemelde No- 
tulen: »is FLORIS “BALTHASAR „/ gecarteert hebbende, ende opte 
mate gemaeckt hebbende de geheele gelegentheijt van den Rhijn- 
stroom metten appendentien van dien, van Wesel tottet ‘T'holhuijs 
toe, daermede hij hare H°. M’, vereert heeft, toegelegt, tot eene 
erkentenisse 100 daelders voor zijne moeijten.” 

Het is mij niet waarschijnlijk voorgekomen dat dit hetzelfde 


tv. D. KEP, Leven van Pr, Maurits van Nassau, MI, 95: 


en dn dt neden vb a 


" * 


Over den Landm.en Kaartgr. Fi. BALTHASAR en zijne Zonen. 339 | 


zou zijn als‘ het naastvoorgaande… Wel is waar: de geheele gele- 
genheid. van den Rijn van Wezel tot het Tolhuis, kan strikt opgevat 
Rees ook in zich. bevatten, doch dan zoude men in Februarij die 
Kaart welke dezelfde was als van de voorgaande maand December 
geenszins in dezelfde Notulen een anderen naam gegeven hebben. 
En vooral:-H. H. M. waren toenmaals niet gewoon een stuk, 
waarop zij. vroeger reeds octrooi. verleend‘ hadden, later nog- 
maals door eene erkentenisse te beloonen. Zij oordeelden. meest- 
al. het-octrooi een genoegzaam voordeel voor den impetrant. … 


Dan ; het „eind. van: auruasans levensloop was daar; Het Be- 
grafenis-Register -der- Nieuwe kerk te Delft van den jare 1616 
rekent ‘hem onder de dooden; Den-10-December van dat jaar 
werd hij er bijgezet. En het blijkt ons daaruit-tevens dat hij der 
Gereformeerde Religie toegedaan” was. 

Hij schijnt zijne weduwe in geene al te gunstige omstandig- 
heden achter gelaten te hebben. Althans zij vond-geraden om 
twee maanden na zijn overlijden een exemplaar. zijner Kaart van 
Rijnland: aan H. H. M‚‚de Staten-Generaal vaan te bieden, met 
het verwacht gevolg eener -gratificâtie van 30. Gulden. — En wat 
meer bewijst: -de oude Registers van het--Hoogheemraadschap 
Delfland bevatten op 21 April 1617, dus 4 maanden na ’s mans 
afsterven; deze …aanteekening.- » De. koperen platen. der Kaart 
van Delfland gekocht + vande weduwe ‘en kinderen. van. Zali- 
ger Mr. rromis ‘parnasan, Plaatsnijder 2; welke weduwe (wij 
vernamen ‘boven bl. 318, haren naam) verklaart, door schulden 
genoopt te zijn ,-die platen, benevens die der Heemraadschappen 
Schie- ven” Rhijnland — te moeten verkoopen: tevens te kennen 


_ gevende, dat- laatstgenoemde. Heemraadschappen die -aankoopen 


reeds [binnen die vier maanden) hadden bewerkt.” 
Voeg ‘hierbij, dat B*. Kaarten N°, Ib en IL, beide het jaartal 
van 1616 met en bij het later adres van den Amsterdamschen 


1 De prijs wordt niet opgegeven. 
2 Zijn beroep. van Goudsmid. schijnt hij als handwerk lang reeds vaarwel gezegd, 
althans niet gunstig daarbij gestaan te hebben. 


340 enn TWEEDE KLASSE. 


Kaartverkooper reNmicus monpius voeren: en wij vinden er eene 
blijk in, dat deze stukken of onmiddelijk na B°. afsterven of be- 
reids bij zijn leven, in monprus bezit zullen geraakt zijn. 


Na gedurende 16 jaren ons bij den vader bepaald te hebben, 
willen wij 30 jaren lang ons met zijne zonen, meest-met eenen 
derzelven, bezig houden. Drie derzelve zijn ons als in ’s vaders be- 
roep werkzaam voorgekomen : CORNELIS, FRANGOIS En “ BALTHASAR 
FLORISZ. , van welke de eerste ende laatste mede den toenaam van 
VAN BERCKENRODE voerden. Beginnen wij met eerstgenoemden. 

1 Cornerrs FLorisz. , trad 8 jaren vroeger dan Francois FLORISZ. 
(zie hier achter) in ’t huwelijk. Ik heb dus eenige reden hem: voor 
den oudsten der zonen van Fr. BALTHASAR te houden. Zijn vader 
was, tijdens het aangaan des huwelijks van dezen. zoon, 24 jaren 
gehuwd, en G. zal dus een zijner oudste kinderen geweest zijn: 
Hij werd in den echt verbonden, den 10°“ Februarij 1613, 
jongman zijnde „en wonende in ’t-Oost-Eijnde, met carAuma ArL- 
BRECHTS, j. d., wonende aan de Verwersdijck. L 

In de MSS. Not. der St. Gen., vond ik hem tot mijne be- 
vreemding niet; doch het vak’ dat hij beoefende, ‘was dat van 
zijn vader en zijne broeders, t geen hij practisch van eerstgenoem- 
den zal geleerd hebben. De theoretische kennis heeft hij mis- 
schien onder de leiding van LUDOLF VAN CEULEN of WILLEBRORD 
SNELLIUS, aan de Leydsche Hoogeschool opgedaan, indien wij na- 
melijk, in den corners rrorenTit, Leydensis f, Studiosus Lit- 
terarum d. i. ook destijds Philosophiae ejusque theoreticae et 
practicae), d. 15 April. 1603, annorum..., (als wanneer hij 13 
jaren kan geweest zijn; want men schreef toenmaals vroeg in) al- 
daar ingeschreven, den onzen mogen wedervinden.  Bevreem- 
den mag ons in’t Album Inscriptionum geenszins het wegblij- 
ven van den toenaam VAN BERCKENRODE: want ook zijn broeder 
BALTHASAR schreef zich eerst zonder, en later met denzelven. Of 
hij zelf gegraveerd heeft durf ik niet beslissen. 


1 Dit Leydensis doet mij intusschren aan de identiteit nog en daar zijn vader 
onzes wetens Delft nooit verliet. 


Over den Landm, en Kaartgr, FL, BALTHASAR en zijne Zonen, 341 


XVII. 


Er is vooreerst van hem eene fraaije Kaart van den IJselstroom 
van Arnhem tot beneden Deventer met een gedeelte van de Velu= 
wet; waarin, behalve vele, op die schaal nergens elders voorkomen- 
de, détails van de toenmalige Veluwe en den Veluwezoom, de maar 
al te wel gelukte inval vertoond wordt van Graef nenprick van 
DEN BERG, met eene Spaensche en Keyzersche krijgsmacht, mitsga- 
ders haer quartieren, schansen ende legerplaetsen, in den jare 1629: 
en dat, om rreprik neNpriK van het Bossche beleg af te lokken. 
Dit blad verscheen (denkelijk) in hetzelfde jaar, in één groot folio 
vel te Amsterdam, bij crars zanss visscrer, denzelfden die als mic. 
PISCATOR, ons op 1651 (N°. XX)en als c. 5. visscrerR op 1630 of 
1631 (N°. XXXVI) zal voorkomen. Er bevinden zich op, twee 
compartimenten of détail-kaartjes met de quartieren der vijande- 
lijke veldheeren, bij Dieren en bij Steenderen, geheel van de- 
zelfde hand gegraveerd: op eene derzelve lezen wij: geteeckent 
ende gemeeten door C. F. VAN BERCKENRODE 2, 


XVIII. 


Wij spraken zoo even van de belegering van ’s Bosch, door dezen 
inval wel bemoeilijkt, niet gestaakt. Voor mij ligt, van hetzelf- 
de beleg een kleinder Kaart dan die wij onder (op N°. XXXIII) 
beschouwen zullen. Het is de stad met hare Circumvallatie-linie, 
op één blad folio gebragt, en gemeeten (gelijk het onderschrift 
luidt) en afgeteeckent door CORNELIS FLORIS VAN BERCKENROODE. Hij 


Î Ze is èn in ’t zwart, èn met de naauwkeurigheid der XVIIde Eeuw afgezet, 
in ons bezit. Ì Ì 

* Wij weten uit posscua (N. H. te L. 1, 460,) dat er van deze Kaart eene 
Antwerpsche gravure is, die, daar deze stad aan den vijand, die den inval deed, 
gehoorzaamde, de oorspronkelijke uitgave zal zijn: ze verscheen aldaar bereids 
op 15 Junij des jaars 1629, Of echter daarop het compartiment en de naam 
van onzen v. B. voorkomt weet ik, als- zulks nooit gezien hebbende, niet te zeg- 
gen, en houde het — tot zoo lang — voor onwaarschijnlijk dat hij hand of hoofd 
den vijand geleend hebbe. 


342 TWEEDE KLASSE. | 


was dus bij ‘t beleg, veelligt met zijn broeder, tegenwoordig. Zijn 
werk, op ’t koper gebragt zijnde, was verkrijgbaar bij en werd 
uitgegeven door supocus zonpws, den Amsterdamschen Kaartuit- 
gever, waar ook. zijns broeders Kaarten meermalen verschenen. 
Misschien heeft dit plan ook gediend voor een der werken over 
dit beleg in onderscheiden talen verschenen, van premPart, óf 
anderen: de Fransche en Nederduitsche titel die het blad beide 
draagt, doet mij zulks vermoeden. Zijn arbeid heeft zeer veel 
overeenkomst met die zijns broeders. Van dezen corn. v. B. 
zijne verdere werkzaamheden en verblijfplaats, weet ik overi- 
gens niets meer op te geven. 

‘2. Frans of rrancots rroris komt in de meergemelde Resoll. 
van H. H.M. voor, denkelijk als geboren Delvenaar en zeker 
althans als aldaar woonachtig t; voorts als Plaetsnijder en Landt- 
meter ; tot vijf malen staat er in den jare 1621 iets van hem ge- 
boekt. In de Huwelijks-Acten ter zelve stede gehouden, komt 
hij in ’t zelfde jaar, den 30°“" Januarij. voor, als. Lantmeeter, 
jongman, wonende in de Choorstraat, gehuwd met meeree (d. i. 
MARRIGJE) ARYENS, jonge dochter, woonende in het Rijetvelt. Van 
vermoedelijke Academische studie vond ik niets. Zijn vader heeft 
hem zeker opgeleid. Hij huwde 8 jaren na zijn broeder corneuis. 
Hij bewerkte (teekende) in den voorzomer van dat jaar 1621 eene 
»eaerte van de Rivieren van Maes ende Wael wen wilde die 
drukken. Later komt hij voor als in *t coper gesneden hebbende in 
October deszelfden jaars »het jegenwoordige veltleger bij Emme- 
rich.” _Mavarrs was nu daar gelegerd. Doch men schijnt hem, 
of wel zijn doel, niet genegen geweest te zijn. Het eerste ver- 
zoek om octrooi tot den druk der Maas- en Waalkaart, werd 
5 Junij afgeslagen, »diewijle het drucken van de voorsz. Caerte 
bij dese gelegentheijt van tijt ende zaecken ondienstig gevonden 
wordt,” weshalve »den Suppliant de voorsz. geteeckende caerte sal 
gerestitueerd worden.” En den 8“ Junij, bij nader Requeste aan 
dezelfde H. H. M., »zijne affgetogen? caerte van die riviere 


„ 


- 


Î Resol. v. St. Gnl., 8 Oct. 1621. 
2 Afgeteekend, eene copijteekening. 


Over den Landm. en Kaarigr. FL: BALTHASAR en zijne Zonen. 343 


dedicerende, versoeckende eene vereeringe, tot H. H. M. discre- 
tie, is dit verzoeck afgeslagen ;” gelijk ook op een nader Reqúest, 
den 11*" Junij weder is geappoincteerd nihil. En »het versoek 
om Octroij op ’t reeds in 't coper gesneden veldleger bij Emme- 
rik, »werd hem mede den 8*“" October van dat jaar afgeslagen: 
Hoewel dit gegraveerd was, is er mij nooit een exemplaar van 
voorgekomen. Den 8**** November bood: hij, denkelijk daarvan, 
eenige fraaij gedrukte exemplaren aan H,H. M. aan, en ontving 
er eene vereering voor. De Notulen diens daags luïden ten zijnen 
opzigte dus: »is rr. Fr. toegeleet f 12 — tot eene vereeringe, voor 
dat hij H. H. M. heeft gepresenteert eenige sattijne Caertgens van 
de gelegentheijt van het leger van H. H. M., die hem zijn we- 
derom gegeven ‚ om daermede zijn. proffijt te moegen doen.” Het 
in de eerste plaats vermelde schijnt bij teekening gebleven te zijn, 
zoo ‘tal gedrukt werd: ik mogt er geen Exemplaar van aantref- 
fen. De St. Gen. keurden teregt voorzigtigst geenerlei aanleiding 
te geven tot verveelvuldiging van kaarten over landstreken die 
zoo aanstonds weder, bij het eindigen des bestands, het tooneel 
van den veldtogt geworden waren, en voortdurend blijven. kon- 
den. Het zij hij spoedig stierf of wat er ook van hem geworden 
zij, zoo veel is zeker dat ik verder niets van hem ben te weten 
gekomen. Hij- nam den naam vAN BERCKENRODE niet aan, gelijk in 
1629 zijn ééne broeder voerde, en van 1623 af tot 1646 door 
zijn’ anderen gedragen werd; tot wien wij nu overgaan. 

3. BaLrnasar FLORISSEN. Naar de gewoonte dier tijden had 
ook hij den voornaam zijns vaders als toenaam aangenomen, 
Wanneer hij geboren is, bleef ons, bij 't gemis der Geboorte- 
Acten te Delft, onbekend. De tijd zijns huwelijks bleef ons 
evenzeer verborgen, daar tot 1622 de Delftsche trouwboeken er 
van zwijgen. Zijne weduwe noemen wij hier onder. Over den 
bijnaam van VAN BERCKENRODE spreken wij daar, waar hij dien 
het eerst. voert. Zijne opleiding erlangde hij van zijnen vader, 
die hem al vroeg tot zijn medehulp gebruikte, gelijk de kaarten 
van Delf-'en Schieland (hier boven N°. XI en XII) getuigen 
kunnen, wier aanvang althans tot 1609 opklimt. Er is veel ver- 
schil tusschen de bewerking dier stukken en al de vroeger ver- 


344 TWEEDE KLASSE. 


meldde, niet alleen in de meerdere kleuring ft, maar ook in de 
behandeling der graveernaald. Ik wil dus gaarne zelfs het gra- 
veerwerk van die drie Hoogheemraadschappen aan de jeugdige 
oogen van den jongen ». rr., liever dan aan die zijns vaders 
toegeschreven hebben. Het zou het eerste voorbeeld niet zijn 
in de geschiedenis der kúnst, dat de zoon het moeijelijkste werk 
deed, en de vader er zijnen naam aan hechtede. Doch vervol- 
gen wij nu, naar tijdsorde, zijne verdere werkstukken. De rust 
des bestands deed hem na den an zijns vaders eerst de topo- 
graphie ter hand nemen. 


XIXa. 


Wij vinden althans voortgaande, tot tweemalen toe geteekende 
Kaarten, over bepaalde topographische punten, aan hem als Land- 
meter opgedragen: punten beide in Delfland, dus in de nabij- 
heid zijner toenmalige woonplaats, gelegen. 

Door verpligtende beleefdheid des eigenaars? mogt het mij ge- 
beuren inzage te erlangen van eene Kaart van het Noord-Nieuw- 
land, zijnde het buitendijks gelegen land ten W. en N. W. der 
stede Maaslandsluis, gecarteerd en gemeten in den jare 1618, 
den 26**2 October, bij sarrnasar FLORIS, Gezwoore Lantmeeter. 
Uit deze laatste woorden maak ik op, dat de Staten der Provin- 
cie de betrekkingszijns vaders, na diens aflijvigheid, op den Zoon 
hadden overgedragen. De Kaart is met kleuren geteekend en zeer 
uitvoerig; schijnende mij toe, op verzoek van den toenmaligen 
eigenaar of eigenaars van dat buitenland vervaardigd. te zijn. 


XIXb, 


Straks daarna komt hij ons voor in eene geteekende plattegrond. 
van Vlaardingen en de omstreken, door hem gemeten en getee- 
kend in 1619, één blad in folio. Het werk is op groote schaal; is 
met kleuren en net bewerkt. Nooit, mijns wetens, is hetzelve 


1 De kleuring houdt op met den dood des vaders en de uitocfening van ’t be- 
roep van Goudsmid. 
2 Mr. marc. EMANTS, Secretaris der stad ’s Gravenhage. 


Over den Landm.en Kaartgr. FL. BALTHASAR en zijne Zonen. 848 


gegraveerd geworden; niemand toch bemoeide zich om iets over 
eene zoo kleine, en (let wel) eene niet stemmende stad van Hol- 
land, uit te geven, Eerst in 1772 verschenen, bij hare Handves+ 
tend, ook eene stadsbeschrijving en plattegrond, doch niet die van 
VAN BERCKENRODE ; het stadje zal, bij groote visscherij, in de tusschen 
1619 en 1772 verloopene 150 jaren, ook wel uitgebreid zijn en de 
plattegrond van rrorissen zoodoende onvolledig en onbruikbaar 
zijn geworden. 
XX. 

Alhoewel de platen aan de drie Hoogheemraadschappeu ver= 
kocht waren, had hij van dit zijn werk gebruik gemaakt voor 
een grooteren arbeid. Hij verkleinde alle die waterschappen tot 
op ééne schaal; en, nu reeds een aanzienlijk deel van Holland 
hebbende, beiĳjverde hij zich om uit hier en daar verspreide 
bouwstoffen van andere hand eene groote Kaart van geheel Hol- 
land en Westfriesland zamen te stellen. Doch dit vereischte vele 
en noeste vlijt. Het eigenlijke toen geheeten Zuid-Holland, en 
’t Zuid- Oostelijk deel van Holland, de streken van Utrecht, die 
hierin vielen, en geheel Westfriesland moest opgespoord worden. 
En ik wil niet ontkennen dat ook de drie meergenoemde Hoog- 
heemraadschappen het volledigst en uitvoerigst zijn. Doch het 
overige heeft desniettemin ook vele verdiensten. Allerzeldzaamst 
isdeze Kaart. Dezelve is vervat op 11 klein folio-, 2 halve fo- 
lio bladen en 4 strooken waarop de inscriptie of titel.” Misschien 
_ bevat ze nog iets meer; doch mijn exemplaar is onvolledig. En 
geen wonder: want zoo weinig komt ze voor, dat schrijver de- 
zes, na 25 jaren Kaartverzamelens, niet meer dan fragmenten 
daarvan voor zich heeft kunnen opsporen. In openlijke Kaart- 
verzamelingen heb ik ze nergens aangetroffen. Doch misschien 
ook, dat eene latere verbeterde uitgave deze verdrongen heeft. 
De titel of inscriptie boven vermeld, waarborgt aan onzen kun- 
stenaar zijn regte dezelve luidt dus: Nova et accurata totius 
Hollandiae Westfrisiaeque topographia, descriptore BALTHAZARO 
FLORENTIO à BERKENRODE Batavo t, doch ze is na zijn dood bij de 


1 Hier en óp zijn naastvolgend werk noemt hij zich Batavus, geenszins Delfen” 


23 


346 TWEEDE KLASSE, 


vernieuwde. uitgave door den lateren uitgever. weggelaten, … De 
eerste uitgave was verschenen bij, en denkelijk ook op kosten 
van, den beroemden wirrem JANsz. BLAEU ÊÍ als uitgever. Deze 
noemt zich. hier in het Latijn wirnermus carstus, en draagt het- 
zelve aande Staten van;Holland en Westfriesland. als aan. »de- 
vaders des Vaderlands” op. 

Een jaartal. heeft dit-stuk niet: ik hi dus reeds uit inner- 
lijke kenmerken getracht zulks op te maken. De laatstuitgedroogde 
meeren in Noord-Holland, de Schermer en Heer Huigenwaard 
zijn hier nog niet als aan den landman teruggegeven voorgesteld 
(1625 en 1631 begon het een en ander): doch hier kwamen. mij, 
_ tot eene, juiste. bepaling, de Ress, der St. Gen., wonderwel te 
stade. Den 29°" Februarij 1620 reeds — dus ruim drie jaren 
na zijns vaders dood — luiden ze aldus: … 

»Is- Mr. saurmasan’ rLoRIsz, Lantmeeter. nd Gaerteraacker 
geaccordeert octroij, omme voor den tijt van negen jaren naest— 
comende, alleene in dese Vereenichde Provincien te mogen doen 
drucken ende uijtgeven de caerteringe bij hem, met zijn vader 
zaliger Mr. rroris BALTHASAR gemaect, ende in t cooper gesneden 
van Rijnlandt, Delflandt ende. Schielandt, diewelcke, hij nu 
bij den anderen heeft gevoecht ende de reste van Hollandt daer 
beneffens in 't geheel gequartiert ende in ’t cooper gesneden, 
volgende het project daervan als nu getoont. Verbiedende” enz. 
enz. _ Dit verbod sloot in, de verbeurte van het nagemaakte en 
eene boete van 300 Carolus Guldens. Het vroeger reeds, ge- 


pien - ri 
sis, als zijn vader steeds deed. Daarbij komt van nu af, zijn bijnaam vAN BERC- 


KENRODE voor „het eerst té voorschijn, dien hij, zoowel als, zijn broeder conneus 
voerde, en tot zijn dood behield. “Zóu hij ook, na ’s vaders dood, Delft met der 
woon verlaten, en zich meer in het middenpunt van Holland en Westfriesland, 
op het land hebben nedergezet?  Gemelde naam is, als bekend is, die van een 
gehucht, een: half uur ten zuiden van Haarlem, aan den Heerenweg gelegen; Zes 
jaren later was hij in Amsterdam woonachtig , en nog tien jaren daarna, toen ». 
F. VAN BERCKENRODE, Landmeter van de Generaliteit was geworden, treffen wij 
hem met der woon in ’s Hage aan. in 4 

1 Vroeger WILLEM JANSZ. VAN ALKMAER geheten, onder welken naam hij reeds, 
als te Amsterdam gevestigd, van den jare 1605 af in de MSS, Nott. van H. H. M. 
voorkomt, , 


Over den Landm. en Kaartgr. FL. BALTHASAR en zijne Zonen. 347 


notene voor de 3 Heemraadschappen alleen, de lengte van het 
tegenwoordig octrooi, de grootte der als boete bepaalde som, 
en de, zoo straks te melden, prijs van f'12. — voor ieder Ex- 
emplaar dezer Kaart van Holland, verbieden ons, zulks op eenige 
andere Kaart van dat gewest toe te passen dan op de boven be- 
schrevene. — Drie: maanden later, 3 Junij 1620, vergunnen H. 
H. M. hem nog eene som van 144 ponden van veertich grooten 
(d. í. Guldens) over de levering bij hem aan hun gedaan van 
twaalf Kaarten van geheel Holland: -d, i..à f 12. — per stuk. 
Het zonderlinge dat de Staten-Nott. op beide plaatsen zijn bij- 
naam niet, doch sraeu of hij zelf aan het hoofd der Kaart, 
dien wèl vermeldt, kan ik niet geheel verklaren. Korter of lan- 
ger na den dood van w. grau, en denkelijk ook na die van onzen 
VAN BERCKENRODE; kwam de oplaag dezer fraaije Kaart in handen 
Van CLAAS VISSCHER (hier NICOLAAs piscaToR geheten): deze bezorgde 
in 1651 eene nieuwe uitgave, en later nog eene zonder jaar, 
van dezelve met-de noodige verbeteringen der droogmakingen, 
zoo in Noord- als in Zuid-Holland tot stand gebragt, Van ieder 
dezer uitgaven is bij mij een Exemplaar voorhanden: zij zijn in 
15 klein folio en 12 halve folio bladen; over die verbeteringen 
echter, als denkelijk niet van vAN BERCKENRODES hard, is het 
uitwijden hier- overbodig. …Vrsscnrr liet ook -B*. naam van bo- 
ven weg. | ; gon n 
boerindsshoki : XXI. rand meet te si aak 
Wij komen tot den jare 1625, d. i, tot het jaar vanvzijn 
hoofdwerk en voortreffelijksten arbeid. De kunst ging, gelijk 
alle‘ soort van bloei in Nederland, destijds met reuzenschreden 
voorwaarts. Op een ander en uitvoeriger terrein komt hij hier 
voor, dan wij hem ooit vroeger aantroffen. Het is een platten 
grond van Amsterdam in negen groot folio-bladen, bevattende 
de teekening van alle de gebouwen, in opstand voorgesteld. Het 
werk daalt zeer in bijzonderheden af en is fraai bewerkt. De 
opstand der huizen op te geven en af te beelden was nog 
slechts weinig gebruikelijk, althans om ’'t met die naauwkeurig- 


heid te doen welke de zaak vereischte. Wij herinneren ons 't 
23 * 


348 TWEEDE KLASSE. 


„ 


plan van Amsterdam van CORNELIS ANTHONISZEN, uit het midden 
der XVI® Eeuw (1544), in wacrnAars Amsterda verkleind 
voorkomende: doch dit werk was oorspronkelijk houtsnede. De 
plannen van Leyden en van Franeker door r.-másr, in 1598 en 
1600, waren wel in, koper, doch werden, 25 jaren later , verre- 
weg overtroffen. door onzen .BALTHASAR FLORISSEN, zoo in werk, 
als in uitvoerigheid. van schaal. * Hij noemt zich hier -weder‘van 
BERCKENRODE, en wel onder het schild zelf, alwaar de bekostiger 
der onderneming, Pmmrerus menne sea naam. aan vereerd gb 
verbindt 4-55 > 

WAGENAAR, (de eeùige: di andes ae Nederladdsbhe: ee 
van B. Fr. spreekt, en wel in eene aanteekening op zijn Amster- 
“dam zijn plan aanhaalt (de folio druk, DL. ï; 417), verzwijgt zijn 
tweeden „naam , en ‘wel -denkelijk „om: deze reden,-dat op een 
ander der “bladen van dezen zelfden plattengrond ». FLORENTWS 
of FLORISSEN, ‘zondermeer ,'staat , ‘bij zeker Compartimentkaartje 
van Amstelland, aldaar met veel. uitvoerig gvk sne en 
tot t welks nets dn nu dea 


dr: „XXIL dooier nisl & 
Ook dit laatstgenoemde: Kaartje van Amstelland moeten wij 
hier afzonderlijk vermelden : het is de.eerste-afzonderlijke Kaart 
van deze landstreek; hij had de hulp van scriverius bij hetzelve 
ingeroepen. Perm scriverI ope et consilio adornata: zoo luidt 
het. Ook had deze geleerde er een niet onaardig Nederduitsch 
lofvers van 16 regels voor geschreven, dus luidende: 


1 Op één blad van dezen plattengrond noemt MovevLier zieh Zelandus, doch op 
een ander niet; en juist op deze laatste: plaats staat bij FLORISSENS. naam die van 
V. 'BERCKENRODE ; dit zou bij gevolgtrekking kunnen aanduideu, dat van. B. geens- 
zins een geboortenaam, maar die eener woonplaats is. * 


ni 


Over den Landm. en Kaartgr: FL. BALTHASAR en zijne Zonen, 349 


optarrorl eed sbuslgdooro ht arden iwertlonbrias 
„ais sd iavog PETRI SORIVERI hb seer stb & ' 
stb wijse iof ia. ss grib eager lers: ledi hor 
“FOOT IJN IS vb etetsel oavrs ob VI > 
„aen nde groote machtige, ende ; seer. ras Serene 
kosrlotarjis hogetrobnett amste sail fait nolfsy 

OIOLTE BED FITOOL Heseb : fin 557 
aoviruloe vor „over, de tegenwoordige hhanllinehe: 

/ omiknvenkië Stadt, & parel van Europen WIV JETII EDE UN 


pr pes LAmsigh en het Y’ om strijdt te samen loopen. _ 

_Die voor den goeden dienst gedaen. aan, u(w), perd [ 

De Keyserlicke kroon verkregen hebt wel eer, 4 

rar: “Springh-ader van Geluek! ò, die uyt alle hoécken ’ ns we bied 

„ern Des) Werdlts” werdt besocht; en’ self die gaet besoecken. goin 

wor vo Voogdesse vande Zeez die binnen uwe. wal © 5 b zoid sbo 
‚ Den gantschen- vaerdtboôm sluyt, een cort begrip van al, [ 

En ‚wilt u 1 belgen niet, Ke oa, der, Oiadepa din delers 


„Ie 


‘Omhelst Veel” ‘eer de Côhst Mis u madeellig miet, 
Maer tot’ verwondering, en tot “u(w)eer geschiët. « ““ 
Wise Hisiain de Poëet , die-eeuwichliek sal leven: nà arr 
sn „Al was hy met, de pen soo“ net en, cort Brechet) 
_Dat Troiaes lang belegh cost leggen in een noot, 
Te minder \ was shy. niet, hy bied al even groot. sk 


CID. IDG. xv. 


‚ 
GU HIE CTO OERGOCT-SS , OND „i ' FEL ES VERES FEOT 
4 ee 
| 


itt "00 onoogst Î 2547 

6 TE schijnt hi pe dele Dederletiderhie Geschied: en. gerdsijks- 
‚kundige aan. dit werk niet geheel vreemd ‚ maar daarin, geraad- 
„pleegd. was. De opgave der grenzen van 't grondgebied van Am- 
sstelland. wordt hem; uitdrukkelijk toegekend, : Doch „wij. hebben 
„nog. „iets over den-grooten: Plattengrond. mede te deelen. 

De hai: din told ke zeer. ruim; „her hide ‚200 wie 
Kaat, als van den plattengrond, is zoo net, dat ik niet zie dat 
het iets in het minst voordat van sraeu’s wereldberoemden. Ste- 
den-Atlas zou behoeven onder te doen, ja dat het wint, hoe 


350 TWEEDE: KLASSE, 


- 


aandachtiger men het, al is het met een vergrootglas, beschouwt ; 
vooral. is dit met de goede’ afdrukken het geval. — Deze platte- 
grond. heeft meermalen verandering/ondergaan. Bij mij zijn drie 
exemplaren, waarvan de twee laatste de trapsgewijze vergrootin- 
gen van Amsterdam, tusschen 1613 en 1657 aan de N. O. zijde 
voorgevallen, in ’t licht stellen;…-Deze veranderingen zijn geheel 
van een en dezelfde hand, zoo dat ik niet schroom die mede 
aan ’t graveerstift van onzen vAN BERCKENRODE toe te schrijven. 
Op het eerst veranderd Exemplaar komen 2 bolwerken ten N. 
van ’t Rijsenhoofts Bolwerk aande Kadijk vóor; op het 2% is 
reeds bij ’t Zuidelijkste dier bolwerken het groot Admiraliteits- 
Magazijn gebouwd, *t geen de aanvang ‚van Cattenburg was, na 
den uitleg van 1613. Ook andere bijvoegsels, vonden plaats, 
zoodat hier de 9 bladen meteen tiende’, vol-toevoegsels en ver- 
beteringen vermeerderd werden. Im 1647 schijnt de Amster- 
damsche wiskundige sacop arRrsz. CoLOM eigenaar van „dezen plat- 
tengrond geworden. te zijn: want, indat jaar is er eene uitgave 
van gemaakt, :waarin, ja desmaam van paumHAsAn FLORISz. ove- 
rig is, maar de naam van puitipPus,MOLENvrier Zeelanduús, apud 
quem exemplarië prostant „ door “dien “van côtom is vervangen. 
De laatste uitgave, die eéi_ groot, jaar na B ‘overlijden plaats 
greep, bevatte , behalve meerdere veranderingen, ook het nieuwe 
Stadhuis. kB 

Fronissen en morevrier hadden te veel moeite op hun voor- 
treffelijk werk besteed, om zich niet door een octrooi voor na- 
druk te beveiligen; De Resoll, var H.H. M. leeren ‘onsop dit 
punt ‘het mavolgende: »20 December 1623, ís geacoördeert áan 
BALTH. FLORISZEN ende par.rs VAN’ MOLENVLIET, octroij, om voor 
den tijd van ses jaeren, alleene te mogen drucken, de Stadt van 
Amsterdam > bij haer gecarteert “ende gemaeekt’ opeen” platte 
gront, met alle hare straten, bruggens, huisen, deuren, veinsters 
ende leuven f, opte verbeurte van alle die Exemplaeren, ende 
driehonderdgliedaeretiboven, so dickwijl geel wer- 


t Het Oetroĳĳboek zelf, toldë op ’ ai Archief voorhander, heeft buiten: 
Xeen en Ander is voor luifels. 


Over den Landm.en Kaartgr, FL. BALTHASAR en zijne Zonen. 351 


den. contrarie’ gedaen te sijn.” Bevreemdend is het echter dat 
hij-geen Exemplaar aan de Amsterdamsche Vroedschap heeft op- 
gedragen: “althans, in de Vroedschaps Notulen dier stad is geen 
woord over hem te vinden, evenmin als onder de stads Privile- 
giën (doch-een stedelijk octrooï behoefden ze ook niet, daar ze 
zich hooger hadden aangemeld). De verdienstelijke Litt. Dr. p. 
SCHELTEMA,” äan 't: Amsterdamsche Stads-Archief werkzaam, heeft 
alle-nasporing- in dezen, voor’ ons, ófschoon „vrùchteloos , ge- 
daan. — Hoewel ?t-octrooi ‘in December 1623rwas ingegaan, 
verscheen »het- werkstuk. pas in den jare 1625, welk. jaartal het 
draagt. — Hiermede stappen wij van dit stuk af, waarover wij 
eene afzonderlijke verhandeling zouden hebben kunnen schrijven. 
Doch keeren wij ns tot enne ons ma 1625 a. eerst van 
tje hand satans elen ) í > ner Iissd 
vin 1626 moet ijt, te zamen met eenander, eene 2 Gmdeie van 
Rotiefdant” vervaardigd hebben, waarop” hun na het voltooijen 
dew gravure,” oêtrooù: voor zeven jaren” van wegen H. H. M. de 
Heeren Staten=sGeneraak verleend is-=: Althans het -Acten Boeck 
(der „verleende, Octrooijen ‘door ‘gemeld: Gollegie) bevat: op: 11 No- 
vember 1626: het navolgende: » De Staten-Generaal der Vereen. 
Ned.-hebben geconsenteert en geoctroijeert, cons. en octr. bij dezen, 
BALTHASAR FLORISZ. VAN’ BERCKENRODE, gezworen Landmeeter, ende 
EVERT SIMONSZ. HAMERSVELT , plaetsnijder , beijde wonende tot Am- 
sterdam, ‘dat sij- voor den tijt “van seven naestcomende jaeren , 
alleene “in «de. Ver. “Ned. sullen mogen drucken; doen drucken 
ende “uiĳtgeven de caerte van Rotterdanr; bij hun lieden in plaet 
gesneeden ende gemaeckt,„ volgende het project-daervan ‚als nu 
getoont. « Verbiedende” enz; im communi-formà. Het plan des vo- 
rigen-jaars (N°.-XXI) deed iets-goeds ook voor de Maasstad hoo- 
pem:ode Staten die op 't-andereveen. octrooi van: 6 jaren verleend 
hadden, gavén: mw eers van” zevent“ook zij waren dus van de 
gelijke, ‘zoo niet.nog van de “meerdere. verdienste des-laaisten 
plans overtuigd. Gaarn wenschten wij dus het te zien; doch alle 
onze pogingen bleven dus verre vruchteloos, zelfs. te Rotterdam. 


352 TWEEDE KLASSE. 


Het zal waarschijnlijk ook in eenige bladen vervat zijn geweest. 
Heeft misschien sraru het zijne daarnaar verkleind? — Overigens 
komt de plaatsnijder z, s. van mämensveLT op het volgende num- 
mer ons-nog eens voor. / 

In 1627 vinden wij niets van hem. Hij dhin toen vrij wat 
voor den Amsterdamschen. Kaartuitgever sopocusnonpius f „ en 
voor diens zoons neNricus (op den Dam in den Atlas) gewerkt 
te hebben. Zoo de oude.B. denkelijk: uit Vlaanderen was; 
Jop. HoNprus was het zeker: en dit, als ook de gelijksoortigheid 
van arbeid, kan beide familiën er toegebragt- hebben om elkan- 
der ten dienst te staan. | 
XXII. 

In den jare 1628, verscheen bij u. zoNDws,/in „folio formaat, 
eene kaart van de Provincie Utrecht, welke nog den naam van ’t 
Bisdom van Utrecht voert: door onzen p. rromisz. opgenomen en 
geteekend (auctore à Berckenrode staat er op). Gegraveerd is zij 
door den Stichtenaar EVERT. SYMONsz.  HAMERSVELDT y- wiens naam 
wij zoo even hebben genoemd. Geheel oorspronkelijk was ook deze 
kaart, en verreweg beter dan de naastvoorgaande van dat voor- 
malig Bisdom, die van PIETER VAN DER KEERE, van 1617, Hoe 
kwam. hij juist-aan dat gewest? Was hij er bekend? Hij maakte 


dit- blad voor ronpmvs, en het was voor henrv-een gemakkelijk Re 


werk, die voor zijne groote. kaart van Holland.,-ook dit belen= 
dend ‚ja half daardoor. ipgedatenn gewest had. moeten opnemen 
en bewerken. 
De bijgeschrevene drin die hij in zijne Kaart van 
Holland over. de omstreken.-van Utrecht aanbragt „ven die opeen 
eerste proefblad derzelve,„ dat onder mij berust; 4 te vinden zijn, 
werden. ook-hier: door hem niet vergeten 
Het. naastvolgende jaar. 1629. zag onderscheidene darten van 
B. hand-in monpius, Atlas verschijnen : „met eene’tekst erbij; 
of liever achter op, gedrukt ‚welker taal verschilde naar de uit- 
gaven door nonpius van. dezen zijnen. Atlas, gemaakt, Die tekst 
was, gelijk. later de Atlas van sraev —, of Latijn of Fransch, 


t Een naam mog” niet uitgestofven. 


Over den Landm.en Kaartgr. FL. BALTHASAR en zijne Zonen. 353 


of Neêrduitsch„ misschien ook wel Hoogduitsch (zoo als-mij soms 
ook voorkwam): doch. deze. beschrijving van 't,gewest, aande 
keerzijde der. bladzijde «voorkomende , houde. ik voor ’t werkoniet 
van B., maar van eenen anderen, misschien van HoNprus zelven , 
die, even als Perr. Kaemis, miet ontbloot schijnt geweest te zijn 
van aardrijkskundige kennis en, de pen niet zonder verdienste in 
dezen wist te voeren. 


Het eerste blad dezes-jaars is 't Graafschäp van ‘Holland, En 
signatore (zoovals ’t heet)-B. F. à B., in folio, zeker verkleind 
naar,N°. XX. Het genootseen privilegie ie St Gen. , gedu- 
rende 6 jarén-- Als gravéur-staat hierop de naam” van sALOMON 
ROGIERS. _ 


Gelijktijdig of kort daarna verscheen ook eene kleinere, in 
langwerpig quarto, van dezelfde hand, en rt denzelfden en 
ver (zonpmus). «Voorts 1oybb vatsshey “zo 


Een ‚van Rhijnland en-Amstelland, auctore (heet het) B.F. àB., 
deze: is boven (bl. 338 bovenaan) reeds meteen “woord. vermeld. 
Zj …was- door hem ‚geput, „voor zoo veel “Rijnland betreft, úit 
zijne groote Kaart van 1610—1615, doch voor Amstelland. was de 
schaal grooter dan ’t kaartje of Gompartiment van 1625 ee En: 
Di N°. KNK is Chek met same naam verkleind. | 


_XXVIL 
In langwerpig 49, bij u. -monmwus, in 1632 uitgegeven , even 
als N°. XXV, XXIX en XXXI; ook verscheen het later bij 
JAC. COLOM (zie bl. 350,) met eene- Fransche inscriptie. 
K aaborr 1eENEN 
In ’t zelfde jaar volgde aldaar Delfland en ‘Schieland „ boven 
(bl. 336, boven aan) ook even aangestipt,en door hem naar-de 


354 TWEEDE KLASSE. 


Hoogheemraadschappen N°, Xen XII verkleind op één blad. 
folio: » Daarbij voegde hij de eilanden Voorne, Overflakkee ‚-Goe- 
reesen IJsselmonde, welke B. reeds voor zijne groote kaart-van 
‚ Holland (XX) «zelf had read calthans ‘het eren heeft 

gheen: magnis venata anas eieuaero 

En weder verscheen er een, daarnaar gevolgd, in langw. 4°. 
even als dat van Holland (XXV),“hoewel zonder den naam van 
ve.B, „Doch: dit- stilzwijgen doet niets af. Deskundigen weten 
dat dikwijls. niet al de kaarten of ‘plâten-of pourtretten van ééne 
verzameling den naam of ’t merk-des-kunstenaars dragen : ‘twwordt 
vaak, slechts- op-een of 2-bladen gevonden. >Het schild heeft ue 
tibus u. HoNpu, 1632. 

Nog in t zelfde jäar 1629 was hij evenzeer indonkik aan 't 
annen! van een ander deel zijner Provincie. | 

' à kad 


sd ade 
k -orfso Hoor noordveter anrsche rod de „atbiudniez) 


led bo 


or astiMosasbejid 1097, Die XXX. vab ape! OPERA zie iarsvrgeus, 
Ter zelfder plaatse als de vorige kaart verscheen vanshem) een 
folio blad, bevattende het eiland wan Dordrecht, de Alblasser- 
en Crimperwaart, het eiland vak de Clundert, de landen van Via- 
zén ; Gorkum; Leerdlam „Altena en Heusden ;enz::kortom, geheel 
den 4. O. hoek „der Provincie- Holland. « Grootendeels: zal--hij 
N°. XX gevòlgd „doch -den EP „der ‘rivieren 
en malin hebben. ‚tÖ 010 ss. toog oui 
_XXXI: ok, ir sad st arebinstd OIB lis dd 
an als hek’ ZOO gene vermelde-blad-van- Delfland en. Schie- 
_ land (XXVIII) verscheen ook N', ole verkleind, in 1632, mede 
in langw. 4°. bij zonpius. Ey 
ene meer werd ne in dit j asid door HONDIUS rigger 


ee rr 


en tinnen odds XXXIL... Kk ak ach aken salar 

Voor ons ligt eene kaart van 't deidbelen: Gelderland, ook 
door - hem opgemaakt; het luidt aldaar weder: aúctore B. F. à 
B. op één blad in folio Doch: hier -was,'t als-met de-kaart-van 
Utrecht (XXIII): > Dezelye- werd. niet door hem in, ’t kopêr: ge- 


Over den Landm. en Kaartgr. FL, BALTHASAR en zijne Zonen. 355 


sneden , maar door den kundigen Amsterdamschen kaart— en plaat- 
snijder: Ap. aoos ‚die daar ter stede ten minste sedert 1615 reeds 
werkzaam «was. „Het blad, heeft mede eenen Franschem en eenen 
Nederduitschen tekst of aardrijkskundige toelichting, gelijk met 
alle de naastvorige van dezen jat a: XXIV, ande enn 
gee) het when was, oo! buc 
‚XXX. 

Doch wäj Red tot een zeer. uitvoerig en keurig duin waar- 
toe hij de hand leende. Het is eene, in 6 bladen, (behalve nog 
3 bladen tekst) vervatte schets vân het beleg van 's Hertogenbosch, 
dat door ònzen Stadhouderlijken Stedewinner in dezen jare 1629, 
ontworpen en‘ ‘volvoerd ‘werd. De geschiedenis” dezer belegering 
is,vim onze dagen met welsprekende trekken aan Nederland herin- 
nerd «door. den. Hoogleeraar 5. osscua in zijn voortreffelijk werk 4. 
__ Geen wonder, dat ook dit wapenfeit tot allerlei geschriften en 
kaarten en platen. aanleiding gaf. “Het grootste en “meest uitvóe- 
rig kunstwerk “onder: die vallen is dat, hetgeen ‘wij hier bedoelen 
en Voor. ‘ons hebben. In -mijn--oog - behoort “dit tweede: derde 
deel def-XVIL Eeuw , van “omstreeks. 1625-tot- 1665, tot: de 
goudene Eeuw der: Kartering „een: tijdvak, waarin, in Frankrijk 
een. JACQUES CALLOT En STEPH;DELLA BELLA, bij ons eens. c. BRONCR- 
HORST, en ook onze vaN BERCKENRODE; later-weder anderen,’ schoon 
niet zoovuitvoerig; de ‘krijgsbedrijven der helden in plaat bragtén, 
ende gedachtenis daarvan voorhet oog, gelijk de schrijvers"en 
rederiaars’voor het oor, tot de nakomelingschap deden overgaan. 

Doch ‘verschillende kunstenaars droegen tot dit kunstwerk het 
hunne bijt en de-billijkheid noopt mij “dit te vermelden. -Zekere 
THEODORUS NIELS, ingenieur van Prins FREDERIK HENDRIK teekende 
de- fortificatiën “ADRIAAN VAN DER VENNE, de bekende versierder 
van cars geschriften, de figuren 2; terwijl het graveerwerk ge- 
zamenlijk aan s. savr1 en aan ONZEN VAN BERCKENRODE werd toe- 
pg Onder de jeterennie, op den djvt tienen met landme- 


er “doo F PA KE) haid 


1 Neérl. erdend, te Land, Dl, 1, bl 499 en en 
2 Schrijver dezes. krens ook van eeens der bladen de Schetsteokening van niEis 
en VAN DER VENNE. 


BRO ono ®, one TWEEDE KLASSE. 


ten of karteren ‚bezig, verbeelde-ik mij’ zelfs onzeri vaN: BERCKEN- 
RODE op te merken. — Het stuk verscheen , twee jaren na’t beleg, 
en. „wel in-1631 in ’s Hage, bij de-Wed. en erven-van mrreeranr 
JACOBSSZ, VAN -WOUW;. gewone drukkers-der Staten-Generaal. Dit 
werk is 't eenige waarin ik zie dat.onze v. B; eenen‘ medehelper 
in zijn Karteer- of graveerwerk gehad heeft:-want morevuier”bij 
N°. XXI, was meer de bekostiger der onderneming, indien al 
niet, gepan vergieusten zieh hiertoe en alleen: vig eraer 
MO SG ive dd shot Beroe 
eWij vende! te. paar an kalk zoo wij: alle: „ wilds 
bier „ontwikkelden, waarom we aanonzen vB» eene: geheel 
nieuwe Kaart van. Westfriesland alleen; in:één blad folio ver- 
vaardigd , toeschreven, welke „ denkelijk:-kórt „daarria „doch ge- 
wisselijk zonder. zijn,naam, verscheen, „Onze voornaamste gron- 
den zijn deze:.1°,het blad’ is geheelen al- gegraveerd vals. al het 
vroegere van!1629,2°, van B, had door zijne-kaarteh van Holland 
en Amsterdam. „eene algemeene, vermaardheid ‘-eflangd.3°. ver 
zijn; twee redactien -van: de-tweedes heeft het onderschrift van 
JO JANSSONIUS eXc‚;bij welken uitgever later zeer vele bladen van 
HENRICUS -HONDIUS (ta diens dood) werden uitgegeven. 4°chet hier 
naar verkleinde blad -in-4°., noemt-van-BERCKENRODE ‘uitdrukkelijk. 
5°,Ik.kan. niet:anders zien, dan:dat-de kaart vuit-de-groote Kaart 
van gehel. Hollánd (XX) gepütris,; met de noodige, veranderin 
gen; onder welke, deze is, dat wij den Heer Huijgenwaard. droog- 
gemáakt, hoewel niet gekaveld-en;dus- vóór det: jare-1631- aan- 
treffen. De laatste „dezer : vadegeen dier! hiet; ons juist; bier ter 


men inlasschen. » gf TWO vwo ica! , der Bn 
Dit „blad van Westfriesland i is ; ook han een in zijn eersten 
ils overgenomen 1i77/191 ;S worse d ob vaclozeg deva: 


Doch het laatstgenoemde blad (XXXIV) werd ook, in verklein- 
den vorm, in langw. 4° uitgegeven, bij zen. zoNpius (gelijk vroe- 


ger vermelde, bladen XXV, XXVII, XXIX, XXXI). Uitdruk- 


kelijk wordt hier v‚ neRcKENRODE als auctor genoemd, Er. eijn van 


Over den Landm.en Kaartgr, FL. BALTHASAR en zijne Zonen. 357 


dit kleine blad twee redactiën, de Nederduitsche en de Fran- 
sche, welke laatste eenigen tijd na de eerste schijnt uitgegeven, 
dewijl nu -ook “hier de Schermer ‘is drooggemaakt: dit nu had 


eerst În 1635 zijn er om vl toen het land ee loting werd 
eeen 


XXXVL 


Wij zagen beker, ‘hoe v. B. door zijne fraaije en htignehecken 
gravûre: van ’t beleg van ’s Bosch, een der middelen werd tot 
verdere. waardering van: ’s Prinsen verdiensten. Dit: kan aan- 
leiding gegeven hebben tot iets dat-B. kort daarna ter hand 
nam emvrhetgeen de. Vorst zelve hem welligt opdroeg. Nadat Z. 
H. ‘inden herfst van 1629 thuiswaarts gekeerd -was, ondernam 
deze den-opbouw van het- prachtvol. lustslot. Hondsholredijk in 
Delfland. + Eene weidsche uitvoerige afbeelding (plattegrond en 
opstand)-daarvan ,” zoo van't slot als van de tuinen, ontwierp 
ONZE” VAN ‘BERCKENRODE op één blad in folio, dat hij zeer waar 
schijnlijk’ ook graveerde 2. Het verscheen. later bij „of werd reeds 
terstond uitgegeven door c. 3. visscner (bij wien wij ook reeds 
de latere uitgave van zijne groote Kaart der” Provincie Hol- 
land (XX) ontmoetteden.) Het gebouw werd in-1629 aangevan— 
gen, de. plaat zal- dus wel van 1631 of iets later-zijn. » Er is 
ons niet «ééne latere van dit lustverblijf op zoo groote schaal be- 
kend 3. Dit werk werd ‚door hem, als natuurlijk was, aan den 
Vorstelijken Ontwerper des gebouws opgedragen, wien er de titels 
van beer falen es ENEN gegeven rs Een den ge- 


= 


1 A. 5. VAN DER AA, Aardrijksk. Woordenboek d. Nederl., Dl, Vs vin” v‚ Honds- 
holredijk. Het Leven van Fr. Henr. geeft (volgens de Registers) niets op. De Tegenw. 
St. der Ver. Ned., VI, 594, en ‚kok pmen het jaar vanden bouw. ’s Prinsen 
Mémoires melden er niets van. 

2 De titel is: Delineatio-domus-aug: celsiss.- Prine. Fred. Henriëi, Nassov., Princ. 
Araus. etc. quae est Hontsholerdici —S- Hoochheyts Hoff tot Honsholerdick. 

3 Het Loo daarentegen werd schier ontelbare. malen: in -folio’ afgebeeld. Doch 
dit was in-het eind ‚dier eeuw, Uit den aanvang herinneren “wij ons in dezelfde 

grootte, de afbeelding van 't slot der. Heeren vaN BREDERODE te Vianen, door 
12, L'ESCHEVIN, en zeer enkele meer. 


358 TWEEDE KLASSE, 


makkelijk, Latijnsch vers van. zekeren p. NOOTMANS (NOOTMANNUS) 
versiert het. Wij hebben van dezen niets kunnen opsporen, 
dan dat hij «ook Nederduitsche apr vooral tooneelspelen, ver- 
vaardigde. 

_ Welke veldtogten en belegeringen Prins FREDRIK HENDRIK in de 
eerst volgende jaren ondernam, ‘te vergeefs zochten wij, *t zij 
in onze verzameling, ‘t zij in de Staten-Notulen, naar werk van 
VAN. BERCKENRODE, na het laatstgenoemde vervaardigd ?, of ook 
naar eenige hem aangaande gemaakte melding, tot in den. jare 1636. 

In Meij van dat jaar, was hij woonachtig te ’s Hage „noemt 
er zich Landtmeter en Caertenmaecker, en verzoekt aan H. H. M. 
de St. Gen. „de betrekking van »ordinaris Landtmeeter ende Caer- 
temaecker van,de Generaliteijt, ende dat op soodanige jaerlijck- 
sche wedde als H. H. M. sullen gelieven te arbitreren.”. Den 

15" dezer genoemde maand, wordt aan hem, wiens verdiensten 
nu. door de-groote- kaart van, Holland, de grondkaart van-Am- 
sterdam, het beleg van 's Hertogenbosch genoegzaam -gewaar- 
borgd waren, door: H. H. M, bovengenoemde betrekking ver- 
leend, “waarvoor hij den 29°“ dier maand den behoorlijken eed. 
aflegde, Uitdrukkelijk voegt echter zijn lastbrief er bij: »zonder 
dat hij nochtans daervoor zal genieten eenich jaerlijcx tracte- 
ment ofte gagie 3, Het blijkt namelijk in het vervolg, uit zeer 
vele dispositiën, dat hij meenigvuldige malen om eenige betaling 
requestreerde, en. vergoeding: verkreeg, hetzij door kleine defroi- 
jementen.en- toelagen „ hetzij «door. octrooi op zijn» werk, hetzij 
door geschenken» voor de opdragt eener kaart, hetzij door ver- 
koop van eenige exemplaren zijner stukken aan diverse leden van 


1 Dus luidende : 
‚Altas Roma sibi murorum condere moles 
Jactet et ingentes Gesareasjue domos, 
Inclitet et croceis halantes Floribus hortos 
Plaudat queque suis arbor amoena comis. 
Nos Batavi merito celebres spiramus honores 
Auriaco tecto, quo decus omne datur. 
2 Ook miet:bij het wijdberoemde beleg van Maastricht , et. zelfs in PAPPENHEINS 
tegenwoordigheid voortgezet werd (1652). 
3 Commissieboek van H.H. M., 1626—16359, folio 218. 


Over den Landm.en Kaartgr,FL,BALTHASAR en zijne Zonen. 359 


H. H. M., hetzij eindelijk in de laatste jaren van December 1638 
af tot November 1645 toe, — na ingekomen berigt van deskun- 
digen 4, door een Ordinaris tractement van twee Gulden daags, 
en daarenboven. een Gulden voor zijn dienaar of assistent, voor 
de dagen die hij bij-H. H._M. of Zijne Hoogheid zal worden 
gebruikt buiten het veldleger; en zoo wanneer hij gebruikt zal 
worden te velde, zal hij alsdan getracteerd worden op gelijken 
voet als andere Ingenieurs mede te velde-gebruïkt- wordende 2. 

Het bovengemelde in. aanmerking genomen, verwondert ons 
geenszins zijn verzoek van Julij 1637 aan H. H. M. gedaan , om 
aanbeveling aan de H"*"‚ H. M, Gedeputeerden in het leger, ten 
einde hij alleen met uitsluiting van alle anderen de teekening 
van het leger zoude mogen doen en, daarvan eene kaart maken : 
waaromtrent hij den 30°“ Julij verwezen “werd. tot de Gedepu- 
teerden voornoemd. — Noch ook zijn verzoek van Julij 1640, 
om in zijné qualiteit zich ten dienste van den Lande te velde te 
mogen. begeven, om bij ZL, H. aldaar (in Staats en ‘Spaansch 
Vlaanderen. namelijk) gebruikt te worden; hetgeen hem den 10%" 
dier maand werd afgeslagen. — Gelijk hem den 3der Julij 1641; 
na deliberatie even weinig vergund werd het verzoek om Com- 
missie te-erlangen tot »de affteeckeninge, metinge ende caerteringe 
van de belegeringe ende gelegentheijt vant Genniperhuijs met de 
circumvalatie ende aancleven: van dien.” Dit plan volgde echter, 
hoewel niet dan. na de verovering, toen het plán den. vijand niet 
“meer baten. kon. Het volgde, zeg ik: want het is in ons bezit. 
Men zal.dus begrepen hebben dat. het verleenen van daggelden 
aan hem niet noodig was, maar het werk zelf hem rie 
voordeel zoude opleveren. 

Voltooijen we nu, na dezen uitstap, ons overzigt zijner in 
plaat gebragte werkzaamheden. 


1 Capitein JOHAN VAN DEN BoscH, Lieutenant-Generacl der Artillerie, wordt met 
name genoemd. \ 

? Zie zulks in-vele bijzonderheden in de Mss. Nott. van H, H. M. van 50 Julij, 
22 Aug. 1657 en der acht volgende jaren. 


360 TWEEDE KLASSE: 


XXXVII. 


In den zomer van 1637 belegerde 4. H. zijn voormalig va 
derlijk erf Breda, aan zijnen broeder mraurrrs in 1624 ontrukt. 
De stad ging in October over: doch ze was nog slechts naauw. 
belegerd, toen: Heeren Gedeputeerden te velde H. H. M. infor- 
meerden ; dat Z.H. aan onzen B. verlof verleend had eene kaart 
des Belegs te maken: weshalve B. octrooi aan H. H.M: verzocht 
dat niemand. anders dan hij zoude vermogen eenige’ kaart in ’'t 
geheel of ten deele in koper te snijden of, elders gesneden zijnde 4, 
in deze Provincie te verkoopen of te verspreiden; en hij verzocht 
zulks mits (overmits) sijne ervarentheijt. Na deliberatie werd zulk 
octrooi voor zes jaren hem verleend. — Hoe groot ditstuk was, 
weet ik niet: want het mogt mij niet gelukken zulks-ergens op 
te sporen. Zelfs ontbreekt het in het stedelijk Archief van Breda? 
De uitgebreidheid laat zich echter afmeten naar ’tgeen wij van 
’s Bosch (N°. XXXIII) gezien ‘hebben! als ook: naar den prijs van 
f 12 — voor ieder der 28 Exemplaren, uit te reiken aan even zoo 
vele Heeren leden van H. H. M. Gollegie ter Generaliteit 3, 
En, naar de som van f' 18,18, gestipuleerd ten zijnen behoeve 
door. de. Vroedschap der stad Utrecht, aan welke hij mede een 
Exemplaar dezer kaart aanbood &. 

„De toelichtende tekst dezer Kaart, waarover ee eenige der, 
dikwijls vermeldde, MSS. Nott. handelen5, is twee folio bladen 
groot en bevat veel meer dan 100 nummers; ik vond het in het 
rijke Plaatkabinet van de Leydsche Hoogeschool. De schets‘van 


t Dit schijnt geweest te zijn ter wering van de werken van buitenlandsche gra- 
veurs (zie b. v. cauvor, bij ’t vroeger beleg van Breda van 1624);-of ook van 
graveurs uit andere Gewesten des Lands. 

2 Blijkens een schrijven aan mij van den Secretaris dier Stad, in id’ 18 Sep- 
tember 1845. 

8 Wij vinden dit bepaald, Res. v. 16 Junij 1658; alwaar eene ordonnantie 
vermeld wordt van 556 Guüldens te dien einde. 

‘4 Zie popr, Archief van Utrecht, UI, 290. Extract uit de Utrechtsche stâds 
Cameraars Rekeningen. 

5 Wie begunstigd zou worden met het drukken van dien tekst. Zie Nott. 24 April, 
6 Meij, 7 en 14 dito van d. j. 1658- 


Over den Landm. en Kaartgr; FL. BALTHASAR en zijne Zonen. 861 


dit beleg in sragu’'s Atlas voorkomende heeft deze groote Kaart 
uitgever „die met paurnasar in betrekking stond (zie N°. XX), 
van” heme ôvergenomen en; gevolgd ; niet vanhet dater  versche- 
nen, en: schoon. geëtst plan „vansde hand van-3.c pRONCHORST f 
ontleend. „Uit gemelde tekstbladen blijkt. mij.nog dat onze B. 
toen. in ‘sGravenhage op de, Heeregracht woonde in het, voor 
hem zoo gepast’ uithangbord, : ‘den; Landtmeeter, tacloesby 
… Het jaar. 1639. leert ons-iets.-van hem zoo. mafia als ter zee. 

„ Bij gelegenheid. dat hij van de Statén. eenige openstaande dag- 
gelden verzöcht „gaf hij -d-21 October tevens te,kennen „hoe hij 
suppliantgbezig was om, tesformeren, neen pertinente Gaerte. van 
de mars(ch) vanhet jongste veltleger. van Ho!HeM. ‚soo te wa- 
ter. als-te-lande,’t-welk hij suppliant-gemeint (van) meening) is 
op: het,spoedichste. te voltrecken.”" „De Prins namelijk-was, deels 
te water, deels te lande, uit Staats- Vlaanderen met het leger naar 
Rijnberk en „Gelder. getrokken; en‘ vandaar naar Hulst terugge- 
keerd. Doch op: dit punt ‚»lasten; en, bevelen H.H. M‚” aan v - 
B: »dat. kij. sich-daervän-zal hebben: onthouden.” Wij ‘herinnee „ 
ren ons hier wat we op d. j. 1607 omtrent hetewerk zijns’ va- 
ders gezien hebben. Gewisselijk: was-het geene: ontevredenheid 
van de Staten op den door hun aangestelden Landmeter, maar 
wijze voorzigtigheid, die, zonder zelfs de reden aan te duiden, 
het openbaarmaken van’s Vorsten, krijgstogten-hoogst ongeraden 
keurden, ‘opdat zulks, dem-vijand. niet in de dand; mee. werliep. 
De kaartis dus-gewis niet ansmchgveng ze: obgroxt lo) 

ros Cr BA MEDAILLE N 
eek, 16 XXXVII en, KKK. dt 

Gelijk, zijn. ‚Vader voor de kaart yan den, snele vaa de En: 
door de-af beelding van den-slag van Gibraltar ‘schadeloos stelde, 
zoo wierp onze v, B. zich.nu- met alle magt op „Neêrlands zee- 
roem. „‚-Behalve den Zeeslag-van m,n. rRomPstegen:de:Duinker- 
kers, in Februarij 1639, had vooral de overwinning van TROMP 
Op D'OQVENDO, in October deszelfden jaars bij Duins behaald, aller 
hoofden en harten met blos. en gemrenheng, maar ook 


ts On ! Î 
1 Geheel in reuBRANDT's manier op 6 bladen folio, in 't reel van Schrijver dezes. 


24 


362 TWEEDE KLASSE. Á 


miet dankbaarheid vervuld. Dit zou men hem toch niet weigeren 
af te beelden! Hij bedroog zich niet. Den 7% Januarij 1640; 
werd ter Generaliteit gelezen ‘een request van onzen Landmeter, 
te kennen gevende »dat hij met extraordinarise moeijten ende 
costen heeft geformeert een seer curieuse caerte’van de jongst 
vermaerde ende victorieuse zeeslach, vertoont wordende in ses 
verscheijden manieren, daervan hij aen H.H. M‚ het eerste aff” 
druksel hadde geexhibeert, versoeckende daervan te hebben Oc- 
troïj, om-door andere in 't voorsz. sijn werck niet gefrustreert te 
worden. “Waerop naer deliberatie goedgevonden is, in 't voorsz. 
Octroij te consenteren voor den tijd van één jaer naer dato deses.” 

Het debiet van de afbeelding van «dezen grooten zeeslag, den 
eersten van belang na dien van de straat van Gibraltar ,-was ook 
genoegzaam ‘door ‘Europa heen ‚gewaarborgd. Het mogt ons 
niet gelukken dit stuk op te sporen: even weinig als de af beel- 
ding van bovengemeld gevecht tegen de Duinkerkers ‚vóór hunne 
stad zelve hun geleverd, en waarop, als »in 't coper gesneden” 
vB. zinspeelt in een later en va door hem aan H. H. M. in- 
gediend; den 20°“: Maart 1643 1, . … or idd | 

Wij komen tot het jaar 1641, - 


diss 8 álles Kenox. oib „bie vroor sier — 
„In dit jaar sloeg: Z. H. het beleg voort Genniperhuis of het 
slot te Gennip toen’ tot het Spaansche deel: van ’t Hertogdom 
Gelder behoorende: een punt, dat na eenige weken (29 Junij) in 
’s Vorsten handen viel? Het ontbrak niet aan plannen van dit 
wapenfeit. De grootste afbeelding er van, heeft men weder aan 
onzen v‚ Be ote-danken. ‘Op ‘twee blade in folio: schetste hij, 
eù wel dit) maal „met. Nederduitsche tekst of toelichting, geheel 
het beleg: >Een achtregelig Latijnsch vers vanzekeren 1, Bercue- 
mus, verzelt-alweder ook: dit werk. Op 't schild van onder 


1 Te vergeefs. wendde rij zich bij H. H. M, om betaling va groote onkosten — 
“in deze jarch (1659 Á 4641). 

Zie Nott. 25 Julij, 9 Oct. 1642 en 20 Maart 1643. 

2 Bosscua, ineshi ad Wo, Dh. 1‚obl 486: 


Over den Landm. en Kaartgr. FL. BALTHASAR en zijne Zonen. 363 


luidt het: ir ’t coper gemaeckt bij p. Fr. vAN BERCKENRODE, Lant- 
meter van de H. H. Staten=Genl,, wolgens de teeckening aen 
H. H. M. wt ’t leger overgesonden. Men vintse te coop op 't 
Spuy in de Gulde Grutmolen ’s Gravenhage. Dewijl er geene 
verdere opgave is bij wien ze aldaar voorhanden zijn, is ‘t mij 
meer dan waarschijnlijk, zoo niet zeker, dat hij zelf toenmaals 
aldaar woonde. De wijze van gravure, ook de lettersnede, ver- 
schilt eenigzins van zijnen vroegeren arbeid. Eene commissie tot 
afteekening hiervan, zagen wij boven, dat onzen v. B. niet ver- 
gund werd; maar toen hij den 16%" September, de in 't koper 
gesneden kaart van dit beleg aan H. H. M. aanbood, werd er 
besloten één Exemplaar daarvan te houden à / 25,00. 


é XL». 

In het bezit van Schrijver dezes, is ook nog eene plaat zonder 
naam of merk des bewerkers, getiteld : de wt-tocht des wijants wuijt 
_’t Huijs te Gennep op den negen en twintichsten Julij Anno 1641, 
hoog 5 duim, in 2 bladen. Ik houde ook die van de hand van 
onzen VAN BERCKENRODE, en slechts door toeval niet gehecht aan 
of bewaard bij het topographisch plan XLa. Want de gravure 
heeft daarmede de hoogste overeenkomst, en de breedte der twee 
bladen van dezen uittocht is volmaakt dezelfde. Onder aan is 
vastgehecht eene uitvoerige beschrijving des belegs, welke, blij- 
kens de cijfergetallen, behoort tot N°. XLa. De plaat geeft ons 
een juist denkbeeld van de zaak, en bevestigt ons in den goeden 
dunk van zijne graveernaald voor beeldjes en verder bijwerk. 

Een verzoek den. 19%" November 1641, door hem bij den 
Raad van State ingediend met verzoek van aanbeveling aan Z. 
Hoogheid. tot tene vacerende ordinaris Controlleurs plaats, en 
zulks »ten regarde van de diensten, die ‘hij in vorige jaren den 
Lande heeft gedaen” mogt geen gunstig gevolg erlangen. 


XLI. 


Geene door hem gesneden platen waren mij dusver bekend, 
zoo men de door v. p. venne geteekende figuren op ’t Bossche 
beleg en ons voorgaande nummer uitzondert. Eéne plaat echter, 

24" 


364 ’ TWEEDE :KLASSE, 


waartoe wij nu moeten overgaan, is mij stellig van zijne hand 
voorgekomen, en in mijn bezit; namelijk het vertrek der Konin- 
ginne van Groot-Brittanje, de jongste dochter van den vierden 
Franschen nenprik, gemalinne van den ongelukkigen kare 1, uit 
Scheveningen naär Engeland bewerkstelligd, op den 29sten Ja- 
nuarij 1643, nadat zij, die tevens des jongen Prinsen van Oranje's 
schoonmoeder was, herwaarts hare dochter geleid , en hier-de zaak 
haars gemaals gezocht had te bevorderen *. Ik. denk dat-B:, 
straks vermeld verblijf te ’sGravenhage tot dit, zijn werk ‘aan 
leiding kan-gegeven hebben. En dat hij, gelijk in 1641, er ook 
nu zijn verblijf hield, bleek mij ten duidelijkste uit een los blad 
tekst en toelichting, dat ik’ van deze plaat bezitte %. Dit ver- - 
trekken is door hem geteekend en gegraveerd beide. Men ziet 
in dit strandgezigt veel leven en-gewoel, doch zijne graveerstift 
heeft hier iets hards en droogs: wel eenigzins zweemende naar dat 
van zijn tijdgenoot ESAIAS VAN DE. VELDE; „zoo dat ik niet zeggen 
kan, dat hij in dezen bijzonder uitmuntte. ‚N°, XLP. is beter. 

De inscriptie boven aan is Latijn : Delineatio abitus Magnae 
Brittanniae Reginae ex Hollandiá in Angliam, cum 29 Jan. 
an, 1643 Scheveningá solveret, Doch er…is-een Nederduitsche 
tekst bij, 260 even vermeld ,.met een Latijnsch vers eens onbeken- 
den, Ik vond dit zijn week op. genere) wijze in de ‚Notulen 
van H. H. M. vermeld. d 


XLII. ld 

In den zomer van 1644, sloeg Zijne Hoogheid ‘het beleg voor 
de vesting Sas van Gent, en veroverde die plaats in den aan- 
vang van September, na 5 weken belegs; Geen wonder, dat 
ook onze v. B. hiervan eenig voordeel voor-zich hoopte te pluk- 
ken. Doch hij verzocht geene commissie-of last tot vervaardi- 
ging van iets, maar formeerde de kaart en verzocht daarna in 
dato 25 November dezes jaars, octrooi daarop van H. H. M. 


1 Wacexaar, V. H., XI, 529. 
* Alwaar onderaan staat: »bij D.F. VAN BERCKEROODE „ Landtmeter en Kaert-maec- 


ker van de H.M. H.H. Staten yin ’s Graven-Haghe.” 


Over den Landm.en Kaartgr. FL. BALTHASAR en zijne Zonen. 365 


Deze vergunnen hem (zoo luidt het aldaar) » mutatis mutandis, 
soödanigen Oectroij als hem den 19 September 1637 is geaccor- 
deert geweest, ten regarde van de Caert van. de belegeringe van 
Breda,” (zie boven, N°. XXXVII. Op 14 Augustus 1645, vin- 
den wij, daarenboven, nog dat hij een Exemplaar dier Caerte 
… aan H. H. M. hebbende aangeboden, daarvoor en voor vroeger 
gedane aanzoeken, f 100 — in eens erlangt. — Ook hiervan mogt 
het ons dusver niet gelukken een Exemplaar onder de oogen te 
krijgen. De uitgebreidheid of het aantal bladen daarvan is ons 
dus ook geheel onbekend gebleven. Doch wel bestaat er eene 
zeer volledige kaart dezes belegs door de hand of met het adres 
van C° 3. VISSCHER, op één blad, 't geen ik veronderstelle naar 
v. Bs, werk verkleind te zijn. | 


XLIII. 


In dit zelfde jaar 1644, komen wij nog tot het laatste werk 
dat ons van hem bekend is; het wordt ook door mij bezeten. 
Daartoe keeren wij tot Noord-Holland of West-Friesland en des 
zelfs ingedijkte polders nog eens weder. Daar is de grootste van 
die allen, de Beemster. Zij werd reeds bedijkt en gekaveld in 
1612; gekarteerd meer dan eens, doch de schoonste en grootste 
kaart verscheen in 1644, in 6 groot folio bladen. Een 383re- 
gelig Latijnsch vers van den toen nog levenden grijzen cas. BAR- 
LAEUS (# 1646) en later (bij de 2te uitgave) een 18regelig Ne- 
derduitsch gedicht van coverr piproo, vereeren en versieren de- 
zelve. — Nu is wel het fraaije graveerwerk niet van onzen van 
B., maar aan zekeren DANIEL VAN BREEN, te Amsterdam toever- 
trouwd geweest; doch de voorafgaande werkzaamheden zijn van 
hem. Men was zijn vroegeren meetkundigen arbeid aan West- 
Friesland besteed niet vergeten (XXIII, XXIV): gemeten (zoo 
luidt-het hier) en opde mate gestelt door B. F. VAN BERCKENRODE , 
Lantmeter van de H. H. Staten-Generael der Vereenigde Ne- 
derlanden in den: jare 1640; uitgegeven 1644. En dit werk is 
op eene ruime en groote schaal, in vier bladen. In 1685 kwam 
dezelve op nieuw. uit, met 5 bladen wapens van den toenma- 
ligen Dijkgraaf en de Hoogheemraden vermeerderd. 


366 kie TWEEDE KLASSE. 


En hier is ’t, dat wij het eind vinden. van 's mans werk- 
zaamheden, nadat wij hem van den jare 1609 tot 1644 onver- 
droten bezig hebben aangetroffen. Een arbeid, die zich uitstrekte 
over verschillende, hoewel onderling verwante vakken van weten- 
‚schap en kunst. Zijn vader had met Zijne Hoogheid Prins maurrrs 
in de legerkampen geleefd: hij had niet minder de voornaamste 
onder de wapenfeiten van Prins raeprikK uenDmik bewerkt; met 
dezen werd. hij grijs, en overleed in het najaar van 1645. Althans 
den 14?en Augustus van dat jaar zagen wij hem, boven, een Ex- 
emplaar van ‘t Sassche beleg aan H. H. M. opdragen. En den 
1öden December deszelfden jaars levert reeds zijne Weduwe een 
verzoekschrift om voldoening van sommige achterstallen aan het- 
zelfde hooge Gollegie in. En, als zulks na eenig naslaan der 
retro-acten en eenige deliberatiën ten deele wordt toegestaan, 
consenteren en accorderen zij den 3den Januarij 1646 tot beloo- 
ning van de diensten en employ van den voorsz. B. F., twee 
gulden daags voor hem en één voor zijnen dienaar sedert den 
23sten Augustus 1644, tot der dertienden November lestleden. Bij 
gemis van stelliger aanwijzing, houde ik dezen dag derhalve voor 
dien van zijn overlijden, Den 19der April 1647 , komt zijne We- 
duwe in de Nott. van den Raad van State nog eenmaal voor, on- 
dersteuning verzoekende, die haar ten deele geschonken wordt. 
Uit het een en ander wordt ook haar naam ons kenbaar, zijnde 
ADRIANA VAN SCHAGEN. Of hij kinderen naliet weet ik in geenen 
deele; althans geene die hem opvolgden in zijne hoofdvakken; 
trouwens heb ik dezen naam later niet aangetroffen {. 


| 1 De gewoonte om op de landkaarten de graden van lengte en breedte aan te 
geven, begon pas in deze XVIIde Eeuw zich te vestigen. Wanneer wij uit dit 
oogpunt de Kaarten die aan het voorafgaande werk ten grondslag liggen , beschou- 
wen, blijkt het ons dat deze verdeeling destijds op zeer speciale kaarten nog niet 
werd toegepast, zoo als op de 5 Hoogheemraadschappen, Delfland, Schieland en 
Rbijnland, noch op de zeer groote Kaart van Holland van 1620 of de Kaart der 
Beemster. Doch de provinciale kaarten van Utrecht en van Holland (1628) en Gel- 
derland (1629) hebben dezelve reeds. — Ik weet niet hoe veel men van dit laatste 
zou kunnen toeschrijven aan de geographische kennis van den uitgever dier bla- 
den, neNR. HONDIus, zoon van den in de aardrijksbeschrijving niet onbedrevenen 


1 


Over den Landm. en K aartgr. FL. BALTHASAR en zijne Zonen. 367 


Bij het slot dezes opstels, vragen we den lezer verschooning 
voor de langdurigheid, zoo niet de langdradigheid, der stoffe. 
Weet iemand onzer landgenooten, uit den schat zijner kennis er 
iets aan toe te voegen, of te verbeteren: niets zal mij aangena- 
mer wezen; en wij zouden zoo, gezamenlijk, een nieuwen steen 
hebben toegevoegd aan het, nog, op lange na, niet geheel opge- 
trokken, gebouw der letterkundige — en der kunst-geschiedenis 
van het oude Nederland. | 


Jan. 1845. — Maart 1846. 


Jupocus zOoNpIus (boven, op Ne. XXIII®); doch andere meer speciale Kaarten, die 
onze B. FL. voor denzelfden HENR. mONDIUS in 1629 (No. XXVI, Rhijnl. en Amstell. , 
„N°, XXVIII, Delfl. en Schieland, en No. XXX Dordr. en Alblasserw.) bewerkte , 
hebben ze niet. Ik zou dus eerder vermoeden dat men destijds het stelsel der 
graden nog niet op de speciale Kaarten was gaan toepassen, en zulks eerst van 
eenigzins latere dagteekening is. | 

Of onze VAN BERCKENRODE's door bloedverwantschap in betrekking hond tot 
het aanzienlijk geslacht van dien naam, destijds te Haarlem bloeijende (zie S. van 
LEEUWEN, Bat. ill, bl. 859, 860), is ons, om niet meer te zeggen, ten minste 
zeer twijfelachtig. 

Terwijl wij de laatste proef van dit stukje voor ons hebben , wordt ons nog regt 
tijdig door Dr. pe. SCHELTEMA medegedeeld het navolgend uittreksel uit de Reke- 
“_ ningen van Thesaurieren der stad Amsterdam, anno 1625. Moge zulks strekken 
ter verbetering en aanvulling van hetgeen boven (blz, 351, aan het slot- van 
N°, XXI) door ons gemeld was. 

„Prunes MOLEVLIET betaelt over XVI affbeeldingen van de Stadt Amstelredamme 
met haer stegen ende straeten affgebeelt, aen de Heeren Burgemeesteren, Schee- 
penen ende Tresorieren vereert, luydens et ergen ende quitantie …......-. 
Ile qì.” 


DERDE KLASSE. 


Sedert door het gewijzigd Reglement voor het Instituut, goed- 
gekeurd bij Koninklijk Besluit van 12 Augustus 1843, elke Klasse 
verpligt is eene Bijzondere Vergadering te houden in dezelfde 
week, waarin alle de Klassen tot Algemeene Vergadering za- 
menkomen, heeft de Derde Klasse die Vergadering inzonderheid 
doen strekken, om over eenig vooraf ‘bepaald onderwerp van 
wetenschappelijken of letterkundigen aard en van algemeen be- 
lang tevens de gevoelens der Leden te vernemen en te trachten, 
door over en weder spreken, tot eene juiste beantwoording van . 
het gestelde vraagpunt te geraken. „Zoo was in, hare bedoelde 
Vergadering van 1844 de vraag behandeld, welke de beste in- 
rigting zij van Akademische Lessen over de Geschiedenis, en 
zoo werden in de Vergadering van 28 Maart 1845, tot onder 
werpen van behandeling gekozen de vragen: welk het eigenlijke 
doel zij van Universiteiten? en: of het wenschelijk moet geacht 
worden, dat de zoogenaamde Propaedeutische studiën, gelijk door 
sommigen verlangd wordt, van de Universiteiten naar de Gym- 
nasiën worden overgebragt? Nadat over de gemelde onderwer- 
pen onderscheidene beschouwingen waren in het midden gebragt, 
werd het voorstel gedaan en aangenomen, om eene Commissie 
te benoemen, welke bepaaldelijk zou overwegen, of er redenen 
bestonden, welke de Klasse zouden moeten bewegen tot eene 
mededeeling over de behandelde onderwerpen aan de Regering. 
Terwijl deze Commissie met de haar opgedragene taak bezig 


Adres over het Universiteitswezen. 369 


was, gaf" %. ‘Exc”de Minister van Binnenlandsche’ Zaken in de 
Vergadering van de Tweede Kamer der Staten-Generaal open- 
lijk te kennen, dat de Regering op eene herziening der: Akade- 
mische verordeningen bedacht was; en verscheen het Besluit van 
d; 23 Mei 1845, waarbij de toelating tot de Universiteiten en de 
Athenaea van Amsterdam en Deventer werd onderworpen aan de 
voorwaarde van een examen, door eene Staatscommissie af te 
nemen. 

Naar aanleiding van het Rapport harer Gecommitteerden, be- 
sloot’de Klasse, in eene opzettelijk daartoe beschrevene Vergade- 
ring, op den 30**® Julij, hare denkbeelden over de beginselen, 
_ welke bij de regeling van het Universiteitswezen in óns Vader- 
land zouden behooren ten grondslag te worden gelegd, aan, den 
Koning voor te dragen in een uitgewerkt Rapport, hoedanig 
volgens $ 2 van het Reglement voor ‘het Instituut elke Klasse 
verpligt is tot den Koning te rigten over al datgene hetwelk zij 
met betrekking tot-de Wetenschappen, Letterkunde of Schoone 
Kunsten zal oordeelen meer onmiddellijk den voorspoed en de 
glorie. van het Rijk te kunnen bevorderen, In dezelfde Verga- 
dering werd ‘het: bedoelde Rapport vastgesteld, en het werd te- 
vens wenschelijk geoordeeld, dat de denkbeelden daarin vervat, 
vollediger en spoediger wierden algemeen bekend gemaakt, dan 
naar der regel plaats heeft met de werkzaamheden van het In- 
stituut. De Klasse besloot dus, aan den Koning tevens den 
wenscht te kennen te geven, om tot de verbreiding harer be- 
schouwingen over Universiteiten niet te behoeven hare Openbare 
… Ziuing af te wachten, welke eerst in 1847 zal plaatshebben. 

De Klasse mogt daarop een schrijven ontvangen ‘van 4. Exc. 
den Minister van Binnenlandsche Zaken, dd. 1 November 1845, 
houdende ‘berigt, dat er bij Z. M. geene bedenking bestond, 
dat de beschouwingen, aan Hoogstdezelve in het bedoelde Rap- 
port medegedeeld, meer algemeen’ wierden bekend gemaakt, als 
behelzende de zienswijze der Klasse. Het schrijven des Ministers 
behelsde voorts eenige bedenkingen tegen” onderscheidene gevoe 
lens in het Rapport aan den Koning voorgedragen: de Klasse 
heeft daarop, in cen uipvoerig antwoord, hare tegenbedenkin- 


370 DERDE KLASSE. 


gen en eene nadere ontwikkeling harer denkbeelden aan Z. Exc. 
doen toekomen. Inmiddels maakt zij gebruik van ’s Konings 
goedkeuring op haar verlangen, om hare zienswijze met betrek- 
king tot het Universiteitswezen publiek te maken, door haar Rap- 
port aan den Koning, in het Tijdschrift, het Instituut, alhier te 
“doen afdrukken. | 


SIRE! 

Aan het Koninklijk Nederlandsche Instituut is bij $ 2 van 
de Verordeningen, voor dat ligchaam vastgesteld, de taak opge- 
dragen, om in het gebied der wetenschappen inzonderheid die 
voorwerpen gade te slaan, welke het algemeen belang betreffen; 
en aan elke Klasse is de pligt opgelegd, om aan den Koning in 
uitgewerkte Rapporten voor te dragen, wat zij zal oordeelen ten 
aanzien der Wetenschappen bevorderlijk te kunnen zijn aan de 
welvaart en den roem van het Rijk. | 

Aan de Derde Klasse van het Instituut is meer bijzonder de 
behartiging aanbevolen van wetenschappen, welke, in alle vak- 
ken van menschelijke kennis ingrijpende, aan de verstandelijke 
en zedelijke vorming en de opvoeding des volks in het algemeen 
dienstbaar moeten gemaakt worden. 

Uit dien hoofde heeft deze Klasse bijzonderlijk hare aandacht 
in deze dagen gevestigd op het Universiteitswezen in ons Va- 
derland, en, overwegende, welke plaats Universiteiten innemen 
in onze Staatshuishouding, veroorlooft zij zich hare beschouwin- 
gen over dit onderwerp aan Uwe Majesteit eerbiediglijk voor te 
dragen. 

De Klasse zou toch meenen, Sire! niet te voldoen aan hare 
verpligtingen, indien zij niet trachtte te verhoeden, dat ten aan- 
zien eener, voor de geheele Natie zoo gewigtige, aangelegenheid 
beginselen veld winnen, belemmerend voor de ontwikkeling der 
wetenschappen in ons Vaderland, en daardoor verderfelijk voor 
de verstandelijke en zedelijke vorming der Natie, het kostelijkste 


Adres over het Untversiteitswezen. 871 


erfgoed, hetwelk het levende geslacht aan het Nakroost behoort 
over te brengen, alsmede voor den roem van het Rijk onder de 
Staten van Europa. 

Van dien aard oordeelt de Klasse te zijn het beginsel, hetwelk 
hedendaags ten aanzien van Universiteiten openlijk wordt ver- 
kondigd en aanbevolen, als of zij uitsluitend zijn inrigtingen wan 
Onderwijs, welke door den Staat daarom moeten worden bekos- 
tigd, omdat zij vormingsplaatsen zijn tot standen en beroepen, 
welke de Maatschappij niet ontberen kan; en als of de pligten 
van de alzoo door den Staat aangestelde geleerden beperkt wa- 
ren binnen de bemoeijing van het geven van openbare lessen. 

Immers de Geschiedenis leert reeds, dat Universiteiten zulks 
niet geweest zijn, noch in haren oorsprong, noch bij de verdere 
ontwikkeling van het Universiteitswezen. Ontstaan, toen in de 
rijpende volken van het nieuwere Europa de begeerte naar en 
de behoefte aan kennis was levendig geworden, en allereerst uit 
de volken zelve ontsproten, strekten zij oorspronkelijk tot Verza- 
melplaatsen van Geleerden en Brandpunten van Wetenschap. 
Van alom begaven zich derwaarts allen, die dorst hadden naar 
kennis, om gedurende langeren of korteren tijd aan die bronnen 
gelaafd. te worden. , Vrij, onbepaald vrij, waren aldaar de stu- 
diën. Eerst omdat er elders geene gelegenheid gevonden werd 
om de behoefte aan kennis te voldoen, zoo lang de Boekdruk- 
kunst niet uitgevonden, of nog in hare kindschheid was; en 
later, omdat men den gemeenschappelijken band der Weten- 
schappen begon te gevoelen, traden meerdere zulke Universitei- 
len te voorschijn, als gewigtige, onmisbare, meer en meer ge- 
vestigde Gorporatiën van Geleerden, met al de regten en vrij- 
heden van dien tijd. Hoe meer zich in de Universiteiten. het 
wetenschappelijke beginsel ‘ontwikkelde, en, door haar weten- 
schappelijke zin onder de volken verspreid werd, des te menig- 
vuldiger zond. men de zonen, of vertrokken de mannen naar die 
Verzamelplaatsen en Middelpunten van Wetenschap, om dáár 
voor de Kerk, voor den Staat of voor de Geletterde wereld ge- 
vormd te worden, en zoo verkregen de Universiteiten eene prak 
tisch-maatschappelijke strekking. 


373 CS DERDE KLÄSSE.” 


De behoefte daaraan’ openbaarde zichvalom. Elke Staat was 
naijverig eene of. meerdere dier Instellingen in zijn midden te 
bezitten. Voor zijne belangen schenen zij onmisbaar, gelijk ver- 
volgens, - vooral made Hervorming ;'ookvoor de Kerk. — Zoo 
toch ontstonden de Nederlandsche Hoogeschoolen. Gevestigd en 
ingerigt door octrooi der’ Staten; ontvingen zij haar inwendig 
leven’ van de Geleerden, die daar werkten, het-uitwendige (d.i. 
de regeling van haar onmiddelijk verband en hare aanraking 
met de Maatschappij’ en dezer belangen) veelal van den Staat. 
Naar haar inwendig karakter waren zij de Kweekhoven der We- 
tenschap, alwaar aan*Mannen van uitstekende talenten en gaven 
de gelegenheid werd geopend, om, ieder in zijn vak, ongestoord 
het veld zijner wetenschap te beploegen en nieuwe’ vruchteui te 
doen dragen, en lag er in die verzameling de ware en grootsche 
gedachte, dat alle wetenschappen door éénen band vereenigd zijn, 
of schakels zijn van ééne algemeene” wetenschap, waarvan de 
Universiteit de zigtbare en levende vertegenwoordigster is; naar’ 
haar witwendig karakter wâren zij kweekscholen van Regtsge- 
leerden, Staatsmannen, Godsdienstleeraars,: Artsen, Onderwij- 
zers. Somtijds hebben in Europa Regeringen het echtweten- 
schappelijke beginsel in de Universiteiten voorbijgezien: « Doch 
waar verlichte Vorstenen Regeringen den geest der wetenschap- 
pen en den geest vän kunnen tijd begrepen, daar wekten zij 
door dezelve den geest huns volks op ên- versterkaëi zag! de 
edelste ‘krachten van den ‘Staat. 

De geheele geschiedenis der’ Universiteiten bevestigt, dat zij te 
allen "tijde geweest, zijn; wat de Derde Klasse van het Instituut 
beweert dat zij ook thans in de” eerste” en voornäainste plaats 
wezen moeten : ’Vereenigingen van Geleerden in alle vakken van 
ernstige menschelijke kennis, teneinde gene, toegerust met uit- 
wendige hulpmiddelen en ondersteund door onderlinge aanra= 
king, te bewaren voor de kweeking en uitbreiding van de we- 
tenschap’, tot eer en roem van hiet Vaderland. 

Het is niet te’ ontkennen, Sire! dat dit beginsel. uit finautieele 
zuinigheid dikwijls wordt voorbijgezien. « Velen, het noodzake- 
lijk oordeelende, 'sLuands penningen in de eerste plaats te be- 


Adres over het Universiteitswezen. 373 
steden. voor de stoffelijke belangen des volks, zien het voorbij, 
dat ook die „stoffelijke. belangen des volks, zullen zij op-vaste 
„grondslagen rusten, eene zelfstandige en theoretische ontwikke- 
ling der wetenschappen. vorderen. Zonder de. nasporing. toch 
van alles, wat tot haar: gebied behoort, zonder eene wijsgeerige 
beoefening. ook van'-haar bespiegelend gedeelte, zonder de volle- 
digste ontwikkeling van al hare deelen , vooral in het onderlinge 
verband, waarin alle tot elkander staan, kan geene. wetenschap 
bestaan of bloeijen. … Intusschen. zijnde. wetenschappen bronnen 
van tallooze toepassingen „ niet, alleen op Nijverheid, op Handel, 
op, Staatsbestuur, maar tevens op alle deelen, van, het praktisch- 
maatschappelijke leven. Uit dien hoofde. behooren de middelen , 
besteed ter voorkoming ,;dat die bronnen zouden kunnen op- 
houden te vlocijen, eene.…ruime_ plaats in, de Staats-Uitgaven te 
beslaan,; ook bij eene, strikte ‚beperking dier. „uitgaven ‚tot „de 
stoffelijke behoeften , des volks; ja zelfs dan, wanneer, men, het 
zedelijke nut mogt miskennen, hetwelk, zij aan, den Staat aan= 
brengen. Te beweren, dat kleine Staten. ter „besparing van’ kos- 
ten „hun voordeel kunnen,doen, metde, instellingen „waartoe 
grootere Staten ruimere middelen kunnen aanwenden „ inte 
krimpen’, zou eene miskenning zijn van het verband, hetwelk 
er is tusschen den geesten. den vorm ‘van, wetenschappelijke, In- 
stellingen en den geest en-den vorm van, den: Burgerstaat; — Zou 
eene miskenning zijn vanhet gewigt „van: ‘staätkundige: zelfstan 
digheid. en“ nationaliteit: voor-een. volk ; — „en, met betrekking tot 
ons Vaderland, Sire! zou het eene onteerende wegwerping. zijn 
van. een nationaal goed, van, een. kostbaar erfdeel, «door onze 
Voorvaderen «ons nagelaten, en door ‘hen. daargesteld. juist in de 
tijden. van -wizem ;, MmauRITS En FREDERIK, HENDRIK „toen; de 
kampstrijd tegen Spanje zulke ontzettende opg rringen van. hef 
vorderde. : DY odt 

Het beginsel, dat Universiteiten in hare eerste en hoogste. Dier 
stemming ontwikkelingsplaatsen zijn van „Wetenschappen ‚en van 
Geleerden zelve „leidt voornamelijk tot eenige gevolgtrekkingen, 
welke. de Derde Klasse van het Instituut zich. veroorlooft aan de 
overweging van Uwe Majesteit aan te bevelen. 


374 DERDE KLASSE. 


Het sluit wooreerst het denkbeeld uit van splitsing der Uni- 
versiteiten in afzonderlijke faculteiten, zoodat hier eene Godge- 
geleerde, daar eene Geneeskundige, elders. eene Regtsgeleerde 
school, en op gelijke wijze andere Speciale Academiën, zouden 
gevonden“ worden. Door veelzijdige aanraking, door wrijving, 
door wederzijdsche werking worden wetenschappelijke menschen 
gevormd. Inderdaad’ zou de bedoelde isolering der Faculteiten 
niets anders zijn, dan eene concessie aan een bekrompen begrip 
van eenigen, welke het noodlottig gevolg moet hebben van aan 
elke studie eene uitsluitend praktische en empirische, en zeker 
eenzijdige rigting te geven, met volslagen verlies. van den ech- 
ten algemeen-wetenischappelijken zin, die alleen in staat is elke 
specialiteit in leven en ontwikkeling te doen voortgaan, en met 
andere’ in onderling verband te brengen. Daarenboven. is het 
der Klasse niet ontgaan, dat men juist in die landen, van waar 
in onze dagen het denkbeeld van splitsing der Universiteiten in 
Faculteitsscholen: is uitgegaan, van’ dit denkbeeld terugkomt, 
en de miadeelen hiervan begint in te zien. En wij, zouden wij 
nu overnemen, wat elders op de pen niet geldig bevonden 
wordt |: 

Het kboaif van dit verband en de bewaring van dien we- 
tenschappelijken zin, wijst ten tweede op het behouden van den 
philosophischen of propaedeutischen cursus aan de Universeîten, 
als grondslag en inleiding tot de afzonderlijke vakstudiën; een 
beginsel, voor hetwelk de Klasse zich te nadrukkelijker meent 
te moeten verklaren, naar mate het gevoelen te meermalen wordt 
geuit, dat die cursus aan de Universiteit behoorde afgeschaft, 
en des noods naar het Gymnasium verwezen te worden; als 
of Universiteitsstudiën op dezelfde hoogte stonden met het on- 
derwijs op de Gymnasiën! Het ware beginsel werd dan ook 
in het Organiek Besluit van 2 Augustus 1815 voorgestaan en 
aangenomen. | 

Evenwel ontveinst zich de Klasse niet, dat het aangenomen 
beginsel bij ondervinding niet altijd die vruchten gedragen heeft, 
die wenschelijk waren; maar zij meent dit aan bijzondere re- 
denen te moeten wijten. De bedoeling is voorzeker, dat deze 


__ Adres over het Untversiteitswezen. 375 


cursus is toegewijd aan de wetenschappelijke behandeling van 
die algemeene en fundamentele studiën, die men niet oneigen- 
aardig met den. naam van Awmaniora aanduidt; eene behan- 
deling, waarvoor de noodige kundigheid en vaardigheid, door 
middel van het Gymnasiaal onderwijs, vooraf behooren verkre- 
gen te zijn. Er zijn dus bedoeld die Ziterae humaniores, die 
tot alle beschaving leiden, en den grondslag daarvan uitmaken. 
_Doch dit beginsel is, naar het oordeel der Klasse, in de Aka- 
demische Verordeningen noch sterk of duidelijk genoeg uitgedrukt, 
noch juist genoeg begrepen bij allen, die het moesten handha- 
ven. Daarbij kwam, dat de toepassing te kampen had met vele 
vooroordeelen en bijzondere inzigten, onder anderen ook met die 
van het publiek, «dat steeds op alle voorwaarden, aan Akade- 
mische graden verbonden, wil afdingen, en met de minst mo- 
gelijke kundigheden de hoogste regten wil verkrijgen. 

„Dit beginsel sluit ten derde het denkbeeld uit, alsof de Ge- 
leerden, van Staatswege aan eene Universiteit vereenigd, moeten 
beschouwd „worden, alseen ‚wast corps ambtenaren, waarvan 
het getal en de hulpmiddelen, hun ‘daar ten dienste gesteld, 
zouden kunnen beperkt worden tot de noodzakelijke behoeften 
van het onderwijs. Veeleer zal als stelregel moeten worden aan- 
genomen, dat de uitgaven, besteed aan goede. Universiteiten , als 
Kweekplaatsen « van Wetenschap, uit wier bronnen voor de Na- 
tionale welvaart zoovele stroomen -voortvloeijen, den nationalen 
rijkdom “inderdaad. vergrooten „en dat het bestaan «en de hand- 
having van „meerdere Universiteiten, aan onderscheidene oorden 
des Vaderlands gevestigd, niet dan weldadig kunnen werken op 
de veelzijdige beschaving en verlichting des geheelen volks, en 
op eenen edelen marien; in het rijk der wetenschappen on- 
misbaar. | 

Maar Unibersiteiten zijn in de tweede plaats Torigtngen van 
Hooger Onderwijs. De ontwikkelingsplaatsen vari alle weten- 
schappen zijn doorde vereeniging van vele Geleerden en hulp- 
_ middelen natuurlijk geschikt om. tevens” Kwweekscholen- te zijn 
voor de zoogenaamde wetenschappelijke standen; plaatsen, waar 
de hoogste wetenschappelijke vorming verkrijgbaar is; waar de 


376 DERDE KLASSE. 


Regering te ‚dien einde aande Geleerden, die zij er heeft ver- 
eenigd „ het.„Onderwijs opdraagt in: de verschillende „vakken van 
menschelijke kennis, „waar Godsdienstleeraars, „Regtsgeleerden, 
Staatsmannen ‚Artsen, Onderwijzers gevormd “worden. 

Wel iswaar. zou men in vonze boekrijke Eeuw de ontbeer- 
lijkheid van Universiteiten, als zoodanige Kweekscholen „kunnen 
beweren „ en. kunnen aannemen, dat voor de onderscheidene stan- 
den der Maatschappij Leerboeken, in druk: uitgegeven, genoeg- 
zame hulpmiddelen tot zelfonderrigt kunnen:aanbieden. Doch, 
behalve. dat in het algemeen:‘schrift «en druk gebrekkige. surro- 
gaten zijn, voor „de voordragt eener levende, stera, leeren ook rede 
en, ondervinding, dat boekenonderrigt- ongenoëgzaam is voor de 
jongelingschap. ‚Daarenboven; hoe. meerde Boekdrukkunst:in 
tallooze. geschriften „onder vormen 4 aantrekkelijk voor de jeugd, 
de meest verschillende leeringen verspreidt, «des te meer schijnt 
het, van het allerhoogste belang te: zijn ‚-dati die jongelingschap , 
waaruit, het volk zijne -Leeraars;en Voorgangers, zijne Regtersí 
zijne, Overheden, „zijne invloedrijkste -mannen:-te- wachten heeft} 
gevormd worde «door shet vonderrigt> van: mannen; im wie zij dé 
wetenschap. als” persoonlijk - vertegenwoordigd ziet, van wie zij 
niet alleenvhoort-en leert maar snaar wie zij ook; bals levende 
voorbeelden: van wetenschappelijken. zin, zich-vofmt. » 

„ De Klasse meent hare,overtuigug te moeten; voordragen, dit 
zelfs, wanneer Universiteitsonderwijs- zóó werd verstaan en uit= 
geoefend’; dat de toehoorders niet. dan in een’‚stáats van passivie 
teit verkeerden; en niets-meer ‘te. doen hadden, dan ‘het voorge- 
dragerie op «te-vangen „(gelijk «zulks veelal op de Duitsche en an- 
dere. buitenlandsche Universiteiten pleegt te geschieden, alwaar 
dikwerf alleen Zoorlezinger, in den vollen, zinrdes-woords; ge- 
houden worden, dat ook dan nog de indrukken van eene le- 
vende en. levendige voordragt, “die zich naar-de-bevatting ‘van 
toehoorders kan schikken, die al,de ingevingen „van. het oogen- 
blik: kan mededeelen „en:-die «geheel. anders:spreekt, „daneen 
voor -lezen!. bestemd „geschrift , „oneindig vruchtbaarder «is voor 
verre de meesten „ terwijl-de Klasse niet uit het oog, verliest, dat 
het „ideaal, van. Universiteitsonderwijs vordert;-dat; de toehoor- 


Adres over het -Universiteitswezen. 377 


ders, in delessen tot zelfstandige„werkzaamheid (activiteit) ge- 
roepen worden, door middel van telkens wederkeerende. wisse- 
ling van denkbeelden, met ‚de toehoorders, welke alzoo tot; werk- 
dadige ontwikkeling leidt „hetgeen, Hoogleeraren ‘aande. Duitsche 
Universiteiten dikwerf als een visar onzer Besterlandsche in- 
rigtingen hebben opgemerkt; . go. 3e 

Bij deze beschouwing der Eistsans: ie Bdhilan van Hoo- 
ger Onderwijs,-rijst wooreernst‘de ‘vraag op, of aam ieder het regt 
moet gelaten worden, om van, dat onderwijs gebruik. te gaan 
maken „dan; wel, of de Regering de toelating tt dát vonder wijs 
dan «de voorwaarde van. genoegzame voorbereiding -mag en moet 
verbinden; én ten: tweede, of, ‚de,Regering; aan, de Geleerden, 
wien zij de, ontwikkeling, der, „wetenschappen; teyêns- met het 
Hooger Onderwijs ‘des volks, toevertrouwd. heeft, ook, het, regt 
moet toekennen, ‘om, door “hets verleenen van. graden, de be- 
voegdheid toe t@ wijzen tot het ‘uitoefenen der; „beroepen en „het 
bekleeden van ambten, tot werld, eene aneh vorming 
barurispesie iss 5: rod.oh mô 901 Joon Jeor dor, 

„Ten aanzien:-van de eerste vraag; is -de Klasse vân-meening, 
| aat aan hen, die ‘van ‘het Hooger. Onderwijs» willen gebruik, ma- 
ken, alleen ter verkrijging ‘van „kennis ‚zonder ‘het „voornemen, 
‘om „door. het verlangen » van--Akademische „Graden „de daafaan 
„verbondene regten te bekomen, gelijk mede aan; Buitenlanders, 
die, onze „Universiteiten „zouden, willen bezoeken;valleen om op 
dezelve eene wetenschappelijke opvoeding te genieten’, de toegang 
tot dezelve zou „moeten worden opengesteld „. zonder eenig on- 
derzoek ‘naarde genoegzaamheid hunner » voorbereiding.» Doch. 
‘het vermenigvuldigen: van Studenten, ‘die nog- niet tot-de be- 
hoorlijkevrijpheid: om „Hooger. Onderwijs te ontvangen, gekomen 
zijn, heeft vele en- groote, nadeelen:; waaronder dit niet. het-min- 
„ste is, dat de Hoogleeraren daardoor te zeer. moeten afdalen. tot 
‚de seerste beginselen. der Wetenscliap,.en verstoken worden. van 
het voorregt;/om; door, aanraking met eene vatbare jongelingschap 
hun. onderrigt-dienstbaar te, maken aan eigene ontwikkeling, en 
alzoo aan de bevordering ‚der „wetenschap. Ter voorkoming van 
de groote madeelen; welke ‘het „aanwezen „eener «nog ‘niet rijpe 

25 


378 DERDE KLASSE. 


jongelingschap aan de Universiteiten medebrengt, moeten wèl in- 
gerigte Gymnasiën van groot gewigt geacht worden, en allezins 
waardig om te worden gehandhaafd en ondersteund. “Te regt 
werd daarom bij de Organisatie van ons Hooger Onderwijs 
in het jaar 1815, het onderwijs op de Gymnasiën beschouwd 
als de grondslag van dat op de Universiteiten. Bijaldien het 
echter in den tegenwoordigen stand van zaken te vreezen is, dat 
het regt ter bevordering tot de Akademiën bij-vele-Gymnasiën 
niet met de vereischte naauwgezetheid wordt uitgeoefend , in 
dat geval handelt voorzeker de Regering in het belang. zoowel 
van de wetenschap, als van de Maatschappij, wanneer zij de 
uitoefening ‘van dat regt onder een beter vertrouwd toezigt stelt, 
zoo maar Het Gymnasiaal onderwijs als grondslag van dat op de 
Hoogescholen gehandhaafd en ondersteund blijve. 

Wat de tweede vraag betreft: of “de Regering aan de Geleer- 
den , die zij “waardig gekeurd ‘heeft ‚om aan de wetenschappen 
en het Hooger Onderwijs hun leven te wijden, ook uitsluitend 
het regt moet toekennen, om de bevoegdheid te verleenen tot 
het bekleeden van ‘wetenschappelijke ‘betrekkingen in den Staat, 
in de Kerk, in "de Burgefmaatschappij? - bij de beantwoording 
dezer vraag schijnt eene onderscheiding noodig te-zijn. 
ve Voor zooverre de Doctorale Graad: de verklaring behelst, dat 
iemand eene volledige” wetenschappelijke vorming heeft bereikt, 
kan voorzeker, vermits die verklaring alleen-kan ‘worden afge- 
legd door „hen, die met de wetenschappen in hare voortgangen 
bestendig medegaan, de Doectorale Graad ook ‘alleen door hen 
met een juist en onpartijdig oordeel verleend worden. In Staats- 
Commissiën tot het afnemen der Examina, aan het einde der 
Akademische loopbaan, voor zoover die niet uit Hoogleeraren be- 
staan, komen, behoudens uitzonderingen, personen, die, in het 
„praktische leven zijnde overgegaan, zich aansden gang der we- 
tenschappen niet in allen deele ‘hebben kunnen vaansluiten „ of 
die hunne voorkeur voor sommige bijzondere vakken (specialitei- 
ten) in de Examina overbrengen; om van andere groote bezwa- 
ren , daarmede gepaard, niet te gewagen. 

Wel kunnen daarentegen tot hét bekleeden ‘van- betrekkingen, 


Adres over het Universiteitswezen. 379 


welke eene Akademische vorming vereischen, nog andere waar- 
borgen van geschiktheid noodig geoordeeld worden: de Kerk 
eischt die voor hare Godsdienstleeraars, de Regering kan die ei= 
schen voor hare Ambtenaren. Maar de Doctorale Graad, de 
kroon van voltooide wetenschappelijke vorming op de Universi- 
teiten, moet alleen de vrucht zijn van ‚de uitspraak van de Uzi= 
versiteit. | 

Het is eveneens, omdat alleen bij eene bestendige beoefening 
der “wetenschappen hare behoeften volledig kunnen bekend zijn, 
dat de Reglementen, welke de Regering noodig mogt oordeelen 
tot regeling van. het Hooger Onderwijs uit te vaardigen, behoo- 
ren uit te gaan van de Universiteiten, of naar hare voorlichting 
te worden zamengesteld. Die Reglementen ‘toch moeten de uit= | 
drukking zijn van de eischen der wetenschap, en voorname- 

_ ‘lijk dienen om de voorzorgen te régelen, dat de graden niet 
aan onwaardigen “worden toegekend. Aan «de * Universiteiten 
mag het geacht worden bekend te zijn, wat de wetenschap 
eischt, en tevens, wat de ondervinding in den omgang met de 
studerende jeugd. leert, en door de kennis van beide kunnen 
alleen de. gewigtigste punten van reglementaire bepalingen wor- 
den beoordeeld, als daar zijn, de regeling der propaedeutische 
studiën, de gang der bijzondere vakstudiën, het al of niet 
wenschelijke van in de meeste Faculteiten het Kandidaats-Exa- 
men op te heffen, en wat dies meer zij. Van een’ geheel an- 
deren aard is de bepaling der Staatsburgerlijke regten aan de 
Akademische Graden te verbinden; het lijdt geen twijfel, dat 
‚die bepaling uitsluitend het werk is van de daartoe bevoegde 
Staatsmagt. 

Het zijn deze beginselen, Sire! naar welke de Derde Klasse 
van het Instituut, na eene gezette overweging dezer gewigtige 
aangelegenheid, van oordeel is, dat het Universiteitswezen in Ne- 
derland. behoort te worden geregeld, en welke zij wenschen zou 
meer en meer onder het volk te verspreiden, opdat bekrompene 
begrippen en vooroordeelen van onze dagen niet belemmerend 
mogten zijn voor de herleving van den wetenschappelijken roem, 
waarin Nederland vroeger deelde. Het zijn deze® beginselen, met 

25" 


380 DERDE KLASSE. 


welker aanduiding zij hoopt tevens die’te hebben uitgedrukt, 
welke de goedkeuring van Uwe Majesteit zelve zouden kunnen 
wegdragen. Moge het Uwe Majesteit behagen de verbreiding 
derzelve goed te keuren, zoodat de Klasse de gelegenheid hebbe 
tot het nu reeds algemeen bekend maken van de beschouwin- 
gen, welke zij, als de uitdrukking harer meening, gemeend heeft 
aan Uwe Majesteit te moeten onderwerpen. 

De Klasse, getrouw aan de verpligtingen haar opgelegd , heeft - 
te eerder gemeend hare beschouwingen over dit onderwerp aan 
de aandacht van Uwe Majesteit te moeten onderwerpen , omdat 
de organisatie onzer Universiteiten, zoo-als die bij Besluit van 
2 Augustus 1815 geregeld was, door latere afzonderlijke bepa- 
lingen langzamerhand uit haar verband gerukt is, en dus de tijd 
zou kunnen geboren worden, dat de vaststelling van een zamen- 
‘hangend geheel van Universiteitswezen en Hooger , Onderwijs 
welligt door Uwe Majesteit noodzakelijk gekeurd werd. 

30 Julij 1845. 
k Cs A. DEN TEX, 


Secretaris van de. Derde Klasse 
van ‘het Kon. Ned. Institraut. 


A EE 


_ INGEKOMEN BOEKWERKEN. 


* 


Van wege de Keizerlijke Akademie te St. Petersburg, 
Recueil des Actes de la Séance publique tenue le 29 Decembre 
1844. 4e. / 
_ Mémoires. — Sciences Naturelles. tom. IV. Livr. 3, 
» — Sciences Politiques, histoire et philologie. tom. V. 
Livr. 5 et 6, tom. VIL. Liv. 3. 4e. 
Mémoires presentés. tom. 1V. 6° Livraison. 
Van wege de Royal Society te Londen, 
Philosophical Transactions. 1845. 2 parts. 4°. 
Fellows of the Society, 30 Nov. 1844 and 30 Nov. 1845. 2 parts. 
Ze. 
Van wege de Medico-Chirurgical Society, te Londen. 
Transactions. vol, 26—28. 80°. 
Van wege de Royal Society te Edinburgh. 
Transactins. vól. XVI. part 1. 4e. 
» vol. XVII. part 1.4. 
Van wege de Astronomical Society te Cambridge , 
Astronomical Observations made at the observatory of Cambridge, 
by 3. cmauus, for the year 1842. vol. XIV. Cambr. 1845. 4e. 
Van wege de American Philosophical Society, 
Proceedings , Jan.—Äpril 1845. vol. 4. Ne. 32. 8e. 
Van wege de Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Stokholm, 
Ars-berättelser om Botaniska Arbeten och Upptäckter för Aren 
18391842, af 5. r. wiksrróm. Stockholm 1844. 8e. 
Kongliche Vetenskaps-Akademiens Handlingar för Ar 1843. 
Stockholm 1844. 80°. 
Arsberättelse om Zoologiens framsteg under Aren 18401 842, 
af c. 5. SUNpEVvALL. Stockholm 1844. 8°. 


« 


! 


382 INGEKOMEN BOEKWERKEN. 


Artsberattelse om Jramstegen i Kemi och Mineralogi, afgifven den 
31 Mars 1845, af sac. prrzerrus. Stockholm 1845. 8e. 
Van wege het National Institute for the promotion of Science Was- 
hington, p. C., 
Third Bulletin of proceedings of the meeting of April 1844. 80. 
Van wege de Koninklijke Academie van Wetenschappen en Letteren 
te Brussel, 
Nouveaur Mémoires. tom. 17 et 18. 4e. 
Mémoires Couronnés et Mémoires des Savants étrangers. tom. 17 
et 18. 4e. 
Bulletins. tom. XI. Ne. 9 et 10. tom. XII. N°. 1—6. 8°. 
Annuaire. Xlième Année. 12°. 
Van wege de Académie Royale de Médécine de la Belgique, 
Bulletins. Année 1841—1842. Ne. 1—8. 80. 


» » 18421843; Ne. 1—411. 80. 
„ » 1843—1844. Ne. 11. 8. 
» » 18441845. N°, 1-8 et Ne. 11. 80, 
» » 1845 —1846. Ne. 1 et 2. 8e, 


Van wege de Société Royale d'Agriculture et de Botanique de Gand, 
Annales, 1845. No. 112, 80. 

Van wege de Société Royale des Sciences, de l'Agriculture et des 

Arts, de Lille, 
Memoires, Année 1843. Lille 1845. 80. 

Van wege de Schweizerische Naturforschende Gesellschaft te Bern, 
Neue Denkschriften. Band VI. Neuchatel. 1845. 4e. 
Mittheilungen aus dem Jahre 1844. Bern 1844. 8°. 
Verhandlungen bei ihrer Versammlung. 1844. 80, 

Van wege de Schlesische Gesellschaft für Väterlandische Kultur im 

Jahre 1844, 
Uebersicht der Arbeiten und V drüënderingen. Breslau, 1845. 4e. 

Van wege het Noord-Brabandsch Genootschap van , Kopsten en We- 

tenschappen , 
Handelingen en Verslagen. A—A4dn deels eerste stuk. 's Herto- 
genb. 1837. 8e. 
Catalogus der Bibliotheek. 8°. 

Van wege den Heer w. K. vAN HOËvELL, 

Verslag van den staat der werkzaamheden van het Bataviaasch 


Genootschap, gelezen 4 Febr. 1845. Batav. 1845. 8e. 


INGEKOMEN BOEKWERKEN, 383 


Van wege den Heer 7. A. GRUNERT, 
Archiw der Mathematik und Physik, VL Th. 1—4 Hef, VII. 13. 
Greifswald, 1845. 80. 
Van wege den Heer 5. van DER STOK, 
Nieuwe beschouwing over de Kromlijnige beweging en. toepassing 
derzelvoe. Amst. 1845. 8e. 
Van wege het Fransche Gouvernement , 
Oeuvres de De La Place (traité de mécanique eélene), Paris 1843. 
4 tom. 4e. ' 
Van wege de Heer a. quereLer, 
Annales de PObservatoire Royal de Brugelles. tom. IV. Brux. 
1845. 4e. 
Simon Stevin. 80. 
‘Sur la Comète du mois de Juin 1845. 8e, 
Rapport sur les travaux et les besoins de lobservatoire. 8°. 
‚ Van wege het Ministerie van Binnenlandsche Zaken, 
Fauna Japonica. Aves. fase. 1. L. B. folio. 
Nippon. Archief voor de. beschrijving van Japan, door p. F. von 
sreBoLp. aflev. 15. folio. — 
Flora Batava. 137 —141ste aflev. 4°. 
Verhandelingen over de Natuurlijke Geschiedenis der Nederlandsche 
Overzeesche Bezittingen. aflev. 26. 
Natuurlijke Historie der Surinaamsche Vlinders. A9? aflev. 4e. 
Plantae Novae et minus cognitae Indiae Batavae Orientalis, edid. 
W. H. DE VRIESE. Amst. 1845. fasc. 1. 4e. 
Van wege de Heeren sonN en HARRY D, S. GOODSER, 
Anatomical and Pathologieal Olversations, Edinb. 1845. 80. 
Van wege den Heer B. sort, 
Sulla vera essenza naturale dei materiali immediati attivi della 
china gialla filosa e specie affini. Opuscolo Secondo. Reggio. 
1845. 8e. 
Van wege den Heer Dr. 5. Murren, 
Gerichtliche Chemische Untersuchung ueber die von p. sacom be- 
wirkte Arsenik-V ergiftung. Cleve, 1845. 8e, 
Over de Vergiften. Duisburg, 1845. 80. 
Van wege den Heer A. Numan, 
Vee-Artsenijkundig Magazijn, bien deels 1e stuk. Utr. 1845. 
8e. 


384 INGEKOMEN BOEKWERKEN: 
ht 


Van wege den Heer rrompene, 
The potato disease in Scotland. N°, 1—4, Edinb. 1845. 8e. 
Van wege den Heer 5. a. w. MERKUS, 

Examen raisonné des progrès et de l'état. actuel de la fortification 

permanente, Paris 1846. 8e. 
Van wege den Heer 5. r. wirems, - 

Elnonensia, Monument de la langue Romane et de la langue Tu- 
desque du IX Siècle. Gand 1845. 8°. 

Van wege den Heer Mr. 5. c. pr sonce, 

Geschiedenis vun het Nederlandsche Zeewezen. Geen deels Aste stuk. 
's Grav. 1845. 8e. | 

Van wege den Heer Mr. G. GROEN VAN PRINSTERER, 

Handboek der Geschiedenis van het V, aderland. Ae afl. Leid. 1845. 80. 

Van wege den Heer 5. A. Nymorr, 
Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis en Oudheidkunde. 
bden deels Aste stuk. 80, 
Van wege den Heer a. SCHIMMELPENNINGK ; 
RuTGER JAN SCHIMMELPENNINCK en eenige gebónidendsser van zijnen 
‘tijd. ’sGrav. 1845. 2 deelen. 8e. 
Van wege den Heer 5. r. wirems, 

Mémoire sur les-noms des Communes de la Flandre Orientale. 
Bruxelles 1845. 4e. 

Oude Vlaemsche msóldsren ten deele met de melodieën. Gent 1845. 8. 

Van wege het Nederduitsch Tael en terdam Genootschap te 
Brussel , 
Verslag over de Grondbeginselen van het Vlaamsch Taelverbond; 
uitgebragt door M. 5. T. vAN per voorr. Brussel 1845. 8e. 
Van wege het Ministerie van Binnenlandsche Zaken, 
W. BILDERDIJK, Ondergang der Eerste Wareld, uitgegeven door 
Mr. 1. pa cosra. Leeuw. 1845. 1ste aflev. 87. 

Jaarboekje over 1846. 8e. 

Werken uitgegeven door de Vereeniging ter bevordering der Oude 
Nederlandsche Letterkunde. Leiden 1845. 2de deel. (Leeken- 
spiegel 2e boek) 8e. 

Van wege den Heer m. pr vries, 
De Leekenspiegel. Leiden 1845. 2de deel. 80. 
Van wege de Heer 5. u. HALBERTSMA , 
Letterkundige Naoogst. Deventer 1845. 2 deelen. 80. 


INGEKOMEN BOEKWERKEN. _ 385. 


_ 


Van wege ‘den Heer A. DES AMORIE VAN DER HOEVEN: 
Rede bij de plegtige onthulling van het Standbeeld van wiuzu 1. 
Leeuw. 1845. 8°. 
Van wege den Heer m. sIEGENBEEK, 
Aanspraak tot opening der jaarlijksche Vergadering van de Maat- 
schappij der Nederlandsche Letterkunde te-Leiden in 1845. 80. 
Van wege den Heer Mr. A p.: MEER, 
Verhandelingen in Geleerde Genootschappen, van 3. D. MEIJER. 
de bundel. ’s Grav. 1846. 8e. 
Van wege den Heer p. 5. ANDRIESSEN, 
Handleidingen tot het leeren stellen van Brieven. Amst. 1845. 120, 
Van wege den Heer r. RooRDA, 
Javaansche Brieven, Berigten, Verslagen, V Kwak enz. 
enz. Amst. 1845. 8e. 
Van wege den Heer m. P. A. Dozy, 
Historia Abbadidarum. L. B. 1846. tom. 1. 4e. 
Van wege den Heer 3. PYNAPPEL, 
Specimen continens vitas ex Lezico biographico Ibn Callicanis. 
… Amst. 1845. 4e. 
Van wege den Heer 5. 5. DE HOLLANDER, 
Handleiding tot de kennis der Maleische Taal- en Letterkunde, 
Breda 1845. 8e. 
Handleiding tot de kennis der Maleische Faal. 1845. ge. 
Geschiedenis van Djohor Manikam. Breda 1845. 8°- 
Van wege den Heer Mr. 1. pa cosrá, 
Voorlezingen over de waarheid en waardij der Schriften van het 
Oude Testament. Leyd. 1845. den deels Aste stuk. 80. 
Van wege den Heer u. 5. ROYAARDS,- 
Compendium Historiae ecclesiae Christianae. rak ad Rh 1845. 
fasc. II. 80. b 
Van wege den Heer Mr. u: c. vAN HALL, 
Mr. san sonpr er diens vader NICOLAUS BONDT herinnerd, 2 Dech, 
1845. 8e. 
Herinnering aan de plegtige onthulling van het bronzen Standbeeld 
van witeM Ï, 17 Nov. 1845. folio. 
Van wege de Regering in België, 
Annales des Universités de Belgique. Année 1842 et 1843. 
2 tom. 8e. , 


386 INGEKOMEN BOEKWERKEN. 


Van wege den Heer; RAMON DE-LA SAGRA; 
Resumé des études sociales. Pavis-1845. Be. 
Van wege den Heer 5. N. PARDESSUS , 
_ Collection des Lois maritimes anciennes. Pari is 1845. tom. VL Ao 
Van wege.den Heer Mr. c. A, DEN TEX, 
Oratio de üs, quae, proximis hisce wiginti quinque annis, in ju- 
_ risprudentia tractanda tradendaque, praesertim in patria nostra 
nova acciderunt. Amst. 1845. 8e. | 
Van wege Leeraren bij de Nederlandsche Gijmnasiën: 
Symbolae Literariae. Traj. ad-Rh. 1845. fase. VII. 80. 
Van wege den Heer von marrrus, 
Dr. p. m. noppes Jubelfeier. Regenb. 1845. te. 
Van wege den Heer A. BorcKH;, 
Corpus Inscriptionum Graecarum. Berolini 1844, vol. III. fasc. 1. fol. 
Van wege den Heer vomrnico soLrro, roal 
Descrizione Storico-filosofica dell’ antichissima citta’ di Taranto. 
Roma 1845. 8e. 
Van wege den Minister voor het. omsten Onderwijs te Parijs, 
Collection de Documents inédits sur [Histoire de France. 
Archives législatives de la Nille.de Reims. 24e partie, Statuts. 
vol. 1. 4. 
Mémoires militaires relatifs à in Biosessiois emme sous Louis 
XIV. tom. 6. 4°. 
Van wege den Heer c. CATTANEO, 


/ 


Notizie naturali e civili su la Lombardia. Milano 1844. vol. 1. 8e. 


Van wege den Heer c. p, 3; SCHOTEL, 
Philip Sidney (1845). 8°. 
Van wege de Maatschappij tot bevordering der Bouwkunst, 
Bouwkundige Bijdragen. 3% jaargang. 2—bîe stuk. 4e. 
Van wege den Heer n. c. KIST, 
Iets over JANUS sECUNDUS, als Stempelsnijder, en over zijne Penning- 
plaat: Vatis amatoris Julia sculpta manu. (1833) 8°. 
Van wege de Maatschappij tot bevordering der Toonkunst, _ 
Album N°. 4. 40, 
Collectio operum musicorum Batavorum Saeculiì XF , edidit F. 


COMMER. tom. 3 et 4. 4e. | 
Handelingen der A6te Algemeene Vergadering. Amst. 1845. 8°. 


ER 


rna ela as arn 


INHOUD 


VAN HET 


VIJFDE DEEL. 


1 


EERSTE KLASSE. 


A. VAN BEEK, over het Essay op den natten weg, van Kwikzilver hou- 
dende Zilver-Alliages ; … … ‚…...:....sssserepervneenteenneeee 
G. vROLIK, voortgezette proeven op de woekering (prolificatie) in de 
topbloemen bij paarsch Vingerhoed..............… argent ite 
€. G. C. REINWARDT, over den boom van BOERHAAVE. .......ssserse.« 
Verslag van de Vijftiende Openbare Vergadering. 
Aanspraak. van den Voorzitter. .........,....…..ssersenvee vee 
Voeslng van ders: Boewetwrig, 55. ens ssh evens anaid eters d are este e $ 
H. C. VAN HALL, Over de noodzakelijkheid van de beoefening der Natuur- 
kundige Wetenschappen voor den Landbouw in Nederland... 
w. N. Rose, Bedenkingen over verschillende wijzen van fundering der 
OTE EEL VELDA DE MER VEEN gheen 


TWEEDE KLASSE. 


D. 5. VAN LENNEP, De oude gesteldheid en taal dezer Landen, toegelicht 
NR EEE EEE OG VERPEVET LEEN 
J.C. DE JONGE, Nog iets Over HENDRIK RUSE., ...........…ssservenee 
Berigt wegens de titulatuur in Brieven....................eve.ve.« 
s. pe winD, Verdediging der echtheid van den Brief van SIMON vAN HAERLEM, 
waarbij hij goederen der Abdy van Egmond in Erfpacht neemt, tegen 
de onlangs daartegen geopperde bedenkingen... Bee mend in de nd 
3. T. BODEL NIENHUIS, Over de Nederlandsche Landmeters en Kunstgra- 


Veurs, FLORIS BALTHASAR en zijne drie Zonen; onbekend aan de levens- 
beschrijvers. ER Wat ae So aten bee akan ae md ed 


Blz. 
41. 


110. 
118. 


178. 
188. 


209. 


286. 


127. 
142. 
163. 


301. 


316. 


388 INHOUD. 


DERDE KLASSE. 4 
Blz, 
Verslag van de Vijftiende Openbare Vergadering. 
Aanspraak van den Voorzitter... bb ne aken Kben ale MORREN ete 4 4. 
Verdag van dem. MOGBMMNK ot os He se ada an de oee ee 9. 


J. BAKE, over het Fragment van LONGINUS, door RUHNKENIUS bij Arsinss 
nh RG OP ge EE BAE OOR WD A Eason. 52. 
Verslag over de ingekomen Latijnsche Prijsversen uit het Legaat norvrrr. 81. 
P. VAN LIMBURG BROUWER, over de beoefening der Oude Letteren in onze 
BEUW. soie onee ele ide ae hoses ale dele bern ank de eters alen a 85. 
D, J. VAN LENNEP, Aanspraak bij dé ontvangst der Buste van a. r. raucK. 106. 
3. CLARISSE, over de oorzaken van de ‘terugzetting der Wijsbegeerte, 
bijzonder in ons Vaderland.......... … ken leesn kn wk eere eed 212. 
Adres aan Zijne Majesteit over het Universiteitswezen................ 368. 


DERDE EN VIERDE KLASSE. 


Techniek van de Schilderkunst der Ouden........................…« 166. 
__BOEKERIJ DES INSTITUUTS. 

Collections des Documents inédits sur Y'histoire de France... … …… 69. 

v v__Ouvrages imprimeés par ordre du Gouvernement Belgique. 239. 

Inge kouwe BOBKWBERED, : 4. oon ree odneeeae ae dE n 79, 175, 381. 


REGISTER. 


Blz. 
Aanspraak van den Voorzitter dik Eerste Klasse bij de opening hardt 
15de Openbare Vergadering... ...«.. ve vee vaan mensenn éeuok78 
Aanspraak. van den Voorzitter der Derde. Klasse bij Äe opening ‘harer 
15de Openbare Vergadering... ….. 4... +... sevenssener sene seven en 5. 
Akademische, lessen over de Geschiedenis. Derzelver bode eN A2. 
_AgscHYLvs. Over de Choëphoren van dezen Treurspeldichter. . … « ‚447729. 
Alcalimetrische Methode en EG behoótendan mate (over eene 


nieuwe) …: „sene vereer Hgh eben ene rde wek els gauastolL). vu 192. 
Arabieren. Over hunne Bloedwrack; eene vens: van H.A, 
BORORTEROS sv. Jo rte OD in Eotikl, Vig. dora d oei La red, » vnieriik. 
BALTHASAR (FLORIS). Over dede: Nederlandschen Kaidameres en Kunst- 
graveur en zijne drie Zonen... «v.v. vene wen pennen enen en 316. 
BAzIN. Zijne denkbeelden over eene algemeene taal, in een werkje 
onder den titel’ Orbidaïe voorgesteld. ......... st Ambra Dese « 1. 
BETON (over het zoogenaamde)... ....…….... anneer eeen losod u 200. 
Bloedwraak en Zeden der Arabieren.........n.. en. sun san oeren 16. 
Boekerij des Instituuts. Verslag van een geschenk aan dezelve door de 
Fransche en Belgische. Regering... .-....... avs vas erneer: 69, 239. 
Boekwerken (Ingekomen). …… oane eenen ED «wrs ‚ 79, 176,-381. 
BOERHAAVE (over-den boom van). .............. vuren berdinabssti cafes he „118. 
BOSCH (5. VAN DEN). Levensberigt wegens denzelven...«….sess ens „179. 
„BREDERODE (HENRICK VAN). Over. ............. even vee nen did vrind S} 4 12. 
Bromelia. (Nieuwe soort van)... vens enen enen eneen 205. 
Cement. “Zie Kunstpouzzolane. 
Charters lichten de oude gesteldheid en taal dezer Landen kogodesiis 127. 


coner (c. e.)- Zijne reis ter vergelijking der Handschriften van smarricus. 10. 
Ervourus. Zijne verdiensten... ...............s vennen eeen en 209. 


390 REGISTER. 


Pe 


Digatalis purpurea. Zie Vingerhoed. 
Dualisme de la raison humaine... ............ beses. dre ere A, 
EGMOND (Abdy van). Over de echtheid van den Brief van simon van 
HAERLEM, waarbij hij, de goederen dezer on in erfpacht neemt.... 301. 
Elementen (Over den aard der).............…... EE ORNE 200. 
Erfregt der vrouwen volgens de Wet der XII tafelen... … … 24. 
Essay op den natten weg, van Kwikzilverhoudende Zilver-Alliages... 41, 203. 
raLckK (Buste van A. m.), en toespraak van Mr. D. 5. vAN LENNEP...... 106. 


FREMERY (NC. de). Levensberigt wegens denzelven........ VOUS voe KAD. 
Fundering van Gebouwen (Bedenkingen over de verschillende wijzen van). 286. 
Galvanischen stroom (werking van eenen)... Ve EED Pel 4 196. 
_ Geregtelijke geneeskunde bij de Romeinen... Berne Eek en 18. 
Geschiedenis. Beste inrigting der Academische lessen daarover... 12. 
Geschiedenis (Romeinsche) van niepvur. Bedenkingen daarover... 26. 
Geschiedenis van den Romeinschen Staat (Oorsprong en vroegste)... 30. 


Grondbezit en Burgerregt te Athene. Verband tusschen dezelve,. „‚…… 17. 

Grondwet. « Grammatische en Critische opmerkingen op «het Vijfde 
Hoefdsthkisiapn lx jl satmul kala «goh atten Ve cole dro Aairannk®. 

uesiopus, over. zijn. Tafereel van „8 gouden zilveren, koperen, helden 


len ijzeren; eeuwens4 oss. « oaicmbektie kh dee 104 e heslatne Oele 18. 
Historische Studiën. Derzelver dins in ds XV IIde en den eeuwen. 25. 
noeurPT (Ingekomen Latijnsche Prijsversen , Legaat). „na «es. « sdonisonsitsdth. 
noeurrt (Bekroond. Latijnsch Prijsvers, Legaat... ………«» veren bonnes 85. 
HOOGKAMER (we u.) Techniek ‚van de Schilderkunst der Ouden Be siessidh66. 
uoraTius, „Bedenkingen over zijneh Brief aan de pisonen..... vs rawracannl 7. 


Hout (doordringen van)... ……. asusswe ores aomis oeren ovenweer var 199. 
Huco (e.). Levensberigten oen betreffende. , . „aans oleh aries eme war 
Humoristische (het) als-heerschende Mn der, Christelijke Kunst 

en der Letterkunde in het tijdvak, ‚dat „de An ‘heeft 


WMborkereid, os ee oe od rein ee ee a A e salat npo0ste dad. sor). vo Ml. 
Klanknabootsing (Over de ligte)...... saassaldsnA ole vaobok an daarebodhd. 
Klasse (Eerste) ‘hare Openbare Vergadering. vws. … amsbikaesd . eb terolh8. 
Klasse (Prijsuitschrijving van de Eerste)... paal od saloël. ao. pelvans 09, 
Klasse (Derde) hare Openbare Vergadering... ……. … versarlmpel ) «ao denwlaolk. 
„Klasse (Prijsuitschrijving van de Derde)... 1e «anode co be sne av aatralk. 
Komeet. door rarr ontdekt: «4 wo va vn oe een baivosroah. brt à ev .o)erl94. 
Kunst (Christelijke) het humoristische als heerschende karakter derzelve. 25. 
Kunstpouzzolane van w. F. -cAMP (Het) onderzocht, «. „vu. aware o 4 one e0r188. 


Landbouw. Noodzakelijkheid der beoefening vande Natuurkundige 
Wetenschappen: voor ‘den “Landbouw in Nederland …‚. „. waw sion. «401259. 
Letteren (Oude). » De at OA van hare beoefening tot-den geest 


BN ZET BEUW arne tee se eee Re wo ELO ORNE, ga jine eon } 


1 


85. 


el it Ges on 
me 


REGISTER. 


vonerus (Fragment van)... severe veer eenen sl 17, 
Luchtbuizen (Over de gesteldheid der) en eenige andere bijonderhe- 

den inhet zamengesteld oog der gelede dieren... s.r.o on onee 
Magnetismus door -omdraaijing. » … … « «une ven dE dubia, 
MANCINI. Over een drietal zijner Regusgeleerde Schriften... wa welio des 
Meteorologische Waarnemingen op eene reis ‘van Java-maar Nederland; 

door- 5, G, HASSKARL, + ‚sss erosvrsaneee bewees de en Krijn daan) en 


Meteorologische Waarnemingen op zeereizen te doen. ‚ss vern. «4 
Micrometer. Vorderingen dêr metingen’ daarmede op tit Obstrentirinms 

der Leidsche Hoogeschool. . : ‚+ + ‚4 sss er saoesssaneseren envel ade 
Mozaik te- Pompeii, .‚:. ss. sasaaravsrnserree dd eheadhdebdddd 
Niepuun. Bedenkingen over zijne Romeinsche Besdikodelderv ras). beods 


Obligatio Naturalis in- het Roméinsche Regt: . rvd venae et 
Ont (e- ©.) evensberigt wegens “denzêlven.: … . . „tui tande). Ju ss 


Opschriften (Grieksche) op een vierkanten steen te Venetiën ‘ontdekt. . 
Orbidaïe. “Algemeene taal vane “een gedlaiks met dezen alek: voorge- 


“(steld door: Bazim: : . … : vo SOEREN B wk setwiodeaarsd Ca. U zi 
Overeenkomst van ‘het welvaren en de verlichting van ánllind! volken 

met ons waar belang. tus. iten oven ak er0 0 
Palmen (Over den groei der)... .:.. … Vibvrvvenwmerveeren dolt 
Phormium tenax (Over de verspreiding’ van):. vei d. ve. voelers 
Phytographische Fragmenten ...............s.varsennne Vree de 
Pinus (Nieuwe soort van) op Sumatra............v.s vererven enen 
PLATO. Over eenige zijner Staats- en Regtskundige Grondbeginselen... 
Putboring op de Nieuwe Markt te Amsterdam ...................…. 
ROIJEN (m. vAN). Levensberigten hem-aangaande..................……. 
Rookverdelging bij Fabrijken,... .……...........vvevvereven enn 190, 
RUSE (HENDRIK). Nog iets over dezen. Krijgsbouwkundige....… … .… … . 
Schilderkunst der Ouden (Techniek, vam de) door w. m. mooGKAMER. 
SCHRÖDER (5, F. 1.) Levensberigten nee vaafgaande............ de 84; 


SUHULTENS. Zie Arabieren. 

SERRURIER (3. r.). Levensberigt wegeris desiselven NAA ee 

siMPLicIus. Zie COBET. 

Staat. Over den aard en de gevolgen van deszelfs Uitgaven en Verteringen. 

Staatsburgerschap (Begrip van het) in onze eeuw... ........vvvere.. 

Stenops Javanicus en Stenops Tardigradus. Vermeend verschil van hun 
BONE WAKEN eet ke ENE ka stee vene dear eed ade eed te 

Taal (Algemeene). Zie Orbidaïe en Charters. 

Tafelen (Wet der XII). Erfregt der Vrouwen, volgens dezelve..……. 

Tempelieren. Misdrijven aan deze Orde ten laste gelegd.,........ 

Temperatuur. (Over de gemiddelde) én hare gedurige veranderingen in 
Nederland. ; „&HEE. Stani „GEEK Atleten. zb .un „HELE... oee. 


391 


Blz. 

52. 
206. 
205. 

2 Uy. 


av. 


195. 


205. 


207. 
142. 


19. 


193 


392 _ REGISTER. 

sid ì ĳ Blz. 

Fitulatuur. in. Brieven. …:5osermmejs on one ern oor vvenverd le. dtoiangen Dj schr Ee 

Tras. „Zie Kunstpouzzôlane. «(+ biaulbfarssa ebt za recht ele 1 

Triangulatien (Secondaire). „Over het berkenen hinein, bii Geodesi:. 1, 
‘sche waarnemingen............e» mer ol knel slonerbervdties oraor ait vc ON. 


Universiteitswezen (Adres over Hef). aan Zijne Majesteit: De orn at Sh oer GS 
UYLENBROEK (P+, 3.) kevensberigt wegens denzelven. … enne). « sle wiu bnn 183. 
Urania (Beschrijving van het geslacht). vekkie >» ek ADS. 
Varens. . (Over. eenige nieuwe Oensiadischa)e: denitbes oa nbeilde sk jeiede10 00, 
Vijgeboombosschen; (Over bijzonderheden en het karakter! jn wilde) in 

Koet kin Ae ere aen ennn wire line oo ahaaa olkepdoshienk …k98. 
Vijzel. of Schroef (Opene). . en ben ee aard at ich. 
__ Vingerhoed (Paarsch). pende proeven op hare prolificatie …...… 110. 
„virriorr (pipacus).. Maker van het. bekroonde Prijsvers Legaat noruret … 85. 


Watapana of Caesalpinia Coriaria, Scheikundig onderzoek „daarvan. … 195. 


Waterdamp. (Over: de hoeveelheid „ welke bij de vermenging, van, tweei…» 


vochtige, massaas van, ongelijke Temperatuur wordt neêrgeslagen. pipe sit 198 
WELERS.-(u, E.). Levensberigten hem betreffende... .….ninsn vane 400133. 
Welsprekendheid. bij,de Romeinen, l, as « soumplens osele enger geerbeer KO. 
Miisbegeerte, Over. de oorzaken van. Des „terugzetting, enne in. 

DEN OER Kn idee se ia ne ed Clr simon wer dn 2. 
Windrigting „en Wphetechts. in Nederland, (Over de gemiddede) ann 206. 

bid sn AN} kel 
tud 310 É 
ì bois Macs taat edes 0 
ea rf id val Í 
E 8 8 Vik Î 
ala Hed Ï 
f ft golf z 
ho À Ze iá 
mÂ í 
too.els Epe) 
) fis hs | } 
a ; EE). aaclo pi 
vba { 4 
ntenkor rs Xe 
pPRUKrOUr. ged 
Blz. 184, in de noot, staat: 1845 lees: 1843. 
5 : \ 


ae dee 


Bil” 


Hi 
wer AR 
hic 


& koe 
r REL 


En 
%