XJ
A152

1089-90

^^^w?^*>^

JAAEBOEK

VAN DE

KONCNKLIJKE AKADEMIE

VAN

WETENSCHAPPEN

GEVESTIGD

TE

AMSTERDAM

VOOR

• 1889.

AMSTERDAM,
JOHANNES MULLER.

r.^(

JAARBOEK

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE

VAN

WETENSCHAPPEN

GEVESTIGD

T£

AMSTEEDAM,

VOOR

1889.

LIBRARY
NGW YORK
BOTANICAL,

GARDEN '

2?

CVI

f

CD AMSTEEDAM,

"**^ JOHANNES MULLER.

INHOUD.

Bladi

Staat van de koninklijke akademie van wetenschappen

OP DEN 27sten april des jaars 1889 III.

AlFAEETISCHE lijst der GEWONE- EN BTJITENLANDSCHE LEDEN,

correspondenten en correspondeerende leden van de
koninklijke akademie van wetenschappen, sedert hare
oprichting in 1851 x.

Lijst der binnen- en buitenlandsche akademiën, geleerde
genootschappen en instellingen, waarmede de konink-
lijke akademie van wetenschappen door ruiling van
uitgegeven werken in verbinding is xxiv.

Reglement voor de koninklijke akademie van weten-
schappen XXXIX.

Reglement van Orde voor de Afdeeling Wis- en Natuur-
kundige Wetenschappen ' XLVI.

Reglement van Orde voor de Afdeeling Taal-, Letter-, Geschied-
kundige en Wijsgeerige Wetenschappen LIY.

Brief van het Bestuur der Koninklijke Akademie van Weten-
schappen aan de Leden dierzelfde Akademie LXVII.

Vrijdom van Briefport LXVIII.

Programma certaminis poetici ab Academia Regia Discipli-
narum Nederlandica ex legato Hoeufftiano in annum
MDCCCLXXXIX indicti LXIX.

Proces- VERBAAL van de vereenigde vergadering der beide

AEDEELINGEN VAN DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETEN-
SCHAPPEN LXXI.

Inleiding LXXIII.

Bladz.
Proces- Verbaal van de Vereenigde Vergadering der beide
Afdeelingen van de Koninklijke Akademie van Wetenschap-
pen, gehouden den 27sten April 1889 LXXV,

Verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie

aan Z. M. den Koning LXXVI.

Rekening en Verantwoording van het door den Algemeenen

Secretaris over het jaar 1888 — 1889 gehouden beheer . . XC.

Rekening en Verantwoording van het door den Algemeenen
Secretaris over het jaar 1888 — 1889 gehouden beheer van

het legaat Hoeupft XCVJI,

Rekening en Verantwoording van het door den Algemeenen
Secretaris over het jaar 1888 — 1889 gehouden beheer van
het Leeuwenhoek-Fonds, het Buitenzorg-Fonds en het Buys

Ballot-Fonds XCVm.

Memorie van Toelichting bij de Rekening en Verantwoording

van den Algemeenen Secretaris XCIX.

Verslag over het gehouden beheer Cl.

Begrooting van Inkomsten en Uitgaven, loopende van 1° April

1889 tot uit". Maart 1890 CIH.

Verslag aangaande de Boekerij en het Munt- en Penning-
kabinet CIV.

Voorstel om de leden der Akademie, welke zich in het bui-
tenland gaan vestigen, den titel te verleenen van Corres-

pondeerend Lid CV.

Stemming over een Algemeenen Secretaris CVEE,

Overgang van den voorrang der Afdeelingen op de Afdeeling

voor de Wis- en Natuurkunde CVII,

C. VosMAEE, herdacht door A. Pierson 1,

Levensbericht van Mr. S. Vissering, door J. T. Buys ... 26.

NAAMLIJST

DER

GEWONE EN CORRESPONDEERENDE LEDEN,
CORRESPONDENTEN

EN

BUITENLANDSCHE LEDEN

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN.

Jaarboek 1889.

STAAT

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN

OP DEN 27^ten AP UIL DES JA ARS 1889.

BESTUUR DER AKADEMIE

gedurende het Akademiejaar van 27 April 1889 tot

26 April 1890.

ALGEJIEENE VOORZITTER

H. G. VAN DE SANDE BAKHÜYZE.Y.

ALGEMEENE SECRETARIS

C. A, J. A. OUDEMANS.

Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen.

VOORZITTER

H. G. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.

ONDERVOORZITTER

J. D. VAN DER WAALS.

SECRETARIS

C. A. J. A. OUDEMANS.

Afdeeling voor de Taal-, Letter-, GescJiiedkundige en
Wijsgeerige Wetenschappen.

VOORZITTER

A. KUENEN.

ONDER- VOORZITTER

S. A. NABER.

SECRETARIS

J. C. G. BOOT.

A*

IV

Af deeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen.

Gewone Leden.

j. A. c. OUDEMANS, te Utrecht.

D. BiERENS DE HAAN, te Leiden»

c. A. J. A. OUDEMANS, te Amsterdam,

p. M. BRUTEL DE LA rivière, te Bennekom.

j. BOSSCHA, te Haarlem.

N. w. p. RAUWENHOFF, te Utrecht.

G. VAN DiESEN, te 's Gravenhage.

w. KOSTER, te Hilversum.

G. F. w. BAEHR, te 's Gravenhage.

W. F. R. SURINGAR, te Leidcii.

A. C. OUDEMANS JR., te Delft.

c. H. c. GRiNwis, te Utrecht.

TH. w. EN6ELMANN, te Utrecht.

j. ZEEMAN, te Amsterdam.

H. G. VAN DE SANDE BAKHUYZEN, te Leiden.

j. M. VAN BEMMELEN, te Leiden.

c. K. HOFFMANN, te Leiden.

T. ZAAIJER, te Leiden.

T. PLACE, te Amsterdam.

TH. H. MAC GiLLAVRY, te Leiden.

j. w. GUNNING, te Amsterdam.

F. j. VAN DEN BERG, te Rotterdam.

J. D. VAN DER WAALS, te Amsterdam.

ED. MULDER, te Utrecht.

H. c. DiBBiTS, te Utrecht.

TH. H. BEHRENS, te Delft.

H. DE VRIES, te Amsterdam.

A. p N. FRANCHiMONT, te Leiden.
N. T. MiCHAËLis, te 's Gravenhage.

M. TREUB, tijdelijk te Buitenzorg op Java.

B. J. STOKVIS, te Amsterdam.

CH. M. scHOLs, te Delft.

D. j. KORTEWEG, te Amsterdam.

H. A. LORENTZ, te Leiden.

A. D. VAN RIEMSDIJK, te Utrecht.

H. KAMERLiNGH ONNES, te Leiden.

A. A. w. HUBRECHT, te Utrecht.

p. p. c. HOEK, te Leiden.

M. W. BEIJERINCK, te Delft.

K. MARTIN, te Leiden.

J. H. VAN 't hoff, te Amsterdam.

c. A, PEKELHARING, te Utrecht.

p. H. schoute, te Groningen.

j. forster, te Amsterdam,

M. WEBER, te Amsterdam,

w. A. VAN DORP, te Amsterdam.

j. c. kapteyn, te Groningen.

S. HOOGEWERFF, te Delft,

j. w. MOLL, te Utrecht.

Rustende Leden.

p. L. RIJKE, te Leiden,

A. w. M. van HASSELT, te 's Gravcnhagc.

M. c. VERLOREN, op Schothorst bij Amersfoort.

c. H. D. BUYs BALLOT, te Utrecht.

Oorrespondeerende Leden.

E. SELENKA, te Erlangen.

T. J. STIELTJES jR., te Toulouse,

M. FÜRBRINGER, te Jcna.

VI

Correspondenten.

11. D. M. VERBEEK, te Buitenzorg oj) Java.

c. PH. SLUITER, te Batavia.

w. BURCK, te Buitenzorg op Java.

j. p. VAN DER STOK, te Batavia.

R. FENNEMA, te Buitenzorg op Java.

A. G. VORDERMAN, te Batavia.

Buitenlandsche Leden.

R. owEN, te Londen.

p. J. VAN BENEDEN, te Leuven.

G. B. AiRY, te Greenwich.

H. HELMHOLTZ, te Berlijn.

A. w. HOFMANN, te Berlijn.

R. viRCHOW, te Berlijn.

w. WEBER, te Göttingen.

wiLLiAM THOMSON, te Glasgow.

OTTO STRUVE, te St. Petersburg.

A. DE CANDOLLE, te Genèvc.

M. BERTHELOT, te Parijs.

L. CREMONA, te Rome.

E. DU BOis REYMOND, te Berlijn.

L. PASTEUR, te Parijs.

H. GYLDEN, te StoMolm.

j. D. HOOKER, te Londen.

j. VON SACHS, te Würzhurg.

c. GEGENBAUR, te Heidelhevg.

A. KEKULE, te Bonn.

VII

Af deeling voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en
Wijsgeerige Wetenschapppu.

Gewone Leden.

M. DE VRIES, te Leiden.

c. w. opzooMER, te Utrecht.

R. j. FRuiN, te Leiden.

A. KUENEN, te Leiden,

j. KAPPEYNE VAN DE COPPELLO, te 's Gravenhage.

3. p. six, te Amsterdam.

s. A. NABER, te Amsterdam.

c. M. FRANCKEN, te Utrecht,

s. HOEKSTRA BZN., te Amsterdam.

H. KERN, te Leiden.

j. T. BUYS, te Leiden.

R. T. H. p. L. A. VAN BONEVAL FAURE, te Leiden.

B. H. c. K. VAN DER wiJCK, te Groningen.
M. j. DE GOEJE, te Loeiden.

H. VAN HERWERDEN, te Ütrecllt.

j. p. N. LAND, te Ijeiden.

p. DE JONG, te Utrecht.

j. G. R. ACQUOY, te Leiden.

p, J. cosijN, te Leiden.

H. p. G. QUACK, te Amsterdam.

A. A. DE PINTO, te 's Gravenhagc.

T. M. c. ASSER, te Amsterdam.

j. HABETS, te Maastricht.

w. PLEiJTE, te Loeiden,

M. s. POLS, te Utrecht.

c. BELLAAR SPRUYT, tc Amsterdam,

c. p. TiELE, te Leiden.

j. A. wijNNE, te Utrecht.

W. H. VAN DE SANDE BAKHUYZEN, te Utrecht,

j. VERDAM, te Amsterdam.
N. G. PIERSON, te Amsterdam.
j. DE LOUTER, te Utrccht.

vni

H. E. MOLTZER, te Utrecht.

B. SYMONS, te Groningen.

A. D. LOMAN, te Amsterdam.

j. j. CORNELISSEN, te Leiden.

s. MULLER FZN., te Utrecht.

s. j. FOCKEMA ANDREAE, te Leiden.

A. PiERSON, te Amsterdam.

p. D. CHANTEPiE DE LA SAUSSAYE, te Amsterdam.

c. SNOUCK HURGRONJE, te Leiden.

G. scHLEGEL, te Leiden.

L. DE HARTOG, te Amsterdam.

TH. H. F. VAN RIEMSDIJK, te 's Gruvenhage.

p. L. MULLER, te Ljeiden.

j. s. SPEIJER, te Groningen.

H. J. HAMAKER, te Utrecht.

Rustende Leden.

L. A. J. w. SLOET, te Arnhem.

c. LEEikiANS, te Leiden.

w. j. KNOOP, te 's Gravenhage.

j. DiRKS, te Leeuwarden.

j. c. G. BOOT, te Amsterdain.

w. G. BRiLL, te Utrecht.

TH. BORRET, te Bergen.

N. BEETS, te Utrecht.

p. j. VETH, te Arnhem.

j. DE WAL, te Arnhem.

B. J. LiNTELO DE GEER, te Utrecht.

D. HARTiNG, te Enkhuizen.

B. F. MATTHES, te 's Gravenhage.

G. DE VRIES AZN., te 's Gravenhage.

J. G. DE HOOP SCHEFFER, te Amsterdam.

M. F. A. G. CAMPBELL, te 's Gravenhage.

IX

Correspondenten,
j. A. VAN DER CHIJS, te Batavia.

H. NEUBRONNEE, VAN DER TUUK, Op Bali.

K. F. HOLLE, te Garoet {Preanger Regentsch.).

A. w. p. VERKERK PiSTORius, te Buitenzorg.

w. p. GROENEVELDT, te Batavia.

j. w. IJZERMAN, te Padang.

j. L. A. BRANDES, te Batavia.

j. j. M. DE GROOT, tijdelijk te Amoy.

j. GRONEMAN, te Djokjokarta.

s. w. TROMP, te Sintang op Borneo.

Buitenlandsche Leden.

A. R. rangabÉ, te Athene.
TH. MOMMSEN, te Berlijn.
H. c. RAWLINSON, te Londen.
V. DURUY, te Parijs.

A. RÉviLLE, te Parijs.

R. voN JHERING, te Göttingeu.
MAX MULLER, te Oxford.
G. B. DE Rossi, te Rome.
T. NÖLDEKE, te Straatsburg.

D. CARUTTi, te Rome.

B. wiNDSCHEiD, te Leipzig .

p. iMHOOF BLUMER, te Wiïiterthir.

p. WILLEMS, te Leuven.

JOH. FRANCK, te Bomi.

A. NAUCK, te St. Petersburg.

OH. SCHEPER, te Parijs.

R. HiLDEBRAND, te Leipzig,

E. s. BUGGE, te Christiania.

ALFABETISCHE LIJST

DER

GEWONE EN COKRESPONDEERENDE LEDEN,
CORRESPONDENTEN

EN

BUITENLANDSCHE LEDEN

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN,
SEDERT HARE OPRICHTING IN 1851.

De letter L, beteekent gewoon Lid.

De letter C. beteekent Con-espondent.

De letters B. L. beteekenen Buitenlandsch Lid.

De letters C. L. beteekenen Correspondeerend Lid.

De letters R. L. beteekenen Rustend Lid.

De letters a. N. beteekenen Afdeeling Natuurkunde.

De letters a. L. beteekenen Afdeeling Letterkunde.

Ackersdijk, (J.) te UtrecJit, L. a.

L. 23 Pebr. 1S55. R. L. 1861.

Overl. 13 Juli 1861.
Acquoy, (J. G. R.) te Leiden, L. a.

L. 19 April 1877.
Airy, (G. B.) te GreenwicJi, B. L.

a. N. 4 Mei 1859.
Arago, (D. F. J.) te Parijs, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 2

Oct. 1853.
Assen, (C. J. van) te Leiden, L. a.

L. 23 Pebr. 1855. R. L. 25 Aug.

1858. Overl. 13 Sept. 1859.
Asser, (T. M. C.) te Aimtei'dam,

L. a. L. 21 Mei 1880.

B.

Baehr, (G. F. W.) te '* Gravenhage, | Baer, (K. E. von) te Dorpat, B. L. a.N.
L. a. N. 5 Mei 1867. I 4 Mei 1875. Overl. 28 Nov. 1876.

XI

Bake, (J.) te Leiden, L. a. L. 23 ]

Febr. 1855. E. L. 1 Sept. 1857.

Overl. 26 Maart 186-i.
Bakhuyzen, (H. G. van de Sande)

te Leiden., L. a. N. 11 Mei 1872.
Bakliiiyzen, (W. H, van de Sande)

te UtrecJit, L. a. L. 27 April

1883.
Baumhauer, (E. H. vou) te Haar-
lem, L. a. N. L Mei 1858. Overl.

18 Jan. 1885.
Becquerel, (A. C) te Parijs, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 19

Jan. 1878.
Beek, (A. van) te UtrecJit, L. a.

N. 26 Oct. 1851. E. L. 30 Sept.

1852. Overl. 7 Jan. 1856.
Beets, (N.) te UtrecJit, L. a. L. 4

Mei 1859. E. L. 13 Sept. 1884.
Belirens, (Th. H.) te Delft, L. a.

N. 8 Mei 1878.
Bemmelen, (J. M. van) te Leiden,

L. a. N. 10 Mei 1873.
Beneden, (P. J. van) te Leuven,

B. L. a. N. 4 Mei 1859.
Berg, (P. J. van den) te Rotter-
dam, L. a. N. 4 Mei 1875.
Berg, (L. W. C. van den) te Ba-
tavia, C. a. L. 19 Mei 1876.

Gedefung. 16 Febr. 1888.
Bergh, (L. Ph. C. van den) te

's GravenJiage, L. a. L. 24 Maart

1855. E. L. 20 Jnni 1875. Overl.

17 Sept. 1887.
Bergliaus, (H. K. W.) te Stettiu,

B. L. a. N. 26 Oct, 1851. Overl.

17 Febr. 1884.
Bergsma, (P. A.) te Batavia, C.

a. N. 11 Mei 1872. Overl. 1 Mei

1882.
Bernelot Moens, (J. G.) tijdelijk te

Haarleiti, C. a. N. 8 Mei 1878.

Gedefungeerd 1 Aug. 1885.

Berthelot, (M.) te Parijs, B. L. a.

N. 10 Mei 1881.
Beijerinck, (M. W.) te Belft, L. a.

N. 6 Mei 1884.
Bisclioff, (T. L. W. von) te Mün-

cJien, B. L. a. N. 8 Mei 1878.

Overl. 5 Dec. 1882.
Bleeker, (P.) te 's GravenJiage, C.

a. N. 6 April 1855. L. a. N.

5 Mei 1862. Overl. 24 Jan.

1878.
Blume, (C. L.) te Leiden, L. a.

N. 6 April 1855. Overl. 3 Febr.

1862.
Bluntschli, (J. C.) te Heidelberg,

B. L. a. L. 29 April 1875. Overl.

21 Oct. 1881.
Boogaard, (J. A.) te Leiden, L. a.

N. 8 Mei 1865. Overl. 2 Juni

1877.
Bois Eeymond, (E. du) ie Berlijn,

B. L. a. N. 27 April 1883.
Boot, (J. C. G.) te AmMerdam, L.

a. L. 2 Mei 1857. E. L. 17

Aug. 1881.
Borret, (Th.) te Bergen. L. a. L.

8 Mei 1865. E. L. 9 Oct. 1882.
Bosch, (E. B. van den) te Goes,

L. a. N. 2 Mei 1857. Overl. 18

Jan. 1862.
Bosquet, (J. H. A.) te MaastricJit,

L. a. N. 5 Mei 1856. Overl. 28

Juni 1880.
Bosscha, (J.) te 's GravenJiage, L.

a. L. 23 Febr. 1855. E. L. 19

Maart 1867. Overl. 9 Dec. 1874.
Bosscha, (J.) te Haarlem, L. a. N.

1 Mei 1863.
Brandes, (J. L. A.) te Batavia, C.

a. L. 1 Mei 1887.
Brants, (A.) op de Joppe bij Gor-

sel, L. a. N. 26 Oct. 1851.

Overl. 27 Nov. 1862.

XII

Breda, (J. G. S. van) te Haarlem,

L. a. N. 26 Oct. 1851. K. L.

24 Oct. 1858. Overl. 2 Sept. 1867.
Brill, (W. G.) te ütreclit, L. a. L.

24 Maart 1865. R. L. 10 Ocl.

1881.
Brink, (R. C. Bakliiiyzen van den)

te "'s Graveuhage, L. a. L. 23 Febr.

1855. Overl. 15 Juli 1865.
Brown, (^R.) te Londen, B. L. a.

N. 26 Oct. 1851. Overl. 10 Juni

1858.
Brumund, (J. F. G.) te Batavia,

C. a. L. 19 Aprü 1855. Overl.

12 Maart 1863.
Brutel de la Rivière, (P. M.) te

Bennekmn, L. a. N. 8 Mei 1860.

Bugge (E. S.) te Christiania, B.

L. a. L. 18 April 1889.
Bunsen, (K. J. von) te Bonn, B.

L. a. L. 4 Mei 1859. Overl. 28

Nov. 1860.
Burg, (C. L. van der) te Batavia,

C. a. N. 27 April 1883. Gede-

fungeerd 27 Juni 1888.
Buys, (J. ï.) te Leiden, L. a. L.

5 Mei 1867.
Buys Ballot, (C. H. D.) te Utrecht,

L. a. N. 6 April 1855. R. L. 10

Oct. 1887.
Buysing, (D. J. Storm) te 's Gra-

venJiage, L. a. N. 26 Oct. 1851.

R. L. 27 Maart 1869. Overl.

16 Aug. 1870.

Campbell, (M. F. A. G.) te 's Gi'a-'

venhage, L. a. L. 29 April 1875.

E. L. 17 Oct. 1889.
Candolle, (A. de) te Geneve, B. L.

a. N. 8 Mei 1878.
Carutti, (D.) te Rome, B. L. a. L.

8 Mei 1878.
Chabas, (F. C.) te CMlons sur Sadne,

B. L. a. L. 8 Mei 1865. Overl.
17 Mei 1882.

Cbantepie de la Saussaye, (P. D.)

te Ainsterdam, L. a. L. 21 April

1888.
Cbevalier, (Micbel) te Par?)"*, B. L.

a. L. 19 April 1855. Overl. 28

Nov. 1879.
Chys, (J. A. van der) te Batavia,

C. a. L. 5 Mei 1867.
Clausius, (R.) te Bonn, B. L. a. N. 14

Mei 1886. Overl. 24 Aug. 1888.
Clerk Maxwell, (J.) te Cambridge,

B. L. a. N. 16 Mei 1877. Overl.

7 Nov. 1879.
Cobet, (C. G.) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855. Bed. 8 Sept.

1856.
Conestabile, (G.) te Ferugia, B. L.

a. L. 7 Mei 1861. Overl. 21

Juli 1877.
Conrad, (F W.) te 's Gravenliage,

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

1 Febr. 1870.
Cornelissen, (J. J.) te Leiden, L.

a. L. 6 Mei 1885.
Cosijn, (P. J.) te Leiden, L. a. L.

19 April 1877.
Cremona, (L.) te Rome, B. L. a.

N. 10 Mei 1881.

D

Darwin, (Chs.) te Down-BeckenJiam,
Kent, B. L. a. N. 11 Mei 1872.
0-erl. 21 April 1882.

David, (J. B.) te Leuven, B. L. a.
L. 5 Mei 1862. Overl. 24 Maart
1866.

xin

Delprat, (G. H. M.) te Rotterdam,
L. a. L. 24 Maart 1855. E.. L.
2 Nov. 1861. Overl. 4 Jan. 1871.

Delprat, (J. P.) te V Ch-avenhage,
L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L.

25 Nov. 1863. Overl. 14 Mei 1880.
Dibbits, (H. C.) te ütrecJit, L. a.

N. 16 Mei 1877.
Diesen, (G. van) te V Gravenïiage,

L. a. N. 7 Mei 1866.
Dirks, (J.) te Leeuwarden, L. a.

L. 5 Mei 1856. E. L. 19 Juni

1881.
Donders, (F. C.) te Utrecht, Ij. a. N.

26 Oct. 1851. E. L. 27 Mei 1888.
Overl. 24 Maart 1889.

Dorp, (W. A. van) te Amsterdam,

L. a. N. 11 Mei 1887.
Dove, (H. W.) te Berl-ijn, B. L.

a. N. 7 Mei 1861. Overl. 4 April

1879.
Dozy, (F.) te Leiden, L. a. N. 27

Oct. 1851. Overl. 7 Oct. 1856.
Dozy, (E. Po A.) te Leiden, L. a.

L. 23 Febr. 1855. Overl. 29

April 1883.
Diimas, (J. B.) te Parijs, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 11

April 1884.
Dumontier, (F. A. C.) te Parama-
ribo, C. a. N. 4 Mei 1859. Bed.

8 Aug. 1860.
Duruy, (Y.) te Parijs, B. L. a. L.

5 Mei 1867.
Dijk, (C M. van) te utrecht, L.

a. N. 26 Oct. 1851. Bed. 21

Maart 1853.

E.

Elias, (P.) te '.9 Gravenhage, L, a.

N. 2 Mei 1857. E. L. 26 Sept.

1874. Overl. 22 Febr. 1878.
Engelmann, (Th. W.) te Utrecht,

L. a. N. 12 Mei 1870.
Ermerins, (F. Z.) te Groningen, L.

a. N. 6 April 1855. Overl. 27

Mei 1871.

Ermerins, (J. W.) te Groningen^

L. a. K 26 Oct. 1851. E. L.

19 Febr. 1868. Overl. 2 Maart

1869.
d'Espine, (Baron A.) te Aix, in

8avoye, B. L. a. N. 26 Oct. 1851.

Overl. 7 April 1853.

Faraday, (M.) te Londen, B. L. a. N.

26 bet. 1851. Overl. 25 Aug.

1867.
Faure, (E. ï. H. P. L. A. van

Boneval) te Leiden, L. a. L. 2

Mei 1868.
Fennema, (E.) te Bnitenzorg op

Java, C. a. N. 14 Mei 1886.
Fleiscber, (H. L.) te Leipzig, B.

L. a. L. 19 April 1855. Overl.

10 Febr. 1888.

Focke, (H. G.) te Paramaribo, C.
a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 29
Juni 1856.

Fockema Andreae, (S. J.) te Lei-
den, L. a. L. 23 April 1886.

Forster, (J.) te Amsterdam, L. a.
N. 14 Mei L886.

Franchimont, (A. P. N.) te Leiden,
L. a. X. 8 Mei 1879.

Franck, (Joh.) te Bonn, B. L. a. L,
6 Mei 1885.

XIV

Francken, (C. M.) te Utrecht, L.

a. L. 8 Mei 1865.
Fremery, (P. J. J. de) te Utrecht,

L. a. N. 2t) Oct. 1851. Overl.

7 Sept. 1855.
Friederich, (11. II. Th.) te Batavia,

O. a. L. 1 Mei 1858. Gedefun-

g-eerd 1871.

Fruin, (J. A.) te Utrecht, L. a. L.

5 Mei 1867.Overl.lNov. 1884.
Fruin, (R. J.) te Leiden, L. a. L.

4 Mei 1859.
Fürbringer, (M.) te Amsterdam, L.

a. N. 16 Mei 1882. Bed. 1 Sept.

1888. Thans te Jena. C. L. a. N.

23 Juni 1889.

Gaehard, (L. P.) te Brussel, B. L.
a. L. 19 April 1855. Overl. 1
Deo. 1885.
Gauss, (C. F.) te Göttimjen, B. L.
a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23
Febr. 1855.
Geer, (B. J. Lintelo de) te Utrecht,
L. a. L. 4 Mei 1859. R. L. 12
Dec. 1886.
Gegenbaur, (O.) te Ileidelberg , B.

L. a. N. 14 Mei 1886.
Geuns, (J. van) te Amsterdam, L.
a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 5 Juli
1878. Overl. 5 Dec. 1880.
Ghijben, (J. Badon) te Breda, L. a.
N. 26 Oct. 1851. E. L. 30 Juni
1868. Overl. 31 Jan. 1870.
Gillavry, (Th. H. Mac) te Leiden,

L. a. N. 4 Mei 1S75.
Gilse, (J. van) te Amsterdam, L.
a. L. 4 Mei 1859. Overl. 26
Mei 1859.
Glavimans, (O. J.) te Rotterdam,
L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.
11 Aug. 1857.
Godefroi, (M. H.) te 's Graveyihage,
L. a. L. 2 Mei 1857. Overl. 25
Juni 1882.
Goeje, (M. J. de) te Leiden, L. a.

L. 3 Mei 1869.
Gogh, (J. van) te Heivoo rt, L. a. N.
2 Mei 1857. Overl. 12 Aug. 1885.
Oöppert, (H. E.) te Breslau, B. L.

a. N. 7 Mei 1861. Overl. 18
Mei 1884.
Gorkom, (K. W. van) op Java, C.
a. N. 11 Mei 1872. Gedefun-
geerd 1 Juli 1880.
Goudsmit, (J. E.) te Leiden, L. a.
L. 5 Mei 1862. Overl. 17 Maart
1882.
Greuve, (F. C. de) te Groningen,
L. a. L. 23 Febr. 1855. E. L,
6 Dec. 1862. Overl. 28 April
1863.
Grinwis, (C. H. C.) te Utrecht, L.

a. X. 3 Mei 1869.
Groen van Prinsterer, (G.) te 's Gra-
venhage, L. a. L. 23 Febr. 1855.
Bed. 27 April 1855.
Groeneveldt, (W. P.) te Batavia,

C. a. L. 16 April 1884.
Groneman, (J.) te LjocJoJmrta, C.

a. L. 18 April 1889.
Groot, (J. J. M. de) tijdelijk te

Amoy, C. a. L. 1 Mei 1887.
Grote, (G.) te Londen, B. L. a.
L. 2 Mei 1857. Overl. 16 Juni
1871.
Guizot, (F. P. G.) te Barijs, B. L.
a. L. 19 April 1855. Overl. 12
Sept. 1874.
Gunning, (J. W.) te Amsterdam,

L. a. N. 4 Mei 1875.
Gylden, (H.) te Stockholm, B. L.
a. N. 6 Mei 1885.

XV

H.

Haan, (1). Bierens de) te Leiden,

L. a. N. 5 Mei 1856.
Haan, (W. de) te Haarlem, L. a.

N. 36 Oct. 1851. Overl. L5 April

1855.
Habets, (J.) te Maastricht, L. a.

L. 21 Mei 1880.
Halbertsma, (H. J.) te Leiden, L.

a. N. 26 Oct 1851. Overl. 22

Nov. 1865.
Hall, (H. C. van) te Beek in

Gelderland, L. a. N. 26 Oct.

1851. E. L. 1871. Overl. 12

Jan. 1874.
Hall, (J. van) te Utrecht, L. a. L.

24 Maart 1855. Overl. 19 Maart

1859.
Hamaker, (H. J.) te Utrecht, L.

a. L. 18 April 1889.
Harting, (D.) te Enkhulzeu, L. a.

L. 8 Mei 1860. E. L. 6 Oct.

1887.
Harting, (P.) te Amersfoort, L. a. N.

26 Oct. 1851. E. L. 27 Maart

1882. Overl. 3 Dec. 1885.
Hartog, (L. de) te Amsterdam, L.

a. L. 21 April 1888.
Hasselt, (A. W. M. \m\)ie's Gra-

venhage, \u a X. 5 Mei 1856.

E. L. 9 Aug. 1884.
Hasskarl, (J. K.) te Batavia, C. a.

N. 6 April 1855. Gedefungeerd

1859.
Helmholtz, (H.) te Berlijn, B. L.

a. N. 4 Mei 1859.
Henle, (P. G. J.) te GUtiwjen, B.

L. a. N. 27 April 1883. Overl.

13 Mei 1885.
Heremans, (J. T. J.) te Gent, B.

L. a. L. 29 April 1875. Overl.

13 Maart 1884. ,

Herklots, (J. A.) te Leiden, L. a.

N. 2 Mei 1868. Overl. 3 Maart

1872.
Herschel, (John. E. W.) te Londen,

B. L. a. N. 1 Mei 1858. Overl.

11 Mei 1871.

Herwerden, (H. van) te Utrecht^

L. a. L. 12 Mei 1870.
Heusde, (J. A. C. van) te '* Gra-

venhaf/e, L. a. L. 1 Mei 1858.

Bed. 20 Febr. 1872.
Heynsius, (A.) te Leidm, L. a. N.

12 Mei 1SG4. Overl. 4 Oct.
1885.

Hildebrand, (E.) te Leipzirj, B. L,

a. L. 1 Mei 1887.
Hoek, (M.) te Utrecht, L. a. N.

12 Mei 1864. Overl. 3 Sept.

1873.
Hoek, (P. P. O.) te Leiden, L. a.

N. 27 April 1883.
Hoekstra Bz., (S.) te Amsterdam-,

L. a. L. 8 Mei 1865.
Hoeven, (A. des Amorie van der)

te Amsterdam, L a. L. 23 Pebr.

1855. Overl. 29 Juli 1855.
Hoeven, (C. Pruys van der) te

Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851.

E. L. 13 Aug. 1862. Overl. 5

Dec. 1871.
Hoeven, (J. van der) te Leiden,

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

10 Maart 1868
Holt', (J. H. van 't) te Amsterdam,

L. a. N. 6 Mei 1885
Hoflinann, (C. K.) te Leiden, L.

a. N. 4 Mei 1874.
HoÖmann, (J.) te Leidm, L. a. L.

23 Febr. 1855. E. L. 14 Febr.

1876. Overl. 19 Jan. 1878.
HoÖmann von Fallersleben, (H.)

XVI

Slot Corvey bij Höxter, B. L.

a. L. 7 Mei L866. Overl. 19

Jan. 1874.
llofniaiin, (A. AV.) te Berliju, B. L.

a. N. 4 Mei 1859.
Holle, (K. F.) te Garoet op Java,

C. a. L. 8 Mei 1869.
Holtius, (C. A.) te Utrecht, L. a.

L. 23 Febr. 1855. R. L. 1857-

Overl. 29 Maart 18G1.
Holwerda, (J. H.) te Oegstgeeat, L.

a. L. 4 Mei 1859. K. L. 8 Nov.

1875. Overl. 15 April 1886.

Hoogewerft, (S.) te Delft, L. a. N.

9 Mei 1888.
Horstield, (ïh.) te Londen, B. L.

a. X. 26 Oct. 1851. Overl. 24

Juli 1859.
TTul)recht, (A. A. W.) te Utrecht,

L. a. N. 27 April 1883.
HuUemaii, (J. Gr.) te Leiden, L. a.

L. 5 Mei 1856. Overl. 29 Mei

1862.
Iluinboldt, (A. voii) te Berlijn, B.

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

6 Mei 1859.

I.

Imhoof Blumer, (F.) te Winterthur, B. L. a. L. 28 April 1883.

Janssen, (L. J. F.) te Leiden, L.

a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 22

Juli 1869.
Jhering-, (E. von) te Göttingen, B.

L. a. L. 4 Mei 1874.
Jonckbloet, (W. J. A.) te 's Gra-

venhage, L a. L. 24 Maart 1855.

Overl. 19 Oct. 1885.
Jong, (P. de) te Utrecht, L. a. L.

29 April 1875.
Jonge, (J. K. J. de) te '* Graven-

hage, L. a. L. 7 Mei 1866. Overl.

15 Maart 1880.

Jorissen, (Tli.) te Amsterdam, L.

a. L. 4 Mei 1874. Overl. 4

April 1889.
Julien, (S.) te Parijs, B. L. a.

L. 2 Mei 1857. Overl. 13 Febr.

1873.
Jungliuhn, (F. W.) te Batavia, C.

a. N. 6 April 1855. Overl. 20

April 1864.
JuynboU, (T. W. J.) te Leiden, h-

a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 16

Sept. 1861.

K.

Kaiser, (F.) te Leiden, L. a. N.

26 Oct. 1851. Overl. 28 Juli

1872.
Kappeyne van de Coppello, (J ) te

's Crraveuhage, L. a. L. 8 Mei

1860.
Kapteyn, (J. C.) te Groningen, L.

a. N. 9 Mei 1888.

Karsten, (S.) te Utrecht, L. a. L.

23 Febr. 1855. Overl. 7 Mei

1864.
Kekulé, (A) te Bonn, B. L. a. N.

9 Mei 1888.
Kemper, (J. de Bosch) te Amster-

darn, L a. L. 23 Febr. 1855.

Bed. 26 April 1856.

XVII

Kerckhoff, (P. J. van) te Utrecht,

L. a. N. 5 Mei 1862. Overl. 21

Jan. 1876.
Kerkwijk, (Gr, A. van) te 'sGra-

veuluKje, L. a. N. 26 Oct. 1851.

K. L. 25 Jan. 1868. Overl. 27

Febr. 1871.
Kern, (H.) te Leiden, L. a. L. 7

Mei 1866.
Kinder de Camarecq, (A. W.) op

Java, C. a. L. 7 Mei 1866.

Gedefungeerd 1871.
Kirchhotf, (G. E.) te Berlijn, B.

L. a. N. 6 Mei 1884. Overl. 17

Oct. 1887.
Kist, (N. C.) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855. Overl. 21 Dec.

1859.

Knoop, (W. J.) te "'s (xravenhage^

L. a. L. 2 Mei 1857. E. L. 10

Mei 1881.

Koenen, (H. J.) te Amsterdam, L.

a. L. 23 Maart 1855. E. L. 9

Maart 1874. Overl. 13 Oct. 1874.

Kolk, (J. L. C. Scbroeder van der)

te Utrecht, L. a. N. 26 Oct.

1851. Overl. 2 Mei 1862.

Korteweg, (D. J.) te Amsterdam,

L. a. N. 10 Mei 1881.
Koster, (W.) te Hilversum, L. a. N.
7 Mei 1866.

(A.) te Leiden, L. a. L.
1859.

J. A. van der) te '<? Gra-
, L. a. N. 26 Oct. 1851.
Overl. 26 Jan. 1864.

Kuenen,
4 Mei

Kim, (L.

Land, (J. P. N.) te Leiden, L. a.
L. 11 Mei 1872.

Lassen, (C.) te Bonn, B. L. a. L.
4 Mei 1859. Overl. 8 Mei 1876.

Leemans, (C.) te Leiden, L. a. L.
23 Pebr. 1855. E. L. 18 April
1879.

Lennep, (J. van) te Amsterdam, L,
a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 25
Aug. 1868.

Lepsius, (C, E.) te Berlijn, B. L.
a. L. 19 April 1855. Overl. 10
Juli 1884.

Levyssohn Norman, (H. D.) te Ba-
tavia, C. a. L. 3 Mei 1869. Ge-
defungeerd 1884.

Liebig, (J. von) te München, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 18

Maart 1873.
Lindeman, (B. A. von) te Alten-
burg, B. L. a. K 26 Oct. 1851.

Overl. 21 Mei 1855.
Lobatto, (E.) te Delft, L. a. N.

26 Oct. 1851. Overl. 9 Tebr.

1866.
Loman, (A. D.) te Aimterdam, L.

a. L. 6 Mei 1885.
Lorentz, (H. A.) te Leiden, L. a.

N. 10 Mei 1881.
Louter, (J. de) te Utrecht, L. a. L.

28 April 1883.
Lyell, (Chs.) te Londmi, B. L. a.

N. 11 Mei 1872. Overl. 23 Febr.

1875.

M.

Macauly, (Th. Babingion) te Camp-
denhill bij Kensingtou, B. L. a.
Jaajkboëk 1889'

L. 19 April 1855. Overl. 21
Dec. 1859.

XVIII

Madvig, (J. N.) te Kopenhagen, B.
L. a. L. 19 April 1855. Overl.
11 Dec. 1886.
Maier, (P. J.) te Batavia, C. a.
N. 7 Mei 1861. Gedefiingeerd
1878.
Martin, (K.) te Leiden, L. a. N.

6 Mei 1884.
Matthes, (B. P.) te 's Gravenhage,
C. a. L. 7 Mei 1S61. Gedefiin-
geerd 30 April 1881. L. a. L.
16 Mei 1882. E. L. 16 Jan.
1888.
Matthes, (C. J.) te Amsterc/am, L.
a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 3 Maart
1881. Overl. 8 Febr. 1882.
Mees Az., (Gr.) te Rotterdam, L. a. L.
4 Mei 1859. E. L. 2 Febr. 1872.
Overl. 11 Jan. 1883.
Mees, (E. A.) te Groningen, L. a.
N. 4 Mei 1874. Overl. 15 Febr.
1886.
Mees, (W. C.) te Amsterdam, L.
a. L. 1 Mei 1858. Overl. 24
Dec. 1884.
Mescli, (A' H. van der Boon) te
Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851.
E. L. 28 Maart 1874. Overl. 12
Aug. 1874.
Michaëlis, (N. T.) te 's Gravenhage,

L. a. N. 8 Mei 1879.
MiUies, (H. C.) te utrecht. L. a.
L. 5 Mei 1856. Overl. 26 Xov.
1868.
Milne Edwards, (H.) te Parijs, B.
L. a. N. 5 Mei 1862. Overl. 29
Juli 1885.

Miquel, (F. A. W.) te Utrecht,!..

a. X. 26 Oct. 1851. Bed. 26

Juni 1857. L. a. N. 8 Mei 1860.

Overl. 23 Jan. 1871.
Modderman, (A. E. J.) te '* Gra-
venhage, L. a. L. 25 April 1881.

Overl. 7 Aug. 1885.
Mohl, (H. von) te TüMngen, B. L.

a. N^ 26 Oct. 1851. Overl. 1

April 1872.
Mol], rJ. W.) te Utrecht, L. a. N.

1 Mei 1889.
Moll, (W.) te Amsterdam. L. a. L.

24 Maart 1855. Overl. 16 Aug.

1879.
Moltzer, (H. E.) te Utrecht, L. a.

L. 6 Mei 1885.
Mommsen, (Th.) te Berlijn, B. L.

a. L. 4 Mei 1859.
Motley, (J. L.) te Londen, B. L.

a. L. 5 Mei 1862. Overl. 29

Mei 1877.
Mulder, (Cl.) te Groningen, L. a.

K 26 Oct. 1851. E. L. 6 Oct.

1866. Overl. 4 Mei 1867.
Mulder, (Ed.) te Utrecht, L. a. N.

4 Mei 1875.
AEulder, (G. J.) te Bennehom, L. a.
N. 26 Oct. 1851. E. L. 28 Nov.

1868. Overl. 18 April 1880.
MüUer, (M.) te O.vford, B. L. a.

L. 4 Mei 1874.
Muller, (P. L.) te Leiden, L. a.L.

18 April 1889.
Muller Fzn., (S.) te Utrecht, L. a.
L. 23 April 1886.

N.

Naber, (S. A.) te Amsterdam, L. Nauck, (A.) te St. Tetershurg, B.
a. L. 8 Mei 1865, L. a. L. 6 Mei 1885.

XIX

Nöldeke, (T.) te Straatsdmy, B. li.

a. L. 8 Mei 1878.
Nurnaii, (A.) te TJtrecU, L. a. N.

26 Oct. 1851. Overl. 1 Sept.

1852.

Nijhoff, (Is. An.) te Arnhem, L. a.
L. 24 Maart 1855. Overl. 20
Juni 1863.

O.

Omalius d'Halloy, (J. J. tl') te

C'meij, B. L. a. N. 26 Oct. 1851.

Overl. Febr. 1875.
Onnes, (H. Kamerlingli) te Leiden,

L. a. N. 27 April 1883.
OorcU, (.T. W. L. van) te 'sara-

veuhage, L. a. N. 23 Febr. 1855.

R. L. 1876. Overl. 29 Aug.

1884.
Opzoomer, (C. W.) te UtrecJU, L.

a. L. 5 Mei 1856.
Ortt, (J. R. T.) te ''sGravenhage,

12 Mei 1870. R. L.
1S81. Overl. 16 Juni

Delft,

L. a. N

26 Nov.

1887.
Oudemans jr., (A. G.) te

L. a. N. 3 Mei 1869.
Oudemans, (G. A. J. A.) te Am-
sterdam, L. a. N. 1 Mei 1858.
Oudemans, (J. A. G.) te Utrecht,

L. a. N. 6 April 1855.
Owen, (R.) te Londen, B. L. a. N.

26 Oct. 1851.

P.

Pasteur, (L.) te Parijs, B. L.

N. 27 April 1883.
Pekelharing, (G. A.) te Utrecht,

a. N. 14 Mei 1886.
Pierson, (A.) te Amsterdam, L.

L. 23 April 1886.
Pierson, (N. G.) te Amsterdam,

a. L. 28 April 1883.
Pinto, (A. A. de) te

L. a. L. 19 April 1877.

N.

Place, (T.) te Amsterdam, L

4 Mei 1875.
Plateau, (J.) te Gent, B. L. a. N

11 Mei 1872. Overl. 15 Sept. 1883
Pleyte, (W.) te Leiden, L. a. L

16 Mei 1882.
Pluygers, (W. G.) te Leiden, L. a. L,

12 Mei 1864. Bed. 9 Maart 1867.
Pols, (M. S.) te Utrecht, L. a. L.

16 Mei 1882.

a.

Quack, (H. P. G.) te Amsterdam,

L. a. L. 19 Aprü 1877.
Quételet, (L. A. J.) te Brussel, B,

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.
16 Febr. 1874.

R.

Rangabé, (A. R.) te Athene, B. L.

a. L. 2 Mei 1857.
Ranke, (L.) te Berlijn, B. L. a. L.

19 April 1855. Overl. 22 Mei

1886.

Rauwenhoif, (N. W. P.) te Utrecht,

L. a. N. 1 Mei 1863.
Rawlinson, (H. G.) te Londen, B.
L. a. L. 4 Mei 1859.

(O. van) te Utrecht, L. a
B*

XX

L. 7 Mei 1866. Overl. 2-i Mei

1868.
Bees, (E. van) te UtrecJd, L. a. N.

26 Oct. 1851. 11. L. 24 Mei

1867. Overl. 23 Aiig. 1875.
Regnaiilt, (V.) te Parijs, B. L. a.

N. 8 Mei 1860. Overl. 11) Jan.

1878.
Eeinwardt, (C. G. C.) te Leiden,

E. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

6 Maart 1851.
Eéville, (A.) te Parijs, L. a. L. 5

Mei 1862. Gedefnngeerd 10 Maart

1873. B. L. a. L. 10 Mei 1873.
Eiemsdijk, (A, D. van) te Utrecht,

L. a. N. 10 Mei 1881.
Riemsdijk, (Th. H. P. van) te 's Gra-

venharje, L. a. L. 21 April 1888.
Eoorda, (T.) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855. E. L. 19 Jnli

1871. Overl. 5 Mei 1871.
Eose, (W. N.) te 'sGravenhage, L.

a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 1872.

Overl. 12 Oct. 1877.
Eossi, (G. B. de) te Rome, B. L.

a. L. 19 April 1877.
Eost van Tonningen, (D. W.) te

Clierihon op Java, C. a. N. 7

Mei 1861. Gedefnngeerd 1877.
Eonlez, (J.) te Gent, B. L. a. L.

2 Mei 1857. Overl. 16 Maart

1878.
Eueb, (V. S.) te utrecht, L. a. N.

26 Oct. 1851. Overl. 11 Maart

1854.
Eutgers, (A.) te 'sGravenhage, L.

a. L. 23 Pebr. 1855. E. L. 12

April 1875. Bed. 21 Sept. 1877.
Eijk, (J. C.) te 'sGravenhage, E.

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

2 Mei 1854.
Eijke, (P. L.) te Leiden, L. a. N.

1 Mei 1863. E. L. Juli 1882.

S.

Saclis, (J, von) te Würzhurg, B.

L. a. N. 6 Mei 1885.
Sagra, (Eamon de la) te Parijs, B.
L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl
25 Mei 1871.
Sande Lacoste (C. M. van der) te Am^
sterdam, L. a. N. 3 Mei 1869. E. L.
2 Maart 1 885. Overl. 15 Jan. 1887.
Savigny, (P. von) te Berlijn, B. L.
a. L. 19 April 1855. Overl. 25
Oct. 1861.
Scliefer, (Cli.) te Parijs, B. L. a.

L. 23 April 1886.
Schefter, (J. G. de Hoop) te Am-
sterdam, L. a. L. 11 Mei 1872.
E. L. 28 Sept. 1889.
Schefter, (E. H. C. C.) te Buiten-
zorg op Java, C. a. N. 8 Mei
1878. Overl. 9 Maart 1880.

Schlegel, (G.) te Leiden, C. a. L. 10
Mei 1873. Gedef. 15 Oct. 1877.

L. a. L. 21 Aprü 1888.
Schlegel, (H.) te Leiden, L. a. N.

26 Oct. 1851. E. L. 10 Juni

1874. Overl. 17 Jan. 1884.
Schneevoogt, (G. E. Yoorhelm) te

Amsterdam, L. a. N. 26 Oct.

1851. Overl. 17 Aug. 1871.
Schols, (Ch. M.) te Delft, L.a.N.

5 Mei ISSO.
Scholten, (J. H.) te Leiden, L. a.

L. 5 Mei 1856. E. L. 17 Aug.

1881. Overl. 10 Aprü 1885.
Schoute, (P. H.) te Groningen^ L

a. N. 14 Mei 1886.
Sebastian, (A. A.) te Amsterdam^

L. a. N. 26 Oct. 1851. Bed. 17

Dec. 1856.

XXI

Seelig, (H. G.) te Breda, L. u. N.

26 Oct. 1851. KL. 1856. Overl.

3 Oct. 1864.
Selenka, (E.) te Leiden, L. a. N.

10 Mei 1873. Bed. 28 Maart

1874. Thans te Erlangen. C. L.

a. N. 23 Juni 1889.
Simons, (Gr.) te 's Graveuhage, L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 17

Nov. 1868.
Six, (J. P.) te Amsterdam, L. a.

L. 5 Mei 1862.
Sloet, (L. A. J. W.) te Arnhem,,

L. a. L. 5 Mei 1856. E. L. 28

Maart 1876.
Sluiter, (C. P.) te Batavia, C. a,

N. 6 Mei 1884.
Snouck Hurgronje (C.) te Leiden,

L. a. L. 21 April 1888.
Speijer, (J. S.) te Groningen, L. a. L.

18 April 1889.
Spruyt, (C. Bellaar) te Amsterdam,

L. a. L. 16 Mei 1882.
Stamkart, (P. J.) te Amsterdam,

L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 27

Maart 1875. Overl. 15 Jan. 1882.
Staring, (W. C. H.) op de Boek-

horst bij Lochem, L. a. N. 26

Oct. 1851. Overl. 4 Juni 1877.
Stieltjes, (T. J.) te Rotterdam, L.

a. N. 2 Mei 1868. Overi. 23

Juni 1878.

Stieltjes Jr., (T. J.) tijdelijk te

Parijs, L. a. N. 6 Mei 1885.

Gedefungeerd 1 Maart 1886.

ïlians te Toulouse. C. L. a. N.

23 Juni 1880.
Stok, (J. P. van der) te Batavia,

C. a. N. 14 Mei 1886.
Stokvis, (B. J.) te Amsterdam, L.

a. N. 8 Mei 1879.
Stratingli, (G. Acker) te Gronin-
gen, L. a. L. 7 Mei 1861. E.

L. 25 Maart 1874. Overl. 22 Oct.

1876.
Struve, (O.) te St. Petersburg, B.

L. a. N. 4 Mei 1874.
Stuart, (A. B. Colien) te Batavia,

C. a. L. 2 Mei 1868. Overl. 4

Pebr. 1876.
Stuart, (L. Colien), te Delft, L. a.

N. 8 Mei 1865. Overl. 24 Juli

1878.
Studemund, (W.) te Breslau, B.

L. a. L. 16 Mei 1880. Overl.

8 Aug. 1889.
Suringar, (W. E. E.) te Leiden, L.

a. N. 5 Mei 1867.
Swaving, (C.) te Buitenzorg op

Java, C. a. N. 26 Oct. 1851.

Gedefungeerd 1874.
Symons, (B.) te Groningen, L. a.

L. 6 Mei 1885.

T.

Tellegen, (B. D. H.) te Groningen,

L. a. L. 3 Mei 1869. Overl. 9

Febr. 1885.
Temminck, (O. J.) te Leiden, E.

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overi.

30 Jan. 1858.
Teysmann, (J. E.) te Buitenzorg

op Java, C. a. N. 8 Mei 1865.

Overl. 22 Jani 1882.

Theiner, (A.) te Rome, B. L. a.

L. 4 Mei 1859. Overi. 10 Aug.

1874.
Thomson, (W.) te Glasgow, B. L.

a. N. 4 Mei 1874.
Tideman, (B. J.) te Amsteraam,

L. a. N. 10 Mei 1873. Overi.

11 Pebr. 1883.
Tiedemann, (1\) te MdncJien, B. L

XXII

a. N. 26 Oct. isni. Overl. 23

Jan 1861.
Tiele, (C. P.) te Leideu, L. a. L.

16 Mei 1882.
Treub, (M.) tijdelijk te Buitenzorg,

op Java, L. a. N. 8 Mei 1879.
ïromp (S. \V.) te Sintang, op

Bonieo, ü. a. L. 18 April 1889.
Tuuk, (H. Neubronner van der) op

Bali, C. a. L. 2 Mei 1868.

U.

Ullmann, (C.) te Carlsnihe, B. L.
a. L. 19 April 1865. Overl. 12
Jan. 1865.

Ursel, (de Hertog van) te Brussel,
B. L. a. N. 26 Oct 1851. Overl.
27 Sept. 1860.

Verbeek, (R. D. M.) te Buiten-
zorg, op Java, C. a. N. 8 Mei
1878.
Verdam, (Gr. J.) te Leiden, L. a.
N. 26 Oct. 1851. Overl. 29 Oct.
1866.
Verdam, (J.) te Amsterdam, L. a.

L. 27 April 1883.
Verkerk Pistorius, (A. W. P.) te
Buitenzorg, op Java, C. a. L.
16 April 1884.
Verloren, (M. C.) te Amersfoort,
L. a. N. 2 Mei 1857. R. L.
Nov. 1886.
Verwijs, (E.) te Arnhem, L. a. L.
3 Mei 1869. Overl. 28 Maart
1880.
Vetli, (P, J.) te Arnhem, L. a.
L. 8 Mei 1865. E,. L. 2 Dec.
1884.
Virchow, (R.) te Berlijn, B. L. a.

N. 8 Mei 1860.

Vissering (S.) te 's Gravenhage, L.

a. L. 7 Mei 1861. R. L. 23

Juni 1888. Overl. 22 Aug 1888.

Vogelsang, (H.) te Delft, L. a. N.

2 Mei 1868. Overl. 6 Juni 1874.
VoUenlioven, (S. C. Snellen van) te
's Gravenhage, L. a. N. 8 Mei
1860. R. L. 31 Jan. 1880. Overl.
22 Maart 1880.
Vorderman, (A. G.) te Batavia,

C. a. N. 1 Mei 1889.
Vosmaer, (G.) te '« Gravenhage, L.
a. L. 11 Mei 1872. Overl. 12
Juni 1888.
Vries Az., (G. de) te 's Gravenhage,
L. a. L. 2 Mei 1857. R. L. 22
Febr. 1888.
Vries, (H. de) te Amsterdam, L.

a. N. 8 Mei 1878.
Vries, (M. de) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855.
Vriese, (W. H. de) te Leiden, L.
a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23
Jan. 1862.
Vrolik, (G.) te Avisterdum, R. L.
a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 10
Nov. 1859.
Vrolik, (W.) te Amsterdam, L. a.
N. 26 Oct. 1851. Overl. 22 Dec.
1863.

W.

Waals, (J. D. van der) te Amster-
dam, L. a. N. 4 Mei 1875.
Wal, (J. de) te Arnhem, L, a. L.

24 Maart 1855. R. L. 3 April
1886.
Wassink, (G.) te Batavia, C. a.

XXIII

N. 2 Mei 1857. Overl. 17 Oct.

18G4.
Weber, (Max) te Amsterdam, L.

a. N. 11 Mei 1887.
Weber, (W.) te GUüngen, B. L.

a. N. 2 Mei 1868.
Willems, (P.) te Leuven, B. L. a.

L. 28 April 1883.
Willigen, (V. S. M. van der) te

Haarlem, L. a. N. 2 Mei 1857.

Overl. 19 Febr. 1878.
Windscheid, (B.) te Leipzig, B. L.

a. L. 16 Mei 1880.
Winkel, (L. A. te) te Leiden, L.

a. L. 7 Mei 1861. Overl. 24

April 1868.

VVöhlei-, (F.) te Göttmgen, B. L.

a. iN. 4 Mei 1875. Overl. 23

Sept. 1882.
Wright, (W.) te Camhridge, B. L.

a. L. 1 Mei 1887. Overl. 22

Mei 1889.
Wij brand s, (Aem. W.) te Leiden,

L. a. L. 6 Mei 1885. Overl. 24

Sept. 1886.
Wijck, (B. H. C. K. van der)

te Groningen, L. a. L. 3 Mei

1869.
Wijnne, (J. A.) te Utrecht, L. a.

L. 16 Mei 1882.

IJ.

IJzerman, (J. W.) te Padang, C. a. L. 23 April 1886.

Z.

Zaaijer, (T.) te Leiden, L. a. N.
4 Mei 1874.

Zeeman, (J.) te Amsterdam, L.
N. 11 Mei 1872.

L IJ S T

BINNEN- EN BUITENLANDSCHE

AKADEMIËN, GELEERDE GENOOTSCHAPPEN

EN

INSTELLINGEN,

WAARMEDE DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN

WETENSCHAPPEN DOOR RUILING VAN UITGEGEVEN WERKEN

IN VERBINDING IS.

NEDERLAND.

Universiteit, te Leiden.

Utrecht.

Groningen.

Amsterdam.

School (Polytechnische), te Delft.

Akademie (Koninklijke Militaire), te Breda.

Maatschappij (Hollandsche) der Wetenschappen, te Haarlem.

der Nederlandsche Letterkunde, te Leiden.

(Nederlandsche) ter bevordering van Nijverheid,

te Haarlem.

— (Nederlandsche) tot bevordering der Geneeskunst,

te Amsterdam.

_____ . tot bevordering der Bouwkunst, te Amsterdam.

Genootschap (Teyler's tweede), te Haarlem.

(Zeeuwsch) der Wetenschappen, te Middelburg.

— (Provinciaal Utrechtsch) van Kunsten en We-
tenschappen, te Utrecht.

XXV

Genootschap (Historisch), te Utrecht.

(Bataafsch) der proefondervindelijke Wijsbe-
geerte, te Rotterdam.

(Provinciaal) van Kunsten en Wetenschappen

in Noord-Brabant, te 's Hertogenbosch.

(Wiskundig) onder de zinspreuk : JEen onver-

moeide arbeid komt alles te hoven, te Amsterdam.

(Koninklijk TiOÖXogi^Qk): Natura Artis Magistra,

te Amsterdam.

ter bevordering van Natuur-, Genees- en Heel-
kunde, te Amsterdam.

(Friesch) voor Geschied-, Oudheid- en Taal-
kunde, te Leeuwarden.

(Provinciaal) voor Geschiedenis en Oudheid-
kunde in Limburg, te Maastricht.

Instituut (Koninklijk) van Ingenieurs, te 's Gravenhage.

voor de Taal-, Land- en Volkenkunde

van Neêrlandsch-Indië, te 's Gravenhage.

(Koninklijk Nederlandsch Meteorologisch), te Utrecht.

Vereeniging (Nederlandsche dierkundige), te Leiden.

(Nederlandsche entomologische), te Leiden.

(Overijsselsche) tot ontwikkeling van provinciale

Welvaart, te Zwolle.
Tijdschrift (Nederlandsch) voor Geneeskunde, te Amsterdam.
Handelmaalschappy (Nederlandsche), te Amsterdam.
Boekerij van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, te 's Gra-
venhage.

(Stedelijke), te Zutphen.

Bibliotheek (Provinciale) v^an Friesland, te Leeuwarden.
te Middelburg.

(Openbare), te Arnhem.
te Haarlem.

Leesmuseum, te Amsterdam.

Leeskabinet (Rotterdamsch), te Rotterdam.

Sterrenwacht, te Leiden.

Landbouwschool ('s Rijks), te Wageningen.

XXVI

o o IS T - L N i) [ È.

Genootschap (Bataviaasch) der Kunsten en Wetenschappen, te
Batavia.

Vereeuiging (Koninklijke natuurkundige) in Ned. Indië, te
Batavia.

Yereeniging tot bevordering der geneeskundige Wetenschap-
pen, te Batavia.

Maatschappij (Nederlandsch-Indische) van Nijverheid, te Ba-
tavia.

Maguetisch-Aleteorologisch Observatorium, te Batavia.

Plantentuin ('sLands), te Buitenzorg op Java.

W E S T - I N D I Ë.

Bibliotheek (Koloniale), te Suriname.

BELGIË.

i^cadémie royale des Sciences, des Lettres et des Beaux Arts

de Belgique, te Brussel.
Académie royale de Médecine de Belgique, te Brussel.
Société malacologique, te Brussel.

entomologique de Belgique, te Brussel.

Musée royal d'Histoire naturelle de Belgique, te Brussel.

Observatoire royal, te Brussel.

Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde,

te Gent.
Willems-Fonds, te Gent.

Académie d' Archéologie de Belgique, te Antwerpen.
Société royale des Sciences, te Luik.

géologique de Belgique, te Luik.

Université catholique, te Leuven.

E E A N K E IJ K.

Académie des Sciences, te Parijs.

— de Médecine, te Parijs.

École polytechnique, te Parijs.

XXVII

Ecole des laiigues orientales vivautes, te Parijs.
Bibliothèque du Comité des Travaux historiques et des So-

ciétés savantes, te Parijs.
Bibliothèque du Ministère de l'Agriculture, du Commerce et

des Travaux publics, te Parijs.
Bibliothèque uationale, te Parijs.
Muséum d'Histoire uaturelle, te Parijs.
Musée Guimet, te Parys.
Ministère de la Guerre, te Parijs.

de rinstruction publique, te Parijs.

Société de Biologie, te Parijs.

botauique de France, te Parijs.

mathématique de France, te Parijs.

académique Indo-Chinoise, te Parijs.

zoologique de France, te Parijs.

philomatique, te Parijs.

Journal d'Hygiène (Pietra Santa), te Parijs.

Académie nationale des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te

Lyon.
Société nationale d'Agriculture, d'Histoire naturelle et d'Arts
utiles, te Lyon.

Linnéene, te Lyon.

Linnéenne de Normandie, te Caen.

Académie des Sciences, Arts et Belles-Lettres, te Caen.

nationale des Sciences, Inscriptions et Belles-Let-
tres, te Toulouse.

de Législation, te Toulouse.

nationale des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te

Bordeaux.

Société des Sciences physiques et naturelles, te Bordeaux.
Faculté des Lettres, te Bordeaux.

Laboratoire de Zoölogie marine du Musée d'Histoire natu-
relle, te Marseille.
Académie des Sciences, Arts et Belles-Lettres, te Dyon.

des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te Rouaan.

des Sciences et Lettres, te Montpellier,

XXVIII

Académie nationale de Savoie, te Obambéry.

de Stanislas (Société des Sciences, Lettres et Arts),

te Naucy.

Société des Sciences, te Nancy.

Académie d'Emulation, te Kamerrijk.

Société nationale des Sciences, d'Agriculture et des Arts, te
Rijssel.

dunkerquoise pour TeDCOuragement des Sciences, des

Lettres et des Arts, te Duinkerken.

■ académique de St. Quentiu (Sciences, Arts, Belles-
Lettres, Agriculture et Industrie), te St. Quentin.

nationale d'Agriculture, Sciences et Arts de l'Arron-

dissement de Valeuciennes.

agricole, scientifique et littéraire des Pyrénées orien-

tales, te Perpignau.

Fran9aise de Botanique, te Courrensan (Gers).

des Sciences naturelles, te Cherbourg.

des Antiquaires de Picardie, te Amiens.

_ de la Morinie, te St. Omer.

GKOOT-BHITTANNIË en IERLAND.

Royal Society, te Londen.

astronomical Society, te Londen.

medical aud chirurgical Society, te Londen.

geograpbical Society, te Londen.

microscopical Society, te Londen.

Zoological Society, te Londen.

Linnean Society, te Londen.

Hydrograpbical Office (Admiralty), te Londen.

East-India Compauy (India-office), te Londen.

Anthropological Institute, te Londen.

Clinical Society, te Londen.

Sanitary Institute of Great Britain, te Londen.

Publisbers of tbe medical Record, te Londen.

Royal Observatory, te Greeuwicb.

Cambridge pbilosopbical Society, te Cambridge.

XXIX

Literary and philosophical Society, te Manchester.

• and philosophical Society, te Liverpool.

Royal Society, te Edinburg.

physical Society, te Edinburg.

Observatory, te Edinburg.

College of Piiysicians, te Edinburg.

Botanical Society, te Edinburg.
Philosophical Society, te Glasgow.
Natural History Society, te Glasgow.
Royal Dublin Society, te Dublin.

catbolic üniversity of Ireland, te Dubliu.

Irish Acaderny, te Dublin.

Geological Society, te Dublin.

OOSTENE IJ K.

Kaiserliche Akadeniie der Wissenschaften, te Weenen.

K. K. geologische ReichsaustaU, te Weenen.

K. K. geographische Gesellschaft, te Weenen.

Zoologisch-botanische Gesellschaft, te Weenen.

Anthropologische Gesellschaft, te Weenen.

Köüiglich-böhmische Gesellschaft der Wissenschaften, te Praag.

Böhmischer Mathematiker-Verein, te Praag.

Académie des Sciences de Hongrie, te Pesth.

Institut royal géologique de Hongrie, te Pesth.

Verein für vaterlaudische Naturkuude, te Presbursr.

Das tirolische Ferdinandeuiu, te Innsbrück.

Sociéte historique de Styrie, te Gratz.

Naturwissenschaftlicher Yerein für Steiermark, te Gratz.

Naturforschender Verein, te Brünu.

Societa Adriatica di Scienze naturali, te Triest.

Museo civico di Scienze naturali, te Triest.

Académie des Sciences, te Krakau,

DUITSCHLAND.

Königliche Akademie der Wissenschaften, te Berlijn.
Gesellschaft naturforschender Freunde, te Berlijn.
Kön. preuss. meteorologisches Institut, te Berlijn.

XXX

Köoigliche Sternwarte, te Kouiugsbergen.
Physikaliscli-ökononiische Gesellschaft, te Koningsbergen.
Naturforscheüde Gesellschaft, te Dantzig.
Universiteit, te Greifswald.

Schlesische Gesellschaft für vaterlandische Kiiltur, te Breslau.
Historische Gesellschaft für die Provinz Posen, te Posen.
Oberlausitzische Gesellschaft der Wissenschaften, te Görlitz.
Die Philomathie, te Neisse.
Naturforschende Gesellschaft, te Halle.
Naturwissenschaftlicher Verein für Sachsen and Thüriugen,

te Halle.
K. K. Leopoldinisch-Carolinische deutsche Akademie der

Naturforscher, te Halle.
Verein von Alterthumsfreunden im Rheinlande, te Bonn.
Naturhistorischer Verein der preussischen Rheinlande and

Westphalens, te Bonn.
Königliche Üniversitats-Bibliothek, te Bonn.
Gesellschaft für uützliche Forschungeu, te Trier.
Kieler Üniversitats-Bibliothek, te Kiel.
Königliche Sternwarte, te Kiel.

Naturwissenschaftlicher Verein in Schleswig-Holstein, te Kiel.
Verein für Naturwisseuschaft, te Brunswijk.
Königliche Gesellschaft der Wissenschaften, te Göttingen.
Naturforschender Gesellschaft, te Emden.
Gesellschaft für bildende Kunst und vaterlandische Alter-

tümer, te Emden.
Naturwissenschaftlicher Verein, te Osnabrück.
Gesellschaft zur Beförderung der gesammten Naturwissen-

schaften, te Marburg.
Verein für Naturkunde, te Fulda.

, te Cassel.

Wetterauische Gesellschaft für die gesammten Naturwissen-

sch aften, te Hanau.
Verein für Naturkunde, te Wiesbaden.
Verein für Nassau'sche Alterthumskunde und Geschichtsfor-

schung, te Wiesbaden.

XXXI

Seükenbergische Stiftung, te Frankfort a/M.

Verein für Erdkuude, te Dresdeu.

Köuiglich sachsische Gesellschaf't der WisseDSchaften, te Leipzig.

Fürstlich Jablonowskische Gesellschaft, te Leipzig.

Astronomische Gesellschaft, te Leipzig.

Medicinisch-naturwissenschaftliche Gesellschaft, te Jena.

Verein für Thüringische Geschichte und Alterthumskunde,

te Jena.
Königliche Akadeuiie der Wissenschaften, te München.
K. Hof- und Staatsbibliothek, te München.
Physikalisch-mediciuische Gesellschaft, te Würzburg.
Historischer Verein für ünterfiauken und Aschaffenburg, te

Würzburg.
Naturhistorischer Verein, te Augsburg.
Naturforschende Gesellschaft, te Bamberg.
Zoologisch-mineralogischer Verein, te Regensburg.
Botanischer Verein, te Landshut.
Germanisches National-Museura, te Neurenberg.
Pollichia, naturwissenschaftlicher Verein der Rheinpfalz, te

Dürkheim.
Verein für vaterlandische Naturkunde, te Stuttgart.
Bibliothèque royale, te Stuttgart.

Naturforschende Gesellschaft te Freiburg (im Breisgau).
Naturhistorisch-medizinischer Verein, te Heidelberg,
Grossberzogliche Sternwarte, te Karlsruhe.
Oberhessische Gesellschaft für Natur- und ïïeilkunde, teGiessen.
Oberhessischer Geschichts verein, te Giessen.
Vereiu für Naturkunde, te Offenbach a/M.
Verein der Freunde der Naturwissenschaften in Mecklenburg,

te Neubrandeuburg.
Geographische Anstalt von Justus Perthes, te Gotha.
Naturwissenschaftlicher Verein, te Hamburg.
Verein für naturwissenschaftliche Unterhaltung, teHamburo".
Naturforschender Verein, te Bremen.
Kön. Universitats- und Landes-Bibliothek, te Straatsburg.

XXXII

L U X E M B U K G.

Institut voyal graiid-ducal, Section des Sciences naturelles

et mathématiques, te Luxemburg.
Institut roy-sll grand-ducal, Section historique, te Luxemburg.
Société de botanique du grand Duché de Luxembourg, te

Luxemburg.

ZWITSERLAND.

Société de Physique et d'Histoire naturelle, te Genéve.

belvétique des Sciences naturelles, te Bern.

bernoise pour les Sciences naturelles, te Bern.

vaudoise des Sciences naturelles, te Lausanne.

ITALIË.

Accademia reale dei Lincei, te Rome.

Societa italiana delle Scienze, te Rome.

Accademia delle Scienze delF Istituto di Bologna, te Bologna.

R. Istituto di Scienze, Lettere ed Arti, te Venetië.

Istituto lombardo di Scienze, Lettere ed Arti, te Milaan.

Accademia reale delle Scienze, te Turijn.

Lettere ed Arti, te Modena.

■, te Napels.

Zoölogisch Station, te Napels.

Societa di Scienze uaturali ed economicbe, te Palermo.

R. Biblioteca nazionale, te Florence.

R. Istitato di Studi superiori pratici e di Perfezionamento,

te Florence.
Societa italiaua dMntropologia, te Florence.
R. Accademia di Scienze, Lettere ed Arti, te Padua.
Societa toscana di Scienze naturali, te Pisa.
R. Scuola normale superiori, te Pisa.
Accademia di Scienze, Lettere ed Arti, te Catania.

P O E T U G A L.
Academia reale das Sciencias, te Lissabon.

XXXIII

SPANJE.

Rea Academia de Ciencias, te Madrid.
Academia especial de Ingenieros, te Madrid.

ZWEDEN EN NOOEWEGEN.

Kongelige Veteoskabs-Akademie, te Stockholm.
Institut royal géologique de la Suède, te Stockholm.
Nautisk Meteorologiska Byran, te Stockholm.
Nordiska Museet, te Stockholm.
Societas Scieutiarum, te üpsala.
Universitas Carolina, te Lund.
Kongelige Frederiks Universitat, te Christiania.
norske Videnskabs Selskab, te Drontheim.

DENEMAEKEN.

Kongelige danske Videnskabernes Selskab, te Kopenhagen.
Société royale des Antiquaires du Nord, te Kopenhagen.

E U S L A N D.

Académie impériale des Sciences, te St. Petersburg.

Musée irapérial de l'Ermitage, te St. Petersburg.

Observatoire physique central, te St. Petersburg.

Commission impériale archéologique, te St. Petersburg.

Comité géologique, te St. Petersburg.

Société géographique de Russie, te St. Petersburg.

Jardin impérial botanique, te St. Petersburg.

Société impériale des Naturalistes, te Moskou,

Musée public, te Moskou.

Observatorium, te Pulkowa.

Societas Scientiarum feunica, te Helsiugfors.

pro fauna et flora fennica, te Helsiugfors.

Académie des Sciences, te Dorpat.
Naturforscher-Gesellschaft, te Dorpat.
Naturforschender Vereiu, te Riga.

Jaarboek 1889, C

XXXIV

K U M E N I Ë.

Academia romana, te Bucharest.

AZIË.

Asiatic Society of Bengal, te Calcutta.

Meteorological Office, te Calcutta.

Asiatic Society of Bengal, te Bombay.

Deutsche Gesellscbaft für Natur- und Völkerkunde Ost-

Asien's, te Tokio.
Imperial üniversity of Japan, te Tokio.

A E R I K A.

Société khédiviale de Géograpbie, te Caïro.

AMERIKA.

American Academy of Arts and Sciences, te Boston en
Cambridge, Massacbusetts.

Boston Society of natural ïïistory, te Boston.

Observatory of Harvard College, te Cambridge (Mass).

New-York Academy of Sciences, te New- York.

American Museum of natural History, te New-York.

State-Library of New-York, te Albany.

Adirondack Survey Office, te Albany.

Academy of natural Sciences, te Pbiladelpbia.

American philosophical Society, te Pbiladelpbia.

American Associatiou for tbe Advancement of Sciences, te
Pbiladelpbia.

Waguer Free Institute of Sciences, te Pbiladelpbia.

2^ Geological Survey of Pennsylvania, te Pbiladelpbia.

Jobn's Hopkins Üniversity, te Baltimore.

Smitbsonian lustitution, te Washington.

Department of Agriculture of tbe U. S. of America, te
Washington.

Bureau of Education, Department of tbe Interior, te Was-
hington.

XXXV

U. S. uaval Observatory, te Washiugtou.
Surgeon-GeneraFs Office Library, te Washington.
Office U. S. geological Survey, te Washington.
National Academy of Sciences, te Washington.
American medical Association, te Washington.

Journal of Sciences and Arts, te Newhaven.

Connecticut Academy of Arts and Sciences, te Newhaven.

Academy of Science, te St. Louis (Missouri).

Elisha Mitchell scientific Society, te Chapel Hill (N. C.)

Elliott Society of Science and Art, te Charleston.

State University of lowa, te Des Moines.

Californiau Academy of natural Sciences, te San Francisco.

Office of the //James Lick Trust", te San Francisco.

Wisconsin-State agricultural Society, Madison.

Wisconsin Academy of Sciences, Arts and Letters, te Madison.

Royal Society of Canada, te Montreal.

Canadian Institute, te Toronto.

Geological and natural History Survey of Canada, te Sussex,

St. Ottowa.
Central meteorological Observatory, te Mexico.
Museo nacional, te Rio-Janeiro.
Académie impériale de Médecine, te Rio-Janeiro,
Observatoire impérial, te Rio-Janeiro.
Sociedad cientifica Argentina, te Buenos Aires.
Academia nacional de Ciencias, te Cordoba.

AUSTRALIË.

Public Library, te Melbourne.
Linnean Society of New South Wales, te Sydney.
Royal Society of New South Wales, te Sydney.
New-Zealand Institute, te Wellington.

c*

REGLEMENT

VOOR DE

KONINKLIJKE AKADEMIE

VAN

WETENSCHAPPEN.

REGLEMENT

voor de koninklijke akademie van wetenschappen.

Art. 1.

Er is voor het gelieele Rijk eene Koninklijke Akademie
van Wetenschappen, gevestigd te Amsterdam.

Art. 2.

De Akademie is bestemd tot :

a. een raadgevend ligchaam voor de Regering op het ge-
bied der wetenschap ;

h. een middenpunt van zamenwerking voor de beoefenaars
der wetenschap in Nederland en zijue Overzeesche Bezittingen ;

c. een baud van vereeniging tusschen de geleerden van
Nederland en die van andere landen ;

d. eene inrigting ter bevordering van zoodanige weten-
schappelijke onderzoekingen en ondernemingen, die slechts
door zamenwerking van de beoefenaars der wetenschap en
door ondersteuning der Regering kunnen tot stand gebragt
worden.

Art. 3.

Ter bereiking van dit doel zal de Akademie :

a. verslag doen over zaken, waaromtrent de Regering
haren raad zal inwinnen ;

6. voorstellen aan de Regering rigten betreffende belangen
der wetenschap, en zich te dien einde, voor zoo veel noodig
is, wenden tot de Hoofden der Departementen van Algemeen
Bestuur ;

c. de pogingen van beoefenaars der wetenschap buiten de
Akademie ondersteunen, wanneer deze bevonden worden daarop

XL

aanspraak te hebben en hun te dien einde gelegenheid geven
hunne geschriften, werkzaamheden of voorstellen aan haar
oordeel te onderwerpen ;

d. voor zoo veel bij de ontwikkeling der wetenschap daar-
aan behoefte blijkt te bestaan, prijsvragen uitschrijven en de
goedgekeurde antwoorden bekroonen en uitgeven ;

e. de uitgave van zoodanige belangrijke werken op zicli
nemen, als anders voor den opbouw der wetenschap waar-
schijnlijk zouden verloren gaan ;

ƒ. beraadslagen over de wetenschappelyke mededeelingen
harer leden en de slotsommen daarvan openbaar maken ;

g. de geschriften, welke zij uitgeeft, aan gelijksoortige bui-
tenlandsche instellingen toezenden, en pogen de werken, door
deze in het licht gegeven, in ruiling daarvoor te bekomen ;

h, een e wetenschappelijke briefwisseling onderhouden met
hare buitenlandsche leden en met hare in 's Rijks Overzeesche
bezittingen gevestigde correspondenten.

Art. 4.

De Akademie bestaat uit twee Afdeelingen :
eene voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen, en eene
voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige
Wetenschappen.

Art. 5.

Elke dezer Afdeelingen telt ten hoogsteu vijftig gewone
of binnenlandsche Leden, twintig buitenlandsche Leden, en in
de Overzeesche bezittingen des Ryks tien Correspondenten.

Aan gewone Leden der Akademie, die zich in het bui-
tenland vestigen, wordt de titel verleend van Correspondee-
rend Lid *).

*) De wijziging, in § 5 aangebracht, werd goedgekeurd bij Kon. Besluit
van 23 Juni J889.

C. A. J. A. O.

XLI

Art. 6.

De Leden en Correspondenten zullen zooveel mogelijk alle
vakken van wetenschap moeten vertegenwoordigen. Zij wor-
den door de Afdeelingen benoemd.

De benoemingen worden aan den Minister van Binnenland-
sche Zaken medegedeeld en door dezen aan de bekrachtiging
des Konings onderworpen.

Art. 7.

Ter benoeming van nieuwe Leden en Correspondenten wordt,
zoo er openstaande plaatsen zijn en de vervulling door de
Afdeeling noodig wordt geoordeeld, jaarlijks in de maand April,
in elke Afdeeling eene bijzondere vergadering gehouden op den
dag vóór de na te melden vereenigde vergadering der Akademie.
De keuze geschiedt uit eene vooraf opgemaakte lijst van
candidaten, wier aanspraken op het lidmaatschap door de
leden der Afdeeling overwogen worden.

De wijze van verkiezing wordt door het Reglement van
Orde voor elke Afdeeling bepaald.

Art. 8.

Wanneer een gewoon lid den ouderdom van zeventig jaren
heeft bereikt, wordt hij onder de rustende Leden opgenomen.

Op gronden, ter beoordeeling van de Afdeeling waartoe
hij behoort, kan aan een gewoon Lid, dat dien ouderdom nog
niet heeft bereikt, op zijn verzoek, de titel van rustend Lid
worden toegekend.

De rustende Leden hebben de regten, zonder de verplig-
tingen, der gewone Leden.

Hunne plaats kan door nieuwe benoeming worden aangevuld.

Art. 9.

Gewone Leden die, zonder wettige reden van verontschul-
tliging, zich gedurende twee jaren geheel aan de werkzaam-
heden der Akademie en de bijwoning der vergaderingen

XLTI

onttrekken, zullen gerekend worden afstand van hun lid-
maatschap te hebben gedaan.

Art. 10.

Elke Afdeeling houdt eenmaal in de maand eene gewone
vergadering, met uitzondering van de maanden Julij en Augus-
tus. Ook kunnen buitengewone vergaderingen worden belegd.

De gewone vergaderingen worden in het openbaar gehouden.
De tijd van hare opening en sluiting, benevens al wat tot de
regeling der werkzaamheden behoort, wordt door het Regle-
ment van Orde voorgeschreven.

De gewone Leden der Akademie hebben regt van zitting
in alle gewone vergaderingen, doch zullen in de Afdeeling,
tot welke zij niet behooren, alleen eene raadgevende stem
kunnen uitbrengen.

Art. 11.

De Correspondenten, geroepen om door wetenschappelijke
mededeelingen tot het doel der Akademie mede te werken,
hebben, bij tijdelijk verblijf in het moederland, zitting in de
Afdeeling, waartoe zij behooren, met eene raadgevende stem.

Art. 12.

De Akademie houdt jaarlijks in de maand April eene
vereenigde vergadering der beide Afdeelingen, met gesloten
deuren, waarin de volgende werkzaamheden plaats hebben:

a. Verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie.

h. Rekening en verantwoording over het afgeloopen jaar.

c. Raming der uitgaven voor het volgend jaar.

c?. Regeling van algemeene huishoudelijke belangen.

Art. 13.

De Akademie is geregtigd, op onbepaalde tijden, eene
plechtige vereenigde vergadering in het openbaar te houden,
"waarvan vooraf een programma wordt vastgesteld, en tot

XLIIT

welker bijwoning de Koning en de leden van het Konink-
lijke Huis worden uitgenoodigd.

Art. 14.

Een nauwkeurig verslag van den staat en de werkzaam-
heden der Akademie wordt jaarlijks aan den Koning en in
afschrift aan den Minister van Biunenlandsche Zaken, aan-
geboden. Dit verslag wordt volgens Art. 12 vooraf aan de
goedkeuring der Akademie onderworpen.

Art. 15.

Elke Afdeeling bekleedt bij afwisseling om het andere
jaar den voorrang. De overgang heeft plaats na den afloop
der vereenigde zitting, in Art. 12 vermeld.

Art. 16.

De Voorzitter der Afdeeling, die tijdelyk den voorrang
heeft, is Algemeene Voorzitter der Akademie en bestuurt
hare vereenigde vergaderingen.

Art. 17.

Elke Afdeeling benoemt haren Voorzitter en Onder- Voor-
zitter voor den tijd van één jaar, en haren Secretaris voor
den t^d van vijf achtereenvolgende jaren ; allen zijn bij
hunne aftreding herkiesbaar.

De Onder-Voorzitters en Secretarissen wonen te Amsterdam.

De wijze van verkiezing wordt door het Reglement van
Orde geregeld.

De gedane keuzen worden aan den Minister van Biunen-
landsche Zaken medegedeeld, en door dezen aan den Koning
ter goedkeuring voorgedragen.

Art. 18.

De Voorzitters, Onder- Voorzitters en Secretarissen der
beide Afdeelingen maken te zamen het Algemeen Bestuur
der Akademie uit.

XLIV

Art. 19.

Het Algemeen Bestuur benoemt de beambten der Aka-
demie en is belast met al wat tot de algemeene huishouding
en de regeling der uitgaven behoort.

Het kan, zoo dikwijls het dit noodig acht, eene vereenigde
vergadering der Akademie bijeenroepen.

Art. 20.

Een der beide Secretarissen is tevens, zoolang hij zijne
betrekking bekleedt, Algemeene Secretaris der Akademie, en
met de zorg voor hare boekerij en het beheer van hare
geldmiddelen belast.

Hij wordt benoemd door de Akademie in de vereenigde
vergadering der beide Afdeelingeu in de maand April.

Art. 21.

De betrekkingen van Voorzitter en Onder-Voorzitter zijn
onbezoldigd.

Voor de Secretarissen wordt bij de jaarlijksche raming
van de uitgaven der Akademie eene som van vijftienhon-
derd gulden uitgetrokken, waarvan twee derde gedeelten,
en alzoo duizend gulden, aan den Algeoieenen Secretaris
worden toegelegd.

De gewone Leden, buiten Amsterdam wonende, hebben,
zoo dikwerf zij ter vergadering komen, aanspraak op eene
vergoeding van reis- en verblijfkosten.

Art. 22.

De Akademie is gemagtigd, aan de Regeering behoorlijk
ontwikkelde en met reden omkleede voorstellen te doen, ten
einde, boven haar jaarlijksche subsidie, tijdelijk te worden
te gemoet gekomen voor een bepaald door haar aange-
wezen doel.

XLV

Art. 23.

Elke Afdeeling stelt een Reglement van Orde vast, dat
aan de goedkeuring van den Minister van Binnenlandsche
Zaken wordt onderworpen.

Behoort bij Koninklijk besluit van den 23sten Februari]
1855, NO. 1.

Mij bekend,
De Minister van Birinenlandsche Zaken.
VAN Keenkn.

XLVI
REGLEMENT VAN ORDE

VOOK DE AFDEELING WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN.

WERKZAAMHEDEN DER LEDEN.

§ 1.

De gewone vergaderingen der Afdeeling worden, met uit-
zondering der maanden Julij en Augustus, gehouden op den
laatsten Zaterdag: van elke maand.

"o

§ 2.

De leden der Afdeeling Taal-, Letter-, Geschiedkundige
en Wijsgeerige Wetenschappen, de gewone vergaderingen der
Afdeeling Wis- en Natuurkundige Wetenschappen bijwonen-
de, hebben regt op vergoeding van reis- en verblijfkosten.

Elk lid der Akademie ontvangt ten minsten vier dagen
vóór de gewone vergaderingen van elke Afdeeling, een brief
van uitnoodiging, waarin zooveel mogelyk de onderwerpen
worden vermeld, die behandeld zullen worden.

§3.

De gewone vergaderingen worden op het in den brief van
beschrijving vermelde en door den Voorzitter bepaalde uur
geopend, en uiterlijk te drie uur gesloten.

Mogt de vergadering verlenging van dezen termijn ver-
langen, dan is de Voorzitter geregtigd haar toe te staan.

§ -i-

De werkzaamheden der gewone vergaderingen zijn :
1^. het doen van verslag over zaken, waaromtrent de Rege-
ring den raad der Afdeeling mogt hebben ingewonnen ;
2^. beraadslagingen over voorstellen aan de Regering be-
treö'ende de belangen der wetenschap ;

XL VII

3^. het aanhooren van en beraadslagen over mededeelingen
en voorstellen betreffende onderwerpen van wetenschap.

Tot dit laatste doel wordt jaarlijks in de buitengewone
vergadering van April een rooster vastgesteld van de spreek-
beurten, zoo als die achtereenvolgens in de gewone verga-
deringen der Afdeeling door de gewone leden zullen worden
vervuld. Het ontwerp van den rooster wordt in den be-
schrijvingsbrief tot de buitengewone vergadering van April
aan de leden bekend gemaakt.

Yoor elke gewone vergadering worden ten minsten drie
sprekers aangewezen.

Het staat elk lid vrij, ook buiten dergelijke aanwijzing,
eene voordragt in de vergadering te houden. De tijd, voor
elke spreekbeurt beschikbaar, is bepaald op een half uur.

De namen der sprekers worden in den beschrijvingsbrief en
in de openlijke aankondiging der vergadering bekend gemaakt.

§ 5.

De Afdeeling geeft uit :

1^. Verhandelingen in 4^.

2^. Verslagen en Mededeelingen in 8^.

In de Verslagen en Mededeelingen worden opgenomen de
Processen- Verhaal en zoodanige ingeleverde opstellen, die be-
paald door den schrijver daartoe zijn aangewezen of waaraan
de Afdeeling die bestemming wenscht te geven *).

§6.

De Leden hebben het regt hunne verhandelingen en mede-
deelingen geplaatst te zien. Alleen in het geval, dat het
Bestuur bezwaar maakt tegeo het opnemen in de Werken,
kan, op zijn praeadvies, eene verhandeling of opstel van een
Lid, by meerderheid van stemmen, in eene buitengewone
vergadering worden afgewezen.

*) De wijzigiugeu, iu §§ 5, 6, 7, 8, 13, 16, eu 22 aangebracht, zijn
goedgekeurd op den 13<ien Jan. ]879, den SOsten J^ni 1884 on den 9<ien
December 1886 door den Minister van Binnenl. Zaken. C. A. J. A. O.

XLvni

§ V.

Opstellen, hetzij voor de Verhandelingen in 4^. of voor de
Verslagen en Mededeelingen, aanpjeboden door personen bui-
ten de Akademie, worden in handen gesteld eener Commissie
van ten minsten twee Leden, die, binnen eenen bij de be-
noeming vastgestelden tijd, daarover verslag uitbrengt. Het
indienen van het verslag, de deliberatiën en het besluit om-
trent de aanneming, geschieden in den regel in qqmq gewone
vergadering ; bijaldien het oordeel der Commissie niet gunstig
is, in eene buitengewone vergadering.

§ 8.

Elk Lid der Akademie ontvangt de Verhandelingen en de
Verslagen en Mededeelijigen dadelijk na hun verschijnen.

Laatstgenoemden worden in den boekhandel gebragt, en
elke verhandeling wordt afzonderlijk verkrijgbaar gesteld.

De schrijvers hebben aanspraak op vijf-en-twintig afzon-
derlijke exemplaren hunner verhandeling.

Zoo door eenig Departement van 's Lands Regering de
voorlichting der Akademie verlangd wordt, benoemt de Voor-
zitter eene Commissie, bestaande uit zooveel leden als hem
wenschelijk zal voorkomen, ten einde daarop, binnen eenen
bij de benoeming vastgestelden tgd, de Akademie te dienen
van berigt, voorlichting en raad.

De Commissie wordt in den regel benoemd in eene gewone
vergadering. In spoed eischende gevallen, alsook zoo daartoe
andere redenen mogten bestaan, wordt de Commissie in eene
buitengewone vergadering, of, door den Voorzitter, buiten
den tijd der vergaderingen benoemd.

Het verslag der Commissie wordt in eene gewone verga-
dering voorgedragen.

Indien er bezwaren bestaan tegen de behandeling in het
openbaar, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering
geschieden.

XLIX

§ 10.

De Akademie verklaart zich niet over de waarde van eenio-
haar ter beoordeeling toegezonden boekwerk, tenzij daartoe door
de Regering uitgenoodigd, of wanneer het boekw'erk haar ter
mededinging naar eeuen uitgeloofden prijs wordt toegezonden.

§ 11-

Zoo eenig Lid mogt verlangen dat eene bepaalde prijsvraag
door de Akademie wierd uitgeschreven, is hij gehouden haar
in de maand Januarij aan den Secretaris der Afdeeling schrif-
telijk op te geven, die haar aan de Leden bekend maakt.

De beraadslaging daarover heeft plaats in de vergadering
der maand Maart.

In geval van goedkeuring door de Afdeeling, wordt, na
gehouden overleg met het algemeen Bestuur, voor zooveel de
regeling der uitgaven betreft, in de algemeene vergadering
kennis gegeven van de prysuitschryving der Afdeeling.

§ 12.

Op onbepaalde tijden worden met gesloten deuren buiten-
gewone vergaderingen gehouden, waartoe alleen de Leden der
Afdeeling worden opgeroepen. De Voorzitter is gerechtigd,
onmiddelijk vóór of na eene gewone vergadering, eene
buitengewone te beleggen. Bijaldien eene buitengewone ver-
gadering beschreven wordt, zullen de onderwerpen ter be-
handeling in den beschrijvingsbrief worden vermeld.

§ 13.

Van de gewone en buitengewone vergaderingen wordt het
proces-verbaal vóór hare sluiting in kort ontwerp gelezen
en goedgekeurd ; daarna in zijne uitbreiding vastgesteld in
eene volgende vergadering, en dat van de gewone vergadering
zoo spoedig mogelijk uitgegeven.

De gedrukte processen-verbaal der buitengewone vergade-
ringen worden alleen aan de Leden der Akademie, alsook
aan de Departementen van 's Lands Regeering gezonden. Zij
worden niet in den handel gebracht.

Jaarboek 1889. -D

L

§ 14.

Id alle gevallen van stemming geschiedt de beslissing bij
volstrekte meerderheid.

Bij staking van stemmen beslist de stem van den Voorzitter.

Ter bepaling van de rangorde der stemming wordt tot grond-
'slag genomen de praesentie-lijst, op welke iedere naam een
nummer heeft. Volgens het lot wordt in elke vergadering
beslist, bij welk nummer de stemming zal aanvangen.

De Leden der Afdeeling voor de Taal-, Letter-, Geschied-
kundige en Wijsgeerige Wetenschappen en de Correspondenten
der Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschap-
pen, in eene gewone vergadering tegenwoordig, hebbeneene
raadgevende stem.

§ 15.

Zoo de stemming de keuze van personen betreft, geschiedt
zij met toegevouweu stembriefjes. Indien bij de eerste stem-
ming geen volstrekte meerderheid verkregen is, heeft er eene
tweede vrije stemming plaats.

Bij de derde stemming is men gebonden aan de twee per-
sonen, die bij de tweede vrije stemming de meeste stemmen
op zich vereenigd hebben. De volstrekte meerderheid beslist.
By gelijkstaande stemmen beslist het lot.

§ 16.

Als voorbereiding tot de verkiezing van Leden en Corres-
pondenten, wordt door den Secretaris in eene buitengewone
vergadering, te houden in de maand Januarij, de staat der
Akademie medegedeeld, waaruit blijkeu moet, hoe groot het
aantal is der vacaturen voor gewoon Lid, voor buitenlandsch
Lid en voor Correspondent, en in hoeverre, ter voldoening
aan Art. 6 van het Organiek Reglement, de verschillende
vakken van wetenschap in de Afdeeling zijn vertegenwoordigd.
Op deze vergadering wordt aan ieder Lid gelegeaheid gege-
ven de namen te noemen van hen, die naar zijn oordeel als
candidaten in aanmerking zouden kunnen komen.

lu eene buitengewone vergadering, te houden in de maand

LI

Februari], wordt gelegeülieid gegeven tot het voorstellen en
aanbevelen van candidaten. De aanbeveling geschiedt bij eene
door één of meer gewone Leden onderteekende memorie, die
voorgelezen en overgelegd wordt, om op het bureau der
Akademie, tot de vergadering in de maand April, voor de
gewone Leden ter inzage te blijven liggen.

In eene buitengewone vergadering, te houden in de maand
Maart, worden de candidaten-lijsten opgemaakt. Op die lijsten :
resp. voor gewone Leden, buitenlaudsche Leden en Corres-
pondenten, worden de namen gebracht van hen, die, nadat
de memories, indien de meerderheid zulks verlangt, opnieuw
gelezen zijn en gelegenheid tot discussie gegeven is, bij ge-
heime stemming, twee derden van de stemmen der aanwe-
zige Leden op zich vereenigen.

In de daartoe volgens Art. 7 van het Organiek Reglement
beschreven buitengewone vergadering in de maand April,
worden uit de candidaten-lijsten met alphabetisch geordende
namen, zonder verdere discussie, de Leden en Correspondenten
gekozen, en wel één voor één — zoolang de lijsten niet zijn
uitgeput, zoolang er vacaturen zijn en eene volstrekte meerder-
heid der aanwezige Leden zich op één der candidaten vereenigt.

§ 17.

Zoo een Lid der Afdeeling eenig voorstel, de Akademie be-
treffende, in de vereenigde vergadering van April ter beraad-
slaging wenscht te brengen, is hij gehouden, het aan den Voor-
zitter der Afdeeling zoo tijdig in te zenden, dat het in eene
daartoe beschreven buitengewone vergadering, op den laatsten
Zaterdag der maand Maart, ter beraadslaging zal kunnen wor-
den gebragt. Na goedkeuring der Afdeeling, wordt het door
den Voorzitter aan het Bestuur der Akademie medegedeeld en
aan zijn oordeel, volgens § 4 der Algemeene Bepalingen,
onderworpen.

§ 18.

In de buitengewone vergadering van den laatsten Zaterdag
der maand Maart worden twee Leden benoemd, om, vereenigd

D*

Lil

met twee Leden der Letterkundio^e Afdeelin^, eeue commissie
uit te maken, aan welke, volgens § 10 der Algemeene Be-
palingen, de Rekening en Verantwoording van den Algemee-
nen Secretaris ter beoordeelinj? wordt f^eoreveu.

VOOEZIÏTER EN ONDEE-VOOEZIÏTEE.

§ 19.
De Voorzitter leidt de beraadslaging in de vergaderingen
en handhaaft hare orde, volgens hetgeen daaromtrent in
§§ 1, 3, 4, 9, 14, 15 en 16 is voorgesteld. In de orde der
stemming brengt hij zijne stem het laatst uit.

§ 20.

De Voorzitter volgt bij de leiding der handelingen van
de vergadering bij voorkeur de volgende orde :

1^. lezing van het proces-verbaal der voorgaande verga-
dering, dat, na goedkeuring, door den Voorzitter en
den Secretaris geteekend wordt ;

2^. kennisgeving van ingekomen stukken en boekwerken ;

3^. aanvragen van Regeringswege ;

4^. voorsteilen van leden ;

5^. mededeelingen van Correspondenten en aanvragen van
personen, door geen titel aan de Akademie verbonden ;

6^. spreekbeurten en wetenschappelijke mededeelingen van
ter vergadering aanwezige Leden ;

7^. laatste omvraag ;

8*^. lezing en goedkeuring van de korte aanteekeningen
van het verhandelde.

§ 21.

Zoo de Voorzitter verhinderd wordt de leiding der verga-
dering op zich te nemen, geeft hij daarvan kennis aan den
On der- Voorzitter en aan den Secretaris.

De Onder-r Voorzitter vervangt bij ontstentenis den Voor-
zitter en treedt in a) zijne regten en verpligtingen.

LTII

S E C^ R E T A II I S.

§ 22.

De Secretaris zorgt dat eene aankondiging van elke gewone
vergadering ter plaatsing in de Nederlandsche Staats- Courant
en in een der Amsterdamsche Nieuwsbladen, ter keuze van
het Bestuur, tijdig worden opgezonden.

§ 23.

Hij is belast met de uitgave, de verzending en de bewaring
van al hetgeen door de Afdeeling in het licht wordt gegeven.

§ 24.

Alle verslagen en brieven der Afdeeling worden door hem
geteekend.

§ 25.

De Secretaris brengt al wat hij voor de Afdeeling ont-
vangt ter kennisse van den Voorzitter.

§ 26.

De Secretaris geeft nimmer eenig stuk uit het archief der
Afdeeling, zonder behoorlijk bewijs van ontvaugst. Dergelijke
afgifte kaa alleen door Leden gevorderd worden.

§ 27.

De Secretaris zorgt dat, zoodra de boekwerken, welke door
de Afdeeling uitgegeven worden, zijn afgedrukt, exemplaren
daarvan den algemeenen Secretaris worden ter hand gesteld,
volgens § 15.

Goedgekeurd,

De Minister van Binnenlandsche Zaken ^
's Gravenhage, VAN REENEN.

den 6^^^° November 1855.

LIV
REGLEMENT VAN ORDE

VOOR DE AFDEELING TAAL-, LETTER-, GESCHIEDKUNDIGE EN
WIJSGEERIGE WETENSCHAPPEN.

WERKZAAMHEDEN DER LEDEN.

§ 1.

De gewone vergaderingen der Afdeeling worden, met uit-
zondering der maanden Julij en Augustus, gehouden op den
tweeden Maandag van elke maand.

§ 2.

De leden der Afdeelinoj voor de Wis- en Natuurkundioje
Wetenschappen, de gewone vergaderingen der Afdeeling Taal-,
Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen bijwo-
nende, hebben regt op vergoeding van reis- en verblijfkosten.

Elk lid der Akademie ontvangt, ten minsten vier dagen vóór
de gewone vergaderingen van elke Afdeeling, een brief van
uitnoodiging, waarin zooveel mogelijk de onderwerpen worden
vermeld, die behandeld zullen worden.

§3.

De gewone vergaderingen worden op het in den brief
van beschrijving vermelde en door den Voorzitter bepaalde
uur geopend en uiterlijk te drie uren gesloten.

Wanneer er na de gewone nog eene buitengewone verga-
dering moet gehouden worden, zal de eerste een uur vroeger
worden gesloten.

§ 4.

De werkzaamheden der vergaderingen zijn :
1°. het doen van verslag over zaken, waaromtrent de Rege-
ring den raad der Afdeeling mogt hebben ingewonnen ;

LV

2^. beraadslaging over voorstellen aan de Regering, betref-
fende de belangen der wetenschap ;

3^. het aanhooreu van en beraadslagen over mededeelingen
en voorstellen, betreffende onderwerpen van wetenschap.

§ 5.

De Afdeeling geeft uit :

1^. Verhandelingen in 4^.

2^. Verslagen en Mededeelingen in 8^.

In deze laatsten worden opgenomen de processen- verbaal
der gewone vergaderingen, en zoodanige stukken, als, hetzij
door Leden der Akademie, hetzij door personen niet aan de
Akademie verbonden, daartoe met goedkeuring der vergadering
aangewezen worden.

§ 6.

Stukken, bestemd voor de Verhandelingen^ worden in handen
gesteld eener commissie van ten minste twee Leden, die binnen
eeneu vastgestelden tijd verslag uitbrengt. Het uitbrengen van
het verslag, de beraadslaging en het besluit omtrent de aan-
neming, geschieden in eene gewone vergadering. Op advies
van den Voorzitter en Secretaris, kan zulks ook in eene
buitengewone vergadering plaats hebben.

§ 7.

Stukken, bestemd voor de Verslagen en Mededeelingen^ wox-
den in handen gesteld eener commissie van redactie, benoemd
in de buitengewone vergadering der maand April, en bestaande
behalve uit den Secretaris, ambtshalve lid der commissie, uit
vier leden, waarvan elk jaar twee aftreden, welke echter
terstond weder verkiesbaar zijn. Zij is tot de plaatsing der
stukken in de Verslagen en Mededeelingen bevoegd. Mogt zij
daarin eenig bezwaar vinden, dan geeft zij daarvan in eene
buitengewone vergadering berigt, en wordt aan de leden de
beslissing overgelaten.

LVI

Elk lid der Akademie ontvangt een afdruk van al wat
door de Afdeeling wordt in het licht gezonden.

Zoo van wege eenig Departement van Algemeen Bestuur
de voorlichting der Afdeeling verlangd wordt, benoemt de
Voorzitter eeue commissie, bestaande uit zooveel leden als
hem wenschelijk zal voorkomen, ten einde daarop, binnen
een bij de benoeming vastgestelden tijd, de Afdeeling te
dienen van berigt, voorlichting en raad.

Het verslag der commissie wordt in eene gewone verga-
dering voorgedragen.

Indien er bezwaren bestaan tegen de behandeling in het
openbaar, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering
geschieden.

§ 10.

De Akademie verklaart zich niet over de waarde van eenig
haar ter beoordeeling toegezonden boekwerk, tenzij daartoe door
de Regering uitgenoodigd, of wanneer het boekwerk haar ter
mededinging naa-r een uitgeloofden prijs wordt toegezonden.

§ 11-

Zoo eenig lid mogt verlangen dat eene bepaalde prysvraag
door de Akademie werd uitgeschreven, is hij gehouden haar
in de maand Januarij aan den Secretaris der Afdeeling
schriftelijk op te geven, die haar aan de Leden bekend maakt.

De beraadslaging daarover heeft plaats in de vergadering
der maand Maart.

In geval van goedkeuring door de Afdeeling, wordt, na
gehouden overleg met het algemeen Bestuur, voor zooveel de
regeling der uitgaven betreft, in de algemeene vergadering
kennis gegeven van de prijsuitschrijving der Afdeeling.

§ 12.
Op onbepaalde tijden worden met gesloteu dearen buiten-

L7II

gewone vergaderingen gehouden, waartoe alleen de Leden der
Afdeeling worden opgeroepen. De Voorzitter is gerechtigd,
onmiddelijk vóór of na eeue gewone vergadering, eene bui-
tengewone te beleggen. Bijaldien eene buitengewone verga-
dering beschreven wordt, zullen de onderwerpen ter behan-
deling in den beschrijvingsbrief worden vermeld.

§ 13.

Alle voorstellen, welke niet slechts de orde van behande-
ling of de huishoudelijke aangelegenheden betreffen, worden
schriftelijk aan den Voorzitter ter hand gesteld.

§ 14.

Van de gewone en buitengewone vergaderingen wordt het
proces-verbaal vóór hare sluiting in kort ontwerp gelezen en
goedgekeurd, daarna in zijne uitbreiding vastgesteld in eene
volgende vergadering, en dat van de gewone vergaderingen
zoo spoedig mogelijk in de Verslagen en Mededeelingen uit-
gegeven.

De processen-verbaal der buitengewone vergaderingen wor-
den, wanneer tot het drukken daarvan besloten wordt, alleen
aan de Leden der Akademie, alsook aan de Departementen
van Algemeen Bestuur in druk medegedeeld.

§ 15.

In alle gevallen van stemming geschiedt de beslissing bij
volstrekte meerderheid.

Bij staking van stemmen beslist de stem van deu Voorzitter.

Ter bepaling van de rangorde der stemaiing wordt tot
grondslag genomen de praesentie-lijst, op welke iedere naam
eeu nummer heeft. Volgens het lot wordt in elke vergade-
ring beslist, by welk nummer de stemming zal aanvangen.

De Leden der Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige
Wetenschappen en de Correspondenten der AfdeeUug voor
de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Weten-
schappen, in eene gewone vergadering tegenwoordig, hebben
eene raadgevende stem.

LVIII

§ 16.
Zoo de stemming de keuze van personen betreft, geschiedt
zij met toegevouwen stembriefjes. Indien bij eene eerste stem-
ming geen volstrekte meerderheid verkregen is, heeft er eene
tweede vrije stemming plaats. Bij de derde stemming is men
gebonden aan de twee personen, die bij de tweede vrije stemming
de meeste stemmen op zich vereenigd hebben. De volstrekte
meerderheid beslist. Bij gelijkstaande stemmen beslist het lot.

§ 17.

Tot de verkiezing van Leden wordt, in eene daartoe beschre-
ven buitengewone vergadering der maand Maart, beslist over
de vraag, of eene openstaande plaats zal worden vervuld.

Daarna wordt eene lijst opgemaakt van candidaten, die ten
minsten een derde der aanwezige stemmen op zich vereenigd heb-
beu, en wier aanspraken op het lidmaatschap door de Leden der
Afdeeling overwogen worden. Uit deze lijst geschiedt de keuze,
bij volstrekte meerderheid van stemmeu, in eene daartoe be-
schreven buitengewone vergadering in de maand April.

§ 18.

Zoo een Lid der Afdeeling eenig voorstel, de Akademie be-
treffende, in de vereenigde vergadering van April ter beraad-
slaging wenscht te brengen, is hij gehouden, het aan den Voor-
zitter der Afdeeling tijdig in te zenden, zoodat het in eene
daartoe beschreven buitengewone vergadering, op den tweeden
Maandag der maand Maart, ter beraadslaging zal kunnen wor-
den gebragt. Na goedkeuring der Afdeeling, wordt het door
den Voorzitter aan het Bestuur der Akademie medegedeeld
en aan zyn oordeel, volgens § 4 der Algemeene Bepalingen,
onderworpen.

In de buitengewone vergadering van den tweeden Maandag
der maand Maart worden twee leden benoemd, om, vereenigd
met twee leden der Natuurkundige Afdeeling, eene commissie
uit te maken, aan welke, volgens § 10 der Algemeene Be-
palingen, de Rekening en Verantwoording van den algemee-
nen Secretaris ter beoordeeling wordt gegeven.

LIX

VOOEZITÏEE EN ONDEE-YOOEZIÏTER.
§ 19.

De Voorzitter leidt de beraadslagingea in de vergaderingen
en handhaaft hare orde, volgens hetgeen daaromtrent in
§§ 1, 3, 4, 9, 14, 15 en 16 is vastgesteld. In de orde der
stemming brengt hij zijne stem het laatste uit.

§ 20.

De Voorzitter volgt bij de leiding van de handelingen der
vergadering bij vooi'keur de volgende orde :

1^. lezing van het proces-verbaal der voorgaande verga-
dering, dat, na goedkeuring, door den Voorzitter en
den Secretaris geteekend wordt ;

2^. kennisgeving van ingekomen stukken en boekwerken ;

3^. aanvragen van Kegeringswege ;

4^. voorstellen van Leden ;

5^. mededeelingen van Correspondenten en aanvragen van
personen, door geen titel aan de Akademie verbonden ;

6^. wetenschappelijke mededeelingen van ter vergadering
aanwezige Leden ;

7^. laatste omvraag;

8^. lezing en goedkeuring van de korte aanteekeningen
van het verhandelde.

§ 21.

Zoo de Voorzitter verhinderd wordt de leiding der vergade-
ring op zich te nemen, geeft hij daarvan kennis aau den
Onder- Voorzitter en aan den Secretaris.

De Onder- Voorzitter vervangt bij ontstentenis den Voor-
zitter, en treedt in ai zijne regten en verpligtingen.

LX

S E C R E T A E I S.

§ 22.

De Secretaris zorgt dat eene aankondiging van elke gewone
vergadering ter plaatsing in de Nederlandsche Staats- Courant
en in een der Amsterdamsclie Nieuwsbladen, ter keuze van
het Bestuur, tijdig worde opgezonden. *)

§ 23.

H^ is belast met de uitgave, de verzending en de be-
waring van al hetgeen door de Afdeeling in het licht wordt
gegeven.

§ 24.
Alle verslagen en brieven der Afdeeling worden door
hem geteekend.

§ 25.
De Secretaris breugt al wat hij voor de Afdeeling ontvangt
ter kenuisse van den Voorzitter.

§ 26.
De Secretaris geeft nimmer eenig stuk uit het archief
der Afdeeling, zouder behoorlijk bewijs van ontvangst.
Dergelijke afgifte kan alleen door Leden gevorderd worden.

§ 27.
De Secretaris zorgt dat, zoodra de boekwerken, welke door
de Afdeeling uitgegeven worden, zijn afgedrukt, exemplaren
daarvan den algemeenen Secretaris worden ter hand gesteld,
ter verzending volgens § 15 der Algemeene Bepalingen.

Goedgekeurd,
De Minister van Binnenlandsche Zaken.
'sGravenhage, VAN REENEN.

den ö^^ea JSfovember 1855.

*) De wijziging, iu § 22 aangebracht, is goedgekem-cl den 9den December
1886 door den Minister van Binnenl. Zaken. C. A. J. A. O.

LXI

ALGEMEENE BEPALINGEN.

BESTUUE DEE AKADEMIE.

§ 1.

De tydelijke algeraeene Voorzitter en Secretaris maken
Let Bureau van het Bestuur uit.

§ 2.

Het Bestuur beheert de algeraeene liuishoudelijke belangen
der Akademie, eu doet, voor zoo verre noodig, de gevorderde
voorstellen daartoe aan 's Lands Eegering.

§ 3.

De raming der uitgaven voor het volgend jaar wordt in
de eerste loeek van de maand April door den algemeenen
Secretaris aan het oordeel vaii het Bestuur onderworpen en,
na goedkeuring, gebragt in de vereeuigde vergadering der
beide Afdeeliugen, volgens art. 12 van het Organiek Regle-
ment te houden in de maand April.

§ 4.

Telken jare, in de eerste week der maand April, beraad-
slaagt het Bestuur over de punten van beschrijving der
vereenigde vergaderiug van de beide Afdeelingen, te houden
in de maand Apiil, en beoordeelt de voorstellen, welke
daartoe van de Afdeeling zijn ingekomen.

§ 5.

Zoo het bijeenroepen eener buitengewone vereeuigde ver-
gadering noodig wordt geacht, bepaalt het Bestuur daartoe
de punten van ])eschrijving.

LXII

§ 6.

Zoo een Lid der Akademie den aankoop van een of meer-
dere boekwerken verlangt, zal hij daartoe het voorstel doen
in de Afdeeling waartoe hij behoort. Zoo de Afdeeliug den
aankoop wenschelijk acht, doet zij het voorstel daartoe aan
het Bestuur, dat de uitvoerbaarheid van den aankoop, in
verband met den staat der kas van de Akademie, beoor-
deelt, en daarop besluit.

VEEEENIGDE YERGADEEING VAN DE BEIDE AFDEELINGEN
DER AKADEMIE.

§ 7.

De Leden der Akademie worden ten minsten acht dagen te
voren opgeroepen tot de vereenigde vergadering, volgens art.
12 van het Organiek Reglement te houden in de maand Ai)ril.

De beschrijvings brief' wordt geteekend door den algemeenen
Secretaris.

De onderwerpen ter behandeling, vastgesteld in de ver-
gadering van het Bestuur, worden in den beschrijvingsbrief
vermeld.

§ 8.

Na de vereenigde zitting van April, wordt van de afwisse-
ling van den voorrang kennis gegeven aan den Minister van
Binnenlandsche Zaken.

§ 9.
In de vereenigde vergadering voornoemd, wordt het verslag
van den staat en de werkzaamheden der Akademie voorge-
dragen door den algemeenen Secretaris. Na goedkeuring door
haar, wordt het den Koning aangeboden, en in afschrift aan
den Minister van Binnenlandsche Zaken medegedeeld.

§ 10.
De algemeene Secretaris zorgt dat de Rekening en Verant-

Lxni

woorcling over het afgeloopen jaar gereed zij vóór den 15'len
April. Elke Afdeeliiig benoemt in de buitengewone vergade-
ringen der maand Maart twee Leden, welke eene commissie
tot onderzoek van de Rekening en Verantwoording uitmaken.
De namen dier Leden worden door de Secretarissen der Af-
deelingen aan den algemeenen Secretaris bekend gemaakt. De
algemeeue Secretaris zorgt dat aan het oudste Lid der com-
missie uit de voorzittende Afdeeling, de Rekening en Verant-
woording met hare Bescheiden en Memorie van Toelichting
tijdig worden ter hand gesteld.

De Commissie brengt haar verslag uit in de vereenigde
vergadering der maand April. In geval van goedkeuring,
wordt de Rekening en Verantwoording door den algemeenen
Voorzitter geteekend en, in afschrift, medegedeeld aan den
Minister van Binnenlandsche Zaken. Zij wordt opgenomen
in het proces-verbaal der vereenigde vergadering.

ALGEMEENE SECEETAEIS.
§ 11.

De algemeeue Secretaris brengt de besluiten ten uitvoer
der vereenigde vergadering van de Akademie en van haar
Bestuur. Hij teekent de van haar uitpraaude brieven en zoro-t
dat het proces-verbaal vau haar, na goedkeuring door het
Bestuur der Akademie, gedrukt aan hare Leden en Corres-
pondenten, als ook aan de Hoofden der Departementen van
Algemeen Bestuur, verzonden worden.

§ 12.

De algemeeue Secretaris is belast met de zor»- voor de
boekerij der Akademie. Hij doet de aankoopen, waartoe in
de vergaderingen vau het Bestuur besloten wordt, draagt zorg
voor de completeering der in de boekerij voorhanden boek-
werken, alsook voor het inbinden daarvan, voor zoo verre
zulks gevorderd wordt. Hij zorgt voor de vervaardiging en

LXIV

het in druk uitgeven van eenen Catalogus der boekerij, laat
dezen behoorlijk bijschrijven, en geeft elke maand in de
Verslagen en Medcdeelinge7i der Afdeeling, waarvan hij de
Secretaris is, eene volledige lijst uit van de ten geschenke
ontvangen en aangekochte boekwerken, met hanne inhouds-
opgave. Hij stelt aan het Bestuur de maatregelen voor, ge-
vorderd tot bewaring en uitbreiding der boekerij.

§ 13.

De Leden der Akademie hebben het regt om boeken uit
de boekerij der Akademie ten gebruike te ontvangen, onder
voorwaarde dat daarvoor een behoorlijk bewijs van ontvangst
worde verleend ; dat geen boekwerk langer dan gedurende
drie maanden buiten de boekerij blijve en, in geval van
beschadiging, de aangebrachte schade door den gebruiker ver-
goed worde.

Eenige kostbare plaatwerken in groot formaat, waarvan,
eene lijst, opgemaakt door den algemeenen Secretaris en
goedgekeurd door het Bestuur, in de Boekerij ter visie be-
hoort te liggen, zullen alleen op magtigiag van het Bestuur
aan de Leden ten gebruike worden gegeven.

De algemeene Secretaris is gemagtigd om, onder gelijke
voorwaarde, boeken ten gebruike te geven aan personen,
door geen titel aan de Akademie verbonden, mits dat hun
bewijs van ontvangst ook door een Lid der Akademie getee-
kend worde.

Van de ten gebraike gegeven boekwerken wordt een re-
gister door den algemeenen Secretaris gehouden. De bewijzen
van ontvangst worden zorgvuldig door hem op het bureau
der Akademie bewaard.

§ 14.

In de vereenigde vergadering van de maand April brengt
de algemeene Secretaris verslag uit over den staat der boe-
kerij, en doet hij de voorstellen, welke tot hare bewaring
en uitbreiding aan het Bestuur geschikt zijn voorgekomen.

LXV
§ 15.

De algemeene Secretaris zorgt dat er een inventaris zij
der bezittingen van de Akademie, en bewaart deze op de wijze ,
welke aan het Bestuur doeltreffend voorkomt. Hij heeft het
archief en het magazijn der Akademie onder zijn beheer, en
zorgt voor de verzending van de door de beide Afdeelingen
der Akademie uitgegeven werken aan den Koning, de Prinsen
van het Vorstelijk Huis, de Hoofden der Departementen van
Algemeen Bestuur, de Leden en Correspondenten der Aka-
demie en de Binnen- en Buitenlandsche Genootschappen,
waarmede de Akademie in verbinding is.

Hiervan wordt eene lijst van expeditie door hem bewaard.

Hij zorgt dat de exemplaren, waarover de Akademie de
beschikking heeft, behoorlijk bewaard en in een magazyn-
boek verantwoord worden.

§ 16.

De algemeene Secretaris ontvangt de toelage, welke van
's Kijkswege aan de Akademie wordt verstrekt, alsook de
overige baten der Akademie. Hij beheert deze gelden, doet
daaruit de noodige betalingen, en verantwoordt ze op de
wyze, in §§ 3 en 10 der Algemeene Bepalingen omschreven.

BERIGT OMTRENT WIJZIGINGEN IN DE ALGEMEENE BE-
PALINGEN VAN DE REGLEMENTEN VAN ORDE.

Door het Bestuur der Akademie zijn veranderingen ge-
maakt in §§ 3 en 10 der Algemeene Bepalingen, met wier
strekking zich 's Lands Regering heeft vereenigd. Deze strek-
king nu is: dat, naar aanleiding ook van den wensch, uit-
gedrukt in de vereenigde zitting van 24 April 1858, betere
regelmaat worde gebracht in het vaststellen der begrooting.
Ten einde daartoe te geraken, heeft het Bestuur der Aka-

Jaarboek 1889. E

LXVI

demie aan den Minister van Binnenlandsche Zaken vergun-
ning gevraagd en van zijne Excell. verkregen, ora alinea
6 en c van Art. 12 Org. Regl. aldus te lezen, dat onder
afgeloopen en volgend jaar het Akademie- en niet het bur-
gerlijk jaar worde verstaan. Hieruit zijn de volgende bepa-
lingen voortgevloeid :

1^. Sluiting der rekening van de Akademie telken jare
vóór ultimo Maart.

2^. Sluiting der afrekening voor de vergoeding van reis-
en verblijfkosten telken jare op den laatsten Zaterdag der
maand December en uitbetaling daarvan vóór of op den
laatsten Zaterdag der volgende maand Februari].

Om zulks mogelijk te maken, is het noodig dat in de
algemeene bepalingen § 3 en § 10 worden gelezen, gelijk
zij uu in dit Jaarboek op blz. LX en LXII gesteld zijn.

LXVII

BRIEF VAN HET BESTUUR DER KONINKLIJKE AKADEMIE
VAN WETENSCHAPPEN AAN DE LEDEN DERZELFDE
AKADEMIE.

Het Bestuur der Koninklijke Akademie vau Wetenschappen
heeft de eer ter kennisse zijner medeleden te brengen, dat
het, na nauwgezette overweging, bezwaar moet maken, na het
in werking treden vau de wet tot regeling van het auteurs-
recht, op 1 Jau. 1883, dat recht voor de werken der Aka-
demie aan te vragen.

De leden der Kou. Akademie van Wetenschappen, welke
zich dat recht voor hunne verhandelingen of bijdragen voort-
aan wenschen verzekerd te zien, zouden zich dienaangaande
met den uitgever der Akademie, deu Heer Joh. Müller
alhier, kunnen verstaan, en de kosten, aan de verkrijging
van het auteursrecht verbonden, zelven behooren te dragen.

NAMENS HET BESTUUR DER KONINKLIJKE AKADEMIE
VAN WETENSCHAPPEN :

C. A. J. A. OUDEMANS,

A Iger/i. Secretaris.

E*

LXVIII

VRIJDOM YAN BRIEFPORT.

Ten opzichte van het genot van vrijdom van brief port^
is het noodzakelijk^ H.H. Leden der Akademie op de
volgende bepalingen der Postwet te wijzen:

§ 49. (al. 3). De brieven en verdere stukken ^ icaar-
voor vrijstelling is toegestaan^ kunne^i^ 7iaar verkiezing
der afzenders., onder gesloten omslagen of onder kruis-
band tvorden verzonden.

Voor de verzending van kaarten, teekeningen en der-
gelijke., is het bezigen van bordeel., kokers en rolle?i toe-
gelaten.

§ 51. (al. 1). De portvrije brieve7i moeten door de
afzenders op het adres ivorden gewaarmerkt ?net hunne
eigenhandige naamteekening ., onder vermelding der ambts-
betrekking, waarin aanspraak op vrijstelling ivordt ge-
maakt.

(al. 3). De waarmerking van brieven., afkomstig van
collegiën of commissiën., geschiedt door den voorzitter., of
wel door den secretaris of griffier.

LXIX

PROGRAMMA certaminis poetici ab academia regia

DISCIPLINARUM NEDERLANDICA EX LEGATO HOEUFFTIANO
INDICTI.

De noveni carminibus ante Kalendas lanuarias ad uovis-
simum certamen oblatis in conventu Academia a. d. V.
Idus Martias liabito sic decretum est :

Hymnus S. Wülebrordo, Hollandiae evangelico apostolo et
Hymnus SS. Willehrordo et Bonifacio evangelicis nunciis., quum
non attingant numerum versuum legitiinum, sepositi sunt.

Quae inscribuntur Coena idtima Regis, Pater Jilio collegii
pertaeso. Epistola, Ars in labore non ita elaborata sunt, ut
laudari possini.

Festwn saeculare debortatur gentes, ne Lutetiam confluant
ad celebraudam rerum conversionem ante saeculum factam.
Scriptum est terso sermone versibusque caneris, sed argu-
menti gravitati parum respondet.

Multae partes laudandae sunt carminis, quod inscribitur
Columbae, sed in versibus ciocc tot iuveniuntur versus obscuri
et errores, ut nova recensione opus esset, antequam libenter
legi posset.

Ab omni fere labe immunis est Servi Eliezer ad Abraham
epistola, quae prodit ingenium poetae excellens et sermonis
scientiam non vulgarem. Sed, quum praeter formam car-
minis nibil attulerit quam paraphrasin narrationis, quae
continetur capite XXIIII libri Geneseos, ne huius quidem
carminis auctor praemio dignus est visus. Honorificam men-
tioaem si non aspernabitur, obtinebit.

LXX

Non minus laudari debet, qui misit carmen elegiacum
cum Loc iudice: Adam humani generis peremptor^ Christus
vero eiusdem redemptor. Commendatur enim suis virtutibus^,
sed reperiuutur in eo quae correcta velis, nee plane respon-
det argumenti maiestati. Itaque huic quoque poetae hono-
rifica mentio decernitur.

De Adamo et Cbristo cecinit Andreas Sterza Parmensis.

Peteus Esseiva Friburgensis Helvetius se professus est
poetam Epistolae Eliezeri ad Abraham.

Ad novum certamen cives et exteri invitantur bis legibus,
ut carmina latina neque ex alio sermone translata neque L
versibus breviora, nitide et ignota iudicibus manu scripta,
sumptu suo anto Kalendas lanuarias anni proximi mittant
loANNi CoEN. Ger. Boot, Ordini litterario Academiae ab
actis, munita sententia, quae etiam inscribenda est scidulae
obsignatae, quae nomen et patriam poetae indicabit.

Praemium victoris erit nummus aureus CCC florenorum.
Carmen praemio ornatum, quaeve secundo honore digna
existimabuntur, quando eorum poetae scidulae aperiendae
veniam dabunt, sumptibus ex legato faciundis typis descri-
bentur.

Exitus certaminis in conventu Ordinis mense Martio
pronunciabitur ; quo facto scidulae carminibus reiectis addi-
tae comburentur.

Amstelodaml C. G. OPZOOMER,

Non. April. a. cioioccclxxxix. O r d. 1 i t. P r a e s e s.

PROCES-VERBAAL

VAN DE

Vereeniiie Verptoi fter liei^e Affteelinpn

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN.

INLEIDING.

Tot de Vereeuigde Vergadering van beide Afdeelingen
der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, gevestigd te
Amsterdam, waren de Leden met den volgeuden brief op-
geroepen :

Amsterdam, den 21sten April 1889.

Ik heb de eer U te noodigen op Zaterdag den 2 7^*^» April
e. k., des voormiddags te 11^/2 tire, tot eeue Vereeuigde
Vergadering van de beide Afdeelingen der Koninklijke Aka-
demie van Wetenschappen, voorgeschreven bij Art. 12 van
het Organiek Reglement.

C. A. J. A. OÜDEMANS,

Algemeene Secretaris.

ONDERWERPEN VAN BEHAN DELING.

P. Ontwerp- Verslag van den staat en de werkzaamheden
der Akademie in het afgeloopen Akademiejaar.

2^. Rapport van de Heeren Tiele, Cohnelissen, Beije-
EiNCK en Pekelharing omtrent de Rekening eu Ver-
antwoording van den Algemeeneu Secretaris over het
afgeloopen Akademiejaar (1888 — 1889).

LXXIV

3^. Raming der Ontvaügsten eu Uitgaven over 1889 —
1890.

4^. Verslag aangaande de Boekerij en het Munt- en
Penningkabinet.

5^. Deliberatie over het instellen van een nieuwen titel
voor leden der Akademie , die zich in het buitenland
vestigen.

6^. Keuze van een Algemeenen Secretaris.

7^. Verwisseling van den voorrang der Afdeelingen.

PEOCES-VEEBAAL

VAN DE

Vereeiiiide VerpfleriiiE der kiie AMeelinpi

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN

GEHOUDEN DEN 2 7 sten APRIL 1889, DES VOORMIDDAGS
TE 11^/3 UREN.

Algemeene Voorzitter . . s. a. naber.
Algemeene Secretaris ..ca. j. a. oudemans.

Tegemooordig de Heeren: J. p. n. land, a. kuenen,

J. J. CORNELISSEN, J. DE LOUTER, P. D. CHANTEPIB DE LA SAUS-
SAYE, J. D. VAN DER WAALS, N. BEETS, C. P. TIELE, J. P. SIX,
P. M. BRUTEL DE LA RIVIÈRE, S. HOEKSTRA BZN., T. PLACE,
J. BOOT, J. VERDAM, J. ZEEMAN, D. BIERENS DE HAAN, H. KERN,
W. H. VAN DE SANDE BAKHÜYZEN en J. C. KAPTEIJN.

LXXVI

De Voorzitter opent de Vergadering,

I.

De Alg-emeene Secretaris leest het door hem ontwor-
pen Verslag van den staat en de werkzaamheden der
Akademie, hetwelk aldus luidt:

SIRE!

Naar het voorschrift, vervat in Art. 12 van haar Reglement,
heeft de Koninklijke Akademie van Wetenschappen opnieuw
de eer, Uwe Majesteit het Verslag over hare werkzaamheden
in het afgeloopen Akademiejaar aan te bieden.

De Afdeeling voor Wis- en Natuurkundige Wetenschappen
had de eer den Minister van Waterstaat, Handel- en Nijver-
heid en dien van Binnenlandsche Zaken elk éénmaal te
dienen van advies.

Z. E. de Minister van Waterstaat, Handel- en Nyverheid
stelde de Afdeeling, by een schrijven van 1 Sept. 1888, in kennis
met een adres van den Heer Dobbe te 's Graveuhage, doelend
op eene door hem bereide olie ter wering van wormen en
insecten uit hout en andere stoffen, en nam deze gelegenheid
te baat om naar den stand van het Limnoria-onderzoek te
vragen. Daar 's Ministers schrijven, terstond nadat het out-
vangen was, aan den Voorzitter der Limnoria-Commissie was
toegezonden, kon het aan Z. E. te geven antwoord in dezelfde
vergadering worden vastgesteld, waarin de brief werd voor-
gelezen. De Afdeeling besloot, den Minister mee te deelen
(V. M. N. 3, V, 264), dat de Commissie onafgebroken voort-
gaat met hare werkzaamheden, maar dat deze veelomvattend

LXXVII

zijn en in geen geval tot betrouwbare uitkomsten kunnen
voeren, indien niet over veel tijd beschikt kan worden. Liever
dan telkens kleinere mededeelingen over achtereenvolgende
stappen te doen, wenschte de Commissie een eindrapport aan
te bieden, waarin de geheele aangelegenheid op uitgebreide
schaal behandeld zal worden, zij het dat zulk een eindrapport
niet dan na het verstrijken van nog eenige jaren kan worden
te gemoet gezien. In verband met deze opvatting, diende
er op gewezen te worden, dat gaande weg gebleken was, dat
de taak der Commissie niet te zoeken was in het afweren
van een dreigend gevaar, maar wel in het zoeken naar ver-
zachting voor eene kwaal, die, ook bij ons te lande, reeds
geruimen tijd schade aan de zeeweringen berokkend had.
De mededeeling van den Heer Dobbe zou, bij het nemen
van proeven, ter harte worden genomen.

De Minister van Binnenlandsche Zaken wendde zich bij
missive van 28 Nov. 1888 tot de Afdeeling, om haar een
onderzoek op te dragen naar de plaatsing van bliksemafleiders
op de Abdij te Middelburg. De Heeren Bosscha, van der
Waals en Louentz, door den Voorzitter aangewezen om de
Afdeeliug in deze voor te lichten, kweten zich van hunne
taak in de December-vergadering. Het toen door hen gelezen
rapport werd goedgekeurd en aan den Minister verzonden.

Nog ontving de Natuurkundige Afdeeliug een brief van
den afgetreden gouverneur van Suriname (Paramaribo 17 Juli
1888j, waarin, naar aanleiding van sommige, in Nederland
openbaar gemaakte verslagen over de verwoestingen, door den
paalworm en de Li m noria lignorum teweeggebracht, de aan-
dacht der Afdeeling gevestigd werd op eenige houtsoorten
van West-Indië, aldaar gebruikelijk bij het bouwen van wa-
terwerken, en waarvan vooral het mambarklak, na eene lang-
durige praktijk, gebleken was bestand te zyn tegen de ver-
woestingen van den paalworm. Uit hierheen gezonden monsters
van hout kon worden opgemaakt: P. dat het mambarklak
niet altijd uit knoestige stukken bestaat, zooals in de ver-
slagen over den paalworm, vroeger door de Akademie uit-r

LXXVITI

gegeven, vermeld staat, maar wel degelijk in den vorm van
rechte palen verkregen kan worden, en 2^. dat de paalworm
wel bet splint, maar niet het kernhout van den mambarklak-
boom aantast. De Afd. besloot, den brief aan den Gouverneur
van Suriname, met de daarbij behoorende bescheiden en
monsters hout ter beschikking te stellen van de Limnoria-
Commissie en deze op te dragen, daarover te gelegener tijd
te dienen van advies.

De werkzaamheden der Afdeeling voor de Taal-, Letter-,
Geschiedkundige en Wijsgeerige Wetenschappen waren de
volgende :

De Heer Verdam toonde aan welke nieuwe bronnen voor
de kennis der Middel-Nederlandsche taal- en letterkunde in
den laatsten tijd geopend zijn, vooral door den aankoop van
handschriften uit de verzameling van Thomas Phillips van
Cheltenham. Zij bevatten onder anderen belangrijke frag-
menten uit Maerlant's Spiegel Historiael (V. en M. 3. VI blz.
88 — 101). In eeue volgende vergadering bewees hij met
eene menigte voorbeelden, dat de tekst der eerste partie van
dat werk uit het Brusselsche handschrift op vele plaatsen
moet verbeterd worden (aldaar blz. 101 — 135).

De Heer Fockema Andreae gaf eene verklaring der Friesche
rechtstermen kest^ kestere^ kesta^ hestene en kestigia, die pand
of eed, pander, betalen, betaling en zich verbinden beteeken en.

Bij de aanbieding eener Latijnsche vertaling van de ge-
denkschriften van den Bisschop Johannes, een Syrischen
monophysiet uit de zesde eeuw, ter plaatsing in de Ver-
handelingen, sprak de Heer Land over diens leven en lotge-
vallen, en toonde aan dat de daarin beschreven Levens der
Zaligen van het Oosten voor de kennis van het kloosterleven
in dien tijd en voor de kerkgeschiedenis belangrijk zijn
(aldaar V, blz. 237—270).

Door den Heer A. Pierson werd de Chanson de Geste
Aimery de Narbonne uit het begin der dertiende eeuw ver-

LXXIX

gelekeu met den Aymerillot in de Légende des Siècles van
YiCTOR HuGO en aangetoond dat deze laatste niet, zooals hij
voorwendt, uit die oude bron heeft geput, en dat hij in de
behandeling van zijn held beneden den trouvère Bertr.ind
uit Bar-sur-Aube staat (aldaar V, blz. 228—236).

De Heer Boot deelde een Latijnsch gedicht mede van den
twaalfjarigen Consïantijn Huygens, zijnde eene navolging
van een verhaal bij Petronius, uit een handschrift der
Akademie (aldaar VI, blz. 150—153), en de Heer Beets
vestigde de aandacht op de weinig bekende Grieksche en
Latijnsche gedichten van Jan van Foreest, die in 1605,
1620 en 1622 zijn uitgegeven, en op eene onuitgegeven
Nederlandsche vertaling van den Physiologus van Epiphanius,
door denzelfden in 1600 op dertienjarigen leeftijd vervaardigd
(aldaar blz. 154 — 162),

De Heer Wijnne toonde aan dat Montesquieu in zijne
» Considérations sur les causes de la grandeur des Romains"
wel iets aan Bossüet's Discours sur l'histoire universelle kan
ontleend hebben, maar dat hij het onderwerp veel vollediger
heeft behandeld, en wees eenige punten aan, die door geen
van beide schrijvers behandeld zijn (ald. VI, blz. 67 — 87).

De spijkerschrift- taf els uit de Ib^^ eeuw v. C. g., in 1887
in de bouwvallen van Tell-el-amarna gevonden, voor zooverre
zij in het Britsch Museum en te Berlijn zijn opgenomen,
gaven aan den Heer Tiele aanleiding tot eene mededeeling.
Hij toonde aan, dat deze stukkeu onze kennis der macht
van de achttiende dynastie aanvullen, en veel licht verspreiden
over de staatkundige geschiedenis van West- Azië in dien tijd
(aldaar blz. 140-149).

De Heer Pleyte gaf eene beschrijving van een gelofte-
steen, die in de maand Augustus te Beetgum is gevonden en
in het Museum van het Friesch genootschap bewaard wordt.
Hij is, volgens het opschrift, door de pachters der visschery
aan de Godin Hludana gewijd (aldaar blz. 58—63).

Door den Heer Habets werd betoogd, dat de mergelsteen
in Limburg reeds door de Romeinen als bouwmateriaal ge-

LXXX

bruikt is, en de stelling verdedigd, dat Plinius in zijne Na-
tuurgeschiedenis XXXVI, 22, aan dien steen gedacht heeft
(aldaar V, blz. 209-221).

De Heer Land gaf een overzicht van onze kennis der
Javaansche muziek, hetwelk als voorrede eener verhandeling
van Dr. J. Groneman, getiteld De Gamelan te Jogjakarta,
in het negentiende deel der Verhandelingen zal opgenomen
worden.

De Heer Feuin leverde eene uitvoerige bijdrage tot de
kennis van de Hollandsche waterschappen, toen hij sprak
over de opkomst van het hoogheemraadschap van Rijnland.
Na over den oorsprong en de verdere uitbreiding van dat
hoogheemraadschap, volgens oude oorkonden, gehandeld te
hebben, bewees hij, dat het handvest van Philips den Goede
van Bourgondië slechts wettelijk vaststelde, wat al vroeger
in zwang was gekomen, en besprak nog twee punten, die
tot recht verstand der zaak dienen (aldaar V, blz. 275 — 356).

De kloosterhuizen der ütrechtsche Kapittelen werden door
den Heer Muller beschreven, volgens oude oorkonden en
nog bestaande overblijfselen. De Spreker stelt zich voor, eene
geschiedenis dier instellingen te schrijven en dau het geheel
aan de Akademie ter uitgave aan te bieden.

Er blijft nog over de vermelding van twee bijdragen, be-
hoorende tot het gebied van rechtspleging en van staatsrecht.

De eerste is te danken aan den heer Van Bonefal Faure,
en handelt over de macht der traditie in onze rechtspleging
en rechtspraak. Daarin worden vooral besproken het verzet
door derden, het forum privilegiatum van den Koning en de
leden van het Koninklijk Huis, en de zoogenaamde procu-
reurswet (aldaar VI, blz. 10 — 57.)

De andere is door den Heer Asser geleverd. Hij sprak
over het tractaat van 29 October 1888 ter verzekering der
vrije vaart door het Suez-kanaal (aldaar blz. 166 — 184).

De Heer Sloeï, door zijn hoogen leeftijd verhinderd de
vergadering bij te wonen, bood eene mededeeling aan ter
-sing in de V. en M., getiteld: De bezittingen van het

LXXXI

Benedictijner Klooster van St. Petrus en Paulus te Paderborn,
geheeten Abdinkhof, in Gelderland, hoofdzakelijk te Putten.

In de bgeenkomsten der Afdeeling voor de Wis- en Na-
tuurkundige Wetenschappen werden de volgende voordrachten
gehouden of mededeelngen gedaan.

Van wiskundigen aard waren de voordrachten van de
Heeren Korteweg en Schoüte. De eerste sprak » over plooi-
punten en de wijze waarop zij ontstaan en verdwijnen, bij
een vloeiend veranderend oppervlak" (V. M. N. 3, V, 402)
en de tweede »over het teeken van den, bij den binairen
vorm behoorenden variant van Hesse" (V. M. N. 3, VI, 190.)

Tot het gebied der Astronomie behoorden drie mededeelin-
gen van den Heer J. A. C. Oudemans en eene van den
Heer van de Sande Bakhuyzen.

De Heer Oudemans sprak eerst over de bepaling, in 1838
door Bessel verricht, van de ligging van het vlak van den
ring van Saturnus en den teruggang der knoopeu, en kwam
tot het besluit, dat de waarnemingen van het verdwijnen
en weder verschijnen van den ring, waaruit Bessel niet al-
leen de ligging der knoopenlijn van gezegd vlak, maar ook
den teruggang afleidde, waarvoor hij 3", 848 per jaar vond,
voor het laatste doel niet toereikend waren, en dat men
dien teruggang liever theoretisch moest bepalen, als wanneer
men dan O", 25 vindt.

Eene tweede voordracht had tot onderwerp » de verklaring
van het onbruikbaar worden van niveaux van astronomische
werktuigen en de middelen om het te voorkomen". De
spreker meende, dat niveaux vau kali- en niet vau natron-
glas vervaardigd moesten worden ; dat men zich verder van
petroleumaether en niet van zwavelaether moest bedienen, en
eindelijk zorg moest dragen, dat niet de minste hoeveel-
heid water tot het inwendige der niveaux konde doordringen.

Eene derde mededeeling betrof » den tegen woordigen stand
der bepalingen van parrallaxen van vaste sterren".

De Heer van de Sande Bakhuyzen lichtte enkele punten
Jaakboek 1889. F

LXXXII

toe van zijn » Rapport sur les longitudes, latitudes et azimuths",
opgenomea in de Comptes Rendus de la Session de TAsso-
ciation géodésique internationale a Nice, 1887", meer bepaal-
delijk de lengtebepaliügen, welke in de laatste jaren te
Leiden zijn verricht.

Een onderwerp, ontleend aan de wetenschap der Mechanica^
werd behandeld door den Heer Schols, toen hij sprak» over
de berekening der buigingsraomenten en afschuivende krach-
ten bij spoorwegbruggen" (Y. M. N. 3, V, 165).

Yan meteorologischen aard was eene mededeeling van den
Heer Btjys Ballot betreffende de uitkomsten van waarne-
miuo-en, in de laatste 40 jaar te utrecht verricht, waaruit
bleek hoeveel temperatuur, luchtdrukking en regen zich van
de gemiddelde waarden ter rechter- en linkerz^de verwijderd
hadden en hoe lang zulks soms achtereen aanhoudt eer er
compensatie komt (aldaar YI, 129 — 159).

De Physica vond haren woordvoerder in den Heer van
DER Waals, die drie voordrachten ten beste gaf en sprak:
1^ »over het verband tusschen de verandering in de densi-
teit van de grenslagen van vloeistof en damp, en de wijze
van werken der moleculaire krachten" (Y. M. N. 3, Y, 171) ;
2^ » over de functie, uit welker minimumwaarde gevonden wordt
de wijze, waarop eene stof zich in de gegeven ruimte schikt"
(Y. M. N. 3, Y, 199) en 3^ //over eene moleculair-theorie
voor mengsels van twee stofPen".

De Heer J. A. C. Oudemans deed eeue mededeeling betref-
fende te Utrecht uitgevoerde vergelijkingen van twee glazen
eindmeters met den platina-iridiummeter N^. 27.

Onderwerpen uit het gebied der Scheikunde werden be-
handeld door de Heeren Feanchimont en van Bemmelen.

De Heer Fkanchimont sprak »over de nitro-ureïden en
nitraminen" en deed mededeeling van de uitkomsten van
nieuwe proeven, door hemzelven en den Heer Klobbie on-
dernomen om te betoogen, dat de interne ureïden, ook door
haar gedrag tegenover salpeterzuur, iu ten minste drie soor-
ten onderscheiden kunnen worden.

LXXXIII

De Heer van Bemmelen hield, naar aanleidincr van en
hem door den Heer Bakhuys Roozeboom ter hand gestelde
en voor het Proces- Verbaal besterade mededeeling, eene voor-
dracht over de uitkomsten, door genoemden Heer bij zijne
studie van de hydraten van chloorcalcium verkregen.

Van pathologisch-anatomischen aard was de mededeeling
van den Huer Pekelharing. Hij gaf een overzicht van
eenige door hem genomen proeven, met het doel om na te
gaan, of de woekering van het endothelium op de binneu-
vlakte van den slagaderwand te beschouwen is als het
gevolg van een nieuwen prikkel, dan wel van een vermin-
derden weerstand. Hij besloot tot het laatste, en schaarde
zich dan aan de zijde van Thoma, die reeds vroeger tot het
zelfde besluit gekomen was (V. M, N. 3, .V. 169).

De Heer Fouster bewoog zich op hygimisch gebied toen
hij sprak »over het voorkomen van bacteriën in het darm-
kanaal" en betoogde, dat deze organismen, onder normale
omstandigheden, enkel in het onderst gedeelte van de dunne,
en verder in de dikke darmen zich vermenigvuldigen, en
dus geen deel hebben aan het spysverteeringsproces ; en
verder, dat typhoid-bacteriën, met spijzen in het darmkanaal
gebracht, in de maag en het bovenst gedeelte der dunne
darmen gedood worden, op enkele na, die in het onderste
gedeelte der dunne en in de dikke darmen tot verdere ont-
wikkeling komen.

Op zoölogisch gebied valt eene korte voordracht te ver-
melden van den Heer Fürbringeb, bij gelegenheid van de
aanbieding voor het Proces- Verbaal van eene mededeeling
van den Heer Dr. J. F. van Bemmelen »over den oor-
sprong van de voorste ledematen en het tongbeen bij de
Reptilen" (V. M. N. 3, V, 202).

De Botanie vond hare woordvoerders in de Heeren be Vries
en Beyerinck, terwijl buitendien door den Secretaris mededee-
ling werd gedaan van twee bijdragen, ingezonden door de
Heeren Burck, Correspondent der Afdeeliug te Buitenzorg,
en Boerlage, Conservator aan 's Rijks Herbarium te Leiden.

F*

LXXXIV

De Heer de Vries sprak eene eerste maal »over steriele
Maïsplanten" en stond meer in het bijzonder stil bij een vol-
komen on vertakten vorm, onder andere door hem gekweekt;e
exemplaren opgeslagen, omdat hij daarin een voorwerp meende
gevonden te hebben, bovenmate geschikt om de leer van
Daewin over de erfelijke eigenschappen tegenover die van
Weismann te handhaven (V. M. N. 3, V, 255).

De tweede voordracht van den Heer de Vries had tot
onderwerp //de Pangenesis van Darwin." Er werd in betoogd
dat, al wordt ook de hypothese omtrent het zoogenoemde
transport der kiempjes van de organen naar de kiemcellen,
als onaannemelyk, verworpen, toch de tweede hypothese,
waaarin wordt aangenomen, dat de erfelijke eigenschappen
in de cellen vertegenwoordigd zijn door ontelbare stoffelijke
deeltjes, die elk eene eigenschap vertegenwoordigen, nog
volstrekt niet weerlegd is. De laatste hypothese geeft daar-
enboven voldoende rekenschap van de feiten, die in de laatste
tientallen van jaren omtrent de celdeeling en de bevruchting
ontdekt zijn (V. M. N. 3, V, 401).

De Heer Beijerinck onderhield de Afdeeliug over de uit-
komsten van proeven, ten doel hebbend de kruising van
verschillende soorten van Gerst, in den landbouw opgenomen
(Hordeum vulgare, hexastichon, distichon, Zeocriton en
trifurcatum). Hij ondervond daarbij : 1^ dat al de hierboven
genoemde soorten zich met goeden uitslag door eikander
laten bevruchten ; 2^ dat de dus verkregen bastaarden uit
zich zelven volkomen vruchtbaar zijn; 3^ dat de bastaarden
der Ie generatie over 't algemeen middel vormen zijn tus-
schen de beide ouders; 4^ dat de zaailingen, uit bastaarden
door zelf bevruchting verkregen, zeer veranderlijk zijn, en
eindelijk 6^ dat uit de kruising van Hordeum distichum (vr.)
en Hordeum trifurcatum (m.) een bijna volkomen ongenaai-
de vorm verkregen kan worden (V. M. N. 3, V, 202).

In zgne tweede voordracht toonde de Heer Beijerinck
aan, op welke wijze men de werking van verschillende stof-
fen op den groei en enkele andere levens verschijnselen van

LXXXV

microörganismeu vast kan stellen. Dat doel wordt bereikt
door op gelatineplaten, meer of minder toebereid, en met
de eene of andere soort van gist of bacteriën bezet, kleine
hoeveelheden van verschillende stoffen over te brengen, en
dan na te gaan of de microörganismen in de diffasieceutra
dier stoffen, hetzij deze zuiver bleven of in elkander vloei-
den, zich al of niet, of wel in meerdere of mindere mate
vermeniofvuldiojen.

De door den Secretaris voorgedragen mededeeling van den
Heer Bueck had betrekking op den invloed van het licht
op de kieming der sporen van Hemileia vastatrix Berk., den
fungus der koffiebladziekte. Uit veelvuldige proeven was
het den Heer Burck gebleken, dat de voorwaarden voor die
kieming geenszins alleen gelegen zijn in de aanwezigheid
van water in vloeibaren vorm en van zuurstof, maar dat ook
de intensiteit van het licht daarbij aanzienlijk getemperd
moet worden. Opmerkelyk was ook dat, terwijl volkomen
gezonde sporen der Hemileia door het onverzwakte zonlicht
in korten tijd worden gedood, die, welke in het tijdperk van
kieming verkeeren, geen merkbaar schadelijken invloed meer
van het licht ondervinden. Nadere proeven leerden, dat de hier-
boven bedoelde schadelijke werking aan de blauwe helft van
het spectrum moet worden toegeschreven (V. M. N. 3, V, 336).

De mededeeling van den Heer Boerlage hield in een voor-
loopig verslag zijner werkzaamheden, verricht in 'sLands
Plantentuin te Buitenzorg van 14 April tot 4 Augustus
1888 (V. M. N. 3, V, 256).

Over geologische onderwerpen handelden de Heeren Behrens
en Martin.

De eerste deed verslag van een door hem afgelegd bezoek
aan het Eifelgebergte, met het doel om het ontstaan der
zoogenoemde »Maaren" of vulkanische meeren, zoo mogelijk
op te helderen. Hy meende hierin geslaagd te zyn, en ver-
klaarde, in strijd met de denkbeelden van andere geologen,
dat de Maaren — naar zijn inzien — het gevolg zijn van
vulkanische uitbarstingen, die echter in den aanvang gesmoord

LXXXVI

werden, doordien sieenbrokken, van zeer aanzienlyke diepte
naar boven geslingerd, den mond der gevormde kuilen ver-
stopten (V. M. N. 3, V, 346).

De Heer Martin deelde mede, dat door hem onlangs eene
bezending versteeningen uit Nederlandsch-Indië ontvangen
was, door den Heer J, A. Hooze, mijningenieur in Marta-
poera — het Z. O. gedeelte van Borneo — verzameld.
Daaronder vond de spreker kenmerkende fossielen der krijt-
formatie, vooral ook rudisten, en wel verschillende soorten
der geslachten Sphaerulites en Radiolites. Yan deze werden
ook in Eugelsch-Indië vroeger eenige soorten waargenomen
en door Stoliczka beschreven. In Ned.-Indië werden echter
tot hiertoe nooit rudisten aangetroffen. De aanwezigheid
eener krijtformatie op Borneo, reeds door Geinitz hoogst
waarschijnlijk geacht, en dat wel in streken, waar tot hier-
toe geene oudere dan tertiaire sedimenten ontdekt werden,
blijkt uit de medegedeelde by zonderheden zonneklaar (V. M.
N. 3, V, 406).

Dezelfde spreker handelde over de onderkaak van een
mensch, in het jaar 1823 in den Kaberg by Maastricht
gevonden en sedert dikwerf in de literatuur over anthropo-
logische onderwerpen vermeld, omdat het voorwerp als af-
komstio' beschouwd werd van een diluviaal individu. Uit
een nauwkeurig onderzoek was het den Hr. Martin gebleken,
dat de bedoelde kaak van jonge alluviale afzettingen, binnen
het gebied der Löss-formatie afkomstig was, weshalve zy niet
lano-er als een belangrijk historisch voorwerp beschouwd
mag worden (V. M. N. 3, V, 434).

Eindelijk sprak de Heer Martin over de zoogenoemde
oude schieferformatie van Borneo en bewees hij uit de
fossielen, daarin door hem gevonden, dat die formatie niet
eene palaeo-, maar eene metazoïsche is.

In de December- zitting werd door den Heer Hubrecht
het levensbericht van wijlen het lid der Akademie Harting,

LXXXVII

en in de zittingen van Februari en Maart dat van wijlen
het lid der Akademie Mees voorgedragen door den Heer
Kamerlingh Onnes.

Acht personen, door geen titel aan de Akademie verbon-
den, boden opstellen of verhandelingen aan ter plaatsing
in hare werken, nl. de Heeren :

1^ Dr. Y. A. JuLius, leeraar aan de H. B. S. te Delft
(Over de dubbellijnen in de spectra van natrium, magnesium
en aluminium).

2^ Dr. P. H. DojEs (Over eeuige formules, betrekking
hebbend op de veranderingen in samenstelling der oplossin-
gen, door druk- en temperatuurveranderingen bewerkt).

30 Dr. J. DE Vries, leeraar aan de H. B. S. te Kampen
(a. Over de harmonische configuratie (243 18^); b. Over
polyedrische configuraties ; c. Over eene groep van regelma-
tige configuraties ; d. Eene rangschikking van het punten-
veld in involutorische groepen ; e. Over de desmische confi-
guratie 93, ; f. Over vlakke configuraties, welke uit de
osculatiegroepen der kubische kromme gevonden worden).

40 Dr. J T. OuDEMANs, privaatdocént aan de Universiteit
te Amsterdam (Beitrage zur Kenntniss des Chiromys mada-
gascariensis).

50 Dr. Gr. Schouten, leeraar aan de H. B. S. te Amsterdam
(Algemeene eigenschappen van de zuiver rollende beweging
van een omwentelingslichaam op een horizontaal vlak,
toegepast op de beweging van een omwentelingslichaam
om een vast punt van zijne as).

6^ J. Cardinaal, leeraar aan de H. B. S. te Tilburg
(a. Meetkundige theorie der scheeve oppervlakken van de
4^® orde ; b. Het construeeren van gebogen oppervlakken
door middel van vlakke doorsneden).

7*^ Dr. E. VAN RiJCKEVORSEL te Rotterdam (Magnetic
Survey of the eastern part of Brazil).

LXXXVIII

8^. G. Reinders, leeraar aan 's Rijks Landbouwschool te
Wageningen (Over de samenstelling en het ontstaan van de
zoogenaamde oerbauken in de Nederlandsche heigronden).

Tot de werken, in het afgeloopen jaar door de Akademie
in het licht gegeven, behoort het Jaarboek 1888, waarin
de levensberichten voorkomen van wijlen de leden der Aka-
demie PiETER Harting, door den Heer Hubrechï, en Rudolf
Adriaan Mees, door den Heer Kamerlingh Onnes.

Verder zagen het licht — van de Afdeeling Letterkunde :
Deel XVHI der Verhandelingen, bevattend :
W. H. VAN DE Sande Bakhuyzen. — Het dogmatisch karak-
ter, dat aan het Evangelie van Lucas wordt toegekend.

W. J. VAN Douwen et J. P. N. Land. — Joannis Episcopi
Ephesi Syri monophysitae Commentarii de beatis Orientalibus
et historiae ecclesiasticae fragmenta.

Voorts van de Verslagen en Mededeelingen : 3^ Reeks, deel
V, stuk 2 en 3 en deel VI, stuk 1.

Van de Afdeeling Natuurkunde verschenen :
Deel XXVI der Verhandelingen, inhoudend :
V. A. JuLius. »Over de lineaire spectra der elementen"
en »Over de dubbellijneu in de spectra van Natrium, Mag-
nesium en Aluminium."

J. L. Hoorweg. Experimenteel onderzoek naar de beweging
van het bloed.

J. T. OuDEMANs, Beitrage zur Kenntniss des Chiromys
madagascariensis.

Voorts van de Verslagen en Mededeelingen : S^^ Reeks,
deel V, stukken 1, 2 en 3.

Hierin werd eeue plaats ingeruimd aan de volgende op-
stellen van leden der Akademie, die enkel ingezonden, doch
niet werden voorgedragen :

F. J. VAN DEN Berg. vDe constructrie-figuur voor de
oplossing van een stelsel lineaire vergelijkingen, beschouwd
als configuratie"; »Eenige formules over de berekening van

LXXXIX

de BernouUiaansche en van de tangenten-coëfficiënten," en
» Nogmaals over de BernouUiaansche coëfficiënten.

A. C. OuDEMANs Ju. //Bijdrage tot de kennis van de
Cupreïne."

J. W. Gunning. »Over afscheiding en bepaling van
raffinose," en »Over het gebruik van kaliumhydrosulfaat
bij het onderzoeken van organische stoffen."

P. H. ScHOUTE. Equianharmonie en harmonie bij pool-
stelsels van binaire vormen, enz."

De Afdeeling Letterkunde had het verlies te betreuren
van hare gewone leden Carel Vosmaer en Tpiomas Theodoeus
Hendrikus Jorissen en van haar rustend lid Simon Vissering.

De Afdeeling Natuurkunde verloor haar rustend lid en
vroegereu voorzitter Franciscus Cornelis Donders en onder
hare buitenlandsche Leden Kudole Clausius, hoogleeraar
te Bonn.

Verder legde de hoogleeraar Dr. M. Fürbringer, daartoe
genoopt door zijn vertrek naar Jena, zijn lidmaatschap der
Akademie neder.

De Heer C. L. van der Burg, die zich metterwoon in
Nederland vestigde, deed daardoor afstand van zijne betrek-
king tot de Akademie als Correspondent.

Na de bekrachtiging harer keuzen door Uwe Majesteit,
namen de ïïeeren P. D. Chanïepie de la Saussaye, C. Snouck

HURGRONJE, G. SCHLEGEL, L. DE HaRTOG CU ÏH. H. F. VAN

Riemsdijk zitting in de Letterkundige en S. Hoogewerff
en J. C. Kapteijn in de Natuurkundige Afdeeling.

De Heer A. Kekulé te Bonn, door de Afdeeling Natuur-
kunde tot buitenlandsch lid gekozen, gaf kennis, dat hij de
hem ten deel gevallen onderscheiding op prijs stelde en
aanvaardde.

xc

Voor den wedstrijd in Latijnsche poëzie werden negen
gedichten increzouden. Geen hunner werd den gouden eere-
penning waardig gekeurd. Aan de dicliters van twee stukken
werd eene eervolle vermelding aangeboden, wanneer zij ver-
gunden dat hunne verzegelde naambriefjes geopend werden.

De dichter van : » Adatn humani generis peremtor, Christus
vero ejusdem redemtor^ is Andreas Sterza te Parma.

De Heer P. Esseiva maakte zich bekend als de inzender
van Se7'vi Eliezer ad Abraham epistola.

Het zij der Akademie ten slotte vergund, Sire ! den wensch
uit te drukken, dat de keuzen, door haar gedaan, ter aan-
vulling der opene plaatsen in haar midden, Uwer Majesteits
bekrachtiging mogen erlangen. Bij vernieuwing grijpt zg
deze gelegenheid aan om hare belangen in Uwe bescherming
aan te bevelen.

Namens de Koninklijke Akademie van
Wetenschappen.

Be Algemeene Secretaris
C. A. J. A. OÜDEMANS.

II.

De Algemeene Secretaris legt, in overeenstemming
met Art. 12 van het Organiek Reglement, de Reke-
ning en Verantwoording over van zijn geldelijk beheer,
loopende van 1 April 1888 tot ultimo Maart 1889.

REKENING en VERANTWOORDING van het geldelijk
beheer, door den Algemeenen Secretaris der Koninklijke
Akademie van Wetenschappen van primo April 1888 tot
ultimo Maart 1889 gehouden, volgens Art. 12 van het

XCI

Organiek Reglement, alsmede §§ 30 en 37 van liet Regle-
ment van Orde, goedgekeurd in de Algemeene Vergade-
ring der maand April 1888.

Ontvangsten.

Aan batig Saldo A». P" f 1061.94

„ Subsidie voor drie kwartalen a ƒ 5325 — . ƒ 15975. —
Af zegel en leges // 0.98

/ 15974.02
„ // // één kwartaal a / 4700. —

Af zegel en leges „ 0.26 „ 4699.74

// 20673.76

„ Kestitutie van de HoUandsche Maatschappij der

Wetensckappen voor gebruik van Houtsneden . „ 48.10

// Opbrengst van den verkoop van boeken, zie Eeke-

nino'-Courant van den Heer Jok. Muller. . . . // 252.63

Totaal ƒ 22036.43

Uitgaven.

1. Reis- en Verblijfkosten van H.H. Leden, buiten
Amsterdam woonachtig.

Natuurkundige Afdeeiing /'1373. —

Letterkundige // " 1109. —

Plakzegels. . . // 3.55

ƒ 2485.55

2. Jaarwedden.

Jaarwedde van den Algemeenen Secretaris. . / 1000. —
// // // Secretaris Letterk. Afd. . // 500. —

,f „ I, len Custos // 1000. —

n // // 2en CustoS // 1000.

it u 1/ Bibliotkeekkneckt . . . // 200. —

// 3700.-

3. Onkosten der Commissie voor den overgang
van Venus voorbij de zon.

Geene.

Transporteere ƒ 6185.55

XCII

per Tmnsport / 6185.55
4. Onkosten der Vergaderingen.

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met den Cus-
tos verrekend

323.95

5. Bureau.

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks

met den Custos verrekend ƒ 30.72'

Rekening van Blikman en Sartorius, kantoor-

behoeften.

100.10

„ Gebr. Eichhorn, Papierdoos enz. „ 15.-

// 145.82^

e. Expeditie.

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks

met den Custos verrekend / 170.29

Rekening van Jacob Meijer, Expediteur . . // 61.66
,f I, J. J. Greeve, Expeditie p. Post

n/li buitenland „ 87.55

„ „ Dr. P. P. C. Hoek, Onkosten

Centraal-Bureau . . . . // 25. —
„ „ H. J. Lochtenberg, timmerman,

kisten . // 84.15

ƒ/ /, H. J. Locbtenberg, timmerman

Transport hout Limn. Comm. // 2.90
ff II Blikman en Sartorius, papier

en kruisbanden /, 49.05

480.60

7. Huishoudelijke Uitgaven.

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks

met den Custos verrekend

Schoonhouden van het gebouw ....
Personele Belasting van den l^n Custos .

2 en
//

Najaars- en Nieuwjaarsgift dienstbode . .

Transporteer

/ 32.50

// 300.—

// 6O.775

// 68.26

// 10.—

e / 471.535. f 7085.92^

XCIII

per Transport ƒ 471.535. f 7085.925.

Eekening van Pies & Berger, brandstoffen. . // 200.40

u II J. Verdonck, steenkolen. . . // 146.75
// // C. H. Winkelmeijer & Zoon,

olie, ƒ 64.65 + 63.65. . . // 128.30

// // G. Eincker, smid /•' 109.45

// // J. A. E. Eikkert, werkgereed-

schappen // 38.10

// // J. ter Meer, hovenier. . . . // 35. —

// // Duinwater-Maatsch.,4x/7.37^ // 29.50
D II D. Barnasconi, werkgereed-

scliappen // 28.65

// // M. Pos, schilder // 25.70

// // Amsterd. Glazenwasscherij . . // 19.35
// // E. Verkerk, schuurgoed. . . // 17.29
// // Beltrami & Balzari, schoor-
steenvegers // 17.05

// // C. A. Woltman Elpers, zeep . // 15.—
// // L. P. van Son, drogist, werk-
materiaal // 14.07

u II J. H. Weissenbruch Az., ko-
perslager // 4.85

8. Mobilair.

Eekening van J. van Elk, behanger, tapijten en

overgordijnen ƒ 800. —

H II J. van Elk, behanger, tapijt ver-
gaderzaal // 421.60

// // J. van Elk, behanger, gordij-
nen enz // 226,25

# // Joh. H. Pfersich, stoelen com-
missiekamer . . . , . .11 223.50

// // E. Holst, tafels // 129.—

// // J. C. Stelling, olielampen . . // 32.05

// u G. Oosten, matten ....// 12.45

// // H. J. Lochtenberg, timmerman. // 3. —

H II L. de Eidder, mandeniaker . // 2.50

1300.99*

1850.35

Transporteere / 10237.27

XCIV

per Transport / 10237.27

9. Bibliotheek en Catalogus.
AangekocJde Boekte erkm.

Kckciiiii^- van .lolumnos ^lüllcr /

Seyilurdt

K* F. Koeblers Antiquarium Mk. 163.20.

P. N. van Kampen

B. Quaritch, £ 1.15

Socictc paléontologique Suisse, fr. 26.50.

741.10
104.—
124.85
98.15
31.25
18.27
13.07

ƒ 1125.69

Honorarium

Catalogus^ Inbinden^ enz.
f

van den lieer Rogge

Kekcning van Gebr. Eichhorn, boekbinders

// van de Vijsel, assurantie. ,
// G. Rincker, boekenstandaards
// H. L.
mau

Lochtenberg, timmer-

500.—

99.20

100.45

101.75

98.70

100.90

104.50

100.—

58.30

50.—

4.60

// 1318.40

10. Uitgave vaa Werken.
Verhandelingen.

Rekening van deRoever-KröberBakels, Afd. Natuurkunde, ƒ 141.50

ff ir I' II II II II . II 672. —

/, // // // // // II . // 280.50

K II II II U II tl . II 116. —

// . // 275. —

. // 412.50

. // 377.60

Letterkunde . // 403. —

. n 202.—

. it 901.50

// Gebr.Reimeringer,lithogr.

// '' "

II Joh. Muller, innaaien.
// de Roever- Kröber Bakels,

2444.09

Transporteere ƒ 3781.60 / 12681.36

xcv

per Transport / 3781.60 / 12681.36

Rekening- van P. J. Mulder, lithograaf, Afd. Letterkunde. // 27. —

// // // // // // . // 17. —

// // Johannes Muller, innaaien // // . // 194.—

uu // // // // . // 211. —

Verslagen en Mededeelingen, enz.

f 4230.60

nin^

l vac

de Roever-Kröber Bakels,

Afd. Natuurkunde . . .

ƒ

530.70

u

u

de Eoever-Kröber Bakels,

Afd. Natuurkunde . . .

//

517.25

u

u

de Roever-Kröber Bakels,

Afd. Natuurkunde . . .

//

410.25

u

u

Gebr. Reimeringer, litho-

grafen, Afd. Natuurkunde.

//

17.50

u

u

Gebr. Reimeringer, litho-

grafen, Afd. Natuurkunde.

//

16.—

//

//

Gebr. Reimeringer, litho-

grafen, Afd. Natuurkunde.

//

22.50

u

//

Gebr. Reimeringer, litho-

grafen, Afd. Natuurkunde.

//

17.50

u

#

P. W. M. Trap, lithograaf

Afd. Natuurkunde . . .

//

16.—

0

K

Joh. Muller , innaaien ,

1

Afd. Natuurkunde . . .

//

331.25

//

//

de Roever-Kröber Bakels,

Afd. Letterkunde . . .

//

222.—

V

u

de Roever-Kröber Bakels,

Afd. Letterkunde . . .

//

264.50

H

//

de Roever-Kröber Bakels,

Afd. Letterkunde . . .

//

172.—

U

//

de Roever-Kröber Bakels,

Afd. Letterkunde . . .

//

245.50

u

//

Joh. Muller, innaaien, Afd.

Letterkunde .....

//

169.50

u

//

De Roever-Kröber Bakels,

Jaarboek 1887 . . . .

//

419.—

u

II

Joh. MiUler, innaaien Jaar-

boek 1887

//

86.50

Transporteere ƒ 3457.95 ƒ 4230.60 / 12681.36

XCVI

per Transport / 3457.95 / 4230.60 / 12681.36
Eekening van De Roever-Kröber Bakels,

Jaarboek 1888 ....// 443.—
// // Joh. JMüller, innaaien Jaar-
boek 1888 f 91.10

// // H. J. Vogin, vertalen in

't Engelsch " 60.—

// 4052.05

// 8282.65

11. Kleine Drukloonen.

Rekening van de Roever-Kröber Bakels ƒ 131. —

// if // 112.50

. 243.50

12. Onvoorziene uitgaven.

Rekening van A. Grevenstuk, diploma's en adres naar Bologna . . r 29.—
Saldo op Nieuwe Rekening // 799.92

Totaal ƒ 22036.43

RECAPITULATIE.

1. Reis- en Verblijfkosten /

2. Jaarwedden "

3. Commissie voor den overgang van Venus voorbij de zon. .

4. Onkosten der Vergaderingen

5. Bureau .

6. Expeditie

7. Huishoudelijke uitgaven

8. Mobilair

9. Bibliotheek en Catalogus

10. Uitgave van Werken

11. Kleine drukloonen

12. Onvoorziene uitgaven

Saldo op Nieuwe Rekening

2485.55
3700.—

323.95

145.825

430.60

1300.995

1850.35

2444.09

8282.65

243.50

29.—

799.92

Totaal. . . / 22036.43

XCVII

REKENING en VERANTWOORDING vau het geldelijk
beheer, door den Algemeenen Secretaris der Koninklijke
A kade mie van Wetenschappen over het jaar 1888/89
gehouden van het

LEGAAT HOEÜFFT.

Ontvangsten.

Aan Saldo van A". P' f 754.51

// 6/ra.Interestvan/56.600.— 2V2pCt.N.W.S. ƒ 707.50
Af provisie, zegel en biljet . . . // 7.17^

// 700.325

// 6/m.Interestvan/56.600.— 2V2pCt.N.W.S. ƒ 707.50
Af visa, provisie, zegel en biljet. . // 7.47^

// 700.025

// Opbrengst verkoop van prijsverzen, zie Kekening

Courant van den Heer Johannes Muller. . . . ,, 9.51

ƒ 2164.37

Uitgaven.

Rekening van J. Elion, graveur ƒ 3. —

^ II J. J. Greeve, postzegels // 3.—

// # // verzenden van prijsverzen en

programma's '. „ 12.25

// // Munl-College // 322.9 5^

„ // J. J. Greeve, reiskosten naar Utrecht . . // 3. —
u II de Roever-Kröber Bakels, drukken van prijs-
verzen // 304.50

// // Joh. MüUer, innaaien prijsverzen. . . . // 109.10
Aankoop van ƒ 1000 Inschrijving 272 pCt.

N. W. S. a 7778 • • . / 771.25

Interest 8 dagen . . . // 0.56

Provisie u 1.25

// 773.06

Saldo op Nieuwe Rekening // 633.50^

ƒ 2164.37

JAABBOEK 1889.

XCVIII

REKENLNG en VERANTWOORDING van het geldelijk
beheer, door den Algemeenen Secretaris der Koninklijke
Akademie van Wetenschappen over het jaar 1888 89
gehouden van het

LEEUWENHOEK-FONDS.
Ontvangsten.

Aan Saldo A".*P' ƒ 111.86

// 6/m. Interest van ƒ 1000.— VL, pCt. N.W.S. ƒ 17.50
Af provisie, visa, zegel en billet . . . // 0.57^

./ 16.925

// 6/m. Interest van/lOOO.— 372 pCt. N.W.S. ƒ17.50

Af provisie, zegel en billet . . . . // 0.27^

// 17.225

ƒ 146.01

Uitgaven.
Geene.

BUYS BALLOT-FONDS.

Ontvangsten.

Aan Saldo A". P" ƒ 83.245

y 6/ra. Interest van ƒ 2200.— 27. pCt. N.W.S. ƒ 27.50
Af provisie, zegel en billet . . . // 0.37''

> 27.125

// 6/m. Interest van ƒ2200.— 272 pCt. N. W. S. ƒ 27.50

Af provisie, zegel, visa en billet. . // 0.6 7 ^

// 26.825

ƒ 137.195

Uitgaven.

Aan Postzegel ƒ 0.05

Saldo op Nieuwe Rekening „ 137.145

ƒ 137.195

XCIX

BülTEN^ZO;iG-FONDS.

ONTVA^'JGSTEN.

6/ni. Interest van ƒ 16000.— S'/spCt. N. W. S. / 280.—
Af provisie, zegel en billet . . . // 2.85

ƒ277.15

r./m. Interest van ƒ 16000.— S'/s pCt. N. W. S. ƒ 280.—

Af provisie, zegel en billet. . . // 2.85

// 277.15

ƒ 554.30

Uitgaven.

Aan F. Bastiaans & C. Onkosten Grootboek ƒ 2.94

Saldo op Nieuwe Rekening „ 551.36

ƒ 554.30

De Secretaris draagt daarbij voor de volgende Memorie
van Toelichting.

Memorie van Toelichting.

Behalve over het batig saldo, ƒ 1061.94, had de Penning-
meester in het afgeloopen Akademiejaar te beschikken over
3 subsidiëu, te zamen van ƒ 15974.02, eene subsidie van
ƒ 4699.74, eene som van ƒ 252.63, voortgesproten uit ver-
kochte boeken door bemiddeling van de firma Joh. Muller
alhier en een bedrag van ƒ 48.10, ontvangen van den Heer
Secretaris van de Holl. Maatsch. der Wetenschappen te
Haarlem, als vergoeding voor het verstrekken van houtsneê-
figureu; te zamen dus over eene som van f 22036.43.

Over de 12 posten der begrootiug het volgende.

Post Vni (Mobilair) werd slechts aangesproken tot een
bedrag van ƒ 1850.35, zoodat daarvan ƒ 549.65 in reserve
bleef. De reden van dit verschijnsel is hierin te zoeken, dat

c

een vloerkleed voor de oude Bibliotheekkamer, 't welk men
dacht noodig te hebben, nog niet gelegd konde worden,
omdat de herstelliugeu, welke van wege het Rijk nog in dat
vertrek te verrichtea zijn, niet waren afgeloopen. Post IX
(Bibl. en Catalogus) bleef eveneens ƒ 1155.91 onder de
raming, doordien nog niet begonnen kon worden aan het
drukken van een Supplement op den Catalogus, en de be-
stelling van nieuwe boekenkasten tot een volgend Akademie-
jaar moest worden uitgesteld. Daartegenover moest post X
(Uitgave van Werken) met ƒ 1282.G5 worden verhoogd,
wilde men het ter perse leggen van enkele aangeboden Ver-
handelingen niet tot eene volgende periode uitstellen. Wat
voor posten VllI en IX ongebruikt bleef, kou dus strekken
om post X te verboogeu.

Het fonds Hoeufft verkeert steeds in bloeienden toestand.
Het werd onlangs weder met eene som van ƒ 1000 inschrij-
ving 21/2 pCt N. W. S. vermeerderd en bedraagt thans
j 57600 Inschr. 2^^ pCt. N. W. S.

De kas van het LEEUWENHOEK-fouds steeg, door het innen
van interessen, tot / 146.01.

Voor het Buys BALLOi-fonds werd van wijlen den Iloogl.
Doi^üEEs ontvangen de som van f 1740.48 en daarvan op
het grootboek gebracht een bedrag van / 2200 Inschr. 21/2
pCt. N. W. S., vertegenwoordigd door eene som van ƒ 1624.48'^.
Eenige noodzakelyke uitgaven ad. / 33.10, bij die som op-
geteld, deed haar stijgen tot ƒ 1657. 58^, ten gevolge waarvan
den Penningmeester van het gestorte bedrag niet meer over-
bleef dan / 83.19^. Met de in het afgeloopen jaar ontvangen
interessen, steeg die som tot ƒ 137.14^, die dan ook op dit
oogeublik in kas is.

Cl

Van het BuiTENZORG-Fonds is, ten gevolge van ontvangen
interessen eener som van f 16000.— 3V2 pCt. N. W. S. in
kas, eene som van / 554.30, verminderd met een bedrag
van f 2.94, 't welk nog met de firma F. Bastiaa^ns & Co.
verrekend moest worden, derhalve f 551.36.

De Voorzitter geeft het woord aan de Commissie,
door de beide Afdeelingea der Akademie, overeenkom-
stig § 37 der Algemeene Bepalingen, benoemd tot het
nazien van vorenstaande rekeningen met de daarbij be-
hoorende justificatoire bescheiden. Haar Rapport luidt
als volgt:

/
De ondergeteekenden hebben de Rekening en verantwoor-
ding van den Algeraeenen Secretaris der Koninklijke Akademie
van Wetenschappen over het Akademiejaar 1888 — 1889
onderzocht, met de Begrooting en de overgelegde bescheiden
vergeleken en accoord bevonden.

De Algemeene Rekening van de Akademie zelve bedraagt
in ontvangst eene som van f22036.43, in uitgave eene som
van f21236.51, en sluit met een goed saldo van f799.92.
De Rekening van het Legaat HoEurFT bedraagt in ont-
vangst f2164.37, in uitgave f1530. 86^, en sluit met een
goed saldo van f 633.50^.

Wij vonden geen aanleiding tot het maken van bijzondere
opmerkingen en stellen u dus voor, onder betuiging van
erkentelijkheid aan den Algemeenen Secretaris voor zijn
nauwkeurig beheer, zijne Rekening en Verantwoording goed
te keureu.

w. (j. C. P. TIELE.

J. J. COKNELISSEX.
M. W. BEIJERIXCK.
C. A. PEKELHAEING.

De Vergadering machtigt den Voorzitter om, in over-
eenstemming met de conclusie van het voorgelezen

CII

Rapport, de Rekening en Verantwoording, ten blijke
van goedkeuring, te onderteekenen. Een afschrift hier-
van zal, met de Memorie van Toelichting, aan den Mi-
nister van Binnenlandsche Zaken worden toegezonden.

De Heer Tiele vraagt, als eerste onderteekenaar van het
Rapport, het woord om meê te deelen, dat het der Commissie
voorkomt dat de drukkosten, waarop de firma de Roever
Kröber-Bakels aanspraak maakt, van dien aard zijn, dat er
voor de Verslagen en Mededeehugen wel eene minder afge-
sleten letter gebruikt zou kuunen worden, en dat verder de
kosten, berekend voor het drukken van de bekroonde prijs-
verseu uit het legaat Hoeufft, veel te hoog zijn opgevoerd.
Over bet laatste punt echter zal de Heer Cornelissen eenige
nadere mededeelingen ten beste geven.

De Voorz. geeft het woord aan den Heer Cornelissen,
die eene memorie voorleest, waaruit zijns inziens blijkt, dat
de drukkers der Akademie ontzaglijke prijzen voor het
drukken der prijsverzen in rekening brengen, en het in-
naaien daarvan door de firma Joh. Muller ook veel te
hoog wordt berekend.

De Secretaris betreurt het, dat de Heeren Tiele en Cor-
uelissen hem niet vooraf gewaarschuwd hebben, dat zy het
door hen behandelde onderwerp ter tafel zouden brengen,
omdat bij dan wellicht beter dan thans in staat zou geweest
zijn, de gerezen bezwaren toe te lichten of gedeeltelijk te
weerleggen.

Hij herinnert er aan, dat heeren rapporteurs over de Re-
kening en Verantwoording van het jaar 1885, eveneens
klachten over te hooge kosten voor druk- en bind werk hebbeu
doen hooren, en dat toen door hem een uitvoerig onderzoek
naar de gegrondheid dier klachten gedaan is. De uitkomsten
van dat onderzoek werden medegedeeld aan het Bestuur der
Akademie, in zijne vergadering van 20 Juni 1885 en waren
van dien aard, dat het Bestuur hem toestond, in de eerstvolgende
Vereeniffde Versaderino- der beide Afdeelingen te verklaren, dat

cm

hij gemachtigd werd, met het beheer over druk- en bindwerk
voort te gaan op de wijze, zooals tot hiertoe gebruikelijk
was, en dat het Bestuur geene aanleiding had gevonden,
hem te verzoeken, zijn beheer in bezuinigenden zin te
wyzigen". (Jaarverslag 1886, p. CIV).

De Voorzitter meent dat de opmerkingen over het drukken
der Verslagen en Mededeelingen tot geen voorstel leiden,
maar dat er alle reden bestaat om de zaak der kosten voor
de prysverzen nader te onderzoeken, en daarover later eenige
mededeelingen te doen.

De Secretaris verklaart zich hiertoe bereid.

III.

Thans komt in overweging het ontwerp der begrooting
van Inkomsten en Uitgaven, loopende van 1 April 1889
tot ultimo Maart 1890, waarover geene discussie ge-
voerd en dat goedgekeurd wordt als volgt.

Begrooting van Inkomsten en Uitgaven^ loopende van
10. April 1889 tot ult^. Maart 1890.

Ontvangsten.

Batig saldo ƒ 799.92

Gewone subsidie a 18798.50

Vermoedelijk debiet van werken // 300. —

ƒ 19898.42
Uitgaven.

1. Eeis- en Verblijfkosten ƒ 2600.—

II. Jaarwedden // 3700. —

III. Venus-Commissie // 115.71

IV. Vergaderingen // 400. —

V. Bureau , // 150. —

Transporteere ƒ 6965.71

CIV

per Transport / 6965.71

VI. Expeditie // 400.—

VII. Huishouden // 1300.—

VIII. Mobilair // 250.—

IX. Bibliotheek en Catalogus // 3600.—

X. Uitgave van werken // 7000. —

XI. Kleine drukloonen // 300. —

XII. Onvoorziene uitgaven h 82.71

ƒ 19898.42

lY.

De Algemeene Secretaris brengt daarop verslag uit
aangaande de Boekerij en het Munt- en Penningkabi-
net, in de volgende bewoordingen:

Het vooruitzicht, in het voorgaande jaarverslag gegeven,
dat dat gedeelte der boekerij, waarvoor nieuwe boekenkasten
gereed waren, behoorlijk geborgen zoude kunnen worden,
is in vervulling overgegaan. De tweede verdieping van het
Trippenhuis is nu geheel voor Bibliotheek ingericht. Voor
enkele vakken, zooals vaderl. Geschiedenis, Rechtsgeleerdheid,
Handel en Nijverheid, Krijgs- en Zeewezen, Genees-, Wis- en
Sterrenkunde, moeten nu nog kasten in gereedheid gebracht
worden, waarmede dan de geheele verzameling opnieuw
zal zijn geplaatst.

De vermeerdering der Bibliotheek, welke dit jaar ruim
1100 deelen bedroeg, kwam hoofdzakelijk de Afdeelingeu
Genootschapswerken en Tijdschriften ten goede ; terwijl ten
gevolge van de voortgezette ruiling met het Ministère de
rinstruction publique te Parijs, de Akademie weder verschil-
lende kostbare werken ontving, waaronder de navolgenden
vooral vermelding verdienen, als :

G. Ebeiis. L'Egypte. Traduction de G. Maspero. 2 Vol.
Archives de Zoölogie expérimentale et générale par

H. DE Lacaze Düthiers. 10 Vol.
Oeuvres complètes de Voltaire. 13 Vol.

cv

Nouvelle Biographie générale par Firmin Didot frères.
48 Vol.

Door 276 bezoekers werden 610 deelea op de Bibliotheek
geraadpleegd, terwijl bovendien 672 boeken aan personen
buiten de Akademie werden uitgeleend.

De verzameling Handschriften werd vermeerderd met een
bundel Latijnsche gedichten van den Groninger Rector P. L.
Struchtmeijer, den Leermeester van P. Hofman Peerlkamp,
(Ier Akademie door den Heer Boot namens Dr. H. Was te
St. Oedenrode aangeboden.

Het catalogiseeren van de boeken, die sedert het uitgeven
van den Catalogus tot 1^. Januari 1889 zijn aangekocht of
ten geschenke ontvangen, is nu afgeloopeii en met het
rangschikken der titels is reeds een aanvang gemaakt, zoo-
dat waarschijnlijk in het laatst van dit jaar met het drukken
van den Supplement-Catalogus zal kunnen begonnen worden.

Munt- en Penningkabinet.

In het vorige jaar werd de verzameling vermeerderd met
den bronzen penning, geslagen bij het vijftigjarig bestaan
van het Koninklijk Zoölogisch Genootschap Natura Artis Ma-
gistra, 1 Mei 1838 — 1888, en met een bronzen exemplaar
van den gedenkpenning bij de zeventigste verjaring van den
Hoogleeraar F. C. Donders. .

Op verzoek van het Bestuur, werd eene lijst der medailles,
toebehoorend aan de Koniuklyke Akademie van Wetenschap-
pen, door den Secretaris der letterkundige Afdeeling opge-
maakt. Zij vond eene plaats in het Jaarboek over 1888, blz.
CXV-CXXXI.

J. C. G. BOOT.

Aan de orde is het voorstel om de leden der Aka-
demie, welke zicli in het buitenland gaan vestigen, den
titel te verleenen van Correspondeereud Lid. Dit voorstel,

CVI

door de Natuurkundige Afdeeling ontworpen, mocht,
zooals de lieer van de Sande Baküuyzex mededeelde,
de goedkeu rini^' der Zuster-Afdeeling verwerven, en vond
zijne verklaring in den wensch om de betrekking met
de bedoelde leden te blijven onderhouden en hun een
blijk van waardeering aan te bieden bij hun vertrek.
Men zou de vroegere gewone leden wel is waar te
eeniger tijd onder de buitenlandsche leden kunnen op-
nemen, doch de kansen daarvoor zijn niet groot, omdat
elk der Afdeelingen slechts over 20 plaatsen onder
laatgenoemde leden tegenover 50 onder de gewone leden
te beschikken heeft.

Aan de discussie over het voorstel wordt door onder-
scheidene leden deelgenomen en daarbij de vragen ter
sprake gebracht, of het voorstel zou hebben eene terug-
werkende kracht ; of er over het verleenen van den
nieuwen titel aan vertrekkenden door stemming zou
worden beslist, dan wel of hij hun van zelf ten deel
zou vallen; en of de correspondeerende leden recht
zouden hebben op de werken der Akademie.

Ten slotte wordt bij meerderheid van stemmen beslist,
dat de nieuwe titel van Correspondeerend Lid aan alle
naar het buitenland vertrekkende leden der Akademie
zal worden verleend, en dat wel zonder stemming, en dat
de toezending van de werken der Akademie aan hun
adres zal blijven voortgaan, zooals zij tot hiertoe ge-
schiedde.

De ministerieele goedkeuring, ter uitvoering van dit
besluit noodzakelijk, zal .worden gevraagd, en wel in
dezen vorm, dat aan art. 5 van het Org. Regl. eene
laatste alinea worde toegevoegd, luidende: „Aan gewone
leden der Akademie, welke zich in het buitenland ves-
tigen, wordt de titel verleend van Correspondeerend Lid".
Het Bestuur zal tevens mededeeling doen van zijn voor-

CVII

nemen om, nadat de wijziging van liet artikel door den
Minister is goedgekeurd, den nieuwen titel te verleenen
aan de Heeren Prof. Dr. E. Selenka, lioogleeraar te
Erlangen, Dr. T. J. Stieltjes jr. te Toulouse en Prof.
Dr. M. Fürbringer, hoogleeraar te Jena.

VI.

Er wordt overgegaan tot de stemming over een Al-
gemeenen Secretaris voor een tijdperk van 5 achtereen-
volgende jaren.

Teoen woord is^ 20 leden.

Op den Heer C. A. J. A. Oüdemans worden 18 en
op den Heer Boot 2 stemmen uitgebracht, zoodat de
eerste herkozen is.

Op eene deswegen tot hem gerichte vraag van den
Voorzitter, verklaart de Heer Oudemans zich bereid,
de nieuwe benoeming te aanvaarden.

VIL

De Voorrang der Afdeelingen gaat over op de Afdee-
ling voor Wis- en Natuurkunde.

VIII.

De Voorzitter sluit de Vergadering.

C. V o S M A E K.

HERDACHT DOOll

A. P I E R S O N.

VosMAER te mogen teekenen, zou voor ieder een voorrecht
zijn; het is het inzonderheid voor mij. Meer dan eens had
ik aanleiding bezwaren tegen zijne methode te opperen. Ik
verheug mij, thans enkel te mogen denken aan de beschrij-
ving van zijn wezen en pogen. De nekrologie behoeft geen
eerzuil, maar behoort in elk geval een eerlijk gedenkteeken
te zijn.

Wij zien hem daar nog nedergezeten, rechts van den Voorzit-
ter. Ik geloof, dat wy voor het laatst zijn stem in ons midden
hoorden, toen de heer Beets Vondel had trachten te zuiveren
van den blaam, Rembrandï te hebben miskend. Vosmaer
was toen in den eenigszins neteligen toestand van een schrij-
ver die op zijn eigen boek moet wijzen. De heer Beeïs,
meende hij, had niet genoeg rekening gehouden met hetgeen
door VosMAER in Rembraiidt van Rijn, sa vie et ses wuvres
was aangetoond. In de geheele manier van deze opmerking
te maken vonden wij teen het aangename terug, dat zijn
persoonlijkheid eigen was en allen trof; ook reeds in zijn
uiterlijk. Het jeugdige dat in zijn slankheid lag, werd weer
getemperd door den te vroeg vergrijsden lok die hem dikwerf
over het breede, goed gevormde voorhoofd hing. Neus en
mond vertelden al wat zij in een gelaat vertellen kunnen
van iemands fijnheid van geest.

Den man, die in 1884 en voor de tweede reis in 1886

J4.AKB0EK. 1889. 1

( 2 )

uitgaf: De .kunst in het dagelijksch leven, — een werk waar-
van slechts een gedeelte vrij naar het Engelsch van Lewis
FoREMAN Day is bewerkt, moest men eigenlijk zien in zijn
huis. Onder de oorspronkelijke hoofdstukken van het ge-
noemde werk vind ik er een : Huis en Huiselijkheid, met dit
motto: »Onze woning en onze persoon moeten één zijn". Hij
verlangt met nadruk in het genoemde werk, dat uit ons huis
onze persoonlijkheid spreke ; het blijkt spoedig, dat, volgens
hem, huis en persoonlijkheid, beide, artistiek behooren te zijn.
— Behooren te zijn ! Met deze uitdrukking ben ik reeds in
zijn geest en trant. Vosmaeu heeft esthetische ontwikkeling
tot een plicht willen verheffen, en deze gezindheid heeft zijn
stijl gekleurd.

Dat geschrift : De kunst in het dagelijksch leven behelst
een pleidooi voor de behartiging van den goeden smaak op
een beperkt gebied : de inrichting van onze huizen. Het
treft mij, hoe hij eerst van lieverlede ten volle zegt, wat h^
op het hart heeft. In den aanvang: »het huis moet huise-
lijk zijn, zonder dat leelijkheid een hoofdrol speelt". Maar
dit uiterst bescheidene is hem weldra niet meer genoeg. Aan-
stonds heet het: » Ofschoon zij hun vleesch niet rauw zouden
eten, beseffen zij niet, dat ook huis en huisraad bereiding,
verfijning, smaak noodig hebben, welke deze alleen door de
kunst kunnen verkrijgen". Of ook: »de smaak van hun
o-rover zinnen is ontwikkeld ; niet die van hun geest en
ö-emoed". Hij verbaast zich, dat » duizenden en duizenden
braaf en gelukkig leven zonder kunst". Eindelijk moet het
hooge woord eruit. Vosmaer ontdekt by velen »den, gelijk
hij zich uitdrukt, primitieven smaak der wilden!" Wie
noemt hij wilden? Zij, die in den smaak iets louter persoon-
lijks zien. Hij stelt er dit tegenover: De smaak hangt af
van een gevormd, ontwikkeld gevoel; is eeuwig; berust op
o-ronden, heeft zijn geschiedenis, zijn traditie en ervaring.
Vroeger hield men zich aan die traditiën van onverganke-
lijke beginselen . . . , die wijzigingen toelieten, maar in den
grond eene algemeene vastheid en waarheid behielden. Dit

( 3 )

alles is over boord geworpen, eu van daar de teugelooze
willekeur; dat tasten en hollen in den blinde, het zich ver-
gapen aan alles wat grillig en bont is, op de wijze der (het
woord keert terag) der wilden. De slechte smaak is een euvel
des tijds waartegen gewaakt dient te worden". . . » De smaak
is ziek". En wat is nu het geneesmiddel?

Vöorloopig een zeker autoriteitsgeloof. » Wilde, schrijft
hij nog in het aangehaalde werk, bl. 182, wilde het Alge-
meen zich maar overgeven aan de leiding ten goede en de
verlokselen van den Booze op het punt van smaak weerstaan
met een: »»Yade retro, Satana!"" Er is dus ook in sesthe-
ticis een Booze ; er is een verstok theid die niet luisteren wil ;
er is, bovenal, een leiding ten goede ; en ten aanzien van
deze leiding hebben de leekeu zich volgzaam te betoonen.
VosMAER ziet verband tusschen staatkundig en esthetisch
anarchisme. » Thans ', getuigt hij, » heeft de wansmaak, die
vroeger een paria, een uitgeworpene of een verscholen boos-
doener was, van de vrijheid, gelijkheid en broederschap ge-
bruik gemaakt; hij speelt een demokratische rol en zet zich
op den voet van gelijkheid met het schoone". Met het bindend,
het kanoniek gezag van dat Schoone is het hem zoozeer ernst,
dat hij er fabriekanten een grief van maakt, hun smaak
achter te stellen bij hun beurs. Koopers, zegt hij, zijn te
»berispen", als zij zich iets leelijks aanschaffen ; industriëelen
» zondigen" als »zij azen op den wansmaak". » Heilzaam,
noemt hij, het bedwang der gilden en der meesterproef".

Hier staat de pleitbezorger voor ons van iets volstrekts,
en dat gehandhaafd wordt tegenover een maatschappij die
met haar winstbejag, haar individualisme, hare oübeperkte
vrijheid van verkeer, van bedrijf, van inzicht en aantrekking,
vöorloopig niet geneigd schijnt een esthetischen opperherder
te aanvaarden. »De gustibus est disputandum", zegt Vos-
MAER ergens met zoovele woorden. Op kunstgebied zijn de
eeuwige beginselen gevonden; de goede leiding, dus de juiste
methode, is ontdekt.

Dat die methode is vergeten ; dat nieuwe gidsen zich op-

( 4 )

werpen ; dat alle wind vau leeriiig waaien, elke manier van
doen zich vertoonen raag, waar ligt het aan? Aan de na-
latio-heid van hen, die gezag moesten oefenen. Maar wie in
dezen zijn plicht verzuime, niet Vosmaer. Hij is altijd op
zijn post. Onder de wilden van den smaak, verdriet het
hem nooit, op allerlei toon, met allerlei hulpmiddelen: met
het vlugschrift, met het courantenartikel, met het geleerde
boekwerk, met romans en gedichten, met overzetting en oor-
spronkelijken arbeid, gewetens wakker te schudden, afdwa-
lingen te brandmerken, beginselen toe te lichten, of zich in
het eind, op dezen aan den hocgen kunstzin der Vaderen
ontrouw geworden bodem, vormen wil een gemeente zonder
een vlek van modern realisme, zonder een rimpel van mid-
deleeuwsche Gothiek, een in de overtuiging, dat de kunst tot
alle dingen goed is.

Deze aanhoudende werkzaamheid dwingt eerbied af, en heeft
haar doel niet gemist. Vosmaer heeft het oor en het hart
van velen in den lande mogen bereiken. Men zag tot hem
op als tot een die de esthetische opvatting van de dingen,
van ' het geheele leven verpersoonlijkte. Geene overtreding
van den goeden smaak, liet hij over zijn kant gaan. Geen
nationaal gedenkteeken van Neerlands Herstelling zou in den
Haag, geen nieuw Rijksmuseum in Amsterdam verrijzen of
Vosmaer gaf raad en oordeel ten beste. Geschriften die het
esthetisch leven des volks konden bevorderen, hij moest ze
inleiden, hij, hun den stempel geven- Hij leefde niet slechts
voor het schooue ; men wist dat hij er voor leefde, dat by
aan alle andere beslommeringen tot dat doel zich onttrokken
had; dat geen vulgaire eerzucht hem dreef; dat hij geen an-
deren invloed begeerde dan den invloed van de gedachte, van
het woord, van meerderheid van kennis en smaak, maar ook,
dat hij, om dien invloed te oefenen, tegen geen moeite op-
zag. Welk een moeite heeft hij zich niet getroost ! Ons volk
moest zijn Homerus hebben : hij onttrekt zich niet aan den
arbeid en vertaalt in Nederlandsche hexameters, aan welker
bestaan hij geloofde, Ilias en Odyssee. Ons volk moest zijn

( 5 )

Rembrandt kennen ; hij zet de schouders onder de taak en
geeft twee boeken, de vrucht van reizen en allerhande na-
sporing. En bij dezen arbeid van vertalen, ontleden, beoor-
deelen, toelichten, is hij nog geheel zelfstandig werkzaam;
geeft hij zijne romans Amazone en Iniüijdwg , zijn Nanno^ zijn
Londinias, zijn bundel Gedichten, zijne Vogels van diverse
Pluimage, al te gader werken, die op ineer of min duide-
lijke wijs te kennen geven wat hij van zijne landgeuooten
verlangde.

Wat verlangde hij ? Met andere woorden : wat is het doel
dat hij met zijn onvermoeid pogen heeft nagestreefd? Een
natuurlijke aarzeling maakt zich van ons meester als wij het
beproeven rekenschap te geven van een anders ideaal. Een
ideaal is als de ongeboren vrucht der ziel, die aan de moeder
de zoetste droomen van geluk vergunt. Het spreekt evenwel
van zelf, dat ik mij aan de taak niet onttrekken mag en
u naar vermogen met hetgeen Yosma^er verlangde, met zijn
doel bekend heb te maken.

Maar ik wensch dit te bewaren voor een later gedeelte
van mijne nekrologie. Er is een andere vraag die vooraf
moet gaan. Vosmaers doel hiug natuurlijk met zijne per-
soonlijkheid samen. Het ligt dus voor de hand eerst te on-
derzoeken, wat die persoonlijkheid heeft gevormd. YosMAhiRS
vorming brengt ons op geleidelijke wijs in aanraking met
de meesten zijner geschriften.

De Bladen uit een Levemhoek (opgenomen in zijn Vogels
van diverse Pluimage, S^^ druk, bl. 60 vlgg.), een soort van
autobiografisch fragment, verspreiden omtrent de vorming van
den auteur een eenigszins verrassend licht. Dit fiagment,
geeft zoo goed als niets omtrent de opvoeding van zijn geest
en zeer veel, daarentegen, omtrent de opvoeding van zijn
gemoed. Over zijn vorming als geleerde ontvangen wy slechts
eeuige uitwendige bijzonderheden: de beschrijving van zijn
vaders studeerkamer; enkele woorden over het Gymnasium in
den Haag. Het verwondert mij, dat hij over deze inrichting
niet met meer uitvoerigheid en ingenomenheid spreekt. In

( 6 )

de leiding van Dr. Bax bad ik gaarne de verklaring zien
geven van Vosmaers eigenaardige vereering van de Klassieken.
Hij heeft den Rektor een plaats gegund in zijn smaakvollen
brief aan Horatius Flaccus:

j/Toeu ons de waardige Bax, iu zijn grijzen katheder ons kweekend,
Daar //uit Beotië voerde naar Attica" (placht hij te zeggen)
Leerend, door 'partes te maken, den zin construeeren en vatten.
Wijzend, met zangrigen toon en gebaar, op het schoon van den maat-
gang; —

Maar dat is alles. — Ofschoon Vosmaer er verder van
zwijgt, zou ik niettemin gepoogd hebben u omtrent den, naar
ik meen, onmiskenbaren invloed van Bax in te lichten, indien
YosMAERS mededeelingen over zijn jeugd ook slechts eenige
dankbaarheid jegens het Haagsch Gymnasium lieten doorsche-
meren. Maar hij spreekt over zyne klassieke opleiding met
zekeren wrevel ; hij beschouwt zich als iemand die het slacht-
offer had kunnen worden van de opvullingsmethode ; hij heeft
den indruk, dat men zijn schedel voor een koffer heeft aan-
gezien. Het beeld is van hem, en keert terug.

Niemands lessen gedenkt hij met blijdschap. Het blijkt niet,
dat eenige hand hem gestuurd heeft, dat iemand gepoogd
heeft hem voor een ideaal of een levensbeschouwing te ont-
gloeien.

Dit negatieve heeft zeker ook zyn belang. Vosmaer heeft
zoowel de voordeelen als de nadeelen gemist die aan een
stevige leiding zijn verbonden. Hij heeft vau den aanvang
zijn weg zelf moeten vinden.

Maar omtrent indrukken van het ouderlijk huis, die zijn
hart moesten stemmen, vloeien zijne mededeelingen over. Het
zijn beminnelijke, dikwerf roerende bladzijden. Wij krijgen
den man lief, dien zekere zoogenaamd onbeteekenende voor-
vallen niet zijn ontgaan, en die ze heeft weten te verhalen.
"Wij zuilen den driltigen vader, die na eenigeu zielsstrijd ein-
digt met zijn onhandige vrouwelijke dienstbode vergeving te
vragen, niet meer vergeten, evenmin als dien vonkelenden

( 7 )

diamant, dien een ruw echtgenoot nooit had opgemerkt in
het hart dat zoolang naast het zijne had geklopt, i^llermiüst
vergeten wij uit die Bladen Bella, de beminnelijke, wier
beeld door Vosmaer zoo geteekend wordt, dat men er on-
willekeurig trekken in vermoedt van haar die thans Let diepst
onzen Vosmaer mag beschreien.

In een tuin ziet hij Bella als zevenjarig meisje voor het
eerst. De tuin is verwaarloosd, maar, zegt Vosmaer — en
toont ons inmiddels op nieuw het bevallige dat den auteur
van den brief aan Horatius eigen kon zijn — , »het eenige
dat liefelijk scheen in deze woestenij, was de groote menigte
rozen. . . Midden in het hooge gras en half bedolven onder
een grooten hoop afgeplukte rozen zat een klein meisje . . .
met deze bloemen te spelen. Nu eens wierp zij ze ia de
lucht en ving ze met de kleine handjes weer op, dan bedekte
zij haar hoofd en gitzwarte haren er mede, en als zij er dan
uit opdook, was het alsof zij, als Afrodite uit het vonkelende
schuim der zee, uit die bloemen geboren werd . . . Een sterke
sympathie scheen er tusschen die bloeoDen en haar te bestaan. . .
Was het, omdat in dat jeugdige kindergemoed de kiem lag
eener gave, die wellicht later zou ontwikkeld worden, de gave
om bij voorkeur de bloemen in het leven op te merken ? Of
omdat in latere dagen, in het huis, dat zij zou betreden, en
op het pad dat zij zou bewandelen, bloemen onder ieder van
hare voetstappen zouden opspringen? enz. enz."

Voor mij is het niet onzeker: al de indrukken die Vos-
maer onthouden en voor ons bewaard heeft, hebben hem ge-
leerd zachtheid op prijs te stellen, de zachtheid van gemoed
die de bloemen opmerkt; die niet twist met het wereldbe-
stuur; die samenvloeiing en ineénsmelting liever waarneemt
dan tegenstelling en botsing.

In zijn Studiën over Midtatulis werken^ 2^ uitg. 1884 zegt
hij met zoovele woorden : » Waar het ware en schooue —
het goede ligt daarin opgesloten — zich voordoen, grijp ik
naar deze met beide handen. Verlammend werkt te langdu-
rige omgang met het booze, ook al strijdt men er tegen . . .

( 8 )

Het ware en schooiie met der daad te beoefenen, is het sterk-
ste wapen tegen kwaadwilligen die het anders begeeren."
In de Voorrede van zijn Inwijding lezen wij : Ofschoon, vol-
o-eus sommifreii, in 1888 wel ouderwetsch zal heeten, een
bescheiden en welwillend schrijven te willen zijn, ik hecht
nog aan den door Bulwer in 1835 aaugeduiden plicht."
»Discretion and benevolence", om de woorden van Bülwer
over te nemen, waarop hier gezinspeeld wordt, zyn de ei-
genschappen, aan welker invloed Vosmaee zich, naar ons
beste weten, nooit opzettelijk heeft onttrokken. » Zonder
zachtheid en schoonheid is het goede niet goed en het hei-
lige niet heilig", laat Vosmaer in zijn roman Inwijding iemand
zeggen; hij geeft daarmede zoowel zijn eigen deugd als mis-
schien zijne grenzen aan.

In de vroeger aangehaalde Bladen staat Vosmaer met de
inmiddels tot jong meisje opgegroeide Bella voor een drietal
boomen. »Kijk, zegt hij tot haar, die oude boomen zijn drie
grijze wijsgeeren die minachtend op al de nietigheid om hen
heen neerzien". Maar Bella antwoordt: »Eü ik vind ze als
drie oude aartsvaders die zegenend hunne armen over alles
uitbreiden. Waarom zouden wij ook niet liever vrede heb-
ben met alles, daar wy weten welk een heerlijke harmonie
in alles heerscht, als wij ze maar niet dom vooibijzien."

Deze Bella «preekt als de Sietske van Inwijding^ en bei-
den vertegenwoordigen dat Ik van Vosmaer, dat hij zelf
als zijn beter Ik beschouwde. Bij de polemiek die ook hem
niet bespaard is gebleven en de hardheid waartoe alle polemiek
verleidt, heeft hij zijn eigenlijke vorming in de vorming van
dat beter Ik gezocht, en deze vorming vooral opgedragen aan
vrouwelijken invloed. Dat een vrouw den man in de rede
valt, gebeurt wel meer; maar bij Vosmaer valt de vrouw
den man altijd in de rede om hem zachter te stemmen, om
hem op een beminnelijker zijde der dingen te wijzen. De
drie minachtende wijsgeeren van zooeven worden door de een
of andere Bella of Sietske bij Vosmaer meer dan eens in
drie zegenende aartsvaders gemetamorfoseerd.

( 9 )

Maar bij de vormiug die Vosmaer vaii Bella of Sietske
verwachtte, voegde hij onophoudelijke zelfvorming. Voor
zoover een begaafde persoonlijkheid uit een algemeen gezichts-
punt mag worden bezien, schijnt mij bij Vosmaer dit ge-
zichtspunt in de zelfvoraiing gelegen ; in het besef van hare
noodzakelijkheid, in de volharding waarmede hij zich aan
haar wijdde. Velen zoeken hun levensdoel buiten ; anderen
allereerst in zichzelf. De eersten pogen hun omgeving te her-
vormen, de laatsteu arbeiden aan de schoone en altijd vol-
lediger ontwikkeling van hun eigen wezen. Dit leven voor
zichzelf, is edel. Zorg te dragen, dat men dagelijks meer
het hoogo voorwerp van zijn liefde en vereering nadert, is
alleen de daad van hem die in staat is iets anders en beters
lief te hebben dan zijn klein en eindig Ik. Er ligt geen
zelfzucht in de zucht voor de altijd toenemende verwezenlij-
king van die opvatting van ons innerlijk leven waartoe na-
denken, opmerken, bestudeering van het voortreffelijke ons
heeft geleid. Rozen zyn geen filanthropen en maken inmid-
dels de wereld schooner dan het misschien tot dusver aan
de filauthropie gelukt is. Vosmaer is ten slotte veel geweest
voor anderen, omdat hij gezorgd heeft zelf veel te ziju. Wat
hij zich als het hoogste voorstelde, kan men met meer voor-
behoud bewonderen dan hij het heeft gedaan: men kan ont-
kennen noch gering achten, dat hij er al zijn streven op
heeft gericht.

Ik waag het zijne geschriften onder dat oogpunt der zelf-
vorming te brengen. Vosmaer schijnt mij in zijne werken
gesprekken te voeren met zichzelf; gesprekken, waarin hij
zich voorhoudt wat hij worden, de gemoedsstemming waarin
hij komen wil. Het zal zeker wel niet alleen mij getroffen
hebben, hoe zelden Vosmaeh iets opzettelijk betoogt, of zijn
beschouwing stelselmatig uiteenzet. Is het wel ooit gebeurd?
In zijn geschrift : Wandelingen door de Wereld, komt hij op
de groote tegenstelling, waarop Rousseaü zulk een schel licht
heeft doen vallen; de tegenstelling tusschen oorspronkelijk-
heid en beschaving. Hoe behandelt hij haar'? BI. 176 lees

( 10 )

ik: »het is hier de plaats niet om uatuur en kiiltuur . . .
te verzoenen. . . Wat er strijdigs is, valt gemakkelijk op te
lossen". Dit schijnt mij reeds kenmerkend : zoowel het niet
beproeven van de verzoening als de betuiging, dat de ver-
zoening gemakkelijk is. En nu volgt: »Het is een valsch
begrip, dat natuurlijkheid slechts bij naïef heid te vinden is . . .
Het is even valsch, dat wij, om natuurlijk te zijn, tot den
oudsten toestand der menschen moeten terugkeeren, en, uit
dit oogpunt beschouwd, wordt de strijd tusschen cultuur en
natuur steeds geringer. Wa7it natuur is niet enkel die eerste
toestand, maar ook de volkomene evenredigheid des menschen
in zijne geheele ontwikkeling enz." Hier schijnt een betoog
aan te vangen, maar de toon verandert weer: » Zoo als alles,
heet het onmiddelijk na de laatste aanhaling, in de stof
naar harmouie streeft, zal ook dit streven zich bij het ver-
standelijk en zedelijk zijn opeubaren. Eenheid is de grond-
toon van de stoffelijk genoemde schepping, eenheid zal het
ook blijken voor de niet stoffelijke". . . . En een paar blad-
zijden verder: »Als men dat ondervindt, houdt de trek naar
de natuur op een verzet tegen de beschaving, en de beschaving
een strijd tegen eenvoud en natuurlijkheid te schijnen. Het
bewustzijn wordt geboren dat de morgengloor van een nieuw
leven heeft aangebroken. Eenheid te brengen in de verschei-
denheid, harmonie in het uiteenloopende en een evenwicht
te scheppen van alle bizondere deelen, ziedaar een der groot-
ste vraagstukken in de levenskunst".

Aan het slot van zijn uitboezeming is hij minder ver dan
in het begin. Wat in het begin gemakkelijk heette, is hier
weder een vraagstuk. Zoo gaat het bij overleggingen die
men met zichzelf houdt: bergen, eerst verzet, kan men
straks niet eens beklimmen. Vele geschriften van Vosmaer
zijn slechts in schijn didaktisch. Hij die, naar zijn eigen ver-
haal eu uitdrukking, reeds in zijne jeugd gaarne nederzat
in aiigello cum libello, schreef op zijn manier een Imitatio,
overdenkingen over de levenskunst, naar aanleiding van den
een of anderen tekst, bij voorbeeld dat » de poëzie alles moet

( 11 )

versclwnern\ Na dit diütsche woord te hebben gebezigd,
herneemt hij: » alles, ook de wetenschap .. De tijden kwa-
men, waarin zij de fijne tuniek en den purperen mantel
omsloeg, de haren omwond met een geurenden krans, en
waarin de vroolijke, dartele muze de stoffige studeerkamer
omschiep in een kunstenaarsatelier, waar alles tot de ver-
beelding spreekt van leven en smaak".

Dit een en ander zou veel verklaring noodig en zeker
ook erlangd hebben, wanneer het voor Vosmaer iets anders
ware geweest dan oriënteering bij zijn zelfvorming. Ook zijn
eigenaardige manier van reizen had dikwerf die strekking.
Zijne reizen hebben iets van bedevaarten. In zijn Londinias
zegt hij zelf van de Elgin Marbles te Londen : » Pelgrims-
doel zijn z' ieder die streeft naar hoogere wijding". Hij
vertoeft gaarne waar groote letterkundige of artistieke per-
sonen hebben geleefd of vertoefd. Evenmin als hij opzettelijk
een stelsel ontvouwt, evenmin behandelt hij in den regel
opzettelijk een kunstenaar of auteur; hg doet het veel liever
naar aanleiding van iets anders. Hij haalt herinneringen op.
Hy is in Hamburg en is vol reminiscentiën van Heine; in
Brunswijk, en is onuitputtelijk over Lessing en Bilderdijk;
in Cassel, en komt op de voorloopers en tijdgenooten van
Rembrandt, die daar zoo goed vertegenwoordigd zijn. Het
teekent den man . van gemoed in Vosmaer en het teekent
tegelijk zijn talent. Een vel wit papier te nemen, bovenaan
den naam van een beroemd persoon te schrijven, en nu
een portret te beginnen ten voete uit: het onderstelt een
aandurven van ; een zich meten ; bijna een worstelen met
den vreemden geest ; een worstelen in den nacht tot de On-
bekende ons zijn naam heeft gezegd. Vosmaer vermijdt het.
Hij gaat, in het geestelijke, niet vlak voor iemand staan ;
liever ernaast; ziet hem van ter zijde aan, neemt hem
in profiel. Zulk incidenteel spreken over menschen en dingen
geeft natuurlijk aan de bladzijden, waarin het geschiedt, we-
der eenigszins het karakter van schetsen, van studiën, die
men veelal ook tot eigen oefening maakt. In zijn werk Geëiste

( 12 )

bladen komt Lij naar aauleidiug van Bruuswijk op Bilderüijk.
Na bet een en ander over den dichter te hebbeu gezegd ,
werpt VosMAER zelf de vraag op: » En zijn dichterlyk genie?"
Maar om terstond er op te doen volgen : » Het is hier de
plaats niet om deze vraag te behandelen". De wending is
bij VosMAER niet ongewoon. Reeds vroeger, in de Wande-
lingen door de loereld : »Het is hier de plaats niet om na-
tuur en kuituur te verzoenen". En elders wordt de plaats
voor zulke onderzoekingen evenmin gezocht. Vosmaer be-
hoort niet tot de geesten die volstrekt de formule van een
persoon of verschijnsel willen vinden, zelfs niet als hij een
aizonderlijk geschrift aan iemaud wijdt, zooals aan Max
Havelaar of aan Rembrandt. Zelden een beschouwing, die
het geheel omvat. Vosmaer heeft blijkbaar niet een opvat-
ting van personen of zaken, die hem kwelt, die hem be-
nauwt, tot het hem gelukt die opvatting buiten zich te bren-
gen, uit te drukken in een beeld. Zulk een manier van
voelcQ en van doen zou voor hem iets te forsch, mag ik
zeggen? iets te brutaals hebben gehad. Vertellen doet Vos-
maer liever dan uiteenzetten ; zijn behandelen der dingen
herinnert meer aan dissolving vieivs dan aan plastiek. Hij
grypt ons niet vast ; hij voert ons niet met krachtige vuist
op een hoogte , om ons zijn panorama te doen zien en ver-
der ons den weg zelf te laten zoeken; hij gaat met ons,
leidt onze schreden, onderwijst zichzelf en ons. Het zou ons
in het geheel niet hinderen of bevreemden als deze gids,
terwijl hij ons inlicht, zelf nog eens zijn Baedeker nasloeg.
Zijn welverdiende populariteit valt ook hieruit te verklaren.
Velen werden uitgelokt door geschriften die bijna allen den
titel zouden kunnen voeren dien Vosmaer aan een van zijn
geschriften gegeven heeft : Wandelingen door de Wereld. Hem
lezende is men uit wandelen, en uit wandelen met iemand
van veel kennis, veel gevoel, veel opmerkingsgave, iemand
van een getrouw, een levendig, een mededeelzaam geheugen.
De methode van Vosmaer is hem vooral te stade gekomen
ten aanzien van Rem brandt.

( 13 )

Ik denk aan het standpunt der kunstwetenschap in 18G9.
Destijds had nog niemand zich de moeite getroost een kro-
nologische lijst van Rembrandts werken op te maken. Vos-
MAER is de eerste geweest, die de schilderijen, teekeningen
en etsen, voor zoover hij ze kende, naar tijdsorde heeft ge-
rangschikt. Juist daardoor heeft hij den ontwikkelingsgang
van Rembrandts kunst zoo goed geteekend. De aandachtige
lezer is in waarheid de beste beoordeelaar van dit boek,
want zulk een lezer gevoelt bij de bestudeering, dat Vosmaer
zijn doel bij hem bereikt. Men komt al lezende achter Rem-
brandt; men geeft zich door Vosmaers even smaakvolle als
nauwkeurige en methodische beschrijving rekenschap van den
inhoud van elk kunstwerk, waarin men nu zooveel bespeurt,
dat eerst aan eigen aandacht was ontsnapt ; men ziet de
wijzigingen in de manier van den schilder ; men woont Rem-
BRANDTs vorderen bij ; men leert de moeilijkheden bevroeden
die hij altijd beter overwint ; men voelt de oogen opengaan
voor zijn oorspronkelijkheid, voor de, om Rembrandts eigen
woorden te bezigen, de studieuse vlijt, die hij aan zijne
schilderijen besteedt; men is getuige van de merkbare scha-
duwen die na 1642 over den geest van den kunstenaar ko-
men; men volgt het toenemen van zijn invloed, evenzeer
als de sporen van den invloed dien hij zelf bij wijlen heeft
ondergaan; men verkeert met zijn leerlingen, zijne bloedver-
wanten, zijne tijdgenooten en vrienden. Natuurlijk draagt
een afzonderlijk hoofdstuk den titel : Jan Six en Rembrandï.
Men is in Rembrandts woning, vernuftig door Vosmaers
historische verbeelding weer opgebouwd ; men is tot in Rem-
brandts atelier en hoort de discussiën over de theorie der
kunst die door Hoogstraten, door Fabritius en anderen
wordeu gehouden, discussiën waarop wij nauwlijks hadden
durven rekenen. Hoogstraten vraagt: »Welk daer was de
grondles en regel van wel te ordineren ? Fabritius antwoordt:
de edelste natuurlijkheden te verkiezen en bijeen te schik-
ken." — De uitdrukking: » studieuse vlijt" ontleende ik zoo-
even aan een der brieven van Rembrandt, die het Vosmaers

( 14 )

verdienste is beter gerangschikt, in een beteren tekst uitge-
geven, en op uitstekende wijs als bouwstof gebruikt te hebben
ter toelichting van Rembranüts karakter. In bet voorbygaan
doe ik opmerken, dat, naar deze Brieven te oordeelen, Rem-
BRANDT geenszins van al zijne werken, alle zonder onder-
scheid, gewild heeft, dat zij bij gedempt licht wierden gezien.
In een brief aan C. Huygens vraagt Rembrandt uitdrukke-
lijk, dat zeker schilderij in het volle licht worde gehangen.
VosMAER acht zich zelfs gerechtigd te generaliseeren. Van een
ander schilderstuk sprekende, zegt Vosmaer : » pour bien voir
ce tableau, il faudrait Ie mettre dans une lumière intense,
ainsigue Rembrandt Ie recommandait a plusieurs reprises.^^

Zes jaar ouder dan dit hoofdwerk over Rembrandt is Vos-
maers geschrift over de voorloopers en de leerjaren van den
schilder, het is even als het latere de vrucht van veel ge-
duldige, kritische nasporing. In 1877 heeft een nieuwe uit-
gaaf »entièrement refondue et augmentée" de beide werken
vereenigd. De tijd om de Geschiedenis der Nederlandsche
kunst te schrijven was althans in 1863 nog niet gekomen.
De lichtgeloovige, oppervlakkige en onvolledige biografen der
17^^^ en IB'^^ eeuw konden niet langer als betrouwbare bron-
nen worden aangezien. Archivalische studiën waren onmis-
baar, om hunne fabelen te verdrijven en nieuwe bouwstoffen
te verzamelen.

Bij deze kritische beweging op het veld der vaderlandsche
kunstgeschiedenis heeft Vosmaer zich aangesloten, hetzij als
voorganger, hetzij om den arbeid van anderen te ziften en
te verwerken. De ontwikkeling der schilderkunst in de zes-
tiende eeuw, de strijd tusschen de twee richtingen, de Ita-
liaansche en de Nederlandsche ; de werkzaamheden van een
Scorel en inzonderheid van Lukas van Leiden ; het nieuwe
tijdperk dat na deze Meesters aanvangt ; de nieuwe beginse-
len die in de schilderkunst de overhand krijgen, worden met
een zorg en methode geteekeud, die medegewerkt hebben om
aan de kunstgeschiedenis haren rang onder de wetenschap-
pen te verzekeren.

( 15 )

Ik wil vau deze beide werken over Rembrandt, die Vos-
MAERS naam ver buiten de grenzen van ons land hebben
verbreid, niet afstappeu zonder uit het oudste, dat van 1863,
een ziusnede te hebben aangehaald. Na het persoonlijke dat
hij aan vrouwelijken invloed ; naast het artistieke dat hij aan
de kennismaking met de meesters te -danken had, zal die
zinsnede ons bekend maken met het wijsgeerig element in
VosMAERS vorming.

Naar aanleiding vau de twee richtingen, de Italiaansche
en de vaderlandsche, die destijds om den voorrang streden,
schrijft VosMAER: »Je ne décide pas entre Rome et la Hol-
lande . . . Nous devons savoir apprécier chaque expression du
beau; il n'y a pas de style fixe ni de règle absolue. Les
tendances et les préférences des peintres HoUandais n'étaient
ni plus ni moins que l'expression de leur ame a eux, dans
des formes inhérentes a leur nationalité. . . . L'art, ik houd
den vinger vooral bij deze verklaring : l'art ne sera et ne
peut être jamais en uu sens concret qu' uue expression iu-
dividuelle de la beauté; celle-ci existe absolument, mais nous
ne la percevons que par Ie prisme de nos conceptions indi-
viduelles'\ Het spreekt van zelf, dat deze verklaring gelegd
moet worden naast de vroegere omtrent het individualisme
in de kuust. Vereeuigd, zeggen zij, met andere woorden:
» conceptions individuelies" op het veld der kunst zooveel men
wil, mits dit individuëele niets anders begeere of bewere te
zijn dan opvatéing vau iets dat onafhankelijk van onzen geest
bestaat, van iets eeuwigs en onveranderlijks. »La beauté
existe absolument". Niet wij zijn het die de schoonheid ma-
ken, wij vertolken haar slechts. De schoonheid is volstrekt,
maar elke poging om haar uit te drukken is betrekkelijk,
heeft betrekkelijke waarde.

De platonische leer der ideeën, welker nagalm men hier
licht herkent, heeft het hare bijgedragen tot de vorming vau
YosMAER. Met deze leer heeft hij zich eerst bekend gemaakt
na den akademietijd. Op het Gymnasium had hij Plato
nog niet gelezen; te Leiden, waar hij in 1844 op de studie

( 16 )

kwam eu 18 Januari ]851 promoveerde, deed hij snel pro-
paedeutisch en beoefende liij, behalve zijn vak, de Rechten,
oud-Nederlandsche taal- en letterkunde. Na zyn promotie
in den Haag gevestigd, vervaardigde en gaf hij uit zijn
Jongensrampen, schetsen met hijscliriften. Twaalf steendruk-
platen; een werk dat, ofschoon door Prof. Ten Brink als
geestig, als prettig geroemd en op één lijn met de bekende
Zoo zijn er van Alexander v. H. gesteld, niet in de eerste
plaats doet vermoeden, dat de auteur toen dagelijks met Plato
verkeerde. Hij heeft Plato voor het eerst ernstig gelezen
tusschen de jaren 1853 en 1856, en wel te Oud-Beierland,
waar hij griffier was bij het kantongerecht. Immers in 1856, —
hij was toen weer in den Haag teruggekeerd als substituut-
griffier van het provinciaal gerechtshof in Zuid-Holland —
geeft hij een boek uit, getiteld : Een studie over het Schoone
en de Kunst. In dat boek werkt Plato's le^^r der ideeën voor
het eerst; in dat boek ontwikkelt hij een esthetische be-
schouwing, die, gelijk Prof. Ten Brink zich uitdrukt, een
platonisch speculatief karakter draagt.

Bij het boek zelf, afkomstig uit een tijd waarin men reeds
blijde mocht zijn esthetische vragen behandeld te zien door
een Nederlandsch auteur, heb ik niet stil te staan. De hoofd-
zaak voor ons is die platonische kleur, die nu verder aan
al zijne esthetische geschriften eigen blijft. Vosmaer heeft
sedert altijd het schooce gehuldigd, als iets volstrekts, als
idee. Uitdrukkingen als de schoonheid, het schoone, keeren
zoo bestendig bij hem weder, dat er wel een wijsgeerige
strekking aan moet worden toegeschreven.

Zijne platonisch gekleurde wijsbegeerte van het schoon
heelt hij weder nergens opzettelijk ontvouwd en evenmin het
verband blootgelegd, dat tusschen de idee van het schoon
en de Grieksche kunst aanwezig zal zijn. Naar de aanhaling
van zooeven had hij natuurlijk ook in de Grieksche kunst
louter een » conception individuelle" van de volstiekte schoon-
heid moeten zien. Maar ik meen dat die kunst, voor hem
langzamerhand veel meer, dat zij ten slotte voor hem de

( 17 )

eigen openbaring der schoonheidsidee is geworden. Het komt
vooral bier op de juiste scbakeering aan, Als men van de
volmaaktbeid der Griekscbe kunst een stelling bad willen
maken, zal ik niet beweren, dat Vosmaer die stelliug zou
bebben onderscbreven. Die volmaaktheid is niet in eigenlijken
zin een besluit van zijn verstand, veeleer een lofverbeffing,
gevolg dier beminnelijke overschatting die getuigt van het-
geen zoo zeldzaam is : innig medegevoel. Ik wil daarom
Vosmaer zijn vergoddelijking van de Griekscbe kunst bet
liefst laten verkondigen in gebonden taal ; en geef uit dien
boofde een korte aanbaling uit zijn bundel Gedichten, Het
gaat mij wel eenigszins aan bet bart, een bundel met zoo
veel scboous als Neerlands Maagd, Brunhild en Sigurd, Sig-
taart Kempa, en bovenal Aqua-forti en Carméla slechts op
een enkele bladzijde te openen, maar de tyd dringt : Ziehier
mijne aanhaling. Het vers beet : De Grieksche Muse. Na eerst
de Oosterscbe kunst in het grootscbe van haar pogen te
bebben gekenschetst, gaat Vosmaer voort :

^Maar uoch blonk geen schoon in die zinnenverplettende grootschheid.

't Hemelenspieglend azuur der Aigaiïsclie golven ontstegen,

Rees toen, goden en mensclien en wereld beheerscliende godheid,

't Grieksch ideaal van het schoon, uit het zilverenvonkelend zeeschuim.

Muse van Hellas, heil ! Gij leerdet ons 't eerst te erkennen

't Schoon in verhouding en maat, en dat een zij vorm en gedachte.

Kernig en frisch als natuur, maar edele, nimmer gemeeue,

Adelt g' in alharmonie 't veelzijdige werken des levens.

Muse van Hellas, heil u !'^

In proza beeft bij bet ecbter ook wel gezegd. Inde Spectator
van 26 Dec. 1885 bericbt bij, dat de Ajitigone ie Amsierd&m
in bet Grieksch ten tooneele werd gebracbt en jubelt bij: » van
Amstels gymnasium de victorie, die eenmaal zal moeten komen,
als de geesten . . . zicb weder om reiniging zullen wenden tot
de eene en eeuwige kunst, die haar volkomen geven kan".
Het hooren van griekscbe Godennamen bracht Vosmaer
reeds in eenige verrukkiug. Eens, aan den Rijn, ziet bij de
wijnbergen bezet met duizenden staken ; een reisgenoot zegt ;

Jaarboek 1889. 2

( 18 )

» Weldra zullen ze bloeien en vruchten dragen, onder den
invloed van Helios en Dionysos". Op deze mededeeling laat
VosMAKii volgen : » Dit woord deed de snaar barmouisch tril-
len bij mij". In oogeublikken van minder opwinding zou bij
bet groote bezwaar tegen de vergoddelijking der Griekscbe
kunst zelf wel toegegeven bebben. Een kunst, door zoovele
eeuwen, door stammen van zoo verscbillenden aanleg en
beboeften, onder zoo verschillend staatkundig gesternte be-
oefend, wordt daardoor al te zeer als een gelijksoortig geheel
beschouwd en behandeld. Ik heb elders, naar aanleiding van
VosMAÊRs Inwijding^ dit bezwaar toegelicht, dat in dezen
kring geen toelichting behoeft.

Hoe het zij, deze hooge ingenomenheid heeft hem er toe
geleid te doen wat in zijn vermogen w^as om zijne landge-
nooten met het Griekscbe kunstschoon bekend te maken. Hij
heeft het gedaan, eerst langs zijwegen ; bij voorbeeld, door
de Schetsen en Studiën over kunst van 1882, een verzame-
ling van verspreide opstellen die, wat destijds omtrent eenige
hoofdstukken der Griekscbe kunstg^^schiedenis geweten werd,
goed samenvatten ; voorts door Nanno^ een Griekscbe idylle
van datzelfde jaar, een behagelijke pastiche, in mijn oog,
maar die alleen door een ingewijde in de Griekscbe letter-
kunde en prosodie kon worden geschreven. Weldra evenwel
zou bij den koninklijken weg betreden, en zijn volk bekend
maken met hetgeen wij als het beste en het oorspronke-
lijkste uit de Helleensche beschaving liefhebben. Daartoe
ondernam en voltooide hij den grooten en bewonderenswaar-
digen arbeid die in zijne nederlandsche overzetting van Ilias
en Odyssee voor ons ligt. Hare filologische waarde bepalen,
mag ik natuurlijk niet. Ik zal evenmin onderzoeken of men
er wel aan doet, Griekscbe hexameters in het Nederlandsch
na te bootsen, en vergenoeg mij met te verwijzen naar
VosMAERS verhandeling in de Banier^ Jaarg. 3, Afl. 9, ge-
titeld Homeros in Nederland ; een stuk, waarin hij gepoogd
heeft de regels vast te stellen, waaraan, volgens hem, Neder-
landsche hexameters moeten gehoorzamen. Bij deze bijzon-

( 19 )

derhedeu verbiedt, de tijd stil te staaii. Maar ik laat mij
het voorrecht niet rooveD in deze vergadering, en als in uw
naam, hulde te brengen aan de vele voortreffelijke eigenschap-
pen, vraardoor deze vertaling het verdient door het Nederland-
sche volk gewaardeerd te worden als het veelszios doeltreffend
middel dat Vosmaee, taalbeheerscher en dikwerf welluidend
dichter, heeft aangewend, om, naar inhoud en vorm, naar
stemming en toon, Homerus in ruimer kring te doen kennen.

Nu rijst de vraag : die Grieksche kunst, waarvoor hij zoo
ijverig propaganda maakte, in welke betrekking moet zij staan
met de onze? In zijne verhandeling i^az^sé e?i Helena vraagt hij
zelf: Behoort er zoo innige samensmelting van Hellenisme
en nieuweren geest plaats te hebben als bij Goethe in Fausfc
en Helena. Moeten wij gehoorzamen aan het orakelwoord
van den Apollo van Weimar: »Jeder sei auf seiner Art ein
Grieche, aber er sei's?"

VosMAER antwoordt: » Eensluidend met de oude (kunst) kan
de onze . . . niet zijn . . . In het wezen der Grieksche kunst
treft de allergelukkigste vereeniging van natuur en ideali-
teit ... In de moderne wereld is het geheel anders . . . Wij
kunnen thans onmogelijk zoo naïef, zoo enkelvoudig, zoo
rustig zijn als de oude wereld dat betrekkelijk was. Gansch
anders is onze werelbeschouwing. Ons ideaal is onbegrensd.
Voor ons dus geen rust . . . Van zulk een leven en ideaal
moet wel een veel bewogen kunst de uitdrukking zij u." Tot
zoover Vosmaer en zijn besluit is het volgende : » Vaste regel
alzoo : in alle tijden waarin men de antieke wereld losliet,
vervielen kunst en letteren tot groote afdwalingen; en, om-
gekeerd, elke herleving van vrijer, krachtiger, zuiverder tijden
gaat gepaard met een terugkeer tot de studie van de Ou-
den". — Ik vraag in het voorbijgaan of de Ouden wel zoo
rustig waren, en vooral of wij er op aan kunnen, dat rustige
menschen rustige kun t maken. Het kon den kunstenaar wel
eens gaan als koning Kresus na het verlies van zijn zoon
Atys. Volgens Herodotus, riep Kresus Zeus aan als bescher-
mer van gastvrijheid en vriendschap, juist omdat iemand, die

2*

( 20 )

zijn vriend en zijn gast was, zijn verwachtingen zoo deerlijk had
bedrogen. Ook de kunstenaar kan wel behoefte gevoelen, het
tegendeel uit te drukken van hetgeen hij in eigen boezem en
ervaring aantreft. Maar oiu het besluit is het mij te doen om
dien vasten regel : loslaten van de antieke wereld is verval van
kunst en letteren; hare herleving, terugkeer tot de Ouden."
Geeft deze vaste regel de noodige vastheid? Gevraagd was
door VosMAER of de band tusscben Grieksche en nieuwere
kunst zoo nauw moet zijn als de band tusschen Helena en
Faust? en hij antwoordt met den raad: de antieke wereld
niet loslaten. Gevraagd was : moeten wij Grieken worden !
en VosMAER antwoordt met den raad : terugkeeren tot de
studie der Ouden ! Zeer kategorisch kan men dit antwoord
niet noemen. De uitdrukkingen zijn daarvoor te rekbaar. In
VosMAEUS overige werken zal men geen strenger bepaling
vinden van de maat, — want daarop komt het aan, — waarin
het Grieksche schoon standaard behoort te blijven.

Gemis aan bepaaldheid hebben wij nu reeds meer dan eens,
en op aangelegen punten, moeten waarnemen. Ik acht het
oogenblik gekomen, om uit dit verschijnsel iets af te leiden.
Ik voor mij kan, namelijk, niet gelooven, dat Vosmaer het
vage van vele zijner aanwijzingen, met name van de aan-
wijzing omtrent de betrekking tusschen het kunstschoon der
Grieken en het onze, zelf niet zou hebben bes})eurd. Zelfs
uit zyn romans, Ainazone en Inwijding, die hier niet door
mij gekenschetst werden, omdat ik naar vroegere beoordee-
lingen mag verwijzen, laat hij ons omtrent de mate waarin
wij Grieken hebben te worden, in het onzekere. Dit kan bij
Vosmaer niet het gevolg zijn van verzuim of onvermogen.
De esthetische vraag : in hoever is het Grieksche kunstschoon
blijvend model, kon wel eens daarom met zoo weinig nauw-
keurigheid door Vosmaer beantwoord zijn, omdat Vosmaer,
voor zijn doel, niets stelligers noodig had.

En zoo staan wij van zelf weder voor de vraag van den
aanvang: wat was Vosmaers doel? AVat heeft hij voor zich
en zyne tijdgeuooten verlangd?

( 21 ;

Wanneer het zijn doel was geweest een sclioouheidsleer
te ontvouwen en te verbreiden, had Vosmaur immers wel
nauwkeurig moeten zeggen wat hij thans slechts heeft aan-
geduid. Maak van Vosmaer iemand die vooral, zoo niet uit-
sluitend, estheticus heeft willen zijn, en wij kunnen hem niet
loslaten eer hij ons het huwelykscontrakt van Fausï en He-
LENA artikel voor artikel heeft doen lezen. Maar wij blijven er
in het minst niet op staan als wij tot de erkenning moeten
komen: voor hetgeen Vosmaer heeft gewild is de kennis van
dat verdrag vrij onverschillig. Tot die erkenning kom ik
zonder aarzelen. Het doel van Vosmaer omvat zeer zeker
ook esthetiek, maar het ging in de esthetiek niet op. Wat
hij liefhad en niet moede werd aan te prijzen, was niet een
schoonheids- maar een levensleer, was niet een kunst- maar
een levensideaal, en kunst daaraan ondergeschikt.

Ik koester eenige hoop, u in korte bewoordingen mijne
meening omtrent dit punt te kunnen verduidelijken, wanneer
ik zonder omwegen een verwijt ter sprake breng, dat inzon-
derheid heeft getroffen de artikelen waarmede Vosmaer, van
1861 tot 1888, het Weekblad De Spectator heeft verrijkt,
en waaruit later een bloemlezing in drie deelen het licht
heeft gezien. In de Vlugmaren^ — uit letterkundig oogpunt
reeds onmiddellijk na Vosmaers overlijden door mij gewaar-
deerd en daarom hier niet weder opzettelijk besproken, — in
de Vlugmaren heeft men een zekere animositeit willen vinden
tegen het Kristendom onder eiken vorm. Het is onloochenbaar,
dat Vosmaer op godgeleerd gebied gevestigde overtuigingen
heeft gehad. »Tusschen", schrijft hij in 1866, »tusschen de
oude leer en den hedendaagschen geest is de eenheid niet meer
te herstellen. De identiteit van christelyk leven en menschelijk
leven bestaat niet". Zijn letterkundig gedrag was met deze
rondborstige verklaring in overeenstemming. Voor de zoo-
genaamde vromen had hij zelden een goed woord over. De
Kristelijke begrippen heeft hij niet met veel achting of teeder-
heid behandeld. De Ultramontanen brengen hem uit zijn
humeur. »Le Cléricalisme, voila l'ennemi". In 1870 jubelt

( 22 )

hij, — misschien een weinig te vroeg! — dat de Paus door
zich onfeilbaar te verklaren, zijn eigen doodvonnis heeft on-
derteekend.

Kan deze animositeit niet do keerzijde zijn geweest van
zijn verlangen, om de Kristelijke levensopvatting voor een
betere te zien wijken ? niet zijn geweest de wrevel van den
apostel tegen een valschen godsdienst? Vosmaer kon het
Kristen dom maar niet vergeven, dat het de Helleensche be-
schaving had verdrongen ; zelfs niet in zijn aardige Londinias^
ofschoon hij hier voor zijn genoegen uit was : 2>Ach'', zingt
hij, » dikwijls schond de verwoesting 't marmeren huis van
Athena, verbouwd tot een christelijken tempel ; kerksche Sofia
verving de Olympische". Schamper luidt ook zijn oordeel
over hetgeen hij noemt » de heilige verveling" van de engelsche
Sabbatviering. De edelmoedigheid verbiedt hier veel aan te
halen. Maar het volgende, Vlugmaar van 25 Juli IS 70, is
al te kenmerkend :

»De bedevaartgangers (hij spreekt van hen die het Zen-
dingsfeest te Heiloo hadden bygewoond), hebben ook het
Willebrordsputje een bezoek gebracht. De Waarheid, —
Esopus zei het — woont in een putje. Verbeeldt u, dat daar
uit Willebrords bornput, op het aanheffen van een gezang,
bijv.: »»Hoog, omhoog, het hart naar Boven; hier beneden
is het niet!" op eens de Waarheid opdook! Wat zouden zij
schrikken, die goede vromen . . . , als de Waarheid eens het
woord nam en sprak: j>Ziet, hier geef ik u ter lezing een
derde Testament, waarin geschreven staat, de Handelingen
Baues, de blijde Boodschap van Strauss, en het boek Dar-
wiNs, en zingt nu daarbij, naar uw keuze, iets uit het Buch
der Lieder van mijn geliefden zoon Heinrich"". Zoo spreekt
dan de Waarheid eu duikt weer onder in het putje van
Willebrordus".

Bewegen, vraagt men toch na zulke taal, wij ons dan altijd
in denzelfden cirkel ? Ter eere van de heilige Moedermaagd, die
voortaan in het Parthenon op de Akropolis van Athene zou
wordeu aangeroepen, dichtte in 627 de Patriarch Sergius zijn

( 23 )

Ave Maria : XctiQe (piXoGÓ(povq aöócpovq dsixvvovOa.», Xmos
tióv 'Ad'ipaioyv rag JtXoxaq diaOJtcjöa ; eu moet nu Vos-
MAER waarlijk weer zijn Pallas-Athena rediviva hetzelfde toe-
zingen, maar nu betreffende rag jrXoxdg der Kristelijke
Wijsheid ? Men ziet : het is objektieve waarheid tegen objek-
tieve waarheid ; hard tegen hard; overtuiging tegen overtuiging;
religie tegen religie. Anderen verwachten van de Wetenschap,
in het beste geval, waarheden; Vosmaer, de Waarheid. De
wetenschap van zijn tijd is een Openbaring, door de Rede
gegeven, en bestemd, de andere te onttronen. Wetenschap en
kunst, zij moeten hem ook geven, wat vroeger het Geloof
schonk, en zij moeten dus wel veel meer zijn dan onderzoeken
en zoeken. Zij mogen niets minder wezen dan tolken van
onveranderlijke Waarheid en onveranderlijk Schoon. Hy achtte
Wetenschap in staat ons een wereldbeschouwing te schenken.
In Vogels van diverse Pluimage, blz. 254 schrijft hij: »Onze
tegenwoordige wereldbeschouwing is gevormd door Natuurstu-
die, Kritiek en Geschiedenis". Vosmaer spreekt in het ge-
heel niet van de Verbeelding, ofschoon zij die het onzekere
en onvolledige van ons weten levendig beseffen, het vormen
van een wereldbeschouwing of nalaten, of vooral aan de Ver-
beelding opdragen. Evenzoo weet hij wat hij van de kunst
moet verwachten. Van de Grieksche kunst, schrijft hij in het
onmiddellijk daarop volgende: »By haar kunnen wij leeren
oprecht, vroolijk en frisch te zijn, als de natuur en . . . die
verheffing die het lage schuwt".

Zoo, als wij het een en ander willen samenvatten, lag
dan het leven voor hem als een begeerlijk verblijf op deze
aarde; een verblijf, waarboven twee Geniën zweven; de een,
de wetenschap, den vinger gericht naar altijd hooger berg-
toppen, vanwaar het uitzicht over het vroeger onbekende of
nevelachtige altijd ruimer, altijd opwekkender moet zyn ;
de ander, de kunst, met de gouden harp van ApoUo Musa-
getes in de hand. Hoe hij zich ook afgestorven achtte aan
het bovenzinnelijke, kennis en kunst waren voor Vosmaer iets
anders en hoogers dan de voorloopige uitkomst van altijd

( 24 )

feilbaar ouderzoek en de onvolledige uitdrukking van altyd
louter persoonkjk gevoel. Hij leefde niet troosteloos als in
een wereld van het betrekkelijke. Wat maakte men het leven
zuur als een pelgrimstocht! Wat beuzelde men vau kruisen
zelfkastijding ! Wat bedierf men het verkregene door te dor-
sten naar het onbereikbare? Vosmaeu drong kloek de som-
bere femelaars op zijde. Plaats, riep hij, en de eereplaats,
voor wat mij heilig is ! En het heilige liet zich voor hem
samenvatten in het eene heerlijke woord Licht; lichl, dat
zoowel bij zijn heldere stralen den man den weg doet vin-
den als de duizend kleuren toovert die in ons het kind, dat
is den kunstenaar, verheugen.

Vraag Vosmaee niet wat er over blijft voor de misdeelden
der aarde, voor de armen van geest of voor die altoos meer
verfijnde gevoeligheid die Homerus na wil zeggen, dat de
aarde geen grooter stumper voedt dan den mensch; of
Pindarus^ dat wij de schaduw zijn van een droom. Met
groote zelfstandigheid, wetende wat hij wilde, heeft hij het
aangenomen kind willen zijn vau een Hellas, welks volle
historische werkelijkheid hij weigerde te aanvaarden, en waar-
van hij eéne zijde met groote ingenomenheid in het oog
vatte. De tranen van Homerus heeft hij niet geteld; de
Feaciërs waren zijne vrienden. Athena, de Godin van den
lichten hemel, heeft hij aangebeden, maar zich niet laten
inwijden in het lijden van Dionysus; de tragedie veel minder
gewaardeerd dan de idylle. Theokritus was zijn lievelings-
dichter. Afrodite's glimlach heeft hy lief gehad; den aan-
blik van Afrodite-Persefone ontweken. Het was eenzijdig-
heid; maar ligt in eenzijdigheid niet geluk en kracht?

Van Vosmaee s levensideaal heb ik gepoogd u te spreken
met den eerbied waarop een levensideaal recht heeft, met
de vrymoedigheid waarin die eerbied zich toont. Niet elk
is het gegeven, zulk een leidstar te bezitten; niet elk heeft
den ernst en de zedelijke kracht, propaganda te maken
voor wat hem heilig is. In de Vlugmaar van 28 Aug. 1875,
zegt Vo&maer uitdrukkelijk: »Het is niet alleen datgene dat

( 25 )

men oudtijds goddelijk heeft gemaakt, dat heilig is ; heilig
is ook onze persoonlijke, onze intellectuëele, onze zielevrij-
heid. Heilig is ons en velen onze nieuwe wereldbeschouwing".
Het is het laatste woord dat ik van Vosmaer wil aan-
halen, omdat het alles in hem verklaart, en verontschuldigt
wat verontschuldiging behoeft; omdat het hem van een ver-
hevene zijde doet kennen, en hun die Vosmaer aanhingen,
voor den geest brengt wat zij in hem verloren.

Rosendael hij Velp, Sept. 1889.

LEVENSBERICHT

VAN

Mr. S. vissering.

DOOR

J. T. B U Y S.

De man wiens leven en werken ik U in korte trekken
zou willen teekenen, is mij sedert mijne jongelingsjaren een
hartelijke vriend en raadsman geweest. Reden genoeg om
mij niet te onttrekken aan de taak, welke het Bestuur van
deze afdeeling mij wel heeft willen toevertrouwen, maar zeker
geen reden om den schroom te overwinnen met welken ik
die taak aanvaard.

Intusschen is er ééne gedachte die mij moed geeft: Vissehing
is in den vollen zin van het woord een publiek man geweest ;
niet de geleerde die bij het ontvouwen van zijne wetenschap
eigen gemoedsleven zorgvuldig afgesloten hield, maar veeleer
de man die zich in zijne verspreide geschriften gegeven heeft,
zooals hij zich gaf aan zijn gezin en aan zijne vrienden, met
al zijne eigenaardigheden: zijn optimisme en godsdienstigen
zin, zyne hoogheid van karakter en zijne voorzichtigheid, — altijd
aan het ne praeter modum gedachtig — de fijnheid van zijnen
scherpzinnigen geest, zijne oorspronkelijkheid en frischlieid
van opvatting, zijn humor eu schalkschen zin. Gelukkig zijn
de geschriften, die van dit alles getuigen, voor de meesten
mijner toehoorders een open boek, zoodat deze allen zonder

( 27)

moeite uit eigen herinnering aanvullen wat aan mijne schets
ontbreken zal,

Vissering is op 23 Juni 1818 te Amsterdam geboren en
Amsterdammer bleef hij zijn leven lang, al werd ook het
grootste deel van dat leven buiten de grenzen der stad door-
gebracht. Niet alleen door wetduiding is Amsterdam voor
hem hoofdstad : haar bedrijf is en blijft het hoofdonderwerp
van zijne belangstelling en studiën; in haar spiegelt zich
voor hem het grootsch verleden van zijn vaderland af, en
als hij van de toekomst van dat vaderland droomt, moet
Amsterdam voor dien droom de omtrekken leveren.

De ouderlijke woning stond in de onmiddellijke nabijheid
van de plaats waar ik spreek, te weten iii dat gedeelte van
de stad, 't welk, ook in de jaren van verval, met zijne kin-
derjaren samenvallende, zijn bedrijvig karakter, beter dan eenig
ander deel, bewaard had. Bij het lezen van zoo menig op-
stel waarin later zijne fijne en keurige pen de woelingen van
eeue groote stad kwam afteekeuen : het aan- en afvaren van
schepen, het reppen van de nijvere handen met lossen en
laden bezig, het gejoel van den luidruchtigen kleinhandel,
heb ik dikwijls gedacht, dat wat hij ons daar zoo natuur-
getrouw schetste, het beeld moest zijn dat hij als kind opving,
wanneer hij in de ouderwetsche zijkamer, het voorhoofd tegen
het vensterglas gedrukt, naar de buitenwereld uitkeek, zooals
alleen een kind dat doen kan : met inspanning van al zijne
vermogens.

Met de indrukken van de buitenwereld zijn die van de
ouderlijke woning in overeenstemming, want ook daar maken
de groote belaugen van handel en nijverheid schering en in-
slag uit van de dagelijksche gesprekken. Hem zei ven voor
den handel te winnen vermochten al deze uitwendige invloe-
den niet; maar zij hebben toch ongetwijfeld sterk terug-
gewerkt op de verbeelding van het kind, hem de stof ge-
leverd voor zijne eerste overdenkingen, en van den aanvang
af aan die overdenkingen de praktische richting gegeven,
welke hy sedert bij zijne studiën nimmer uit het oog verloor.

( 28 )

Al de neigingen van het kind wezen intusschen naar eene
wetenschappelijke loopbaan been, en gekikkig beeft de ge-
legenheid niet ontbroken die neigingen te bevredigen. Vis-
sering studeerde van 1835 tot 1842 te Amsterdam en later
te Leiden, tegelijk in de letteren en in de rechten ; in de letteren
omdat zijn hart daarheen trok; in de rechten vermoedelijk
om dezelfde praktische reden waarom duizenden aan die studie
de voorkeur geven: minder bare aantrekkelijkheid dan wel
het besef dat, is de doctorstitel verworven, men een sleutel
in handen heeft die in onze nederlandsche maatschappij op
vrij wat meer sloten past dan welke andere ook, dien men
aan het einde van eene akademische loopbaan kan machtig
worden.

Te Amsterdam mocht hij nog D. J. van Lennep hooren
en te Leiden trokken hem vóór alles Bake en Peeelkamp,
maar naast deze, op rechtsgeleerd terrein. Van Assen en
Thorbecke; Van Assen omdat deze, evenals hijzelf, in de
eerste plaats litterator en eerst daarna rechtsgeleerde was ;
Thorbecke om de persoonlijkheid zelve, om de kracht die
van hem uitging, om liet licht dat hij ontstak.

Vissering is intusschen geen uitzondering geweest op den
regel, dat wat wij aan de hoogeschool worden, veel meer van
onze naaste omgeving afhangt dan van onze leeraren. Zijn
boezemvriend was Jean Gerard Fréderic Estre, de schrijver
van de Horatiana Prosapographeia, een reine figuur bij uit-
nemendheid, in zeldzame mate beminnelijk en eerbiedwaardig
tevens ; een kweekeling op de school van het Waalsche wees-
huis te Amsterdam, die door de weldadigheid van eenige
stadgenooten tot de eerste voorbereidende studiën werd in
staat gesteld, maar later, aan zich zelven overgelaten, met
taaie volharding en onuitputtelijk geduld door eigen inspan-
ning de middelen wist bijeen te brengen om verder te komen,
en die, als eindelijk de laatste belemmering overwonnen, het
doel bereikt en de naam gevestigd is, op het eigen oogen-
blik waarop een jarenlang vurig begeerd huwelijk zijn geluk
bekroonen zal, door typhus werd weggerukt. In allerlei op-

( 29 )

zichten is Vissering eeu zondagskind van de fortuin geweest,
maar wanneer op mij de taak rustte om de betrekkelijke
waarde te bepalen van de vele ongewone zegeningen die hem
ten deel vielen, zou ik aan de vriendschap van Estué eene
van de eerste plaatsen willen toekennen. Of was het geen
uitnemend voorrecht in de jongelingsjaren zijne hartsgchei-
men aan zulk een hart te kunnen toevertrouwen — met
zulk een geest te mogen samenwerken aan éénzelfde taak,
en, te midden van de verstrooiingen der studentenwereld,
door zulk een vriend in den ernst van het leven te worden
ingewijd ? Vissering heeft in de Gids aan de nagedachtenis
van EsTRE een beknopt opstel gewijd, dat onder zijne ver-
spreide geschriften de allereerste plaats inneemt, een opstel
waaruit ingehouden droefheid spreekt en dat als met zijn
hartebloed geschreven is, eene machtelooze poging om een tol
van dankbaarheid te betalen die niet te betalen was,

Hoe innig en nauw de litterarische en juridische studiën
van Vissering verbonden waren, heeft hy zelf bij zijne pro-
motie op 20 Juni 1842 eigenaardig uitgedrukt. Immers
zijne dissertatie, Qaaestiones Flautinae, moest hem zoowel
het doctoraat in de letteren als dat iii de rechten verzeke-
ren ; want terwijl het eerste deel van dit proefschrift den
blijspeldichter zelven gold, was het tweede bestemd om aan
diens hand den rechtstoestand van het toenmalig Rome breed-
voerig en nauwkeurig te schetsen. Ik ben in geen enkel
opzicht bevoegd over deze eerste vrucht van zijne studiën
een oordeel uit te spreken, maar geef eenvoudig het oordeel
van zeer bevoegden terug, wanneer ik zeg, dat zij zich door
groote en ongewone verdiensten onderscheidde en dat de Qaaes-
tiones Flautinae, niet enkel hier maar eveneens in Duitsch-
land, veel meer aandacht wekten dan gewoonlijk aan aka-
demische proefschriften ten deel valt.

Na eenigen tijd in den vreemde te hebben doorgebracht,
staat Vissering in 1843 gereed het praktische leven in te
gaan. Amsterdam is voor hem de aangewezen plaats om
dat leven te beginnen : het is zijne vaderstad en de gemeen-

(30)

schap waar hij meer dan elders uitzicht heeft gelijkgeziuden
te zullen aantreffen bij wio hij zich zal kunnen aansluiten,
meer dan elders ook vraag naar de diensten welke hij bij
machte is der maatschappij te bewijzen. Toch gevoelt hij
zich aanvankelijk eenzaam en verlaten genoeg in de groote
stad. Ofschoon als lid van de balie ingeschreven, Wijkt
hem reeds spoedig dat daar zijne toekomst niet liggen kan,
want — hoe voortreffelijk jurist ook — de natuur had hem
vele van de neigingen en eigenschappen onthouden zonder
welke ook de beste jurist geen advocaat wordt. Aan de
hoogeschool had vooral het leven van Staat en Maatschappij
zijne aandacht geboeid, misschien wel omdat bij de studie
van de wetteu , welke dat leven beheerschen, weder die groote
belangen van handel en nijverheid op den voorgrond traden,
welke reeds aan het kind zooveel ontzag hadden ingeboe-
zemd. Deze belangen, toen in zoo vele opzichten miskend,
met zijne pen te dienen, was van den aanvang af zijn liefste
wensch.

Maar hoe dien wensch te bevredigen? Lang wachten
paste hem niet, ook niet om het beperkte van de middelen
waarover hij in die dagen beschikken kon, en hij mocht
niet rekenen op den steun van andereu, want in de kringen,
welke toen te Amsterdam over ambten en voorrechten be-
schikten, was hij een vreemdeling. Met eenige ijispanning
zou het zeker wel gelukt zijn tot die kringen door te drin-
gen, maar hier stonden hem zijne natuurlijke schuwheid en
ook zijne van vragen afkeerige fierheid in den weg. »Ik
bedel liever om brood dan om posten" schreef hij in het
dagboek, waaraan hij tusschen '45 en '48 zijne geheime ge-
dachten, zijn zoeken en aarzelen, zijne verwachtingen en
teleurstellingen heeft toevertrouwd.

Hij moest dus zich zelven eene b?-an breken, en op het
voetspoor van Estbé, die vrij wat grooter moeielijkheden
zegevierend was te boven gekomen, wenschte hij niet anders.
Trouwens hij mocht zoo wenschen, want wie hem keuden
wisten dat hy alles in zich vereenigde wat noodig was om

( 31 )

juist iu die dagen te slagen. Vissering kwam de wereld
in met een wetenschappelijke bagaadje van meer degelijken
en deugdelijken inhoud dan aan verreweg de meesten van
zijne tijdgeuooten toebehoorde, en hij beschikte daarenboven
over bijzondere gaven, welke allen hem mochten benijden ;
— hij kwam met een zeer zelfstandig karakter, niet gewoon
voor vreemden invloed te bukken ; — hij kwam met streno-e
beginselen van godsvrucht, deugd en zedelijkheid, welke hij
te midden van het studenten-leven onbesmet had weten te
handhaven ; — hij kwam met eene brandende begeerte om
zich tot een man van beteekenis op te werken, en hij kwam
in een tijd toen de maatschappij aan mannen van zijn stem-
pel dringende behoefte had.

Bedrieg ik mij niet dan heeft de jongelingschap van he-
den aan Vissering en zijne tijdgeuooten niets zoozeer te
benijden als het oogeublik waarop het hun gegeven werd
hunne praktische werkzaamheid te beginnen ; want kwalijk
zou men in deze negentiende eeuw een ander kunnen noe-
men, zoo opwekkend, zoo aangrijpend, zoo prikkelend voor
jonge mannen, die, bewust van hunne kracht, naar een
tooneel zoeken waarop zij die kracht kunnen ontwikkelen,
als dezelfde jaren '44 en '45 geweest zijn. De oude orde
staat nog overeind, maar de zichtbare teekenen van haren
naderenden val zijn overal voorhanden en vermenigvuldigen
zich met den dag.

In Engeland is de staathuishoudkunde uit de leerboeken
in de praktijk overgegaan en het stelsel van Adam Smith
het programma geworden van de Regeeringspartij. Reeds
zijn de meeste slagboomen, welke aan de handelsvrijheid in
den weg stonden, opgeruimd ; nog slechts eene laatste in-
spanning, en die vrijheid, door Engeland aanvaard, zal —
dus acht men zeker — zich met onweerstaanbare kracht over
de wereld uitbreiden.

Tenzelfden tijde wordt op het vasteland van Europa ge-
streden, nu niet voor handelsvrijheid, maar voor hetgeen
Engeland zoo lang reeds bezat : eene ernstige en zuivere par-

( 32 )

lementaire regeering. Frankrijk is het middeupunt van den
strijd en zijne beste krachten, de schoonste namen, welke zijne
parlementaire geschiedenis sieren, zijn in dien strijd betrokken.
De uitslag kon voor niemand een geheim zijn; ieder gevoelt
dat de Regeering op den duur niet opgewassen zijn kan tegen
den sterk aaugroeieuden drom van machtige en welsprekende
tegenstanders; gevoelt ook dat, nu als eene halve eeuw vroe-
ger, Frankrijk niet voor zich zelf alleen maar voor een goed
deel van Europa's vasteland het pleit van de politieke vrij-
heid beslissen zal.

En Nederland? Slechts enkele jaren waren verloopen sedert
men in de grondwet eenige van de meest noodzakelijk ge-
bleken wijzigingen had gebracht, en toch was grondwetsher-
ziening reeds nu weder aan de orde van den dag. Waarom?
Omdat men, naar het woord van Thorbecke, in 1840 de
grondwet had herzien, » niet gelijk men met liefde voor de
zaak des Lands en samenspauniug aller vermogens wetten
opstelt, maar gelijk men tusschen twee dingende en strijdende
partijen eene capitulatie schrijft" — herzien dus op eene wijze,
welke niet de grondwet had versterkt, maar omgekeerd het
geloof aan hare onbestaanbaarheid. Zoodra dan ook de fiuan-
ciëele beslommeringen, aanvankelijk een beletsel om verder te
gaan, door de reddende daad van van Hall verdweaen zijn,
staan negen leden van de Tweede Kamer met hun voorstel
van algemeene grondwetsherziening gereed.

Het kost moeite ons nu nog met juistheid rekenschap te
geven van den sterken indruk, welken zulk een voorstel bij oud
en jong moest achterlaten. Ons politiek leven verkeerde in zijne
eerste kindschheid ; slechts nu en dan, meer bijzonder in den
laatsten tijd, had de Tweede Kamer van zelfstandige kracht
blijk gegeven ; het zwaartepunt van de regeeriug berustte nog
geheel bij de Kroon ; en daar komen negen leden van de Ka-
mer, met een beroep op haar recht van initiatief, — een recht
sedert 1814 schier ongebruikt — niet dit of dat eenvoudig
wetsontwerp aanbieden, maar eene volledige staatsregeling,
geheel ingericht naar de behoeften van den tijd, zooals de

( 33 )

voorstellers die opvatten : Thorbeeke's » Aauteekening op Je
grondwet" in den vorm van een wetsontwerp omgezet.

Aan de verwerping van bet voorstel bad niemand getwy-
feld, maar ook daar niet aan, dat zulk eene verwerping aller-
minst bet lot van dat voorstel beslissen zou. Immers kwam
in 1840 de onbestaanbaarbeid van wat men aannam duidelijk
aan bet licbt, uu zeker niet minder duidelijk de volstrekte
onmisbaarbeid van wat verworpen werd. De voorstellen bleven
bij de natie aanbangig ; iedereen gevoelde dat de grondwet
waaronder bet nederlandscbe volk in de toekomst leven zou,
nu, in bare boofdtrekken geteekend, gereed lag en nog slecbts
wacbtte op den invloedrijken man of de onvoorziene gebeur-
tenis, die bet fiat executio zou komen uitspreken.

Zoowel in bet eigen vaderland als daar buiten was alzoo
de scbemering doorgebroken van een nieuwen dag op bet
oogenblik dat Vissering in bet publieke leven van zijn volk
eene plaats kwam zoeken. Zeker zulke tijden, van groote ge-
beurtenissen zwanger, bebben wij ook sedert beleefd, beleven
wij ook tbans, en niet onwaarscbijnlijk dat, vergeleken bij de
gebeurtenissen welke velen nu meeneu te zien opdoemen, die
van 1845 louter kinderspel zullen zijn geweest. Maar men
lette op bet verscbil: de voorteekeneu, te midden van welke
wij leven, zijn die van een opkomenden storm ; optimisten
en pessimisten twisten over den tijd waarop bij zal losbarsten
en zijn vermoedelijk verloop, maar dat slecbt weer opbanden
is gelooven de meesten, terwijl allen erkennen niet te weten
wat uit den storm zal voortkomen: of eene verjongde of eene
vernielde maatscbappij. Wantrouwen en onzekerbeid omtrent
de ricbting die men volgen moet zijn daarom boofdkenmer-
ken van den tijd, terwijl jongen van jaren vrucbteloos buu
weg zoeken in den doolbof van strijdige meeniugen. Aan on-
tevredenbeid met bet bestaande ontbreekt bet zeker niet ; wel
ecbter aan keunis van het betere en nog veel meer aan ken-
nis van de wijze waarop dat betere zou moeten worden in-
gevoerd.

Hoe gebeel anders was niet de toestand van 1845: wat
Jaarboek 1889. 3

( 34 )

de jongeren toen zngen aankomen werd door hen met geest-
drift begroet, want het was juist dat, wat zij in hunne
studiejaren als voortreffelijk en goed leerden liefhebbeu en
waardeeren. Zij geloofden aan de handelsvrijheid, en Peel en
CoBDEN stonden gereed der wereld die vrijheid te brengen ;
zij geloofden aan de voortreffelijkheid van het parlementaire
stelsel, en de veste waarbinnen dat kostbaar stelsel lag weg-
geborgen, werd uu door de frausche oppositie van alle kan-
ten nauw ingesloten ; zij geloofden dat Nederland aan eene
nieuwe staatsiurichting dringende behoefte had, en zie, de
grootste en meest gezaghebbeado onder hunne leermeesters
had zelf met vaste hand de lijnen getrokken van het nieuwe
gebouw. Was het dan wonder dat men, volkomen bewust
van het doel dat moest worden nagestreefd en ook volkomen
overtuigd van zijne deugdelijkheid, met ongeduld voorwaarts
drong en dat ieder gereed stond de hand uit te steken om
tot de overwinning bij te dragen. Zeker er heerschte in die
dagen vrij wat eenzijdigheid, maar wanneer bleef die ooit
vreemd aan eene groote beweging? Men leefde in een jongen
tijd en in zulk een tijd zelf jong te zijn, behoort het niet
tot de begeerlijkste voorrechten voor menschenkinderen weg-
gelegd ?

Ik ben slechts schijnbaar afgeweken van het ouderwerp
waarmede ik Ü heb bezig te houden, want of ik bedrieg mij
zeer, of tot recht verstand van Vissering, zijn persoon en zijn
werk, is juiste waardeering van den tijd waarin hij optrad
een volstrekt vereischte. Vond men sedert zijne meeniugen
te absoluut, men denke er aan dat deze zich vormden in
een tijd, toen alom absolute meeningen op den voorgrond
stonden ; verweet men hem soms zeker halsstarrig vasthouden
aan eenmaal aangenomen begrippen, het feit dat die begrip-
pen zich vestigden in dagen van strijd en dat de zoodanige
veelal sterk beklijven, zal van die vasthoudendheid allicht eene
voldoende verklaring geven. Zeker bij hem als bij ons allen
hebben voortgezette studie en rijpere ervaring vrij wat ver-
andering gebracht in de aanvankelijk opgevatte meeningen,

( 35 )

maar de eerste indrukken waren te sterk, vooral op een ge-
moed zoo ontvankelijk als het zijne, om ooit geheel te kun-
nen worden uitgewischt. Sommige plooien, bij de eerste ken-
nismaking met de praktijk in het karakter gelegd, mochten
sedert zorgvuldig worden gladgestreken, de sporen van haar
bestaan bleven achter.

Om zich in die groote wereld, waarin hij bijna als vreem-
deling leefde, eene plaats te bereiden, koos Vissering den
koninklijken weg. Liever dan den steun van invloedrijken
en gezaghebbenden, zocht hij dien van het publiek, overtuigd
als hij was, en zijn kon, dat, ware deze eenmaal verkregen,
al het andere wel volgen zoude. Trouwens hy wist dat hij
iets te zeggen had, en niet alleen dit, maar ook dat hij het
zeggen kon als weinig anderen. Dit laatste vergete men
vooral niet, want het is ongetwyfeld het veelvermogeud hulp-
middel geweest waarmede Vissering zijn naam heeft opge-
bouwd. Het huwelijk tusschen letteren en rechten, reeds in
de eerste studenten-jaren gesloten, is hem zijn leven lang
heilig geweest, en geen wonder, want dat huwelijk heeft rijke
vruchten gedragen. De litterator is bij hem altijd de baan-
breker van den economist. Van den aanvang af heeft Vis-
sering zich aan den vorm van zijne geschriften althans niet
minder laten gelegen liggen dan aan hunnen inhoud en juist
zoodoende voor dien inhoud in het hoofd en het hart van
zijn volk zoo licht plaats gevonden. Zijn doel is te breken
met den drogen, dorren en saaien schrijftrant van zoo velen
onder de oudere tydgenooteu, met hunne ouderwetsche def-
tigheid. Zijn stijl, die hij van de beste fransche publicisten
heeft afgezien, is glashelder, zoetvloeiend, levendig, wellui-
dend en zuiver. Met zijne rijke kennis van oude en nieuwe
letterkunde weet hij overal te woekeren en niet minder met
zijne gaaf om personen en tooneelen in enkele trekken plas-
tisch voor te stellen. Deze gaaf is hem aangeboren : zij
spreekt reeds uit zijne eerste geschriften en leeft ook in die,
uit den allerlaatsten tijd afkomstig, on verflauwd voort.

Het behoeft dus niemand te verwonderen dat VissEiiiN

3*

36

voor de verspreiding vau zijne denkbeelden in de eerste
plaats bij de dagbladpers hulp zocht en vond. Voor hem
was zij een zeer begeerlijk werktuig om aan zijn naam in-
gang te verschaffen bij het publiek en voor haar moest de
medewerking van den kundigen rechtsgeleerde en uituemen-
den stilist eene te gelukkige vondst zijn om daarvan niet
dadelijk partij te trekken. Het Handelsblad, de eenige cou-
rant welke in die dagen te Amsterdam over eene betrekkelijk
groote publiciteit te beschikken had, haastte zich zijne ko-
lommen voor den jongen schrijver open te stellen en deze
was dadelijk bereid van die gastvrijheid gebruik te maken.
Het onderwerp dat hem in die dagen het meest boeide was
de opheffing van de korenwetten in Engeland, en van daar
in Maart en April 1845 eene reeks vau uitmuntende artike-
len , bestemd om met verwijzing naar het engelsche voorbeeld
ook Nederland aan te sporen het vernuftig maar verderfelijk
stelsel van schaalrechten, zooals dit in 1835 werd ingevoerd,
prijs te geven.

Aan levendige tegenspraak was geen gebrek, vooral niet
van de zijde der landbouwende klassen, vooralsnog weinig
<veneo-en van de haar toekomende bescherming af te zien.
Maar ook de bondgenooten lieten zich niet wachten, en on-
der deze was er eene, die zeker zijn kon dat naar hare stem
zoude worden geluisterd, ik bedoel de ziekte onder de aard-
appelen, die een paar maanden later aan een goed deel van
Europa plotseling het voornaamste van zijne voedingsmidde-
len kwam ontrooveu. Vissering heeft natuurlijk niet ver-
zuimd van de hulp, door die onverwachte bondgenoot ge-
boden, partij te trekken en in een klemmend vlugschrift te
wijzen op de rampen, welke handhaving van de schaalrechten
onder de moeielijke omstandigheden van het oogenblik over
Nederland brengen moest. Gelukkig dat de Regeering tot
dezelfde overtuiging kwam: eene wet van December 1845
Fchorst tijdelijk de heffing van de graaurechten, terwijl an-
derhalf jaar later eene andere die rechten, en nu voor goed,
op zyde stelt.

( 37 )

De sauleuwerking met het Handelsblad^ oiiJer zoo gunstige
onistaDdighedeu begonnen, was intusschen van korten duur.
Om redenen mij niet nauwkeurig bekend, maar di(3 vermoe-
delijk in verband stonden met de aftreding en den kort
daarop gevolgden dood van den Heer van der Biesen, werd
de harmonie van de eerste maanden verbroken en voor Vis-
sering de gelegenheid tot verdere medewerking afgesneden.
Intusschen, hoe kort ook van duur, toch had deze mede-
werking reeds goede vruchten gedragen. Mannen van gezag
en invloed : Ackersdyck, den Tex, Mr. W. I. C. van
Hasselt en anderen kwamen Vissering met ingenomenheid
te gemoet; zij gevoelden dat in dezen jongen publicist eene
groote kracht sluimerde en dat in het welbegrepen belang
van Nederland van die kracht moest worden partij getrok-
ken. Maar meer onmiddellijk voordeel leverde eene andere
betrekking op, in die dagen vrij toevallig aangeknoopt met
een van de beminneiykste en nobelste mannen van het
toenmalig Amsterdam : Mr. David Portielje. Ik meen uit
Vissering's dagboek te mogen opmaken, al wordt het daarin
ook uiei met even zoo vele woorden gezegd, dat Portielje
en hij ongeveer gelijktijdig hetzelfde, of althans een soort-
gelijk, plan hadden opgevat, het plan namelijk om eene ge-
schiedenis te schryven van de engelsche handelswetgeving.
Eenmaal op de hoogte gebracht van elkanders voornemen,
kwamen zij tot het besluit hunne krachten samen te voegen
en de vrucht van dit besluit is geweest de » Geschiedenis
der tariefshervorming in Engeland'^, in 1847 als hun ge-
meenschappelijke arbeid uitgegeven; een voortreffelijk boek,
dat de groote belangstelling waarmede het ontvangen werd,
in elk opzicht verdiende en dat ook nu nog al zijne waarde
behoudt. Natuurlijk dat ook in dit historisch werk de ver-
wyzing naar nederlandsche toestanden niet achterwege blijft ;
immers de erkende bedoeling was uit de vrachten van de
tariefsherziening in Engeland argumenten te smeden ter
aanprijzing van eene soortgelijke hervorming in het eigen
vaderland.

{ 38 )

Ofschoon vóór alles economist kon Vissp:ring aan de staat •
kundige bevreging van die dagen niet vreemd blijven. Hij
zag zeer wel in dat er zou der groote politieke hervorming
aan geen geheelen ommekeer van handelsstelsel te denken
viel, en reeds deze overtuiging bracht hem iu de eerste reien
dergenen die met hart en ziel deze hervorming waren toe-
gedaan. Met een aantal gelijkgezinden vestigde hij de Am-
stel- sociëteit^ eeue vereeniging welke, feitelijk even onschuldig
als haar naam, een tijdlang vermaard is geweest om de soort
van schrik welken zij het vreedzame Amsterdam iuboezemde,
als gold het hier een genootschap dat met allerlei booze,
misschien wel revolutionaire, plannen omging. Dat zij, —
aanvankelijk slechts bestemd om voor gelijkgezinden op staat-
kundig gebied een vereenigiugspunt te scheppen, — zelve
eeue zeer nevelachtige voorstelling had van hetgeen zij als
zoodanig zou kunnen uitrichten, blijkt uit Vissering's dag-
boek duidelijk genoeg, en geen wonder dus, dat, toen de faam
haar reeds dadelijk eene beteekenis kwam opdringen, zoo
weinig met de werkelijkheid in overeenstemming, deze om-
standigheid hare krachten verlamde en van ernstig optreden
voor een goed omschreven doel terughield. Vissering schijnt
dit al spoedig te hebben ingezien en van daar dat hij zich
reeds in '48 aan de Vereeniging onttrok. Trouwens de
zuivere politiek heeft hem nooit groote belaugstelling inge-
boezemd ; wel bleef hij vroeger en later in dagen van crisis
nimmer achter en stond hy dan altijd aan dezelfde zijde
waar hij reeds in '46 had gestaan, maar, was eenmaal de
crisis voorbij, dan liet hij de politieke beslommeringen gaarne
over, aan wie zich daartoe meer voelden aangetrokken dan
hij. Wat hem van den aanvang tot verzet prikkelde en wat
hij voortdurend naar zijn beste vermogen bestreed, was het
onverstoorbaar flegma van den Nederlander, overtuigd als hij
was dat sedert '15 dat flegma voor zijn vaderland een bron
van rampeu was geweest.

Vruchtbaarder dan de kring van de Amst el- Sociëteit is
voor Vissering een andere, waarin hij ongeveer op hetzelfde

( 39 )

oogenblik vverJ opgeaonieu ; ik bedoel de redactie van De
Gids. Til 184G levert hij aan dit tijdschrift zijne eerste bij-
dragen, en, hetzij dan in of buiten de redactie, blijft hij een
van zijne getrouwste medewerkers gedareude een tijdvak van
42 jaren; want het laatste opstel verschijnt eerst in 1888,
weinige dagen na zijn dood. Wie Visseriï^g wil waardeeren
in de rijke verscheidenheid van gaven hem toebedeeld, vindt
daartoe onbetwistbaar in de lange reeks van zijne Gids-arti-
kelen de ruimste en beste stof. Er zijn ouder deze opstellen
niet weinige — ik noem slechts zijne schetsen uit Engeland,
zijn uitstapje naar IJmuiden, zijne vertoogen over het Hooger
Onderwijs en niet het minst zijne zuiver belletristische bij-
dragen, — die eene welverdiende en blijvende vermaardheid
hebben verkregen. Uit tal van deze stukken waait u een
frissche jonge geest tegemoet, terwijl niet weinig andere, ook
die — vóóral die misschien — welke niet anders bedoelen
dan een vluchtigen indruk of stemming van het oogenblik
in sobere trekken af te teekenen, het artistiek talent des schry-
vers helder afspiegelen. » Schoon economist poëet" zou Pot-
gieter den vriendel ijken dichter van IJmuiden later toeroepen,
en in die drie woorden tegelijk aan zijne hooge waardeering
van YissERiNG en aan zijne weinige ingenomenheid met de
staathuishoudkunde uitdrukking geven.

Intusschen werd in het begin van '46 nog altijd gezocht
naar een vasten werkkring, en al dejof welken hij voor zijne
eerste geschriften inoogstte, kon den jongen publicist het
nadeel niet vergoeden, dat uit het gemis van zulk een werk-
kring voortvloeide. Allerlei plannen werden gesmeed, maar,
even spoedig als zij ontstonden, ook weer prijsgegeven. Ein-
delijk kwam men met een voorstel dat hem van het eerste
oogenblik in hooge mate aantrok en dat hij dan ook na lang-
durig aarzelen aanvaardde. De stad Amsterdam, eigenaresse
van de oude Amsterdamsche Courant, wenschte dit dagblad
op te heffen uit den staat van verval waarin het allengs
geraakt was, en daarom zijne leiding optedragen aan een
hoofdredacteur, die, vrijer in zijne bewegingen dan de ambte-

( 40 )

naren tot nog toe met de redactie belast en over ruimer geld-
middelen beschikkende dan aan dezen te dienst stonden, het
blad naar zijne eigen inzichten zoude kunnen vervormen en
inrichten. Vissering werd uitgenoodigd die taak te aanvaar-
den en hij had den moed niet neen te zeggen, al aarzelde
hij lang en veel en al ontbrak het hem niet aan ernstige
waarschuwingen, die op het hachelijke van de onderneming
zijne aandacht vestigden. En inderdaad, alles scheen voor
afwijzing van het aanbod te pleiten. Immers nog daarge-
laten, dat om de oude courant te doen beantwoorden aan
de eischen van den nieuwen tijd, de redactie over veel meer
middelen zou moeten beschikken dan de stadskas haar voeg-
zaam konde afstaan, zoo lag het voor de hand dat Vissering,
met hoeveel talent hy zich ook van zijne taak mocht kwijten,
in elk geval niet te gelyk èn den ouden stedelijken raad èn
zich zelven zoude kunnen bevredigen. Om het oude en jonge
Nederland onder één hoed te vangen, zooals hij zich in zijn
dagboek uitdrukt, was in elk geval een hoed noodig van zeer
bijzonder model, en nu zou toch de meest alledaagsche voor-
zichtigheid gevorderd hebben, dat hij zich vooraf ernstig de
vraag stelde, of zulk een model wel ergens op de wereld te
vinden was? Waarom Vissering dit alles niet inzag? Omdat,
hoe gewoon hij ook zijn mocht om alles te wikken en te
wegen, de koele rede bij hem niet bestand was tegen een
krachtigen aandrang van het hart, allerminst in de jeugd,
en het hart trok hem nu onweerstaanbaar naar den aange-
boden werkkring, »Welk eene betrekking!" — schrijft hij
in zijn dagboek — » Juist mijn wensch. Ik kan mij niet voor-
stellen op andere wijze nuttig werkzaam te zijn. Voor ad-
vocaat deug ik niet. Docent? Het is nooit mijne liefhebber^
geweest, en ik vrees dat ik er evenmin, schoon uit andere
oorzaken, voor zou deugen. Ambtenaar dan bij een of ander
ministerie? Eene groote afhankelijkheid . . . of ellendige onder-
dompeling van den geest in taai bureauwerk. Wellicht stel
ik thans exultans en pour l'amour des contrastes onwillekeurig
die dingen wat heel zwart voor . . . maar 't zij hoe het zij,

( 41 )

ik voel dat deze de kring is waariu ik met lust werkzjiam
zijn kan, waarvoor mijne specialiteit is gevormd."

En in dit laatste opzicht althans had hij volkomen gelijk.
YissERiNG was veel meer een man van de pen dan van het
woord. De praktijk trok hem met onweerstaanbare kracht,
en toch miste hij vele eigenschappen, noodig om als practicus
te slagen. Niemand die aan de woelingen van de nijvere
maatschappij grooter belangstelling wijdde dan hij, mits het
hem gegund werd buiten die woelingen te staan en op eenigen
afstand hare bewegingen rustig en kalm waar te nemen.
Voeg hierbij dat Vissering diep doordrongen was van den
ernst der tijden; dat de weg, dien Staat en Maatschappij
hadden te volgen, om de lang verloren welvaart te herwin-
nen, hem scherp geteekend voor oogen stond; dat hij aan de
voortrejffelijkheid van zijne richting met onwankelbaar ver-
trouwen geloofde, en het staat d. m. vast, dat hij èn om al
die redenen èn om zijne wetenschap en benijdenswaardige
talenten, èn om zijn eerlijk en zeer standvastig karakter, in
zeldzame mate de eischen bevredigde waaraan de journalist
voldoen moet. Men had slechts zijne vrijheid te eerbiedigen
en hem ruimschoots de middelen toe te kennen, voor de in-
richting van een invloedrijk blad noodig, en aan eene schit-
terende uitkomst viel nauwelijks te twijfelen.

Nu echter liet hij, medegesleept door zijne liefde voor
den aangeboden werkkring, zich overhalen het bevel te aan-
vaarden over een onzeewaardig schip, natuurlijk bestemd,
om bij den eersten storm onder te gaan. Hij meende de
eischen van de voorzichtigheid genoegzaam te betrachten
door in een zorgvuldig opgemaakt contract zijne vrijheid
van handelen te waarborgen ; maar vergat dat ook het
beste contract niets veranderen kon aan het feit, dat hij,
secretaris van de Amstelsocieteit en lid van de Gidsredactie,
hoofdredacteur zijn zoude van een blad, dat eigendom bleef
van Amsterdam en waarover de stedelijke Raad souverein
gezag uitoefende. Tusschen dien Raad en hem bestond eene
incompatibilité d'humeur waartegen geen huwelijksvoorwaarden

( 42 )

waren opgewassen. De oude Uaad wist zeer wel dat de
dagen van zijn geheimzinnig bestaan geteld waren, maar
liij bad tücb te v<^el levenskracht overgehouden om te ge-
dogen, dat uit stadskas de arbeiders bezoldigd werden, be-
stemd om den bodem, waarop zijne instelling sedert 1814
rustte, geleidelijk te ondermijuen. Niet dit is hem zeker
te misduiden maar wel dat hij niet van den aanvang af
voorzag hoe het met de nieuwe redactie van zijne courant
daartoe noodzakelijk komen moest.

De betrekking welke Vissering zich als eene blijvende
had voorgesteld, als eene waarin zijne eigenlijke levenstaak
zich oploste, heeft nog geen twee jaren staudgehoudeu ; zy
is voor hem eene rijke bron geweest van telkens terugkee-
rende zorg en verdriet, en zeker eene van de grootste te-
leurstellingen die hem in zijn publiek leven getroffen hebben.
Was de verhouding reeds vry spoedig in meerdere of min-
dere mate gespannen, zij werd onhoudbaar na de Februari-
omwenteling en de daaruit voortgevloeide groote veranderingen
ook in ons staatkundig leven. In andere tijden en onder
andere omstandigheden zoude het hem misschien gelukt zijn
voor zijne, trouwens zeer gematigde, politieke denkbeelden
allengs genade te vinden bij het gemeentebestuur, maar nu
de elkander snel opvolgende gebeurtenissen hem dwongen
dadelijk party te kiezen en zijn oordeel te zeggen ook over
vraagstukken, welke hij anders, voorzichtig, nog jarenlang
zou hebben gemeden, nu was het niet langer mogelijk de
kloof te bedekken, welke den Raad van Amsterdam en den
hoofdredacteur van de courant gescheiden hield. Visse-
ring mocht er zich met nog zooveel zorg op toeleggen om
alle vertoogen en uitdrukkingen te mijden, die aanstoot
konden geven, — met meer zorg zelfs dan aan velen onder
zyne vrienden aangenaam was — dit alles kon niet beletten
dat het nu telkens klachten regende, hetzij over bepaalde
opstellen, hetzij over enkele uitdrukkingen aan het waak-
zaam oog van den hoofdredacteur ontsnapt. Vissering's
geduld was eindelijk uitgeput: bij een aan Burg. en Weth.

( 43 )

gerichten brief van 3 October 1848 — een brief waarin
hij uitvoerig antwoordde op tal van grieven tegen de ^ms^er-
damsche Courant aangevoerd — legt hij zijne betrekking neder.
»Ik heb" — dus schreef hij aan het slot van dien brief —
»mij niet opgedrongen toen Uw vertrouwen mij met de be-
trekking van Hoofdredacteur der Amst. Courant vereerde ;
ik wil mij niet opdringen om haar te behouden nu dat
vertrouwen blijkt te weifelen. Ik doe dan afstand van deze
betrekking, wel is waar met droefheid, met opoffering van
gewichtige belangen, met vernietiging myuer vooruitzichten,
met afstand van een werkkring waarin ik met lust arbeidde,
met vernieling der vruchten van tweejarige inspanning, maar
ik doe het met handhaving van mijn karakter en van mijne
zelfstandigheid en met behoud der achting van allen die my ken-
nen, ook — zoo ik vertrouwen durf — van Uwe achting".

't Was waarlijk niet te veel gezegd, dat het besluit om
afscheid te nemen van de Amsterd. Courant voor Vissering
met opoffering van groote persoonlijke belangen gepaard
ging, want dit besluit ontnam hem zijn middel van bestaan
in een tijd toen hij daaraan meer dan vroeger behoefte had.
Immers in 1847 had hij, vol vertrouwen op de duurzaam-
heid van het pas aanvaarde ambt, een huwelijk aangegaan
en op hem drukte nu de zorg voor het onderhoud van een
gezin. Onder de bestaande omstandigheden bleef intusschen
aanvankelijk niet anders over dan op nieuw de praktijk van
advocaat te beproeven, al wist hij ook vooraf dat die proef
hem niet licht de nu dringend noodige schadeloosstelling
zou verschaffen.

Aan vrijen tijd had hij in elk geval tegen het einde van
1849 geen gebrek, maar natuurlyk dat Vissering de man
niet zyn kon om dien tijd ongebruikt te laten. De beschik-
bare krachten moesten dadelijk worden dienstbaar gemaakt
aan dezen of genen grooten arbeid, en nu liefst op een ge-
bied dat verband hield met den werkkring tot welken hij
zijns ondanks was teruggekeerd. Het nieuwe duitsche wis-
selrecht, kort te voren ingevoerd, bood de stoffe die hij zocht

(44 )

en leidde hem tot het samenstellen van een uitvoerig werk,
waarin hij de beginselen van dat nieuwe recht ontwikkelde
en met het hier geldende vergeleek. Vissering heeft van
dezen arbeid groote voldoening gesmaakt, want zijn boek werd
in onze juridische tijdschriften door uitnemend deskundigen
ten zeerste geprezen èn om de degelijke uiteenzetting van de
nieuwe duitsche regeling, èn om zijn grondige kiitiek van
ons wisselrecht, èn niet het minst om den helderen betoog-
trant en den schoonen vorm waarin hij ook deze dorre materie
wist te kleeden. In de bibliotheek van het uederlandsch
handelsrecht heeft het werk eene blijvende plaats ingenomen.

Nauwelijks was deze groote arbeid voltooid of er kwam
plotseling eene geheele omkeering in het gansch niet onbe-
zorgd bestaan van den auteur. De vaste en eervolle levens-
taak waarnaar hij zoo lang had gezocht, die hy langs allerlei
wegen had trachten te bereiken, maar wegen die telkens we-
der op teleurstelling uitliepen, was eindelijk gevonden, of
liever zij kwam zich geheel ongezocht aanbieden, en wel op
eene wijze zoo streelend voor zyne eigenliefde als hij zich
in ziyne stoutste droomen niet had durven voorstellen. »Het
heeft den Koning behaagd ü op mijne voordracht tot mijnen
opvolger te benoemen" — dus luidde, als ik my wel her-
inner, het sober maar veel zeggend bericht, dat Thorbecke,
pas minister van Binnenl. Zaken geworden, hem in het be-
gin van 1850 deed toekomen. De verrassing welke dit be-
richt uitwerkte was volkomen, want Curatoren van de Leidsche
Hoogeschool hadden den leerstoel, door Thorbecke bij de
juridische faculteit ingenomen, aan Jhr. Mr. J. de Bosch
Kemper toegedacht en Vissering slechts in de tweede plaats
genoemd. Of deze de voordracht kende weet ik niet, maar,
zoo ja, dan vermoedde zeker niemand minder dan hij zelf,
dat de Regeering hem aan den zoo algemeen gewaard eerden
eersten candidaat zoude kunnen voorti'ekken.

Ik herinner mij nog Vissering's van vreugde stralend
voorkomen, toen ik hem met zijne benoeming kwam geluk
wenschen. Het tijdvak van zorgvol zoeken lag nu achter

( 45 )

hem en vóór hem eene taak bij uituemendheid aantrekkelijk
eu begeerlijk, de taak om al zijne krachten en geheel zijn
leven te gaan wijden aan wetenschappen die hera van jongs
af hadden geboeid.

En inderdaad met zijne verplaatsing naar Leiden begint
voor VissEUiNG het beste en gelukkigste tijdvak van zijn
leven. De vrees die hem aanvankelijk beklemde en die hij
ook reeds in zijn dagboek had uitgesproken, dat hij evenmin
voor het geven van onderricht als voor de rechtsgeleerde
praktijk aanleg had, bleek al spoedig ijdel, toen hij tot zijne
vreugde mocht ontwaren hoe hij er in slaagde iots van zijne
eigen warmte in zijn akademisch auditorium over te planten
en velen uit de besten van de studeerende jongelingschap te
winnen voor de wetenschap, welke hem zoo nauw aan het
hart lag. En hoe kon het anders daar hij, meester van
den vorm, tevens in hooge mate de gaaf bezat om zijne
denkbeelden glashelder te ontwikkelen.

Van zijn optreden dagteekent in Nederland ^ene in het
oog vallende grootere belangstelling voor de economische
wetenschappen, allereerst aan de hoogeschool maar ook in
ruimeren kring daarbuiten. Allerlei omstandigheden hebben
tot die verhoogde belangstelling bijgedragen, niet het minst
het feit, dat in de eerste jaren na 1850 zoovele onderwerpen,
met die wetenschappen verband houdende, de openbare mee-
ning in beslag namen ; maar onbetwistbaar heeft Vissering's
opwekkend onderwijs die belangstelling in hooge mate gevoed.
Misschien zijn enkele oudere en jongere tijdgenooten dieper
dan hy doorgedrongen in sommige geheimen van de staat-
huishoudkundige wetenschap, maar niemand heeft er in ge-
lijke mate als hij toe bijgedragen om de gezonde beginselen
van die wetenschap in het hoofd van het nederlandsche volk
over te planten. Indien in onze dagen blijkt, dat dit volk,
beter dan de meeste andere, tegen protectionistische aan-
vechtingen gevrijwaard is. dan worde nooit vergeten dat
wy die gezegende vrucht vóór alles aan den arbeid en het
gezag van Visseking verschuldigd zyn.

( 46 )

Tot bevestiging van dat gezag heeft zeker niet weinig bij -
gedragen het » Handboek van praktische staathuishoudkunde"
waarin VISSERI^'G de vruchten van zijne economische studiën
voor een ruimeren kring dan dien van de Hoogeschool beschik-
baar heeft gesteld. Wij staan hier voor het hoofdproduct
van zijnen wetenschappelijken arbeid, en juist daarom be-
taamt het, vooral op eene plaats als deze, bij dat product
eenige oogenblikken stil te staan.

Dat het nederlandsche publiek het Handboek met groote
belangstelling heeft ontvangen en vlijtig gelezen, blijkt niet
enkel daaruit, dat het in betrekkelijk weinig jaren vier druk-
ken beleefde, maar nog veel meer uit het feit, dat sedert
zijne verschijning hier te lande in den regel geen debat
over eenig vraagstuk van praktisch economisch belang kon
worden opgeworpen zonder dat men zich van de eene of de
andere zijde op het gezag van Vissering kwam beroepen.
Trouwens de omstandigheid dat de schrijver zyn gevoelen
over de door hem behandelde vraagstukken altijd samentrekt
in korte stellingen, — stellingen veelal zoo scherp uitge-
drukt en zoo nauwkeurig bepaald als vooral hij dit doen
kon — maakte in voorkomende gevallen de raadpleging van
het Handboek en de vermelding van zijn oordeel bij uitstek
gemakkelijk. En blijkbaar had Visseiung met de eigenaardige
inrichting van zijn werk ook een paedagogisch doel. Het zoo
bevattelijk en zoo beknopt mogelijk voorstellen van zijne mee-
niuor crold als hoofdzaak, want ware het anders ojeweest dan
ZOU hij, meester in de moeilijke kunst om een boek te
schrijven, waar hij geroepen werd eene stoffe te bearbeiden
zoo boeiend en zoo aantrekkelijk als ter nauwernood ééu
andere oj» het ruime veld van de staatkundige wetenschap-
pen, zeker een anderen vorm hebben gekozen, een vorm
waarmede hij als schrijver vrij wat meer eer had kunnen
inleggen dan nu mogelijk was.

Maar de vorm is bijzaak. Wat den inhoud betreft, deze
is — en dat waarlijk niet ten onrechte — telkens luid ge-
prezen om zijn rijkdom en degelijkheid, de heldere en gron-

( 47 )

dige uiteenzetting van beginselen, de scherpziauigheid van de
daar geleverde betoogen. Alles wat tot nog toe hier te lande
op dit gebied oorspronkelijks was verschenen liet het Hand-
boek van praktische staathuishoudkunde zeker verre achter
zich. Toch ontbrak het ook niet aan kritiek, en nu meen
ik de nagedachtenis van Vissering het best te eeren door
hier over deze kritiek openhartig mijn gevoelen te zeggen.
Vissering schreef een handboek van praktische staathuis-
houdkunde, en deze titel, schijnbaar vreemd gekozen, drukte
volkomen nauwkeurig de boloeling van den schrijver uit.
Nu als altijd trok hem de praktijk; deze had hem van zijne
jeugd af geboeid, en boei Ie hem nog, en die praktijk te
dienen moest daarom zijn doel zijn. Niet om de abstracte
wetten zelven, welke op stoffelijk gebied het maatschappe-
lijk verkeer beheerschen, was het hem te doen, maar om, bij
het licht door de kennis van die wetten ontstoken, de han-
delingen van Staat en volk te beoordeelen en wenken te
geven voor eene toekomstige gedragslijn. Voortreffelijke toe-
leg zeker, maar toch één waaraan een zeer ernstig gevaar
verbonden was. Immers wie de handelingen van den Staat
beoordeelt — en met dezen krijgt men in de zoogenaamde
praktische staathuishoudkunde vóór alles te doen, — wie
beslissen wil over zijn doen en laten, moet zich noodzakelijk
stellen op het standpunt van den Staat zelven en rekenino-
houden met alle plichten aan dien Staat opgelegd, met alle
eischen die hij te bevredigen heeft. De economische gevol-
gen van zijne handelingen moeten bij den staatsman natuur-
lijk zwaar wegen, maar toch niet die gevolgen alleen; bij
dien enkelen factor komen er nu en dan nog geheel andere
en daaronder sommige, die op een gegeven oogenblik vrij
wat meer gewicht in de schaal leggen dan de economische
factor ooit doen kan. Elke Regeering behoort ook minister
van finantiën, maar een minister van finantiën vooit de ge-
heele Regeering te zijn. Zal men nu, telkens bij het uitspre-
ken van een oordeel, op al die factoren letten waarop de
Staat letten moet? Onmogelijk want dan zoude voor het

{ 48 )

handboek van praktische staathuishoudkunde een van prakti-
sche staatkunde in de plaats komen. Kan men ze dan ver-
v^aarloozen ? Natuurlijk ook dat niet, want door zoo te doen
loopt men gevaar eenzijdig, zoo al niet geheel onjuist, te
oordeelen. Wij naderen het vraagstuk dat oplossing vracht
door eene zijdeur en missen zoodoende de gelegenheid het
in zijn geheel goed te overzien.

Vissering heeft dit bezwaar duidelijk gevoeld en er telkens
aan herinnerd, dat hij de besproken handelingen enkel uit
een economisch oogpunt beoordeelen wil. Heeft de schrijver
door die herhaalde verzekeringen zich zelven voldoende ge-
dekt, daarom verliest de bedoelde methode toch haar be-
denkelijk karakter niet. Immers wanneer men de economische
gevolgen van eene regeeringsdaad haarfijn ontwikkelt, maar
alle andere gevolgen eenvoudig voor memorie uittrekt dan
bestaat er alle reden om te vreezen dat menigeen tot eene
voorbarige conclusie komen zal.

Nog meer dan met de beoefenaren van het staatsrecht is
Vissering door zijne praktische staathuishoudkunde in bot-
sincf crekomen met de voorstanders van de Historische Scliool.
In de narede, aan zijn boek toegevoegd, acht hij het noodig
opeulijk tegen haar in het krijt te treden en hare eischen
met klem af te wijzen. Hoofdzakelijk opgevoed bij de les-
sen van de fransche economisten, zijn de indrukken, welke
die lessen achterlieten, sedert vrij wat gewijzigd door zijne
crrondige studie van de producten der eugelsche school ;
maar aan beiden te zamen had hij dan ook genoeg voor
het economisch stelsel, dat hij sedert met onverdroten ijver
als het zijne verdedigde. Toen later eene nieuwe duitsche
school zich kwam aanmelden en allerlei afwijkende meeningeu
op den voorgrond stelde, vond deze bij Vissering allerminst
een f^uustig onthaal. Hij mocht met hare geschriften kennis
maken die in zich opgenomen en aan zijn eigen stelsel aan-
crepast heeft hij nooit. Zij bleef voor hem de ongezonde
uitwas van eene wetenschap, die in de engelsche school wel
uiet haar laatste maar toch haar be^te woord gesproken had.

( 40 )

Had VissEKJNG ongelijk met dus te oordeeleii ? Ik geloof
het niet, want de meeste leerlingen van de historische school
zijn er toe gekomen aan de staathuishoudkunde haar recht
van bestaan te betwisten. Immers wanneer men weigert
te erkennen, dat de mensch in zijn streven naar welvaart
aan zekere natuurlijke wetten gehoorzaamt, wetten die zich
onder geheel gelijke omstandigheden altijd openbaren moeten
en dan ook altijd dezelfde gevolgen met zich voeren, ont-
valt aan de wetenschap haar grondslag, omdat deze wetten
op te sporen en hare uitwerking bloot te leggen juist haar
doel is.

Bedrieg ik mij niet dan zijn in den laatsten tijd de
duitsche economisten zei ven vrij algemeen van die onhoud-
bare conclusie teruggekomen; maar hieruit volgt zeker niet
dat het uitgangspunt van de historische school onjuist zou
zijn. Op de woorden van J. B. Say, welke Vissering op
de eerste bladzijde van zijn handboek afdrukt : » Ces principes
ne sont point l'ouvrage des hommes: ils dérivent de la na-
ture des choses; on ne les établit pas, on les trouve" — valt
op zich zelf niets af te dingen, zoolang het slechts om het
opsporen en blootleggen van die beginselen te doen is. Maar
Say kon zich met zulk eene taak niet tevreden stellen en
Vissering zeker nog veel minder. Immers wat zij bedoelden
was om, met een beroep op de gevonden wetten, aan staten
en volkeu te leeren hoe zij handelen moeten om tot hoogere
welvaart op te klimmen. Zij verlaten dus het terrein van
de eenvoudige waarneming om zich te bewegen op dat van
de menschelijke praktijk, en nu kan het zeker niet geloo-
chend worden, dat om goed en juist te weten hoe die praktijk
zijn moet, grondige kennis noodig is niet alleen van de onver-
anderlijke wetten, maar ook van de veranderlijke toestanden
te midden van welke zij zich openbaren, omdat die toestan-
den de werking van de wet allicht wijzigen zullen. Deze
eenvoudige stelling was, meen ik, het uitgangspunt van de
historische school, en dat uitgangspunt zal wel onaantast-
baar zyn.

Jaarboek 1889. 4

( 50 )

Wordt dit alles nu door Vissering betwist? Waarlijk
niet, al zou men uit zijn algemeen ongunstig oordeel licht
eene andere gevolgtrekking kunnen opmaken. Schrijvende
voor de praktijk moest hij, niet minder maar nog veel meer
dan anderen, aan het door de historische school vooropgezette
beginsel recht laten wedervaren. Dat het in de praktische
staathuishoudkunde aankomt op nauwkeurige kennis van be-
staande toestanden en dat deze de invoering van allerlei
maatregelen, in het afgetrokkene voortreffelijk, tijdelijk on-
mogelijk kunnen maken, heeft hij daa ook volmondig erkend ;
maar wat hij niet heeft gewild is dit, dat men, met een be-
roep op die toestanden, aan zulke maatregelen duurzaam
den toegang tot het praktische leven weigeren zou.

En vermoedelijk terecht, maar waarom ? Niet omdat men
onbevoegd zou zijn duurzame uitsluiting met een beroep
op eigenaardige plaatselyke toestanden te verdedigen, maar
omdat zulk eene verdediging wel nooit deugen zal. Mocht
zij toevallig wel opgaan dan zou duurzame uitsluiting even
goed gemotiveerd zijn als tijdelijke. Wanneer reeds List
in zijne National- Economie^ met eene verwijzing naar de
eigenaardigheden van het duitsche land en duitsche leven,
tal van conclusiën, aan fransche en engelsche economisten
ontleend, verwerpt als voor Duitschland niet passende, dan
heeft hij ook naar mijne overtuiging in den regel ongelijk ;
niet echter omdat hij in zijn vaderland op het terrein van
de praktische staathuishoudkunde met duitsche toestanden
wil hebben rekening gehouden , maar omdat hij aan die
toestanden onjuiste gevolgtrekkingen ontleent. De schuld
ligt dan niet aan het beginsel dat hij volgde, maar aan de
wijze waarop hij het toepaste.

Het was de deugd van de historische school, dat zij, te-
genover de neiging van zoo vele economisten om zich met
algemeene recepten voor de praktijk tevreden te stellen,
veel meer dan vroeger nadruk heeft gelegd op de eigenaar-
digheden van de hier en daar bestaande toestanden en op
het gewicht dat daaraan bij elke praktische beslissing be-

( 51 )

hoort te worden toegekend; maar tegenover deze deugd
stond de fout, dat zij, verblind door de groote beteekenis,
vaak aan die eigenaardigheden toekomende, zich telkens heeft
laten verleiden het bestaan van algemeene economische wet-
ten geheel te loochenen. Om die fout heeft Vissering haar
veroordeeld, en mij dunkt volkomen terecht, al zou men
ook hebben mogen wenschen, dat hij, door scherper te on-
derscheiden tusschen het beginsel der school en zijne toe-
passing, het goed recht van dat beginsel helderder had doen
uitkomen.

De ingenomenheid tegen de duitsche economisten steunde
bij Vissering intusschen ook nog op een anderen grond, en
deze opmerking geeft mij aanleiding ten slotte nog even uwe
aandacht te vestigen op den meest sprekenden karaktertrek,
welke Vissering als staathuishoudkundige onderscheidde. De
overweofinoren en bemoeiiucreu van de historische school moes-
ten er blijkbaar toe leiden, en hebben er feitelijk toe geleid, om
naar een allengs krachtiger ingrijpen van den Staat in de na-
tuurlijke ordening van de maatschappij te streven, en juist door
dit streven werd Vissering in zijne diepste wetenschap-
pelijke overtuiging gekrenkt Immers die overtuiging steunde
op een onverstoorbaar geloof aan de macht van de vrijheid
en dus op onoverwiuuelijken afkeer van elke staatsbemoeiing,
die niet gebiedend gevorderd wordt door de plichten, den
Staat als rechtsmaatschappij opgelegd. Aan dat geloof, reeds
op de hoogeschool gevestigd, is Vissering zijn levenlang ge-
trouw gebleven. Het doet den jongen publicist met zooveel
warmte partij kiezen in de groote strijdvragen, die hij, tot
het praktische leven ingegaan, in de maatschappij aanhangig
vindt, en zij bezielt den hoogleeraar, die in 1850 zijn ambt
aanvaardt met eene redevoering over » De vrijheid, het grond-
beginsel van de staathuishoudkunde". Dit grondbeginsel is
de roode draad, dien gij niet alleen in zijn onderwijs maar
in verreweg de meesten van zijne werken terugvindt, niet
enkel in de zuiver economische inaar ook in andere, — o-etuige
zijne studiën over het hooger onderwijs — niet enkel in de

( 52 )

wetenschappeljike maar ook in de populaire. Met hoeveel voor-
liefde heeft hij ons niet in deze laatste den ouden verstau-
digeu boer geteekend, die aan allerlei bespiegelingen over
hervormingen ten slotte den bodem komt inslaan door zijne
nuchtere raadgeving: »Laat toch begaan"; de Schepper heeft
het beter gemaakt dan gij het vermaken zoudt.

Tot bevestiging en versterking van deze wetenschappelgke
overtuiging heeft niemand zooveel bijgedragen als de beroemde
schrijver van de Sophismes économiques. Al heeft Vissering
meer dan één van de fundamenteele stellingen, waarop de leer
van de Harmonies économiques berust, sedert zegevierend be-
streden, toch zal men niet licht den invloed overschatten,
dien FiiÉdehic Bastiat op zijn denken en werken heeft uitge-
oefend. Eu hoe kon het anders bij eene zoo zeldzame over-
eenstemming van levensomstandigheden, van gaven, van nei-
gingen en van geloof als tusschen deze twee mannen werd
aangetroffen.

Bastiat en Vissering zijn jong op denzelfden tijd ; juist op
het oogenblik waarop de laatste het praktische leven ingaat,
zoekende naar werkzaamheid voor zijnen werkzamen geest, ver-
rijst plotseling in Frankrijk Bastiat als een zeldzame meteoor
aan den wetenschappelijken hemel en verbaast de ecouomisteu,
aau den saaieu betoogtrant van J. B. Say gewend, door eene
taal zoo jong en zoo warm, zoo wegslepend schoon als voor
en na hem in hunne wereld nooit gesproken is. Beiden strijden
voor éénzelfde zaak en met éénzelfde doel, en evenals Vissering
begint BzVstiat den strijd met eene reeks pamfletten, waarin
men niet weet wat meer te bewonderen óf den geestigen inhoud,
of hunne overredende kracht of den zeldzaam artistieken
vorm waarin zij gegoten zijn. Beiden hebben denzelfden harts-
tocht voor de vrijheid en bij beiden vloeit die hartstocht
voort uit éénzelfde bron, namelijk het diep gevestigd geloof
aan de leiding van eene wijze en liefderijke Voorzienigheid.
Immers wat Vissering aau het jonge Nederland in woord
en schrift beeft geleeraard, wat is het anders dan de ont-
wikkeliug van de geloofsbelijdenis, die Bastiat in de opdracht

( 53)

van zijne Harmonies aan de fraDsche jongelingschap in zoo
welsprekende woorden heeft afgelegd.

Trouwens niet enkel in den vreemde vond Vissering steun
voor zijne denkbeelden over de grenzen van de staatsbemoei-
ingen. Wat hij daaromtrent in zijn Handboek leerde en in
de Narede, aan dat boek toegevoegd, nader bepleitte, stemt
op merkwaardige wijze overeen met hetgeen in eene andere,
terecht beroemde. Narede geschreven werd, ik bedoel die,
waarmede Thorbecke in 1868 de uitgave zijner » Parlemen-
taire redevoeringen" besloot. De staatsman en de staathuis-
houdkundige naderen langs verschillende wegen dezelfde vraag-
stukken en verklaren zich daarover in volmaakt denzelfden
zin. s>Eene eerste wet (van den Staat)" — dus schrijft Thor-
becke — » is onthouding ; onthouding van hetgeen zijne roeping
als rechtsvereeniging te buiten gaat. Het zijn in wezen,
bestemming en middelen andere levensmachten dan de staats-
macht, welke de kerk, het onderwijs, wetenschap, kunst
maatschappelijk te vormen en te besturen hebben ; machten
in wier sfeer burgerlijk overheidsgebod of dwang niet te pas
komt. Met deze en zoovele andere sociale belangen — regeling
van stoffelijken arbeid en goederenverkeer — in aanraking;
van alle kanten gedrongen door vragers — niet zoozeer om
vrijheid, die den wil om zichzelven te helpen onderstelt — als
om bystand van het gezag, ondervindt de Staat, dat onthou-
ding soms grooter kunst dan handelen is". Niemand in
Nederland die deze staatkundige belijdenis zoo volkomen en
zoo volledig heeft beaamd als Vissering, en niemand die haar
zoo stelselmatig als hij tot richtsnoer van zijne handelingen
heeft gekozen.

Slechts twintig jaren scheiden ons van het oogenblik waarop
deze denkbeelden werden neergeschreven, en wat zijn zij ons
reeds vreemd geworden ! Wil dit zeggen dat het standpunt,
door Thorbecke en Vissering ingenomen, als een overwonnen
en eenzydig standpunt moet worden prijsgegeven? Verlaten
is het zeker, maar om het overwonnen te kunuen noemen
zouden de staatsbemoeiingen, die in het vrije leven van de

( 54 )

maatschappij iugrijpen, hier en elders veel rijper en over-
vloediger vruchten hebbeu moeten opleveren dan nu nog het
geval is. En wat de eenzijdigheid betreft, het vraagstuk
wordt verkeerd gesteld, wanneer men onthouding of inmenging
als twee absolute stelsels tegenover elkander plaatst. Om het
stelsel van onthouding in zoo strengen zin te aanvaarden als
bijv. Herbart Spencer dit deed, zou Thorbecke geen staats-
man en VissERiXG geen warme meuschenvriend hebben moe-
ten zijn. Niet op eene radicale scheiding komt het aan, maar
op de stemming waarin men de hier bedoelde staatsbemoei-
ingen steunt. Geschiedt dit met geestdrift, in de blijde hoop
dat zij ons eene grootsche en schoone hervorming van de
maatschappij brengen zullen, of geschiedt het enkel ais de
nood tot helpen dwingt, altijd met blijkbaren tegenzin en
met een diep besef van de gevaren, verbonden aan de richting
die men gedwongen opgaat? Tiiorbecke en Vissering oor-
deelden in laatstgenoemden zin, en al is ook mijn gevoelen
van het hunne vrij wat onderscheiden, toch dunkt mij dat
ons aan het behoud ook van hunne stemming alles gelegen is.
Immers het groote gevaar aan de tegenovergestelde richting
verbonden, zal wel zijn dat zy ons voert op een weg waar
mijlpalen en herkenningsteekenen ontbreken en stilstaan on-
mogelijk is ; een langen en breeden weg zeker, maar toch
een aan welks uiteinde een stelsel ligt, dat de dood is voor
de individueele vrijheid en een graf voor het beste wat onze
moderne beschaving heeft gewrocht. Boeken als die van Vis-
sering zijn bakens, die de ligging van het strand aanwijzen;
naarmate wij ons verder van dat strand verwijderen, klimt
de behoefte aan zulke bakens, al ware het slechts om ons
telkens rekenschap te geven van den afstand die reeds werd.
afgelegd.

Nog maar zeer weinig blijft mij U van Yissering's leven
te zeggen over. De invloed, dien hij als hoogleeraar te Leiden
uitoefent, is lange jaren klimmende, klimmende bij zijne leer-
lingen, bij zijne omgeving, in zijn vaderland. Naar zyu

( 55 )

woord wordt ijverig geluisterd, zijn raad bij vraagstukken,
Staat of maatschappij rakende, door Regeering eu bijzondere
personen telkens belangstellend ingeroepen. Toch kon ook
voor hem het tijdvak van verval niet uitblijven, en in de
laatste jaren van zijn verblijf te Leiden was dat ver\^al reeds
duidelijk genoeg zichtbaar. Zijn ijver wordt langzaam ge-
broken, zijne geestdrift verstompt, de opgewektheid, die hem
overblijft, meer gekunsteld. Is het physieke zwakheid of de
doodende invloed van de ook in zijn ambt onvermijdelijke
sleur die hem dus ter nederdrukt? Beide oorzaken doen haren
invloed gelden, maar niet deze oorzaken alleen. Vissering heeft
bij het vervullen van zijn maatschappelijken werkkring in
ruime mate gedeeld in de teleurstelling voor zoo velen onder
zijne vrienden en ambtgeuooten weggelegd. Hij heeft als jong
man gejuicht over den triumf van de handelsvrijheid en —
onverbeterlijke optimist als hij was ~ gedroomd dat die
vrijheid als eene kostelijke en kostbare gave de wereld zou
worden rondgedragen, en bij het aanbreken van zijne winter-
dagen vindt hij het terrein, dat der handelsvrijheid overblijft,
nauwer begrensd dan het was in de dagen toen hij zich het
eerst voor den strijd aangordde. Hij heeft aan de richting
van de duitsche economische school het terrein voet voor voet
betwist, en zie de triomf van die richting, ook bij zijne land-
genooten, ook onder zijne vroegere leerlingen, wordt met eiken
dag grooter. Hij heeft gedweept met de hervorming van onze
constitutioneele regeering en tot hare invoering naar zijne
beste krachten medegewerkt, en de vruchten welke het par-
lementaire stelsel nu afwerpt, dunken hem in toenemende
mate bitter en wrang. Had hij dan dertig jaren lang een
Sisyphus-arbeid verricht, en rustte nu op hem de taak om
den arbeid van zijne jonge jaren nog eens van meet af aan
te beginnen ? Al mocht het zoo wezen, de moed en de krach-
ten, daartoe noodig, zouden hem in elk geval ontbreken.

Wanneer hij om al deze redenen rust mocht hebben willen
zoeken lang vóór de grens bereikt was, door de wet aan
zijne ambtelijke werkzaamheid gesteld, zou dit voor wie hem

( 56 )

het best keuden geen verrassing zijn geweest, maar wel moest
het hen verrassen — en hen nog meer dan anderen — toen
zij in Augustus 1879 vernamen, dat Vissering zijn werk-
kring te Leiden verwisseld had niet tegen rust, maar tegen
eene ministerieele portefeuille, en nog wel de zwaarste, welke
op dat oogenblik te torschen viel. De drang op hem uit-
geoefend was te sterk geweest en deze omstandigheid, ge-
voegd bij het besef dat hij als lid van de Regeering zijn
vaderland nog nuttig zou kunnen dienen, deed hem den
stouten stap wagen. Zonderlinge beslissing ; hy, de altijd angst-
vallig wikkende, de voorzichtige en verstandige raadsman van
zoo velen, kon hier zich zelf niet tot raadsman zijn. Wat
schier iedereen, die hem kende, zag, zag hij niet, dat na-
melijk de mate van physieke kracht, welke hem overbleef,
allerminst voldoende was voor de taak die hij ging aanvaar-
den, en daarenboven, dat wie zestig jaren lang volstrekt
vreemd is gebleven aan de woelige wateren van het parle-
mentaire leven, zich niet straffeloos op die wateren kan wa-
gen, allerminst dan wanneer hij geroepen wordt daar dadelijk
als leider op te treden. De treurige ervaring werd spoedig
genoeg opgedaan ; de illusie van zijn naam te verbinden aan
«ene wet, die het hatelijk privilegie vernietigde, dat ons be-
lastingstelsel zoolang reeds aan het roerend vermogen heeft
toegekend, liep op bittere teleurstelling uit en reeds in Juni
1881 legde hij ziek en afgetobt, naar geest en lichaam
beiden, den al te z waren last weder af.

Men had reden om te vreezen dat dit kortstondig minis-
terieel leven voor goed zijne krachten zoude hebben gesloopt,
maar het tegjendeel bleek waarheid. Het besef dat de druk-
kende verantwoordelijkheid was weggenomen en de verplichte
arbeid van eiken dag afgedaan, en nu afgedaan voor goed,
schonk hem een gevoel van zalige rust, en dat gevoel scheen
de oude geestkracht weer op te wekken, al bleef ook het
uiterlijk voorkomen de duidelijkste sporen dragen van door-
gestane vermoeienis. Oude betrekkingen, te kwader uur af-
gebroken, werden weder aangeknoopt; het ambt van curator

( 57 )

der Leidsclie Hoogeschool, hem door de Regeerincr opgedragen,
vlocht op nieuw een band met de instelling, in welker dienst
Lij de gelukkigste jaren van zijn gelukkig leven had door-
gebracht, en ook spoedig genoeg was de pen weder vaardig
om in allerlei bijdragen, aan verschillende tijdschriften toe-
vertrouwd, het bewijs te komen leveren dat de oude geest,
en met dien geest ook de oude meesterschap over den vorm,
nog altijd onverzwakt voortleefden.

Bijna al deze latere bijdragen zijn met vele andere van
oudere dagteekeuing door Vissering's oudsten zoon bijeen-
gezameld en nu onlangs in het licht gegeven. Deze twee
deelen vormen met drie andere, waarin Vissering zelf reeds
ettelijke jaren vroeger allerlei geschriften samenvoegde, naar
mijn inzien het meest blijvende gedeelte van zijne intellec-
tueele nalatenschap. Zijn Handboek van praktische staat-
huishoudkunde kan en zal niet ontsnappen aan het lot voor
soortgelijke werken weggelegd, het lot van spoedig te ver-
ouderen ; niet zoozeer omdat de geslachten die komen aan de
daarin uitgedrukte meeningen hun zegel weigeren, maar om-
dat zij in elk geval voor de gemeenschappelijke overtuiging
eene andere uitdrukking verlangen dan in onzen tijd gevon-
den werd. Geheel anders is het daarentegen gesteld met
de verspreide geschriften ; want de waarde van deze — eene
artistieke waarde vóór alles — staat uitgedrukt in een munt,
bij volgende geslachten even gangbaar als bij zijne tijdge-
nooten. Wat dezen verpoosde en streelde, zal ook voor genen
streeling en verpoozing blijven.

Vissering is een gelukkig man geweest en dit te meer
omdat het een verdiend geluk was. Wat wilskracht vermag
heelt hij bewezen, maar dan ook ondervonden hoe vrucht-
baar die wilskracht soms zijn kan. Hij heeft veel en aan-
houdend gearbeid, maar dan ook voor dien arbeid volop loon
genoten. Hij heeft, toen hij vreemd en onbekend het prak-
tische leven binnenkwam, met al de geestdrift van de jonge
jaren naar onderscheiding gestreefd, en de naam dien hij
achterlaat behoort tot de meest gevierde ouder zijne land-

( 58 )

genooten en tot de meest creëerbiedigde tevens; hij heeft
waardeering, vriendschap, liefde gezocht, en zijn vaderland,
zijne vrienden, zijn gezin hebbeu hem overvloedig gegeven
van al die begeerlijke goederen.

Men weet dat Vissering op 22 A^ugustus 1888 zacht en
kalm te Ellecora overleed, enkele dagen nadat hij de pen
had neergelegd waarmede hij zijn laatsten arbeid voltooide.
Hij had aan dezen arbeid groote zorg besteed, dien angst-
vallig gewikt en gewogen, wel vermoedende dat na dezen geen
andere van soortgelijken aard meer met zijn naam zou wor-
den geteekend. Deze bijdrage, naar aanleiding van Quack's
Socialisten opgesteld, is in zekeren zin de resumtie van een
jarenlang gevoerden strijd en bestemd om nog eens de groote
punten van verschil tusschen zijne wereldbeschouwing en die
van de socialistische scholen in het licht te stellen.

Maar de laatste wetenschappelijke bijdrage mocht niet
louter polemiek zijn, hoe uitnemend hoffelijk, nu als altijd,
die polemiek ook werd gevoerd. Daarom wordt aan het
opstel nog eene bladzijde toegevoegd, eene bladzijde die niet
anders had kunnen luiden, ware zij voor afscheidsgroet be-
stemd geweest. Was het in de jonge jaren noodig eigen
wetenschappelijke overtuiging streng te concentreeren in goed
gesloten formules, opdat van haar eene wezenlijke kracht
zoude kunnen uitgaan, elke behoefte aan inspanning hield
nu op te bestaan. Zijne gedachten kunnen daarom thans
eene breedere vlucht nemen dan vroeger mogelijk was ; elke
eenzijdigheid wordt nu afgelegd, elke voorliefde voor eigen
stelsels gebannen. Alleen het geloof van zijne jeugd is hem
bijgebleven en met dat geloof zijn eerbied voor de vrijheid.
Dat »laat toch begaan", die uitdrukking in zijn mond be-
storven, speelt hem blijkbaar nogmaals voor den geest, maar
nu om dat gebod niet op andereu, maar op zich zei ven toe
te passen. Laat toch begaan ook die scholen, welke het ge-
luk van de menschheid op andere paden hebben gezocht,
op paden die in zijn oog dwaalwegen waren. Is het ideaal
dat zij najoegen niet ook zijn ideaal geweest? En dan wie

( 59 )

weet : het ouschatbaar kapitaal, dat straks als intellectueele
erfenis van de negentiende eeuw hare opvolgster in den
schoot valt, is vooral daarom zoo rijk omdat het uit eene
weergalooze verscheidenheid van gaven is samengesteld. De
taak om in dien rijken boedel kaf en koorn te scheiden,
mocht aan het nageslacht verblijven; om vredig te sterven
was hem de wetenschap genoeg, dat hij naar de mate zijner
krachten iets tot verrijking van dezen boedel had trachten
bijtedrageu.

GEDRUKT BIJ DE ROEVER K.RÖBER-BAKELS. — AMSTERDAM.

^J3'(?^*^-

«*"M^^

^

JAARBOEK

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE

VAN

WETENSCHAPPEN

GEVESTIGD

TE

AMSTERDAM

VOOR

1890.

-<^^g'?ï^&5'a?«>>C2^^"^=^i^<^

AMSTERDAM,
JOHANNES MULLER.

-r^-t(

S

JAARBOEK

KONINKLIJKE AKADEMIE

VAN

WETENSCHAPPEN

GEVESTIGD

TE

AMSTEEDAM,

VOOR

1890.

library

NBW YORK

BOTAMCAL

GARDEN

CM

I

^ AMSTEEDAM,

CD

S JOHANNES MULLER.

INHOUD

Blads

Staat van de koninklijke akademie van wetenschappen

OP den 26sten april des jaars 1890 III.

a lfajbet1sche lijst der gewone- en buitenlandsche leden,
correspondenten en correspondeerende leden van de
koninklijke akademie van wetenschappen, sedert hare
oprichting in 1851 x.

Lust der binnen- en buitenlandsche akademiën, geleerde
genootschappen en instellingen, waarmede de konink-
lijke akademie van wetenschappen door ruiling van
uitgegeven werken in verbinding is xxiv.

Reglement voor de koninklijke akademie van weten-
schappen XXXIX.

Reglement van Orde voor de Afdeeliug Wis- en Natuur-
kundige Wetenschappen XLYl .

Reglement van Orde voor de Afdeeling Taal-, Letter-, Geschied-
kundige en Wijsgeerige Wetenschappen LIV.

Brief van het Bestuur der Koninklijke Akademie van Weten-
schappen aan de Leden dierzelfde Akademie . . . LXYIl, LXIX.

Vrijdom van Briefport LXVIII

Programma certaminis poetici ab Academia Regia Discipli-
narum Nederlandica ex legato Hoeufftiano in aununi
MÜCCCXCI indicti LXX.

Proces-verbaal van de vereenigde vergadering der beide
afdeelingen van de koninklijke akademie van weten-
schappen lxxiii.

Inleiding LXXV.

BLidz

Proces- Verbaal vau de Vereeuigde Vergadering der beide
Afdeeliugen vau de Koninklijke Akadeniie van Wetenschap-
pen, gehouden den 26sten April 1890 LXXVII.

Verslag vau den staat en de werkzaamheden der Akadeiuie
aan Z. M. den Koning LXXVIII.

Kekeniug en Verantwoording vau het door den Algemeeneu

Secretaris over het jaar 18S9 — 1890 gelioudcn beheer . . XCIll.

3?ekeuing en Verantwoording vau het door den Algemeeneu
Secretaris over het jaar 1889 — 1890 gehouden beheer vau
het legaat ïïoeufft XCIX.

]{ekcuiug en Verantwoording van het door den Algemeeneu
Secretaris over het jaar 1889 — 1890 gehouden beheer van
het Leeuwenhoek-Fonds, het Buitenzorg-Eonds en het Buys
Ballot-Fonds C.

Memorie vau Toelichting bij de Rekening en Verantwoording

van den Algemeeneu Secretaris CU.

^'erslag over het gehouden beheer CUi.

Bcgrootiug vau Inkomsten en Uitgaven, loopende van 1" April

1890 tot uit'. Maart 1891 CV.

Verslag aangaande de Boekerij en het Mant- en Penning-
kabinet CVII.

O vergang vau den voorrang der Afdeeliugen op de Afdeeliug
voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige cu Wijsgeerige
Wetenschappen CX.

Levensbericht vau Dr. P. de Jong, door M J. de Goeje . 1.

Levensbericht van Th. Borret, door J. C. G. Boot ... 18.

Levensbericht van M. F. A. G, Campbell, door J. Gi R,

AcQUüY 27.

NAAMLIJST

VAN DE

GEWONE EN CORKESPONDEEEENDE LEDEN,
COREESPONDENTEN

EN

BUITENLANDSCHE LEDEN

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN.

Jaarboek 1890,

STAAT

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN

OP DEN 265ten aPRIL DES JAAES 1890.

BESTUUR DER AKADEMIE

gedurende het Akademiejaar van 2G April 1890 tot
25 April 1891.

ALGEMEENE VOORZITTER

A. KÜENEN.

ALGEMEENE SECRETARIS

C. A. J. A. OUDEMANS.

Afdeeling voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en
Wijsgeerige Wetenscliapperu

VOORZITTER

A. KÜENEN.

ONDER- VOORZITTER

S. A. NABER.

SECRETARIS

J. C. G. BOOT.

Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen,

VOORZITTER

H. G. VAN DE SANDE BAKHUYZEN.

ONDERVOORZITTER

J. D. VAN DER WAALS.

SECRETARIS

C. A. J. A. OUDEMANS.

A*

IV

Af deeling voor de Taal-,, Letter-^ Geschiedkundige en
Wijsgeerige Wetenschappen.

Gewone Leden.

M. DE VRIES, te Leiden.

c. w. opzooMER, te Utrecht.

E. J. FRUiN, te Leiden.

A. KUENEN, te Leiden.

j. KAPPEYNE VAN DE COPPELLO, te 's Gravenhage.

3. p. six, te Amsterdam.

s. A. NABER, te Amsterdam.

c. M. FRANCKEN, te Utrecht.

s. HOEKSTRA BZN., te Amsterdam.

H. KERN, te Leiden.

j. T. BUYS, te Leiden.

R. T. H. p. L. A. VAN BONEVAL PAURE, te Leiden.

B. H. c. K. VAN DER wijcK, te Utrecht.
M. J. DE GOEJE, te Leiden.

H. VAN HERWERDEN, te Utrecht.

j. p. N. LAND, te Leiden.

3. G. R. ACQUOY, te Leiden.

p. j. cosiJN, te Leiden.

H. P. G. QUACK, te Amsterdam.

A. A. DE PINTO, te '5 Gravenhage.

T. M. c. ASSER, te Amsterdam.

3. HABETS, te Maastricht.

w. PLEIJTE, te loeiden.

M. s. POLS, te Utrecht.

c. BELLAAR SPRÜYT, te Amsterdam,

c. p. TiELE, te Leiden.

3. A. wiJNNE, te Utrecht,

W. H. VAN DE SANDE BA.KHUYZEN, te UtrecJU .

3. VERDAM, te Amsterdam.
N. G. PiERSON, te Amsterdam.
3, DB LOUTER, te Utrecht.
H E. MOLTZER, te Utrecht.

B. SYMONS, te Groningen,

A. D. LOMAN, te Amsterdam,

J. J CORNELISSEN, te Leiden,

s. MULLER FZN., te Utrecht,

s. j. FOCKEMA ANDREAE, te Leiden.

A. PiERSON, te Amsterdam.

P. D. CHANTEPIE DE LA SAUSSAYE, te Amsterdam,

c. SNoucK HURGRONJE, te Leiden,

G. SCHLEGEL, te Leiden.

L. DE HARTOG, t^ Amsterdam,

TH. H. F. VAN RIEMSDIJK, te 's Gravenhage.

p. L. MULLER, te Leiden.

j. s. SPEIJER, te Groningen.

H. j. HAMAKER, te Utrecht.

M. TH. HOUTSMA, te Utrccht.

G. A. wiLKEN, te Leiden.

3. VAN LEEUWEN JR., te Leiden.

j. M. J. VALETON, te Amsterdam.

Rustende Leden.

L. A. J. w. SLOET, te Arnhem.

c. LEEMANS, te Leiden.

w. J. KNOOP, te 's Gravenhage.

j. DIRKS, te T-jeeuwarden .

j. c. G. BOOT, te Amsterdum.

w. G. BRILL, te Utrecht.

N. BEETS, te Utrecht.

p. j. VETH, te Arnhem-,

j. DE WAL, te Arnhem.

B. J. LlNTELO DE GEER, te Utrecht.

D. HARTING, te Enkhuizen.

B. F. MATTHES, te 's Graiwuhage.

G. DE VRIES AZN., te 's Gravenhage.

j. G. DE HOOP SCHEFFER, te Amsterdam.

VI

Correspondenten,
j. A. VAN DER CHIJS, te Batavia.

H> NEUBRONNER VAN DER TUUK, Op Bali.

K. F. HOLLE, te Garoet {Preanger Regentsch.).

A. w. p. VERKERK PiSTORius, te Buitenzorg.

w. p. GROENEVELDT, te Batavia.

3. w. IJZERMAN, te Fadang.

j. L. A. BRANDES, te Batavia.

j. j. M. DE GROOT, tijdelijk te Amsterdam.

j. GRONEMAN, te Djokjokarta.

s. w. TROMP, te Pontianak op Borneo.

Buitenlandsclie Leden.

A. R. RANGABE, te Athene.
TH. MOMMSEN, te Berlijn.
H. c. RAWLiNsoN, te Londen.
V. DURTJY, te Parijs.

A. REVILLE, te Parijs.

R. voN JHERING, te Göttinge7i.
MAX MULLER, te Oxford.
G. B. DE Bossi, te Bome.
TH. NÖLDEKE, te Straatsburg.

D. CARUTTi, te Turijn.

B. wiNDSCHEiD, te Leipzig.

F. IMHOOF BLUMER, te Winterthur.

p. WILLEMS, te Leuveii.

JOH. FRANCK, te Bonn.

A. NAUCK, te St. Petersburg.

OH. SCHEPER, te Parijs.

R. HiLDEBRAND, te Leipzig.

E. s. BUGGE, te Cliristiania.
A. WEBER, te Berlijn.

H. VON SYBEL, te Berlijn.

VII

Af deeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen.

Gewone Leden.

j. A. c. OÜDEMA.NS, te Utrecht.

D. BiERENS DE HAAN, te Leiden.

c. A. J. A. OUDEMANS, te Amsterdam.

p. M. BRUTEL DE LA rivière, te Bennekom.

J. BOSSCHA, te Haarlem.

N. w. p. RAUWENHOFF, te Utrecht.

G. VAN DiESEN, t(i 's Gravcnhaoe.

w. KOSTER, te Hilversum.

G. F. w. BAEHR, te 's Gravcnhagc.

w. F. R. suRiNGAR, te Leiden.

A. C. OUDEMANS JR., te Delft.

c. H. c. GRiNWis, te Utrecht,

TH. w. ENGELMANN, te Utrecht.

J. ZEEMAN, te Amsterdam.

H. G. VAN DE SANDE BAKHUYZEN, te Leiden.

j. M. VAN BEMMELEN, te Leiden.

c. K. HOFFMANN, te Leiden.

T. ZAAiJER, te Leiden.

T. PLACE, te Amsterdam.

TH. H. MAC GILLAVRY, te Leiden.

j. w. GUNNING, te Amsterdam.

F. J. VAN DEN BERG, te Rotterdam.

j. D. VAN DER WAALS, te Amsterdam.

ED. MULDER, te Utrecht.

H. c. DiBBiTS, te Utrecht.

TH. H. BEHRENS, te Delft.

H. DE VRIES, te Amsterdam.

A. p. N. FRANCHiMONT, te Leiden.
N. T. MiCHAËLis, te 's Gravenhage.

M. TREUB, tijdelyk te Baitenzorg op Java.

B. j. STOKVIS, te Amsterdam.

yiii

CH. M. scHOLs, te Delft.

D. J. KORTEWEG, te Amsterdam.

H. A. LORENTZ, te Leiden.

A. D. VAN RiEMSDDK, tc Utrecht.

H. KAMERLiNGH ONNES, te Leiden.

A. A. w. HUBRECHT, te Utrecht.

p. p. c. HOEK, te den Helder.

M. W. BEIJERINCK, te Delft.

K. MARTIN, te Leiden,

j. H. VAN 't hoff, te Amsterdam.

c. A. PEKELHARING, te Utrecht.

p, H. scHOUTE, te Groningen.

j. FORSTER, te Amsterdam.

M. WEBER, te Amsterdam,.

w. A. VAN DORP, te Amsterdam.

j. c. KAPTEYN, te Groningen,

S. HOOGEWERFF, te Delft.

j. w. MOLL, te Groningen.

H. w. BAKHUIS RoozEBOOM, te Leiden.

Rustende Leden.

p. L. RIJKE, te Leiden.

A. w. M. VAN HASSELT, te 's Gravenhage.

M. c. VERLOREN, op Schotkorst bij Amersfoort.

Correspondeerende Leden.

E. SELKNKA, te Erlangen.

T. j. STIELTJES JR., te Toulouse.

M. FÜRBRiNGER, te Jena.

IX

Correspondenten.

R. D. M. VERBEEK, te Buiteuzorg op Java.

c. PH. SLUITER, te Batavia.

w. BURCK, te Baitenzorg op Java.

j. p. VAN DER STOK, te Batavia,

R. PENNEMA, te Buitenzorg op Java.

A. G. VORDERMAN, te Batavia.

C. J. VAN SCHELLE, Of. Jar)a.

A. p. MELCHIOR, op Java,

Buitenlandsche Leden.

R. OWEN, te Londen.
p. j. VAN BENEDEN, te Leuven.
G. B. AiRY, te Greenwich.
H. . HELMHOLTZ, te Berlijn.
A. w. HOPMANN, te Berlijn.
R. viRCHOw, te Berlijn.
w. WEBER, te Göttingen.
wiLLiAM THOMSON, te Glasgow.
OTTO STRUVE, te St. Petersburg.
A. DE CANDOLLE, te Genève.
M. BERTHELOT, te Parijs.
L. CREMONA, te Rome.
E. DU BOis REYMOND, te Berlijn.
L. PASTEUR, te Parijs.
H. GYLDEN, te StockJwlm.
j. D. HOOKER, te Londen.
j. VON SACHS, te Würzburg.
c, GEGENBAUR, te HeideWerg.
A. KEKULÉ, te Bonn.
CH. HERMITE, te Parijs.

ALFABETISCHE LIJST

VAN DE

GEWONE EN COKRESPONDEERENDE LEDEN,
CORRESPONDENTEN

EN

BUITENLANDSCHE LEDEN

DER

KONINKLIJKE AKADEMIE YAN WETENSCHAPPEN,
SEDERT HARE OPRICHTING IN 1851.

De letter L. beteekent gewoon Lid.

De letter C. beteekent Con-espondent.

De letters B. L. beteekenen Buitenlandscli Lid.

De letters C. L. beteekenen Coi-respondeerend Lid.

De letters R. L. beteekenen Rustend Lid.

De letters a. N. beteekenen Afdeeling Natuurkunde.

De letters a. L. beteekenen Afdeeling Letterkunde.

A.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 2

Oct. 1853.
Assen, (C. J, van) te Leiden, L. a.

L. 23 Febr. 1855. R. L. 25 Aug.

1858. Overl. 13 Sept. 1859.
Asser, (T. M. C.j te Amsterdam

L. a. L. 21 Mei 1880.

Ackersdijk, (J.) te Utrecht, L. a.

L. 23 ï'ebr. 1855. R. L. 1861.

Overl. 13 Juli 1861.
Acquoy, (J. G. R.) te Leiden, L. a.

L. 19 April 1877.
Airy, (G. B.) te Greenwich, B. L.

a. N. 4 Mei 1859.
Arago, (D. F. J.) te Parijs, B. L.

B.

Baelir, (G. F. W.) te 's GravenJiage, f Baer, (K . E. von) te Dorpat, B. L. a.N.
L. a. N, 5 Mei 1867. ' -A Mei 1875. Overl. 28 Nov. 1876.

XI

Bake, (J.) te Leiden, L. a. L. 23

Febr. 1855. E. L. 1 Sept. 1857.

Overl. 26 Maart 1864.
Bakhuis Koozeboom, (H. W.) te

Leideii, L. a. N. 10 Mei 1890.
Bakliuyzen, (H. G. van de Sande)

te Leiden, L. a. N. 11 Mei 1872.
Bakhuyzen, (W. H. van de Sande)

te UtrecJd, L. a. L. 27 April

1883.
Baumhauer, (E. H. von) te Haar-
lem, L, a. N. 1 Mei 1858. Overl.

18 Jan 1885.
Becquerel, (A. C.) te Parijs, B. L.

a. N. 26 Oet. 1851. Overl. 19

Jan. 1878.
Beek, (A. van) te UtrecJit, L. a.

N. 26 Oct. 1851. E. L. 30 Sept.

1852. Overl. 7 Jan. 1856,
Beets, (N.) te TJtrecM, L. a. L. 4

Mei 1859. E. L. 13 Sept. 1884.
Behrens, (Th. H.) te Delft, L. a.

N. 8 Mei 1878.
Bemmelen, (J. M. van) te Leiden,

L. a. N. 10 Mei 1873.
Beneden, (P. J. van) te Leuven.

B. L. a. N. 4 Mei 1859.
Berg, (F. J. van den) te Rotter-
dam, L. a. N. 4 Mei 1875.
Berg, (L. W. C. van den) te Ba-
tavia, C. a. L. 19 Mei 1876.

Gedefung. 16 Febr. 1888.
Bergh, (L. Ph. C. van den) te

'* Gravenhage, L. a. L. 24 Maart

1855. E. L. 20 Juni 1875. Overl.

17 Sept. 1887.
Berghaus, (H. K. W.) te Stettim

B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

17 Febr. 1884.
Bergsma, (P. A.) te Batavia, C.

a. N. 11 Mei 1872. Overl. 1 Mei

1882.
Bernelot Moens, (J. C.) tijdelijk te

Haarlem, C. a. N. 8 Mei 1878.

Gedefungeerd 1 Aug. 1885.
Berthelot, (M.) te Parijs, B. L. a.

N. 10 Mei 1881.
Beijerinck, (M. W.) te Belft, L. a.

N. 6 Mei 1884.
Bischoff, (T. L. W. von) te Mün-

chen, B. L. a. N. 8 Mei 1878.

Overl. 5 Dec. 1882.
Bleeker, (P.) te 's Gravenhage, C.

a. N. 6 April 1855. L. a. N. 5

Mei 1862. Overl. 24 Jan. 1878.
Blume, (C. L.) te Leiden, L. a.

N. 6 April 1855. Overl. 3 Febr.

1862.
Bluntschli, (J. C.) te Heidelberg,

B. L. a. L. 29 April 1875. Overl.

21 Oct. 1881.
Boogaard, (J. A.) te Leiden, L. a.

N. 8 Mei 1865. Overl. 2 Juni

1877.
Bois Eeymond, (E. du) te Berlijn,

B. L. a. N. 27 April 1883.
Boot, (J. C. G.) te Amsterdam, L.

a. L. 2 Mei 1857. E. L. 17

Aug. 1881.
Borret, (Th.) te Bergen, L. a. L.

8 Mei 1865. E. L. 9 Oct. 1882.

Overl. 7 Aug. 1890.
Bosch, (E. B. van den) te Goes,

L. a. N. 2 Mei 1857. Overl. 18

Jan. 1862.
Bosquet, (J. H. A.) te Maastricht,

L. a. N. 5 Mei 1856. Overl. 18

Juni 1880.
Bosscha, (J.) te '<s Gi'avenhage, L.

a. L. 23 Febr. 1855. E. L. 19

Maart 1867. Overl. 9 Dec. 1874.
Bosscha, (J.) te Haarlem, L. a. N.

1 Mei 1863.
Brandes, (J. L. A.) te Batavia, C.

a. L. 1 Mei 1887.
Brants, (A.) op de Joppe bij Ch)'-.

XII

sel, L. a. N. 26 Oct. 185 L.

Overl. 27 Nov. 1862.
Breda, (J. G. S. van) te Haarlem,

L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L.

24 Oct. 1858. Overl. 2 Sept.

1867.
Brill, (W. G.) te ütrecJd, L. a. L,

24 Maart 1855. E. L. 10 Oct.

1881.
Brink, (E. C. Bakhuyzen van den)

te '* Gravenhage, L. a. L. 23 Febr.

1855. Overl. 15 Juli 1865.
Brown, (E.) te Londen, B. L. a.

N. 26 Oct. 1851. Overl. 10 Juni

1858.
Brumund, (J. P. G.) te Batavia,

C. a. L. 19 April 1855. Overl.

12 Maart 1863.
Brutel de la Eivière, (P. M.) te

Bennekom, L. a. N. 8 Mei 1860.
Bugge, (E. S.) te Ckristiania, B.

L. a. L. 18 April 1889.
Bunsen, (K. J. von) te Bonn, B.

L. a. L. 4 Mei 1859. Overl. 28

Nov. 1860.
Burg, (C. L. van der) te Batavia,

C. a. N. 27 April 1883. Gede-

fungeerd 27 Juni 1888.
Buys, (J. T ) te Leiden, L. a. L.

5 Mei 1867.
Buys Ballot, (C. H. D.) te Utrecht,

L. a. N. 6 April 1855. E. L. 10

Oct. 1887. Overl. 3 Febr. 1890.
Buysing, (D. J. Storm) te '* Gra-

venhage, L. a. N. 26 Oct. 1851.

E. L. 27 Maart 1869. Overl.

16 Aug. 1870.

Campbell, (M. F. A. G.) te 's Gi'a-

venJiage, L. a. L. 29 April 1875.

E. L. 17 Oct. 1889. Overl. 2

April 1890.
Candolle, (A. de) te Genève, B. L.

a. N. 8 Mei 1878.
Carutti, (ü.) te Turin, B. L. a. L.

8 Mei 1878.
Chabas, (P. C.) te Chdlojis mr Saóne,

B. L. a. L. 8 Mei 1865. Overl.
17 Mei 1882.

Chantepie de la Saussaye, (P. D.)

te Amsterdam, L. a. L. 21 April

1888.
Chevalier, (Michelj te Parijs, B. L.

a. L. 19 Aprü 1855. Overl. 28

Nov. 1879.
Ghys, (J. A. van der) te Batavia,

C. a. L. 5 Mei 1867.
Clausius, (E.) te Bonn, B. L. a. N. 14

Mei 1886. Overl. 24 Aug. 1888.
Clerk Maxwell, (J.) te Cambridge,

B. L. a. N. 16 Mei 1877. Overl.

7 Nov. 1879.
Cobet, (C, G.) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855. Bed. 8 Sept.

1856.
Conestabiie, (G.) te Periigia, B. L.

a. L. 7 Mei 1861. Overl. 21

Juli 1877.
Conrad, (F. W.) te 's GravetiJiage.

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

1 Pebr. 1870.
Cornelissen, (J. J.) te Leiden, L.

a. L. 6 Mei 1885.
Cosijn, (P. J.) te Leiden, L. a. L.

19 April 1877.
Cremona, (L.) te Rome, B. L. a.

N. 10 Mei 1881.

XIII

D

Darwin, (Chs.) te Bown-Bec/cmham,

Keitt, B. L. a. N. 11 Mei 1873.

Overl. 21 April 1882.
David, (J. B.) te Leuven, B. L. a.

L. 5 Mei 1862. Overl. 24 Maart

1866.
Delprat, (Gr. H. M.) te Rotterdam,

L. a. L. 24 Maart 1855. E. L.

2 Nov. 1861. Overl. 4 Jan. 1871.
Delprat, (J. P.) te 's GravenJiage,

L. a. N. 26 Oct. 1851. R. L.

25 Nov. 1863. Overl. llMei 1880.
Dibbits, (H. C.) te Utrecïit, L. a.

N. 16 Mei 1877.
Diesen, (G. van) te 's GravenJiage,

L. a. N. 7 Mei 1866.
Dirks, (J.) te Leeuwarden, L. a.

L. 5 Mei 1856. E. L. 19 Juni

1881.
Donders, (F. C.) te Utrecht, L. a. N.

26 Oct. 1851. E. L. 27 Mei 1888.
Overl. 24 Maart 1889.

Dorp, (W. A. van) te Amsterdam,

L. a. N. 11 Mei 1887.
Dove, (H. W.) te Berlijn, B. L.

a. N. 7 Mei 1861. Overl. 4 April

1879.
Dozy, (F.) te Leidm,, L. a. N. 27

Oct. 1851. Overl. 7 Oct. 1856.
Dozy, (E. P. A.) te Leiden, L. a.

L. 23 Febr. 1855. Overl. 29

April 1883.
Dumas, (J. B.) te Barijs, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 11

April 1884.
Dmnontier, (F. A. C.) te Parama-
ribo, C. a. N. 4 Mei 1859. Bed.

8 Aug. 1860.
Duruy, (V.) te Parijs, B. L. a. L.

5 Mei 1867.
Dijk, (O. M. van) te Utrecht, L.

a. N. 26 Oct. 1851, Bed. 21

Maart 1853.

E.

Elias, (P.) te 's Gi^aveuhage, L. a.

N. 2 Mei 1857. E. L. 26 Sept.

1874. Overl. 22 Febr. 1878.
Engelmann, (Th. W.) te Utrecht,

L. a. N. 12 Mei 1870.
Ermerins, (F, Z.) te G-roningeyi, L.

a. N. 6 April 1855. Overl. 27

Mei 1871.

Ermerins, (J. W.) te Gronirigen,

L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L.

19 Febr. 1868. Overl. 2 Maart

1869.
d'Espine, (Baron A.) te Aix in

Savoye, B. L. a. N. 26 Oct. 1851.

Overl. 7 Aprü 1853.

Faraday, (M.) te Londen, B. L. a. IS .

26 Oct. 1851. Overl. 25 Aug.

1867.
Faure, (E. T. H. P. L. A. van

Boneval) te Leiden, L a. L. 2

Mei 1868.

Fennema, (E.) te Buitenzorg op
Java, C. a. N. 14 Mei 1886.

Fleiscber, (H. L.) te Leipzig, B.
L. a. L. 19 April 1855. Overl.
10 Febr. 1888.

Focke, (H. C.) te Paramaribo, C,

XIV

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 29

Juni 1856.
Fockema Andreae, (S. J.) te Lei-
den, L. a. L. 23 April 1886.
Forster, (J.) te Amsterdam, L. a.

N. 14 Mei 1886.
Franchimont, (A. P. N.) te Leiden,

L. a. N. 8 Mei 1879.
Franck, (Joh.) te Bonn, B. L. a. L.

6 Mei 1885.
Francken, (C. M.) te Utrecht, L.

a. L. 8 Mei 1865.
Fremery, (P. J. J. de) te Utrecht,]

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

7 Sept. 1855.
Friederich, (E. H. ïh.) te Batavia,

C. a. L. 1 Mei L858. Gedefun-

geerd 187 J.
Fruin, (J. A.) te Utrecht, L. a. L.

5 Mei 1867. Overl. 1 Nov. 1884.
Fruin, (R. J.) te Leiden, L. a. L.

4 Mei 1859.
Fürbringer, (M.) te Amsterdam, L.

a. N. 16 Mei 1882. Bed. 1 Sept.

1888. Thans te Jena. C. L. a. N.

23 Juni 1889.

G.

Gachard, (L. P.) te Brussel, B. L.

a. L. 19 April 1855. Overl. 1

Dec. 1885.
Gauss, (C. F.) te Göttingen, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23

Febr. 1855.
Geer, (B. J. Lintelo de) te Utrecht,

L. a. L. 4 Mei 1859. E. L. 12

Dec. 1886.
Gegenbaur, (C.) te Heidelherg, B.

L. a. N. 14 Mei 1886.
Geuns, (J. van) te Amsterdam, L.

a N. 26 Oct. 1851. E. L. 5 Juli

1878. Overl. 5 Dec. 1880.
Ghijben, (J. Badon) te Breda, L. a.

N. 26 Oct. 1851. E. L. 30 Juni

1868. Overl. 31 Jan. 1870.
Gillavry, (Th. H. Mac) te Leiden,

L. a." N. 4 Mei 1875.
Gilse, (J. van) te Amsterdam, L.

a. L. 4 Mei 1859. Overl. 26

Mei 1859.
Glavimans, (C. J.) te Rotterdam,

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

11 Aug. 1857.
Godefroi, (M. H.) te 'a Gravenhage,

L. a. L. 2 Mei 1857. Overl. 25

Juni 1882.

Goeje, (M. J. de) te Leiden, L. a.

L. 3 Mei 1869.
Gogh, (J. van) te Heivoor t, L. A. N.

2 Mei 1857. Overl. 12 Aug. 1885.
Göppert, (H. E.) ie Breslau,^.li.

a. N. 7 Mei 1861. Overl. 18

Mei 1884.
Gorkiim, (K. W. van) op Java, C.

a. N. 11 Mei 1872. Gedefun-

geerd 1 Juli 1880.
Goudsmit, (J. E.) te Leiden, L. a.

L. 5 Mei 1862. Overl. 17 Maart

1882.
Greuve, (F. C. de) te Groningen,

L. a. L. 23 Febr. 1855. E. L.

6 Dec. 1862. Overl. 28 April

1863.
Grinwis, (C. H. C.) te Utrecht, L.

a. N. 3 Mei 1869.
Groen van Prinsterer, (G.) te 's Gra-
venhage, L. a. L. 23 Febr. 1855.

Bed. 27 April 1855.
Groene veldt, (W. P.) te Batavia,

C. a. L. 16 April IS 84.
Groneman, (J.) te Djocjoharta, C.

a. L. 18 April 1889.
Groot, (J. J. M. de) tijdelijk te

Amsterdam, C. a. L. 1 Mei 1887.

XV

Grote, (G.) te Londen, B. L. a. L. Gunning, (J. W.) te Amsterdam

2 Mei 1857. Overl. 16 Juni 1871.
Guizot, (F. P. G.^ te Panjs, B. L.
a. L. 19 April 1855. Overl. 12
Sept. 1874.

L. a. N. 4 Mei 1875.
Gylden, (H.) te Stockholm, B.
a. N. 6 Mei 1885.

H.

Haan, (D. Bierens de) te Leiden

L. a. N. 5 Mei 1856.
Haan, (W. de) te Haarlem, L. a,

N. 26 0ct. 1851. Overl. 15 April

1855.
Habets, (J.) te Maastricht, L. a.

L. 21 Mei 1880.
Halbertsma, (H. J.) te Leiden, L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 22

Nov. 1865.
Hall, (H. C. van) te JBeek in

Gelderland, L. a. N. 26 Oct.

1851. K. L. 1871. Overl. 12

Jan. 1874.
Hall, (J. van) te Utrecht, L. a. L.

24 Maart 1855. Overl. 19 Maart

1859.
Hamaker, (H. J.) te Utrecht, L.

a. L. 18 April 1889.
Harting, (D.) te EnJchuizen, L. a.

L. 8 Mei 1860. K. L. 6 Oct.

1887.
Harting, (P.) te Amersfoort, L. a. N.

26 Oct. 1851. E. L. 27 Maart

1882. Overl. 3 Dec. 1885.
Hartog, (L. de) te Amsterdam, L.

a. L. 21 April 1888.
Hasselt, (A. W. M. van) te '*6^ra-

venhage, L. a. N. 5 Mei 1856.

E. L. 9 Aug. 1884.
Hasskarl, (J. K.) te Batavia, C. a.

N. 6 April 1855. Gedefungeerd

1859.
Helmholtz, (H.) te Berlijn, B. L.

a. N. 4 Mei 1859.
Henle, (F. G. J.) te G'óttingen, B.

L. a. N. 27 April 1883. OverL

13 Mei 1885.
Heremans, (J. T. J.) te Geyit, B.

L. a. L. 29 April 1875. Overl.

13 Maart 1884.
Herklots, (J. A.) te Leiden,, L. a.

N. 2 Mei 1868. Overl. 3 Maart

1872.
Hermite, (Oh.) te Parijs, B. L. a.

N. 10 Mei 1890.
Herschel, (John. F. W.) te Londen,

B. L. a. N. 1 Mei 1858. Overl.

11 Mei 1871.

Herwerden, (H. van) te Utrecht,

L. a. L. 12 Mei 1870.
Heusde, (J. A. C. van) te 'sGra-

venhage, L. a. L. 1 Mei 1858.

Bed. 20 Febr. 3 872.
Heynsius, (A.) te Leiden, L. a. N.

12 Mei 1864. Overl. 4 Oct. 1885.
Hildebrand, (E.) te Leipzig, B. L.

a. L. 1 Mei 1887.
Hoek, (M.) te Utrecht, L. a. N.

12 Mei 1864. Overl. 3 Sept.

1873.
Hoek, (P. P. C.) te de7i Helder, L.

a. N. 27 April 1883.
Hoekstra Bz., (S.) te Amsterdam,

L. a. L. 8 Mei 1865.
Hoeven, (A. des Amorie van der)

te Amsterdam, L. a. L. 23 Febr.

1855. OverL 29 Juli 1855.
Hoeven, (O. Pruys van der) te

Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851.

E. L. 13 Aug. 1862. Overl. 5

Dec. 1871.

XVI

Hoeven, (J. van der) te Leiden, \

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

10 Maart 1868.
Hoff, (J. H. van 't) te AimUrdam,

L. a. N. 6 Mei 1885.
Holimann, (C. K.) te Leiden, L.

a. N. 4 Mei 1874.
Hoffmann, (J.) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855. R. L. 14 Febr.

1876. Overl. 19 Jan. 1878.
Holimann von Fallersleben, (H.)

Slot Corvey bij Höxter, B. L.

a. L. 7 Mei 1866. Overl. 19

Jan. 1874.
Hofmann, (A.. W.) te Berlijri, B.

L. a. N. 4 Mei 1859.
Holle, (K. F.) te Garoet op Java,

ü. a. L. 8 Mei 1869.
Holtius, (O. A.) te Utrecht, L. a.

L. 23 Febr. 1855. E. L. 1857.

Overl. 29 Maart 1861.
Holwerda, (J. H.) te Oegstgeest, L.

a. L. 4 Mei 1859. E. L. 8 Nov.

1875. Overl. 15 April 1886.
Hoogewerfi; (S.) te Belft, L. a. N.

9 Mei 1888.
Horsfield, (Th.) te Londen, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 24

Juli 1859.
Houtsraa, (M. Th.) te Utrecht L.

a. L. 27 April 1890.
Hubrecht, (A. A. W.) te Utrecht,

L. a. N. 27 April 1883.
Hulleman, (J. G.) te Leiden, L. a. L.

5 Mei 1856. Overl. 29 Mei 1862.
Humboldt, (A. von) te Berlijn, B.

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

6 Mei 1859.

I.

Imhoof Blumer, (F.) te Winterthur, B. L. a. L. 28 April 1883.

J.

Janssen, (L. J. F.) te Leiden, L.

a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 22

Juli 1869.
Jhering, (E. von) te Göttingen, B.

L. a. L. 4 Mei 1874.
Jonckbloet, (W. J. A.) te 'sGra-

venhage, L. a. L. 24 Maart 1855.

Overl. 19 Oct. 1885.
Jong, (P. de) te Utrecht, L. a. L.

29 April 1875. Overl. 25 Jan.

1890.
Jonge, (J. K. J. de) te 's Graven-

hage, L. a. L. 7 Mei 1866. Overl.

15 Maart 1880.
Jorissen, (Th.) te Amsterdam, L. a. L.

4 Mei 1874. Overl. 4 April 1889.
Julien, (S.) te Parijs, B L. a. L.

2 Mei 1857. Overl. 13 Febr. 1873.
Junghuhn, (F. W.) te Batavia, C.

a. N. 6 April 1855. Overl. 20

April 1864.
JuynboU, (T. W. J.) te Leidm, L.

a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 16

Sept. 1861.

K.

Kaiser, '(^.) te Leiden^ L. a. N.

26 Oct. 1851. Overl. 28 Juli

1872.
Kappeyne van de Coppello, (J.) te

'* Gi'avenliage, L. a. L. 8 Mei
1860.
Kapteyn, (J. C.) te Groningen, L.

a. N. 9 Mei 1888.

XVII

Karsten, (S.) te Utrecht, L. a. L.

23 Febr. 1855. Overl. 7 Mei

1864.
Kekulé, (A.) te Bomi, B. L. a. N.

9 Mei 1888.
Kemper, (J. de Bosch) te Amster-
dam., L. a. L. 23 Febr. 1855.

Bed. 26 April 1856.
Kerckhofl", (P. J. van) te Utrecht,

L. a. N. 5 Mei 1862. Overl. 21

Jan. 1876.
Kerkwijk, (G. A. van) te "'s (h'ci-

venhage, L. a. N. 26 Oct. 1851.

E. L. 25 Jan. 1868. Overl. 27

Febr. 1871.
Kern, (H.) te Leiden, L. a. L. 7

Mei 1866.
Kinder de Camarecq, (A. W.) op

Java, C. a. L. 7 Mei 1866.

Gedefungeerd 1871.
Kircbhoff, (G. E.) te Berlijn, B

L. a. N. 6 Mei 1884. Overl. 17

Oct. 1887.

Kist, (N. C.) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855. Overl. 21 Dec.

1859.
Knoop, (W. J ) te '* GraveriJiage,

L. a. L. 2 Mei 1857. E. L. 10

Mei 1881.
Koenen, (H. J.) te Amsterdam,

L. a. L. 23 Maai-t 1855. E. L.

9 Maart 1874. Overl. 13 Oct.

1874.
Kolk, (J. L. C. Schroeder van der)

te Utrecht, L. a. N. 26 Oct.

1851. Overl. 2 Mei 1862.
Korteweg, (D. J.) te Amsterdam,

L. a. K 10 Mei 1881.
Koster, (VV.) te Hilversum, L. a. N.

7 Mei 1866.
Kuenen, (A.) te Leiden, L. a. L.

4 Mei 1859.
Kun, (L, J. A. van der) te 's Gra-

venhage, L. a. N. 26 Oct. 1861.

Overl. 26 Jan. 1864.

I
L.

Land, (J. P. N.) te Leiden, L. a

L. 11 Mei 1872.
Lassen, (C.) te Bonn, B. L. a. L.

4 Mei 1859. Overl. 8 Mei 1876.
Leemans, (C.) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855. E. L. 18 April

1879.
Leeuwen Jr., (J. van) te Leiden,

L. a. L. 27 April 1890.
Lennep, (J. van) te Amsterdam, L.

a. L. 23 Febr. 1855. Overl. 25

Aug. 1868.
Lepsius, (C. E.) te Berlijn, B. L.

a. L, 19 April 1855. Overl. 10

Juli 1884.
Levyssohn Norman, (H. D.) te Ba-
tavia, C. a. L. 3 Mei 1869. Ge-

defungeerd 1884.
Jaakbosk 1890.

Liebig, (J. von) te München, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 18

Maart 1873.
Lindeman, (B. A. von) te Alten-
burg, B. L. a. N. 26 Oct. 1851.

Overl. 21 Mei 1855.
Lobatto, (E.) te Belft, L. a. N.

26 Oct. 1851. OverL 9 Febr.

1866.
Loman, (A. D.) te Amsterdam, L.

a. L. 6 Mei 1885.
Lorentz, (H. A.) te Leiden, L. a.

N. 10 Mei 1881.
Louter, (J. de) te Utrecht, L. a. L.

28 April 1883.
Lyell, (Chs.) te Londen, B. L. a.

N. 11 Mei 1872. Overl. 23 Febr.

1875.

B

xvrii

M.

Macauly, (Th. Babington) te C«wjt?-

denhill bij KeimmjtoH, B. L. a.

L. 19 April 1855. Overl. 21

Dec. 1859.
Madvig, (J. N.) te Kopenhagen, B.

L. a. L. 19 Aprü 1855. Overl.

11 Dec. 1886.
Maier, (P. J.) te Batavia, O. a.

N. 7 Mei 1861. Gedefimgeerd

1878.
Martin, (K.) te Leiden, L. a. N.

6 Mei 1884.
Matthes, (B. F.) te 's GravenJiage,

C. a. L. 7 Mei 1861. Gedefun-

geerd 30 April 1881. L. a. L.

16 Mei 1882. E. L. 16 Jan.

1888.
Mattbes, (C. J.) te Amsterdam, L.

a. N. 26 Oct. 1851. E. L. 3 Maart

1881. Overl. 8 Tebr. 1882.
Mees Az., (G.) te Rotterdam, L. a. L.

4 Mei 1859. E. L. 2 Febr. 1872.

Overl. 11 Jan. 1883.
Mees, (E. A.) te Gronhigen, L. a.

N. 4 Mei 1874. Overl. 15 Febr.

1886.
Mees, (W. C.) te Amsterdam, L.

a. L. 1 Mei 1858. Overl. 24

Dec. 1884.
Melchior, (A, P.) op Jami. C. a.

N. 10 Mei 1890.
Mescb, (A. H. van der Boon) te

Leiden, L. a. N. 26 Oct. 1851.

E. L. 28 Maart 1874. Overl. 12

Aug. 1874.
Micbaëlis, (N. T.) te '* GravenJiage,

L. a. N. 8 Mei 1879.
Mülies, (H. O.) te ütrecJit, L. a.

L. 5 Mei 1856. Overl. 26 Nov.

1868.

]\Iilne Edwards, (H.) te Parijs, B.

L. a. N. 5 Mei 1862. Overl. 29

Juli 1885.
Miquel, (F. A. W.) te Utrecht, L.

a. N. 26 Oct. 1851. Bed. 26

Juni 1857. L. a. N. 8 Mei 1860.

Overl. 23 Jan. 1871.
Modderman, (A. E. J.) te 'sGra-

venhage, L. a. L. 25 April 1881.

Overl. 7 Aug. 1885.
Mohl, (H. von) te Tübingen, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 1

April 1872.
Moll, (J. W.) te Groningen, L. a. N.

1 Mei 1889.
Moll, (W.) te Amsterdam, L. a. L.

24 Maart 1855. Overl. 16 Aug.

1879.
I^Ioltzer, (H. E.) te Utrecht, L. a.

L. 6 Mei 1885.
Mommsen, (Th.) te Berlijn, B. L,

a. L. 4 Mei 1859.
Motley, (J. L.) te Londen, B. L.

a. L. 5 Mei 1862. Overl. 29

Mei 1877.
Mulder, (Cl.) te Groningen, L. a.

N. 26 Oct. 1851. E. L. 6 Oct.

1866. Overl. 4 Mei 1867.
Mulder, (Ed.) te Utrecht, L. a. N.

4 Mei 1875.
Mulder, (G. J.) te Benmkom, L. a.

N. 26 Oct. 1851. E. L. 28Nov.

1868. Overl. 18 April 1880.
Muller, (M.) te Oxford, B. L. a.

L. 4 Mei 1874.
Muller, (P. L.) te Leiden, L. a. L.

18 April 1889.
Muller Fzn., (S.) te Utrecht, L. a.

L. 23 April 1886.

XIX

N.

Naber, (S. A.) te Amsterdam, L.

a. L 8 Mei 1865.
Nauck, (A.) te St. Tet&rshurg, B.

L. a. L. 6 Mei 1885.
Nöldeke, (Th.) te Straatsburg, B.
' L. a. L. 8 Mei 1878.

Numan, (A.) te Utrecht, L. a. N.

36 Oct. 1851. Overl. 1 Sept.

1852.
Nijhoff, (Is. An.) te Arnhem, L. a.

L. 24 Maart 1855. Overl. 20

Juni 1863.

O.

Omalius d'HaUoy, (J. J. d') te

Oiney, B. L. a. N. 26 Oct. 1851.

Overl. Febr. 1875.
Onnes, (H. Kamerlingli) te Leiden,

L. a. N. 27 April 1883.
Oordt, (J. W. L. van) te 'sGra-

venhage, L. a. N. 23 Febr. 1855.

E. L. 1876. Overl. 29 Aug.

1884.
Opzoomer, (C. W.) te Utrecht, L.

a. L. 5 Mei 1856.
Ortt, ^^J. E,. T.) te 'sGravenhage,

L. a. N. 12 Mei 1870. E. L.

26 Nov. 1881. Overl. 16 Jani

1887.
Oudemans jr., (A. C.) te Delfts

L. a. N. 3 Mei 1869.
Oudemans, (C. A. J. A.) te Atn-

sterdam, L. a. N. 1 Mei 1858.
Oudemans, (J. A. C.) te Utrecht,

L. a. N. 6 April 1855.
Owen, (E.) te Londen, B. L. a. N.

26 Oct. 1851.

Pasteur, (L.) te Pa7ijs, B. L. a.

N. 27 April 1883.
Pekelharing, (C. A.) te Utrecht, h.

a. N. 14 Mei 1886.
Pierson, (A ) te Amsterdam, L. a.

L. 23 April 1886.
Pierson, (N. Ge.) te Amsterdam, L.

a. L. 28 April 1883.
Pinto, (A. A. de) te 'sGravenhage,

L. a. L. 19 April 1877.

Place, (T.) te Amsterdam, L. a. N.

4 Mei 1875.
Plateau, (J.) te Gent, B. L. a. N.

11 Mei 1872. Overl. 15 Sept. 1883.
Pleyte, (W.) te Leiden, L. a. L.

16 Mei 1882.
Pluygers, (W. G.) te Leiden, L. a. L.

12 Mei 1864. Bed. 9 Maart 1867.
Pols, (M. S.) te Utrecht, L. a. L.

16 Mei 1882.

CL

Quack, (H. P. Gr.) te Amsterdam,

L. a. L. 19 Aprü 1877.
duételet, (L. A. J.) te Brtissel, B.

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.
16 Pebr. 1874.

B*

XX

R.

Rangabé, (yV. li.) te Athene, B. L.

a. L. 2 Mei 1857.
Ranke, (L.) te Berlijn, B. L. a. L.

19 April 1855. Overl. 22 Mei

1886.
Rauwenhoif, (N. W. P.) te Utrecht,

L. a. N. 1 Mei 1863.
Rawlinson, (H. C.) te Londen, B.

L. a. L. 4 Mei 1859.
Rees, (O. van) te Utrecht, L. a.

L. 7 Mei 1866. Overl. 24 Mei

1868.
Rees, (R. van) te Utrecht, L. a. N.

26 Oct. 1851. R. L. 24 Mei

1867. Overl. 23 Aug. 1875.
Regnault, (V.) te Parijs, B. L. a.

N. 8 Mei 1860. Overl. 19 Jan.

1878.
Reinwardt, (C. G. C.) te Leiden,

R. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

6 Maart 1854.
Réville, (A.) te Parijs, L. a. L. 5

Mei 1862. Gedefungeerd K» Maart

1873. B. L. a. L. 10 Mei 1873.
Riemsdijk, (A. D. van) te Utrecht,

L. a. N. 10 Mei 1881.
Riemsdijk, (Th. H. F. van) te

'sGravenhage, L. a. L. 21 April

1888.
Roorda, (ï.) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855. R. L. 19 Juli

1871. Overl. 5 Mei 1874.
Rosé, (W. N.) te 'sGratenhage, L.

a. N. 26 Oct. 1851. R.L. 1872.

Overl. 12 Oct. 1877.
Rossi, (G. B. de) te Rome, B. L.

a. L. 19 April 1877.
Rost van Tonningen, (D. W.) te

Cheribon op Java, C. a. N. 7

Mei 1861. Gedefungeerd 1877.
Roulez, (J.) te Gent, B. L. a. L.

2 Mei 1857. Overl. 16 Maart

1878.
Rueb, (A. S.) te Utrecht, L. a. N.

26 Oct. 1851. Overl. 11 Maart

1854.
Rutgers, (A.) te 'sGravenhage, L.

a. L. 23 Febr. 1855. R. L. 12

April 1875. Bed. 21 Sept. 1877.
Rijk, (J. C.) te 'sGravenhage, R.

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

2 Mei 1854.
Rijke, (P. L.) te Leiden, L. a. N..

1 Mei 1863. R. L. Juli 1882.

Sacbs, (J. von) te Würzhurg, B.

L. a. N. 6 Mei 1885.
Sagra, (Ramon de la) te Parijs, B.

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

25 Mei 1871.
Sande Lacoste (C. M. van der) te Am-
sterdam, L. a.N. 3 Mei 1869. R. L.

2Maartl885. Overl. 15 Jan. 1887.
Savig-ny, (F. von) te Berlijn, B. L.

a. L. 19 April 1855. Overl. 25

Oct. 1861.

Schefer, (Ch.) te Parijs, B. L. a.
L. 23 April 1886.

Scliefier, (J. G. de Hoop) te Am-
sterdam, L. a. L. 11 Mei 1872.
R. L. 28 Sept. 1889.

Schetter, (R. H. C. C.) te Buiten^
zorg op Java, G. a. N. 8 Mei
1878. Overl. 9 Maart 1880.

Schelle, (C. J. van) op Java, C. a.
N. 10 Mei 1890.

Schlegel, (G.) te Leiden, C. a. L. 10

XXT

Mei 1873. Credeï. 15 Oct. 1877.
L. a. L. 21 April 1888.
Schlegel, (H.) te Leiden, L. a. N.
26 Oct. 1851. R. L. 10 Juni
1874. Uveri. 17 Jan. 1884.
Schneevoogt, (G. E. "V^oorlielm) te
Amsterdam, L. a. N. 26 Oct.
1851. Overl. 17 Aug-. 1871.
Schols, (Ch. M.) te Delft, L. a. N.

5 Mei 1880.
Scholten, (J. H.) te Leideri, L. a.
L. 5 Mei 1856. R. L. 17 Aug.
1881. Overl. 10 April 1885.
Schoute, (P. H.) te Groningen, L.

a. N. 14 Mei 1886.

Sebastian, (A. A.) te Amsterdam,

L. a. N. 26 Oct. 1851. Bed. 17

Dec. 1856.

Seelig, (H. G-.) te Breda, L. a. N.

26 Oct. 1851.E. L.1856. Overi.

3 Oct. 1864.

Selenka, (E.) te Leiden, L. a. N.

10 Mei 1873. Bed. 28 Maart

1874. Thans te Erlatigen, C. L.

■ a. N. 23 Juni 1889.

Simons, (G.) te 'sGravenJiage, L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 17

•Nov. 1868.

Six, (J. P.) te Amsterdam, L. a.

L. 5 Mei 1862.
Sloet, (L. A. J. W.) te Arnhem,
L. a. L. 5 Mei 1856. E. L. 28
Maart 1876.
Slaiter, (C. P.) te Batavia, C. a.

N. 6 Mei 1884.
Snouck Hurgronje (C.) te Leiden,

L. a. L. 21 April 1888.
Speijer, (J. S.) te Groningen, L. a.

L. 18 April 1889.
Spruyt, (C. Bellaar) te Amsterdam,

L. a. L. 16 Mei 1882.
Stamkart, (F. .1.) te Amsterdam

L. a. N. 26 Oct. 1851. E. L.
27 Maart 1875. Overi. 15 Jan'
1882.
Staring, (W. C. H.) op de Boek-
horst bij Lochem, L. a. N. 26
Oct. 1851. Overi. 4 Juni 1877-
Stieltjes, (T. J.) te Rotterdam, L.
a. N. 2 Mei 1868. Overi. 23
Juni 1878.
Stieltjes Jr., (T. J.) tijdelijk te
Parijs, L. a. N. 6 Mei 1885.
Gedefungeerd 1 Maart 1886.
Thans te Toulouse, C L. a. N.
23 Juni 1889.
Stok, (J. P. van der) te Batavia,

G. a. N. 14 Mei 1886.
Stokvis, (B. J.) te Amsterdam, L.

a. N. 8 Mei 1879.
Stratingh, (G. Acker) te Gi'onin-
gen, L. a. L. 7 Mei 1861. E.
L. 25 Maart 1874. Overl. 22 Oct.

1876.
Strave,

L. a.
Stuart,

C. a.

Febr.
Stuart,

(O.) te St. Petersburg, B.
N. 4 Mei 1874.
(A. B. Cohen) te Batavia,
L. 2 Mei 1868. Overl. 4
1876.
(L. Cohen^ te Belft, L. a.
N. 8 Mei 1865. Overl. 24 Juli
1878.
Studemund, (W.) te Breslau, B.
L. a. L. 16 Mei 1880. Overl.
8 Aug. 1889.
Suringar, (W. F. E.) te Leiden,L.

a. N. 5 Mei 1867.
Swaving, (C) te Buitenzorg op
Java, C. a. N. 26 Oct. 1851.
Gedefungeerd 1874.
Sybel, (H. von) te Berlijn, B. L.

a. L. 27 April 1890.
Symons, (B.) te Ch'oningen, L. a.
L. 6 Mei 1885.

xxn

Teilegen, (B. D. H.) te Groningen,

L. a. L. 3 Mei 1869. Overl. 9

Eebr. 1885.
Temminck, (C. J.) te Leiden, E.

L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.

30 Jan. 1858.
ïeysmann, (J. E.) te Buitenzorg

op Java, C. a. N. 8 Mei 1865.

Overl. 22 Juni 1882.
Theiner, (A.) te Rome, B. L. a.

L. 4 Mei 1859. Overl. 10 Aug.

1874.
Thomson, (W.) te Gla^gow, B. L.

a. N. 4 Mei 1874.

Tideman, (B. J.) te Amstei'dam,

L. a. N. 10 Mei 1873. Overl.

11 Febr. 1883.
Tiedemann, (F.) te MüncJien, B. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23

Jan. 1861.
Tiele, (C. P) te Leiden, L. a. L.

16 Mei 1882.
Treub, (M.) tijdelijk te Buitenzorg,

op Java, L. a. N. 8 Mei 1879»
Tromp, (S. W.) te Pontianak op

Borneo, C. a. L. 18 April 1889.
Tuuk, (H. Neubronner van der) op

Bali, C. a. L. 2 Mei 1868.

U.

Ullmann, (C.) te Carlsruhe, B. L.
a. L. 19 April 1855. Overl. 12
1865.

Ursel, (de Hertog van) te Brussel,
B. L. a. N. 26 Oct. 1851. Overl.
27 Sept. 1860.

Y.

Valeton, (J. M. J.) te Amsterdam,

L. a. L. 27 April 1890.
Verbeek, (R. D. M.) te Buiten-
zorg, op Java, C. a. N. 8 Mei

1878.
"Verdam, (G. J.) te Leiden, L. a.

N. 26 Oct. 1851. Overl. 29 Oct.

1866.
Verdam, (J.) te Amsterdam, L. a.

L. 27 April 1883.
Verkerk Pistorius, (A. W. P.) te

Buitenzorg op Java, C. a. L.

16 April 1884.
Verloren, (M. C.) te Amersfoort,

L. a. N. 2 Mei 1857- K. L.

Nov. 1886.
Verwijs, (E.) te Arnhem, L. a. L.

3 Mei 1869. Overl. 28 Maart

1880.

Veth, (P. J.) te Arnhem, L. a.

L. 8 Mei 1865. E. L. 3 Deo.

1884.
Vircliow, (E.) te Berlijn, B. L. a.

N. 8 Mei 1860.
Vissering, (S.) te "'s Gravenhage, L.

a. L.' 7 Mei 1861. E. L. 23

Juni 1888. Overl. 22 Aug. 1888.
Vogelsang, (H.) te Delft, L. a. N.

2 Mei 1868. Overl. 6 Juni 1874.
VoUenboven, (S. C. Snellen van) te

's Gravenhage, L. a. N. 8 Mei

1S60. E. L. 31Jan. 1880. Overl.

22 Maart 1880.
Vorderman, (A. G.) te Batavia,

C. a. N. 1 Mei 1889.
Vosmaer, (C) te '* Gravenhage, L.

a. L. 11 Mei 1872. Overl. 12

Juni 1888.

xxin

Vries Az., (G. de) te 's GravenJiage,

L. a. L. 2 Mei 1857- R. L. 22

Febr. 1888.
Vries, (H. de) te Amsterdam, L.

a. N. 8 Mei 1878.
Vries, (M. de) te Leiden, L. a. L.

23 Febr. 1855.
Vriese, (W. H. de) te Leiden, L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 23

Jan. 1862.
Vrolik, (G.) te Amsterdam, R. L.

a. N. 26 Oct. 1851. Overl. 10

Nov. 1859.
Vrolik, (W.) te Amsterdam, L. a.

N. 26 Oct. 1851. Overl. 22 Dec.

1863.

W.

Waals, (J. D. van der) te Amster-
dam, L. a. N. 4 Mei 1875.
Wal, (J, de) te Arnhem., L. a. L.

24 Maart 1855. R. L. 3 April

1886.
Wassink, (G.) te Batavia, O. a. N.

2 Mei 1857. Overl. 17 Oct. 1864.
Weber, (A.) te Berlijn, B. L. a. L.

27 April 1890.
Weber, (Max) te Amsterdam, L. a.

N. 11 Mei 1887.
Weber, (W) te Göttingen, B. L.

a. N. 2 Mei 1868.
Wilken, (G. A.) te Leiden, L. a. Ij.

27 April 1890.
Willems, (P.) te Levveti, B. L. a.

L. 28 April 1883.
Willigen, (V. S. M. van der) te

Haarlem, L. a. N. 3 Mei 1857.

Overl. ]9 Febr. 1878.

Windscheid, (B.) te Leipzig, B. L.

a. L. 16 Mei 1880.
Winkel, (L. A. te) te Leiden, L.

a. L. 7 Mei 1861. Overl. 24

April 1868.
Wöhler, (F.) te Göttingen, B. L.

a. N. 4 Mei 1875. Overl. 23

Sept. 1882.
Wright, (W.) te Cam,hridge, B. L.

a. L. 1 Mei 1887. Overl. 22

Mei 1889.
W^ijbrands, (Aem. W.) te Leiden,

L. a. L. 6 Mei 1885. Overl. 24

Sept. 1886.
Wijck, (B. H. C. K. van der)

te Utrecht, L. a. L- 3 Mei

1869.
Wijnne, (J. A.) te Utrecht, L. a.
L. 16 Mei 1882.

IJ.
IJzerman, (J. VV.) te Badanq, C. a. L. 23 April 1886.

Z.

Zaaijer, (T.) te Leiden, L. a. N.
4 Mei 1874.

Zeeman, (J.) te Amsterdam, L. a.
N. 11 Mei 1872.

L IJ S T

VAN DE

BINNEN- EN BUITENLANDSCHE

AKADEMIEN, GELEERDE GENOOTSCHAPPEN

INSTELLINGEN,

WAARMEDE DE KONINKLIJKE AKADEMIE VAN

WETENSCHAPPEN DOOR RUILING VAN UITGEGEVEN WERKEN

IN VERBINDING IS.

NEDERLAND.

Universiteit, te Leiden.
Utrecht.

Groningen.

Amsterdam.

School (Polytechnische), te Delft. ^

Akademie (Koninklijke Militaire), te Breda.

Maatschappij (Hollandsche) der Wetenschappen, te Haarlem.

der Nederlandsche Letterkunde, te Leiden.

(Nederlandsche) ter bevordering van Nijverheid,

te Haarlem.

(Nederlandsche) tot bevordering der Geneeskunst,

te Amsterdam.

tot bevordering der Bouwkunst, te Amsterdam.

Genootschap (Teyler's tweede), te Haarlem.

(Zeeuwsch) der Wetenschappen, te Middelburg.

- (Provinciaal Utrechtsch) van Kunsten en We-
tenschappen, te Utrecht.

r-r-: (Historisch), te Utrecht.

XXV

Genootschap (Bataafsch) der proefondervindelijke Wijsbe-
geerte, te Rotterdam-

— (Provinciaal) van Kunsten en Wetenschappen

in Noord-Brabant, te 's Hertogenboscb.

(Wiskundig) onder de zinspreuk: Een onver-
moeide arbeid komt alles te boven ^ te Amsterdam.

(Koninklijk Zoölogisch) : Natura Artis Magistra^

te Amsterdam.

ter bevordering van Natuur-, Genees- en Heel-
kunde, te Amsterdam.

(Friesch) voor Geschied-, Oudheid- en Taal-
kunde, te Leeuwarden.

(Provinciaal) voor Geschiedenis en Oudheid-
kunde in Limburg, te Maastricht.
Instituut (Koninklijk) van Ingenieurs, te 's Gravenhage.

voor de Taal-, Land- en Volkenkunde

van Neêrlandsch-Indië, te 's Gravenhage.
(Koninklijk Nederlandsch Meteorologisch), te Utrecht.

Vereeniging (Nederlandsche dierkundige), te Leiden.

(Nederlandsche entomologische), te Leiden.

(Overijsselsche) tot ontwikkeling van provinciale

Welvaart, te Zwolle.

Tijdschrift (Nederlandsch) voor Geneeskunde, te Amsterdam.
Handelmaatschappij (Nederlandsche), te Amsterdam.
Boekerij van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, te 's Gra-
venhage.

(Stedelijke), te Zutphen.

Bibliotheek (Provinciale) van Friesland, te Leeuwarden.

te Middelburg.

(Openbare) , te Arnhem.

, te Deventer.

te Haarlem.

Leesmuseum, te Amsterdam.

Leeskabinet (Rotterdamsch), te Rotterdam.

Sterrenwacht, te Leiden.

Landbouwschool ('s Rijks), te Wageningen.

XXVT

O O S ï - I N D I Ë.

Genootschap (Bataviaasch) der Kunsten en Wetenschappen, te
Batavia.

Vereeniging (Koninklijke natuurkundige) in Ned. Indië, te
Batavia.

Vereeniging tot bevordering der geneeskundige Wetenschap-
pen, te Batavia.'

Maatschappij (Nederlandsch-Indische) van Nijverheid, te Ba-
tavia.

Magnetisch-Meteorologisch Observatorium, te Batavia.

Plantentuin ('sLands), te Buitenzorg op Java.

WEST-INDIË.

Bibliotheek (Koloniale), te Suriname.

BELGIË.

Académie royale des Sciences, des Lettres et des Beaux Arts

de Belgique, te Brussel.
Académie royale de Médecine de Belgique, te Brussel.
Société malacologique, te Brussel.

entomologique de Belgique, te Brussel.

Musée royal d'Histoire naturelle de Belgique, te Brussel.

Observatoire royal, te Brussel.

Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde,

te Gent.
Willem-Fonds, te Gent.

Académie d'Archéologie de Belgique, te Antwerpen.
Société royale des Sciences, te Luik.

géologique de Belgique, te Luik.

Université catholique, te Leuven,

F E A N K R IJ K.

Académie des Sciences, te Parijs.

de Médecine, te Parijs.

Ecole polytechnique, te Parijs.

xxvn

Ecole des langues orientales vivantes, te Parijs.
Bibliothèque du Comité des Tra^aux historiques et des So-

ciétés savantes, te Parijs.
Bibliothèque du Ministère de l'Agriculture, du Commerce et

des Travaux publics, te Parijs.
Bibliothèque nationale, te Parijs.
Muséum d'Histoire naturelle, te Parijs.
Musée Guimet, te Parijs.
Ministère de la Guerre, te Parijs.

de rinstruction publique, te Parijs.

Société de Biologie, te Parijs.

botanique de France, te Parijs.

mathémati(^e de France, te Parijs.

académique Indo-Chinoise, te Parijs.

zoologique de France, te Parijs.

philomatique, te Parijs.

Journal d'Hygiène (Pietra Santa), te Parijs.

Académie nationale des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te

Lyon.
Société nationale d'Agriculture, d'Histoire naturelle et d'Arts
utiles, te Lyon.

Linnéene, te Lyon.

Liunéenne de Normandie, te Caen.

Académie des Sciences, Arts et Belles-Lettres, Caen.

nationale des Sciences, Inscriptions et Belles-Let-
tres, te Toulouse.

de Législation, te Toulouse.

national des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te

Bordeaux.

Société des Sciences physiques et naturelles, te Bordeaux.
Faculté des Lettres, te Bordeaux.

Laboratoire de Zoölogie marine du Musée d'Histoire natu-
relle, te Marseille.
Académie des Sciences, Arts et Belles-Lettres, te Dijon.

des Sciences, Belles-Lettres et Arts, te Rouaan,

des Sciences et Lettres, te Montpellier.

xxYin

Académie nationale de Savoie, te Chambérj.

de Stanislas (Société des Sciences, Lettres et Arts),

te Nancy.
Société des Sciences, te Nancy.
Académie d'Emulation, te Kamerrjik.
Société nationale des Sciences, d'Agriculture et des Arts, te

Rijssel.
dunkerquoise pour Tencouragement des Sciences, des

Lettres et des Arts, te Duinkerken.

académique de St. Quentin (Sciences, Arts, Belles-
Lettres, Agriculture et Industrie), te St. Quentin.

nationale d' Agriculture, Sciences et Arts de 1' Arron-
dissement de Yalenciennes.

agricole, scientifique et littéraire des Pyrénées orien-

tales, te Perpignan.

Fran9aise de Botanique, te Courrensan (Grers).

des Sciences naturelles, te Cherbourg.

des Antiquaires de Picardie, te Amiens.

de la Morinie, te St. Omer.

GROOT -BEITTANJE en IEELAND,

Royal Society, te Londen.

astronomical Society, te Londen.

medical and cbirurgical Society, te Londen.

geograpbical Society, te Londen.

microscopical Society, te Londen.

Zoological Society, te Londen.
Linnean Society, te Londen.
Hydrographical Office (Admiralty), te Londen.
East-India Company (India-office), te Londen.
Antbropological Institute, te Londen.
Clinical Society, te Londen.

Sanitary Institute of Great Britain, te Londen.

Royal Observatory, te Green wich.

Cambridge philosophical Society, te Cambridge.

XXIX

Literary and philosophical Society, te Manchester.

and philosophical Society, te Liverpool.

Royal Society, te Edinbiirg.

physical Society, te Edinburg.

Observatory, te Edinburg.

College of Physicians, te Edinburg.

Botanical Society, te Edinburg.
Philosophical Society, te Glasgow.
Natural History Society, te Glasgow,
Royal Dublin Society, te Dublin.

catbolic University of Ireland, te Dubin.

Irisb Academy, te Dublin.

Geological Society, te Dublin.

OOSTEÏ^]EIJK.

Kaiserlicbe Akademie der Wissenschaften, te Weenen.

K. K. geologische Reichsanstalt, te Weenen.

K. K. naturhistorisches Hofmuseum, te Weenen.

K. K. geographische Gesellschaft, te Weenen.

Zoologisch-botanische Gesellschaft, te Weenen.

Anthropologische Gesellschaft, te Weenen.

Königlich-böhmische Gesellschaft der Wissenschaften, te Praag.

Böhmischer Mathematiker-Verein, te Praag.

Académie des Sciences de Hongrie, te Pesth.

Institut royal géologique de Hongrie, te Pesth.

Verein für vaterlandische Naturkunde, te Presburg.

Das tirolische Ferdinandeum, te Innsbrück.

Société historique de Styrie, te Gratz.

Naturwissenschaftlicher Verein für Steiermark, te Gratz.

Naturforschender Verein, te Brünn.

Societa Adriatica di Scienze naturali, te Triest.

Museo civico di Scienze naturali, te Triest.

Académie des Sciences, te Krakau.

DUITSCHLAND.
Königliche Akademie der Wissenschaften, te Berlijn.

XXX

Gesellschaft naturforschender Freunde, te Berlijn.
Kön. preuss. meteorologisches Institut, te Berlijn.
Königliclie Sternwarte, te Koningsbergen.
Physikalisch-ökonomische Gesellschaft, te Koningsbergen.
Naturforschende Gesellschaft, te Dantzig.
Universiteit, te Greifswald.

Schlesische Gesellschaft für vaterlandische Kultur, te Breslau.
Historische Gesellschaft für die Provinz Posen, te Posen.
Oberlausitzische Gesellschaft der Wissenschaften, te Görlitz.
Die Philomathie, te Neisse.
Naturforschende Gesellschaft, te Halle.
Naturwissenschaftlicher Verein für Sachsen und Thüringen,

te Halle.
K. K. Leopoldinisch-Carolinische deutsche Akademie der

Naturforscher, te Halle.
Yerein von Alterthumsfreunden im Rheinlande, te Bonn.
Naturhistorischer Verein der prenssischen Rheinlande und

Westphalens, te Bonn.
Königliche Universitats-Bibliothek, te Bonn.
Gesellschaft für nützliche Forschungen, te Trier.
Kieler Universitats-Bibliothek, te Kiel.
Königliche Sternwarte, te Kiel.

Naturwissenschaftlicher Verein in Schles wig-Hols tein, te Kiel.
Verein für Naturwissenschaft, te Brunswijk.
Königliche Gesellschaft der Wissenschaften, te Göttingen.
Naturforschender Gesellschaft, te Emden.
Gesellschaft für bildende Kunst und vaterlandische Alter-

tümer, te Eraden.
Naturwissenschaftlicher Verein, te Osnabrück.
Gesellschaft zur Beförderung der gesammten Naturwissen-

schaften, te Marburg.
Verein für Naturkunde, te Fulda.

— , te Cassel.

Wetterauische Gesellschaft für die gesammten Naturwissen-

schaften, te Hanau.
Verein für Naturkunde, te Wiesbaden,

XXXI

Verein für Nassau'sche Alterthumskunde imd Greschichtsfor-

schung, te Wiesbaden.
Senkenbergische Stiftung, te Frankfort a/M.
Verein für Erdkunde, te Dresden.
Königlich sacbsische Gresellscbaft der Wissenschaften, te

Leipzig.
Fürstlicb Jablonowskische Gesellscbaft, te Leipzig.
Astronomiscbe Gesellscbaft, te Leipzig.
Mediciniscb-naturwissenscbaftlicbe Gesellscbaft, te Jena.
Verein für Tbüringiscbe Gescbicbte und Altertbumskunde,

te Jena.
Königlicbe Akademie der Wissenschaften, te Müncben.
K. Hof- uüd Staatsbibliotbek, te Müncben.
Pbysikaliscb-mediciniscbe Gesellscbaft, te Würzburg.
Historiscber Verein für Unterfranken und Ascbaffenburg, te

Würzburg.
Naturbistoriscber Verein, te Augsburg.
Naturforscbende Gesellscbaft, te Bamberg.
Zoologiscb-mineralogiscber Verein, te Regensburg.
Botaniscber Verein, te Landshut.
Germanisches National-Museum, te Neurenberg.
Pollicbia, naturwissenschaftlicher Verein der Rheinpfalz, te

Dürkbeim.
Verein für vaterlandische Naturkunde, te Stuttgart.
Bibliotbèque royale, te Stuttgart.

Naturforscbende Gesellscbaft, te Freiburg (im Breisgau).
Naturbistoriscb-mediziniscber Verein, te Heidelberg.
Grossherzogliche Sternwarte, Karlsrube.
Oberbessiscbe Gesellscbaft für Natur- und Heilkunde, te Giessen,
Oberbessischer Geschichtsverein, te Giessen.
Verein für Naturkunde, te Offenbach a/M.
Verein der Freunde der Naturwissenschaften in Mecklenburg,

te Neubrandenburg.
Geographiscbe Anstalt von Justus Pertbes, te Gotha.
Naturwissenschaftlicher Verein, te Hamburg.
Verein für natur wissenscbaftliche ünterhaltung, te Hamburg.

xxxn

Naturforschender Verein, te Bremen.

KÖn. Universitats- und Landes-Bibliothek, te Straatsburg.

LUXEMBURG.

Jnstitut royal grand-ducal, Section des Sciences naturelles

et mathématiques, te Luxemburg.
Institut royal grand-ducal, Section bistorique, te Luxemburg.
Société de botanique du grand Duché de Luxembourg, te

Luxemburg.

Z W I T S E E L A N D.

Société de Physique et d'Histoire naturelle, te Genève.

— belvétique des Sciences naturelles, te Bern.

bernoise pour les Sciences naturelles, te Bern.

■ vaudoise des Sciences naturelles, te Lausanne.

ITALIË.

Accademia reale dei Lincei, te Rome.

Societa italiana delle Scienze, te Eome.

Accademia delle Scienze dell' Istituto di Bologna, te Bologna.

R. Istituto di Scienze, Lettere ed Arti, te Venetië.

Istituto lombardo di Scienze, Lettere ed Arti, te Milaan.

Accademia reale delle Scienze, te Turijn.

— Lettere ed Arti, te Modena.

. — -, te Napels.

Zoölogisch Station, te Napels.

Societa di Scienze naturali ed economicbe, te Palermo.

R. Biblioteca nazionale, te Florence.

R. Istituto di Studi superiori pratici e di Perfezionamento,

te Florence.
Societa italiana d'Antropologia, te Florence.
R. Accademia di Scienze, Lettere ed Arti, te Padua.
Societa toscana di Scienze naturali, te Pisa.
R. Scuola normale superiori, te Pisa.
Accademia di Scienze, Lettere ed Arti, te Catania.

xxxm

POETUGAL.

Academia reale das Sciencias, te Lissabon.

SPANJE.

Real Academia de Oiencias, te Madrid.
Real Academia da Historia, te Madrid.
Academia especial de Ingenieros, te Madrid.

ZWEDEN. EN NOORWEGEN.

Kongelige Vetenskabs-Akademien, te Stockholm.
Kongelige vitterhets historie och Antiquitets Akademien, te

Stockholm.
Institut royal géologique de la Suède, te Stockholm.
Nautisk Meteorologiska Byran, te Stockholm.
Nordiska Museet, te Stockholm.
Societas Scientiarum, te Upsala.
Universitas Carolina, te Lund.
Kongelige Frederiks Universitat, te Christiania.
norske Videnskabs Selskab, te Drontheim.

DENEMAEKEN.

Kongelige danske Videnskabernès Selskab, te Kopenhagen.
Société royale des Antiquaires du Nord, te Kopenhagen.

E U S L A N D.

Académie impériale des Sciences, te St. Petersburg.

Musée impérial de l'Ermitage, te St. Petersburg.

Observatoire physique central, te St. Petersburg.

Commission impériale archéologique, te St. Petersburg.

Comité géologique, te St. Petersburg.

Société géographique de Russie, te St. Petersburg.

Jardin impérial botanique, te St. Petersburg.

Société impériale des Naturalistes, te Moskou.

Musée public, te Moskou.

Observatorium, te Pulkowa.

Societas Scientiarum fennica, te Helsingfors.

pro fauna et flora fennica, te Helsingfors.

Jaabbobk 1890. O

XXXIV

Académie des Sciences, te Dorpat.
Naturforsclier-Gesellscliaft, te Dorpat.
Naturforschender Verein, te Riga.

II U M E X I Ë.

Academia romana, te Bucharest.

AZIË.

Asiatic Society of Bengal, te Calcutta.

Meteorological Office, te Calcutta.

Asiatic Society of Bengal, te Bombay.

Deiitsclie Gesellschaft für Natur- und Völkerkunde Ost-

Asien's, te Tokio.
Imperial University of Japan, te Tokio.

A F K I K A.

Société khédiviale de Géographie, te Caïro.

AMERIKA.

American Academy of Arts and Sciences, te Boston en

Cambridge, Massachusetts.
Boston Society of natural History, te Boston.
Observatory of Harvard College, te Cambridge (^Mass).
New- York Academy of Sciences, te New- York.
American Museum of natural History, te New- York.
State-Library of New- York, te Albany.
Adirondack Survey Office, te Albany.
Academy of natural Sciences, te Philadelpbia.
American pliilosopbical Society, te Philadelphia.
American Association for the Advancement of Sciences, te

Philadelphia.
Wagner Free Institute of Sciences, te Philadelphia.
2^ Geological Survey of Pennsylvania, te Philadelphia.
John's Hopkins University, te Baltimore.
Smithsonian Institution, te Washington.
Department of Agriculture of the U. S. of America, te

Washington.

XXXV

Bureau of Education, Department of the Interior, te Was-
hington.

ü. S. naval Observatory, te Washington.

Surgeon-General's Office Library, te Washington.

Office U. S. geological Survey, te Washington.

National Academy of Sciences, te Washington.

American medical Association, te Washington.

Journal of Sciences and Arts, te Newhaven.

Oonnecticut Academy of Arts and Sciences, te Newhaven.

Academy of Science, te St. Louis (Missouri).

Elisha Mitchell scientific Society, te Chapel Hill (N. C.)

Elliott Society of Science and Art, te Charleston.

State University of lowa, te Des Moines.

Californian Academy of natural Sciences, te San Francisco.

Office of the » James Lick Trust", te San Francisco.

Wisconsin-State agricultural Society, Madison.

Wisconsin Academy of Sciences, Arts and Letters, te Madison.

Royal Society of Canada, te Montreal.

Canadian Institute, te Toronto.

Greological and natural History Survey of Canada, te Sussex,
St. Ottowa.

Nova Scotian Institute of natural Science, te Halifax, Nova
Scotia.

Central meteorological Observatory, te Mexico.

Museo nacional, te Rio-Janeiro.

Académie impériale de Médecine, te Rio-Janeiro.

Observatoire impérial, te Rio-Janeiro.

Sociedad cientifica Argentina, te Buenos Aires.

Academia nacional de Ciencias, te Cordoba.

AUSTEALIË.

Public Library, te Melbourne.

Linnean Society of New South Wales, te Sydney.
Royal Society of New South Wales, te Sydney.
Department of Mines, te Sydney.
New-Zealand Institute, te Wellington.

O*

REGLEMENT

VOOR DE

KONINKLIJKE AKADBMIE

VAN

WETENSCHAPPEN.

REGLEMENT

voor dk koninklijtce akademie van wetenschappen.

Arï. 1.

Er is voor liet geheele Rijk eene Koninklyke Akademie
van Wetenschappen, gevestigd te Amsterdam.

Art. 2.

De Akademie is bestemd tot:

a. een raadgevend ligchaam voor de Regering op het ge-
bied der v^etenschap;

h. een middenpunt van zamenwerkiug voor de beoefenaars
der wetenschap in Nederland en zijne Overzeesche Bezittingen ;

c. een band van vereeniging tusschen de geleerden van
Nederland en die van andere landen;

d. eene inrigting ter bevordering van zoodanige weten-
schappelijke onderzoekingen en ondernemingen, die slechts
door zamenwerüing van de beoefenaars der wetenschap en
door ondersteuning der Regering kunnen tot stand gebragt
worden.

Art. 3.

Ter bereiking van dit doel zal de Akademie :

a. verslag doen over zaken, waaromtrent de Regering
haren raad zal inwinnen;

il. voorstellen aan de Regering rigteu betreffende belangen
der wetenschap, en zich te dien einde, voor zoo veel noodig
is, wenden tot de Hoofden der Departementen van Algemeen
Bestuur ;

c. de pogingen van beoefenaars der wetenschap buiten de
Akademie ondersteunen, wanneer deze bevonden worden daarop

XL

aanspraak te hebben en hun te dien einde gelegenheid geven
hunne geschriften, werkzaamheden of voorstellen aan haar
oordeel te onderwerpen;

d. voor zoo veel bij de ontwikkeling der wetenschap daar-
aan behoefte blijkt te bestaan, prijsvragen uitschrijven en de
goedgekeurde antwoorden bekroonen en uitgeven;

e. de uitgave van zoodanige belangrijke werken op zich
nemen, als anders voor den opbouw der wetenschap waar-
schijnlijk zouden verloren gaan ;

ƒ. beraadslagen over de wetenschappelijke mededeelingen
harer leden en de slotsommen daarvan . openbaar maken ;

g. de geschriften, welke zij uitgeeft, aan gelijksoortige bui-
tenlandsche instellingen toezenden, en pogen de werken, door
deze in het licht gegeven, in ruiling daarvoor te bekomen;

h. eene wetenschappelijke briefwisseling onderhouden met
hare buitenlandsche leden en met hare in 's Rijks Overzeesche
bezittingen gevestigde correspondenten.

Aet. 4.

De Akademie bestaat uit twee Af deelingen:
eene voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschappen, en eene
voor de Taal-, Letler-, Geschiedkundige en Wijsgeerige
Wetenschappen.

Art. 5.

Elke dezer Afdeelingen telt ten h oogsten vijftig gewone
of binnenlandsche Leden, twintig buitenlandsche Leden, en in
de Overzeesche bezittingen des Rijks tien Correspondenten.

Aan gewone Leden der Akademie, die zich in het bui-
tenland vestigen, wordt de titel verleend van Correspondee-
rend Lid *).

*) De wijziging, in § 5 aangebracht, werd goedgekeurd bij Kon. Besluit
van 23 Juni 1889.

C A. J. A. O.

XLI

Art. 6.

De Leden en Correspondenten zullen zooveel mogelijk alle
vakken van wetenschappen moeten vertegenwoordigen. Zij
worden door de Afdeelingen benoemd.

De benoemingen worden aan den Minister van Binnenland-
sche Zaken medegedeeld en door dezen aan de bekrachtiging
des Konings onderworpen.

Art. 7.

Ter benoeming van nienwe Leden en Correspondenten wordt,
zoo er openstaande plaatsen zijn en de vervulling door de
Afdeeling noodig wordt geoordeeld, jaarlijks in de maand April,
in elke Afdeeling eene bijzondere vergadering gehouden op den
dag vóór de na te melden vereenigde vergadering der Akademie.
De keuze geschiedt uit eene vooraf opgemaakte lijst van
candidaten, wier aanspraken op het lidmaatschap door de
leden der Afdeeling overwogen worden.

De wijze van verkiezing wordt door het Reglement van
Orde voor elke Afdeeling bepaald.

Art. 8.

Wanneer een gewoon lid den ouderdom van zeventig jaren
heeft bereikt, wordt hy onder de rustende Leden opgenomen.

Op gronden, ter beoordeeling van de Afdeeling waartoe
hij behoort, kan aan een gewoon Lid, dat dien ouderdom nog
niet heeft bereikt, op zijn verzoek, de titel van rustend Lid
worden toegekend.

De rustende Leden hebbeu de regten, zonder de verplig-
tingen, der gewone Leden.

Hunne plaats kan door nieuwe benoeming worden aangevuld.

Art. 9.

Gewone Leden die, zonder wettige reden van verontschul-
diging, zich gedurende twee jaren geheel aan de werkzaam-
heden der Akademie en de bijwoning der vergaderingen

XLU

onttrekken, zullen gerekend worden afstand van hun lid-
maatschap te hebben gedaan.

AfiT. 10.

Elke Afdeeling houdt eenmaal in de maand eene gewone
vergadering, met uitzondering van de maanden Julij en Augus-
tus. Ook kunnen buitengewone vergaderingen worden belegd.

De gewone vergaderingen worden in het openbaar gehouden.
De tijd van hare opening en sluiting, benevens al wat tot de
regeling der werkzaamheden behoort, wordt door het Regle-
ment van Orde voorgeschreven.

De gewone Leden der Akademie hebben regt van zitting
in alle gewone vergaderingen, doch zullen in de Afdeeling,
tot welke zij niet behooren, alleen eene raadgevende stem
kunnen uitbrengen.

Art. 11.

De Correspondenten, geroepen om door wetenschappelijke
mededeelingen tot het doel der Akademie mede te werken,
hebben, bij tijdelijk verblijf in het moederland, zitting in de
Afdeeling, waartoe zy behooren, met eene raadgevende sijem.

Art. 12.

De Akademie houdt jaarlijks in de maand April eene
vereenigde vergadering der beide Afdeelingen, met gesloten
deuren, waarin de volgende werkzaamheden plaats hebben:

a. Verslag van den staat en de werkzaamheden der Akademie.

b. Rekening en verantwoording over het afgeloopen jaar.

c. Raming der uitgaven voor het volgend jaar.

d. Regeling van algemeene huishoudelijke belangen.

Art. 13.

De Akademie is geregtigd, op onbepaalde tijden, eene
plechtige vereenigde vergadering in het openbaar te houden,
waarvan vooraf een programma wordt vastgesteld, en tot

XLIII

welker bijwoning de Koning en de leden van het Konink-
l^ke Huis worden uitgenoodigd.

Art. 14.

Een nauwkeurig verslag van den staat en de werkzaam-
heden der Akademie wordt jaarlijks aan den Koning en in
afschrift aan den Minister van Binnenlandsche Zaken, aan-
geboden. Dit verslag wordt volgens Art. 12 vooraf aan de
goedkeuring der Akademie onderworpen.

Aet. 15.

Elke Afdeeling bekleedt bij afwisseling om het andere
jaar den voorrang. De overgang heeft plaats na den afloop
der vereenigde zitting, in Art. 12 vermeld.

Art. 16.

De Voorzitter der Afdeeling, die tijdelijk den voorrang
heeft, is Algemeene Voorzitter der Akademie en bestuurt
hare vereenigde vergaderingen.

Art. 17.

Elke Afdeeling benoemt haren Voorzitter en Onder- Voor-
zitter voor den tijd van één jaar, en haren Secretaris voor
den tijd van vijf achtereenvolgende jaren; allen zijn bij
hunne aftreding herkiesbaar.

De Onder- Voorzitters en Secretarissen wonen te Amsterdam.

De wijze van verkiezing wordt door het Reglement van
Orde geregeld.

De gedane keuzen worden aan den Minister van Binnen-
landsche Zaken medegedeeld, en door dezen aan den Koning
ter goedkeuring voorgedragen.

Art. 18.

De Voorzitters, Onder- Voorzitters en Secretarissen der
beide Afdeelingen maken te zamen het Algemeen Bestuur
der Akademie uit.

XLIY
Art. 19.

Het Algemeen Bestuur benoemt de beambten der Aka-
demie en is belast met al wat tot de algemeene huishouding
en de regeling der uitgaven behoort.

Het kan, zoo dikwijls het dit noodig acht, eene vereenigde
vergadering der Akademie byeenroepen.

Art. 20.

Een der beide Secretarissen is tevens, zoolang hij zijne
betrekking bekleedt, Algemeene Secretaris der Akademie, en
met de zorg voor hare boekerij en het beheer van hare
geldmiddelen belast.

Hij wordt benoemd door de Akademie in de vereenigde
vergadering der beide Afdeelingen in de^^aand April.

Art. 21.

De betrekkingen van Voorzitter en Onder- Voorzitter zijn
onbezoldigd.

Voor de Secretarissen wordt bij de jaarlijksche raming
van de uitgaven der Akademie eene som van vijftienhon-
derd gulden uitgetrokken, waarvan twee derde gedeelten,
en alzoo duizend gulden, aan den Algemeenen Secretaris
worden toegelegd.

De gewone Leden, buiten Amsterdam wonende, hebben,
zoo dikwerf zij ter vergadering komen, aanspraak op eene
vergoeding van reis- en verblijfkosten.

Art. 22.

De Akademie is gemagtigd, aan de Regering behoorlijk
ontwikkelde en met reden omkleede voorstellen te doen, ten
einde, boven haar jaarlijksche subsidie, tijdelijk te worden
te gemoet gekomen voor een bepaald door haar aange-
wezen doel.

XLV

Aet. 23.

Elke Afdeeling stelt een Reglement van Orde vast, dat
aan de goedkeuring van den Minister van Binnenlandsche
Zaken wordt onderworpen.

Behoort bij Koninklijk besluit van den 23sten Februarij
1855, NO. 1.

My bekend,
De Minister van Binnerdaudsche Zaken,
VAN Reenen.

XLYI
REGLEMENT YAN ORDE.

VOOR DE AFDEELING WIS- EN NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN.

WERKZAAMHEDEN DER LEDEN.

§ 1-

De gewone vergaderingen der Afdeeling worden, met uit-
zondering der maanden Julij en Augustus, gehouden op den
laatsten Zaterdag van elke maand.

§ 2.

De leden der Afdeeling Taal-, Letter-, Geschiedkundige
en Wijsgeerige Wetenschappen, de gewone vergaderingen der
Afdeeling Wis- en Natuurkundige Wetenschappen bijwonen-
de, hebben regt op vergoeding van reis- en verblijfkosten.

Elk lid der Akademie ontvangt ten minsten vier dagen
voor de gewone vergaderingen van elke Afdeeling, een brief
van uitnoodiging, waarin zooveel mogelijk de onderwerpen
worden vermeld, die behandeld zullen worden.

§ 3.

De gewone vergaderingen worden op het in den brief van
beschrijving vermelde en door den Voorzitter bepaalde uur
geopend, en uiterlijk te drie uur gesloten.

J\Iogt de vergadering verlenging van dezen termijn ver-
langen, dan is de Voorzitter geregtigd haar toe te staan.

§4.

De werkzaamheden der gew^one vergaderingen zijn:
1^. het doen van verslag over zaken, waaromtrent de Rege-
ring den raad der Afdeeling mogt hebben ingewonnen ;
20. beraadslagingen over voorstellen aan de Regering be-
treffende de belangen der wetenschap ;

XLvn

3°. het aanhooren van en beraadslagen over mededeelingen
en voorstellen betreffende onderwerpen van wetenschap.

Tot dit laatste doel wordt jaarlijks in de buitengewone
vergadering van April een rooster vastgesteld van de spreek-
beurten, zoo als die achtereenvolgens in de gewone verga-
deringen der Afdeeling door de gewone leden zullen worden
vervuld. Het ontwerp van den rooster wordt in den be-
schrijvingsbrief tot de buitengewone vergadering van April
aan de leden bekend gemaakt.

Voor elke gewone vergadering worden ten minsten drie
sprekers aangewezen.

Het staat elk lid vrij, ook buiten dergelijke aanwijzing,
eene voordragt in de vergadering te houden. De tijd, voor
elke spreekbeurt beschikbaar, is bepaald op een half uur.

De namen der sprekers worden in den beschrijvingsbrief en
in de openlijke aankondiging der vergadering bekend gemaakt.

§ 5.

De Afdeeling geeft uit:

10. Verhandelingen in 4^.

2^. Verslagen en Mededeelingen in 8^.

In de Verslagen en Mededeelingen worden opgenomen de
Processen- Verhaal en zoodanige ingeleverde opstellen, die be-
paald door den schrijver daartoe zijn aangewezen of waaraan
de Afdeeling die bestemming wenscht te geven *).

§ 6.

De Leden hebben het regt hunne verhandelingen en mede-
deelingen geplaatst te zien. Alleen in het geval, dat het
Bestuur bezwaar maakt tegen het opnemen in de Werken,
kan, op zijn prasadvies, eene verhandeling of opstel van een
Lid, bij meerderheid van stemmen, in eene buitengewone
vergadering worden afgewezen.

*) De wijzigingen, in §§ 5, 6, 7, 8, 13, 16 en 22 aangebracht, zijn
goedgekeurd op den IS^en Jan. 1879, den 30sten Jm^i 1884 en den 9<iei»
December 1886 door den Minister van Binnenl. Zaken. C. A. J. A. O.

XLvm

§ 7.

Opstellen, hetzij voor de Verhandelingen in 4^ of voor de
Verslagen en Mededeelingen^ aangeboden door personen bui-
ten de Akademie, worden in handen gesteld eener Commissie
van ten minsten twee Leden, die, binnen eenen bij de be-
noeming vastgestelden tijd, daarover verslag uitbrengt. Het
indienen van het verslag, de deliberatiën en het besluit om-
trent de aanneming, geschieden in den regel in eene gewone
vergadering ; bijaldien het oordeel der Commissie niet gunstig
is, in eene buitengewone vergadering.

Elk Lid der Akademie ontvangt de Verhandelingen en de
Verslagen en Mededeelhigen dadelijk na hun verschijnen.

Laatstgenoemden worden in den boekhandel gebragt, en
elke verhandeling wordt afzonderlijk verkrijgbaar gesteld.

De schrijvers hebben aanspraak op vijf-en- twintig afzon-
derlijke exemplaren hunner verhandeling.

§9.

Zoo door eenig Departement van 'sLands Regering de
voorlichting der Akademie verlangd wordt, benoemt de Voor-
zitter eene Commissie, bestaande uit zooveel leden als hem
wenschelijk zal voorkomen, ten einde daarop, binnen eenen
bij de benoeming vastgestelden tijd, de Akademie te dienen
van berigt, voorlichting en raad.

De Commissie wordt in den regel benoemd in eene gewone
vergadering. In spoed eischende gevallen, alsook zoo daartoe
andere redenen mogten bestaan, wordt de Commissie in eene
buitengewone vergadering, of, door den Voorzitter, buiten
den tijd der vergaderingen benoemd.

Het verslag der Commissie wordt in eene gewone verga-
dering voorgedragen.

Indien er bezwaren bestaan tegen de behandeling in het
openbaar, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering
geschieden.

XLIX

§ 10.

De Akademie verklaart zich niet over de waarde van eenig
haar ter beoordeeling toegezonden boekwerk, tenzij daartoe door
de Regering uitgenoodigd, of wanneer het boekwerk haar ter
mededeeling naar eenen uitgeloofden prijs wordt toegezonden.

§ 11-

Zoo eenig Lid mogt verlangen dat eene bepaalde prijsvraag
door de Akademie wierd uitgeschreven, is hij gehouden haar
in de maand Januarij aan den Secretaris der Afdeeling schrif-
telijk op te geven, die haar aan de Leden bekend niaukt.

De beraadslaging daarover heeft plaats in de vergadering
der maand Maiirt.

Li geval van goedkeuring door de Afdeeling, wordt, na
gehouden overleg met het algemeen Bestuur, voor zooveel de
regeling der uitgaven betreft, in de algemeene vergadering
kennis gegeven van de prijsuitschrijving der Afdeeling.

§ 12.
Op onbepaalde tijden worden met gesloten deuren buiten-
gewone vergaderingen gehouden, waartoe alleen de Leden der
Afdeeling worden opgeroepen. De Voorzitter is geregtigd,
onmiddellijk vóór of na eene gewone vergadering, eene
buitengewone te beleggen. Bijaldien eene buitengewone ver-
gadering beschreven wordt, zullen de onderwerpen ter be-
handeling in den beschrijvingsbrief worden vermeld.

§ 13.

Van de gewone en buitengewone vergaderingen wordt het
proces-verbaal vóór hare sluiting in kort ontwerp gelezen
en goedgekeurd; daarna in zijne uitbreiding vastgesteld in
eene volgende vergadering, en dat van de gewone vergadering
zoo spoedig mogelijk uitgegeven.

De gedrukte processen-verbaal der buitengewone vergade-
ringen worden alleen aan de Leden der Akademie, als ook
aan de Departementen van 's Lands Kegering gezonden. Zij
worden niet in den handel gebracht.

Jaarboek 1890. D

L.

§ 14.

In alle gevtillen vjin stemming geschiedt de beslissing bij
volstrekte meerderheid.

Bij staking van stemmen beslist de stem van den Voorzitter.

Ter bepaling van de rangorde der stemming wordt tot grond-
slag genomen de presentie-lijst, op welke iedere naam een
nummer heeft. Volgens het lot wordt in elke vergadering
beslist, bij welk nummer de stemming zal aanvangen.

De Leden der Afdeeling voor de Taal-, Letter-, Geschied-
kundige en Wijsgeerige Wetenschappen en de Correspondenten
der Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige Wetenschap-
pen, in eene gewone vergadering tegenwoordig, hebben eene
raadgevende stem.

§ 15.

Zoo de stemming de keuze van personen betreft, geschiedt
zij met toegevouwen stembriefjes. Indien bij de eerste stem-
ming geene volstrekte meerderheid verkregen is, heeft er eene
tweede vrije stemming plaats.

Bij de derde stemming is men gebonden aan de twee per-
sonen, die bij de tweede vrije stemming de meeste stemmen
op zich vereenigd hebben. De volstrekte meerderheid beslist.
Bij gelijkstaande stemmen beslist het lot.

§ 16.

Als voorbereiding tot de verkiezing van Leden en Corres-
pondenten, wordt door den Secretaris in eene buitengewone
vergadering, te houden in de maand Januarij, de staat der
Akademie medegedeeld, waaruit blijken moet, hoe groot het
aantal is der vacaturen voor gewoon Lid, voor buitenlandsch
Lid en voor Correspondent, en in hoeverre, ter voldoening
aan Art. 6 van het Organiek Reglement, de verschillende
vakken van wetenschap in de Afdeeling zijn vertegenwoordigd.
Op deze vergadering wordt aan ieder Lid gelegenheid gege-
ven de namen te noemen van hen, die naar zijn oordeel als
candidaten in aanmerking zouden kunnen komen.

In eene buitengewone vergadering, te houden in de maand

LI

F(?bruiir!J, wordt gelegenheid gegeven tol het voorstellen en
aanbevelen van candidaten. De aanbeveling geschiedt bij eene
door één of meer gewone Leden onderteekende memorie, die
voorgelezen en overgelegd wordt, om op het bureau der
Akademie, tot de vergadering in de maand April, voor de
gewone Leden ter inzage te blijven liggen.

Li eene buitengewone vergadering, te houden in de maand
Maart, worden de candidaten-lij sten opgemaakt. Op die lijsten
resp. voor gewone Leden, buitenlandsche Leden en Corres-
pondenten, worden de nainen gebracht van hen, die, nadat
de memories, indien de meerderheid zulks verlangt, opnieuw
gelezen zijn en gelegenheid tot discussie gegeven is, bij ge-
heime stemming, twee derden van de stemmen der aanwe-
zige leden op zich vereenigen.

In de daartoe volgens Art. 7 van het Organiek Reglement
beschreven buitengewone vergadering in de maand April,
worden uit de candidaten-lijsten met alphabetisch geordende
namen, zonder verdere discussie, de Leden en Correspondenten
gekozen, en wel één voor één — zoolang de lijsten niet zijn
uitgeput, zoolang er vacaturen zijn en eene volstrekte meerder-
heid der aanwezige Leden zich op één der candidaten vereenigt.

§ 17.

Zoo een Lid der Afdeeling eenig voorstel, de Akademie be-
treffende, in de vereenigde vergadering van April ter beraad-
slaging wenscht te brengen, is hij gehouden, het aan den Voor-
zitter der Afdeeling zoo tijdig in te zenden, dat het in eene
daartoe beschreven buitengewone vergadering, op den laatsten
Zaterdag der maand Maart, ter beraadslaging zal kunnen wor-
den gebragt. Na goedkeuring der Afdeeling, wordt het door
den Voorzitter aan het Bestuur der Akademie medegedeeld en
aan zijn oordeel, volgens § 4 der Algemeene Bepalingen,
onderworpen.

§ 18.

Li de buitengewone vergadering van den laatsten Zaterdag
der maand Maart worden twee Leden benoemd, om, vereeuigd

D*

Lil

met twee Leden der Letterkundige Afdeeling, eene commissie
uit te maken, aan welke, volgens § 10 der Algemeene Be-
palingen, de Rekening en Verantwoording van den Algemee-
nen Secretaris ter beoordeeling wordt gegeven.

VOOEZIÏÏER EN ONDEK-YOOEZITTER.

§ 19.

De Voorzitter leidt de beraadslaging in de vergaderingen
en handhaaft hare orde, volgens hetgeen daaromtrent in
§§ 1, 3, 4, 9, 14, 15 en 16 is vastgesteld. In de orde der
stemming brengt hij zijne stem het laatst uit.

§ 20.

De Voorzitter volgt bij de leiding der handelingen van
de vergadering hij voorkeur de volgende orde :

1^. lezing van het proces- verbaal der voorgaande verga-
dering, dat, na goedkeuring, door den Voorzitter en
den Secretaris geteekend wordt;

2". kennisgeving van ingekomen stukken en boekwerken;

3*^. aanvrage van Regeringswege;

4'\ voorstellen van Leden ;

5*^'. mededeelingen van (;orrespondenten en aanvragen van
personen, door geen titel aan de Akademie verbonden ;

6"\ spreekbeurten en wetenschappelijke mededeelingen van
ter vergadering aanwezige Leden ;

7^'. laatste omvraag;

8^. lezing en goedkeuring van de korte aanteekeningen
van het verhandelde.

§ 21.

Zoo de Voorzitter verhinderd wordt de leiding der verga-
dering op zich te nemen, geeft hij daarvan kennis aan den
Onder-Voorzitter en aan den Secretaris.

De Ondervoorzitter vervangt bij ontstentenis den Voor-
zitter en treedt in al zijne regten en verpligtingen.

LTII

SECRETARIS.

§ 22.

De Secretaris zorgt dat eene aankondiging van elke gewone
vergadering ter plaatsing in de Nederhmdsche Staats- Courant
en "in een der Amsterdamsclie Nieuwsbladen, ter keuze van
het Bestuur, tijdig worde opgezonden.

§ 23.

Hij is belast met de uitgave, de verzending en de bewaring
van al hetgeen door de Afdeeling in het licht wordt gegeven.

§ 24.

Alle verslagen en brieven der Afdeeling worden door hem
geteekend.

§ 25.

De Secretaris brengt al wat hij voor de Afdeeling ont-
vangt ter kennis van den Voorzitter.

§ 26.

De Secretaris geeft nimmer eenig stuk uit het archief der
Afdeeling, zonder behoorlijk bewijs van ontvangst. Dergelijke
afgifte kan alleen door Leden gevorderd worden.

§ 27.

De Secretaris zorgt, dat zoodra de boekwerken, welke door
de Afdeeling uitgegeven worden, zijn afgedrukt, exemplaren
daarvan den algemeenen Secretaris worden ter hand gesteld,
volgens § 15.

Goedgekeurd,

De Minister van Binnenlandsclie Zaken ^
's Gravenhage, VAN REENEN,

den G*^'" November 1855.

LTV
REGLEMENT VAN ORDE

VOOR DE AFniii:LING TAAL-, LETTER-, GESCHIEDKUxVDIGE EN
WIJSGEERIGE WETENSCHAPPEN.

WERKZAAMHEDEN DER LEDEN.

§ 1.

De gewone vergaderingen der Afdeeling worden, met uit-
zondering der maanden Julij en Angiistas, gehouden op den
tweeden Maandag van elke maand.

De leden der Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige
Wetenschappen, de gewone vergaderingen der Afdeeling Taal-,
Letter-, Geschiedkundige en Wij sgeerige Wetenschappen bijwo-
nende, hebben regt op vergoeding van reis- en verblijfkosten.

Elk lid der Akademie ontvargt ten minste vier dagen vóór
de gewone vergaderingen van elke Afdeeling, een brief van
uitnoodiging, waarin zooveel mogelijk de onderwerpen worden
vermeld, die behandeld zullen worden.

§ 3.

De gewone Vergaderingen worden op het in den brief
van beschrijving vermelde en door den Voorzitter bepaalde
uur geopend en uiterlijk te drie uren gesloten.

Wanneer er na de gewone nog eene buitengewone verga-
dering moet gehouden worden, zal de eerste een uur vroeger
worden gesloten.

§ 4.

De werkzaamheden der vergaderingen zijn :
10. het doen van verslag over zaken, waaromtrent de Rege-
ring den raad der Afdeeling mogt hebben ingewonnen ;

LV

2^. beraadslaging over voorstellen aan de Regering, betref-
fende de belangen der wetenschap ;

3^. liet aanliooren va7i en beraadslagen ovei' mededeelingen
en voorstellen, betreffende onderwerpen van wetenschap.

§ 5.

De Afdeeling geeft uit:

l'^. Verhandelingen in 4*^;

20. Verslagen en Mededeelingen in 8^.

In deze laatste worden opgenomen de processen-verbaal
der gewone vergaderingen, en zoodanige stukken, als, hetzij
door Leden der Akademie, hetzij door personen niet aan de
Akademie verbonden, daartoe met goedkeuring der vergade-
rino' aanofewezen worden.

§ ^.

Stukken, bestemd voor de Verhandelingen^ worden in handeji
gesteld eener commissie van ten minste twee Leden, die binnen
eenen vastgestelden tijd verslag uitbrengt. Het uitbrengen van
het verslag, de beraadslaging en het besluit omtrent de aan-
neming, geschieden in eene gewone vergadering. Op advies
van den Voorzitter en Secretaris, kan zulks ook in eene
buitengewone vergadering plaats hebben.

§ 7.

Stukken, bestemd voor de Verslagen en Mededeelingen , wor-
den in handen gesteld eener commissie van redactie, benoemd
in de buitengewone vergadering der maand April, en bestaande,
behalve uit den Secretaris, ambtshalve lid der commissie, uit
vier leden, waarvan elk jaar twee aftreden, welke echter
terstond weder verkiesbaar zijn. Zij is tot de plaatsing der
stukken in de Verslagen en Mededeelingen bevoegd. Mogt zij
daarin eenig bezwaar vinden, dan geeft zij daarvan in eene
buitengewone vergadering berigt, en wordt aan de leden de
beslissing overgelaten.

LVi

Elk lid der Akademie ontvangt een afdruk van al wat
door de Afdeeling wordt in het licht gezonden.

§ 9.

Zoo van w^ege eenig Departement van Algemeen Bestuur
de voorlichting der Afdeeling verlangd wordt, benoemt de
Voorzitter eene commissie, bestaande uit zooveel leden als
hem wenschelijk zal voorkomen, ten einde daarop, binnen
een bij de benoeming vastgestelden tijd, de Afdeeling te
dienen van berigt, voorlichting en raad.

Het verslag der commissie wordt in eene gewone verga-
dering voorgedragen.

Indien er bezwaren bestaan tegen de behandeling in het
openbaar, kan zulks ook in eene buitengewone vergadering
geschieden.

§ 10.

De Akademie verklaart zich niet over de waarde van eenig
haar ter beoordeeling toegezonden boekwerk, tenzij daartoe door
de Regering uitgenoodigd, of wanneer het boekwerk haar ter
mededinging naar een uitgeloofden prijs wordt toegezonden.

§ 11-

Zoo eenig lid mogt verlangen dat eene bepaalde prijsvraag
door de Akademie wierd uitgeschreven, is hij gehouden haar
in de maand Januarij aan den Secretaris der Afdeeling
schriftelijk op te geven, die haar aan de Leden bekend maakt.

De beraadslaging daarover heeft plaats in de vergadering
der maand Maart.

Ingeval van goedkeuring door de Afdeeling, wordt, na
gehouden overleg met het algemeen Bestuur, voor zooveel de
regeling der uitgaven betreft, in de algemeene vergadering
kennis gegeven van de prijsuitschrijving der Afdeeling.

§ 12.

Op onbepaalde tijden worden met gesloten deuren buiten-

LVII

gewone vergacleringen gehouden, waartoe alleen de Leden der
Afdeeling worden opgeroepen. De Voorzitter is gerechtigd,
onmiddellijk vóór of na eene gewone vergadering, eene bui-
tengewone te beleggen. Bijaldien eene buitengewone verga-
dering beschreven wordt, zullen de ondeiwerpen ter behan-
deling in den beschrijvingsbrief worden vermeld.

§ 13.

Alle voorstellen, welke niet slechts de orde van behande-
ling of de huishoudelijke aangelegenheden betreffen, worden
schriftelijk aan den Voorzitter ter hand gesteld.

§ 14.

Van de gewone en buitengewone vergaderingen wordt het
proces-verbaal vóór hare sluiting in kort ontwerp gelezen en
goedgekeurd, daarna in zijne uitbreiding vastgesteld in eene
volgende vergadering, en dat van de gewone vergaderingen
zoo spoedig mogelijk in de Verslagen en Mededeelingen uit-
gegeven.

De processen- verbaal der buitengewone vergaderingen wor-
den, wanneer tot het drukken daarvan besloten wordt, alleen
aan de Leden der Akademie, alsook aan de Departementen
van Algemeen Bestuur in druk medegedeeld.

§ 15.

Li alle gevallen van stemming geschiedt de beslissing bij
volstrekte meerderheid.

Bij staking van stemmen beslist de stem van den Voorzitter.

Ter bepaling van de rangorde der stemming wordt tot
grondslag genomen de presentie-lijst, op welke iedere naam
een nummer heeft. Volgens het lot wordt in elke vergade-
ring beslist, bij welk nummer de stemming zal aanvangen.

De Leden der Afdeeling voor de Wis- en Natuurkundige
Wetenschappen en de Correspondenten der Afdeeling voor
de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en Wijsgeerige Weten-
schappen, in eene gewone vergadering tegenwoordig, hebben
eene raadgevende stem.

Lvni

§ 16.

Zoo de stemming de keuze van personen betreft, geschiedt
zij met toegevouwen stembriefjes. Indien bij eene eerste stem-
ming geene volstrekte meerderheid verkregen is, heeft er eene
tweede vrije stemming plaats. Bij de derde stemming is men
gebonden aan de twee personen, die bij de tweede vrije stemming
de meeste stemmen op zich vereenigd hebben. De volstrekte
meerderheid beslist. Bij gelijkstaande stemmen beslist het lot.

§ 17.

Tot de verkiezing van Leden wordt, in eene daartoe beschre-
ven buitengewone vergadering der maand Maart, beslist over
de vraag, of eene openstaande plaats zal worden vervuld.

Daarna wordt eene lijst opgemaakt van candidaten, die ten
minste een derde der aanwezige stemmen op zich vereenigd heb-
ben, en wier aanspraken op het lidmaatschap door de Leden der
Afdeeling overwogen worden. Uit deze lijst geschiedt de keuze
bij volstrekte meerderheid van stemmen, in eene daartoe be-
schreven buitengewone vergadering in de maand April.

§ 18.

Zoo een Lid der Afdeeling eenig voorstel, de Akademie be-
treffende, in de vereenigde vergadering van April ter beraad-
slaging wenscht te brengen, is hij gehouden,het aan den Voor-
zitter der Afdeeling tijdig in te zenden, zoodat het in eene
daartoe beschreven buitengewone vergadering, op den tweeden
Maandag der maand Maart, ter beraadslaging zal kunnen wor-
den gebragt. Na goedkeuring der Afdeeling, wordt het door
den Voorzitter aan het Bestuur der Akademie medegedeeld
en aan zijn oordeel, volgens § 4 der Algemeene Bepalingen,
onderworpen.

In de buitengewone vergadering van den tweeden Maandag
der maand Maart worden twee leden benoemd, om, vereenigd
met twee leden der Natuurkundige Afdeeling, eene commissie
uit te maken, aan welke, volgens § 10 der Algemeene Be-
palingen, de Rekening en Verantwoording van den algemee-
nen Secretaris ter beoordeeling wordt gegeven.

LIX

VOOEZITTER EN ONDEE-VOOHZITTER.

S 19.

De Voorzitter leidt de beraadslagingen in de vergaderingen
en handhaaft hare orde, volgens hetgeen daaromtrent in
§§ 1, 3, 4, 9, 14, 15 en 16 is vastgesteld. In de orde der
stemming brengt hij zijne stem het laatste nit.

§ 20.

De Voorzitter volgt bij de leiding van de handelingen der
vergadering bij voorkeur de volgende orde :

P. lezing van- het proces-verbaal der voorgaande verga-
dering, dat, na goedkeuring, door den Voorzitter en
den Secretaris geteekend wordt;

2^. kennisgeving van ingekomen stukken en boekwerken;

3^. aanvragen van Regeringswege;

4*^ voorstellen van Leden ;

5''. mededeelingen van Correspondenten en aanvragen van
personen, door geen titel aan de Akademie verbonden ;

(j^. wetenschappelijke mededeelingen van ter vergadering
aanwezige Leden;

7^. laatste omvraag;

8^. lezing en goedkeuring van de korte aanteekeningen
van het verhandelde.

§ 12.

Zoo de Voorzitter verhinderd wordt de leiding der verga-
dering op zich te nemen, geeft hij daarvan kennis aan den
Onder- Voorzitter en aan den Secretaris.

De Onder- Voorzitter vervangt bij ontstentenis den Voor-
zitter, en treedt in al zijne regten en verpligtingen.

LX

SECRETARIS.

§ 22.

De Secretaris zorgt dat eene aankondiging van elke gewone
vergadering ter plaatsing in de Nedcrlandsche Staats-Courant
en in een der Amsterdamsche Nieuwsbladen, ter keuze van
liet Bestuur, tijdig worde opgezonden *).

§ 23.

Hij is belast met de uitgave, de verzending en de be-
waring van al hetgeen door de Afdeeling in liet licht wordt
gegeven.

§ 24.
Alle verslagen en brieven der Afdeeling worden door hem
geteekend.

§ 25.

De Secretaris brengt al wat hij voor de Afdeeling ontvangt
ter kennisse van den Voorzitter.

§ 26.

De Secretaris geeft nimmer eenig stuk uit het archief
der Afdeeling, zonder behoorlijk bewijs van ontvangst. Derge-
lijke afgifte kan alleen door Leden gevorderd worden.

§ 27.
De Secretaris zorgt, dat zoodra de boekwerken, welke door
de Afdeeling uitgegeven worden, zijn afgedrukt, exemplaren
daarvan den algemeenen Secretaris worden ter band gesteld,
ter verzending volgens § 15 der Algemeene Bepalingen.

Goedgekeurd,
De Minister van Binnenlandsclie Zaken ^
's Gravenhage, VAN REENEN.

den G'^^» November^ 1855.

*) De wijziging, iu § 22 aangebracht, is den 9<ien December 1886 goed-
gekeurd door den Minister van Binnenl. Zaken. C. A. J. A. O.

LXI

ALGEMEENE BEPALINGEN.

BESTUUE DEE AKADEMIE.

§ 1.

De tijdelijke algemeene Voorzitter en Secretaris maken het
bureau van het Bestuur uit.

§ 2.

Het Bestuur beheert de algemeene huishoudelijke belangen
der Akademie, en doet, voor zoo verre noodig, de gevorderde
voorstellen daartoe aan 's Lands Regering.

§ 3.

De raming der uitgaven voor het volgend jaar wordt in
de eerste week van de maand April door den algemeenen
Secretaris aan het oordeel van het Bestuur onderworpen, en
na goedkeuring, gebragt in de vereenigde vergade ling der
beide Afdeelingeii, volgens art. 12 van het Organiek iiegle-
ment te houden in de maand April.

§ 4.

Telken jare, in de eerste week der maand April, beraad-
slaagt het Bestuur over de punten van beschrijving der
vereenigde vergadering van de beide Afdeelingen, te liouden
in de maand April, en beoordeelt de voorstellen, welke
daartoe van de Afdeeling zijn ingekomen.

§ 5-

Zoo het bijeenroepen eener buitengewone vereenigde ver-
gadering noodig wordt geacht, bepaalt het Bestuur daartoe
de punten van beschr^ving.

LXll

8 ^>.

Zoo een Lid der A kade mie den aankoop van een of meer-
dere boekwerken verlangt, zal liij daartoe het voorstel doen
in de Afdeeling waartoe liij behoort. Zoo de Afdeeling den
aankoop wenschelijk acht, doet zij het voorstel daartoe aan
het Bestuur, dat de uitvoerbaarheid van den aankoop, in
verband met den staat der kas van de Akademie, beoor-
deelt, en daarop besluit.

VEREENIGDE VERGADERING VAN DE BEIDE AFDEELINGEN
DER AKADEMIE.

§ 7.

De Leden der Akademie worden ten minste acht dagen te
voren opgeroepen tot de vereenigde vergadering, volgens art,
12 van het Organiek Reglement te houden in de maand April.

De beschrijvingsbrief wordt geteekend door den algemeenen
Secretaris.

De onderwerpen ter behandeling, vastgesteld in de ver-
gadering van het Bestuur, worden in den beschrijvingsbrief
vermeld.

§ 8-

Na de vereenigde zitting van April, wordt van de afwisse-
ling van den voorrang kennis gegeven aan den Minister van
Binnenlandsche Zaken.

§ 9.

In de vereenigde vergadering voornoemd, wordt het verslag
van den staat en de werkzaamheden der Akademie voorge-
dragen door den algemeenen Secretaris. Na goedkeuring door
haar, wordt het den Koning aangeboden, en een afsclu-ift aau
den Minister van Binnenlandsche Zaken medegedeeld.

§ 10.
De algemeene Secretaris zorgt dat de Ilekeuinu' en Verant-

i.Xili

wourdiiig over het afgeloopeii jajir gereed zij vóór den 15deu
April. Elke Afdeeling benoemt in de buitengewone vergade-
ringen der maand Maart twee Leden, welke eene commissie
tot onderzoek van de Rekening en Verantwoording uitmaken.
De namen dier Leden worden door de Secretarissen der Af-
deelingen aan den algemeenen Secretaris bekend gemaakt. De
algemeene Secretaris zorgt dat aan het oudste Lid der com-
missie uit de voorzittende Afdeeling, de Rekening en Verant-
woording met hare Bescheiden en Memorie van Toelichting
tijdig worden ter hand gesteld.

De Commissie brengt haar verslag uit in de vereenigde
vergadering der maand April. In geval van goedkeuring,
wordt de Rekening en Verantwoording door den algemeenen
Voorzitter geteekend, en in afschrift medegedeeld aan den
Minister van Binnenlandsche Zaken. Zij wordt opgenomen
in het proces-verbaal der vereenigde vergadering.

A L G E M E E N E SEC R E T A K I S.

§ 11.

De algemeene Secretaris brengt de besluiten ten uitvoer
der vereenigde vergadering van de Akademie en van haar
Bestuur. Hij teekent de van haar uitgaande brieven en zorgt
dat het proces-verbaal van haar, na goedkeuring door het
Bestuur der Akademie, gedrukt aan hare Leden en Oorres-
pondenten, als ook aan de Hoofden der Departementen van
Algemeen Bestuur, verzonden worde.

De algemeene Secretaris is belast met de zorg voor de
boekerij der Akademie. Hij doet de aankoopen, waartoe in
de vergaderingen van het Bestuur besloten wordt, draagt zoig
voor de completeering der in de 1)oekerij voorbanden boek-
werken, als ook voor het inbinden daarvan, voor zoo verre
zulks gevorderd wordt. Hij zorgt voor de vervaardiging eu

LX IV

het in dmk uitgeven van eenen Catalogus der boekerij, laat
dezen behoorlijk bijschrijven, en geeft elke maand in de
Verslagen en Mededeeliityen der Afdeeling, waarvan hij de
Secretaris is, eene volledige lijst uit van de ten geschenke
ontvangen en aangekochte boekwerken, met hunne inhouds-
opgave. Hij stelt aan het Bestuur de maatregelen voor, ge-
vorderd tot bewaring en uitbreiding der boekerij.

De Leden der Akademie hebben het regt om boeken uit
de boekerij der Akademie teu gebruike te ontvangen, onder '
voorwaarde dat daarvoor een behoorlijk bewijs van ontvangst
worde verleend; dat geen boekwerk langer dan gedurende
drie maanden buiten de boekerij blijve, en in geval van
beschadiging, de aangebrachte schade door den gebruiker
vergoed worde.

Eenige kostbare plaatwerken in groot formaat, waarvan
eene lijst, opgemaakt door den algemeenen Secretaris en
goedgekeurd door het Bestuur, in de boekerij ter visie be-
hoort te liggen, zullen alleen op magtiging van het Bestuur
aan de Leden ten gebruike worden gegeven.

De algemeene Secretaris is gemiichtigd om, onder gelijke
voorwaarde, boeken ten gebruike te geven aan personen,
door geen titel aan de Akademie verbonden, mits dat hun
bewijs van ontvangst ook door een Lid der Akademie ge-
teekend worde.

Van de ten gebruike gegeven boekwei-ken wordt een re-
gister door den algemeenen Secretaris gehouden. De bewijzen
van ontvangst worden zorgvuldig door hem op het bureau
der Akademie bewaard.

§ 14.

In de vereenigde vergadering van de maand April brengt
de algemeene Secretaris verslag uit over den staat der boe-
kerij, en doet hij de voorstellen, welke tot hare bewaring
en uitbreiding aan het Bestuur geschikt zijn voorgekomen.

LXV

§ 15-

De algemeene Secretaris zorgt dat er een inventaris zij
der bezittingen van de Akademie, en bewaart deze op de wijze,
welke aan het Bestuur doeltreffend voorkomt. Hij heeft het
archief en het magazijn der Akademie onder zijn beheer, en
zorgt voor de verzending van de door de beide Afdeelingen
der Akademie uitgegeven werken aan den Koning, de Prinsen
van het Vorstelijk Huis, de Hoofden der Departementen van
Algemeen Bestuur, de Leden en Correspondenten der Aka-
demie en de Binnen- en Buitenlandsche Genootschappen,
waarmede de Akademie in verbinding is.

Hiervan wordt eene lijst van expeditie door hem bewaard.

Hij zorgt dat de exemplaren, waarover de Akademie de
beschikking heeft, behoorlijk bewaard en in een magazijn-
boek verantwoord worden.

§ 16.

De algemeene Secretaris ontvangt de toelage, welke van
's Rijkswege aan de Akademie wordt verstrekt, alsook de
overige baten der Akademie. Hij beheert deze gelden, doet
daaruit de noodige betalingen, en verantwoordt ze op de
wijze, in §§ 3 en 1 0 der Algemeene Bepalingen omschreven.

BERIGT OMTRENT WIJZIGINGEN IN DE ALGEMEENE BE-
PALINGEN VAN DE REGLEMENTEN VAN ORDE.

Door het Bestuur der Akademie zijn veranderingen ge-
maakt in §§ 3 en 10 der Algemeene Bepalingen, met wier
strekking zich 's Lands Regering heeft vereenigd. Deze strek-
king nu is : dat, naar aanleiding ook van den wensch, uit-
gedrukt in de vereenigde zitting van 24 April 1858, betere
regelmaat worde gebracht in het vaststellen der begrooting.
Ten einde daartoe te geraken, heeft het Bestuur der Aka-

Jaabboek. 1890. E

LXVl

demie aan den Minister van Binnenlandsche Zaken vergun-
ning gevraagd en van zijne Excell. verkregen om alinea
b en c van Art. 12 Org. Regl. aldus te lezen, dat onder
afgeloopen en volgend jaar liet Akademie- en niet het bur-
gerlijk jaar worde verstaan. Hieruit zijn de volgende bepa-
lingen voortgevloeid :

1^. Sluiting der rekening van de Akademie telken jare
vóór ultimo Maart.

20. Sluiting der afrekening voor de vergoeding van reis-
en verblijfkosten telken jare op den laatsten Zaterdag der
maand December en uitbetaling daarvan vóór of op den
laatsten Zaterdag der volgende maand Februarij.

Om zulks mogelijk te maken, is bet noodig dat in de
algemeene bepalingen § 3 en § 10 worden gelezen, gelijk
zij nu in dit Jaarboek op blz. LX en LXII gesteld zijn.

LXVII

BRIEF VAN HET BESTUUR DER KONINKLIJKE AKADEMIE
VAN WETENSCHAPPEN AAN DE LEDEN DIEKZELFDE
AKADEMIE.

Het Bestuur der Koninklijke Akademie van Wetenscliappen
heeft de eer ter kennisse zijner medeleden te brengen, dat
het, na nauwgezette overweging, bezwaar moet maken, na het
in werking treden van de wet tot regeling van het auteurs-
recht, op 1 Jan. 1883, dat recht voor de werken der Aka-
demie aan te vragen.

De leden der Kon. Akademie van Wetenschappen, welke
zich dat recht voor hunne verhandelingen of bijdragen voort-
aan wenschen verzekerd te zien, zouden zich dienaangaande
met den uitgever der Akademie, den Heer Joh. Muller
alhier, kunnen verstaan, en de kosten, aan de verkrijging
van het auteursrecht verbonden, zelven behooreii te dragen.

namens het bestuur der koninklijke akademie
van wetenschappen :

C. A. J. A. OUDEMANS,

Algem. Secretaris.

E*

LXVIII

VRIJDOM YAN BRIEF PORT.

Ten opzichte van het genot van vrijdom van brief port^
is het noodzakelijk^ H.B. Leden der Akademie op de
volgende bepalingen der Postwet te wijzen:

§ 49. (al. 3). De brieven en verdere stukken^ tvaar-
voor vrijstelling is toegestaan., ktmnen^ naar verkiezing
der afzenders^ 07ider gesloten omslagen of onder kruis-
band worden verzonden.

Voor de verzending van kaarten, teekeningen en der-
gelijke., is het bezigen va7i borden^ kokers en rollen toe-
gelaten.

§ 51. {al. 1). De po7'tvrije brieven moeten door de
afzenders op het adres worden gewaarmerkt met hunne
eigenhandige naamteekening^ onder vermelding der ambts-
betrekking, ivaarin aanspraak op viHjstelling wordt ge-
maakt.

(al. 3). De ivaarmerkiiig van brieven., afkomstig va?i
collegiën of commissiën^ geschiedt door den voorzitter^ of
wel door den secretaris of griffier.

Lxrx

AMSTERDAM, 8 April 1890.

Daar het Bestuur der Kon. Akademie v. Wetenschappen
voortaan geene gelden meer beschikbaar stelt tot het doen
vertalen van uittreksels uit gehouden voordrachten, zoo wor-
den Heeren Leden der Natuurk. Afdeeiing, die wenschen
dat ten hunnen opzichte met het inzenden van referaten
aan het Engelsche Tijdschrift >> Nature' worde voortgegaan,
beleefdelijk uitgenoodigd, van nu af zei ven voor de Engel-
sche kopij te zorgen en die aan den Secretaris te doen
toekomen.

De Secretaris der Natuurk. Afdeeiing van de
Kon, Akad. v. Wetenschappen:

C. A. J. A. OUDEMANS.

LXX

PROGRAMMA certaminis poetici ab academia regia

DISCIPLINARÜM NEDERLANDICA EX LEGATO HOEUFFTIANO
IN ANNUM MDCCCXCI INDICTI.

In coetu Ordinis litterarii a. d. VI ld. Martias de car-
minibus ante Kalendas lanuarias ad certamen oblatis sic
decretum est:

Laurea statuae JosepM (sic) van den Voiidel^ Amstelodami
legitimum versuum numerum non attingit.

Poeta, qui sub nomine Polymetron XVI carmina misit,
rogatus ut indicaret quod ipsi optimum videretur, selegit
carmen bendecasyllabum Ad passendum suum Bibi^ cuius
nee argumentum nee forma placet.

Non melioris notae est elegia In morte passeris solitarii.

Carmen Rex Vandaloram continet Procopii narrationem
versibus inclusam, cui multa aliena sine uUo nitore immixta
sunt.

Dolus inanis est carmen ludicrum puro sermone scriptum
versibusque canoris, sed versatur in argumento nimis tenui
et pervulgato.

Mao-is placet elegia, quae inscribitur Solitarius, et laude
dio-na esset, si prior pars alterius partis virtutem aequaret.

In elegia De matre mea poeta matrem ante XV annos
amissam luget. Ea pietate se magis commendat, quam
sermonis perspicuitate.

Films prodigus est paraphrasis poëtica notissimae para-
bolae, versibus bexametris plus quam octingentis constans.
Prodit artificem poeseos latinae peritissimum, sed nescientem
observare modum, et qui eo lectorem fatigat.

LXXI

Egregius poeta composuit carmen de Africana servitute
aholenda^ quod tantis virtutibus excellit, ut praemio dignum
sit. Sed victoriam dubiam fecit aemulus, qui in elegiaco
carmine, quod inscribitur Amor^ cecinit Patris Damiani
generosum facinus, qui leprosis curandi s vitam impendit.

Huic tandem praemium aureum, illi mentionem bonori-
ficam indices decreverunt.

Aperta scidula, cui inscripta erant verba : Putavimus eum
quasi leprosum Is. 53, 4, quae eadem Amori sunt addita,
prodiit nomen rudolphi van oppen raaij S. I. Carminis
de Africana servitute tollenda poeta nomen suum prodere
noluit.

Ad novum certamen cives et peregrini invitantur bis
legibus, ut carmina latina non ex alio sermone translata
neque L versibus breviora, nitide et ignota iudicibus manu
scripta, sumptu suo ante Kalendas lanuarias anni proximi
mittant Ioanni Corn. Ger. Boot, Ordini litterario Acade-
miae ab actis, muniia sententia, item inscribenda scidulae
obsignatae, quae nomen et domicilium poetae indicabit.

Praemium victoris erit nummus aureus COC florenorum.
Carmen praemio ornatum, et si qua secundo tertiove honore
digna censebuntur, quando eorum poetae scidulae aperiundae
veniam dabunt, sumptibus ex legato faciundis typis de-
scribentur.

Exitus certaminis in conventu Ordiuis mense Martio pro-
nunciabitur, quo facto scidulae carminibus reiectis additae
comburentur.

Amstelodami A. KUENEN,

a. d. V Kal. April. a. mdcccxc. Ord. lit. Praeses.

PROCES-VERBAAL

VAN DE

TereeniEie VerpderiiiE §er k\t Afteelinpii

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN.

INLEIDING.

Tot de Vereenigde Vergadering van beide Afdeelingen
der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, gevestigd te
Amsterdam, waren de Leden met den volgenden brief op-
geroepen :

Amsterdam, den IQden April 1890.

Ik heb de eer U te noodigen op Zaterdag den 26sten April
e. k., des voormiddags te H'^/q, ure, tot eene Vereenigde
Vergadering van de beide Afdeelingen der Koninklijke Aka-
demie van Wetenschappen, voorgeschreven bij Art. 12 van
het Organiek Reglement.

C. A. J. A. OUDEMANS,

Algemeene Secretaris.

ONDERWERPEN VAN BEHANDELING.

1^. Ontwerp- Verslag van den staat en de werkzaamheden
der Akademie in het afgeloopen Akademiejaar.

2^. Rapport van de Heeren Franchimont, Kapteijn, Chan-
TEPiE DE LA Saussaye cn DE Hartog Omtrent de Reke-
ning en Verantwoording van den Algemeenen Secretaris
over het afgeloopen Akademiejaar (1889 — 1890).

LXXVI

30. Raming van de Ontvangsten en Uitgaven over 1890 —
1891.

4<\ Verslag aangaande de Boekerij en het Munt- en Pen-
ningkabinet.

50. Deliberatie over een tot den Minister van Binnenl. Za-
ken te richten verzoek om wijziging van § 12 der
Algemeene Bepalingen van bet Reglement der Akade-
mie (p. LXni), waarin wordt voorgeschreven, dat de
Algemeene Secretaris maandelijks in de Verslagen en
Mededeelingen der Afdeeling, waarvan hij de Secretaris
is, eene volledige lijst moet geven van de ten geschenke
ontvangen en aangekochte boekwerken, met hunne in-
houdsopgave.

60. Verwisseling van den voorrang der Afdeeiingen.

PROCES-VERBAAL

VAN DE

Immii Verpierini ter Mk kïMmu

VAN DE

KONINKLIJKE AKADEMIE VAN WETENSCHAPPEN

GEHOUDEN DEN 26sten APRIL 1890, DES VOORMIDDAGS
TE 1 1^/2 URE.

Algemeene Voorzitter . . H. g. van de sande bakhuyzen.
Algemeene Secretaris ..ca. j. a. oudemans.

Tegenwoordig de Heeren : p. h. schoute, k. martin, j. c. g.

BOOT, N. BEETS, A. KUENEN, J. C. KAPTEIJN, J. W. MOLL, P. M.
BRUTEL DE LA RIVIERE, A. P. N. FRANCHIMONT, M. J. DE GOEJB,
C. H. C. GRINWIS, P. D. CHANTEPIE DE LA SAUSSAYE, D. BIERENS
DE HAAN, J. P. N. LAND, S. A. NABER, M. WEBER, J. D. VAN
DER WAALS, J. P. SIX, J. fORSTER, D. J. KORTEWEG, T. PLACE,
A. A. W. HUBRECHT, TH. W. ENGELMANN, P. A. PEKELHARING,
P. P. C. HOEK, W. PLEYTE en P. L. RIJKE.

Lxxvm

De Voorzitter opent de Vergadering.

I.

De Algemeene Secretaris leest het door hem ontwor-
pen Verslag van den staat en de werkzaamheden der
Akademie, hetwelk aldus luidt:

SIRE!

Naar aanleiding van het voorschrift, vervat in Art. 12
van haar Reglement, heeft de Koninklijke Akademie van
Wetenschappen opnieuw de eer, Uwe Majesteit het Verslag
over de werkzaamheden van het afgeloopen Akademiejaar
aan te bieden.

De Afdeeling Wis- en Natuurkunde ontving bij twee ver-
schillende gelegenheden een schrijven van Z. E. den Minis-
ter van Binnenlandsche Zaken, ter begeleiding van eene
memorie, de waarnemingen behelzend, bij gelegenheid van
de jongste aardbevingen (26 Oct. 1S89) op Lesbos bijeen-
gebracht. Daar de Minister de geschreven stukken terug
had verlangd, werden daarvan afschriften gemaakt voor het
Archief, en Z. E. dank gezegd voor de mededeeling.

Verder ontving de Afdeehng, door tusschenkomst van
denzelfden Minister, een afschrift van het Kon. Besluit van
23 Juni 1889, N^. 21, waarbij werd goedgekeurd, dat art.
5 van het Reglement der Koninklijke Akademie van Weten-
schappen worde aangevuld met de volgende alinea : »xian
gewone Leden der Akademie, die zich in het buitenland
vestigen, wordt de titel verleend van Correspondeerend Lid."

Naar aanleiding van voornoemd Besluit, werd de nieuwe
titel verleend aan de vroegere Leden der Akademie, de
Heeren Max Fürbringer, hoogleeraar te Jena, Th. J.
Stieltjes, hoogleeraar te Toulouse en E. Selenka, hoog-
leeraar te Erlangen.

LXXIX

Eindelijk mocht de Afdeeling, op haar schrijven aan den
Minister van Binnenlandsche Zaken van 28 November 1889
N^. Q6^ waarin kennis werd gegeven, dat de keuze der
Afdeeling voor de eerste uitzending van een jong botanicus
naar het botanisch Station te Buitenzorg, gevallen was op
den Hr. Dr. F. A. F. C. Went, leeraar in de Plant- en
Dierkunde aan het Gymnasium te 's Gravenhage, het bericht
ontvangen, dat de Minister, naar aanleiding van de hem
verstrekte mededeeling, den Heer Went in het bezit zou
stellen van de Rijkstoelage, bestemd voor hem, die om de
twee jaar in het genot gesteld wordt van de baten, voort-
gesproten uit de stichting van het Buitenzorg-fonds.

Op het gebied der Wiskunde werd ééne voordracht ge-
houden door den Heer Schoute, en wel: »over viervlak-
ken, door gelijkvormige driehoeken begrensd," (Y. M. N^. 3,
VI, 460) en ééne door den Heer Baehr: »over de herpol-
hodie van Poinsot" waarin werd uiteengezet, dat deze geene
buigpunten hebben kan dan tenzij de ellipsoïde geene cen-
trale is.

Een onderwerp uit het vak der Mechanica werd behan-
deld door den Heer Grinwis, toen hij sprak »over twee
vormen van energie bij rollende beweging" (V. M. 3, Vil,
p. 47).

Tot het gebied der Physica behoorden de voordrachten
van de Heeren Loeentz en van der Waals.

De heer Lorentz sprak eene eerste maal ,,over hetgeen
men uit de bekende waarde van den osmotischen druk kan
afleiden aangaande de concentratieverschillen, die in eene
verdunde oplossing door de zwaartekracht worden teweeg-
gebracht". De uitkomst bleek in overeenstemming met de
zienswyze, dat de gemiddelde kinetische energie van een
molekuul eener opgeloste stof gelijk is aan die van een
gasmolekuul bij dezelfde temperatuur. (V. M. 3, VI, 337).

LXXX

Eene tweede maal werd gehandeld /^over de moleculaire
theorie van verdunde oplossingen." De spreker toonde
aan hoe de bekende formule voor de dampspanning van
zulke oplossingen afgeleid kan worden uit beschouwingen
omtrent moleculaire beweging en attractie, en hoe eene
dergelijke theorie van toepassing is bij de verklaring van
het mechanisme van den osmotischen druk.

De Heer van der Waals deed eene mededeeling over
het evenwicht van vaste verbindingen tegenover vloeistof-
en dampmengsels, en toonde aan hoe, ter bepaling van de
voorwaarden voor dit evenwicht, gebruik zou kunnen ge-
maakt worden van het vroeger door hem beschreven (p vlak
voor mengsels van twee stoffen. (V. M. 3, YII, 4).

De Antronomie vond hare woordvoerders in de Heeren
VAN DE Sande Bakhuyzen en Kapteijn.

De Heer van de Sande Bakhuyzen verklaarde een vol-
gens zijne opgave door den Heer Repsold vervaardigd astro-
nomisch werktuig voor het uitmeten van sterrenplaatsen
op photographieën, door middel van rechthoekige coördina-
ten en deelde de uitkomsten mede van de uitmeting van
eene photographie, welke hij uit Parijs van den Heer
P. Henry ontvangen had. De waarschijnlijke fout van een
coördinaat bedroeg p. m. O, "043. In verband met deze
nauwkeurigheid, wees spreker op het belang van de photo-
graphie ter vervanging van mikrometer- en heliometer- me-
tingen. (V. M. 3, VI, 339).

Een ander maal deelde de Heer van de Sande Bakhuyzen
een en ander mede omtrent de besluiten, in de vergadering
van het internationaal Comité te Parijs genomen met be-
trekking tot het vervaardigen van eene photographische kaart
van den sterrenhemel. Deze arbeid zal over 19 sterrewach-
ten (13 in het noorder-, 6 in het zuider-halfi*ond) verdeeld
worden en zich tot de sterren van de 11^ grootte uitstrek-
ken. De spreker deelde een aantal bijzonderheden mede, die
by het vervaardigen van photographische afbeeldingen
behooren te worden in acht genomen (V. M. 3, YH, G9)

LXXXI

en wees op het aandeel, 'tvvelk door Nederlandsche astro-
nomen aan deze werkzaamheden zal genomen worden.

Eene derde maal verklaarde de Heer Bakhuyzen het in-
strument, door hem uitgedacht om de persoonlijke fout bij
het bepalen van de rechte klimming bij verschillende sterren
te leeren kennen.

De Heer Kapteijn hield eene voordracht »over de bepa-
ling van de parallaxis van vaste sterren door middel van
registreerwaarnemingen" en toonde aan, dat het ongunstig
oordeel, door Auwers in 1867 over die methode uitgespro-
ken, niet meer van toepassing geacbt kan worden, als de
waarnemingen, met de noodige voorzorgen aan den meridiaan-
cirkel worden genomen en uitgewerkt over een aanzienlijk
aantal sterren. De waarnemingsreeksen, waarop deze con-
clusie gegrond is, werden verricht aan de sterrewacht te
Leiden, in de jaren 1885, 1886 en 1887 (Y. M. 3,
VII, 114).

Tot het gebied der Chemie behoorden de voordrachten der
Heeren Franchimont, van Bemmelen en Hoogewerff.

De Heer Franchimont sprak »over de werking van sal-
peterzuur op waterstof verbindingen, waarin de waterstof hetzij
aan koolstof, hetzij aan stikstof gebonden is", en toonde door
eene reeks van nieuwe feiten aan, hoe de aantastbaarheid
door salpeterzuur (nitreering) innig samenhangt met den bouw
van het scheikundig lichaam en met aan- of afwezigheid
van carbonyl-, sulfon- en andere atoomgroepen (V. M.
3, \^I, 353).

Verder maakte de Heer Franchimont gewag van de be-
reiding van het pentamethyleenglycol uit pentamethyleen-
dinitramine, naar analogie waarvan de Heer Dekkers het
tetramethyleenglycol bereidde (ibid).

Eindelijk wees hij op de dissertatie van den Heer van
DER Zande, waarin o. a. wordt aangetoond, hoe de meening
van Jahn, dat di-isopropylamine niet uit isopropyliodide en
isopropylamine te bereiden zou zijn, op eene dwaling be-
rust (ibid), en op de proefschriften van de Heeren J. C. A.

Jaahboek 1890. F

LXXXII

SiMON Thomas en P. J. Dekkers, respectievelijk handelend
over »Propyl- en Isopropylnitramine" en over » Tetraraetliy-
leenglycol".

De Heer van Bemmklen deed mededeeling van nieuwe
proeven van den Heer Bakhuis Roozeboom, ter bepaling van
de omstandigheden, welke het normale beloop van de oplos-
baarheid van zouten in water kunnen storen. Als eene tot
hiertoe onbekende oorzaak van stoornis, leerde hij het ont-
staan kennen van eene nieuwe vloeistoflaag, veroorzaakt
door het niet mengbaar zijn van zout en water in alle ver-
houdingen (Y. M. 3, VI, 362).

Eene tweede maal deelde de Heer van Bemmele^ de uit-
komst mede van een onderzoek naar de samenstelling van
de vulkanische en andere kleisoorten, waarop in Deli en op
Java tabak wordt gekweekt. Hij vond, dat de buitengewone
geschiktheid van die gronden voor de bedoelde teelt, op
plaatsen waar bosschen waren uitgeroeid, vooral gezocht
moest worden in de eigenaardige samenstelling van het ver-
werings-silicaat. Bovendien echter dragen de losheid van
den bodem en het gunstige klimaat ten opzichte van den
regenval, tot die vruchtbaarheid zeer veel bij. De voordeden
van de stichting van een proefstation te Deli werden nader
door den spreker uiteengezet (V. M. 3, VH, 168).

De Heer Hoogewerff, die ook uit naam van den Heer
VAN Dorp het woord voerde, sprak over de werking van
onderbromigzuur kalium op succinphenylamide (V. M. 3,
VII, 192).

Onderwerpen uit het vak der » Bacteriologie ^ werden be-
handeld door de Heeren Forster, Pekelharing en Beijerinck.

De Heer Forster sprak »over den invloed van keuken-
zout op pathogene bacteriën'' en deelde mede, dat hem langs
proefondervindelijken weg gebleken was, dat cholerabacillen
voor genoemd zout zeer gevoelig zijn, doch dat, omgekeerd,
typhoïde en pyogene bacteriën, tuberkelbacillen en die uit
parelziek vleesch, maanden lang onder keukenzout bedolven
kunnen zijn, zonder het vermogen om te groeien en zich

Lxxxm

te vermenigvuldigen daardoor te verliezen. Het zouten van
vleesch kan dus in sommige gevallen zijne werking missen
(V. M. 3, VI, 340).

Voorts deelde de Heer Fokster mede, dat onderzoekingen,
in zijn laboratorium verricht door den Heer Dr. C. B. Ti-
LANUS JR., omtreni den invloed van iodoformdampen op tu-
berkelbacillen, geleid ^hebben tot de kennis, dat deze door
die dampen even zeker gedood worden als de cholerabacillen
(V. M. 3, VT, 341).

Eindelijk deelde dezelfde mede, dat hem proefondervin-
derlijk gebleken was, dat parelziek vleesch, op de gewone
wijze gerookt, zijne virulentie niet verliest, en dat konijnen
en marmotten besmet kunnen worden door het brengen in
hunne buikholte van gehakt vleesch van parelzieke dieren,
afkomstig van plaatsen, waar geen tuberkels werden aan-
getroffen. Het besmetten van dieren met bloed, uit dergelijk
vleesch geperst, kan de vraag naar de al of niet aanwezige
virulentie van zulk vleesch niet beslissen.

De Heer Pekelharing behandelde de met het wezen der
immuniteit samenhangende vraag, of bacillen in het levend
organisme door leucocyten verteerd, dan wel door scheikun-
dige stoffen, door het lichaam afgescheiden, vernietigd wor-
den. Uit proeven op konijnen, met miltvuurbacillen genomen,
leidde hij af dat het laatste proces hier werkzaam is (V. M.
3, VI, 357).

Bij eene tweede gelegenheid deelde de Heer Pekklharing
de uitkomst mede van proeven, waaruit bleek, dat niet enkel
miltvuurbacillen (wat bekend was), maar ook miltYuni'-sporen
vernietigd kunnen worden door eene stof, in het bloed zelf
(in casu konijnenbloed) vervat, doch tot hiertoe niet nader
omschreven.

De Heer Beijerinck sprak »over lichtgevende bacteriën
waarvan hem 6 soorten bekend werden, en over de voor-
waarden, waaraan voldaan moet worden, opdat deze haa::
lichtend vermogen blijven behouden. Allen hebben, om te
blijven leven en groeien, en dus ook te blijven lichten, eene

LXXXIV

geringe hoeveelheid keukenzout en een stikstofhoudend voed-
sel noodig, doch, terwijl sommige hiermede kunnen volstaan,
zijn er andere, die daarenboven over een koolhydraat (lactose,
glycose, maltose) moeten kunnen beschikken. Lichtende bac-
teriën, welke in staat zouden zijn, de voor haren groei nood-
zakelijke stikstof aan amiden of ammoniakverbindingen te
onttrekken, werden door den Heer BEiJEia>'CK niet aange-
troffen (V. M. 3, Vn, 237).

Tot het gebied der Zoölogie behoorde de voordracht van
den Heer Hüi;k. Hij betoogde dat de Zuiderzeeharing met
den voorjaarsharing, niet met den najaarsharing der Oostzee
overeenkomt. Zelfs de haring, die in het najaar de Zuider-
zee binnenkomt, behoort tot het ras van den voorjaarsha-
ring. Kleine verschillen evenwel tusschen de Zuiderzeeharing
en het ras der voorjaarsharingen uit de Oostzee, leidden tot
de onderstelling, dat de eerste, in den loop der eeuwen, uit
het laatste ontstan was en wellicht als een bijzonder ras
te beschouwen ware (Y. M. 3, YII, 68).

De Botanie vond hare woordvoerders in de Heeren Sürin-

GAl?, RAUWE^'HOPF eu DE VrIES.

De Heer Suringar leverde, naar aanleiding van de voor-
werpen, op zijne reize naar West-Indië door hem verzameld,
eene nieuwe bijdrage tot de kennis van de Melocacti van
Aruba, en deelde mede wat over de ontwikkeling dier plan-
ten uit zaad en haar verderen groei door hem werd waar-
genomen. Ook werden eenige phylogenetische beschouwingen,
ter toelichting van de verwantschap der soorten van Melo-
cactus onderling, door hem ten beste gegeven (V. M. 3,
VI, 408).

De Heer Rauwenhoff deelde de uitkomst mede van een
onderzoek naar de geslachtsgeneratie der Gleicheniaceeën en
bood daarover eene verhandeling met platen aan voor de
4^ werken der Akademie (V. M. 3, VH, 3).

De Heer de Vries sprak »over den klemdraai bij Dip-
sacus sylvestris" en verdedigde het gevoelen, dat deze afwij-
king van den normalen groei niet als eene toevallige mon-

LXXXV

strositeit, maar als eene erfelijke variatie besehoiiwrl moet
worden. De eerste oorzaak van het verschijnsel zocht de
spreker, evenals A. Braun, in liet vroegtijdig vergroeien
en verschoven worden van de verschillende bladerparen en
den dwang, daardoor op den lengtegroei des stengels ge-
oefend (V. M. 3, VI, 361).

Een andermaal deelde de Heer de Vries de uitkomsten
mede van het wetenschappelijk onderzoek eener in 1887 te
Rotterdam benoemde Commissie, over het voorkomen van
Crenothrix in het water der drinkwaterleiding aldaar. De
voorstellen, ter verbetering of tempering van den toestand,
aan de Regeering van Rotterdam gedaan en gedeeltelijk
reeds uitgevoerd, werden daarbij tevens besproken (V. M.
3, VII, lllj.

De Mineralogie vond haren woordvoerder in den Heer
Behrens, toen hij sprak over microchemische reacties en
hare beteekenis voor de qualitatieve analyse van mineralen.
Hij deed uitkomen, hoe betrekkelijk zeer geringe hoeveel-
heden (10 milligr.) eener stof, door microchemisch onder-
zoek, in zeer korten tijd kan worden aangewezen en somde
eene reeks van nieuwe reagentia op, die in staat bleken,
met volkomen scherpte, bepaalde stoffen, waaronder soms
zeer verwante, zooals cerium, lanthanium, didymium, te on-
derkennen (V. M. 3, VII, 234).

Een onderwerp van tjeolor/ischen aard werd behandeld door
den Heer Martin Hij sprak over den aard van den l)odem
der Kei-eilanden en, in verband daarmede, over de austra-
lisch-aziatische grenslijn; verder, over de jongere sedimen-
taire afzettingen in den Indischen Archipel en over de
geologie van Celebes en ïimor. Groot-Kei bleek hem, even-
als Nieuw-Guinea, van tertiaire formatie te wezen, en Ti-
mor niet alleen zeer veel te verschillen van de eilanden van
het door den spreker dus genoemde Maleische bekken, maar
daarenboven, evenals Groot-Kei, in richting zeer in het
oog vallend af te wijken van de richting der eilanden be-
oosten Java. Een en ander leidde tot de conclusie, dat

LXXXVI

dat Groot-Kei en Timor als de opgestuwde rand van het austra-
lische vasteland te beschouwen zijn, en dat de australisch-
aziatische grenslijn, uit een geognostisch oogpunt, be westen
Groot-Kei en in het Noordwesten van Timor getrokken moet
worden (V. M, 3, VII, 234).

In de Mei- vergadering van de Afdeeling Wis- en Natuur-
kunde werd door den Heer Bierens de Haan een 4^^ j-ap.
port voorgedragen over de werkzaamheid van de Huygens-
Commissie (V. M. 3, VI, 342), en in de Juni-vergadering
door de Commissie voor de geologische kaart van Nederland,
bij monde van den Heer van Bemmelen, het voorstel ter
tafel gebracht (V. M. 3. VT, 366), dat de Afdeeling
zich wenden zou tot Z. Exc. den Minister van Binnenland-
sche Zaken om er op te wijzen, dat er van gouvernements-
wege velerlei werken ondernomen worden, die tot vermeer-
dering onzer kennis van den aard van onzen bodem zouden
kunnen strekken, zoo zij slechts in de tegenwoordigheid van
deskundigen werden uitgevoerd, doch die, omdat dit toe-
zicht ontbreekt, voorbijgaan zonder dat onze kennis daar-
door gebaat wordt. In dien toestand zou verandering kunnen
komen, zoo de Minister konde goedvinden, de Commissie
voornoemd steeds in kennis te doen stellen van al wat op
het maken van insnijdingen, grondboringen, enz., betrekking
heeft, en daarenboven een jaarlijksch krediet van ƒ500 aan
die Commissie toe te staan, waaruit hare reis- en verblijf-
kosten, en verder de uitgaven voor transport en bewaring
konden bestreden worden. De Afdeeling besloot, aan den
wenk der Commissie gevolg te geven en een verzoek, als
door haar bedoeld, tot den Minister te richten.

De Limnoria-Commissie blijft hare aandacht schenken aan
de haar opgedragen taak, doch is nog niet genoeg gevor-
derd om hare bevindingen openbaar te maken.

LXXXVII

Voor de werken der Akademie werden aangeboden, door
den Heer Hoffmann: eene verhandeling over »de ontwikke-
ling van het gehoororgaan der Reptilen" ; door den Heer
Mulder: een opstel »over wijnsteenznur aethyl en zijne ver-
houding tot natrium- en kalium-aethylaat" ; door den Heer
C. A. J. A. OuüEMANs twee opstellen: » Observations sur
quelques Sphéropsidées qui croissent sur les feuilles des
espèces Européennes de Dianthus" en » Micromycètes nou-
veanx. Première Dizaine", en door den Heer Martin : eene
mededeeling »Ueber neue Stogodon-Reste von Java".

Vijf personen, door geen titel aan de Akadéraie verbon-
den, boden opstellen of verhandelingen aan ter plaatsing in
de werken der Akadeaiie, nl. de Heeren :

1. Dr. Jan de Vbies, leeraar aan de H. B. S. te Kampen:

a. Over vlakke configuraties, waarin elk punt met twee
lijnen incident is.

b. Over eene groep van regelmatige vlakke configu-
raties en eenige daarmede samenhangende vlakke
configuraties van punten en krommen.

c. Nieuwe eigenschappen der harmonische configuratte
(243 18,).

d. Cyclische veelhoeken op vlakke kubische krommen.

2. Dr. B. Hagen, geneesheer te Deli : » Antliropologische
Studiën aiis Insulinde.

3. Dr. H. J. Hamburg EH, leeraar aan de Veeartsenijschool
te Utrecht :

a. Over de permeabiliteit der roode bloedlichaampjes
in verband met de isotonische coëfficiënten.

h. Over de bloedl)estanddeelen bij kunstmatige hydrae-
mische plethora, hydraemie en anhydraemie.

4. De Heer J. C. Kluyvkr, leeraar aan de H. B. S. te
Breda : » Kenmerkende getallen der algebraïsche ruim-
tekrommen".

5. Dr. R. SissiNGH, leeraar aan de H. B. S. te Delft,

LXXXYm

»De wet, welke Kerr's magneto-optisch verschjinsel
bij verschillende invalshoeken volgt, zoo de magneti-
satie evenwijdig aan het vlak is'

'O-

Het Verslag der Letterkundige Afdeeling luidt als volgt:

In de vergaderingen der Afdeeling voor taal-, letter-, ge-
schiedkundige en wijsgeerige wetenschappen werden de vol-
gende onderwerpen behandeld.

De Heer Verdam leverde eene tweede bijdrage tot her-
stelling van den tekst der eerste partie van Maerlant's
Spiegel historiael, waarin hij een groot aantal plaatsen be-
sprak, waarover door het Utrechtsche en vooral door het
Brusselsche handschrift een nieuw Kcht is opgegaan (V. M.
3, VII, blz. 5-32).

Dezelfde bracht in eene latere vergadering enkele minder
bekende middelnederlandsche en nederlandsche woorden ter
sprake en deelde zijn gevoelen mede over hun oorsprong
en beteekenis, zooals uwerhaeii^ luet in de beteekenis van
kennis^ kokkerd^ houtvester^ capitulaer en tooverkol.

De Heer Fockema Andreae gaf eene verklaring van het
woord opruckiiige, en bewees dat het meestal uitstel en in
hofrechterlijke bronnen uitstel van hoorigheid beteekent (V.
en M. 3, VH, 46—50).

De Heer Pleijti; sprak over cilinders met letterschrift
of hiëroglyphen, die als cachet en talisman gebriiikt zijn,
en in het bijzonder over den oudst bekenden Egyptischen
cilinder, uit de 35ste eeuw vóór onze jaartelling. Zijne bij-
drage is met eene plaat opgenomen in de V en M. 3, VI,
291-302.

Een aantal beeldwerken en opschriften, uit Klein-Azië in
den iaatsten tijd voor het Rijks-Museum van oudheden te
Leiden aangewonnen, werd door den Heer Leemans mede-
gedeeld en opgehelderd. Zijne bijdrage, met vier platen ver-
rijkt, is afgedrukt in het negentiende deel der Verhande-
lingen.

LXXXIX

De Heer Naber deelde uit onuitgegeven aanteekeningen
van wijlen het lid der Afdeeling J. H. Holweeda proeven
mede van vernuftige gissingen ter verbetering van den tekst
der werken van Flavius Josephus.

De Heer Cosijn leverde de resultaten van zijn onderzoek
over Cijnewulf's runenverzen. Hij bevestigde het oordeel
van Geein, dat in de Juuana de drie runengroepen den
naam des dichters vertegenwoordigen, en letters voorstellen.
Maar in drie andere werken verklaart hij de runen als
woorden en ruimt de zwarigheden, die zich bij die verkla-
ring opdoen, uit den weg (V. en M., 3 VH, 54 — 64).

De handschriften van Gisbeutus Cuperus, in de koninklijke
bibliotheek te 's Gravenhage, gaven aan den Heer Boot stof
tot eene mededeeling, waarbij hij twee latijnsche brieven
van J. F. Gronovius, en een van J. Vlitius aan G. Vossius
bekend maakte (V. en M., 3, VH, 36—45).

De Heer Kern deed eene poging om uit taalkundige ge-
gevens het stamland der Maleisch-Polynesische volken te
bepalen, en onderzocht daarvoor een aantal namen, vooral
uit de planten- en dierenwereld bij eene menigte volken
van die familie in gebruik. Dit bracht hem tot het besluit,
dat zij van de oostkust van Achter-Tndië afstammen (V. en
M., 3, yi, 270—287).

De Heer Schlegel deelde in het kort de resultaten van
het door hem met behulp van den astronoom Dr. Franz
Kühnert te Weenen ingestelde onderzoek mede over den
tijd, waarop de in den Schoe-King vermelde zonsverduiste-
ring heeft plaats gehad (V. en M., 3, VI, 303—306). Uitvoe-
riger werd dit onderwerp behandeld in eene hoogduitsche
verhandeling, die in het negentiende deel der Verhandelin-
gen voorkomt.

De Heer S. Muller Fz. behandelde in twee vergaderingen
de geschiedenis der kloosterhuizen, vooral te Utrecht en
Amersfoort, en van het recht der kapittelen, der kanunni-
ken en der andere bezitters op die huizen, in verband met
het huisleen en andere rechten Zijne uitgebreide verbande-

xc

ling over Claustraliteit is ter perse en zal het negentiende
deel der Verhandelingen voltooien.

De Heer Tromp, correspondent der Afdeeling, met verlof
in NederLinfl vertoevend, deelde zijn onderzoek mede over
de bij Oostersche en Westersche volken vroeger of nog be-
staande gewoonte om zelfmoordenaars, vrouwen die in het
kraambed gestorven zijn en ongedoopte kinderen, onder den
drup te begraven, en trachtte de redenen, die daartoe geleid
hebben, te ontdekken. Zijne mededeeling wacht nog de uit-
gave in het zevende deel der V. en M.

Door den Heer Groneman, correspondent der Afdeeling,
werd een overzicht gegeven van de jongste opgravingen der
Hindoetempels te Parambanan, toegelicht door eene me-
nigte lichtdrukken.

o

De Heer van Riemsdijk sprak over de registers van Ge-
ra ud Alewijnsz, gaf eene beschrijving van de kanselarij -
registers van Wit^lem ÜI, als Graaf van Holland en Zeeland,
die nog in dubbele exemplaren aanwezig zijn, en toonde aan
hoe zij ontstaan zijn en door wien zij zijn samengesteld. De
mededeeling zal worden opgenomen in het 2^^ stuk van
deel Vn der V. en M.

Het ontwerp van een burgerlijk wetboek voor het Duit-
sche rijk, dat in 1888 op last van den Rijkskanselier ge-
drukt en verspreid is, gaf aan den Heer de Pinto aanleiding
daarop de aandacht te vestigen. Hij ontwikkelde de wor-
dingsgeschiedenis van dat ontwerp, besprak de kritiek, die
het heeft uitgelokt, en oordeelde dat het, zooals het nu
luidt, onbruikbaar is (V. en M. 3, VI, 320—361).

In de September-vergadering teekende de Heer A. Piehson
een beeld van wijlen het lid der Afdeeling Cakel Vosmaer
en gaf een overzicht zijner geschriften. Het levensbericht
van Simon Vissering werd in de October-vergadering door
den Heer Buys voorgedragen. Beide stukken zijn in het
Jaarboek voor 1889 geplaatst.

XCI

Tot de werken, in het afgeloopen jaar door de Akademie
in het licht gegeven, behoort het Jaarboek 1889, waarin
de levensberichten voorkomen vun wijlen de leden der Aka-
demie Caeel Vosmaeh, door den Heer A. Pieijson, en Simon
Vissering door den Heer J. T. Buys.

Verder zagen het licht, van de Afdeeling Natuur-
kunde: Deel XXVH der Verhandelingen, waarin voor-
komen, behalve de reeds in een vorig verslag vermelde op-
stellen van de Heeren Dr. J. L. Hoorweg en Dr. J. T.

OUDEMANS :

E. VAN RiJCKEVORSKL and E. Engelenburg, Magnetic sur-
vey of the eastern part of Brazil.

G. Reinders, De samenstelling en het ontstaan der zooge-
naamde Oerbanken in de Nederlandsche heigronden.

Verder van Deel XXVHI de navolgende verhandelingen :

C. K. HoFFMANN, Over de ontwikkelingsgeschiedenis van
het gehoororgaan en de morpüologische beteeken is van het
gehoorbeen tj e bij de Reptiliën.

N. W. P. Rauwenhoff, De geslachtsgeneratie der Glei-
cheniaceeën.

Voorts van de Verslagen en Mededeelingen : 3^^ Reeks,
Deel VI, Stuk 1, 2 en 3 en Deel VH, Stuk 1.

Van de Letterkundige Afdeelin<? verschenen van Deel XIX
der Verhandelingen de volgende stukken :

J. Groneman, De Gamelan te Jogjakarta, met eene voor-
rede over onze kennis der Javaansche muziek door J. P. N.
Land.

G. ScHLEGEL und F. KüHNERT, Die Schu-King-Finsterniss.

C. Leemans, Grieksche opschriften uit Klein-Azië, in den
laatsten tijd voor het Rijks-Museum van oudheden te Leiden
aangewonnen.

Voorts van de Verslagen en Mededeelingen : 3de Reeks,
Deel VI, Stuk 2 en 3

De Natuurkundige Afdeeling had het verlies te betreuren

XCII

van haar rustend lid en vroegeren Voorzitter Chrtstophorus
Henricus Didericus Buys Ballot en de Letterkundige Af-
deeling van haar gewoon lid P. de Jong, liaar rustend lid
M. F. A. G. Campbell en van bare buitenlandsche leden
W. Wright te Cambridge en W. Studemünd te Breslau.

De Heer J. J. de Hoop Scheffer, van de Letterkundige
Afdeeling, ging over tot de rustende leden.

Na de bekrachtiging van hare keuzen door Uwe Majesteit,
namen de Heeren Dr. J. W. Moll in de natuurkundige en
de Heeren P. L. Muller, J. S. Speijer en H. J. Hamaker
zitting in de letterkundige Afdeeling. De Heer Sophus
Bugge te Christiania, tot buitenlandsch Lid benoemd, ver-
klaarde deze onderscheiding gaarne te aanvaarden.

De Heer Dr. A. G. Vorderman te Batavia werd door de
natuurkundige Afdeeling, en de Heeren J. Groneman te
Joo'jokarta en S. M. Tromp te Sintang op Borneo, door de
letterkundige Afdeeling onder hare Correspondenten opge-
nomen.

Voor den wedstrijd in Latijnsche poëzie hadden negen
dichters stukken ingezonden en is een bundel met zestien
gedichten van dezelfde hand ontvangen. De gouden eerepen-
ning werd toegewezen aan den dichter van Ainor ; eervolle
vermelding aan den inzender van Africana servitus abolenda,
die echter de^ vereischte vergunning om het daarbij behoo-
rend naambriefje te openen niet heeft verleend. De maker
van het bekroonde gedicht is de Heer Rudolf van Oppen-
ra au te Katwijk.

Het zij der Akademie ten slotte vergund, Sire ! den wensch
uit te drukken, dat de keuzen, door haar gedaan ter aan-
vulling van de open plaatsen in haar midden, Uwer Ma-

xcm

jesteits bekrachtiging mogen erlangen. Bij vernieuwing grijpt
zij deze gelegenheid aan
scherminc^ aan te bevelen.

zij deze gelegenheid aan om hare belangen aan Uwe be-

Namens de Koninklijke Akademie van
Wetenschappen ,

de Algemeene Secretaris
C. A. J. A. OUDEMANS.

II.

De Algemeene Secretaris legt, in overeenstemming
met Art. 12 van het Organiek Reglement, de Reke-
ning en Verantwoording over van zijn geldelijk beheer,
loopende van 1 April 1889 tot ultimo Maart 1890.

REKENING en VERANTWOORDING van het geldelijk
beheer, door den Algemeenen Secretaris der Koninklijke
Akademie van Wetenschappen van primo April 1889 tot
ultimo Maart 1890 gehouden, volgens Art. 12 van het
Organiek Reglement, alsmede §§ 30 en 37 van het Regle-
ment van Orde, goedgekeurd in de Algemeene Vergade-
ring der maand April 1889.

Ontvangsten.

Aan batig Saldo van A". P'^ f 799.92

„ Subsidie voor vier kwartalen a ƒ 4700 — . ƒ 18800. —
Af zegel en leges // 0.94

18799.06

Restitutie van de HoUandsche Maatschappij der We-
tenschappen voor het aandeel inde platen, behoo-
rende bij de verhandeling van den Heer Rauwenhoff. „ 50. —

Opbrengst van den verkoop van boeken, zie Eeke-

ning-Courant van den Heer Joh. Muller. . . . // 270.56

Totaal ƒ 19919.54

XCIV

Uitgaven.

1. Reis- en Verblijfkosten aan H.H. Leden, buiten
Amsterdam woonachtig.

Natuurkundige Afdeeling /' 1326.—

Letterkundige '/ // llOe.-
Plakzegels. . . // 3.25
Eeiskosten vandenVoorzitter ibegraf. v. wijlen ii 7.20
,/ „ „ Algera.Secr. i den Hr. Donders /, 2.70
„ „ „ Voorzitter ibegraf. v. wijlen // 5.50
„ ,, „ Algera.Secr- (d.Hr.BuysBallot /, 2.70

ƒ 2453.35

2. Jaarwedden.

Jaarwedde van den Algemeenen Secretaris.
/. // // Secretaris Letterk. Afd.

// // // len Custos

// // 2^11 Custos ....
// // // Bibliotheekknecbt . .

ƒ 1000.—
// 500.—
// 1000.—
// 1000.—
// 200.—

3700.—

3 . Onkosten der Commissie voor den overgang
van Venus voorbij de zon.

Geene.

4. Onkosten der Vergaderingen.

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks met den Cus-
tos verrekend n // 323.24

5. Bureau.

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks

met den Custos verrekend ƒ 37.05

Eekening van Blik man en Sartorius, kantoor-
behoeften „ 69.57'

,/ „ Gebr. Eichhorn, Portefeuilles,

doozen, enz /, 23.20

„ „ Th. A. Anken, enveloppen. . . „ 1.30

131.125

6. Expeditie.

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks

piet den Custos verrekend / 180.29

Transporteere ƒ 180.29. / 6607.71'

xcv

per Transport

ƒ

180.29 ƒ 6607.71

Rekening

var

i Jacob Meijer, Expediteur . .

//

44.98

//

//

J. J. Greeve, Expeditie p. Post

n/li buitenland

//

23.60

II

//

H. J. Lochtenberg, timmerman,
kisten

//

79.10

II

II

Dr. P. P. C. Hoek, Onkosten

Centraal-Bureau ....

II

25.—

II

II

Blikman en Sartorius, papier.

II

35.—

II

II

de Eoever-Kröber-Bakek, kruis-

banden

II

19.50

A(\n ,\n

7. Huishoudelijke Uitgaven.

Uitgaven op een notitieboekje, maandelijks

met den Custos verrekend

Schoonbouden van het gebouw ....
Personele Belasting van den l^n Custos .

// // // // 2^° „

Najaars- en Nieuwjaarsgift dienstbode . .
Rekening van Pies & Berger, brandstoffen.
1/ II C. H. Winkelmeijer & Zoon

olie, / 72.— 4- 78.05. .
/' II Z. Verdonck, steenkolen . .

// // G. Rincker, smid ....
// // J. ter Meer, hovenier. . .
M I' J. A. E. Rikkert, werkgereed

schappen

i> II Duinwater-Maatsch.,4x/7.37^
// // J. J. Beltrami & J. F. Balzari

schoorsteenvegers . . .
// // R. Verkerk, schuurgoed. .
f II L. P. van Son, werkmateriaal

II II M. Pos, schilder

* // Amsterd. Glazen wasscherij .
» II D. Barnasconi, werkgereed-

schappen

'/ // C. A. Woltman Elpers, zeep
" u J. H. Weissenbruch Az., ko

perslager

,/ /, J. ('. Stelling, lampenmaker.

29.825
300.—
60.77^
68.26
10.—
200.40

150.05

149.45

99.60

35.—

34.15
29.50

20.05

18.24

18.745

17.25

16.70

13.45
10.-

4.95
3.50

1289.89^

Transporteere ƒ 8305.08

XCVI

8. Mobilair.

per Transport /

Rekening- van J. van Elk, behanger , ƒ

// // G. Oosten, matten //

// // van Menk en Gonkel, naamplaatjes op
schilderijen

// // H. J.

// /' L. J. Harri, Thermometer . .

// // J. H. Voskuil, schilderijlijst .

K // J. A. Homeijer, aschschoteltjes.

// // Wed. H. W. Ingenhoes en Zn., meubel-
makers

Lochtenberg, timmerman

146.33
12.90

10.90
3.50
3.—
1.50
1.20

3.95

9. Bibliotheek en Catalogus.

AangekocJde Bonkwtrken.

Rekening

van Johanues Muller

.

/

888.90

//

//

P. N. van Kampen ....

II

41.25

II

//

E. J. Brill

.

II

28.20

II

//

Seyffardt

. . .

II

11.10

if

II

H. G. Bom

.

II

3.40

y

„

B. Quaritch, £ 4.4 ... .

II

51.72

II

II

R. Friedlander en Sohu, Mk.

52.80. .

■,

31.62^

II

0. Weigel. Mk. 27.80 . . .

.

1,

16.71

II

II

Société paléontoloojique Suisse, fr. 26.50.

II

13.—

„

II

K. Th. Völcker. Mk. 10.80 .

.

II

6.52^

II

II

L. Pedone-Lauriel, A nnales de Géolosfie.

fr. 3.—

• • •

II
f

1.57^
1094.00^

Catalogus, Inbinden, enz.

Honorarium

van den Heer Rogge ... ƒ

500.—

Rekening

var

G. Woud, boekenkasten. . //

686.—

//

//

de Roever - Kröber - Bak els
Catalogus //

168. -

II

//

Gebr. Eichhorn, boekbinders. //

100.15

II

//

// // // . //

105.70

H

//

// // // . //

102.62

II

//

// // // . //

104.—

7

//

// // // . //

98.—

„

//

// it II • "

100.20

II

//

A. van de Vijsel, assurantie. //

58.30

Transporteere f 2022.91 J 1094.00^ /' 8488.36

XCVII

per Transport / 2022.97 f 1094.005/ 8488.36

Rekening vanG.Eiiicker,boekenstandaarcls. „ 25. —

// Blikman en Sartorius, papier.
// H. J. Lochtenberg, timmer-
man

10. Uitgave van Werken.

17.50

12.10

2077.57 » 3171.57'

Verhandelinrjen.

Rekening van de Roever-Kröber Bakels, Afd. Natuurkunde, ƒ 196. —

118.50

Gebr.Reimeringer,litliogr.
A. J. Wendel, //
Joh. Muller, innaaien,
de Roever-Kröber Bakels,

P. .1. Mulder, lithograaf
J. Bijtel, „

Johannes Muller, innaaien

Verdagen en Mededeelingen, enz.

1/

. // 484.—

1/

// 448.—

0

. // 185.—

H

. // 267.—

n

. // 905.—

y

/' 250.—

ff

. ff 363.60

Letterki

jnde

// 404.50

//

. f' 310.50

„

. // 119.—

ff

ff 93.-

if

// 30.-

ff

„ 68.-

ff

,f 74.—

ƒ 4316.10

Rekening van de Roever-Kröber Bakels,

Afd. Natuurkunde . . .

ƒ

441.—

// de Roever-Kröber Bakels,

Afd. Natuurkunde . . .

//

435.99

y de Roever-Kröber Bakels,

Afd. Natuurkunde . . .

//

372.185

// Gebr. Reimeringer, litho-

grafen, Afd. Natuurkunde.

"

37.50

ARBOEK 1890.

Transporteere ƒ 1286.67^ ƒ 4316.10 ƒ 11659.93*

G

40.—

22.50

XCVIII

per Transport / 1286.67^
Rekening van Gebr. Reimeringer, litho-

grafen, Afd. Natuurkunde.
// // Gebr. Reimeringer, litho-

grafen, Afd. Natuurkunde.
// // A. J. Wendel, lithograaf,

Afd. Natuurkunde . . .
// // de Roever-Kröber Bakels,

Afd. Letterkunde . . .
M if de Roever-Kröber Bakels,

Afd. Letterkunde . . .
o P, J. Mulder, lithograaf,

Afd. Letterkunde . . .
H H Johannes Müller,innaaien,

Afd. Natuurkunde . . .
/' if Johannes Müller,innaaien,

Afd. Letterkunde . . .
* // De Roever-Kröber Bakels,

Jaarboek 1889 ....
// // Johannes Muller, innaaien.

Jaarboek 1889 ....

ƒ 4316.10 ƒ 11659.93»

30.

245.—

296.-

8.50

349.85

196.—

315.50

85.70

H. J.

gelsch

Voo-in, vertalen in 't En-

2875.72*

60.-

11. Kleine Drukloonen.

Rekening van de Roever-Kröber Bakels / 220. —

. g „ II // 158.50

12. Onvoorziene uitgaven.

Rekening van A. J. Schokking Jr., Inventaris van

de instrumenten enz '

» " k. Grevenstuk, diploma's '

30.—
4.—

Saldo op Nieuwe Rekening

Totaal / 19919.54

XCIX

RECAPITULATIE.

1. Reis- en Verblijfkosten / 2453.35

2. Jaarwedden u 3700. —

3. Commissie voor den overgang van Veniis voorbij de zon. " — . —

4. Onkosten der Vergaderingen // 323.24

5. Bureau ,/ 131.12*

6. Expeditie ,/ 407,47

7. Huishoudelijke uitgaven // 1289. 89*

8. Mobilair „ 183.28

9. Bibliotheek en Catalogus // 3171.57*

10. Uitgave van Werken // 7251.82*

11. Kleine drukloonen // 378.50

13. Onvoorziene uitgaven // 34. —

Saldo op Nieuwe Eekening // 595.28

Totaal. . . ƒ 19919.54

REKENING en VERANTWOORDING van het geldelijk
beheer, door den Algemeenen Secretaris der Koninklijke
Akademie van Wetenschappen over het jaar 1889/1890
gehouden van het

LEGAAT HOEUFFT.
Ontvangsten.

Aan Saldo van A°. P' / 633.50'

// 6/m.Interestvan/57.600.— 2V2pCt.N.W.S. ƒ 720.—
Af provisie, zegel en biljet . . . // 7.30

// 712.70

i- 6/m.Interestvan/57.600.— 2V2pCt.N.W.S. ƒ 720.—
Af provisie, visa, zegel en biljet. . // 7.60

— // 712.40

» Opbrengst verkoop van prijsverzen, zie Kekening
Courant van den Heer Johannes Muller. . . .

3.24

/ 2061.84»

G^ .

c

Uitgaven.

Per rekening van het Munt-College, slaan 12 bronzen

medailles / 42.15

1 u I, J, J. Greeve, postzegels // 3. —

u 0 II II frankeeren prijsverzen en

programma's „ 9.25

" // " de Roever-Kröber Bakels, drukken van

prijsverzen // 188.50

// // // Joh. Muller, innaaien prijsverzen.. . . // 24. —
„ // // den Algemeenen Secretaris, postzegels . // 1.40
Aankoop van ƒ 1000 Inschrijving 273 pCt.

N. W. S. a 8378 pCt ƒ 836.25

Interest 14 dagen. . . // 0.97
Provisie 78 pCt. . . . u 1.25

// 838.47

Saldo op Nieuwe Rekening ,/ 955.07^

ƒ 2061.84^

REKENING en VERANTWOORDING van het geldelijk
belieer, door den Algemeenen Secretaris der Koninklijke
Akademie van Wetenschappen over het jaar 1889 1890
gehouden van het

LEEUWENHOEK-FONDS.

Ontvangsten.

Aan Saldo A». P" ƒ 146.01

// 6/m. Interest van ƒ1000.— 372 pCt.N.W.S. ƒ17.50
Af provisie, visa, zegel en billet . . . // 0.57^

// 16.92»

// 6/m. Interest van ƒ 1000.— 372 pCt. N.W.S. ƒ 17.50
Af provisie, zegel en billet ....// 0.22*

i> 17.275

ƒ 180.2]
Uitgaven.

Geeue.

Cl

REKENING en VERANTWOORDING van het geldelijk
beheer, door den Algemeenen Secretaris der Koninklijke
Akademie van Wetenschappen over het jaar 1889/1890
gehouden van het

BUYS BALLOT-FONDS.

Ontvangsten.

Aan Saldo A». P" ƒ 137. 14s

» 6/m. Interest van /2200.— 2V2 pCt.N.W.S. ƒ 27.50
Af provisie, billet en zegel . . . // 0,37^

» 27.126

» 6/m. Interest van ƒ 2200.— 27, pCt. N.W.S. ƒ 27.50
Af provisie, visa, bület en zegel. // 0.67^

// 26.82'^

ƒ 191.09

UITGAVEN.

1 Postzegel ƒ 0.05

Batig saldo /, 191.04*

ƒ 191.09*

BUITENZORG-FONDS.

Ontvangsten.

Aan Saldo van A». P» ƒ 551.36

6/m. Interest van ƒ 16000.— 3'/2pCt. N. W. S. / 280.—
Af provisie, zegel, billet en visa. // 3.15

// 276.85

6/m. Interest van ƒ 16000.— 370 pCt. N. W.S. ƒ 280.—
Af provisie, zegel, billet . . . // 2.90

// 277.10

ƒ 1106.31

Uitgaven.

Per Declaratie van den Heer VV. F. E. Suringar voor reis-
kosten van de Heeren Suringar, Eauwenboff en de Boer. ƒ 42.65
u Uitkeering aan den Heer F. A. F. C. Went, zending

naar Buiteuzorg // 050. —

# Saldo op Nieuwe Eekening u 12.66

ƒ 110573!

CII

De Secretaris draagt daarbij voor de volgende Memorie
Tan Toelichting.

Memoeie van Toelichting.

Behalve over het batig slot, groot ƒ799.92, had de Pen-
ningmeester in het afgeloopen Akademiejaar te beschikken
over de gewone Rijkssubsidie, groot ƒ 18799.06 ; eene som
van ƒ270.56, voortgesproten uit den verkoop van uitgege-
ven boekwerken door bemiddeling van de firma Johannes
Muller, en ƒ 50, zijnde het bedrag voor het aan de Holland -
sche Maatschappij der Wetenschappen tijdelijk afstaan van
7 gegraveerde steenen, behoorende bij de verhandeling over
de Gleicheniaceeën van den Heer Rauwenhoff; te zamen
dus over eene som van ƒ19119.62.

Yan de 12 posten der begrooting zijn er slechts twee,
die eenige nadere toelichting behoeven. Tusschen de toege-
stane en gebruikte gelden der meeste posten is het even-
wicht bewaard gebleven, of werd minder uitgegeven dan
was toegestaan.

De bedoelde posten zijn post X (Uitgave van Werken) en
post XI (Kleine Drukloonen), die overschreden werden : gene
met ƒ251.825, ^eze met ƒ78.50.

De reden hiervan ligt: voor post X hierin, 'dat onder-
scheidene zeer bewerkelijke verhandelingen ter perse werden
gelegd, zooals die van den Heer van Rijckevorsel, Magnetic
Survey of the eastern part of Brazil, met onderscheidene
tabellen en kaarten; die van den Heer Groneman, over den
Gamelan te Jogjokarta, met zeer veel notenschrift, en die
van den Heer Rauwenhoff, over de Geslachtsgeneratie der
Gleicheniaceeën, met zeven ten deele gekleurde platen. En
wat post XI betreft, zoo valt op te merken, dat in het
afo"eloopen jaar de herdruk noodig bleek van Ontvangbe-
wijzen voor hoeken en Circulaires tot het terugvragen van
hoeken^ waarbij nog kwam dat de Letterkundige AfdeeHng
het noodig vond, van ééne harer buitengewone vergaderin-

cm

gen, om bijzondere redenen, het Proces-Verbaal te doen
drukken.

Het fonds Hoeüfft verkeert steeds in bloeienden toestand.
Het werd onlangs weder met eene som van ƒ1000 inschrij-
ving 21/2 pCt. W. S. vermeerderd.

De kas van het BuiTENzouG-fonds verminderde: 1*^ met
ƒ1050, uitbetaald aan den Heer Went bij het aanvaarden
van zijne reis naar het Station te Buitenzorg, en 2^ met
ƒ42.65, als reiskosten uitbetaald aan de Heeren Suringar,
Ra.uwenhoff en de Boer, als Hoogleeraren in de botanie
aan de drie Rijks-Universiteiten, aangewezen om de Natuur-
kundige Afdeeling der Akademie te adviseeren over de keuze
van den persoon, aan wien de subsidie uit het Buitenzorg-
fonds zou worden verleend.

De kas van het Büys BALLOT-fonds steeg, tengevolge van
ingekomen interessen, van ƒ137.145 tot ƒ191.095, en de
kas van het Leeuwenhoek fonds, tengevolge van dezelfde
oorzaak, van ƒ146.01 tot ƒ180.21.

De Yoorzitter geeft het woord aan de Commissie,
door de beide Afdeelingen der Akademie, overeenkom-
stig § 37 der Algemeene Bepalingen, benoemd tot het
nazien van vorenstaande rekeningen met de daarbij be-
hoorende justificatoire bescheiden. Haar Rapport luidt
als volgt:

De Ondergeteekenden, door de beide Afdeelingen der Ko-
ninklijke Akademie van Wetenschappen benoemd tot het onder-
zoeken van de Rekening en Verantwoording van den Algemee-

CIV

nen Secretaris, over het Akademiejaar 1889 — 1890, hebben
de hun ter hand gestelde stukken nauwkeurig onderzocht en
volkomen in orde en met elkaar overeenkomende bevonden.

De rekening der Akademie zelve bedraagt in ontvangsten
de som van ƒ 19919.54, en in uitgaven de som van ƒ 19324.26,
en sluit derhalve met een batig slot van ƒ 595.28. Die van
het legaat Hoeufft bedraagt in ontvangsten de som van
/ 2061.84^ en in Uitgaven die van /* 1106.77, zoodat een
batig slot overblijft van ƒ955.075.

De door den Algemeenen Secretaris aan de Rekening en
Verantwoording toegevoegde Memorie van Toelichting geeft
voldoende rekenschap van de kleine verschillen tusschen de
rekening en de ten vorige jare goedgekeurde begrooting, zoo-
dat wij niet aarzelen U voor te stellen, de Rekening en Ver-
antwoording der Akademie (met inbegrip der Rekening van
het Legaat Hoeufft) goed te keuren, onder dankzegging aan
den Algemeenen Secretaris voor zijn nauwkeurig beheer.

{get.) A. P. N. FRANCHIMONT.
J. C. KAPTEYN.

P. D. CHANTEPIE DE LA SAUSSAYE.
L. DE HARTOG.

De Vergadering machtigt den Voorzitter om, in over-
eenstemming met de conclusie van het voorgelezen
Rapport, de Rekening en Verantwoording, ten blijke
van goedkeuring, te onderteekenen. Een afschrift hier-
van zal, met de Memorie van Toelichting, aan den Mi-
nister van Binnenlandsche Zaken worden toegezonden.

De Voorzitter herinnert, dat de Algem. Secretaris in de
laatstgehouden Vereenigde Vergadering zich bereid had ver-
klaard, een onderzoek in te stellen naar de oorzaken van de
hooge kosten, zoowel door den drukker als den uitgever
van de bekroonde prijsverzen aan het Legaat Hoeufft in
rekening gebracht. Dat onderzoek heeft plaats en ten ge-

cv

volge gehad, dat drukker en uitgever voornoemd hun voor-
nemen hebben te kennen gegeven, de prijsverzen voortaan
naar den maatstaf van de werken der Akademie te be-
rekenen.

III.

Thans komt in overweging het ontwerp der begroo-
ting van Inkomsten en Uitgaven, loopende van 1 April
1890 tot ultimo Maart 1891, waarover geene discussie
gevoerd en dat goedgekeurd wordt als volgt.

Begrooting van Inkomsten en Uitgaven^ loopende van
1^. April 1890 tot ult\ Maart 1891.

Ontvangsten.

Batig saldo A». P» ƒ 595.28

Gewone subsidie van het Rijk // 18798.50

VermoedeUjk debiet van werken // 300.

/ 19693J8
Uitgaven.

1. Reis- en VerbUjfkosten ƒ 2550.

2. Jaarwedden /, 3700.

3. Commissie voor den Venus-overgang „ 115.71

4. Onkosten voor de Vergaderingen // 40O.

5. // // het Bureau // 150.

6. // '/ de Expeditie /, 40O.

7. " " bet Huishouden „ 1300.

8. " '/ het Mobilair „ 5 50.

9. Bibliotheek en Catalogus // 3200.

10. Uitgave van werken // 7000.

11. Kleine drukloonen // 300.

12. Onvoorziene uitgaven u 28.07

/ 19693.78

CVI

De Heer de Goeje vraagt het woord om aan het Bestuur
in overweging te geven, den post voor Reis- en Verblyf-
kosten aan eene revisie te onderwerpen, daar hijzelf en
anderen van meening zijn, dat het bedrag, thans aan de
Leden voor hunne reizen toegekend, nauwelijks voldoende
is om de gemaakte onkosten te bestrijden. De Spreker
beroept zich op de ervaring van een Groningsch lid der
Akademie, die hem mededeelde, dat zijne reispenningen
ontoereikend zouden zijn, indien hij in Amsterdam den dag
doorbrengen en nachtverblijf houden moest.

De Heer Schoüte, eveneens Groningsch lid, acht zich
verplicht, de verklaring van zijn stadgenoot ten stelligste
tegen te spreken. De gelden, voor reiskosten van een Gro-
ningsch lid uitgetrokken, zijn geheel voldoende om de
gemaakte onkosten te bestrijden.

De Heer de Goeje vraagt of de Heer Schoute hiermede
bedoelt, dat de bijdrage uit de kas der Akademie voldoende
is om niet alleen een middagmaal, maar ook een nacht-
verbluf te bekostigen.

De Heer Schoute antwoordt, dat hy gewoon is op den-
zelfden dag van Groningen naar Amsterdam en terug te
reizen, en dat hij dus de vraag van den Heer de Goeje niet
volledig kan beantwoorden.

De Voorzitter verklaart zich bereid, aan het verzoek van
den Heer de Goeje te voldoen en met zijne medebestuurders
na te gaan of de klachten, door dien Spreker aangeheven,
gegrond zyn. — In de volgende Vereenigde Zitting zal de
conclusie worden meegedeeld.

lY.

De Algemeene Secretaris brengt daarop verslag uit
aangaande de Boekerij en het Munt- en Penningkabinet,
in de volgende bewoordingen:

CVII

Verslag over de Boekerij en het Munt- en
Penningkabinet.

In het afgeloopen jaar werden weder twee kamers op de
bovenste verdieping van het Trippenhuis met boekenkasten
voorzien en aldus tot boekerij ingericht. De werken over
Vaderlandsche Geschiedenis en Rechtsgeleerdheid vonden daar
eene plaats,

De Bibliotheek werd, evenals het vorige jaar, verrijkt
met ruim 1100 deelen, meest tengevolge eener ruiling met
geleerde Genootschappen. De Tijdschriften werden geregeld
bijgehouden. Bovendien ontving de Akademie verschillende
kostbare werken van personen, welke tot haar in geene be-
trekking staan. Zoo o, a. :

O. Benndorf und G. Niemann, Reisen in Lijkien und Karien
en E. Petersen und F. von Luschau, Reisen in Lijkien,
Milyas und Kibyratis ;

door het » Ministerium für Unterricht und Cultus te Wee-
nen" geschonken.

Door 257 bezoekers werden boeken op de Bibliotheek
zelve geraadpleegd; bovendien werden 920 deelen aan per-
sonen buiten de Akademie uitgeleend.

De verzameling Handschriften ondervond dit jaar geene
uitbreiding.

Met het drukken van het Supplement op den Catalogus
werd een begin gemaakt. Er liggen reeds 15 halve vellen
afgedrukt, bevattende de Afdeelingen : A. Werken van Maat-
schappijen en Genootschappen; B. Tijdschriften; C. Encyclo-
paedieën; D. Bibliographie, en het grootste gedeelte van E.
Geschiedenis van Nederland. De Afdeelingen F. Algemeene
Geschiedenis en G. Letterkunde liggen voor de pers gereed,
terwijl de volgende worden geschikt. Dit werk kan dus gere-
geld worden voortgezet.

Het Munt- en Penningkabinet ondervond geene vermeer-
dering.

CVIII
Y.

Aan de orde is de behandeling van de vraag, of de
Vergadering van meening is dat er reden bestaat, den
Minister van B. Z. eene wijziging voor te stellen van
art. 12 der Algemeene Bepalingen van het Reglement
der Academie, waarin wordt voorgeschreven, dat de
Alg. Secretaris te zorgen heeft, dat er maandelijks eene
lijst in het licht verschijne der op het Bureau ontvan-
gen boekwerken, waarin ook de inhoud der Tijdschriften
wordt meegedeeld.

Er zijn leden die nieenen, dat de gelden, aan het
uitgeven van die boekenlijsten te kost gelegd, beter
konden worden besteed. — De vraag werd in de beide
Afdeelingen reeds behandeld, maar met geen anderen
uitslag dan dat uit de discussiën bleek, dat men over
het raadzame van den maatregel van meening verschilde.
De Voorzitter is dan ook overtuigd, dat het moeilijk
zou wezen, dienaangaande hier tot een besluit te komen,
en dat het meer in overeenstemming met den wensch
der Afdeelingen zijn zou, indien de aanhangig ge-
maakte kwestie naar eene Commissie verwezen werd,
ter fine van advies. Hij wenscht echter de leden in de
gelegenheid te stellen, ook te dezer plaatse van hunne
meening te doen blijken.

De Heer Boot meent, dat de Minister niet in deze
zaak behoeft gekend te worden, omdat de Algemeene
Bepalingen van het Reglement niet, zooals het Organiek
Reglement en de Regiementen van Orde voor de beide
Afdeelingen, door den Minister onderteekend zijn.

De Secretaris echter put uit het „Bericht omtrent
wijzigingen in de Algemeene Bepalingen van het Regie-
ment van Orde" (pag. LXV Jaarverslag 1889), waarin
verklaard wordt, dat de §§ 3 en 10 met goedkeuring

CIX

van 's Lands Regeering gewijzigd werden, de overtuiging,
dat men ook nu denzelfden weg van vroeger zal moe-
ten bewandelen. De Voorzitter is het met deze opvat-
ting eens.

Aan de discussiën over het aan de orde gestelde
punt nemen verder deel de Heeren Six, Hoek, Hubrecht,
Naber, de Goeje, Pekelharing, Küenen, Place en
de Voorzitter. — Ook thans weder blijkt dat de wen-
schen en inzichten der Leden zeer uit elkander loopen.
Enkele wenschen algeheele afschaffing van de boeken-
lijsten, tegenover anderen, die de zaak willen laten zoo-
als zij is. — Sommige Sprekers pleiten voor min of
meer uitvoerige jaarlijsten, andere voor maandlijsten,
waarin niet anders opgenomen worden dan de titels
van boeken, ten geschenke gegeven door corporatiën
of personen, waarmee de Akademie geen ruiling heeft
aangegaan; sommige voor het behoud van inhouds-
opgaven, andere voor het afschaffen daarvan. Een
paar Leden zouden gaarne zien, dat de tot hiertoe ge-
volgde methode voorloopig werde volgehouden, en dat
de Secretaris de vrijheid bekwam, in den loop des
jaars de proef met de eene of andere vereenvoudiging
te nemen. Hiertegen werd echter opgemerkt, dat de
Secretaris dan in strijd zou handelen met de bepaling
van art. 12, waarover de discussie loopt.

De Voorzitter meent dat de beraadslagingen gesloten
kunnen worden en bekomt verlof, de zaak der boeken-
lijsten ter behandeling over te brengen naar de Com-
missie, door de Natuurkundige Afdeeling ingesteld om
voorstellen te doen over een te brengen wijziging in
de Verslagen en Mededeelingen. — De voorslagen, door
deze Commissie dienaangaande te doen , zullen ter
goedkeuring aan de Letterkundige Afdeeling onder-
worpen worden.

ex

VI.

De Voorrang der Afdeelingen gaat over op de
Afdeeling voor de Taal-, Letter-, Geschiedkundige en
Wijsgeerige Wetenschappen.

VII.

De Voorzitter sluit de Vergadering.

LEYENSBERTCHT

VAN

Dr. R de jong

DOOK,

M. J. DE G O E J E.

Den 25 Januari dezes jaars overleed ons medelid P. de
Jong na eene ongesteldheid van slechts weinige dagen. Het
was nog geen 14 dagen geleden, dat wij hem krachtig en
gezond hier in ons midden hadden gezien, en geen onzer
zal het bericht ontvangen hebben, zonder er pijnlijk door
getroffen te worden, zelfs zij die geen toegenegenheid voor
hem koesterden. Ik betwijfel of er vele derznlke onder de
leden der Akademie gevonden worden. Wie immers kon
een ander gevoel dan welwillendheid hebben voor dezen
eenvoudigen, hartelijken, bescheidenen geleerde? Maar voor
velen onzer was hij een vriend van beproefde trouw, voor
enkelen een hooggewaardeerd vakgenoot. Voor mij was hij
zoowel het eene als het andere, en daarom heb ik gaarne
de iiitnoodiging van onzen Voorzitter aangenomen om U eene
beknopte schets van zijn leven en van zijnen wetenschappe-
lijken arbeid te geven.

De Jong werd 3 Maart 1832 te Nieuwveen geboren. Een
paar jaar later betrokken zyne ouders eene pachthoeve te

Jaarboek 1890- 1

(2)

Hazerswoude, behoorende aan Baron van Doorn te 's Gra-
venhage. Na aldaar op de gemeenteschool de eerste be-
ginselen van lager onderwijs ontvangen te hebben, bezocht
hij de kostschool van den heer van Pesch te Kouderkerk,
waar hij zich weldra door aanleg en leerlust onderscheidde.
Een felicitatiebrief in het Fransch door hem als knaap op
verzoek zijner ouders aan hunnen landheer geschreven, be-
haagde dezen zoozeer, dat hij den ouders voorstelde, hem
voor de betrekking van predikant te laten studeeren, met
aanbod hun zoo noodig bij het bekostigen daarvan de be-
hulpzame hand te bieden. De raad werd opgevolgd en
spoedig daarna vinden wij de Jong dagelijks bij Ds. Blanken
te Kouderkerk, die zich bereid verklaard had, hem 't eerste
onderwijs in Latijn en Grieksch te geven. Nog twee jaren
privaatonderwijs in de oude talen bij de heeren Hirschig
en in de wiskunde bij den heer de Vlaam waren voldoende
voorbereiding voor het staatsexamen, dat hem toegang tot
de Hoogeschool verleende. In September 1851 werd hij
als theol. student te Leiden ingeschreven. Hier bleek het
reeds spoedig, dat hij niet alleen goed voorbereid de Aka-
demische lessen kwam bijwonen, maar dat hij een bij zonde-
ren aanleg voor taaistudie bezat. Vooral was hij ervaren
in het Grieksch en las bij voorkeur Grieksche schrijvers.
Later toen hij eenige vorderingen in het Hebreeuwsch en
Arabisch had gemaakt, had inzonderheid de laatstgenoemde
taal veel aantrekkelijks voor hem. Een voorstel van den
hoogleeraar Juynboll om een handschrift van de Leidsche
verzameling af te schrijven en later voor de pers te bewerken,
werd daarom gaarne door hem aangenomen. Zoo stonden
de zaken, toen de hoogleeraar Kuenen, die na zijne benoe-
ming in 1853 nog twee jaar lang de betrekking van Ad-
jutor Literpretis legati Warneriani had behouden, van die taak
wenschte ontslagen te worden. Den 26 Mei 1855 werd de
Jong in zijne plaats benoemd. Deze benoeming besliste voor
zijn leven, hoewel de Jong zich dit aanvankelijk niet bewust
was. Want hij was aan de studie der theologie gehecht en

(3)

't vooruitzicht pre:.ikant te worden had voor hem nog de
oude bekoorlijkheid. Hij deed zelfs zijn proponentsexamen
(ik meen in 1856 te Middelburg) en ontving kort daarna
een beroep naar de gemeente Exmorra in Friesland. Hier-
voor bedankte hij echter evenals voor een volgend beroep.
Want ondertusschen was de inwendige tweestrijd beslist en
had de liefde voor een wetenschappelijke loopbaan de zege
behaald over de lust aan de praktijk in de kerk. Hoogst-
waarschijnlijk had daartoe nog iets anders medegewerkt.
De Jong, in eene kerkelyk orthodoxe omgeving opgevoed,
was wel zeer hoogelijk ingenomen met de denkbeelden van
den hoogleeraar Scholten en had eene oprechte vereering
voor KuENEN, maar voelde toch steeds meer sympathie voor
eene eenigszins meer conservatieve richting dan voor de zich
toen ter tijd van lieverlede ontwikkelende moderne ziens-
wijze. Hij zou dus noch voor de eene, noch voor de andere
met warmte kunnen optreden. En dit gevoel wierp voor
hem een schaduw op de uitoefening van het predikambt.

Mijn recht om dit hoogstwaarschijnlijk te noemen ontleen
ik aan eigen indrukken van gesprekken met de Jong en
aan eene mededeeling van een zijner intiemste akademievrien-
den, aan wien ik verscheidene inlichtingen te danken heb.
Het is ook geheel in overeenstemming met de richting
zijner studie. Het historisch-kritisch onderzoek van den
Bijbel boezemde de Jong wel belangstelling genoeg in, om
zich op de hoogte te houden van wat door anderen geschre-
ven werd, maar niet om daaraan zelf tijd en kracht te
besteden. Hij had, zooals hij het zelf uitdrukte, bij die
studie geen vasten bodem onder den voet ; men geraakte
hoogstens tot waarschijnlijkheid, meestal slechts tot mogelijk-
heid. En daar kwam nog dit bij. De Jong was niet
slechts door eerste opvoeding, maar van nature conservatief.
Wat hij in zijne jeugd als waarheid had geleerd, gaf hij
slechts noode prijs, als zijn wetenschappelijk geweten het
vorderde ; maar alleen positive bewijzen deden hem toegeven.
Daarby maakte hem steeds wantrouwend dat hij in den na-

1*

( 4)

sleep van ile historische kritiek der bijbelboeken zoo dikwijls
onverschilligheid voor het hem dierbaar Christelijk geloof
vond- *j Hoewel dus zijne dissGYisitie, De psalmis Maccabaïci^,
waarop hij in Juni 1857 promoveerde, had kunnen doen
vermoeden dat hij een werkzaam deel aan dit onderzoek zou
blijven nemen, is dit niet het geval geweest. In 1861 gaf
hij zijn Prediker vertaald en verklaard. De vraag naar den
tijd van samenstelling wordt in twee en een halve bladzij-
de afgehandeld, van welke bijna twee aan 't betoog zijn
gewijd, dat Salomo de schrijver niet is, wat, voegt hij er
bij, » zelfs geen voorstander der meest behoudende rigting"
meer verdedigt. Alle arbeid is aan de grammatische en
exegetische verklaring besteed. Met juistheid wordt de een-
heid van het geschrift betoogd, in dien zin dat het den
geest van éénen tusschen ervaring en geloof heen en weer
geslingerden Israëliet weerspiegelt. Wat den epilogus betreft,
schaarde zich de Jong bij hen die dezen voor onecht hielden.
Ik vind in mijn exemplaar van den Prediker aangeteekend dat
ik de daarvoor aangevoerde bewijsgronden' voor onvoldoende
heb gehouden. Later heeft Küenen die in zijn Historisch-
kritisch Onderzoek, III, 195 — 205 afdoende weerlegd.

Na 1861 heeft de Jong op het gebied der O. Test.-studie
niets meer uitgegeven. Hij hield zich trouw op de hoogte
van het vak, zooals blijkt uit de aanteekeningen voor zijne
colleges, waarvan mij inzage vergund is. Zijne zelfstandige
studie echter beperkte zich meer en meer tot de grammatica.
Eene proeve daarvan deelde hij in 1880 mede in eene zitting
onzer Akademie. Hij behandelde toen de met Ab, Ach enz.
samengestelde Hebr. eigennamen, een moeilijk vraagstuk,
waaraan reeds verscheidene geleerden van naam, zooals
Gesenius, Ewald, Nestle, te vergeefs hun kracht hadden
beproefd. Op eenvoudige wijze werd het door de Jong
voor 't grootste deel opgelost met hulp van het Arabische

*) Toespraak tot zijne leerlingen bij de opening zijner lessen, den 26
Sept. 1874, p. 12—14.

(5)

gebruik van naamgeving, waarmede niemand beter dan hij
vertrouwd was. In de Theol. Literatuirzeitung van 1 Jan.
1881, n. 1 verscheen hiervan een uitvoerig verslag van de
hand van Graaf Baudissin, waarin, behoudens enkele beden-
kingen, DE Jong 's resultaten worden goedgekeurd.

Hiermede ben ik den tijd ver vooruitgeloopen, want eerst
in 1875 is de Jong lid der Akademie geworden. Zijn eerste
werk als Adjutor was echter ten dienste der Akademie. Het
voormalig K. Nederl. Instituut was in 1836 in 't bezit ge-
komen der Oostersche HSS. door VVillmet nagelaten. In
1873 nam Weijers de taak op zich, daarvan een catalogus
te maken, maar verschillende omstandigheden vertraagden zijn
werk, zoodat hij bij zijn dood in 1844 slechts 64 pagina's
gedrukt, 4 in proef en eenige aanteekeningen achterliet.
De taak werd toen aan Yeïh opgedragen, maar nog voor-
dat deze tijd gevonden had die te aanvaarden, verviel de
opdracht door de ophefiSng van het Instituut in 1851. In
1856 wist de hoogleeraar Juynboll de K. Akademie van
Wetenschappen te bewegen, de verzameling naar de Leidsche
Bibliotheek over te brengen, en nu werd de Jong door hem
belast met de voortzetting en voltooiing. In Maart 1862
kwam hij met dit werk gereed, waarvan hij in de voorrede
met recht kon zeggen, dat hij bij zijn onderzoek geen moeite
gespaard had. Wat hij van Weijers roemde, dat deze ge-
woon was met de grootste nauwkeurigheid te werken, zon-
der zelfs het min gewichtige ooit te verwaarloozen, en alles
grondig te onderzoeken, geldt stellig in geen geringer mate
van zijn eigen werk. De keerzijde was bij hem evenals bij
Weijers, dat de arbeid slechts langzaam vorderde. Van eene
voortzetting van den Catalogus der Leidsche verzameling
was na 1851, toen Dozy het tweede deel had uitgegeven,
niets gekomen. Kuenen had daarmede wel een krachtio-
begin gemaakt, maar was nauwelijks goed aan 't werk toen
hij hoogleeraar werd. Om den arbeid te bespoedigen, werd
ik zelf in 't voorjaar van 1859 tot tweeden Adjutor benoemd.
Van dien tijd af tot 1866 toe hebben wij samen gewerkt. In

( 6 )

1865 en 1866 verschenen het 3e. en 4e. deel van den Cata-
logus, waarvan ik de meeste Arabische, de Jong de overige
en alle Perzische en Turksche handschriften had beschreven.
De Jong had zich namelijk in die beide talen eene goede
mate van kennis verworven, die hem eene benoeming tot
Lector ten volle waardig gemaakt had. Het 5de deel van den
Catalogus is eerst in 1873 door mij uitgegeven. Dit bevat
echter, behalve de beschrijving van eenige Leidsche hand-
schriften, ook nog een catalogus van de in Utrecht be-
waarde HSS. van zijne hand. ïoen n. 1. al de HSS. van de
Leidsche Bibliotheek waren beschreven, besloot ik daaraan de
beschrijving van de kleine verzamelingen elders in Nederland
toe te voegen, zooals die te Groningen, Deventer, Leeu-
wai'den, Amsterdam, 's Gravenhage en Middelburg. Wat
Utrecht betreft, had de Jong de goedheid de taak der be-
schrijving op zich te nemen. Daarmede was zijne werk-
zaamheid op dit gebied afgeloopen. Maar van zijn uitnemend
talent voor dezen arbeid en zijne groote kunde in de biblio-
graphie van den Islam getuigt nog eene in »de Gids" van
1875 verschenen beoordeeling van den Catalogus der Arabi-
sche HSS. van het Batav. Genootschap door Friedrich be-
gonnen en voltooid door J\Ir. L. W. C. van den Berg.

De keus van het werk dat den jeugdigen geleerde 't eerst
ter bewerking wordt aangeraden kan dikwijls een beslissenden
invloed hebben op de richting zijner studie. Het handschrift,
dat DE Jong op raad van Juynboll reeds voor zijne benoe-
ming tot Adjutor was begonnen af te schrijven, (de Mosch-
tabih van Dhahabi) was een bij uitstek nuttig boek voor
de gebruikers, maar vorderde van den bewerker eene zeer
bijzondere inspanning en zelfopoffering. Vergunt mij dit
wat nader te omschrijven. Het Arabisch schrift levert zeer
eigenaardige moeilijkheden. Oorspronkelijk geheel verschil-
lende letters zijn zoo geheel gelijk van vorm geworden, dat
men ze alleen door zoogenaamde diakritische punten van
elkaar kan onderscheiden. Zoo kan b. v. dezelfde figuur
in 't midden van een woord h^ t, th, n of j zijn, maar de

( 7)

h heeft één punt beneden, de t twee, de th drie, de n één
boven, de j twee beneden. De klinkers worden door teekens
boven of onder den consonant aangegeven. Bij het haastig
schrijven verdwalen die puntjes wel eens en zeer dikwijls
ontbreken zij evenals de klinkerteekens. Men begrijpt welke
moeite dit den lezer veroorzaken kan. Als hij de taal goed
verstaat, zal hij er evenwel in den regel den weg in vinden.
Maar niet als het eigennamen geldt, die op verschillende
wijze kunnen gelezen worden. Men verhaalt dat eene arme
weduwe eens de hulp kwam inroepen van den invloedrijken
dichter Farazdak om voor haren eenigeii zoon en kostwin-
ner die als soldaat naar Indië was gezonden, verlof en
vrijstelling van dienst te verkrijgen. De naam van dezen
zoon was Choneis. Farazdak dichtte nu een vers, waarin
hij de terugzending van den jongen man verzocht en dat
aan den opperbevelhebber in Indië werd gezonden. Deze
besloot het verzoek toe te staan, maar niet alleen had de
dichter vergeten Choneis nader te bepalen door den naam
zijns vaders en dien van zijn stam, maar ook ontbraken de
diakritische punten, zoodat de naam even goed Chobeisj
kon gelezen worden. Het gevolg was, dat alle soldaten die
Choneis of Chobeisj heetten met verlof naar huis werden
gezonden. Het boek nu waaraan de jong werkte is een
soort van lexicon van die eigennamen, die in 't schrift
met elkaar kunnen verwisseld worden, met optelling van
de verschillende personen welke die namen gedragen hebben,
als deze ten minste niet alledaagsch zijn. Dk Jong kon
van dit werk vier handschriften vergelijken, waarvan drie,
die van Leiden, Parijs en Berlijn, uitstekend waren. De
meeste uitgevers zouden zich vergenoegd hebben met een
der beste tot grondslag te nemen en de afwijkende lezingen
in de noten te geven. De Jong kon zich daarmede niet
tevreden stellen. Hij vergeleek alle hem ten dienste staande
hulpmiddelen, zoodat hij niet alleen in staat was, de afschrij-
versfouten te verbeteren en bij verschil van lezing de ware
te kiezen, maar ook op de dwalingen van den schrijver

( 8)

zelven kon opmerkzaam maken of de door anderen op dezen
gemaakte aanmerkingen kon weerleggen. Zoo is zijne uitgave
een boek van zeer groote waarde voor alle Arabisten ge-
worden. Maar het heeft hemzelven eene ongelooflijke
inspanning gekost. In 1864 verscheen daarvan de eerste
aflevering (200 pag.), die eerst vele jaren later door de
rest zou gevolgd worden. Want één van de door de Jong
gebruikte hulpmiddelen, een geschrift van Ibn al-Kaisarani
over de gelijkluidende, maar in afkomst verschillende, nomina
relativa in een Leidsch handschrift, trok hem door zijne
belangrijkheid voor deze studie zoo aan, dat hij besloot het
eerst uit te geven. Dit verscheen in 1865 en was weder
met groote nauwkeurigheid bewerkt. Toen echter was de
Jong vooreerst van deze eigeunamenstudie verzadigd. Hij
zocht ontspanning in de bewerking van een geschrift van
Thaalibi, getiteld » Wetenswaardigheden", waarvan Dozy in
den Catalogus reeds getuigd had, dat het veel nuttigs en
belangrijks bevatte. Op den titel van dit aan Kuenen op-
gedragen, in 1867 verschenen werk kon hij voor 't eerst
onder zijn naam schrijven : Prof. Interpres legati Warneriani,
welke titel en waardigheid hem in 't vorige jaar was ver-
leend, nadat hij bijna 5 jaar lang, van den dood van Juyn-
BOLL af, waarnemend Interpres geweest was. In 1868 deed
DE Jong mij het voorstel tot een gemeenschappelijken arbeid.
De Leidsche Bibliotheek bezit een deel van een belangrijk
historisch werk, getiteld Kitdh al-Ojfln wa 'l-haddik^ waaruit
Matthiessen het laatste, Anspach de twee eerste hoofd-
stukken, ik zelf drie andere had uitgegeven *). Zijn voorstel
was, dat wij dit deel samen zouden uitgeven en wel als
eersteling eener verzameling van Fragmenta historicorum.
Ik zou de eerste, hij de tweede helft bewerken. Het plan
werd echter midden in de uitvoering gestoord. Toen de

*) Veel later heb ik een ander deel van hetzelfde werk en wel van
hetzelfde exemplaar in Berlijn ontdekt; zie mijne mededeeling hierover
in de Zeitschrift D. M. G. XXXVIII, 393.

Jong ongeveer de helft van zijn deel persklaar had, werd
hij naar Utrecht beroepen. Ik heb dus alleen het begonnen
werk moeten voltooien. . Het verscheen in 1869 en is in
1871 door een tweede deel, een stuk van de Kroniek van
Ibn Maskoweih gevolgd, dat reeds in het oorspronkelijk plan
was begrepen en door de Jong was afgeschreven.

Den 28 November 1860 overleed de hoogleeraar Millies
te Utrecht, waardoor de leerstoel voor Hebreeuwsch en Israë-
lietische oudheden vacant werd. Voor die plaats kon men
moeilijk een geschikter candidaat vinden dan de Jong, die
vele jaren lang Hebreeuwsch onderwezen had aan 't Leidsch
gymnasium, die door zijn proefschrift en zijn Prediker be-
wezen had ernstige studie van taal en letterkunde der Israë-
lieten gemaakt te hebben, en die bovendien wegens zijne ge-
matigdheid en zijne conservatieve neiging bij uitnemendheid
de man scheen om de methode en de resultaten der moderne
kritiek aan de Utrechtsche studenten bekend te maken. Den
15 December van datzelfde jaar werd hij beroepen en 12
Febr, 1869 aanvaardde hij zijne betrekking met eene belang-
rijke redevoering over »het belang dat de beoefenaar van
het Hebreeuwsch heeft bij de kennis der overige Semiti-
sche talen".

De Jong kreeg nu een drukken werkkring. Behalve de
Hebreeuwsche grammatica en de beginselen van Arabisch en
Arameesch, had hij de Israëlietische antiquiteiten, de in-
leiding op het O. T. en de exegese van het O. T. te onder-
wijzen. Yooral de inleiding en de antiquiteiten vereischten
veel studie. De Jong wijdde zich daaraan met zijne ge-
wone nauwgezetheid en trouwe plichtsbetrachting; maar de
voldoening die hij van dat werk had, was niet evenredig
aan de inspanning. De oorzaak is niet ver te zoeken. Pec-
tus est quod disertum facit en de Jong had voor dit gedeelte
zijner taak weinig hart. Wij hebben gezien waarom hem
het historisch-kritisch onderzoek van het O. T. niet aan-
trok, en bij de samenstelling van zijn dictaat van antiqui-
teiten stuitte hij telkens op hetzelfde bezwaar : hij zag geen

( 10 )

kans buiten hypothesen te blijven. Daarbij had hij voor
historische studie niet die lust en dien aanleg, die hij als
taaibeoefenaar bezat. Hoewel dus zijn dictaat over antiqui-
teiten de vrucht was van zeer ernstige studie en veelzijdige
lectuur, en inderdaad veel belangrijks bevat, zooals mij bij
inzage gebleken is, terwijl hij steeds voortging het met bij-
voegsels te verrijken — ik vond zelfs eene aanteekening uit
het begin van dit jaar omtrent de bekende plaats van Jo-
sephus over Christus — toch wilde hij er niet aan denken
het te doen drukken. Een zijner voormalige ambtgenooten,
die de vriendelijkheid had mij meer dan eene inlichting te
verschaffen, schreef mij : » Het dictaat van de Jong, dat drie
cursussen omvatte, werd telkens overgeschreven en ging
onder de studenten van hand tot hand. Dikwijls werd hem
gevraagd het uit te geven, en de antwoorden op de examens
bewezen vaak hoe wonderlijk allerlei namen door dit voort-
durend overschrijven werden geradbraakt en hoe wenschelijk
daarom een gedrukt handboek zou zijn. Toch was hij er
niet toe te bewegen".

Zijn hart bleef bij zijne Arabische studiën en met blijd-
schap begroette hij het oogenblik waarop hij deze kon her-
vatten. Dit geschiedde eerst toen in 1877 zyn catheder
in tweeën werd gesplitst. Een dringende uitnoodiging van
de toenmalige theologische faculteit om tot haar over te
gaan, werd door hem afgeslagen. Zijne linguistische studiën
gingen hem boven alles. Zijne college-uren waren nu toi
weinige geslonken, daar hij slechts het Hebreeuwsch voor
de propaedeutici en de antiquiteiten behouden had. Greeü
van beide vakken vorderde meer veel van zijn tijd. Hij gaf
dus aan mijnen aandrang gehoor, om de uitgave van
Dhahabi, sedert 1864 gestaakt, voort te zetten. Deze nut-
tige arbeid was in 1881 juist gereed, toen ik met een
verzoek om medewerking tot hem kwam. In 1873 was
door mij het plan beraamd tot eene uitgave van de groote
Arabische annalen van Tabari. Daar deze onderneming niet
zonder aanzienlijken geldelijken steun tot stand kon komen,

( 11 )

dien ik bij verschillende Regeeringen en wetenschappelijke
lichamen trachtte te verkrijgen, was het van belang, dat
ook het consortium van geleerden, dat dezen arbeid zou
ondernemen, zoo internationaal mogelijk zou zijn. Hier te
lande had ik alleen Dr. Houtsma. uito^enoodiojd daaraan deel
te nemen. Den 17 Maart 1S81 trof nu de groote ramp —
sedert helaas door drie dergelijke gevolgd — dat Prof.
O. LoTH te Leipzig overleed, die tot taak had, het deel dat
over Mohammed handelt en de eerste jaren na zijn dood
te bewerken. Hij was kort te voren teruggekomen van eene
reis naar Constantinopel en Caïro met ondersteuning der
Tabari-kas ondernomen om handschriften te vergelijken, en
had zijne voorbereidende studiën gemaakt. Ik had een brief
van hem om mij over eenige vragen van redactie te raad-
plegen nog niet kunnen beantwoorden, toen het bericht van
zijn plotseling overlijden kwam. 't Was een groot verlies —
want waar zou ik den man vinden zooals Loth voor deze
taak berekend V Al mijn hoop vestigde zich op de Jong en
deze nam tot mijne groote blijdschap mijne uitnoodiging
aan. Daardoor is de ramp, voor zoo ver deze onderneming
betreft, tot een aanzienlijk tijdverlies teruggebracht. Want
DE Jong heeft zijne taak zoo uitnemend volvoerd, dat men
't niet beter wenschen kan. Het door hem uitgegeven deel
beslaat bijna 950 pagina's en is in 't vorige jaar voltooid.
Daarmede was echter zijn aandeel aan de geheele uitgave
nog niet ten einde. Tabari belooft in 't begin van zijn
werk dat hij aan 't slot in een aanhangsel zal spreken
over zijne zegsmannen. Dit aanhangsel zelf is verloren,
maar een uittreksel werd eenige jaren geleden in een zeer
oud handschrift gevonden door mijn in 't laatst van 1889
overledeu vriend Baron von Kremer te Weenen, en onmid-
dellijk naar Leiden gezonden. Niemand was meer bevoegd
om dit voor de pers te bewerken dan de Jong en ik vond
hem bereid zich daarmede te belasten. Hij had gehoopt
reeds in 't begin dezes jaars daarmede gereed te komen,
maar de arbeid vorderde meer tijd dan hij berekend had,

( 12 )

De laatste maal dat hij in ons midden was, vroeg hij mi]
eenige maanden nitstel. De dood heeft hem midden in den
nuttigen arbeid gestoord. Ongeveer een zesde was voor de
pers gereed, toen ik zijne papieren ontving. Bij het overige
heeft hij meermalen aangeteekend welke boeken te verge-
lijken zijn en herhaaldelijk aangestipt waar de lezing van
het handschrift hem verdacht was, dikwijls met een voorstel
tot verbetering. Daarmede is mijn taak om dit werk ie
voltooien aanmerkelijk verlicht.

Voor het uitgeven van Arabische texten had de Jong
zeldzame talenten. Zijne kennis van taal en litteratuur was
uitgebreid, de grammatica kende hij grondig. Hij had een
buitengewone nauwkeurigheid in het afschrijven en collation-
neeren. Maar afwijken van de traditie der HSS. kon hij
moeilijk. Als hem de text onverstaanbaar was, zoodat hij
aan de juistheid der lezing twijfelde, ontzag hij geen moeite
om na te sporen of die text misschien bij een anderen
schrijver voorkwam om zoo tot verbetering te komen. Doch
de 'Stoute conjectuur, die in weerwil van het handschrift
haar goed recht op logica en analogie grondt, werd door
hem slechts noode toegelaten, zooals onze Tabari-correspon-
dentie op menige plaats zou kunnen bewijzen, 't Heeft mij
meer dan eens moeite gekost, hem de noodzakelijkheid eener
door mij voorgeslagen text verandering te doen erkennen ;
omgekeerd heeft zijne bedachtzaamheid mij meer dan eens
teruggebracht van hetgeen mij aanvankelijk onbetwistbaar
had toegeschenen. Het is daarom voor onze onderneming
zeer te betreuren dat hij dezen laatsten arbeid niet heeft
mogen volbrengen. En nog meer. Het kan niet anders,
of bij een werk van dezen omvang, door verschillende ge-
leerden bewerkt naar handschriften van zeer uiteenloopende
waarde, onregelmatigheden in de schrijfwijze van eigennamen
zijn ingeslopen, hoezeer ik mijn best gedaan heb dit te
voorkomen. De oude vorm der Arabische geschiedschrijving
is, dat elk bericht voorafgegaan wordt door eene reeks van
overleveraars, die van den schrijver opklimmen tot den eersten

( 13 )

verhaler, ooggetuige of tijdgenoot. Over elke gebeurtenis
worden dan versclieidene dergelijke berichten medegedeeld,
die elkander aanvullen of verbeteren. Waar zij in hoofdzaak
overeenstemmen, zijn ze dan menigmaal door Tabari tot
één verhaal samengesmolten, terwijl alleen de afwijkingen
daarna afzonderlijk worden gegeven. In de namen nu van
die overleveraars zijn dikwijls fouten, soms is de lezing
niet eens zeker. Bij het samenstellen der registers zullen
dus zonder twijfel vele vragen rijzen en de Jois^g, die in de
overleveraarskunde meer ervaring had dan iemand anders,
had mij daarbij zijne hulp toegezegd.

In eene toespraak tot zijne leerlingen, den 26 Sept. 1874
gehouden en op verzoek gedrukt, doch niet in den handel
gebracht, teekent de Jong zijn, zooals hij hem noemt, »on-
vergetelijken vriend" Rovers als den onvermoeiden strijder op
't gebied van wetenschap en godsdienst beide, die als over-
winnaar nimmer wenschte te worden begroet ; wien 't als
geleerde er niet om te doen was toejuiching van de wereld
in te oogsten, vertoon te maken, meer te schijnen dan te
zijn, maar wiens aanhoudende studie alleen ten doel had, de
leemten in zijne kennis aan te vullen, het gebrekkige te ver-
beteren, het subjectieve van het objectieve te scheiden, m.
a. w. de waarheid die hij zoo liefhad, te weten te komen.
Het is alsof hij in deze woorden zichzelven beschrijft. Want
ook hij heeft nooit aan den weg getimmerd, noch zich bij
de keus zijner studiën ooit laten leiden door de vraag, wat
het meest in den smaak zou vallen en hem het meest be-
kend maken. Ook hem was het eene behoefte, bij zijne
studie omtrent elk onderdeel de grootst mogelijke waar-
borgen van zekerheid te verkrijgen en daarvoor was hem geen
moeite te zwaar. Of het onderwerp van groot of klein gewicht
was, maakte daarbij geen onderscheid. De Jong rustte niet
voordat hij kon zeggen : zóó is het, of non liquet, en in beide
gevallen kan men er op rekenen, dat dit niet geschreven is,
dan nadat al de bereikbare hulpmiddelen zijn geraadpleegd

( 14 )

Alleen de naam van onvermoeid strijder door de Jong
aan Rovers gegeven, is niet op hemzelven toepasselijk.
Want hij was bovenal een man des vredes en bleef gaarne
ver van den godsdienstigen en maatscbappelijken strijd on-
zer dagen. Hij had geen behoefte aan practischen arbeid.
Zijn studeerkamer, zijn wetenschappelijke werkkring was
hem alles. Ook in zijn werk bepaalde hij zich uitsluitend
tot zijn studievak. Slechts ééne uitzondering vinden wij in
de rede door hem als Rector op den jaardag der Univer-
siteit 26 Maart 1881 uitgesproken. Hij zelf vindt het dan
ook noodig aan te vangen met de schuldbekentenis : »Ne sutor
ultra crepidam. Die wijze les der ouden heb ik bij mijn
optreden voor U niet ter harte genomen". Een onderzoek
naar den Oriëntalist Christianus Ravius had hem in de
Acta der Hoogeschool eenige merkwaardige stukken doen
vinden betreffende de eerste 50 jaren van haar bestaan.
Hij besloot daaraan voor den feestdag een onderwerp te
ontleenen, dat hij nader bestudeerd had in de Notulen der
Vroedschap en de kerkelijke archieven. Dit onderwerp
was de strijd voor de vrijheid der Akademie door de stede-
lijke Regeering tegen de Kerk gevoerd. Het merkwaardigste
in dien strijd is, dat de heerschzucht van Voetius meer dan
iets anders heeft bijgedragen tot het winnen van de vrijheid.

Een anderen uitstap op vreemd gebied heeft de Jong
niet gedaan. Zijne beide redevoeringen in het Utrechtsch
Genootschap in 1877 en 1887 zijn beide uit zijn vak ge-
nomen. De eerste handelt over »het lot der vrouw, bepaal-
delijk de gehuwde vrouw, bij de Semieten", met name de
Hebreen en Arabieren, en is eene onderhoudende populaire
verhandeling. De tweede is »eene historisch-psychologische
studie over Mohammed", naar aanleiding van Schaapman's
Aya sofia, waarin Mohammed een » mysterie" was genoemd.
De Jong geeft hierin een overzicht van de twee perioden
van Mohammed's leven vóór en na de uitwijking en komt
tot het besluit, dat de eerste zich tot de tweede verhoudt
als dag en nacht. In de eerste is hij de ijveraar voor

( 15)

Allah en zijne zaak, de ernstige boetprediker, de man van
onbesproken wandel, in de tweede een huichelaar die God
in den mond, maar de wereld in 't hart heeft. De lezing
van dit stuk heeft mij destijds onvoldaan gelaten. Naar
mijne meening is de Jong er niet in geslaagd het my-
sterie te verklaren.

In 1875 werd de Jong lid onzer Akademie. Hij woonde
de vergaderingen trouw bij, maar voerde er zelden het
woord. Van eene bijdrage in 1880 heb ik reeds gesproken.
Een jaar vroeger had hij eene mededeeling gedaan over
»een Arabisch handschrift behelzende eene bestrijding van
't Christendom" geschreven door den als geograaf bekenden
DiMASjKi f 1327. 't Is eene beantwoording van een schrij-
ven van Cyprische geestelijken, waarin uit den Koran het
goed recht der Christenen betoogd wordt om getrouw aan
hun godsdienst te blijven, en bestreden dat het N. T. ver-
valscht zou zijn. Ook de triniteit is volgens hen niet in
strijd met den Koran, maar opgevat als de drie verschil-
lende eigenschappen van het wezen Gods, die zelf onverdeeld
één is. Deze polemische litteratuur had de Jong steeds
bijzonder aangetrokken. Daarom wekte hij ook zijn vroe-
geren leerling, den tegenwoordigen hoogleeraar te Groningen
Dr. van den Ham op tot de uitgave van een geschrift van
dezen inhoud uit de 16e eeuw, waarvan de eerste helft in
1877, de tweede nu onlangs is verschenen.

In hetzelfde jaar 1875 ontving de Jong een beroep
naar Leiden om de leerstoel in te nemen van Rutgers die
emeritus geworden was. Het had hem, zoo deelde hij den
28 Sept. in zijne openingsrede aan zijne leerlingen mede,
eenigen strijd gekost te bedanken, maar hij had niet kunnen
besluiten de banden te verbreken die hem aan Utrecht bon-
den. Inderdaad gevoelde hij zich daar gelukkig. Hij had
een aangenaam tehuis *) en bezat de toegenegenheid zijner

*) Deu 28 Juli 1869 is hij gehuwd met Mej. C. lk Poole. Uit dit
huwelijk is ééne dochter geboren.

{ 16 )

ambtgenooten. De studenten die met hem in aanraking
kwamen, hielden van hem wegens zijne gelijkmatige vrien-
delijkheid en zijne onveranderlijke bereidwilligheid om ieder
te helpen die zijne hulp noodig had. Toen er nog testimonia
te geven waren, wist men wel dat Prof. de Jong het niet
te streng nam met het trouw bezoek der colleges, en bij
de examens waren zijne eischen laag en zijne toegevendheid
groot. Bij zijn graf zeide een der studenten : r/ ieder zijner
toehoorders wist in hem een persoonlijk vriend te hebben".
Dit was ook inderdaad zoo. Als men de Jong's toespraken
tot zijne leerlingen leest, wordt men getroffen door den
vaderlijk vriendschappelijken toon, waarop hij hen vermaant
tot het goede en wel in 't bijzonder tracht hun godsdienst-
zin op te wekken. Want — eene levensbeschrijving van
DE Jong zou onvolledig zijn zonder hierop de aandacht te
vestigen — de Jong was een zeer godsdienstig man. En
onder godsdienst verstond hij — het zijn zijne eigene woor-
den — den Christelijken, zooals die in het N. T. wordt
geleerd, niet eenen van eigen maaksel, dien men geheel naar
zijn eigen smaak voor zich pasklaar heeft gemaakt, welken
het knellende d. i. het strenge en ernstige is ontnomen en
die dus alle hervormende kracht mist. *) Maar het gebruik
van den godsdienst met eerzuchtige of heerschzuchtige be-
doelingen wekte steeds zijne icnige verontwaardiging op.
Hij was een beslist tegenstander van kerkelijke overheer-
sching en wees zijne leerlingen ook door het voorbeeld van
Mohammedaansche landen op het gevaar waardoor de ont-
wikkeling des volks bedreigd werd door het streven der
clericalen, onder de valsche leuze van vrijheid, om het
onderwijs aan de Kerk te onderwerpen f).

Kort na het overlijden van de Jong ontving ik een schrij-
ven van eenen reeds bedaagden Franschen geleerde, die ons

*) Toespraak tot zijne leerlingen 1874, p. 10, 11.
-j-) Openingsrede van 28 Sept. 1875 (niet gedi'iikt),

( 17 )

vergezeld had op onze reis naar Stockholm en die eene week
lang zelfs de Jong's kamer had gedeeld. Wat hem in de
Jong getroffen had, was zijne goedhartigheid, zijn onuit-
puttelijk goed humeur, zijne schikkelijkheid en bovenal zijne
bescheidenheid. De diagnose is juist, maar onvolledig. Wij
die hem beter kenden, hebben daar nog aan toe te voegen
dat hij een trouw en belangstellend vriend was, op wien
men staat kon maken; eenvoudig en oprecht van karakter;
in hooge mate verdraagzaam ; zacht in zijne beoordeeling
van anderen. Dat wij een man met zooveel beminnelijks
met weemoed aan onzen kring hebben zien ontvallen, is
natuurlijk. Moge de door mij gegeven schets van zijn leven
en werken er iets toe bijdragen om onzen braven vriend bij
ons in waardeerend aandenken te doen blijven leven !

Jaarboek 1S9ü.

LEVENSBERICHT

VAN

Th B o R R e T

DOOR

J. C. G. B O O T.

Vrijdag 22 Augustus 1890 werd in de Roomscli Katho-
lieke kerk te Vogelenzang, die met belangstellenden gevuld
was, met groote plechtigheid de uitvaart gevierd van den
man, die twee en dertig jaren met liefde en toewijding zijn
werk als herder en leeraar van die parochie had waarge-
nomen, en die den 7deu van die maand na een kort maar
smartelijk lijden te Bergen in Noord-Holland was overleden.

In hem verloor deze Afdeeling der Koninklijke Akademie
van Wetenschappen een verdienstelijk, hooggeacht en ge-
liefd medelid. Theodoor Borret, in 18G5 tot lid benoemd,
heeft de vergaderingen getrouwelijk bijgewoond, wanneer hij
niet door dringende ambtsbezigheden of ongesteldheid ver-
hinderd werd, heeft meermalen in ons midden belangrijke
mededeelingen gedaan, en trad gaarne met de sprekers in
gedachtewisseling, als zij onderwerpen behandeld hadden,
die niet buiten de grenzen van zijne uitgebreide kennis
lagen. De laatste maal, dat hij het Trippenhuis bezocht
heeft, 11 Juni 1888, wees hij den Heer Land nog op het
verschil van tucht in de Oostersche kloosters.

( 19 )

Het is daarom plichtmatig, dat ook hier hulde gebracht
worde aan de nagedachtenis van den man, dien onze Voor-
zitter te recht een der sieraden van de Akademie genoemd
heeft. Ik heb niet geaarzeld die taak op mij te nemen,
omdat ik, als secretaris en als medebeoordeelaar der latijn-
sche prijsverzen, het voorrecht heb gehad met hemm eer en
langer dan andere leden in betrekking te staan. Schenkt
mij dus uwe welwillende aandacht, terwijl ik zijn leven ga
schetsen, en meer in het bijzonder wil trachten aan te too-
nen, wat hij voor deze Akademie verricht heeft.

Uit het huwelijk van Antonius Josephus Lambertus Borket
en Elisabeth Vermeulen zijn zes kinderen geboren, van
welke Theodoeus Josephus Hubertüs de eerstgeboren was.
Hij zag 18 April 1812 te 's Hertogenbosch het levenslicht
en heeft daar zijne eerste kindsheid doorgebracht. Kort
na de vereeniging van Nederland met België werd zijn vader
tot Staatsraad benoemd en vestigde zich te Brussel. Door
wie de oudste zoon daar onderwezen is, wordt niet gemeld,
maar wij weten dat hij zijne studiën aan het Athenaeum heeft
voortgezet, waar Lesbroussarü, Vauïhier en Lauts zijne leer-
meesters zijn geweest. Hij was daarmede nog niet ver gevorderd,
toen in Augustus 1830 de opstand uitbrak. Na eenige dagen
bij de burgerwacht de wapenen gedragen te hebben tegen de
plunderaars, moest hij zijne ouders naar Holland volgen. De
familie Borreï vestigde zich in de residentie. Theo door,
die reeds vroeger neiging gevoeld had voor den geestelijken
stand, werd in het volgend jaar door zijn vader naar het
Seminarium Hageveld bij Velzen gebracht, voltooide daar
zijne voorbereidende studie en ging vervolgens naar War-
mond om theologie te studeeren. Hij heeft daar niet lang
vertoefd, maar is in het najaar van 1833 naar Rome ge-
trokken. Daar heeft hij vier jaren gewoond en zijne studiën
voortgezet in het Collegio Komano, dat ook wel naar zijn
stichter Paus Gregoiüus XIII, de Gregoriaansche Akademie
genoemd wordt. Over die jaren heeft hij in zijn laatste
geschrift, dat onder den titel: »De klassieke letteren in

2*

( 20 )

dienst der christelijke archaeologie en apologetiek", eene
helaas! niet voltooide beoordeeling der dissertatie van C.
W. J. Wilde over de briefwisseling van Plinius met keizer
Trajanus bevat, aardige bijzonderheden medegedeeld*). AVij
vernemen daarnit dat de geleerde Jesuiten Francesco Save-
Rio Patrizt, Giovanni Perone en Francesco Manera zijne
leermeesters zijn geweest.

Zonder twijfel is zijn lust voor archaeologisch onderzoek
te Rome opgewekt door het aanschouwen van de overblijf-
selen der oudheid, die de stad en hare omstreken opleveren,
door het bezoek der catacomben en van het Museum Kirche-
rianum, en door den omnjano- met de Paters Giampietro
Secchi en Giuseppe Marchi, die in het Collegio woonden,
lessen gaven en door geleerde verhandelingen als oudheid-
kenners naam hebben gemaakt.

Zijn tijd werd dikwijls in beslag genomen door vreemde-
lingen, die onder zijn geleide de merkwaardigheden der stad
wenschten te zien. Jammer, dat hij uit zijn dagboek niets
anders heeft medegedeeld, dan de zang der Obelisken, die
in het zevende deel van de Katholiek opgenomen is.

Brieven, uit die jaren aan een vriend in Holland geschre-
ven, waaruit Professor Dessens onlangs in een lezenswaardig
artikel over Borret f) menig fragment heeft medegedeeld,
bewijzen hoe goed de jonge geestelijke zijn tijd te Rome
besteed heeft. Ik deel er alleen dit uit mede, dat hij reeds
in 1834 een gouden medaille ontving voor eene verhandeling
over kerkgeschiedenis ; dat hij het volgend jaar dubbel be-
kroond werd voor het hebreeuwsch en de theologie ; dat hij
daarna tot priester is gewijd en na het verdedigen van
stellingen den titel van Doctor in de Godgeleerdheid heeft
verworven.

*) In de Katholiek, deel XCVII. Boreet zond mij een afdrak, in welke
het door mij bedoelde staat blz. 25—31.

t) lu de Katholiek van Januari 1891. Veel dank ik aan dat stuk,
waarvan de schrijver de beleefdheid had mij een afdruk te zenden.

( 21 )

Geen wonder dat het hem ging als bijna ieder, die ge-
ruimen tijd te Rome woont en de aantrekkingskracht dier
stad ondervindt. Ik vermoed, dat, hoewel het hem niet ver-
gund is geweest, Rome andermaal te bezoeken, het vers van
RuTiLius hem somtijds op de lippen heeft gezweefd: Sospes
nenio pof est immemor esse tui. Maar al schreef hij aan zijn
vriend: »Rome is schoon; men vindt Rome nergens terug",
toch liet hij er op volgen : » maar het vaderland is toch nog
schooner: » Dulcis cnnor patriae, dulce videre suos.'^

In het najnar van 1837 keerde hij tf^rug en werd spoe-
dig daarna tot Professor der Heilige Schriftuur aan het
Warmonder Seminarium benoemd. Die benoeming, op zoo
jeugdigen leeftijd, kan gewis gelden als een bewijs, dat zijne
geestelijke overheid een hoogen dunk had van zijne be-
kwaamheid. Of hij volkomen aan de verwachting heeft vol-
daan, is eene vraag, die niet door mij beantwoord kan worden.
Ik twijfel evenwel geenszins dat de jeugdige leeraar door
zijn gunstig voorkomen, door zijne zachtmoedigheid en in-
nemende manieren, door de uitgebreidheid zijner wetenschap,
de liefde en achting zijner leerlingen heeft gewonnen, en vind in
het getuigenis van een hooggeplaatsten geestelijke, door Pro-
fessor Dessens aangehaald, een bewijs voor de degelijkheid
zijner lessen. Als hij het naburige Leiden bezocht, ver-
zuimde hij niet geleerden, met wie hij reeds vroeger ken-
nis gemaakt had, zooals Peeelkamp en onzen Leemans op
te zoeken, en met anderen betrekkingen aan te knoopen. Hij
heeft daarover in zijn laatste geschrift het een en ander
medegedeeld *).

Als kanselredenaar trad hij meermalen voor een talrijk
en aanzienlijk gehoor op, dat aan zijne lippen hing, zoowel
in de parochiekerk te Warmond, als te 's Grravenhage, waar
hy in 1838 in de Fransche Kerk op het Binnenhof Con-
férences heeft gehouden, waarover ik mij herinner, dat in

*) Zie aldaar bl. 11—15.

(22 )

dien tijd ook door Protestanten met groote ingenomenheid
gesproken werd.

Toen BoRRET omstreeks zeventien jaren te Warmond
werkzaam was geweest, werd hij tot een geheel anderen
werkkring geroepen. Wat daartoe aanleiding heeft gegeven
is mij niet gebleken, maar wel mag ik verzekeren, dat hij
ook als pastoor eener dorpsgemeente getoond heeft de rechte
man op de rechte plaats te wezen. Vogelenzang, waar hij
geplaatst werd, is eene zeer uitgebreide parochie. Daar
heeft hij twee en dertig jaren gearbeid en zich de achting
en liefde zijner gemeente door de godsdienstige opleiding
der kinderen, door zijne milddadigheid voor de armen, door
het bezoeken van zieken en stervenden en door de getrouwe
waarneming van zijn kerkdienst verworven.

Te Vogelenzang zal zijn naam in eere blijven, ook wan-
neer het nu levend geslacht is uitgestorven, omdat door
zijne bemoeiing, zijne ondersteuning en zijne deelneming,
de oude kerk vervangen is door een schoon bedehuis, dat
op den 24steii September 1861 gewijd is. Het inwendige
is naar zijne teekeningen en gedeeltelijk op zijne kosten
smaakvol versierd

In de lente van 1886 legde hij, bij afnemende lichaams-
kracht, zijne bediening neder en verhuisde naar Bergen bij
Alkmaar, welks pastoor vroeger zijn kapelaan was geweest
en zijn vriend was gebleven. Nog ruim vier jaren heeft
hij daar gewoond, en menig uur doorgebracht te midden
zijner uitgebreide en uitgelezene boekverzameling, met wel-
ker catalogiseering en beschrijving hij zich tot het laatste
heeft bezig gehouden.

BoREET heeft een schat van kostbare boeken bijeenge-
bracht, waarover hij vóór zijn vertrek naar Bergen ten
voordeele van het Warmonder Seminarium heeft beschikt.
Een gedeelte is door hem in 1884 in zijne Bibliotheca
Palaestinensis beschreven: een catalogus, die over de twee-
duizend driehonderd titels van boeken en uittreksels uit
tijdschriften bevat, meestal met opgaaf van den daarvoor be-

(23 )

taalden prijs *). Deze verzameling is toen reeds naar
Warmond gebracht ; de rest is na zijn overlijden in zeven-en
viiftig kisten gevolgd. Van zijne kennis op dit gebied gaf hij
een staaltje in de voorrede van den Catalogus der biblio-
theek van den Abt M. A. van Steenwijk, die in Mei 1854
hier verkocht is, en hoe hij op eene verkooping te Leiden
zijn ouden vriend Kadink aardig beet nam, heeft hij op
zijn ouden dag nog met innig genoegen verteld, f)

Dat BoRRET van dien boekenschat ijverig gebruik heeft
gemaakt, kunnen zijne schriften bewijzen, waarover ik nu
iets ga zeggen. In de eerste plaats zou vermeld moeten
worden wat hij gedaan heeft voor het tijdschrift De Katho-
liek, van hetwelk hij in 1842 een der oprichters is geweest.
Het is bekend, dat daarin vele deels polemische, deels lite-
rarische en archaeologische artikelen van zijne hand voor-
komen, maar daar de meesten ongeteekend zijn en daar
van die verzameling nu reeds achtennegentig deelen zijn in
het licht gegeven, zal niemand uwer van mij vergen, dat
ik bij dit gedeelte van zijn werk stil sta. Alleen spreek
ik den wensch uit, dat de belangrijkste stukken door een
bevoegde hand verzameld en in een afzonderlijken bundel
uitgegeven mogen worden.

Met meer kennis van zaken kan ik spreken over de bij-
dragen, die hij in deze Akademie heeft geleverd en die
grootendeels in de Verslagen en Mededeelingen dezer afdee-
ling gevonden worden. De eerste maal, dat hij hier het
woord voerde, vestigde hij de aandacht op de Grieksche en

*) De volledige titel van het niet in den handel gebrachte boek
luidt : Bibliotheca Palaestinensis. Catalogus librorum aliquot selectorum
de Terra Sancta eiusque locis sacris ac cimeliis, de Chaldaea, Aegypto,
Arabia, Phoenice, Syria necnon de religione, moribus, historia, litteris ac
rebus Judaeorum tam veterum quam recentiorum, quos collegit Dr. Th.
B. presb. — MDCCCLXXXIV. Het is gedrukt op Hollandsch papier
in Lexicon-octavo en telt 103 bladzijden.

-j-) In de raeergen. recensie blz. 44 vg.

( 24)

Latijnsche opschriften, die in 1859 op eene Joodsclie be-
graafplaats buiten de porta Capena ontdekt, en door Herzog en
Garucci uitgegeven zijn *). Op hetzelfde gebied der oud-
heidkunde bewoog hij zich zoowel in zijne opmerkingen
over den door den Hoogleeraar Moll hier vertoonden steen
van Varseveld met Latijnsch opschrift f), als in het over-
zicht dat hij gegeven heeft van den inhoud der door Emil
HüBNER uitgegeven Inscriptiones Hispaniae Christianae §),
waarop later een soortgelijke mededeeling over de Inscrip-
tiones Britanniae Christianae gevolgd is. **) Aan zijne belofte
om dit laatste stuk nader uit te werken en voor de pers
gereed te maken, heeft hij geen gevolg gegeven.

Grieksche liederen van Christendichters wekten ook zijne
belangstelling, en tweemalen heeft hij de aandacht zijner
medeleden op dat onderwerp gevestigd. In eene bijdrage
over de techniek der Byzantijnsche hymnographen, behan-
delde hij een zeer ingewikkeld onderwerp en zocht de vraag
te beantwoorden, door met Pitra eene syllabische indeeling
aan te nemen, doch tevens met Ohrist op het accent te
letten ff). Later bracht hij een zoogenaamd anacreontisch
gedicht ter sprake, waarin bisschop Sophronius zijn verlan-
gen naar de heilige stad Jerusalem geuit heeft en dat voor
de topograpliie van de gewijde plaatsen in die streek eenige
waarde heeft §§). Jammer, dat hij zijn voornemen om die
bijdrage breeder uit te werken heeft laten varen, ofschoon
hij door ons medelid Naber in staat was gesteld om van
dat lied een veel zuiverder tekst te geven dan die, welke
door Matranga en Christ geleverd is. Wie lust heeft om
het niet fraaie lied te lezen, bediene zich van de recensie

*) Zie Versl. en Med. D. XII blz. 89—104.

f) Aid. bl. 82—85.

§) Aid. 2de reeks D. II blz. 258—283.

♦*) Aid. D. VI blz. 198.

ff) Aid. D. II blz. 159—191.

§§) Aid. D. IV blz. 37.

( 25 )

van den lieer Naber in het onlangs verschenen stuk der
Mnemosyne *).

Een paar kleinere raededeelingen ga ik met stilzwijgen
voorbij f) en zal u niet lastig vallen met de opsomming
der Verslagen over aangeboden verhandelingen, die door of
met medewerking van Borret zijn opgesteld §). Maar ik
moet nog gewagen van zijne meesterlijke studie over de
Christen slavin in dienst bij heidensche meesters gedurende
de eerste drie eeuwen **}. Het onderwerp, waaraan de Deen-
sche bisschop Fr. Munter slechts eenige bladzijden gewijd
heeft in zijne verhandeling : Die Christin im heidnischen
Hause, en dat ook door Paul Allard in een door de Fian-
sche Akademie in 1876 bekroond werk niet uitgeput is,
wordt in dit stuk met behulp der patristiek, epigraphiek
en beeldende kunst uitvoerig behandeld, en een beeld van
die ancillae in verschillende toestanden geteekend, dat in
juistheid en volledigheid alle vorige schetsen overtreft. Zoo-
wel de tekst als de menigvuldige aanteekeningen bewijzen,
dat de schrijver de literatuur over dit onderwerp volkomen
kende, en de kunst verstond om het resultaat van zijn
onderzoek in een schoonen vorm voor te dragen.

Er blijft nog over te wijzen op eene werkzaamheid in
dezen kring, die niet tot de aangenaamste behoort en dik-
wijls, aan de leden die er mede belast zijn, veel tijd kost.
Toen in 1870 eene plaats opengevallen was in de com-
missie van beoordeeling der latijnsche gedichten, die elk
jaar ingezonden worden ter mededinging naar den door
Mr. J. H. Hoeufft bij het Instituut uitgeloofden eerepen-
ning, werd Borret door den heer Delprat en mij uitge-

*) Mnemosyue N. S. vol. XIX p. 1 — 15.

f) Over den codex evangeliorum Rossanensis in de V. en M. 2de R.
D. X bl. 285 — 290, en over Garueci's Storia delFarte cristiana, ald. XI
blz. 253 vg.

§) Ald. IV blz. 221—227. V blz. 186—192. IX blz. 217-221. XI
blz. 335—339. XII blz. 254—263.

**) Ald. D. VIII blz. 97—210.

{ 26 )

noodigd die te bezetten. Hij voldeed aau ons verzoek, en
heeft van 1871 iot 1888 met den heer Naber, die in
Delprat's plaats opgetreden was, en met mij de taak van
het lezen en beoordeelen van enkele uitmuntende, van vele
onbeduidende en vervelende dichtstukken getrouwelijk waar-
genomen. Zesmalen heeft hij het Bericht over den wed-
strijd gesteld en in onze vergadering voorgelezen *). Zijne
mede-beoordeelaars bewaren eene aangename herinnering
aan die gemeenschappelijke overleggingen, waarbij hij menig
bewijs leverde van taalkennis, smaak en oordeel.

Zijn wensch, met welke hij in April en Mei van het vorig
jaar brieven aan mij eindigde, om nog eens in den zomer
hier in het Trippenhuis te komen, is niet vervuld. Wij
zullen den beminnelijken grijsaard niet meer zien en hooren,
maar zijne nagedachtenis zal vooral bij de oudere leden
niet verloren gaan en zijn naam, als die van een getrou-
Aven dienstknecht, in de geschiedenis dezer Akademie met
eere vermeld worden.

*) Zie de Versl. eu Meded. 2de Reeks D. I blz. 360-367. D. IV
blz. 231—245. D. VI blz. 356—373. D. IX blz. 373—393. D. XII blz.
275—284 en 3de Reeks D. IIE blz. 139—148.

LEVENSBERICHT

VAN

M. F. A. O. CAMPBELL,

J. G. R. ACaUOY.

Niet dan aarzelend lieb ik besloten, gevolg te geven aan
den wensch. van het Bestuur onzer Afdeeling, dat ik het
leven van wijlen ons medelid Campbell beschrijven zou.
Niet dan aarzelend. Doch waarlijk niet, omdat het mij aan
toegenegenheid voor zijn persoon of aan ingenomenheid met
zijnen arbeid ontbrak. Neen, nieuiand kan hem meer hebben
gewaardeerd, dan ik mij bewust ben altijd te hebben gedaan.
Zelfs was het mij eene liefelijke gedachte, hem voor de
diensten, die hij mij bij zijn leven heeft bewezen, na zijnen
dood een kleinen wederdienst te kunnen betoonen. Wat dan
weerhield mij, de uitnoodiging van het Bestuur terstond te
aanvaarden? Het was de wetenschap, dat eene dergelijke
uitnoodiging vanwege de Maatschappij der Nederlandsche
Letterkunde was gericht tot den Heer Dr. VV. P. C. Knuttel,
Onderbibliothecaris aan de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gra-
venhage, die sinds vele jaren onder den overledene was
werkzaam geweest, hem van nabij had gekend, en dus meer
dan anderen in staat moest worden geacht, hem naar ver-
dienste te schetsen. Dit nu is werkelijk geschied. Allen,
die het uitnemend » Levensbericht van Dr. M. F. A. G.

( 28 )

Campbell", door den Heer Knuttel in de Werken van de
genoemde Maatschappij geleverd *), met aandacht hebben
gelezen, zullen met mij overtuigd zijn, dat het voor de
kennis van 's mans levensloop, van zijn karakter, zijne
ambtelijke werkzaamheid en zijne letterkundige en weten-
schappelijke verdiensten niets te wenschen overlaat, en dat
het daarenboven een belangrijk vervolg bevat op de ge-
schiedenis der Koninklijke Bibliotheek, zooals die weleer
door den overledene zelven in zijn » Levensbericht van Jo-
hannesWillemHoltrop"t) was beschreven. Intusschen,
moest worden gehandeld. In ons midden bestaat de goede
gewoonte, dat wij de medeleden, die ons door den dood zijn
ontvallen, in stille aandacht met elkander gedenken. Hier,
waar wij hen van aangezicht tot aangezicht hebben gezien,
waar wij hunne stem hebben gehoord, waar wij persoonlijk
met hen hebben verkeerd, waar hunne beeltenis willekeurig
of onwillekeurig bij herhaling voor onze oogen staat, hier
plegen wij in den goeden zin des woords hunne uitvaart te
vieren. En een man als Campbell, die vijftien jaren ons
medelid was, en die, wie er ook mocht ontbreken, altijd op
zijne vaste plaats was te vinden, zou hier niet worden her-
dacht ? Dat mocht zoo niet zijn. Had hij zijn eigenlijk
gezegden biograaf reeds elders gevonden, hier moest aan
zijne nagedachtenis hulde worden gebracht door de herinne-
ring aan zijne wetenschappelijke verdiensten. En ziedaar
dan de leidende gedachte van hetgeen ik tot u spreken ga.
Van de uitwendige data en fata zijns levens zal ik slechts
zooveel verhalen, als voor een kort overzicht van zijn levens-
loop volstrekt noodig schijnt. Daarentegen zal het mijn
streven zijn helder in het licht te stellen, wat Campbell
in verschillende opzichten voor de wetenschap is geweest
en heeft gedaan.

*) Levensberichten, 1890, blz. 256—303.

D Levensberichten als boven, 1870, blz. 633 — 680.

• (29)

Marinus Fredrik Andries Geraedus Campbell werd den
15den October 1819 te Kampen geboren. Zijn vader, Ro-
BERï Ca:\ipbell, lag aldaar als l^^'-"- luitenant der Infanterie
in garnizoen, en met dezen verwisselde hij, gelijk dat in
den militairen stand pleegt te geschieden, meer dan eens
van woonplaats. In 1829 vinden wij hem te 's-Gravenhage,
en vijf jaren later in dienst bij een uitgever aldaar. In
1838 werd hij voorloopig aan de Koninklijke Bibliotheek
geplaatst, kreeg er in 1844 den titel van amanuensis, en
trad er reeds den l^ten April 1847, d i. op zeven-en-twin-
tigjarigen leeftijd, als Onderbibliothecaris op. In deze be-
trekking bleef hij meer dan een-en-twintig jaren werkzaam.
Eerst toen de Bibliothecaris J. W. Holtrop, sinds 1843
Campbell's zwager, wegens lichamelijk lijden op 1 Januari
1869 aftrad, kwam hij in diens plaats aan het hoofd der
Koninklijke Boekerij te staan. Door een zonderling samen-
treffen heeft hij ook deze betrekking ruim een-en-twintig
jaren vervuld. Wat zijn huiselijk leven aangaat, zij slechts
vermeld, dat Campbell tweemalen is getrouwd geweest,
eerst met Mejuffrouw Catharina Suzanna Schmit, die reeds
na één jaar bij de geboorte een er levenlooze dochter be-
zweek, en vervolgens met Mejuffrouw Paüline Guyoï, die
hem één zoon en twee dochters schonk. En wat de er-
kenning zijner wetenschappelijke verdiensten betreft, meen
ik te kunnen volstaan met in herinnering te brengen, dat
hij door de Hoogeschool te Leiden, bij de viering van haar
derde eeuwfeest in Februari 1875, tot doctor in deletteren
honoris causa werd bevorderd, en dat hij in April van dat
zelfde jaar tot lid van deze Letterkundige Afdeeling der
Koninklijke Akademie werd benoemd. Wanneer ik nu nog
zeg, dat Campbell den IS'^^n Januari 1890 onze vergaderin-
gen het laatst bijwoonde, dat hij den 2'^^'^^^ April daaraan-
volgende, na een kalm gedragen hartlijden, in dankbare
stemming voor het vele goede dat het leven hem had aan-
gebracht, overleed, en dat het lijk van dezen vurigen aan-
hanger der crematie naar Gotha werd gevoerd, om aldaar,

( 30 )

tot stof verbrand, in eene urn te worden bijgezet, dan meen
ik in enkele hoofdlijnen zijne uitwendige geschiedenis ge-
noegzaam te hebben geschetst, zoodat ik thans tot het
eigenlijk doel van onze beschouwing, Campbell's verdiensten
voor de wetenschap, veilig kan overgaan. Ten einde hierin
de noodige orde te bewaren, zal ik achtereenvolgens spreken
over den overledene als bibliothecaris, als schrijver,
als kenner van de oudste geschiedenis der Ne-
d e r 1 a n d s c h e boekdrukkunst en als bibliograaf.

Vooreerst dan Campbell als bibliothecaris. In deze
maatschappelijke betrekking toch hebben wij allen hem het
best gekend, en wie onzer heeft daarin niet zijne onbekrom-
pene vrijgevigheid en onuitputtelijke hulpvaardigheid onder-
vonden? Juist door die vrijgevigheid, die niet jaagde en
haastte, als zij wist dat een boek of handschrift door langer
gebruik nog rijper vrucht afwerpen kon, heeft hij ontelbaar
velen in staat gesteld, om nog al degelijker en nauwkeuriger
arbeid te leveren. Bij hem niets van die bangelijke, eng-
hartige, kleinzielige opvatting van reglementen, waardoor
al te bureaucratische ambtenaren de studie van anderen
soms noodeloos bemoeilijken. Hij wist, dat de tijd van
vreemdelingen in den dubbelen zin des woords te kostbaar
is, om hen altoos te binden aan de vaste uren of aan de
plaats, door de letter der wet bepaald ^). Hij was overtuigd, dat

*) In eeu fijn-gestileerd, weemoedig-liefelijk //In memoriam" verhaalt
Antonio (de Groniugsche Hoogleeraar Dr. A. G. van Hamel) in bet
feuilleton der Oprechte Haarlem&che Courant van 8 April 1890 de vol-
gende bijzonderheden aangaande Campbell: «-Bijna nooit keerde ik in
Holland terug van een bezoek aan de Bibliothèque Nationale te Parijs,
of ik had dankbare groeten over te brengen //au plus aimable des bibli-
othécaires". Opgetogen over zijne ontvangst te 's-Gravenhage, deelde eens
een jong Fransch historicus aan den verbaasden //administrateur général"
dier boekerij mede, dat hij eene geheele kostbare verzameling pamphlet-
ten, niet alleen op de Haagsche bibliotheek had mogen doorsnuffelen,

( 31 )

iemand, die met een wetenschappelijk onderzoek bezig is,
niet altijd binnen het voorgeschreven aantal dagen of weken
met geleende werken kan hebben afgedaan; dat het niet
altijd mogelijk is, uit verschillende bibliotheken op hetzelfde
oogenblik bijeen te brengen, wat slechts door onderlinge
vergelijking tot afdoende gevolgtrekkingen kan leiden, en dat
men niet zelden al werkende op denkbeelden komt, die het
instellen van een nieuw onderzoek uit dezelfde bronnen
noodzakelijk maken. Was men over het lang houden van
een boek of handschrift zelf een weinig verlegen, dan luidde
zijn hoffelijke troost: »Ik weet, dat het in goede handen is".
Het deed mij weleens denken aan die paradox van Bakhuizen
VAN DEN Brink: »]k heb liever, dat van tien archiefstukkeu
één verloren gaat, dan dat zij alle tien ongebruikt blijven
liggen", een paradox, ik weet het; van wier bruto-gewicht
heel wat overdrijvingstarra moet worden afgenomen, ora tot
het netto der bedoeling te geraken, maar in ieder geval
etm koninklijk woord, dat van eene breede opvatting getuigt.
En wat Campbell's hulpvaardigheid aangaat, hierin kon
hij door niemand worden overtroffen. Onder alle menschelijke
deugden is geene moeilijker dan de zelfverloochening ; maar
ook onder alles, wat men de zedelijke hoedanigheden
van den bibliothecaris genoemd heeft *j, staat de zelfver-
loochening bovenaan. De ware bibliothecaris leeft niet voor
zich zelven, maar voor anderen; niet voor eigen liefhebbe-
rijen, maar voor hun nut; niet voor persoonlijke auteur-
schappen, maar voor hunne studie. Ten bate van hen vult
hij naar zijn beste weten de hem toevertrouwde verzameling

maar dat hem zelfs vergund was geworden in de kamer van zijn hotel
dit onderzoek voort te zetten. De heer Léopold Del is Ie schudde het
hoofd over zooveel vrijgevigheid; hij zou de zaken veel oflicieeler en
meer reglementair hebben behandeld ; maar hij moest toch den jongen
geleerde toegeven, dat de studies zich over zulk een vriendelijken be-
schermer niet konden beklagen".

*) Zie r. A. Ebert, J)e vorming van den hihliothekaris, uit het Hoog»
duitsch door J. W. Holteop, 'sGrav. 1832, blz. 33—38.

( 32 )

aan ; voor hen ordent en catalogiseert hij ; voor hen is hij
altijd te spreken of staat hij steeds gereed, schriftelijk te
antwoorden. Hij is zich diep bewust van de waarheid, dat
hij bestaat ter wille van het publiek, niet het publiek ter
wille van hem. Hoe meer ik mij indenk in de ziel van een
goed bibliothecaris, hoe meer ik zijne zelfverloochening, zijne
zelfvergetelheid, zijne zelfopoffering waardeer. En naarmate
de lust tot eigen onderzoek en het op eigen naam uitgeven
van geschriften zich krachtiger aan ons doet gelden, naar
die mate zullen wij ons te inniger moeten verheugen, dat
er ook mannen zijn, die hun tijd, hun kracht, hun kennis
aan anderen ten beste willen geven, zonder daarvoor in het
openbaar meer loon te ontvangen dan hoogstens een woord
van dankbetuiging in de voorrede van een boek.

In deze zelfverloochening nu had Campbell het zeer ver ge-
bracht, of liever, zij hing ten nauwste samen met zijn stillen,
bescheidenen aard. Als Ebert in zijn gulden boekske » De vor-
ming van den bibliothekaris" treffend zegt : » Zijne leus zij : aliis
inserviendo consamor" '^)^ dan mogen wij er gerust bijvoegen :
;»Aan die leus heeft Campbell voldaan". Hij zelf bracht de
zaak in een niet minder treffend beeld, als hij zeide: » De
bibliothecaris mag, als de priester des Ouden \^erbonds, eerst
dan van de toonbrooden eten, wanneer geen ander daarnaar
hongert" f). Heeft hij, gelijk wij straks zien zullen, ook
persoonlijk nog veel goeds en degelijks geschreven, anderen
hebben daarbij geen schade geleden, en alleen door zijne
verbazende werkkracht, zijn gezond lichaamsgestel en zijn
lang leven heeft hij het alles kunnen volbrengen. Maar de
werkzaamheden, aan zijn ambt verbonden, gingen voor, en

*) Ebert, a. w., blz. 36.

f) Zie het motto van zijn Levensbericht door Dr. Knuttel (t. a. p., blz.
256)^ _ Wat de bewering aangaande den priester des Ouden Verbonds
betreft, Lev. XXIV: 8 en 9 spreekt er niet van, maar ^-die Priester
Latten uach Misclma Aracb. 2, 2. die Schaubrode zwischen den 9. und 11.
Tag (nachdem sie gebacken waren) zu verzehren" ("VViner, Biblisches
Realwoerterbuch, 3te Aufl. [Leipz. 1848], Bd. H, S. 402, Note 2).

( 33 )

de belangen der Bibliotheek stonden altijd bij hem op den
voorgrond.

De heilzame gevolgen zijn dan ook niet uitgebleven. Onder
zijn bestuur werden verschillende belemmerende bepalingen
weggenomen en het budget, van ruim ƒ 4000, eerst op
ƒ 12.500, later op ƒ 20.000 gebracht. Zijne fijne kennis
van handschriften *) en boeken heeft de in manuscripten,
incunabelen en zeldzame werken zoo rijke Koninklijke Biblio-
theek met nog veel meer kostbaars aangevuld, en de persoon-
lijke toegenegenheid, die bezitters van bijzondere verzamelingen
of hunne nabestaanden hem toedroegen, is oorzaak geworden,
dat verscheidene van die verzamelingen geheel of gedeeltelijk
aan haar zijn ten geschenke gegeven. Door zijne rustige
plichtsbetrachting en zijn verbazend boekengeheugen hebben de
schatten der Boekerij in steeds klimmende mate niet slechts in
Nederland, maar ook daarbuiten aan hun doel beantwoord.
Verschillende werken van de eerste mannen op hun gebied
zouden niet zijn wat zij zijn, als Campbell hun niet de
gewenschte boeken had verschaft, hun niet allerlei schriftelijke
inlichtingen had gegeven, hen niet op tal van bijzonderheden,
die zijne eigene aandacht hadden getrokken, had opmerkzaam
gemaakt. Zoo ging er van de Bibliotheek te meer invloed
uit, omdat de Bibliothecaris zelf een bekwaam man was,
die zich in het onderwerp van anderen wist in te denken,
zich gaarne de moeite getroostte om op te sporen wat hen
dienen kon, en zich genoeg beloond achtte, als door hunne
pen de vruchten van zijn onderzoek in wijderen kring werden
verspreid.

*) Men is gewoou, iu Campbell alleen den kenner vau incunabelen
te zien Hij was dit bovenal, doch geenszins uitsluitend. Ook in kennis
van zeldzame boeken had hij het ver gebracht, en niet minder ver in die
van middeleenwsche handschriften. De //Administrateur général" der Bi-
bliothèque Nationale te Parijs, de zeer bekwame en algemeen bekende
Léopold Delisle, stond met hem in eene briefwisseling, die vooral ook
zulke handschriften betrof.

Jaarboek 1890. «>

( 34 )

Maar ook persoonlijk trad Campbell bij herhaling als
schrijver op. Niet, dat hij vele uitgebreide werken heeft
nagelaten. Integendeel, slechts éénmaal heeft hij een boek
van grooten omvang het licht doen zien, namelijk zijne
»Annales de la typographie néerlandaise au XVe siècle",
waarop ik straks uitvoerig terugkom, wanneer ik den over-
ledene als bibliograaf afzonderlijk zal bespreken- Ook mag
alles, wat hij heeft uitgegeven, geenszins met den naam
van wetenschappelijk worden betiteld, wijl er zeer veel onder
loopt, dat slechts bestemd was om als bericht, verslag of
boekaankondiging te dienen. In den »Algemeenen Konst-
en Letterbode", waarvan Campbell van 1854 tot 1859
mederedacteur was, en in den » Nederlandschen Spectator",
waarbij hij in 1860 als mederedacteur, en in 1864 met
zijn vriend Vos^iaer als hoofdredacteur optrad, zijn deze
kleine opstellen legio. Ook in den »Navorscher" kan men
vele bijdragen van zijne hand vinden, kenbaar aan de twee
laatste letters van zijnen naam. Dit alles, ofschoon het menige
nuttige opmerking en bruikbare mededeeling bevat *), ga ik
stilzwijgend voorbij, ten einde mij uitsluitend bij Campbell's
wetenschappelijken arbeid te bepalen.

En dan begin ik met op te merken, dat hij reeds vroeg
optrad als uitgever van Middelnederlandsche brokstukken,
die hij in handschriften had gevonden. Zoo leverde hij in
1847 een » Fragment van een gedicht aan de tï. Maria" f),

*) Om een voorbeeld te noemen, verwijs ik naar zijn opstel //Het Neder-
landsch protestantsche lied onder het kruis" (aankondiging van Wacker-
nagel's Lieder der niederldndischen Reformierten) in den Nederlandschen
Spectator van 1867, blz. 156 v. Campbell was de eerste, die aldaar de
aandacht vestigde op de geheel onbekende uitgave der Souter Liedekeus
van 1539. Ik noem dit voorbeeld te liever, wijl mij gebleken is, dat zelfs
zeer bekwame mannen in den waan verkecren, dat deze eer toekomt aan
den Heer J. H. Scheltema, die ze in zijne overigens verdienstelijke
Nederlandsche Liederen uit vroegeren tijd, Leid. 1 885, blz. 388 v., opnieuw
heeft bekend gemaakt.

-j-) In de Verdagen en herigten utgegeven door de Fereeniging ter be-
vordering der oude Nederlandsche letterkunde, 4de Jaargang (Leid. 1817),
blz. 23—27.

C 35 )

in 1848 een » Fragment van een gedicht: Vanden vaghe-
vier dat Sente Patricius vertoghet was" *), en in dat zelfde
jaar een » Onuitgegeven vervolg en slot van de Vermeer-
derde Kronijk van Beka" f). Voorts wil ik wijzen op zijne
vernieuwde uitgave van eenige zeer oude en hoogst zeld-
zame drukwerkjes, waarvan de unieke exemplaren door hem
achter boekbanden of te midden van andere stukken waren
ontdekt. Twee zulke uitgaven kan men vinden in zijne
» Bijdrage tot de kennis van hetgeen door de Christelijke
liefde gedaan is tot zedelijke verbetering van gevallen vrou-
wen" §). Eene andere plaatste hij onder den titel »Der
Buben Orden" in den »Anzeiger für Kunde der deutschen
Vorzeit" **). Maar bovenal moet hier in aanmerking komen
zijn afzonderlijk uitgegeven »Reynardus Vulpes" ff) naar een
incunabel van omstreeks het jaar 1473, door hem het eerst
opgemerkt in een boek uit de Stedelijke Bibliotheek van
Deventer. Tien jaren vóór zijnen dood leverde hij ook nog
een herdruk van de » Korte, dog waaragtige levens-beschry-
ving van Benedictus de Spinosa" door Johannes Colerus §§),
waarvan nog slechts drie exemplaren bekend waren.

Bevatten deze bijdragen in tijdschriften en deze afzonder-
lijke uitgaven minder het werk van Campbell dan dat van
anderen, wier arbeid hij opnieuw het licht deed zien, er
bestaan ook, buiten de reeds genoemde talrijke mededeelin-
gen in den »Konst- en Letterbode" en den » Nederlandschen
Spectator", twee levensberichten van zijne hand, namelijk
van zijnen schoonvader P. C. Gr. Guyot ***j en van zijn

*) In de Verslagen en heriqten als boven, 5<ie jaargang (Leid. 1848),
blz. 7—26.

f) In Nijhoff's Bijdragen voor de vaderlandsche geschiedenis en oud-
heidkunde, deel VI (Amh. 1848), blz. 181—186.

§) In het Kerkhistorisch Archief van Kist en Moll, deel I (Amst.
1857), blz. 274-287.

**) Neue Polge. Tünfzehnter Jalirgang (]868), N". 4, Spalte 113— ]19.

ff) Hagae Comitis, 1859.

§§) 's Gravenhage, 1880.

***) In de Levensberichten van de Maatschappij der Nederlandsche Let-
terkunde, 1861, blz. 144—152.

3*

( 36 )

zwager W. J. Holtrop *), en voorts verschillende opstellen,
die in den regel aan zijne uitgebreide kennis van de oudste
boekdrukkers en bookdrukkerijen zijn ontleend. Men zoeke
ze vooral in »Le Bibliophile beige" en in de » Bibliograpbi-
sclie Adversana". In het eerstgenoemde tijdschrift leverde
hij : »Godefredus Back, imprimeur a Anvers, de 1494 a
1511", »Additions a la liste des ouvrages impriraés par
Geraert Leeu, a Gouda et a Anvers, au quinzième siècle",
» Correspondance [sur Tlntroductorium iuvenum]", »Un merle
blanc", » Correspondance [au sujet de Jean Lettersnijder J"
en » Pierre Schoeffer de Gernsheim" f). De »Bibliogra-
phische Adversaria" verrijkte hij met de volgende opstel-
len : »De beginselen der boekdrukkunst te Rotterdam",
/'Hejnricus Lettersnider van Rotterdam", ï^Xog een boek-
liefhebber : Onno Zwier van Haren", » Bibliographie van
der Capellen", »De oudst bekende Nederlandsche boekdruk-
kerij", »De eerste boekdrukker te iVlkmaar" en '/De Neder-
landsche prototypographie" §).

Mocht ik nu bij het opsommen van wetenschappelijke
bijdragen, door Campbell geleverd, ook maar kunnen ver-
wijzen naar de Werken der Koninklijke Akademie ! Doch
helaas, hoe trouw hij de vergaderingen onzer Afdeeliug be-
zocht, slechts eenmaal is hij er, en toen nog zeer kort, als
spreker opgetreden. Tn de zitting namelijk van 10 Januari
1881 las hij er zijn zooeven genoemd opstel over de oudst
bekende Nederlandsche boekdrukkerij voor **), en zelfs dat

*) In de levensberichten als boven, 1870, blz. 633—680.

t) Deze opstellen zijn in de hierboven opgegeven volgorde te vinden
in Le Bibliophile beige, tome III (Brux. 1846), p. 55— 62; tome VI (18öO),
p. 29—45; Le Bibliophile lehje. Bulletin mensuel, 7« année Brux. 1872),
p. 144-147; IQe année (1875), p. 73 -76; 11e année (1876), p. 87 suiv. :
12e année (1877), p. 46 suiv.

§) In de hierboven opgegeven volgorde geplaatst in de Bibliographi-
sche Adversaria, 's Grav. 1873 vv., deel I, blz. 5 — 10; deel I, blz. 80;
deel II, blz. 21-24; deel IV, blz. 20-22; deel IV, blz. 197-200;
deel V, blz 1-6; deel V, blz. 169 -172.

**) Zie Verslagen en Mededeelingen, 2de Keeks, deel X^ blz. 297 v.

( 37 )

ééiie opstel was niet voor onze » Verslagen en Mededeelin-
gen," maar voor de »Bibliograpliisclie Adversaria" van zijnen
vriend Martinus Nijhoff bestemd. Ik mag den overledene
hierin niet prijzen ; veeleer doet het mij leed, dat hij uit
overdreven bescheidenheid zoo weinig beantwoord heeft aan
de verplichting, door het lidmaatschap der Akademie hem
opgelegd *). En ik betreur dit te meer, omdat er althans
één gebied is, waarop wij niemand liever zouden hebben
gehoord dan juist hem.

Het bedoelde gebied is natuurlijk dat van de oudste ge-
schiedenis der Nederlandsche boekdrukkunst. Daar toch
was OajMPbell een man van erkend gezag, en geen tweede
in ons land kwam hem daar ook maar eenigszins nabij.
Gevormd door een specialiteit als Holtrop, gaf hij zich
volgens aanleg en liefde geheel aan de studie der Neder-
landsche xylographie en typographie in haar wordingstijd-
perk over. Door het veelvuldig zien van blokboeken en
het onderling vergelijken van wiegedrukken, zooals dit in
ons land alleen te 's-Gravenhage kan geschieden, groeide
hij geheel in dit moeilijk onderwerp in. Holtrop zelf erkende
zijne voortreffelijke hulp, toen hij zijne »Monuments typo-
graphiques" uit achting en dankbaarheid aan Campbell
opdroeg en aan het hoofd der opdracht de veelbeteekenende
woorden plaatste : » Quorum pars magna fuit". Maar ook
buitenlandsche geleerden, die hetzelfde vak beoefenden,
verzuimden nooit hem te raadplegen. Mannen als Bradshaw
en CoNWAY dragen vermaarde namen, maar een gedeelte van

*) Campbell's uaam komt ook voor onder Let //Rapport der Commis-
sie, benoemd ter ^yetenscllappelijke waardeering der handschriften van den
Heer C. J. Helling werpf over de Binnen-Egmonden" {Verslagen en
Mededeelingen, ^^^ Reeks, deel YII, blz. 8 — 13), maar dit rapport werd
in de vergadering van 12 Maart 1877 voorgelezen door Moll (t. a. p.,
blz. 3) en zal dus ook wel door dezen laatste zijn opgesteld.

( 38 )

hunne vermaardhoi.l hebben zij aan de mededeelingeu van
Campbell te danken.

Het gedurig omgaan met ante-typographische en proto-
typographische drukwerken bleef ook niet zonder invloed
op zijne meening aangaande de oudste geschiedenis der boek-
drukkunst. Doch vooral de onderzoekingen van Dr. A. van
DER Linde, door hem zelven krachtig gesteund en vrier
resultaten eerst in den »Nederlandschen Spectator" van
December 1869 tot Mei 1870, en vervolgens in het welbe-
kend werk » De Haarlemsche Costerlegende" ('s Gravenhage,
1S70) ter algemeene kennisse kwamen, brachten in zijne
zienswijze eene geheele omkeering te weeg *). Intusschen,
niet tevreden met de ontkennende uitspraak : » Niet te
Haarlem", vroeg hij zich zelven af: »Waar dan?" En op
die vraag meende hij jarenlang een bevredigend antwoord
te hebben gevonden.

Doch laat mij, om de bedoelde onikeering van inzicht en
tevens het nieuwe standpunt van Campbell duidelijk te
maken, eene uitspraak van Holtrop aanhalen en eene andere
van hem. Toen Holtrop in 1868 zijne »Monuments typo-
graphiques des Pays-Bas au quinzième siècle" voltooid had,
schreef hij in de A^oorrede van dit waarlijk monumentale
boek: »J'avoue que les arguments des adversaires de Coster
n'ont pas renversé pour moi Ie fond du témoignage de
JuNius, et c'est pourquoi qu'aussi longtemps que je n'aurai
pas les preuves du contraire, je regarde les livres en question
comme les productions typographiques de Laurent Coster,
a Harlem, et de ses successeurs" j. Maar toen Campbell
zes jaren later met zijne »Annales de la typographie néer-
landaise au X.V^ siècle" optrad, kon men in diens »Avant-
propos" lezen: »je n'ose pas assigner au groupe entier une

*) Verg. zijue eigene woorden in liet 1ste Supplement op zijne Jf.'
les, page v.

f) Moiiuments ii/pographiques, page x.

( 39 )

origine qui remonte au dela de l'année 1460, et comme
les bois du Speeulum qui fait partie des produits de eet
atelier se retrouvoiit a Utrecht en 1481, il est probable
que cette officine prototypographique Néerlandaise aura fonc-
tionné dans cette ville" *).

Niet Haarlem, maar Utreeht de plaats, waar de oudste
Nederlajidsche boekdrukkerij is werkzaam geweest, dat was
Campbelt/s geliefde meening, en zij is het langen tijd in
steeds klimmende mate gebleven f- In 1874 grondde hij
haar — zwak genoeg — alleen op het feit, dat de zwer-
vende boekdrukker Jan Veldener, die nit Leuven naar
Utrecht kwam en er van 1478 tot 1481 zijne kunst uit-
oefende, voor zijne uitgave van de » Epistelen ende Evange-
liën" aldaar in het laatstgenoemde jaar houtsneden gebruikte,
die vroeger in de uitgaven van het »Speculum humanae
salvationis", zoowel de twee Nederlandsche als de twee Latijn-
sche, dienst hadden gedaan, maar die thans in tweeën waren
gezaagd §). Uit het gebruik van deze gedeelten te Utrecht

*) Annales, page viii. Verg. ook p. 517 suiv. en de aldaar aange-
haalde nummers te hunner plaatse.

f) Nog in 1885 schreef hij: //Wanneer dus in het vervolg de vraag
gesteld wordt: In welke plaats heeft men het eerst in Nederland ge-
drukt? dan moet, naar mijn oordeel, het antwoord zijn: te Utrecht, de
stad waar Jan Veldener de blokken van den Spiegel onzer behoudenis
vond" {Bihliographische Adversaria, deel V, blz. 171 v.).

§) Zie vooral Annales, p. viii en 187. — Veel voorzichtiger liet Henry
Bkaüshaw in zijn meesterlijk werkje List of the founts of fy^e andwoodcut
devices used hy printers in Holland in the fifteenth rentun/, Lond. 1871,
p, 6, zich uit : *] am compelled to leave the Speculum at Utrecht until
1 know anything positive to the contrary, because it is at Utrecht that
the cuts first appear, cut up into pieces, in a book printed by Veldener
at that place in 1481", eene uitspraak, den man geheel waardig, die
slechts op grond van vaste gegevens eene chronologische lijst ontwierp
van de Noord-Nederlandsche steden, waar in de 15de eeuw drukkers waren
gevestigd, en van die drukkers zelven in elke daarvan. Verg. ook zijn
werkje A classified index of the fifteenth centunj hooks in the collection
of the late M. J. de Meyer, Lond. 1870, waar dezelfde strenge methode
is gevolgd. De beide werkjes zijn na zijnen dood andermaal uitgegeven
in zijne Collected Papers, Cambridge, 1889.

( 40 )

trok hij — wel wat voorbarig — het besluit, dat Veldener
ze in haar gehovjl iii de genoemde stad zou hebben opge-
kocht, en hierop bouwde hij dan verder de gissing, dat het
»Speculuni" niet te Haarlem, maar te Utrecht zou zijn
gedrukt. En indien het »Speculum", dan ook die gansche
rij van onmiskenbaar daarmede verwante oude drukwerken,
die men weleer aan Coster had toegeschreven. Hij ging
zelfs zóó ver, dat hij, zij het ook met een vraagteeken, bij
de titels van al deze werken in zijne »Annales" de woorden
voegde: » Prototypographie Néerlandaise. Utrecht?" *)

Later, in 1880, kw^am eene onverwachte vondst hem niet
weinig in zijne meening versterken. De Utrechtsche bibli-
othecaris P. A. TiELE namelijk had in een foliant, afkomstig
uit het Regulierenklooster der stad en berustende in de
Universiteitsbibliotheek, een blad ontdekt van de >^ Singularia
juris" van Ludovicus de Roma, welk werk, evenals het
»Speculum" en andere boeken, tot de zoogenaamde Costeriana
beVioort. Ue Heer Tiele, aan wiens schei pen blik niet
licht iets ontging, bleef niet in gebreke, zijnen vriend
Campbell opmerkzaam te maken op den steun, dien dit blad
scheen te geven aan zijne bewering, dat de eerste boekdruk-
kerij te Utrecht moet zijn werkzaam geweest. Hoe toch
anders te verklaren, dat afval van die drukkerij zich in den
band van een aldaar gebonden boek bevindt f).

En wederom waren eenige jaren voorbijgegaan, toen eene
dergelijke vondst nog al sterker naar Utrecht als de bakermat
der Nederlandsche boekdrukkunst scheen heen te wijzen.

*) Zie bijv. Annales, N'\ 1, 30, 98—109, 405, 611-636, enz.

f) Zie de Bibliographische Adcersaria, deei IV, blz. 199. — Op het
voorbeeld van den schrijver spreek ik hier van //afval der boekd ruk-
ker ij". Gold het mijne eigene meeuing, dan zou ik slechts van afval
der boekb i n d e r ij gewagen. Verder tocJi mag, strikt genomen, de
gevolgtrekking uit de feiten niet gaan, tenzij mocht kunnen bewezen
worden, dut de boekdrukkerij tevens de boekbinderij was. Vooral met
boeken, uit kloosters afkomstig, zooals het onderhavige, moet men voor-
zichtig zijn, wijl deze veelal in de kloosters zelve werden gebonden.

( 41 )

In Februari 1886 ontdekte ons medelid S. Muller Fz. een
paar bladen van de » Ars minor" van Donatus in het Fransch,
als schutbladen van een boek, dat stukken aangaande het
St. Caeciliënklooster te Utrecht bevatte. Deze bladen vormden
te zamen f'ol. 1, 2, 7 en 8 van het genoemde werkje, ook
alweder met de eigenaardige letters der zoogenaamde Coste-
riana gedrukt. De gelukkige ontdekker haastte zich, Campbkll
in staat te stellen, met de verrassende bladen kennis te
maken, en deze zag er natuurlijk eene nadere bevestiging
van zijn gevoelen in. Opnieuw toch bleek het, dat bladen
van de oudste Nederlandsche drukkerij te Utrecht als afval
waren gebruikt. Zelfs de omstandigheid, dat men hier met
een Franschen Donaat te doen heeft, scheen hem te meer
voor Utrecht als drukoord te pleiten. Daar toch regeerde
van 1456 tot 1496 David van Bourgondië, de letterlievende
bisschop, Franschman van geboorte. Juist omstreeks 1460
begonnen onder zijne woelige regeering eenige jaren van
rust. Alles scheen dus aan te duiden, dat deze Fransche
Donatus nergens gevoegelijker dan te Utrecht kon zijn
gedrukt "^j.

Ondanks deze versterking van zijne geliefde meening heeft
Campbell getoond, vrij van vooroordeel te zijn. Als een
echt wetenschappelijk en waarheidlievend man, sloeg hij de
tegenwerpingen, tegen zijne stelling gemaakt, geenszins in
den wind. Dit bleek, toen de Heer J. H. Hessels, de
leerling en zeer bekwame opvolger van Bradshaw als Biblio-
thecaris der Universiteit te Cambridge, in eene reeks van
artikelen in »The Academy" van 30 April tot 13 Augustus
1887 nog eenmaal voor Haarlem als de geboorteplaats der
boekdrukkunst optrad. Deze artikelen, kort daarna met geringe

*) Zie Campbell, Annales, 3e Supplément (La Haye, 18S9), p. 10
suiv. — Eene facsimile-uitgave vau de gevonden bladen met eene korte
inleiding en eene Latijusche opdracht aan de nagedachtenis van Campbell
is, onder den titel 1! Ars Minor de Donat, bezorgd door Léon Dorez,
Paris, 1890.

( 42 )

wijziging tot een afzonderlijk boekdeeltje bijeengevoegd *),
liggen den meesten onzer ongetwijfeld nog versch in het
geheugen. De schrijver, Haarlemmer van geboorte, was in
1870 door » De Haarlemsche Costerlegende" van zijn mede-
inboorling der Spaarnestad, Dr. A. va.n der Li^üe, zoozeer
bekoord geweest, dat hij dit werk in het Engelsch had
vertaald, om het in zijn nieuwe vaderland algemeen toegan-
kelijk te maken. Toen echter dezelfde Dr. A. van der Linde
in 1878 zijn »Gutenberg" had uitgegeven, vond hij in zijn
vroegeren aanhanger Hessels zijn vinnigsten bestrijder f).
En toen hij in 1886 zijn prachtig uitgevoerd werk in drie
zware kwarto-deelen over de »Geschichte der Erfindung der
Buchdruckerkunst" in het licht had gezonden, trad deze in
de reeds genoemde reeks van artikelen in »The Academy"
andermaal tegen hem in het krijt. De beide kampioenen
mochten te vecht zwaar geharnaste ridders heeten, maar helaas
van weerszijden was er hartstocht in het spel. Campbell,
die in den » Nederlandschen Spectator" den arbeid van Van
DER Linde niet had besproken, wijl deze hem aanvankelijk
voorkwam, slechts eene compilatie uit des schrijvers vroegere
werken over de Costerlegende en Gutenberg te bevatten,
maar vooral ook omdat het bekend was, dat de Heer Hessels
eene ernstige studie over dien arbeid voorbereidde, waarvan
hij de uitkomsten wenschte af te wachten §), gaf thans in
het genoemde weekblad van 7 Mei tot 20 Augustus 1S87
geregeld verslag van de artikelen, door den Heer Hessels
in »The Academy" geplaatst. Hij deed dit op zijne eigene
wijze, streng objectief, volkomen hartstochteloos, nochtans
aan het einde verklarende dat, eerlijk gezegd, de overtuiging
van den Heer Hessels in hem niet was overgegaan, dat hij

*) Haarlem the birth-place of priniing, iioi Mentz, Lond. 1887; ook iu
het Hollaudsch onder den titel: Haarlem de geboorteplaats der boekdruk-
kunst niet Mainz, Haarl. 1888.

f) Gutenberg: Was he the Inventor of Printing F Lond. 1882.

§) Zie De Nederlandscke Spectator van 7 Mei 1887 (N^. 19), blz. 156.

( 43 )

nog steeds voor de raadpclen van de geschiedenis der boek-
drukkunst staan bleef, en dat die geschiedenis, tot zijn groot
leedwezen, nog steeds een sphinx voor hem was. Tevens
beloofde hij, in een volgend nummer zijn eigen standpunt
in deze voor alle geschiedvorschers en boekenkenners zoo
belangrijke zaak te zullen uiteenzetten *).

Dit nu deed hij in den » Nederlandschen Spectator" van
3 September 1887 onder den titel »Het raadsel van de
uitvinding der boekdrukkunst'", en hier hebben wij zijn
laatste woord aangaande het ingewikkeld vraagstuk, dat zijn
geest gedurende zoovele jaren had beziggehouden. Eigenlijk
gaat dat vraagstuk nog weer in verschillende, met elkander
samenhangende vragen uiteen. Waardoor, wanneer, waar,
door wien is de eigenlijk gezegde typographie (d. i. de
boekdrukkunst door middel van beweegbare letters) uitge-
vonden ? In welk verband staat het oudste Nederlandsche
drukwerk tot dat van Mainz ? Waar moet de eerste Neder-
landsche drukkerij werden gezocht?

Bij de beantwoording van deze, ofschoon niet door hem
genoemde vragen begint Campbell met te wijzen op de
omstandigheden, die den mensch in de 15de eeuw drongen,
om, bij het te kort schieten van de hem ten dienste staande
middelen tot mededeeling van zijne gedachten, naar iets beters
om te zien. De schrijfkunst was niet meer voldoende. Het
snijden van gansche boeken in blokken hout schoot te kort.
Een vernuftig brein was noodig, om op het denkbeeld van
beweegbare letters te komen, een bekwame hand, om ze van
metaal te vervaardigen, om bruikbaren drukinkt samen te
stellen, om papier te gieten, voor het drukken geschikt.
Hij, die in dit alles was geslaagd, hield natuurlijk zijne
kunst zoolang mogelijk geheim, ten einde er zooveel moge-
lijk voordeel van te trekken. Toen dan ook in 1457 te
Mainz het eerste boek met de namen der drukkers ver-
scheen, moet de kunst reeds niet meer nieuw zijn geweest.

') Zie De Nederlandsche Spectator van 20 Aug. 1887 (N». 34), blz. 270.

( 44 )

Inderdaad werd er volgens de Keulsche Kroniek van 1499
reeds ten jare 1450 in de genoemde stad Mainz gedrukt, en
was JoKANNK's GuTENBEiiG aldaar de uitvinder dezer kunst.
De Kroniek voegt er bij, dat het voorbeeld was ontleend
aan de Donaten, die in Holland waren gedrukt. Om dit te
verklaren, hebben sommigen ondersteld, dat die Hollandsche
Donaten in hout waren gesneden. Anderen hebben beweerd,
dat hetgeen in Holland op zeer ruwe, onvolmaakte wijze
was geschied, iu Duitschland zoozeer werd verbeterd, dat
dit eerst de ware uitvinding kon schijnen. Campbkll laat
de eene, zoowel als de andere meening voor hetgeen zij zijn.
Het eenige, wat wij zeker hebben, is volgens hem de groep
van vijf en veertig boekjes en boeken, die in Nederland
moeten ontstaan zijn, en die naar zijne meening tusschen
1460 en 1473 in het licht zijn gegeven. »Hoe nu", zoo
vraagt hij, »is die groep van oud-Nederlandsche drukwerken
ontstaan V" En zijn antwoord luidt, dat zij te weinig vol-
maakt en sierlijk zijn, om vervaardigd te wezen naar die,
welke destijds te Mainz werden gedrukt.

Maar hoe dan het gelijktijdige van het minder volkomen
Nederlandsche drukwerk met het meer volkomen Duitsche
te verklaren?... Hier getuigt Campbell, niet ongeneigd te
wezen, aan eene co- of postinventio te denken. Hij acht
niet onmogelijk, dat iemand in Nederland, die zich bezig-
hield met het vermenigvuldigen van geschreven of in hout
gesneden boeken, de te Mainz gedrukte werken heeft gezien
en van Mainzers zelven heeft vernomen, hoe eene boekdruk-
kerij aldaar ongeveer was ingericht. Met deze kennis toe-
gerust, beproefde hij de zaak op zijne eigene wijze en werd
door zijne tijdgenooten, die met de Duitsche typographie
nog nauwelijks bekend waren, voor een uitvinder gehouden.
Dat zulk eene toedracht van zaken volstrekt niet onmogelijk
is, blijkt uit een dergelijk geval kort na het jaar 1840.
HoLTROP namelijk had toen het denkbeeld opgevat, een sup-
plement uit te geven op den »Trésor de numismatique et
de glyptique". De daarin voorkomende platen zouden, even-

( 45 )

als in het werk zelf, gegraveerd worden volgens het procédé
van CoLLAS. De uitvoering hiervan werd opgedragen aan
den Haagschen lithograaf Steuerwald, dien men naar Parijs
wilde zenden, om met het bedoelde procédé kennis te maken.
Maar deze, vernomen hebbende hoe het toestel ongeveer
werkte, had er aardigheid in, niet naar Parijs te gaan, maar
zelf eene machine samen te stellen, die aan het doel kon
beantwoorden. Hij slaagde hierin naar wensch en werd al-
dus een post-inventor van het procédé van Collas. Op on-
geveer gelijke wijze nu stelt Campbkll zich voor, dat de
voortbrengselen der Nederlandsche proto-typographie kunnen
zijn ontstaan.

En waar zal dit dan zijn geschied ? Na het vroeger gezegde
zou men verwachten, dat de schrijver geene andere plaats
dan Utrecht zou hebben genoemd. Inderdaad zegt hij, dat
zich in den laatsten tijd stemmen ten voordeele van die
stad hebben doen hooren. Zelfs somt hij met blijkbare
voorliefde de redenen op, die voor deze meening schijnen
te pleiten. Doch zijne hoop is gevestigd op onze Neder-
hmdsche archieven, die thans meer dan ooit worden door-
zocht en misschien het geheim zullen kunnen openbaren.
Wellicht, zoo besluit hij, wordt ten slotte de eer toegekend
aan eenig oord, waaraan men thans nog niet denkt.

Ik heb bij dit belangrijk artikel iets langer stilgestaan
en er een vrij uitvoerig verslag van gegeven, omdat het 't
laatste woord van een der meest bevoegde rechters ter zake
van de uitvinding der boekdrukkunst bevat. Ik houd mij
overtuigd van uw aller instemming, wanneer ik zeg, dat
eene mededeeling als deze hier ter plaatse aandachtige
ooren zou hebben gevonden, en meen u geen ondienst te
hebben gedaan, door den overledene als het ware tot u te
doen spreken na zijnen dood. Laat mij er mogen bijvoegen,
dat hij nog met vreugde heeft kennis genomen van het
keurig artikel »Mainz of Haarlem", door ons medelid FiiuiN
in »De Gids" van Januari 18S8 geplaatst, en waarin deze
door fijne historische kritiek het moeilijk vraagstuk zooveel

( ^6 )

verder heeft gebracht. Daarentegen heeft Campbell heUias
geen kennis meer gedragen van de twee kleine, maar hoogst
belangrijke werkjes »L'imprimerie a Avignon en 1444" door
Reqüin *) en »Les origines de l'imprimerie a Avignon"
door DuHAMEL f), beide slechts zeer korten tijd na zijnen
dood verschenen, en waardoor inderdaad is gebleken, dat ge-
lukkige vondsten in archieven ook over de wording der
boekdrukkunst plotseling een nieuw licht kunnen werpen. In
hetzelfde jaar 1414 toch, waarin Gutenberg zich te Mainz
ging vestigen, leerde een goudsmid uit Praag, Procopius
VALDroGHEL, aan lieden te Avignon de kunst om met metalen
letters te » schrijven". Hy sloot overeenkomsten met heu,
liet hen geheimhouding beloven, leerde hun de kunst voor
geld, leverde hun Latijnsche letters, beloofde aan een Jood zelfs
Hebreeuwsche, vervaardigde de benoodigde werktuigen, euz.
De bron, waaruit deze kenschetsende bijzonderheden plotse-
ling tot ons kwamen, zijn notarieele registers. Wel is waar
blijkt uit het gevondene niet, dat de proefnemingen van
Valdeoghel tot een werkelijk resultaat hebben geleid, m.
a. w. dat het hem en zijnen vennooten gelukt is, een
boek te drukken, maar het is toch hoogst merkwaardig,
dat deze dingen geschiedden in hetzelfde Avignon, waarvan
men tot dusverre meende, dat het eerst in 1497, d. i. meer
dan vijftig jaar later, zijne eerste drukpers heeft gehad !
La-it ons niet wanhopen. Wie weet, welke onthullingen
aangaande de geschiedenis der boekdrukkunst onze plaatse-
lijke archieven ons te eeniger tijd zullen schenken !

Doch ik keer tot Campbet,l terug. Ik heb hem — en

*) Paris, Alphonse Picakd, 1890. — Dezelfde abbé Requin heeft
thans in de Chronique du jownal général de l'imprimerie et de la librairie
Tan 28 Februari 1891 (N". 9), p. 51—60, onder den titel van *Origiues
de rimprimerie en Trance" eene nadere studie over het onderwerp ge-
plaatst met facsimile's van de daarop betrekkiug hebbende notarieele
aanteekeuirgeu.

t) Avignon, Seguin Prèkes, 1890.

( 47 )

dit zal het laatste gedeelte van mijn levensbericht uitmaken
— nog als bibliograaf te doen kennen. Hier zult gij hem
zien optreden in zijne volle kracht, in het ééne groote werk,
dat hij heeft nagelaten, maar dat hem een blij venden naam
verzekert onder de eerste mannen van het vak. Veroorlooft
mij, de zaak een weinig liooger op te halen.

, Van 1826 tot 1838 verscheen het » Repertorium Biblio-
graphicum" van Ludovicus Hain, waarin alle hem bekende
gedrukte boeken, sinds de uitvinding der typographie tot
het jaar 1500, in alphabetische orde waren beschreven. Dit
werk, een toonbeeld van hetgeen Duitsche werkkracht ver-
mag, bevatte zestien duizend tweehonderd negen en negentig
titels van boeken, allen in de eerste halve eeuw der nieuwe
kunst gedrukt. Hain had bijeengebracht, wat de verschillende
landen op typographisch gebied in dat korte tijdperk hadden
geleverd, althans voor zooverre het tot zijne kennis was
gekomen, doch het lag voor de hand, dat nog heel wat aan
zijne aandacht moest zijn ontsnapt. Dit bleek dan ook vooral
het geval te zijn, wat de Nederlandsche wiegedrukken betreft.
Geen wonder, daar de schrijver de Nederlandsche boekerijen niet
had bezocht en vóór het voltooien van zijn arbeid was gestorven.
Nu is er onder de genoemde boekerijen geene, die zulk
een rijkdom van incunabelen bevat, als de Koninklijke Biblio-
tlieek te 's-Gravenhage. Reeds in 1808 was deze door
aankoop van al de nagelaten boeken van Romswinckel, en
V(^oral in 1810 door aankoop van die van Visskr, met eene
groote menigte incunabelen verrijkt. Voorts was men niet
in gebreke gebleven, op de boekverkoopingeu van bekende
verzamelaars, zooals De la SER^^v SA^■TA^^DER, Hultman,
Meerman, Koning en dergelijken, het eenmnül verkregene
zooveel mogelijk aan te vullen. Deze s -batten nu gaven
den Bibliothecaris Holtrop aanleiding, om de gansche ver-
zameling zorgvuldig te beschrijven en die beschrijving in
1856 het licht te doen zien onder den titel: » Catalogus
librorum saeculo XV^ impressoruni, quotquot in Bibliotheca
Regia Hagana asservantur",

( 48 )

HoLTROP was, zooals men dat pleegt uit te drukken,
een man van initiatief. Hij vormde groote plannen en
bracht ze krachtig ten uitvoer. Doch, gelijk het met
lieden van breede opvattingen en doorzettenden ijver meer-
malen gaat, de kleinere en fijnere deelen van den ar-
beid trokken hem niet altijd in gelijke mate aan. Ge-
lukkig had hij in zijnen onderbibliothecaris en zwager
Campbell juist den tegenovergestelden man, die zelden groote
plannen ontwierp, maar de plannen van anderen hielp vol-
voeren vaak op betere wijze, dan waartoe zij zelven in staat
zouden zijn geweest. Houdt men dit in het oog, dan zal
men te eerder de dankbare hulde begrijpen, die Holtrop in
de Voorrede van zijn » Catalogus" aan Campbell heeft gebracht.
De bedoelde woorden luiden, uit het Latijn vertaald, aldus :
»Het lust mij, hier de diensten te vermelden, die mijn onder-
bibliothecaris Campbell, door familiebetrekking en ambt zoo
nauw aan mij verbonden, zoowel bij het bewerken als bij
het uitgeven van dezen Catalogus mij bewezen heeft. Het
is niet gemakkelijk te zeggen, hoezeer de aanhoudende werk-
zaamheid en de vaak lastige onderzoekingen, aan een arbeid
als deze verbonden, mij licht en aangenaam zijn gemaakt, niet
slechts door den on vermoeiden ijver en de liefde, waarmede
hij het hem opgedragen ambt bekleedt, maar ook door de
buitengewone vlijt, waarmede hij de geschiedenis der boek-
drukkunst in het eerste tijdperk na hare uitvinding pleegt
na te sporen. Hierin heeft hij zulk eene door oefening
verkregen scherpzinnigheid van oordeel, dat hij daardoor aan
sommige nog niet bekende of onzekere drukwerken elk zijne
eigene plaats in de rij der boeken heeft kunnen aanwijzen.
Alle beoefenaren der letteren mogen beoordeelen, van hoeveel
gewicht dit is ; wat mij aangaat, ik erken openlijk, dat ik
veel verschuldigd ben aan dezen mij zeer bevri enden man *).
Wat Campbell als ambtenaar, als broeder en vriend ver-

*) Catalogus libroru.n saeculo XF^ i/f/j)ressoruM, quolquot in TAhliothera
Rcpia Hagana asHrvantur, Hagae-Comitum 1856, page v.

{ « )

richtte, deed inmiddels bij hem zelven het denkbeeld rijzen,
een stap verder te gaan en eene alphabetische lijst op te
stellen van al de voortbrengselen der typographie in Noord-
en Zuid-Nederland in de 15''^ eeuw. Niemand moedisde dit
denkbeeld meer aan dan Holtrop. Niet slechts de incuna-
belen der Koninklijke Bibliotheek, maar ook die van het
Museum Meermanno-Westreenianum te 's-Gravenhage, dat
in 1849 door erflating aan het Rijk was gekomen *) en
waarin CAMPBt:LL sinds 1857 metterwoon gevestigd was,
moesten thans dienst doen. Daarenboven werden uit dui-
zenden catalogussen van openbare en bijzondere verzamelingen
aanteekeningen gemaakt, door bezoeken aan binnen- en bui-
tenlandsche boekerijen Nederlandsche incunabelen opgespoord,
en door ontelbare brieven inlichtingen ingewonnen. Zoo
groeide de stapel titels en beschrijvingen steeds aan. Ein-
delijk werd hij zóó groot, dat er een buitengewone moed
toe behoorde, al de verzamelde bouwstoffen te gaan verwerken.
Er kwam nog bij, dat volgens het oorspronkelijk plan de
uitgave zou geschieden in het Latijn, zoodat de arbeid in
die taal was begonnen. Nochtans bleek meer en meer, dat
eene uitgave in het Fransch voor de verspreiding, het
gebruik en het debiet van het werk veel verkieslijker zou
zijn. Inderdaad, men behoeft zich niet te verwonderen, dat
Campbell nauwelijks besluiten kon, de hand aan den ploe«"
te slaan. Doch de energie van zijnen vriend Martinus
NijHOFF kwam hem ten goede. De »Annales de la typo-
graphie néerlandaise au XV^ siècle" werden te boek gesteld.
In 1874 verschenen zij, zelven een toonbeeld van fraaien
druk op goed HoUandsch papier. In de zeventien honderd
vier en negentig titels traden de schatten der Nederlandsche
typographie gedurende de omstreeks veertig eerste jaren
van haar bestaan helder aan het licht; de bibliographie

*) Zie de gansche toedracht dezer erflating in Campbell's Levensbe-
richt van Johannes JFillem HoUrop (in de Levensberichten van de Maat-
schappij der Nederlandsche Letterkunde, 1870), blz. 066—668.

Jaarboek 1890. 4

( 50 )

was met een meesterstuk van veelomvattende nasporing
en microscopisclie nauwkeurigheid verrijkt, en de schrijver
had zich een onvergankelijken naam verworven bij alle
mannen van het vak en alle liefhebbers van boeken.

Doch wat is hier op aarde volmaakt? Is niet alles een
gedurig naderen zonder ooit te bereiken ? Meer dan vyf- en-
twintig jaren had Campbell aan dezen arbeid besteed, en
niemand kon meer dan hij overtuigd zijn, dat er vroeger
of later leemten in zijn boek zouden worden gevonden.
Aan het einde zijner voorrede liet hij er zich geestig aldus
over uit: »je m'attends a rencontrer dans les catalogues
futurs plus d'une note constatant que tel ou tel incunable
est »inconnu a", ou » imparfaitement décrit par" M. Camp-
bell". Want waarlijk, zoo gaat het. Wie geen bladzij
zou kunnen bijeenbrengen, behaagt zich zelven door het
opmerken van een fout in een boek. Wie geen incunabel
naar behooren zou kunnen beschrijven, acht zich een knap
man, als de omstandigheden hem er een in handen spelen,
welks titel bij Hain of Campbell ontbreekt. En is hij een
antiquarisch boekhandelaar, dan slaat hij uit zijne toevallige
vondst daarenboven nog munt.

Intusschen zijn door Campbell's voortgezette nasporingen
op het hem dierbaar gebied de kansen om iets onbekends
te vinden steeds kleiner geworden. De nalezing, die hij na
den grooten oogst alleszins mogelijk achtte, is nog door hem
zelven voor een goed deel volbracht. In 1878 leverde hij
een eerste, in 1884 een tweede, in 1889 een derde supple-
ment, en na zijnen dood verscheen er in 1890 nog een
vierde, waarin de beschrijving van nog acht Nederlandsche
incunabelen als laatste vrucht van zijn welbesteed leven
werd aangeboden. Het geheele aantal voortbrengselen der
Nederlandsche typographie tot het jaar 1500, door zijne
geduldige en nauwkeurige pen beschreven, bedraagt thans
ongeveer negentien honderd dertig.

De »Monuments typographiques" van Holtrop en de
»Annales" van Campbell zijn niet alleen eene blijvende eer

( '^>1 )

voor de mannen, die ze hebben geschreven, raaar ook voor
ons vaderland. Hiermede bedoel ik thans niet, dat zij ons
als in een spieg.-l doen zien, wat dit kleine land op het
gebied der boekdrukkunst in de eerste halve eeuw van haar
bestaan heeft voortgebracht ; neen, de genoemde twee werken
zelve zijn in liunne soort de eerste, die in eenig land het
licht hebben gezien. Tot verleden jaar waren zij zelfs de
eenige. In 1890 evenwel verscheen te Parijs het werk van
O. Thieury-Poux, » Premiers monuments de l'imprimerie
en France au XVe siècle", dat ongeveer voor Frankrijk
leverde, wat Holt kop meer dan twintig jaren vroeger voor
Nederland geleverd had. Daarentegen staan de »Annales"
van Campbell nog steeds zonder mededinger alleen. De tijd
zal moeten leeren, wanneer een ander land door een zijner
zonen begiftigd" zal worden met een even volledig en ver-
trouwbaar overzicht van hetgeen de palaeotypographie bin-
nen zijne grenzen heeft gewrocht.

Men achte voor een land het bezit van zulk een werk
niet gering, en wane niet dat het alleen voor bibliotheca-
rissen en bibliophielen, of wel voornamelijk voor antiqua-
rische boekhandelaren nuttig kan wezen. Te recht heeft
Dr. Knuttel gezegd: »Het geldt hier een stuk beschavings-
geschiedenis" ■^'). De lijst van Nederlandsche steden, waar
in die dagen gedrukt werd; de namen der mannen, die er
drukten ; het grooter of kleiner aantal boeken, die hunne
pers verlieten, het geeft alles een beeld van een zeer be-
langrijken tak van nijverheid in Holland en Utrecht, Over-
ijsel en Gelderland, Brabant en Vlaanderen en andere ge-
westen. Maar vooral, de titels der boeken verhalen ons nu
nog, wat onze vaderen van vóór vier eeuwen lazen, en de
vele uitgaven van een zelfde boek vermelden ons, dat zulk
een boek veel werd gebruikt of byzonder was geliefd. Een
werk als de »Annales" is niet ongelijk aan den beschrij-

») Levensheriché Dan Dr. M, F. A. G> Campbell^ t. a. p., blz. 285.

4*

( 52 )

venden catalo<j;'as van een museum van voorwereldlijke dieren.
De één ziet het en roept uit: »Hoe dor!" De ander leest
het, en een gansche levende wereld rijst voor zijne oogen
op. Het hangt slechts af van den aard van den niensch
zelven. De een ziet in alles doodsheenderen ; voor den ander
neemt alles geest en leven aan. Zie ik in Campbell's »An-
nales" die lange lijst van » Donaten", van de ï>Gemmula
vocabulorum" en den » Aesopus moralisatus", dan aanschouw
ik de knapen in de school met de spraakleer, het woorden-
boek en het vertaalboek van dien tijd. Valt mijn oog op de
vele editiën van Cicero's »Cato major" en »Laelius", van
ViRGiLius' »Bucolica" en van gezegden uit Terentiüs (deze
laatsten alleen in het Dietsch), dan begrijp ik, dat die boe-
ken voor de geletterden van die dagen eene geliefde lectuur
moeten zijn geweest. Vind ik sommige werken van Augus-
TiNus en HiERONYMUS, van Seneca en Boëïhius, van Petrus de
Aliaco en Johannes Gerson ruim vertegenwoordigd, dan is
het mij eene aanwijzing, dat zij veel werden gelezen. De
talrijke drukken van den »Tractatus de expositione missae"
door GuiLiELMUs üE GouDA, vau de ^^Stella clericorum" en
de »Summe Ie roy of des conin es summe" verplaatsen mij in
de binnenkamers der priesters, en de talrijke »Sermones"
zie ik in de handen van hen, die zelven als predikers moesten
optreden voor het volk. Maar bovenal die overvloed van
stichtelijke lectuur heeft mij veel te verhalen ; die Getijden-
boeken, die Levens van Jezus, die Epistelen en Evangeliën
met de sermoenen voor het gansche jaar, die Zielentroost
en die Spiegels van allerlei soort, zij doen het voorgeslacht
in al zijne vroomheid voor mij herleven, die mannen en
vrouwen in stille overdenking met »suverlike boexkens" in
de gevouwen hand. Neen, de » Annales" zijn niet dood, maar
zij leven, als de menscli maar leeft, die ze leest.

Mijne Heeren, als hier een levensbericht wordt voorge-

( 53 )

dragen van een medelid, dat ons is voorgegaan, dan komt
vaak de gedachte bij mij op: » Mocht hij zelf dat nn eens
kunnen hooren: het zou hem tot vreugde wezen, dat zijn
werk aldus wordt gewaardeerd, ja, het zou hem kunnen
verzoenen met al de moeiten en zorgen, zonder welke niets
blijvends tot stand komt en die zeker ook aan zijnen arbeid
zijn verbonden geweest". Maar wat de overledenen niet kunnen
hooren, dat kan toch doordringen tot degenen, die hen
hebben liefgehad. Welnu, moge het Campbell's nabestaanden
en vrienden goed doen te weten, dat zijn persoon door ons
werd geacht en dat zijn werk naar waarde door ons wordt
geschat !

GEDEUKT BIJ DE ROEVER KRÖBER-BAKELS. — AMSTERDAM.

New York Botanical Garden Libra

3 5185 00262 3997