This 15 a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work 15 expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for personal, non-commercial purposes.
+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google *watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web alhtto://books.google.com/|
Über dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Regalen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfügbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat das Urheberrecht überdauert und kann nun Öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch, das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann von Land zu Land unterschiedlich sein. Óffentlich zugüngliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles und wissenschaftliches Vermógen dar, das hàufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei — eine Erin- nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nutzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in partnerschaftlicher Zusammenarbeit óffentlich zugángliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nichtsdestotrotz ist diese Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu kónnen, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch kommerzielle Parteien zu verhindern. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
- Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche für Endanwender konzipiert und móchten, dass Sie diese Dateien nur für persónliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials für diese Zwecke und können Ihnen unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google-Markenelementen Das "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sıe das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein, sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern Öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist von Land zu Land verschieden. Wir kónnen keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulássig ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser Welt zu entdecken, und unterstützt Autoren und Verleger dabei, neue Zielgruppen zu erreichen. Den gesamten Buchtext kónnen Sie im Internet unter|ht tp://books.google. com durchsuchen.
[11177 e MM LI LULLULLL 1111] A ! "ui
Pu [a ^a
2 E a
SHPHELHEHOBODLEHL E HEBR EHE
pnm
ν΄ a- ἋΣ M v
D APea τ , ,
aA AC ' 4 | 4
JAHRBÜCHER
classische Philologie.
ΑὙ
Begründet von ) 5
Alfred Fleckeisen.
&
ACHTUNDZWANZIGSTER SUPPLEMENTBAND.
Leipzig, 1903. Druck und Verlag von B. G. Teubner.
Inhaltsverzeichnis.
. De Apulei clausularum compositione et arte quaestiones criticae scripsit Alfredus Kirchhoff, Dr. phil. . . . . . . . De nomine verbali latino quaestiones grammaticae scripsit Theodorus Boegel, Dr. phil... . .. .. 2.222220. . Die Tendenz von Ciceros Orator von Sebastian Schlstten- bauer, Dr.phiL. . .................. De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae scripsit Wilhelmus Doehrmann, Dr. phil... ....... . De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone scripsit Ernestus Bickel. ......... ll. . De Graecorum precationibus quaestiones scripsit Carolus Ausfeld, Dr. phil... ... .............. . Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Am- brosius von August Steier, Dr. phil. ... .. 2... . Quaestiones rhetoricae selectae scripsit Ludovicus Schilling,
1420135
Beite
1—56
517—179
180—248
249—404
405 —501
502—647
549—602
663—778
DE APULEI CLAUSULARUM COMPOSITIONE ET ARTE
QUAESTIONES CRITICAE
SCRIPSIT
ALFREDUS KIROHHOFPF
DR. PHIL.
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 1
p-
I. Metamorph.
4,4 Vl p. 22 25, 17 56 36, 19 86 60, 10 11a. 86, 22 38
108, 18 22 115, 20 24 142, 6 56 a. 169, 25 24 179, 15 25 192, 23 11 ἃ. 193, 10 26 196, 27 26 214, 6 28 224, 18 84 224, 21 28
Loei Apuleiani de quibus agitur:
II. De deo Socratis p. 8,19 Goldb. p. 23 20, 16 48 22, 25 48
III. De Platone e. e. d. p. 73, 18 Goldb. p.44
88, 21 45 92, 8 41 a. 95, 292 44 ἃ. IV. De mundo
p. 113, 10 Goldb. p. 46 114, 6 46 117, 6 47 118, 13 46 120, 6 41 ἃ. 132, 7 4T
188, 18 28
Eduardus Norden in libro de artificioso veterum sermone, post- quam alii viri docti de singulis seriptoribus eandem protulerunt sen- tentiam, omne genus auctorum Graecorum et Romanorum persecutus ad eam universi libri pervenit summam, ut p. 11 haec statueret: „ein und derselbe Schriftsteller konnte nebeneinander in ganz ver- schiedenen Stilarten schreiben, indem er bald diese, bald jene ibéa verwendete, je nachdem sie ihm für das vorliegende Werk zweck- entsprechend schien.“ Actum igitur est de ea sententia, qua dialogus propter peculiare dicendi genus "Tacito auctori eripi potuit vel magno temporis spatio a ceteris scriptis segregari.!) Sed haec variatio stili — liceat mihi non quidem ex usu Ciceronis, sed tamen Quinti- liani et Plini iunioris per metaphoram hoc verbo uti — potius est summatim affirmnata quam certis exemplis omnibus comprobata, quod mirum esse non potest, quoniam haec unica veterum stili ars extre- mis demum temporibus urbi et orbi innotuit. Nequedum Apuleio, ex quo mea quidem sententia optime et accuratissime omnium scrip- torum Graecorum et Romanorum illustrari potest, qualis ars illa sit, operam studiumque satis navaverunt viri docti. Apuleium ergo tractandum mihi proposui eo consilio ductus, ut diversorum librorum diversum genus dicendi patefacerem; imprimis autem evincere studebo, quod stili discrimen intercedat inter metamorphoses et reliqua scripta.
Facere autem non possum, quin hanc disputationem in qua sae- pius ex minutissimis rebus magna merito concludi videantur, incipiam ab ipsius Apulei verbis f 9, 14?): “quis enim vestrum mihi unum soloecismum ignoverit? quis vel unam syllabam barbare pronuntia- tam donaverit? quis incondita et vitiosa verba temere quasi deliran- tibus oborientia permiserit blaterare?'
In dissertationum Vindobonensium volumine sexto Fridericus Gatscha egit cum de aliis rebus tum de Apulei sermone numeris ad- stricto, neque potest dubitari, quin vir doctus numerosam Apulei
1) cf. F. Leo Gótt. gel. Anz. 1898 p. 176 sq.
2) Locos afferam secundum has editiones Apuleianas: Vlieti meta- morphoseon, Kruegeri apologiae et floridorum, Goldbacheri opusculorum philosophicorum; eam locos afferendi rationem ubique secutus sum, ut priore numero indicem paginam, posteriore versum ponam; numeris praeposui signa, ut primo obtutu appareret, de quonam Apulei scripto ageretur; velim ergo explices: ἃ — apologia, f — florida, m — de mundo, p-— de Platone et eius dogmate, s= de deo Socratis, as — [Asclepius]; numeris metamorphoseon signum non praemisi.
1*
4 Alfredus Kirchhoff:
rationem tantum tetigerit, minime autem accurata investigatione Apulei numerorum artem absolverit, cum praesertim solum clausulas tractet; sed neque difficile intellectu neque probatu est numeros ab Apuleio in sublimi dicendi genere, quo in orationibus et artificiosis descriptionibus — Exppüceıc dico — usus sit, valde adpetitos esse; in- terdum etiam versus integros formavit. Quae numerosa compositio optime cognosci posse mihi videtur ex metamorphoseon libro unde- cimo tam sensu difficillimo quam forma artificiosissimo; ut unum afferam, incipit prima asini deprecatio ab choliambo cf. XI cap. 2:
"Regina caeli sive tu Ceres alma.
Accedunt alia exempla velut hi senarii: 15, 23 “en’ inquam 'explere latice fontis lacteo."' 182, 8 'rursum requirit annos aetatis meae.' 188, 10 'percoctum adpone domino cervini vicem.'
Etiam remotiora inveniuntur metra,
cf. hune septenarium trochaicum:
91, 4 "iustitiam fidemque magnus comprobavit Iuppiter.'
Septenario adici potest tetrameter lonicus:
152, 24 inscensu generoso multas mulas alumnas.
Deinde Gatscha etiam in eis, quae revera sibi tractanda propo- suit, nimis neglegens est; quamquam enim sententias ab Haveto!) et Meyero?) de clausularum hiatu prolatas bene novit, tamen oculis caligine quasi offusis id solum agit, ut virum doctum quendam se- cutus putet 'binis vocalibus hiantibus vim metricam prioris negle- gendam esse.” Neque ei in mentem venit quaerere, num omnino in clausulis vocales collidantur. Quae cum ita sint, Gatschae disserta- tionem de clausulis Apuleianis omnino omittere possum.
Quaestionem de concursionibus vocalium, quae in clausulis fiunt, pauci adhuc viri docti tetigerunt. Nordenus l. l. quamquam ex litte- ris Graecis multa congessit, ut ostenderet vocalium concursus magno opere inde ab Isocratis temporibus esse evitatos, non quaesivit, num etiam apud auctores Latinos lex illa venustae compositionis ab Graecis tam diligenter observata vigeret. Quo faetum est, ut etiam in ap- pendice altera solum de numeris clausularum ageret hiatu neglecto, qui fit inter verbum ultimum et paenultimum. Primus, quod sciam, Havetus l. l animum intendit in clausularum hiatum; in singulis rebus multum profecit. Tot autem vocalium concursiones invenit in Symmacho, ut ad certum finem non perveniret. Ad me pertinet Havetum putare verborum coniunctionem hiulcam esse, si ultimo a
1) L. Havet, La prose métrique de Symmaque et les origines du cursus, Bibliothéque de l'école des hautes études quatre-vingt-quator- zieme fascicule, Paris 1892.
2) W. Meyer: Die rythmische lateinische Prosa und L. Havet... Götting. gel. Anzeig. 1893.
De Apulei clausularum compositione et arte. 5
vocali incipienti verbo anteponatur verbum aliquod terminatum syl- labis -am, -em, -im, -om, -um. Meyerus, cuius quidem auctoritas in his rebus gravissima est 1. l p. 15/16!) hiatus quaestionem his ver- bis perstringit: ,Die strenge Schule hielt in dem Satzschlusse die Regeln der Dichtkunst so weit fest, dafs sie innerhalb der Clausula auch den Hiatus meidet, d. h. das vorletzte Worte schliefst nicht mit Vokal oder m, wenn das Schlulswort mit einem Vokal anfängt.“
Quos viros sequitur Haveti discipulus H. Bornecque?), qui in Ciceronis epistulis subtilem clausularum compositionem indagare co- natus est. Aequo animo confiteor me illius libri consilium et ratio- nem intellegere non posse. Quomodo quis in epistulis non publicae lectioni scriptis artificiosum genus dicendi quaerere potest? Qua ra- tione optimum illud Quintiliani" testimonium negleget IX 4, 19 'est igitur ante omnia oratio alia vincta atque contexta, soluta alia, qualis in sermone et epistulis, nisi cum aliquid supra naturam suam tractant, ut de philosophia, de re publica similibusque' . . .
Sed non solum tota indole, verum etiam in singulis Bornecque naufragium fecisse mihi videtur, cuius rei unum exemplum afferre sufficiat. p. 3 Ciceroni epistulas scribenti supponit "l'intention d'écrire une lettre métriquement. Attamen iam Dionysius Hali- carnassensis de comp. verborum p. 402 edit. Schaeff. de auctore illoa quem si orationes scriberet, numeros apposuisse, accurate spatia verborum observavisse, summa cum cura enuntiata ad limam elabo- ravisse homines cavillarentur, hoc severum iudicium facit: “ἠλίθιος μεντἂν εἴη eic τοςαύτην ckeuupíav Kai φλυαρίαν ὁ τηλικοῦτος ἀνὴρ ἑαυτὸν διδούς. Mea quidem sententia Bornecque, si ora- tiones Tullianas praecipue publice habitas tractavisset, non frustra laborem et tempus consumpsisset.
Sed ad propositum redeamus. Bornecque eadem ratione in quaestione de m finali utitur qua Havetus p. 6 hane normam atque regulam constituens: “Toute voyelle ou toute syllabe en -am, -em, -im, -om, -um, placée en hiatus à la fin d'un mot, s'élide.'
Videmus ergo viros doctos, quicumque de clausularum hiatu egerint, arbitratos esse m finale sicut in oratione vincta omnino ulla vi carere clausulasque in quibus voci littera m terminatae altera ab vocali incipiens subiceretur, hiulcas esse. Qui viri quantopere erra- verint, equidem perquisitis Apulei clausulis comprobare studebo.
Sed necesse est me pluribus disputare, praesertim cum ex libro, quem conscripsit idem ille Bornecque?), perceperim, quantopere in tenebris haec omnia iaceant. Ille enim p. 18/19 de 'elisione' agit putatque statuendum esse discrimen inter synaloepham et “elisionem.’
1) cf. etiam p. 4.
2) H. Bornecque, La prose métrique dans la correspondance de Cicéron, Paris 1898.
8) Ἢ. Bornecque, Quid de structura rhetorica praeceperint gram- matici ac rhetores Latini, Paris 1898.
6 Alfredus Kirchhoff:
Unde tales errores etiam extra scholarum muros orti sint, conicere facile potest qui in libro illo optimo de lingua Latina ab Lindsay composito p. 166 perversa de “elisione’ verba invenit.) quod fieri mireris, postquam Corssenus?) vol. II p. 770—793 egregie naturam synaloephes Latinae exposuit.
Per elisionem Romani pronuntiaverint necne, si duae vocales concurrebant, bene cognosci potest ex ipsius vocis 'elisio' usu; nus- quam Ciceronis et Quintiliani temporibus agitur de 'elisione', prorsus ilis ignotum est vocabulum; 'eliditur! vocalis demum apud non- nullos grammaticos vergentis aevi, quorum testimonia non ad Cice- ronis Quintilianique tempora referri possunt eaque de causa ut fut- tiia abicienda sunt. Contra, si de. pronuntiatione vocalium concur- rentium locuntur Cicero et Quintilianus, usurpant velut haec verba: 'eoitus syllabarum" (Quint. IX 4, 59), 'conglutinatio verborum' (Cic. or. 23, 78); sed etiam apud grammaticos quarti quintique saeculi verae pronuntiationis vestigia servata esse ex Pompeio p. 298 K, Donato p. 396 K aliisque discimus. Dubiae autem auctoritatis sunt, cum Ciceronis Quintilianique praecepta recoquere soleant. Notum est illud Ciceronis (orator 44 [150]): 'quod (sc. duarum vocalium concursionem) quidem lingua sic observat, nemo ut tam rusticus sit, qui nolit vocales coniungere’; idem or. 44 (152) haec disserit 'nobis ne si cupiamus quidem distrahere voces conceditur. Ciceroni addere possumus hoc Quintiliani testimonium IX 4, 36 "'coeuntes litterae, quae cuvaAoipai dicuntur.
Satis mihi in promptu esse videtur alteram vocalium concur- rentium pronuntiando Romanos non 'elisisse'; sed vocales in unum quasi corpus coalescebant, ut ex duabus vocalibus fieret unus sonus communis. Neque potest mirum esse, quod vocalium conexus hic artior sit quam illie, prout natura vocalium sit; consentaneum est conglutinationem saepe eo tantum processisse, ut vocales concurrentes quadamtenus remanerent, ut 'tamquam hiatus' (Quintil. IX 4, 37) efficeretur. cf. etiam ibidem IX 4, 33. Coitus autem ille vocalium quomodo factus sit, ex pluribus veterum auctorum locis apparet. Quintilianus IX 4, 33 sq. sic loquitur: 'pessime longae, quae easdem inter se litteras committunt, sonabunt: praecipuus tamen erit hiatus earum, quae cavo aut patulo maxime ore efferuntur. e planior littera est, i angustior, ideoque obscurius in his vitium. minus peccabit, . qui longis breves subiciet, et adhuc qui praeponet longae brevem. minima est in duabus brevibus offensio. atque cum aliae subiungun-
tur aliis, proinde asperiores aut (leniores» erunt, prout oris habitu Simili aut diverso pronuntiabuntur Quintiliano autem adicienda
1) cf. etiam F. Sommer, Handbuch der latein. Laut- und Formen- lehre p. 319.
2) Corssen, Über Aussprache, Vocalismus und Betonung der Latei- nischen Sprache. 2. Aufl. 1868— 1870.
De Apulei clausularum compositione et arte. T
sunt testimonia Diomedis p. 466 K, Pompei p. 287 K, Servi comm. in Donat p. 445 K, Iuli Victoris p. 432 Rh. Lat. min. ed. Halm.
Molestae ergo linguae Romanae vocalium concursiones erant, et, ut verbis auctoris ad Herennium IV 18, utar, vastam atque hian- tem orationem reddebant. Quare rhetores praeceperunt hiulcam verborum compositionem esse fugiendam. Attamen fieri non potuit, quin saepe in contextu verborum vocales congrederentur; quae quo- modo sese habeant, nos quidem ex Quintiliani aliorumque locis di- scere possumus, quos iam summatim expediam: confusio duarum longarum vocalium est gravissima, mediocri offensioni sunt concur- siones vocalium longarum et brevium; breves vocales minime pro- nuntiationi laboriosae sunt; momentum autem facit non solum quan- titas vocalium coeuntium, sed etiam qualitas.
Confiteor futurum fuisse ut multo melius de synaloepha Latina iudicare possemus, si Quintilianus subtiliore et uberiore quaestione usus esset, quod quidem eius nihil intererat, cum genus suum pro- nuntiationis Romanos docere ineptum fuisset. Sed hac in re ratio- cinatione aliquantum proficere videmur. Verisimile est persaepe so- num illum coeuntibus litteris effectum, ut ita dicam, irrationalem fuisse; praevalebat enim tantopere altera vi et colore vocalis, ut altera evanesceret fere; non absurdum est putare Romanos pronun- tiasse velut “in memoria(e)rat sic, ut à longa multo magis expri- meretur quam & brevis, praesertim cum haec littera subsequeretur. At si coniungerentur velut “queaurum’ synaloephes sonus diphthongo ‘au’ simillimus fuisse putandus est. Comprobantur ea, quae dispu- tavi, copulae “est” ratione; constat enim “est” in conexu verborum accentu gravi privatum omni vi tantopere caruisse, ut suis pedibus stare non posset. Quo effectum est, ut etiam genuina vocalis 'e' na- tura extenuaretur, quae, si collidatur cum vocali antecedentis verbi velut 'multa est” prorsus fere evanescat. 'multast' pronuntiatum esse edocent nos grammatici, 'multarat! (intellege *multa erat’) autem praecipere non poterant, cum haec 'e' vocalis vocis esset non encli- ticae; θ᾽ certe in voce 'erat! obscurabatur non delebatur, cum in synaloepha poneretur.
Exposita igitur strictim synaloepha Latina deinceps dicendum est de m finali, quod in clausulis synaloephae omnino non obstare viri docti omnes persuasum habent. Id autem velim ubique respicia- tur me tantum agere de m finali, cui subiungatur verbum aliquod a vocali incipiens; diversam apparet esse quaestionem, si consonans littera subicitur. In universum Seelmannus!) Corssenum secutus pu- tat sic pronuntiatum esse m finale ante vocalem positum p. 356: ,auslautendes m vor vokalischem Anlaut sinkt zu einem flüchtigen, nasalen, bilabialen w-artigen Spiranten herab, zu einem den Hiat
1) E. Seelmann, die Aussprache des Latein nach physiologisch- historischen Grundsätzen, Heilbronn 1885.
8 Alfredus Kirchhoff:
ausfüllenden blaseartigen Gleitlaut." Recte Seelmannus mihi intel- lexisse videtur.m finale ante vocalem positum aliquo modo pronun- tiatum esse; quod modum ipsum pronuntiationis attinet, noli quaeso Seelmanni verba urguere. Sed, ut in gravissima re par est, denuo retractanda quaestio illa mihi videtur. Tria adhuc subsidia suppete- bant quaerentibus: testimonia rhetorum et grammaticorum Latinorum, deinde oratio vincta, quae et auctorum scriptis et lapidibus com- prehenditur, tum inscriptiones, quibus quartum equidem clausulas Apuleianas adicio. Primo loco quaerendum est de grammaticorum et rhetorum doctrina; facere autem non possum, quin ipsa verba grammaticorum afferam:
Quintil. IX 4, 40: “atqui eadem illa littera (sc. τα), quotiens ultima est et vocalem verbi sequentis ita contingit, ut in eam tran- Sire possit, etiam si scribitur, tamen parum exprimitur, ut 'multum ille' et *quantum erat', adeo ut paene cuiusdam novae litterae so- num reddat. neque enim eximitur, sed obscuratur et tantum in hoc aliqua inter duas vocales velut nota est, ne ipsae coeant."
Annaeus Cornutus apud Cassiodor. K. VIl 147, 24: ‘si duo verba eoniungantur, quorum prius ‘m’ consonantem novissimam habeat, posterius a vocali incipiat, m consonans perscribitur quidem, ceterum in enuntiando durum et barbarum sonat.
Melissi, grammatici circa annum centesimum vigentis !), doctrinam servavit Pompeius p. 287 K: 'Myotacismus est, quotiens inter duas vocales m positum exprimitur, ut si dicas "hominem amicum’, ‘ora- torem optimum.' non enim videris dicere 'hominem amicum’, sed "homine mamicum', quod est incongruum et inconsonans. similiter videris dicere 'oratore moptimum.' bonam rationem dixit Melissus, quo modo vitandum est hoc vitium, ne incurramus in aliud vitium. plerumque enim aut suspensione pronuntiatur aut exclusione: suspen- sione pronuntiatur si dicas "hominem amicum 'oratorem optimum’, aut certe, si velis excludere, 'homine amicum’, 'oratore optimum." nos quid sequi debemus? quid? per suspensionem tantum modo. qua ratione? quia, si dixeris per suspensionem 'hominem amicum" et hoc vitium vitabis, myotacismum, et non cades in aliud vitium, id est in hiatum. nam si volueris dicere "homine amicum" vitas quidem myo- tacismum, non tamen vitas hiatum. Hoc Pompei praeceptum iisdem fere verbis et exemplis repetit Servius comm. in Donat. p. 445 K.
Alia autem medela usus est in emendando myotacismi vitio Consentius p. 394 Κα: 'sicut plerumque passim loquuntur 'dixera millis’?) 'specie maceti' 'facie maiacis’; huius vitii remedium est primum, ut, quoties sic sonat, pars orationis aliqua interponatur non
1) cf. Gellius XVIII 6, 1.
2) perversam esse Keili distinguendi rationem non negare potest, qui Pompei disputationem de myotacismo intellexit. m littera coniungi de- bet cum verbo sequenti.
De Apulei clausularum compositione et arte. 9
a vocali incipiens, ut si haec emendare velimus 'dixeram tunc illis "Speciem boni aceti' faciem furentis Aiacis."
His grammaticis pauci adiciendi sunt, qui putant m finale in enuntiatione non apparere, velut Vel. Long. p. 54 K, Caecil. Vindex apud Cassiod. p. 206 K, Diomedes p. 453 K; sic hi intellegendi esse videntur, ut parum tantum litteram ‘m’ expressam esse dicere velint.
Quattuor exscripsi testimonia inde a Quintiliani temporibus us- que ad quintum post Chr. nat. saeculum; sed amplificari posse vide- tur hic ordo: quomodo enim fit, ut Cicero, qui multis et aptissimis verbis a Quintiliano summa laude elatis de concursione vocalium egerit; qui in oratoris ὃ 153 locutus sit de elisione s litterae finalis, tam constanter de m finali taceat? Quae est in his rebus, quas etiam ante Quintilianum grammaticis cordi fuisse ex Verrio Flacco intelle- gimus, ratio Ciceronis? Ex silentio eius id efficere nobis licet m fi- nale vocales concursu iam tunc prohibuisse.
Persuasum ergo habeo imperatorum Romanorum temporibus m finale subsequente vocali alterius vocis non solum scriptum, sed etiam sono quodam pronuntiatum esse grammaticorum testimoniis compro- bari. Libenter autem concedo sonum illum valde debilem fuisse na- turamque eius vix definiri posse; hac autem re factum esse videtur, ut pauci grammatici putarent omnino elidi litteram m. Causa, quae omnium fere animos ab vero percipiendo prohibuit, ea videtur fuisse, quod versuum ratio alia est. At ex prosa oratione auctoris cuius- dam Latini cognoscitur, quam recte grammatici de ‘m’ finali egerint. Est Apuleius: in eis, quae secuntur, evincam neminem scriptorum Latinorum, quoscumque hucusque tractaverint viri docti, tanto opere concursionem vocalium in clausulis effugisse quam Madaurensem; contra nusquam eum dubitare verbo in -m litteram cadenti vocalem vocabuli sequentis subiungere. Huic alterum validissimum argumen- tum accedit, quod numeri subministrant. Nam, si metricam vim syllabae quae exitum in -m habet non neglegimus, plurimis locis legitimum illum numerum creticum vel trochaicum assequimur, cuius in eis quae secuntur has quattuor species recipio): 1) - ὦ. | - uw 2...|.— 3) _ul-o 4-vu|l-vuls.
Iam vero omnes Apulei metamorphoseon clausulas afferam, in quibus verbum paenultimum in m litteram exit, extremum a vocali incipit. In ordinem autem redactas proponam clausulas?) ut appareat, quatenus melior fiat rhythmus.
Primum congeram clausulas, in quibus -um + est invenitur; haec enim coniunctio peculiaris generis est neque numeri, si integras relinquimus syllabas -um + est, meliores fiunt neque peiores sicut
1) cf. ad 1—3 Norden l.l. p. 930. ad 4 Gatscha 1.1. p. 167, qui immerito has clausulas trochaicas intellegere videtur creticas.
2) Respicio autem tantum plenos sensus colorum clausulis omissis. cf. ea quae pluribus disputavi p. 21 8q.
10 Alfredus Kirchhoff:
ex ipsis locis facile apparet. Non neglegendum est illud, quod Diehl!) statuit p. 118; perscrutatus est enim vir doctus inscriptionum volu- mina neque ullum exemplum indagavit, quo pronuntiatio usitata, quae est '-umst', comprobaretur; saepius autem scriptum invenit '-ust' pro ‘um + est’. Observatio Diehli valde notabilis est. Sed hae sunt clausulae, quae exeunt in -um + est:
I) 30, 21 _ . discéssüm ést 117, 20 _ ὦ spernendüm ést 87, 6 ὦ. cäpessendüm ést 138, 22 ὦ. lít&tiim öst 117,4 . . concéssüm ést 253, 23 u _ ὦ visüm ést.
Iam enumerabo clausulas, quae, etiamsi -um syllaba valet ne- que per elisionem m litterae cum posteriore coalescit, tamen neutra ratione ad schemata illa quattuor redigi possunt:
IT) 41,11 práéséntüríám éx- 235, 10 épülonüm expectatic pérfaris 260, 28 Aegyptiörim 106, 18 sécüm ältercäntes effiglatä.
226, 7 sülm intörc&ptüm
His clausulis eas subiungam quarum bonus numerus neutra ratione mutatur, cum omnibus fere locis elausula efficiatur uno verbo longissimo. Hac autem de causa in censum vocari non possunt. Sunt hae clausulae:
IIT) 2, 16 praesidium eliquäret 110, 23 delapsum évólassét 4, 10 sum Adgiensis 136, 18 fortissimorum 1, 10 ipsum inlüminäre ' Occisíones 30, 17 . tüiüm äderö 142, 17 officium indícabàt 32, 29 peregrinationém 147, 18 confestim intérivit incidant 148, 29 damnosam ültíoném 35, 21 voluptatem intégrantis 149,1 vestram exércüéritis 31, 14 sepulturam àntévortünt 197, 15 quadam arbitrabar 31. 21 quorundam insölentia 204, 28 fámllíarém incidi 40, ὃ eübieülüm inducit 208,6 destinatám äli 46,1 _ cächinnüm intögränt 213.2 cariem exólescünt 47, 16 carnificem imäginä- 218, 26 ásinüm istüm bündüs 234, 20 coram ärbitratür 83, 21 làcérántém ädv&hebänt 241,8 secretüm àpériüit SE, 27 péreüssüm interemit 241. 11 Mercurium indicäbänt 93, 28 poenam éflla,ntabat 248, 23 commodum invilasse.
Omnibus autem his elausulis, ut par est, omissis iam iis, quae restant, comprobare possumus syllaba illa in -m exeunte neglecta eompesitienis numerum malum, servata autem optimum fieri. Huc pertinent loei, quos iam affero:
IV) ἃς 20 eivitätem äbsölvit 13.12 láquéüm indüó 10, 3 zlàliüm altérà 17,3 laevorsüm äblerünt
1 Diehl, de m üinali epigraphica in Fleckeiseni suppl. XXV.
De Apulei clausularum compositione et arte. 11
17, 19 cömit&m háb&át !) 55, 28 ambuläbäm öbtectüs 18, 17 incipient&m Invénló 60, 10 utricidám ämplöctär?) 22, 20 ventürüm or&aciülüm 63, 27 laväcrüm 6t pocülüm 26,25 _ _ tecüm estó 64, 30 retinebäm hümànüm 28,2 pulméntüm äppäräs 65, 10 stabulàntém invéni 28,3 digitüm intingéré 66,6 deörüm infestüm 28, 11 exploräss&m häbitü- 66, 17 nöct&m illüminänt diném 66, 24 gerulonüm excedit 33, 19 früctüm &mittérém 69, 22 tulissém aüxilíüm 35, 29 commeätüm indülsit 73, 27 agminätim ingestis 38, 12 Larissám äcc&ssi 77,19 vitám evasit 43,5 credulitatém impelli 79, 15 obeündüm ädrexerät 43, 23 lücém infunde 88, 22 fugientém álíenis 44, 2 certätim &adrexit 92,5 marinüm obséquiíüm 45, 20 fortünäm ädgrediör 100, 6 nequiquäm effligitis 48,4 reniténtém Occiplünt 102, 11 conlätäm indignäe
1) Quae tradita sunt, corrupta esse cum sensu tum concursu vocalium cognoscitur.
2) gic puto scribendum esse, sed adicienda sunt ea, quae secuntur; in codice hoc traditur: 'amplectereres at si lepido. quae verba varie emendaverunt viri docti, tamen sic ut omnes “amplecterer’ in contextum verborum reciperent. Sed hoc perperam factum esse mihi videtur. Quis est, qui putet Fotidem ratiocinari posse Lucium eo consilio utres exani- masse, ut ipsa eum utricidam amplecteretur? Contra haec Fotidis sen- tentis esse videtur: tu quidem exanimasti, quo factum est, ut ego nunc utricidam te amplectar. Atque inter haec ipsa verba ad Luci complexum currit. sed ut breviter comprehendam enuntiatum de quo agitur non est finale’ quod dicitur, sed *consecutivum'; sequitur, ut non liceat mu- tare “amplectereres’ in “amplecterer’ omissis duabus ultimis litteris, sed distinguendum esse puto post “amplecter’, quod facillime ex “amplectar’ prodire potuit. Restant ergo 'eres at si lepido sermone Fotidis et in vicem cavillatus . . . inquam. Proficiscendum est ab eo, quod est ‘cavillatus’, nam valde erravit Oudendorpius, qui p. 206 sic disserit: “eo sensu passivo cavillor numquam usurpatur. Certe non ab Apuleio. Oudendorpium autem Hildebrandius p. 184 sequitur. p. 209, 11 haec habes: 'Talis sermonis blanditie cavillatum deducebat ad torum nolentem puerum.' Sed tamen sic nihil proficitur, cum “et invicem cavillatus’ passivo sensu intellegi nequeat. Quare “cavillatus’ hic esse debet id, quod solet, scilicet “iocatus’, et desideratur accusativus, qui pendeat ab “cavillatus.” Ut sanetur locus corruptus, sic legendum esse puto ea, quae tradita sunt (nam nihil nisi legendo opus est): 'e re satis lepidos sermones Fotidis et invicem cavillatus . . . inquam, quod Germanice sic vertendum est: die nach Lage der Sache hinreichend witzigen Worte der Fotis nun auch meinerseits scherzhaft behandelnd sprach ich. Ver- borum coniunctio, quae est 'e re’ Apuleio tam familiarem esse quam “ὃ re nata’ videas ex his locis, quibus recte certo emendatum est: 114, 20 et 219, 10, quibus addi potest 192, 23 'e re concin»5nata fallacia." Sic enim illo loco scribendum esse puto cf. 114,21 'e re concinnato mendacio. Sed redeamus ad locum, de quo agitur 60,10; ei, qui “ὁ res at si? corruptum esse putat ex participio aliquo velut ‘recreatus’ vel ex alio longiore verbo opponere possum ea, quae infra de enuntiatorum initiis disputabo.
19 Alfredus Kirchhoff:
103,9 sorör&m insontém 105, 22 nostrím hiläräbis 107,7 puellám appellànt 116,1 amicäm álíquám 117, 18 conlóquíüám horréscó 118, 14 annorüm oblità es 123, 25 stüdiüm adrexérat 129,8 istäm ürnüläm
138, 10 rürsüm incität
151, 15 conspéctüm effünditür 154, 18 pestém instruxit 155,3 delibutiím obtundéré 156, 30 igninüm istüm 157,7 v. étiám angit 158, 30 mitiorém éffícére 178,6 pavorém incüssit 182,1 repertüm obiecit 183, 27 nünquám inp£rtiäs
196, 28 damnosám éxérciii 205, 18 parätäm &dcümbéré 207, 28 nomén ädseciverit 212,9 disciplinäm expoónàm 215, 22 proiectüm 1ri
217, 19 vicinám álíquém 220,3 caüsäm évadérét 220, 11 civität&m ädventät 223,4 cothürnüm àascendéré 229, 20 _ _ cöräm éxhiíbéc 232,6 Fortünäm Expertüs 233, 13 fratrém ärgüere 233, 20 latroném inquiri 238, 3 matrönäm öffendimüs 241, 10 sorör&m incürrérét 261, 15 sensim inr&pö
261, 19 corönäm Exhibüit 273, 10 civitátém àccédo.
186,2 templüm incédérém
Summa harum clausularum, in quibus, si syllabis in -m termi- nantibus unius morae auctoritatem attribuimus, numerus legitimus restituitur, est septuaginta duo.
Meo ergo iure contendi vim metricam syllabae -um -em -im et quae eius generis sunt negligi non debere. Neque impedior decem clausulis, in quibus numerus minus bonus efficitur, quominus senten- tiam illam teneam. Nam — id quod clausulis comprobatur, quas sub II congessi — exstant in Apuleio etiam clausulae, quae non ex rhetorum praeceptis formatae sunt. lam enumerabo illas decem clau- sulas:
V) 2,3 Graecänicam incipimüs 10,8 . fügam instrüit 18,9 _ tüum offendérim 30,1 sävium impressi 36,1 püblicam infestát
115,3 päbülum intérht 119, 11 proxímam intülit 137,3 novissimum öxpectäs 140,6 pérdiítum ibis 223,2 privignum ädiecit.
Omnes Apulei metam. clausulas congessi, in quibus m finale antecedere ultimum verbum a vocali incipiens adnotavi, quas si computaveris, centum viginti duas numero habebis; insunt autem meta- morphosibus duo milia quadringentae quadraginta tres clausularum. Quare inter centenas clausulas quinae inveniuntur m finali notabiles. Quam m finalis rationem etiam in ceteris scriptis Apulei et in eis in quibus concursiones vocalium evitentur et in quibus admittantur eandem esse hac tabula illustretur exemplorum loco;
De Apulei clausularum compositione et arte. 13
———— —— τιν
clausulae numeri ad scriptum Apulei de quo summa propter m n 3 centenas agitur clausul. finale non lati hiulcae relatı metamorph. 2448 122 5%, apologia 1319 64 b do de deo Socratis 310 9 4,8 do de Platone 489 16 3,9% de mundo 349 9 2,6 9/, florida 412 16 : 8,9 Jo [Asclepius] 418 12 2,5 °%,
Tabula adpicta edocet nos Apuleium omni consilio et studio praetermisso hie illie vocem in -m terminantem posuisse. Sed ad metam. redeamus. Centum viginti duae illae clausulae, in quibus m finale cum vocali verbi extremi concurrit, comparandae sunt cum viginti clausulis vere hiulcis, ut anticipem ea, quae alibi tractabo. Quid sequitur? Et comparatione illa et numerorum ratione compro- batur et evincitur in omnibus Apulei clausulis, in quibus verbum paenultimum in -m exeat et verbum ultimum a vocali incipiat, nul- lum fieri hiatum. lam reminiscimur ea, quae grammatici de pro- nuntiatione m finalis inter vocales positi cum nobis communicaverunt. Unde fluxerit Apulei ratio, opinari possumus. Non secutus est poetarum usum, quos syllabas in -m exeuntes elisisse notum est, sed vivam pronuntiationem Apuleius. Nimirum non dubitarem, quin scholica eruditio et doctrina valuisset ad m finale conservandum nisi ex grammaticorum testimoniis appareret pronuntiationem in sermone vulgari talem fuisse, qualem paulo ante eruimus. Verisimile autem est, cum ambigi possit, num in prosa numeris adstricta versuum ratio an vulgaris pronuntiatio usurpanda sit, in rhetorum schola regulam et normam eam constitutam esse, ut poetarum consuetudine neglecta sermonis modus redderetur.
Sed quomodo factum est, ul versuum ratio plane diversa sit a pronuntiatione vulgari? Igitur paucis expediamus, quomodo poetae in illa re versati sint. In Plauti comoediis!) circa ducenti octoginta versus traduntur, in quibus m finale ante vocalem verbi sequentis servatur neque metro deletur syllaba. quorum quidem multi, cum non Sint integri, eximendi sunt. Tamen restant tot versus omni suspicione vacantes, ut de m finali ante vocalem non eliso dubitari non possit.
Bis Ennium elisionem m finalis non admisisse ex fragmentis discimus. Priscianus I p. 30 K hunc Enni versum tradit:
"Insignita fere tum milia militum octo.'
1) cf. F. Leo, Plautinische Forschungen c. V; Maurenbrecher, Hiatus und Verschleifung im alten Latein p. 84 sq.
14 Alfredus Kirchhoff:
Accedit Festus p. 302: *dum quidem unus homo Romanus toga superescit.'
Apud Terentium restant ceteris probabili iudicio remotis pro versuum multitudine tam pauci, ut appareat iamdudum rationem Plauto ob- servatam in omittenda sive retinenda m finalis vi interiisse.
Aurea autem litterarum Latinarum aetate et sequentibus tem- poribus exceptis paucis monosyllabis verbis omnes auctores ubique syllabam in -m cadentem, cui vocalis verbi posterioris subicitur, metro excipiunt, quasi omnino non adsit. Ea, quae ex hac regula eximuntur, collegit et tractavit L. Müller de re metrica? p. 376 sq. Neque Apuleium peculiarem in his rebus normam observantem vide- mus; quod haec quattuor exempla!) comprobant:
93, 9 “sed saevum atque ferum vipereumque malum"
a 15,3 'serta autem ut laeto tibi tempore tempora vernent.'
a 15, 9 'quod si?) animam inspires donaci iam carmina nostra." Riese anthol. Lat. 712 v. 2: 'fruantur alii: non moror, non sum in- vidus.'
Quae cum ita sint, quaestio gravissima oritur, quomodo tale discrimen inter versus et pronuntiationem prosae orationis intercedere possit. Vidimus Apuleium in clausulis ex usu sermonis m finale servavisse, in versibus ex more poetarum elisisse. Nisi fallor, sequi- tur, ut inde a vetustissimis temporibus poetae una et eadem ratione usi sint sic, ut semper imitatio veterum poetarum valuerit non pro- nuntiatio. Extremis illis litterarum temporibus poetarum usum ex ipsa vita profluxisse valde verisimile est. Plautus nos edocere vide- tur, quae m finalis natura in sermone fuerit: fortasse inter vocales tum saepe non pronuntiabatur. Cum autem talis anceps littera . poetis intolerabilis esse deberet, mirum esse non potest, quod ver- suum arte convalescente paulatim una tantum usurpatio fieri potuit. Post Ennium artissime usus cohibitus est neque utroque modo m finali uti auctoribus licet.
Conatus sum demonstrare intercedere differentiam inter poeta- rum rationem et vulgarem sermonen. Ad hanc rem comprobandam bene apta sunt carmina epigraphica?), cum secundum naturam suam multa, quae ad vulgatam pronuntiationem spectent, complectantur liberiore modo. Diehl l. 1. pg. 127 congessit octo exempla litterae m ante h extra caesuram non elisae, et. pg. 136 triginta tres versus, in quibus extra caesuram syllaba -m littera terminata ante vo- calem servatur, id quod factum esse vidimus in clausulis Apuleianis. Exempla illa huius generis sunt: Buechel. Carm. Lat. Epigr. I 856,8:
1) cf. Bührens frgm. poet. Rom. p. 376 sq. Bährens poetae Lat. min. IV p. 104.
2) sic Hauptius correxit.
3) cf. etiam exempla m finalis non elisae quae ex versibus collegit L. Mueller de re metrica? p. 376 sq.
De Apulei clausularum compositione et arte. 15
‘cum qua ter denos dulcissimos egerim annos". Buecheler ibidem I 562,11: *nutritor plus quam genitor qui solam amavit.
Sed longum est plura vel omnia, quae huc pertinent, afferre. Contentus sum commemorare plurima exempla in versuum exitu in- veniri aeque atque Ennianum illud * militum octo".
Sed ut quaestionem de m finali institutam ad finem perducamus: si ea, quae disputavi, recte habent, satis magna effecisse mihi videor. De aliis rebus potest esse dubitatio, illud autem, quod ad naturam m finalis in clausulis positae attineat, dubitari non potest. Sequitur, ut, quicumque viri docti hucusque de hiatu clausularum egerint, cum arbitrati sint plane eiusdem generis esse concursionem, quae fieret inter duas vocales, atque illam quae inserta m littera gigneretur, erraverint vel, ut omni cautela utar, erravisse valde probabile sit.
Qui enim fieri potest, ut ex rhetoricis scriptoribus qui numeris orationem vinxerint, alter hanc alter illam normam sequatur? Porro constat refutatum esse Lindsay l.l. p. 79 „für das römische Ohr ist wie es scheint eine auf -m endigende Silbe jederzeit gleichwertig gewesen mit einer auf langen Vokal endigenden Silbe im Hiat."
Ut m finale synaloephae vocalium obstat, sic videlicet n finale, quod his locis Apulei metamorphoseon comprobatur:
104,7 Psychen admonet 207, 28 nomen adsciverit 221, 16 numen obtestantis.
Quoniam pluribus verbis, ut fundamentum quaestionis de hiatu iaceretur, de m finali agere necesse fuit, iam h litteram paucis ab- solvam. Notum est!) h initialem omnibus litterarum Latinarum tem- poribus debilem fuisse et tertio post Chr. n. saeculo in sermone vul- gari prorsus evanuisse. Apparet haec h litterae natura etiam, ut par est, in Apuleio; in eis enim scriptis, in quibus concursionem voca- lium fugit, summa cum cura studuit etiam ἢ litterae antecedente vocali evitandae. In omnibus metam. libris nusquam subiungit Apu- leius verbo, quod in vocalem exitum habet, ultimum a littera h inci- piens. Nam 17,19 iamdudum recte correctum est in “comitem habeat', et 193,10 'aes de malo habere aperta explicatione absolvitur, de qua fusius alibi dicetur; eis autem, quae iam de m finali syna- loephae vocalium obstanti disputavi, maxime congruit ratio h litterae antecedente m finali; ergo quoniam clausulas non hiulcas effecit, non dubitavit Apuleius sic scribere:
1) cf. Corssen 1. 1. I p. 112, Seelmann 1. l. p. 256, p. 266; Lindsay ll. p.62. Ceterum cf. Birt, Der Hiat bei Plautus und die lat. Aspira- tion..., Marburg 1901.
16 Alfredus Kirchhoff:
28, 11 explorassem habitudinem 105, 22 nostram hilarabis 117, 18 conloquium horresco.!)
In scriptis autem, in quibus nullum hiatus evitandi studium apparet, his locis h litterae vocalis antecedit:
a 12, 5 mitto haec
& 18, 3 impudicitiae habenda a 25, 18 domi habuisse
& 64, 5 sudario habuisse
a 91, 8 se habebant
f 9, 14 pectore hiscere
f 19, 3 religiose humavit
f 26, 15 torpore hebetatur
f 33, 5 vivere hominem
f 36, 11 morbo haberi.
Quibus rebus expositis iam ad ipsam clausularum compositionem accedamus. In duas autem res animum intendam. Agam de hiatu, qui fit inter verbum ultimum et paenultimum, praeterea de extremo verbo monosyllabo.
Sed ut in quaestione gravissima altius repetendum est. Nemo eorum, qui elausularum hiatum observaverunt, rhetorum praecepta diligenter perquisivit, ex quibus compositio auctorum comprobari posset. Tantum Bornecque 'Quid de structura rhetorica praeceperint grammatici ac rhetores Latini! p. 18 paucis perversis verbis rem tetigit, sed, ut ipse confitetur, nihil effecit. Auctores Graecos insuper omnino neglexit. Attamen saepe etiam silentium ipsum nos docere aliquid potest.
Primum ergo quaerendum est, apud rhetores Graecos num om- nino exstet doctrina hiulearum clausularum vel qualis illa sit. Aristo- teles in rhetorices libro tertio primus accurate exposuit, quibus rhyth- mis utendum sit in prosa oratione; concursionis vocalium autem nullam mentionem facit. Omnia quidem opera Theophrasti aliorum- que, quae de arte rhetorica erant, perierunt; sed nos multum detri- menti inde cepisse non verisimile est, nam Dionysius Halicarnassensis in praefatione libri de compositione verborum p. 14 Sch. haec me- morat: Οὐδενὶ δ᾽ ἀκριβῶς οὐδ᾽ ἀποχρώντως μέχρι τοῦ Tapóv- τος ἐξειργαςμένην᾽ (sc. τὴν τῆς ὀνομάτων cuvOÉceuc πραγματείαν) cf. etiam ibid. p. 22 et 70.
Sed caremus, quod ad illa tempora attinet, non solum integris rhetorum operibus, sed etiam in eis, quae posteriores servaverunt, hiatus nulla fit mentio excepto uno Plutarchi loco; is in libro cui inscribitur περὶ Στωϊικῶν ἐναντιωμάτων 1047 B his verbis in
1) ex Luetiohanni coniectura.
De Apulei clausularum compositione et arte. 17
Chrysippum invehit: “ἐν τῷ αὐτῷ βιβλίῳ περὶ τῆς τῶν quvnév- τῶν εὐυγκρούςεως ὑπειπών “οὐ μόνον᾽ φηςί “ταῦτα παρετέον τοῦ βελτίονος ἐχομένους, ἀλλὰ καὶ ποιὰς ἀςαφείας καὶ ἐλλείψεις καὶ νὴ Δία cokoıkıcuoüc, ἐφ᾽ oic ἄλλοι ἂν aicquvOcincav οὐκ ὀλίτοι. τὸ δὴ ποτὲ μὲν ἄχρι χειρῶν καὶ «τόματος εὐπρεπείας ἐπιχωρεῖν τοῖς Aéyouciv ἐν κόςμῳ τὸν λόγον διατίθεεθαι᾽ ποτὲ δὲ μήτ᾽ ἐλλείψεων ἐπιςτρέφεςθαι καὶ ἀςαφειῶν μήτε CoAoıkiZov- τας αἰεχύνεςθαι τελέως ὅτι ἂν ἐπίῃ λέγοντός Ecrıv.” Apparet Plutarchum valde improbare Stoicorum doctrinam: attamen non cum Isocrate, cui hiatus evitatio inter summas compositionis leges fuit, Chaeronensem stetisse, non magis ex ipsius scribendi ratione!) com- probatur quam his salsis de Isocrate verbis in libro de gloria Athe- niensium p. 350 E: “πῶς οὖν οὐκ ἔμελλεν ἄνθρωπος ψόφον ὅπλων φοβεῖςεθαι καὶ cóppnyvua φάλαγγος ὁ φοβούμενος φωνῆεν φωνή- εντι ευγκροῦςαι.ἢ
Tertium Plutarchi de hiatu testimonium invenimus Mor. p. ὅ84 E sub finem: “ἐνίους γοῦν ὁρῶμεν οὐδὲ φωνήεντι curkpoücat φωνῆεν ἐν τῷ λέγειν ὑπομένοντας. ἢ
Iamvero temporum ordine mutato Plutarcho scriptorem libelli de elocutione, cuius auctor Demetrius appellatur, adiungemus. De- metrius quattuor genera elocutionis esse statuit (cf. 8 36): icyvóv, quod latine dicitur tenue, μεγαλοπρεπές, grande vel sublime, quod genus variis nominibus etiam appellatur ἁδρόν, ὑψηλόν, ceuvóv, περιττόν κ. T. À.; tertium accedit γλαφυρόν vulgo τὸ μέςον, medium, dictum; his tribus quartum adiungit δεινόν. De concursionibus vocalium evitandis agit Demetrius $ 68 sq. et 8 207 et 8 299. In praeceptis autem medium tenet locum et simillimus est Ciceroni et Quintiliano, cum praecipiat concursiones vocalium evitandas quidem neque solam iuncturam vocalium observandam esse; aptam autem esse mediocre studium evitandi grandi illi generi ($ 68) et tenui (8 207)?), non quarto illi ab Demetrio constituto, nam 8 299 sie dicit: “ἣ bé Aetórnc ἣ περὶ τὴν cóvGeciv, οἵᾳ κέχρηνται μάλιςτα οἱ ἀπ᾽ "Icoxpá- τους φυλαξάμενοι τὴν εύὐγκρουςειν τῶν φωνηέντων γραμμάτων, οὐ μάλα ἐπιτηδεία écri τῷ δεινῷ λόγῳ.᾽ Haec sunt quae Demetrius praecipit de verborum hiatu. Doctrina Dionysi autem non ita multum distat ab Demetrio, ceterum est amplior; Dionysius tripartitam spe- ciem elocutionis agnoscit (cf. p. 290): αὐςτηράν, quam Demetrius μεγαλοπρεπῆ appellare id est grandem solet; γλαφυρὰν ἢ ávOnpáv, quam Demetrius icXvr|v id est tenuem dicit; κοινήν autem intelle- git necnv, mediam. Tenuis autem generis proprium esse studium hiatus evitandi dicit in libro de admiranda vi dicendi in Demosthene
1) cf. Caroli Sintenis de hiatu in Plutarchi vitis parallelis episto- lam ad Hermannum Sauppium, quae inest in illius editionis Plutarcheae vol. IV.
2) nonne hic inserendum est: “πάντα μὲν rà νέα (Kal) καλά Ecrıv’? repetit enim iisdem verbis exemplum ante $ 70 fictum.
Jahrb. f. olass. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 2
18 Alfredus Kirchhoff:
p. 1076 ed. Reisk.: “πολλὴν cpóbpa ποιουμένη φροντίδα τοῦ cuv- έξεεθαι καὶ. ευνειλῆφθαι καὶ TIPOCTETEIC ἁπάντων αὐτῶν εἶναι τὰς ἁρμονίας. καὶ διὰ τοῦτο φεύγειν (scilicet. τὴν γλαφυρὰν cóvOeciv) μὲν ἁπάςῃ «πουδῇ τὰς τῶν φωνηέντων ευμβολὰς ὡς τὴν λειότητα καὶ τὴν εὐέπειαν διαςπώςας.᾽ Qua de causa laudat Dionysius auctores summa cum cura concursum vocalium fugientes imprimis Isocratem, quem floridum genus dicendi omnium quotquot soluta oratione utantur praestantissime effecisse putat. Isocratem me- morat his locis: primum in libro de admiranda vi dicendi in Demos- thene p. 963 R, deinde in libro, cui inscribitur de priscis scriptoribus censura p. 433 R et de Isocrate iudicium p. 538 R, tum in libro de compositione verborum p. 366 Sch. Sapphus versus laude effert de comp. verb. p. 356 Sch., quod vocalium inter se concursus, qui sonos perturbent, rarissimi carmini insint. Theopompum contra reprehendit de veter. script. censura p. 429 R, quia nimis artificiosus in fugiendis concursibus fuerit; nam dubium esse non potest, quin hic sensus in corruptis Dionysi verbis lateat, quod comprobatur Ciceronis orat. S 151 et Quintiliani IX 4, 35.!)
Cognoscimus Theopompum praeter modum hiulcam compo- sitionem fugientem reprehendi; at in una Demosthenis Philippica ora- tione perrara hiatus exempla offendunt Dionysium cf. de admir. vi dicendi in Dem. p. 1090 R: ᾿ὀλίγα δ᾽ écriv παντάπαειν ἃ διίετηςι τὰς ἁρμονίας καὶ τραχείας φαίνεςθαι ποιεῖ αὐτάς. ἐν μὲν τῇ πρώτῃ περιόδῳ κατὰ δύο τρόπους τὰ φωνήεντα εὐυγκρουόμενα, ἔν τε τῷ "NR ἄνδρες ᾿Αθηναῖοι᾽ καὶ ἐν τῷ “εὐτυχοῦντα ὁρῶν᾽ ἃ καὶ διίετηςι τὸ cuvagéc.
Supra dictum est Demetrium illum praecepisse, ne in grandi genere dicendi vocales committerentur, sed Dionysius hic ibidem ad- mittit conflictus vocalium quod colligi potest ex ipsius verbis cf. de admir. vi dicendi in Dem. p. 1069 R, ubi compositioni αὐςτηρᾷ id est grandi proprium esse hoc dicit: “τοῦτο τὸ ςχῆμα τῆς ἁρμονίας (sc. τῆς αὐςτηρᾶς) Toi00civ ai τῶν φωνηέντων γραμμάτων πα- ραθέςεις ὅταν fj τε προηγουμένη λέξις εἰς ἕν τούτων λήγῃ καὶ ἣ εὐνάπτουςα ταύτῃ τὴν ἀρχὴν ἀπὸ τούτων τινὸς λαμβάνῃ.ἢ Huic autem doctrinae bene congruit laus illa qua perstringit anti- quam Thucydidis pulchritudinem (cf. de comp. verb. p. 326 Sch.). Thucydides enim grandis (αὐςτηρᾶς) elocutionis speciem prae se fert (cf. ibidem p. 328 Sch.) Quare apud Thucydidem concursiones non offendunt (cf. ibidem p. 330, 332, 334 Sch.)
Spero me omnes locos, quibus hiatus vocalium tractetur apud rhetores Graecos, collegisse; frustra perquisivi rhetorum volumina ab Walzio edita; perraro hie hiatus mentio fit sic, ut appareat ad quaestionem propositam nullius omnino momenti esse.
1) cf. Dionysius de imitatione ed. Usener p. 26.
De Apulei clausularum compositione et arte. 19
Iamvero quid lucrati sumus eis, quae disputata sunt de rheto- rum (Graecorum doctrina? Cognoscimus praecipi fugiendum esse hiatum; attamen nulla orationis pars eximitur; non exstat ulla de clausulis peculiaris doctrina; quod imprimis Dionysio ipso compro- bari videtur; dicit enim ille in libro de comp. verb. p. 340 Sch.: “καὶ τῶν περιόδων τὰς τελευτὰς εὐρύθμους εἶναι βούλεται (sc. fj ἀνθηρὰ cuvBecıc) καὶ βεβηκυίας ὡς ἀπὸ craßunc. Periodorum fines numerosi et quasi ad amussim incedere debent. Videmus Dio- nysium praecipere numeros esse observandos in clausulis; hiatum autem silentio omnino praeterit, quod certe fieri hic non potuisset, Si exstitisset ulla doctrina. Postremo si summam subducimus, con- tendere possumus apud rhetores Graecos praeceptum illud de concur- sionibus vocalium in clausulis evitandis non inveniri. Quacum ratione dicendi genus scriptorum Graecorum, ex quorum numero fortasse auctores nonnulli post annum centesimum p. Chr. n. vigentes eximi debent, congruens esse equidem persuasum habeo.
Quoniam igitur Graecos auctores perlustravimus, iam ad Latinos accedamus. Confiteor me frustra Ciceronis et Quintiliani opera per- legisse. Bornecque quidem 'quid praeceperint ...* p. 18 videtur pu- lare — nam non magis inaccuratus hic quam obscurus est — Quin- tilianum praecepisse in clausulis cuvaAoıpüc admitti posse. Sed quid tandem sibi velit ille, equidem intellegere non possum. Primum enim Quintilianus IX, 4 109 non exemplum affert “bene praesidium est”, sed *leve praesidium est’, deinde quomodo haec cum eis quae antecedunt cohaerent in Bornecqi verbis? Tum Quintilianus docet synaloepham orationem “leniorem’, non 'leviorem facere. Postre- mum non perspicio haec verba: “addit (sc. Quintilianus) in clausulis se non negare quidquid sententiis aut elocutioni non nocebit. Qua- lis haec Quintiliani ratio? Eum in disputando sequitur ordinem Quintilianus, ut agat de iunctura verborum (IX 4 88 32—43), mem- brorum incisorumque (8 44), tum de numerorum universa natura (88 45—60); his autem praemissis exponit, ubinam maxime appa- reant numeri: in clausulis ($ 61) in initiis (8 63) in mediis (8 66). In aperto et promptu ergo est Quintihanum paragrapho sexagesima prima demum clausulas tetigisse; verba, quae facit 8 59, ad clau- sulas referre nonlicet. Sed mittamus Bornecque eiusque levitatem. Ex Quintiliano nihil effici potest, quamquam in exemplis, quae maxima ex parte ex Ciceronis orationibus prompsit, nusquam in clausulis duae vocales committuntur cf. IX 3, 45, 46 et magAum clausularum numerum IX 4, 63—111. Paulo proficimus Diomedis grammatici praeceptis cf. p. 466 K. Is enim, postquam disseruit compositionem verborum sine hiatu esse debere, ad hanc doctrinam illustrandam so- lum utitur concursionibus vocalium talibus, quales fiunt in clausulis velut *aere emit’, “illi incumbit’, *fore omnia’. In hoc vitium au- tem non incidere eum, qui scribat “aere mercatur' 'illi totus incum- bit’ fore cetera". His praeceptis multis exemplis patefacere studet,
2*
20 Alfredus Kirchhoff:
quibus numeris in clausulis utendum sit. Illud vero mirum accidit nusquam in his clausulis ullam hiuleam admissam esse praeter unam Ciceronis (cf. p. 471): "sanguine inbuta est”. Affert autem clausulam, ut demonstret nimiam curam 'odio dignam" esse. Diomedes ergo novisse videtur doctrinam illam de concursionibus in clausulis evi- tandis; tantum autem rem perstringit. Similiter inter [Probi] clausu- larum exempla (ef. Keil p. 42— 43) nulla invenitur hiulca. Iamvero tria praestantissima rhetorum, qui dicuntur minores, praecepta affe- ram, quorum unum omni suspicione vacat. Fortunatianus p. 127 in Halmi editione rhetor. Lat. minor. haec praecipit: 'Quae in structura observanda sunt? ... ne hiulca sit vocalium et maxime longarum crebra concursione. Verisimile est haec verba ad clausulas refe- renda esse, sed, ut omni cautela utar, concedo hic non tam clau- sulas quam totius enuntiati formationem intellegi posse.!) Cum For- tunatiano plane concinit Julius Victor p. 432 H.: “sequitur continua- tio verborum ne sit hiulca vocalium et maxime longarum crebra concursione, quamquam Tullius dixit ... e.q.s. Dubitari autem non potest de tertio Martiani Capellae loco, quem scriptum videmus p.475 H.: 'Hiuleae sunt, cum in ea parte quam diximus similes vocales ac similiter longae conlisam hiantemque structuram faciunt, ut si quis dicat suscepisse se liberos secundo omino et ut Tullius pro Milone ait 'auctoritate publica armare.’’ Pars enuntiati quam dicit Martianus est, ut ipsius verbis utar, “inter paenultimum ulti- mumque verbum.
Apparet igitur inveniri etiam rhetores Latinos, qui praecipiant hiuleam clausularum compositionem fugiendam esse ut “barbaram’. Id autem nemo mirari potest, quod non omnes tam certam doctrinam nobis subministraverunt quam Martianus Capella. Quod mihi maxima ex parte ad Ciceronis ubique valentem auctoritatem referendum esse videtur, qui cum in libris rhetorieis artificiosam illam clausularum compositionem non tetigit, quia non potuit, tum in orationibus ipsis ab omnibus posterioribus rhetoribus et grammaticis, ut doctrinam exemplis comprobarent, usurpatis minutiosam talem elocutionem aspernatus est. Bene nimirum grammatici ac rhetores recoquebant ea, quae ab aliis petiverant, de suo autem nihil fere adiciebant.
Collegi et recensui omnia, quae auctores Latini de clausularum hiatu, quod sciam, praecipiunt. Iamvero quid ex rhetoribus Graecis et Latinis assumpta Apulei compositione concludere possumus de elausularum doctrina? Constat & Graecis non profectum esse prae- ceptum illud hiatus evitandi neque apud Ciceronem aut Quintilianum ullum vestigium apparere; Ápuleium autem dedita opera et mirabili studio concursiones vocalium in clausulis fugisse in eis, quae secun- tur, comprobabo. Rationem clausularum Apuleianarum propositam videmus apud nonnullos rhetores posteriores. Orta ergo esse videtur
———— M —— —MÀ A ——
1) cf. Fortun. p. 127.
De Apulei clausularum compositione et arte. 21
doctrina illa inter Quintiliani et Apulei tempora in scholis rhetorum Latinorum. Sed incredibile est tantum praeceptum illud, quod ad vocalium concursus pertineat, seiunctis aliis quae artissime cum illo cohaereant a quodam rhetore vigente saeculo secundo p. Chr. n. ineunte excogitatum esse. Et revera invenimus non solum Ápuleium hiatum in clausulis non admisisse, sed etiam observasse numerum illum legitimum creticum et ambitum verborum in clausulis diligen- ter respexisse. Gatscha in dissertatione supra allata agit de Apulei sermone numeris adstricto et evincit in Apulei metam. libris inter eentenas clausulas esse sexagenas binas fere creticas.) De ambitu verborum autem equidem paulo post agam. Quae cum ita sint, Meyeri verba, quae facit l. 1. p. 25, „Im 2. Jahrhundert nach Christus wird für alle Deklamationspausen der gesprochenen Rede ein bestimm- ter Tonfall ersonnen“, sic emendanda esse videntur, ut statuamus iam inter Quintiliani et Apulei tempora circa annum fere centesimum vicesimum quintum commentum illud factum esse.
Haec habui de rhetorum doctrina quae dicerem; proximum est, ut videamus quas et quales vocalium concursiones Apuleius in clau- sulis admiserit. Primum ergo de metam. libris agam. Sed ne quis in errorem incidat, indico me solum clausulas plenum sensum termi- nantes tractare, ubi nos quidem graviter distinguere solemus, quam- quam non ignoro etiam in colorum, quae dicuntur, clausulis similem vel eandem compositionem valuisse, et confiteor, quod sciam, Apuleium etiam colorum terminos eadem cum arte struxisse, qua sententiarum clausulas. Sed mihi, cum plerumque ambigi praecipue in periodis rhetorice formatis non possit, tamen haud ita facilis ad diiudicandum visa est quaestio, quae instituenda est de natura coli Testimonia enim grammaticorum tam incerta quam vilia sunt; apparet autem quaestionem de pausis orationis omnino seiungi non posse ab ea, quae est de distinctione, praesertim cum verisimile sit veteres Roma- nos rhetoricam distinguendi rationem secutos esse; qua de re in- spicias Ciceronem de or. III 8 173, or. 8 228; in grammaticorum Latinorum voluminibus a Keilio editis hae commentatiunculae de distinctione vel de posituris inveniuntur: Donati IV 372, Servi IV 484, [Sergi] IV 533, Sergi IV 484, Cledoni V 34, Pompei V 133; his locis addendi sunt liber primus et secundus Isidori minus aetate quam fontibus, ex quibus hausit ille, insignes. In summam apparet grammaticos triplicem illam Alexandrinorum positurarum rationem docuisse; agnoscunt enim primum distinctionem" (τελεία), deinde *mediam? (μέςη), tum *subdistinctionem* (ὑποςτιγμή); praecipiunt eliam, ubinam illis posituris utendum sit. Sed quid est 'medius sensus', de quo agunt? Quid colon vel comma ex eorum doctrina? Nam cola et commata idem esse contendunt velut Pompeius V 133
1) augetur autem hic numerus eis in censum vocatis, quae de m finali disputari.
22 Alfredus Kirchhoff:
et Sergius IV 484. Accedit, quod in inscriptionibus ullius distinc- tionis vestigium!) non apparet, cum puncta eo tantum consilio insculpta sint, ut singula verba secernantur. Quibus de causis quae- stionem de colorum clausulis seponam, praesertim cum satis multae clausulae restent. Omitto ergo enuntiatorum membra, quae nos *eommate? distinguere solemus. Plurimis autem locis a Vlieti alio- rumque distinctione sic descivi, ut gravius distinguerem ' commate" in “colon’ quod nos dicimus permutato. Ea quae restant omnia in censum vocanda curavi; neque, quod Havet (cf. p. 23) fecit, neglexi . minutissima illa enuntiata, quae propter brevitatem nullis numeris vincti sunt velut 5, 2 'quae facies? quod flagitium ?'; 20, 7 “sed quid istud? voti gaudeo’; 20, 19 “in angulo sedebat'; 21, 21 'quid uxor? quid liberi? quid vernaculi? narro singula' et quae eius generis sunt. Unum est, quod praeterea praemoneam: solum respexi verbum ulti- mum et paenultimum; vix enim fieri potest, ut tribus verbis clau- sulae comprehendantur imprimis Apuleianae, in quibus verbum extre- mum longum esse solet. Quoniam saepius vidi viros doctos clausu- larum fines nimis extendentes commemorare volo Ciceronis verba in or. $8 216: “sed hos cum in clausulis pedes nomino, non loquor de uno pede extremo: adiungo, quod minimum sit, proximum superiorem, Saepe etiam tertium.’?) Apparet ergo legitimum vel solitum fuisse duobus pedibus clausulam comprehendere neque pluribus quam tribus.
Haec de universa disputationis ratione et indole praefatus iam, ut par est, plures metam. hiuleas clausulas examinabo vel interpretabor, ut seiungantur eae, quae corruptelis deformatae sint. Neque solum emendatione sed etiam interpretatione duobus locis uti debemus, cum verba tradita sana esse videantur.
4, 4 "porro exordiar'. Confiteor me non intellegere, quid hie Sibi velit illud 'porro'. Lucius ab Aristomene petit, ut fabulam comiti molestam denuo sibi narret (cf. 30, 30 “fabulam remetire’); "porro exordiar' ergo hic nihil valere potest nisi “iterum’; talis autem vocis usus ab Apuleio prorsus alienus est; ubique excepto uno loco 'porro', ut solet, in conexa serie rerum vel argumento- rum usurpatur cf. 57, 4; 258, 4; a 59, 26; a 89, 25; f£ 12, 11; f 19, 16; s 12, 25; s 13, 30; s 15, 26. Uno tantum loco peculiariter dictum est 186, 17 'porro Quirites? quod nos vertimus ' vorwürts, Quiriten! Redeunt autem haec verba in Laberium com. 125. Puto ergo 4, 4 'porro' corruptum esse ex 'rursus'; numerus autem quo adstrictum est illud 'rursus exordiar' optimus et legitimus est:
103, 13 sunt, qui post verbum 'eminus' graviter distinguant, quod falsum esse recte Vlietus ex apologiae loco a 4, 18 sq. colligit;
1) Huebner in praefatione libri cui inscribitur exempla scripturae epigraphicae Latinae pauca exempla distinctionis conquisivit.
2) Eadem de re agunt Cicero de or. III 8 198; Probi catholica IV, 40 — Mari Ploti ars IV 492 sq.
De Apulei clausnlarum compositione et arte. 23
apertum est “velitatur eminus’ et “comminus congredietur' inter se opponi. 'Fortuna eminus' est coli finis, quae extra meam quaestio- nem esse iam dixi Luce clarius autem est Georgium eosque, quos sequatur, erravisse ratos 'periculum velitatur' idem esse atque ' com- minari'; ex Apulei vulgari usu ubique velitari — nam hac tantum forma usus est non activa quae dicitur — valet idem ac “pugnare’; his enim locis praeter illos duos 103, 13 et a 4, 18 invenitur:
110, 9 veneris proelis velitatus; 154, 7 ille .. . postremis veli- tatur calcibus; 183, 2 qui scurrilibus iam dudum contra me veli- taris iocis; 188, 22 crebris calcibus velitatus; 199, 23 cum qua ientaculo ... velitata; 210, 8 armis ... velitatur; 216, 29 lapidi- bus... in eum velitantur.” Alterum est quod discere possumus. Verbum ‘velitari’ quod a Plauto!) mutuatus esse videtur, usurpat praeter illum apologiae locum, qui artissime cum metam. cohaeret, octies in metam., in ceteris scriptis nusquam invenitur; 'velitari' ergo est verbum metam. elocutioni familiarissimum. Quid inde sequitur? Puto id concludendum esse Apuleium illo apologiae loco vocabulum remotissimum et cum dietione Ciceroniana minime con- gruens non usurpavisse nisi certo consilio imitandi; ante oculos ver- sabatur metam. elocutio; comprobatur autem sententia mea ex dic- tionis similitudine demonstrari posse Apuleium metam. libros compo- suisse ante apologiam.
Certo operae pretium est huius rei exempla congerere, ut tan- dem aliquando explanetur, quae temporis ratio intercedat inter sin- gula Apulei scripta. Sed sufficiat unum locum tractare. s8, 19 memoratur homines esse 'pervicaci audacia, pertinaci spe.' Quis est, quin cogitet Apuleium hic respicere locum illum de vitiis nequis- simae feminae 198, 29: 'saeva scaeva, virosa ebriosa, pervicax per- tinax'? His adiungendum esse videtur s 3, 21 in prologo, qui dici- tur: 'ales oculis perspicax, unguibus pertinax. Videtur Apuleius in memoria tenuisse speciosum illud 'pervicax et pertinax' sed, cum pervicax hie ineptissime dictum esset de alite, eius loco alterum si- mile adverbium posuit. Persuasum autem habeo Apuleium coniunc- tionem quae est 'pervicax et pertinax’ ab Accio mutuatum esse. Hos dico Achillis versus:
“Tu pertinaciam esse Antiloche hanc praedicas ego pervicaciam aio et ea me uti volo;
haec fortis sequitur, illam indocti possident.
Tu addis quod vitio est, demis quod laudi datur. Nam pervicacem dici me esse et vincere Perfacile patior, pertinacem nil moror.'
Accedit alterum Enni testimonium, quod affert Fronto ep. IV,2 p. 60 Nab. “ut Quintus noster ait: pervince pertinaci pervicacia.'
1) cf. Plaut. Men. 778: nescio quid vos velitati estis inter vos duos.
24 Alfredus Kirchhoff:
Verisimillimum ergo esse videtur non Solum Frontonem, sed etiam Apuleium a cascis musis suam dictionem repetiisse.
115, 20 * indicat (sc. gavia) omnem Veneris familiam male au- dire, “male audire! idem est atque 'infamen esse'. Notum est apud Romanos saepissime verba genuino accentu privata esse in cursu pronuntiationis.!) Grammatici et inscriptiones hanc rem com- probant. Plurima exempla Corssenus affert, quae enumerare longum est. Mihi vero sufficere haec videntur, quae apta sunt ad sententiam confirmandam: ' benemerenti, benefacta, malefacta, maledicens, male- sanus, malefida, benedicere, maledicere, Non ergo dubitandum est, quin “male audire' sub uno accentu prolatum sit. Sed longius pro- cedere possumus. Nusquam admisit Apuleius hiatum in clausulis, qui accentus ratione excusari possit. Docet ergo concursio vocalium verba quae sunt “male audire’ non solum unum accentum acutum habuisse, sed etiam sic in unum corpus coaluisse, ut non de duobus verbis, sed de uno longiore cogitandum sit. Quod comprobatur usu vocis “male audire', quam his locis scriptam videmus: a 6, 9 “cum male audiunt’; a 6, 11 “male audire'; a 6, 14 'imperitas auris ad male audiendum habens! Apparet non posse dirimi compositum verbum 'male audire' ulla inserta voce. Quae si recte disputata sunt, melius erit etiam uno tenore scribere “malaudire’?), praeser- tim cum cognoverimus Romanos iam Quintiliani temporibus omissa e vocali dixisse non “calefacere” sed 'calfacere? cf. Quintilian I 6, 21. Mirum autem accidit illud, quod “malaudire’ in linguis romanicis non comparet.
9
169, 25 'toro adquiescas' ex usu poetarum bene Apuleius dicere potuit, sic enim Catullus XXXI 10 'desiderato acquiescere lecto? Tibullus I 1, 43 'requiescere lecto. Sed symmetria dictionis Apuleianae non neglegenda?) est: Finem enim periodi, cuius struc- tura rhetorica in aperto proposita est, componit ex tribus commati- bus, quorum unum quodque ternis verbis constat particula nomine verbo: “neve sermonem conferas nec mensam accumbas nec toro ad- quiescas.' Nemo negare potest formam 'toro' Apulei artem corrum- pere, et magnopere desideratur 'torum', quod respondet prioribus "sermonem et 'mensam'. Nusquam apud auctores Romanos*) aut apud Apuleium ipsum certe haec dictio exemplis comprobari potest, neque hoc fieri debet; nam rationes peculiares et res ipsa peculiare
1) cf. Corssen II 838 sq; Lindsay p. 210.
2) Leo admonet in Senecae de beneficiis libri V 7, 4 codices opti- mos habere “malaudit.’
3) cf. de hac sermonis figura quae disputavit Leo Anal. Plaut. II p. 28sq. Tractavit etiam p. 29 et 30 duos Apulei locos.
? Thesaurus l. L. hos tres locos ab extremo aevo repetitos affert: Jord. Get. 26, 134 “quid non auri sacri fames compellit adquiescere?? Greg. Tur. glor. conf. 77 “nec acquiesceret pontifex rem tam impro- bam: Idem Franc. 5, 16.
De Apulei clausularum compositione et arte. 25
dicendi genus efficiunt simulque explicant. Apuleium autem ex analogia optime constituere posse torum adquiescas’ facile demon- strabo. Draegerus?) I p. 377 dicit aureae aetatis scriptores Ro- manos verba composita cum praepositione quae est ‘ad’ cum accu- sativo non coniunxisse praeter quattuor fere: “accolere, adire, adoriri, aggredi'; posterius autem ambitum horum verborum am- pliatum esse; Apuleio autem usus ille familiaris est, scribit enim velut 18, 18 assidebat pedes, 120, 1 Psyche pedes eius advoluta, 48, 14 tribunal adstituor?), 73, 17 mensas . . . accumbunt, 98, 23 lectum ... aceubans, 97, 4 instrumentum cenatorium ... accumbit, 98, 10 scopulum ... aderunt, 30, 17 cubiculum tuum adero*); sed quid ego longinqua et aliena commemoro. Ipse Apulei locus, quem tractamus, omnium aptissimus est ad comprobandum meum “torum adquiescas'. Antecedit enim ' mensam accumbas?. 'Torum acquies- eere' sic intellegendum est, ut motionis quaedam intentio voci ad- quiescere simul insit; dicere vult Apuleius: nec torum eius adeas quietura, quod propter colorum conformationem comprehendit in ' to- rum adquiescas'. Artificiosissime ergo dictum est. Clausula, autem bona efficitur; nam ex eis, quae de m finali disserui, apparet 'm' litteram obstare concursioni vocalium; quod ad numerum attinet, nihil emendatione mea commutatur; ädquiöscäs est clausula dichorea, quam dicunt rhetores, pervulgata.
179, 15 'comparere illum? traditur in codice, sed manifesta esse videtur loci corruptela. Vix enim dici potest 'nec ullum senem comparere illum', id quod iam veteres interpretes offendit; Ouden- dorpius p. 563 putat aut in fine esse omittendum vocabulum 'illum', aut priore loco scribendum pro ' ullum" ' illum? omisso extremo verbo *illum'. Oudendorpio contradicit Hildebrandius p. 710, cui tantum in parte adstipulari possum. Admonet 'nec ullum senem comparere" idem esse ac 'neque senem comparere', quod mihi recte fecisse vide- tur, cum 'nec ullum comparere' ex usu vestusto dici possit pro 'nul- lum comparere’. Duos affert locos 155, 2 et 211, 9 Hildebrandius comprobaturus 'nullum? valere saepe ‘non’. certe de hoc vulgari usu dubitari non potest, duobus illis locis plures etiam addi possunt velut 178, 3 an nulli scitis, 176, 10 lupi ... nulli contra nos adi- tum tulerant. Sed agnoscere non possum recte habere verba quae sunt (nec ullum senem illum"; exemplis talis compositio aures ob-
1) cf. etiam emendationem meam sub finem factam.
2) cf. Draeger Historische Syntax der lat. Sprache; omisit autem scaenicos veteres. Plautus verbi causa coniungit 'scortum accumbere’ cf. Bacch. 1189, Men. 475, quem Apuleium secutum esse verisimile est.
3) *adstitui molae? est Plautinum; in aperto est Apuleium eo accu- sativum posuisse, quod concursum vocalium evitare voluit.
4) Singulariter haec dicta sunt, sed 30, 17 *cubiculum tuum adero’ est clausula, et si scripsisset ex vulgari usu “in cubiculo tuo adero" deterrimam compositionem effecisset.
26 Alfredus Kirchhoff:
tundens probanda est, qualem Apuleium admisisse non puto. Igitur deleamus vocabulum 'illum? sub finem enuntiati positum; clausula *compüréré' quidem dispondiaca est, sed esse eius generis in Apuleio Gatscha 1l. l. p. 169 statuit. Denique addere volo Leonem in Woelff- lini archi vol. XII p. 96 demonstravisse, quam immerito omnes edi- tores optimam codicis memoriam “miserinum’ respuerint.
193, 10 *nisi nos putas aes de malo habere'. Duplici ratione his verbis explanandis viri docti operam navaverunt (cf. Oudend. p. 604). Hi putant “de malo' esse idem quod aliquo dolo malo, ἀπὸ κακοῦ, illi proverbium agnoscunt. Quantum haec explicatio illi ante- cedat, per se satis manifestum est. Etiam nos utimur illo proverbio „das Geld von den Bäumen schütteln.‘ Evincitur autem et affirma- tur explanatio illa a proverbi natura repetita concursione vocalium; admittit Apuleius hic hiatum, quia non suis, sed alienis verbis utitur. Per neglegentiam ergo Koziolus!) p. 248—249 et Otto, Sprich- würter der Rómer hunc Apulei locum non tetigerunt.
196, 27 codex F traditit 'cibatu iri', quod q in 'cibatum iri' mutavit. Infinitivi Futuri Passivi?) forma in -u iri raro invenitur. Vestigia huius infinitivi formae quae sola sic orta esse videtur, ut m littera pronuntiatione parum expressa omitteretur, ultimis his tem- poribus eruta sunt; exempla pauca promulgata sunt in Woelfflini archi vol. II 349, VIII 338, IX 492. In Apuleio antecedit alter infinitivus in -um iri "leviorem laborem legatum iri', quod artificiose per allitterationem (ab Vlietio nimirum non intellectam) dictum est. Quibus de causis mihi scribendum videtur 'cibatum iri'; proficiscens ex eis , quae de m finali disserui, nemo arbitrari potest nullum dis- crimen intercedere inter “cibatum iri! et 'cibatu iri'. -um iri autem invenitur velut 89, 10 taxatum iri, 134, 20 conventum iri, 215, 22 proiectum iri, 226, 18 damnatum in.
Iamvero his septem clausulis emendatione vel explanatione seiunctis tandem aliquando enarrabo enuntiatorum flnes — nam clausulas nominare non licet — vere hiulcos:
5, 22 operose effrico ) 6, 14 suo adplicat 12, 13 stabuli absolve 12, 13 volo ire 13, 27 somno excussit |» Primi hbri 14, 23 somniare autumant 14, 26 atque impiatum 16, 16 mendacio absurdius 16, 26 taedio evasi }
1) Koziol, der Stil des Apuleius, Wien 1872. 2) cf. Neue-Wagener, Lat. Formenlehre III p. 177.
De Apulei clausularum compositione et arte. 27
18, 13!) me opperimino 21, 15 trahere adoritur Primi libri 32, 22 vespera oriente
87, 18 viva exurare ) 108, 27 denique altera 130, 21 mihi ausculta 146, 16 carpo ordinem 150, 31 puellae ipsius 177, 5 atque obteritis 192, 5 sermone accipit 198,5 macie exasperati 204, 1?) perfacile indipisci 228,4 adserere incipit. |
Reliquorum librorum
Em, 8
Insunt ergo in omnibus metam. libris viginti duae clausulae hiuleae, inter singula milia tantum novenae; ex inopinato autem accidit, quod ex viginti duabus illis clausulis, in quibus vocales sibi occurrunt, undecim primi libri, undecim tantum omnium ceterorum librorum sunt. Igitur inter centenas clausulas, quae efficiuntur ex- cepto primo libro, 0,5%, hiulcae sunt. Mirum autem illud discri- men confirmabitur quaestione, quae exerceri debet de universis Apu- lei concursionibus vocalium. Hic autem quo modo explicanda sit haee res, in dubio relinquo; sufficit mihi statuisse esse discrimen. Iamvero ut parvum ilum numerum clausularum satis aestimemus, necesse est, meminisse, qua ratione quaestionem instituerim. Omnia enim enuntiata respexi etiam ea, quae propter brevitatem rhetorice formatae esse non possunt; apparet autem in talibus sensiculis voca- lium concursionem maxima ex parte admissam velut 5, 22 'sordium enormem eluviem operose effrico', 12, 13 'stabuli absolve', 12, 13 'an- telucio volo ire’, 16, 16 'nihil isto mendacio absurdius', 32, 22 'com- modum vespera oriente’, 108, 27 “sic denique altera’, 130, 21 'mihi ausculta', 146, 16 'sed rei noscendae carpo ordinem'. Haec exem- pla et plura alia tantum incisa sunt, periodus autem minime efficitur neque ea de causa hos enuntiatorum fines clausulas nominare licet; periodum omni rhetoris arte elaboratam tantum unam in clausulis ilis supra allatis invenio 198, 5; media et ambigua sunt enuntiata 14, 23; 87, 13; 192, 5. Iam compara cum tribus vel quattuor vel quinque clausulis vere hiuleis Symmachi?) vocalium concursus in clausulis admissos et apparebit illum adeo diligentia ab Apuleio
1) 18, 15 ''rogat te’ inquit?, 30, 15 **bono animo esto? inquit? exi- menda sunt. Hic enim hiatus non solum tolerabilis, immo vero neces- sarius est, cum orationis pausa intersit inter verbum ultimum et paen- ultimum.
2) 224, 13 'tute ipse es’ infra fusius tractabitur.
3) cf. Havet 1. l. p. 80.
28 Alfredus Kirchhoff:
superari, ut omnis ars et consilium omne apud illum abesse videatur.
Sed quoniam de hiatu clausularum disputavi, nune de mono- syllabis sum dicturus. Clausularum hiulcam compositionem ex scholae doctrina post Quintiliani tempora evitandam esse supra pluribus exposuimus. Artissime huius generis praeceptis cohaerere videtur monosyllaborum ratio. Cicero omnesque, qui eum sectabantur, non dubitaverunt verbo monosyllabo sententiam claudere; Bornecque, la prose métrique dans la correspondance de Cicéron p.180 sq. mono- syllaba in fine sententiarum posita collegit ex Ciceronis epistulis, quibus mea quidem sententia tantum illud evincitur epistulas Cice- ronis non ad artem rhetoricam et ad praecepta revocari posse. Nemo est, qui nesciat sermonis vulgaris proprium esse monosyllabis sensus claudere, quo factum est, ut satirici versus hae in re a reliquis valde distent, de qua re infra agam. Scholasticam autem eruditionem deprehendimus in grammaticorum et rhetorum libris, quorum testi- monia Bornecque 'quid praeceperint . . .' p. 20 congessit. Docent nos grammatici verbo monosyllabo clausulam finire vitiosum esse.
Iamvero ad Apuleium ipsum accedamus. Satius autem esse puto universa disputatione totum Apuleium amplecti, ut melius per- spici possit, quid de monosyllabis Apuleianis iudicandum sit. Omitto autem hic, id quod iam in disputatione de vocalium concursu factum est, omnes clausulas, quae in verbum substantivum cadunt; peculiari enim quaestione has absolvi opus est.
Tradita ergo sunt in omnibus Apulei scriptis, in quibus clau- sulae ex rhetorum praeceptis formatae sunt — sunt autem praeter metamorphoses scripta de Platone et eius dogmate, de deo Socratis, de mundo — haec tria!) monosyllaba in fine enuntiati posita:
214, 6 fons, 224, 21 non fit, m 133, 18 vis. Neque potest dubium esse, quin primus et tertius locus corrupti sint, neque ego primus in illis offendo.
214, 6 tractavit Petschenig in studiis Vindobonensibus IV p. 139/140 et demonstravit vestigia memoriae, quae in codice com- parent, recte habere; nam in codice priora verba, quae fuerunt 'terra dehiscens ... largissimum emicuit sanguinis fontem', a correctore ali- quo male deformata sunt; nam verbo 'emieare' Apuleius transitive usus est, quod comprobatur 254, 1 'rutunditas ... lumen emicabat".
Alterum locum, quem corruptum esse constat, — m 133, 18 — Krollius in musei Rhenani vol. LV p. 584 recte emendavisse ipsa mea observatio demonstrat. Hoc autem modo Apulei verba sanavit distinguendo post vocem multiformis: “fit multiformis. (no»bis idem a iuvando Iuppiter dictus quem Ζῆνα Graeci..."
Iam duobus illis locis propter corruptelas semotis restat 224, 21
1) 20, 4 “intervisimus te’ artissime cum eis quae secuntur cohaeret neque clausula enuntiati habenda est.
De Apulei clausularum compositione et arte. 29
"nam quod nemo novit, paene non fit Quondam putavi verbum mo- nosyllabum, eum esset prorsus singulare in Apuleio, indicare corrup- telam. Sed nunc respuo hanc rationem, quam poetae ipsi improbare videntur. Nam quaeri debet, quibusnam modis poetae monosyllabis in fine versuum usi sint." Neque longo sermone opus esse arbitror ad hanc rem illustrandam. Inde ab Homeri temporibus videmus eam legem vel artem valuisse, ut monosyllabo versum claudere parum placeat. Apud Romanos autem monosyllabum in fine positum non prorsus intolerabile est, si praecedit alterum velut in hoc Sulpiciae versu:
“At mibi quid prosit morbos evincere, cum tu
Nostra potes lento pectore ferre mala.
Rarissime autem admiserunt poetae Romani monosyllabum non antecedente altero eiusdem ambitus eo certo consilio, ut gravitatem vel acumen assequerentur. Huc spectat illud Horati ep. II 139:
"parturient montes, nascetur ridiculus mus.’
His duabus rationibus omnia fere monosyllaba, quae in fine versuum posuerunt poetae Romani, explicari possunt. Nimirum en- eliticum verbum ‘est’ usurpare in ultima enuntiati sede licet, cum per enclisin fiat extrema pars verbi longioris. Pauca ergo pro mul- litudine versuum monosyllaborum exempla arte metrica non probata restant; inde autem ab Vergili temporibus, cum in dies poetae ma- iore cum cura versus excolerent, expolirent, limarent, rariores fiunt, id quod paucis exemplis Muellerum secutus illustrare volo: Vergilius quadraginta versus habet, in quibus monosyllabum ultimum eget ex- planatione ulla, at Ovidius, elegantissimus ille poeta, tantum unde- cim, Propertius unum, Lucanus unum, Silius duos, Valerius tires, Statius quattuor. Sed ut appareat, qualis ars huic compositioni in- sit, duos poetas comparare volo: Tibullum et Horatium, qualem sese praestat in satiris; has autem perscrutandas mihi proposui, cum ma- nifestum sit has esse cum sermone cotidiano aliquo modo con- iunctas. Afferam autem etiam eos versus, qui copula “est” conclu- duntur.
Iam haec monosyllaba in Tibullo inveniuntur: viast I 3, 50, comast I 4, 4; ni sint I 4, 63; victost I 8, 49; causast I 8, 51; viast I 10, 4; puellast II 3, 31 ; umbrast II 4, 11; victast II 4, 33; Lavinist II 5, 49; tubast II 6, 10; bonast II 6, 44; tibist IV 4, 16.
Unum ergo monosyllabum in omnium Tibulli versuum finibus deprehendimus; neque illud offendit, cum antecedat verbum eiusdem longitudinis; prorsus autem evitat monosyllabum ultimum subiungere polysyllabo paenultimo. Copula “est” ubique fere inclinatur ad nomina- tivum singularis substantivi primae declinationis; semper fere á + est
1) cf. L. Mueller de re metrica.
30 Alfredus Kirchhoff:
per synaloepham coeunt, singularia autem sunt victost, Lavinist, tibist.
Admirabili arte Tibullus non magis abundat, quam Horatius satirarum poeta indiget, ut par est huic generi versuum. Primo sati- rarum libro hi versus monosyllabis praecipui insunt: I 11 in urbem est, I 17 hinc vos, I 46 ut si, 1 50 centum an, I 56 eo fit, I 62 ha- beas sis, 1 69 de te!), 1 81 habes qui, I 82 ut te, 1 92 habeas plus, I 94 facias quod, I 96 ut se, I 101 aut sic, II 8 ingluvie rem, II 17 quis non, II 18 at in se, II 22 atque hic, II 25 est qui, II 48 in quas, II 49 at hic si, II 69 ego a te, II 72 puella est, II 77 paeni- teat te; II 81 aut crus, II 82 togatae est, II 93 longo est, II 96 nam te, IL 97 officient res, IT 100 tibi rem, IL 101 videre est, II 107 similis nam, II 111 modum quem, II 116 num si, II 117 in quem, II 120 exierit vir, II 131 egomet mi, IH 5 suam non, III 9 velut qui, III 10 velut qui, III 13 tripes et, III, 19 quid tu, III 21 heus tu, III 30 eo quod, III 32 melior vir, III 39 ipsa haec, III 56 pro- bus quis, III 68 ille est, III 69 aequum est, III 74 aequum est, III 77 cur non, III 78 ac res, HI 81 ligurrierit ius, III 91 ob hanc rem, III 94 aut si, III 111 necesse est, III 121 pares res, III 124 sapiens est, III 125 est rex, III 128 sapiens qui, IV 2 virorum est, IV 3 ac fur, IV 14 si vis, IV 23 ob hane rem, IV 29 eum quo, IV 31 ne quid, IV 32 ut rem, IV 41 uti nos, IV 43 atque os, IV 46 ac vis, IV 56 quae nunc, IV 57 eripias si, IV 58 verbum est, IV 64 tibi sit, IV 67 si quis, IV 70 metuas me, IV 74 medio qui, IV 93 si qua, IV 95 est mos, IV 102 de me, IV 103 liberius si, IV 105 hoc me, IV 110 patriam rem, IV 112 dissimilis sis, IV 116 est si, IV 120 sic me, IV 122 facias hoc, IV 125 malo cum, IV 130 et quis, IV 133 aut me, IV 134 hoc est, IV 142 veluti te, V 5 ac nos, V 56 equi te, V 59 faceres cum, V 78 et quos, V 87 non est, V 102 deos id, V 104 viaeque est, VI 2 est te, VI 27 impediit crus, VI 44 hoc nos, VI 52 non hoc, VI 60 est mos, VI 66 velut si, VI 87 hoc nunc, VI 90 suo pars, VI 98 tuo quod, VI 100 foret res, VI 111 libido est, VI 112 ac far, VI 114 domum me, VI 119 quod cras, VI 120 qui se, VI 128 haec est, VI 130 ac si, VII 13 divideret mors, VII 19 uti non, VII 20 in ius, VII 33 deos te, VII 34 cur non, VII 35 tuorum est, VIII 32 ut quae, IX 1 est mos, IX 5 quae vis, IX 16 est te, IX 19 sequar te, IX 38 inteream si, IX 42 durum est, IX 47 dispeream ni, IX 49 ulla est, IX 57 hodie si, IX 62 venis et, IX 67 loqui te, IX 69 vin tu, IX 73 ac me, X 2 inepte est, X 5 nam sic, X 9 neu se, X 15 se- cat res, X 16 viris est, X 24 Falerni est, X 25 et cum, X 34 ac si, X 72 legi sint, X 78 cruciet quod, X 89 placeant spe.
1) Noli obicere praepositionem propter procliticam naturam cum voce ‘te’ in verbum bisyllabum coalescere; nam diversa esse videtur ratio diversorum poetarum; Tibullum nusquam tale quid admisisse modo exposui, contra Sulpicia his verbis versum concludit: *quod iam tibi de me'. cf. quae infra de Apuleio disseram.
De Apulei clausularum compositione et arte. 31
Pungunt animum tot Horati monosyllaba, cum in Tibulli mille trecentis quinquaginta versibus tantum unum, in Horati primi sati- rarum libri mille et triginta versibus centum quadraginta sex in fine posita sint.
Quoniam perstrinxi, qui sit usus monosyllaborum in fine ver- suum apud poetas Romanos, nunc redeo ad Apulei locum 224, 21 "nam quod nemo novit, paene non fit.” Supra exposui in versibus ferri posse id monosyllabum, quod subsequeretur verbum eiusdem generis; quae cum ita sint, num casu factum est, ut Apuleius scribe- ret ‘non fit’? Non puto quemquam negare posse hic artem et con- silium Apulei latere. Maxima cum cura fugit monosyllaba, prorsus autem ea, quae propter antecedens polysyllabum artificiosae compo- sitioni non congruunt. Quod uno exemplo comprobabo: m 115, 12 seribit Apuleius “hi cum maiore vi torti sunt, fit procella terrestris; "terrestris fit’ vitiosum fuisset. Iamvero intellegimus nos recte arbi- tratos esse corruptas duas illas clausulas, quae sic concludant: 214, 6 "sanguinis fons', m 133, 18 'multiformis vis”.
Sed iure aliquis mihi opponat demonstrari oportere in scriptis non ex arte et doctrina rhetorum compositis diversam rationem secu- tum esse Apuleium. Ac potest haec res comprobari; nam in apo- logia, in qua, ut anticipem ea, quae paulo post tractaturus sim, Apuleius Ciceronis dicendi genus imitatus praecepta a schola rheto- rica secundi p. Chr. n. saeculi ineuntis constituta neglexit, hae clau- sulae monosyllabae inveniuntur: a 39, 7 sed oro te, a 55, 21 mecum scis, a 55, 23 quid vis, a 89, 18 quid vis; inter has clausulas 'oro te’ et "mecum scis’ propter bisyllabum paenultimum notabiles sunt.
Apuleius 224,21 monosyllabo in fine posito offendere non vi- detur!); accedit illa quoque causa, quod tota oratiuncula, ut infra ostendere conabor, singulariter composita est, quod enuntiatum, de quo agitur, peculiarem speciem praeter trochaeorum rhythmum prae se fert; duo cola enim, quibus continetur, exeunt in 'novit' et 'non fit’, agnominationis ergo figura rhetorica utitur Apuleius. Denique estne pro sententiae natura absurdum hic de proverbio cogitare? Videmus pluribus ratiocinationibus evinci posse recte habere clausu- lam 224,21. Nullum ergo in eis Apulei scriptis, quorum clausulae artificiose compositae sunt, praeter illud restat monosyllabum. Stu- dium autem Apulei in verborum monosyllaborum collocationibus apparet in metam.: 59,23 dat vivis carbonibus adolendos, 62, 12 fit bubo Pamphile, 85,11 clara lux oppressit, 126,9 nox exanclata, 192, 20 secum rem suam ferat, 193, 29 sors haec erat, 228, 24 haec?) ad ordinem pertulit, 257, 7 solexurgit aureus, 270, 12 sol curvatus intrahebat vesperam, 274,1 res in ambiguo stetit.
1) Velim conferas 96,16 'ibi non est? et p. 90, 6 *malum non est’ m 117,24 'nomen est? de quibus locis infra agetur.
2) Pronomen *hic’ in fine posuit Cicero ad Attic. IV 1 $ 7 ‘'Pom- peius illam velle se dicit, familiares hanc.'
32 Alfredus Kirchhoff:
Ac ne diutius loquar de monosyllabis, unam tantum adicio rem dignam, quae non neglegatur. Notum est praepositiones!) per proclisin coniunctas cum verbo sequenti pronuntiatas esse, qua de causa non immerito aliquis putet coniunctiones velut “ad te’, “in me’, “per se’ “a te? “in ius “in spem’ “in re’ et quae eius generis sunt in fine enuntiatorum admitti posse, cum ex duobus verbis unum bisyl- labum factum sit. Certe improbanda est ratio, qua usus est Bornec- que in libro de epistulis Tullianis, qui p. 180 dicit eliminanda esse monosyllaba ea ‘qui s'appuient étroitement sur le mot précédent et forment groupe avec lui' Hac nimirum doctrina putat explanari posse clausulas velut illam Ciceronis ad Attic. XVI 16 8 18 ‘Nemo nos in hac causa plus iuvare potest quam tu.' Quis dubitare potest, quin hie pronomen 'tu' plena cum vi proferatur et sui iuris sit; Gallice vertendum est illud non ‘tu’ sed ‘toi. Neque magis Cicero in epistulis quam Horatius in saturis explicatione ulla indiget. Sed haec alia quaestio, nos ad propositum revertamur; quaeritur, num admittantur ea monosyllaba, quae cum verbo antecedenti propter accentum in unum coalescunt. Apuleius talem quoque clausularum compositionem ex artis praeceptis vitandam fuisse ostendit. Nullum enim huius generis exemplum habet atque consulto id factum esse comprobari potest. Quamquam enim Apulei proprium est verbum ultimae voci &nteponere — quod qua de causa factum sit, postea patefacere studebo — tamen haec inveniuntur: 98, 26 quid iam de te tuus maritus expecto, 156, 10 in me comminiscitur, 163, 4 a me pernicies, 177, 11 ad nos inquit, 208, 29 nihil triste de me tibi, fili, metuas, 223, 24 ad se vocari praecipit filium, 234,5 ad me dirigunt animos, 253, 23 ante me constitisse visum est, 257, 2 in se recessit, 263, 26 in me populi fabulabantur, 275, 27 consuluerunt in me Sacerdos uterque.
Haec habui de monosyllabis in fine enuntiatorum positis quae dissererem. Iamvero quaeramus, quomodo sese habeat copula 'esse' a nobis adhue prorsus neglecta. Primum autem afferam omnes Apu- . lei clausulas, in quibus ‘est, es’ in fine positum excipit vocabulum vocali terminatum. In metam. generis -&-|-'est', ‘es’ hae clau- sulae sunt:
1, 10 prosapia est 118, 14 oblita es 4,2 deposita est 130, 22 sita est 4, 17 frustrata est 137,4 comparata est 26,2 nupta est 202, 23 auctorata est 27,5 argutula est 243, 28 passa est 81, 10 exercitata est 250, 20 professa est 106, 26 exterminanda est 254, 28 dignata est
1) cf. Corssen 11 p. 862 sq.; Leo, Bemerkungen über plautinische Wortstellung und Wortgruppen, Nachr. d. Gótt. Ges. d. Wissensch. 1895 p. 4178q.
De Apulei clausularum compositione et arte. 33
In libro de Platone et eius dogmate: p 69, 9 sphaera est p 76, 1 intelligentia est p 69, 13 sortita est p 86, 3 medicina est. p 71,16 natura est
In libro de deo Socratis: prolog. I s 3, 16 adorta est 8 17, 1 inpertienda est S 9, 5 passa est S 21, 9 praedicta est.
In libro de mundo: m 119,3 fecunda est m 127, 18 largita est.
In apologia:
a 26, 19 nutricata est a 89, 20 habenda est a 38,2 exorta est a 94, 15 T femina est a 50, 14 usura est a 103,4 dotata est a 73,5 adempta est ἃ 103, 7 acceptissima est a 81, 25 obsecuta est a 106, 14 revolvenda est a 88, 22 commenta est a 113, 11 causa est. In floridis: f 8, 13 contumelia est f 16, 12 insula est f 14, 19 ferula est f 30, 22 relinquenda est.
His clausulis; in quibus verbum paenultimum ubique exitum habet in á, subiungam reliquas.
"4 -T- est, es’: Metam. 12,12 ubi es 36, 19 ibi est.
“6. -]- est, es’: Metam. 224, 13 tute ipse es 271,1 necesse est.
De Platone e. e. d.: p. 97, 19 necesse est.
Apologia: a 29, 8 necesse est a 57, 8 accussare est a 09, 5 difficile est.
Florida: f 8, 10 perfacile est.
“Ὁ -Έ est": De Platone e. e. d.: p 69, 11 tertio est p 78,6 regio est. Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 8
34 Alfredus Kirchhoff:
De deo Socratis: s 23, 28 studio est s 27, 3 possessio est.
Florida: f 1, 4 properatio est.
“u-test: f 34, 7 in casu est.!)
Vix necesse est me de natura harum concursionum pluribus disputare. Omnes clausulas, quas modo congessi, non esse mono- syllabas in aperto est. Voces enim 'est' et 'es' accentu, qui dicitur acutus, carentes in verborum contextu inclinant in vocem anteceden- tem?), id quod ratione et usu, qualis sese in inscriptionibus et ma- nuscriptis praestat, satis comprobatum videmus. Prorsus poetae in versuum finibus concursiones cum vocibus ‘est’ et ‘es’ libere admit- tunt, quamquam monosyllaba diligentissime fugiunt. Velim remini- scaris ea, quae supra de compositione Tibulli exposui. Sed in rebus apertissimis nimium longi sumus, in aliud mentione dignum animum intendamus. Tabulam a me confectam si examinamus, apparet ulti- mam illam vocalem cum ‘est’ et 'es' coeuntem esse semper fere á vocalem correptam. In metam. libris quater decies committuntur in clausularum finibus ä&-+ est, semel tantum 12, 12 i-+ est, hoc autem fit in enuntiato, quod omnino rhetorice formari non potest, cum tan- tum duobus his verbis constet in sermone, qui praeter hune duo hia- tus in clausula habeat, cum tribus commatibus constet. Hic igitur Apulei consilium rusticae confabulationis apertum est. 36, 19 'ibi est! corruptum esse mox ostendere conabor. Bis invenitur '-e J- est, es’, quorum locorum alter 224, 13 consulto sic compositus esse vi- detur, ut singultus novercae concursionibus reddatur. Clausula enim duplici hiatus vitio deformata est “mihi tute ipse es’. Uti hic possum explanationis ea ratione, quam instituit Eusthatius ad X 596 ᾿ἐμφαί- vet γὰρ τὴν ducxepeiav ToO τῆς ὠθήςεως ἔργου τῇ τῶν quvnév- Tuv ἐπαλληλίᾳ. Totus autem novercae sermo suam stili speciem prae se fert; crebrae sunt concursiones vocalium et finis oratiunculae singulariter formatus est, quod iam supra dictum est. Nusquam autem in metam. Ὁ vel ü vocales subsequitur ‘est’, quod eo magis mirandum est, quod dativus singularis u-nominum -u terminatus in metam.?) familiarissimus Apuleio est. cf. 15,4 spiritu, 76,8 manu, 93, 25 luctu, 109, 27 aestu, 134, 19 coetu, 135,1 statu, 165, 16 prospectu, 167,4 prosectu, 201, 14 progressu, 236, 16 magistratu, 242, 5 mandatu, 263, 11 habitu. Semel tantum in om-
1) a 113,21 apparet 'natu est’ vix tolerabile esse.
2) cf. Corssen II p. 646 sq., Lindsay p. 139, 191.
3) Vix autem has formas in ceteris scriptis invenias; collegit eas Vlietius in metam. editionis indice solita cum negligentia.
De Apulei clausularum compositione et arte. 35
nibus Apulei clausulis invenitur ‘ü-+ est’, nusquam autem “ae-+ est’; qua de causa f 14, 11 immerito Kruegerus vocem quae est 'avis' seclusit. Reliqua scripta autem paulo distare a metam. videmus; hic enim admittuntur praeter coniunctionem ‘et est, es’ etiam p 69,11 "tertio est’, p 78, 6 'regio est’, s 23, 28 “studio est’, s 27, 3. “pos- sessio est’, f 1, 4 “properatio est".
Iamvero qualis est ratio huius structurae, quam optime in metam. perspicimus? Apuleius maxime studet ei compositioni, quae abhorret a coniungendis omnibus verbis cum est” vel ‘es’ praeter participium perfecti passivi, quod est feminini generis; nam in metam. exemplis tantum unum substantivum et unum ad- iectivum inest 1, 10 'prosapia est’ et 27, 5 'argutula est’. Cuius rei causa in aperto esse videtur: perfectum enim passivi non solum quod pronuntiationem sed etiam quod sensum attinet unum est; "dignata est’ eodem modo aestimandum est quo 'dignabatur'. Acce- dit alterum; certe non nego coniunctiones velut “Romano est’ et “in exercitu est’ bene per synaloepham pronuntiari posse, sed, si Quinti- lianum aliosque, quos supra attuli, sequimur, synaloepha pro natura vocalium coeuntium — tam pro sono quam quantitate — diversa erat. 'minima est in duobus brevibus offensio, atque cum aliae sub- iunguntur aliis, proinde asperiores (aut leniores) erunt, prout oris habitu simili aut diverso pronuntiabuntur. Pro soni diversitate autem hac affinitate conexae sunt vocales, si ab angusti oris habitu pronuntiatis ad cavas et patulas procedimus !): .
1ea80Uu;
e vocalis ergo minime distat ab i (cf. Quintil. IX 4, 34) et ab a, maxime autem ab o et u; verisimile ergo esse videtur 'professa est' lenius fuisse, paulo asperius autem velut “Romano est. Accedit, quod sonus ille per synaloepham a et e vocalium proßnatus linguae Romanae familiarissimus erat. Nam etiamsi concedis Seelmannum p. 169 sq. nimium fuisse, tamen nemo negare potest saepissime pro natura litterarum vicinarum a Latinum assumpsisse sonum medium »?#); iamvero non absurdum est putare Romanos eadem illa ratione in synaloepha vocalium a J- e pronuntiavisse.
Cognovimus diligentius et artificiosius metam. libros compositos esse quam ceteros. Huic sententiae alterum adminiculum est; nam in libris de Platone et eius dogmate non solum ‘est’ et ‘es’ in fine enuntiati admittuntur, sed etiam aliae copulae formae. Hae autem sunt: p 68, 23 redacta esse?), p 70, 15 natumque esse, p 82, 24 culpanda essent, p 83, 2 permixta esse, p 89, 21 inutilia erunt, p 90, 14 instabilesque esse, p 96, 7 mala esse, p 103, 25 genera esse; in libro de mundo semel m 126, 6 adpositi erant singulariter
1) cf. Seelmann p. 154. 2) cf. Lindsay p. 14 sq. 3) fortasse autem recte codex Laur. 'redacta esse dicitur'.
3*
36 Alfredus Kirchhoff:
dictum est. His locis certe de enclisi non est cogitandum, sed ana- logia has vocalium concursiones creavit et explanat eas.
Reliquum est, ut dicam de 36, 19 'ibi est’. Pluribus de causis elausula corrupta esse videtur. Praeter 12,12 qui locus quomodo intellegendus sit, supra exposuimus, nusquam in omnium Apulei librorum clausulis invenitur coniunctio '-i + est’. Intolerabile porro esse particulam 'ibi' post antecedentes "hic — ibi — alibi nemo negare potest. Accedit gravissima tertia causa, quam paulo post afferre liceat. Clausula ergo ita mihi videtur emendari debere, ut post vocem 'potest' distinguatur. Nova sententia incipienda est ab 'ibi et pro “est” scribendum ‘et’. Redit igitur hoc 'ibi et’, quod intellegi debet 'ibi etiam', ad initium capitis, ubi frequentem 'ibi’ numerum epulonum fuisse percepimus; et sic disposuit Apuleius, ut mentionem cum multorum epulonum tum multorum servorum inter- pellet descriptione amplissimi et splendidissimi apparatus domestici; bene etiam verbum substantivum per dicendi genus omnibus seripto- ribus usitatum omitti potest; immo vero melius hic non ponitur, cum etiam prius enuntiatum eodem plane modo formatum copula careat. Puto ergo satis constare de sententia inde a verbis 'ibi et’ incipienda. Num autem ea, quae extrema restant — dico 'et quicquid fieri non potest —' recte habeant, dubius sum. Certe non intellegi possunt haec verba nisi per hyperbolen dicta et idem valere debent atque "quicquid fieri non posse crederes'.!) Ceterum Apuleianae dictioni congruens esset inserere (paene» cf. 41, 13 'paene ibi non eram', 224, 20 'paene non fit.
Sed dixi esse tertiam causam quae scrupulum mihi iniceret. Alterum enuntiatum vulgo incipitur a verbo quinquesyllabo 'diribi- tores', quod quia contra Apulei usum talis compositio est, intolera- bile est. Sed non inutile esse mihi videtur hic occasione data excursum de enuntiatorum Apuleianorum initiis interserere:
Clausularum compositione commotus exordia enuntiatorum per- quisivi, num fortasse et hic artificiosa auctoris compositio deprehendi posset. Movit me autem praeceptum quoque Quintiliani inst. or. IX 4, 63: 'proximam clausulis diligentiam postulant initia: nam et in haec intentus auditor est.” Quintilianus autem non nisi de numero, de ratione pedum cogitat his verbis. Cui rei congruens est, ut 88 92 et 107 tantum numeros perstringat. Apertum autem est Quinti- lianum Aristotelis praecepta?) Rhet. 1409, 3 reddere. Quintiliani testimonio adiungi potest Iulius Victor p. 433 H.
Perquisivi igitur omnes Apulei metam. libros initia enuntia- torum congerens et inter se comparans.
Primum de ambitu verborum agam, a quibus enuntiata ex-
1) cf. 96. 16 “nec est quicquam quod ibi non est.’ 2) De quibus v. B. Keil, Die Solonische Verfassung p. 28 sq. et quae contra dixit Kaibelius, Stil und Text der πολ. 'AO0nv. p. 89 aq.
De Apulei clausularum compositione et arte. 31
ordium sumunt. Iamvero initia ipsa in ordinem redacta hac tabula illustrentur:
. . Summa . Mono- . : Quadri- |Quinque-| Quae .
Liber syll. Bisyll. | Trisyll. syll. a yll exced. enuntia- I 126 47 36 8 1 — 218 II 150 56 25 2 2 — 23b ΠῚ 184 81 1ὅ 8 — — 189 IV 140 67 23 b 2 — 227 v 146 55 29 6 — — 228 VI 169 32 18 b — — 224 VII 127 38 22 4 — — 191 VIII 138 45 20 8 1 — 212 IX 186 66 24 2 1 — 279 X 144 60 20 9 — — 233 XI 110 68 23 6 — — 207 I—XI | 1569 561 248 58 7» — 2443
I—XI | 648*4| 23%| 1050] 234% | 0,8 9, — 100 */,
Pungit animum tantus numerus monosyllaborum. Inter dena enim enuntiata sena et quod excedit a monosyllabis incipiunt; discri- men autem inter singulos libros intercedit velut inter sextum mono- syllaborum copia insignem ceterosque.
Certe concedendum est secundum naturam orationis in initiis enuntiatorum monosyllaba praesertim coniunctiones necessario egre- gium locum sibi vindicare, sed quantopere talis compositio Apuleio propria et ab ipso petita sit, facile ex alis auctoribus intellegi potest.
Si Varronis de agricultura librum primum inspicies, invenies inter 343 enuntiata inesse 121 monosyllaba, 126 bisyllaba, 75 tri- syllaba, 17 quadrisyllaba, 3 quinquesyllaba, 1 sexsyllabum; sunt ergo si ad centena refers triginta quinque monosyllaba, triginta septem bisyllaba, viginti duo trisyllaba, quinque quadrisyllaba, unum sex- syllabum.
Apud Livium in primo libro inde ab initio usque ad caput vice- simum sextum numeravi quadringenta septuaginta duo enuntiata: ho- rum sunt initia 146 monosyllaba, 176 bisyllaba, 106 trisyllaba, 37 quadrisyllaba, 7 quinquesyllaba.
Ergo ex Varrone et Livio facile percipi potest non omnino na- turae sermonis conveniens esse, quod monosyllaba longe maximam partem sibi arrogent. Nam apud hos scriptores praevalent initia bisyllaba. Sequitur, ut artificiosam componendi rationem Apuleius valde adpetierit. Haec explicatio comprobatur auctoritate Ciceronis, cuius duas orationes alteram pro lege Manilia alteram pro Archia poeta perquisivi. lllustratur res qualis apud illum est hae tabula:
1) Loci sunt hi: 5,10 36,20 43,7 75,24 125,20 171,16 192, 28.
38 Alfredus Kirchhoff: Oratio |Monosyll| Bisyll | Trisyll. | Quadris. | Quinques| summa ProArchia 16 45 15 2 8 — 141 „| 5 32 11 1 2 | = 10% P.leg.Man.| 140 96 42 14 8 = 295 KL | 4 83 14 5 1 — 1009,
Componam denique, ut melius inter se comparari possint, quat- tuor auctores:
Auctor | Monosyll| Bisyll | Trisyll | Quadris. | Quinques.| summa Varro 35 37 22 b 1
Livius 31 37 22 9 1 100 9/ Cicero | 50,5 32,5 12,5 3 1,5 0 Apul | 643 23 10 2,4 0,8
Verisimile est talem scribendi rationem aliquid valuisse in col- locandis verbis et omnino in sententiarum conexu efficiendo. Et revera invenimus usum coniunctionum proprium esse. Sunt apud Apuleium multae, quae prorsus vi carent et nihil nisi formulae vicem agunt. Sic puto multis locis intellegenda esse verba et verborum coniunctiones utpote 'nec mora cum, sic, et, et ecce, tunc, e re, e re nata, et cum dicto, nec diu et’, et quae eius generis sunt. Sunt aliae coniunctiones, quae valido suo sensu privatae usurpantur: 'at' con- iunctio saepe non contraria antecedentibus subicit, 'enim" non cau- sam affert, sed conectit solum enuntiata cf. 84,19 et 74, 11 et hic quidem primo loco positum est, id quod Apuleius ex Plauti sermo- nis genere ausus esse mihi videtur, apud quem causativa notio voci “enim’ non inest; neque mihi duobus illis locis 'enim' in 'enimvero' commutandum esse videtur.
His de universa Apulei ratione disputatis, opus esset plures locos recensere, sed ne in nimiam molem excrescat excursus, unum tractare contentus sum: 86, 22 traditum est 'lamentata sic'. De hae vocis ‘sic’ colloeatione valde dubitari potest. Nam equidem observavi semper in metamorphosibus priore loco ‘sie’ particulam poni, poste- riore participium. 'Sic' in initiis enuntiatorum his locis invenitur: 8, 19 et sic illa propitiata, 15, 11 sic denique eum, 22, 21 sic atto- nitus, 36, 11 sic paratus, 37, 28 sic ille commotus, 38, 3 ac sic agge- ratis ... stragulis, 40, 5 sic placito, 41, 1 sic desolatus, 41, 9 deni- que sic ad illam, 41, 17 sic inanimis, 42, 13 sie... laceratus, 43, 3 sic ille, 43, 27 Propheta sic propitiatus, 47, 3 sic proeliatus, 68, 4 sic enim, 75, 20 sie... territus, 84, 6 sic etiam, 84, 13 sic fatigati, 90, 7 sic immensum, 91, 29 sic effata, 92, 26 sic infortunatissimae (nb. sic — ita factum est, ut), 93, 23 sic adfectae, 94, 23 sic profata, 96, 6 sic cubicula, 99, 5 sic ille, 100, 17 sic allocuta, 101, 6 sic in- fit, 103, 6 ac sic ... deserentes, 104, 6 tunc sic admonet, 105, 26
De Apnlei clausnlarum compositione et arte. 39
sic adfectione simulata, 107, 3 sic inflammatae, 108, 26 sic deni- que, 111, 15 sic ignara, 111,27 sic inustus, 113, 17 sic locuto, 117, 28 sic effata, 118, 24 sic... blandiebantur, 122, 9 sic ad du- bium obsequium ... praeparata, 125,9 sic assignato, 126,8 sic ergo distentis, 127, 11 sic ... docebat, 128, 1 sic aiens, 128, 18 sic mutata, 129, 15 sic acceptam, 129, 19 nam sic ... appellat, 130, 13 sic enim rebatur, 132, 14 sic explicuit, 134, 18 sic fatus, 135, 20 sie... convenit, 135, 23 sic... narrabat, 140, 6 sic tendentes, 140, 25 dum sic ... iocatur, 141, 30 sic enim ... sustinebunt, 142, 16 sic enim ... indicabat, 145, 28 sic introgressus, 148, 14 sic refor- matus, 149,13 sic ille pertulerat, 150, 1 sic eo profecto, 154, 10 sic legeram, 160, 24 sic adseverans, 161, 22 sic effectum, 167,12 sic . conformatus, 173, 1 sic placuerunt, 177, 15 sic ille, 178, 27 sic deprecantis, 188,16 sic... obarmabat, 190, 19 sic conferunt, 192, 13 sic confutatus, 208, 13 sic me cruciatum, 229, 17 sic inductus, 249,26 sic ... celebratum, 257, 1 sic ... fine prolato, 267, 5 sic anxius, 271,18 sic... exornato. Videmus Apulei collocandi constantiam, a qua nullum exemplum eximitur. qua de causa etiam loco de quo agimus 86, 22 pro 'làmentatá sic’ scribendum esse puto "sic lamentata.’ Quoniam de ambitu verborum initio sententiarum positorum quaesivi, iam de conpursionibus vocalium, quae fiunt inter verbum primum et secundum, summatim ea, quae observavi, hic afferam: Numeravi in omnibus metam. libris centum undecim concursiones duorum priorum verborum. Hoc numero comprehenditur coniunctio “ergo igitur. Apparet autem ex magno exemplorum numero — ni fallor, sedecies invenitur — duo verba prorsus in unum coaluisse et sub uno accentu pronuntiata esse; nusquam quidem uno tenore scripta ea videmus, quod mihi ea de causa factum esse videtur, quia deerat nota quaedam, qua sonus ille ex synaloepha duarum vocalium ortus recte exprimi posset. Restant his locis demptis nonaginta quinque initia, in quibus ubique fere apparet é priore ex parte collocatum. Quae cum ita sint, explanationem huius rei requirimus: scimus breves vo- cales in exitu verborum positas in lingua Latina pronuntiationis vi carere praesertim vocalem ὅ correptam. Optime hanc rem ex Plauto Skutsch!) comprobavit. Voces enim quales sunt: 'inde, unde, quippe, nempe, atque, ille, iste' ete. etiam ante consonantem verbi sequentis elidunt “δ᾽ vocalem. Hac ratione plurimae concursiones Apuleianae explican- tur. Porro si eximimus quattuordecim verborum coniunctiones, in quibus vox posterior est verbum substantivum vel 'enim, et, etenim, etiam', et si respicimus paucis locis pausam orationis, quae impedit, quin vocales per synaloepham pronuntientur, restant in Apulei me- tam. libris viginti tria initia hiulca, ad quae explicanda nulla suppe- tit ratio. Frustra autem me studuisse confiteor, ut numerosam ali- quam compositionem in initiis investigarem.
1) cf. Fr. Skutsch, Forsch. z. lat. Gramm. u. Metrik, Leipzig 1892.
40 Alfredus Kirchhoff:
Verum ut eo redeat, unde deflexit disputatio, quoniam egi de clausulis, in quibus paenultimum verbum vocali terminatum sequitur ‘est’ vel fes", iam enumerabo reliqua copulae genera monosyllabae, quae subiunguntur verbis in consonantem terminantibus. Agetur ergo de eis copulae formis, quas ex omnium poetarum usu praeter Plautum syllabas integras effecisse neque cum syllabis antecedentibus coaluisse intellegimus. Has ergo monosyllabas admisit Apuleius in clausulis, sed nullum est verbum usu magis tritum quam copula, et tantum per vim fieri potest, ut prorsus in fine evitentur es, est, sim, sum, sint, sunt.'
Primum afferam exempla in ordinem redacta earum clausula- rum, quae claudunt verbo ‘est’ vel ‘es’. Signo autem A usus colli- gam coniunetiones generis -8-]- est (es), B m et n -Ἐ est, C reliquas.!)
A. In his clausulis committuntur -us + est (es):
I) Metam.
5, 3 conclamatus es 83,4 prolapsus est 19, 15 fatigatus est 94, 22 natus est 26, 15 eius es 141, 14 orsus est 32,3 Chaldaeus est 200, 14 commentus est 33,7 iugulatus est 204, 17 furatus es 37, 17 truncatus est 218, 28 opus est 54, 28 perpessus es 231, 21 factus est.
II) De Platone e. e. d. p 93, 2 dictus est p 88, 17 fructus est. III) De deo Socratis s 13,9 portus est s 26, 6 formosus est s 18,1 deus est S 27, 8 egressus est s 18, 3 perfectus est S 27, 10 ereptus est 8 20, 22 exhortatus est?) s 27, 11 retentus est s 26,3 generosus est S 27, 12 mutatus est. s 26,5 validus est IV) De mundo m 114, 19 nótus est m 116, 15 dictus est.
Coniunctionibus üs + est adicio eas, quae sunt generis -Is + est. Inveniuntur autem tantum in metam. et quidem his locis: 7,6 mulieris est 165, 13 feritatis est. 69, 14 letalis est
Prorsus singulares sunt duae clausulae 131, 20 fas est, s 26, 4 dives est.
1) non respicio hic apologiam et florida. Qua de causa id factum sit, p. 49 exponetur.
2) nimirum non constat de hoc loco.
De Apulei clausularum compositione et arte. 41
B. Ordinem propositum secutus iam enumerabo clausulas quae sunt formatae ad speciem -um + est:
I) Metam. 30, 21 discessum est 87,6 capessendum est 117,4 concessum est II) De Platone e. e. d. p 78, 16 certum est p 81, 20 hominum est III) De deo Socratis s 11, 14 arbitrandum est s 12, 25 exordiumeest
117, 20 spernendum est 138, 21 litatum est 253, 23 visum est.
p 94, 26 manifestum est.
s 18, 22 additum est
S 24, 19 sacramentum est.
His autem locis -n 4- est invenitur:
96, 16 ibi non est p 90,6 malum non est
m 117,24 nomen est.
C. Restant haec tria enuntiata, quae exitus habent in 'est'
vel ‘es’: 105, 21 iam mater es 192, 13 quid istic est
s 26, 5 pernix est.
Omnes clausulas congessi, quae desinunt in ‘est’ vel ‘es’; his adicienda sunt in flne posita 'sum, sunt, sim, sint.'
I) Metam. 4,9 gesta sunt 40, 17 ista sunt 51,8 adgressus sum II) De Platone e. e. d. p 66, 26 verba sunt p 68, 2 vere sit p 68, 12 plena sunt p 68, 23 ducta sunt III) De deo Socratis prol s 2, 7 caperrata sint 8 25, 12 aurata sunt IV) De mundo m 107, 2 utriusque sunt
62,2 gesta sunt 88, 28 excussa sum 270, 24 vera sunt.
p 84, 18 sitae sint
p 88, 25 fortunae sunt
p 89, 20 nuncupanda sunt p 104, 2 violentique sunt.
s 26, 1 aliena sunt.
m 111,12 sitae sunt.!)
Ex universa harum clausularum congerie quid discere possu-
mus? In eis clausulis, in quarum exitu ponitur ‘Sum’ vel 'Sim', *Sunt' vel 'Sint/ consilio et studio fit, ut claudere verbum paenulti- mum littera s prorsus fere evitetur. Nam -s-+ s- semel?) tantum in quattuor illis Apulei scriptis componitur 51, 8 'adgressus sum’. At-
1) m 120, 6 codd. tradunt 'extimati edictis", quod Scaligerus recte emendavit in 'chasmatiae dicti; sine causa autem probabili interponitur *chasmatiae dicli (sunt); quorum . . .'
2) p. 92, 8 ex Goldbacheri coniectura vulgo legitur “cupidines sunt, sed dubitari potest, num recte locum corruptum emendaverit.
42 Alfredus Kirchhoff:
tamen pluralem substantivorum et adiectivorum tertiae declinationis et copulam 'sunt' committere usu tritissimum est velut "homines sunt' et 'graves sunt'. Valde doleo, quod demum hoc tempore, quo calamum perfecto opusculo depositurus sum, animum in illam rem intendo. Oritur enim quaestio gravissima adhuc prorsus neglecta, num non solum in vocalium, sed etiam in consonantium concursio- nibus regulam et normam secuti sint scriptores rhetorici. Huc spec- tat illud praeceptum Quintiliani IX 4,37 !): 'Ceterum consonantes quo- que, earumque praecipue, quae sunt asperiores, in commissura ver- borum rixantur, ut s ultima cum x proxima, quarum tristior etiam, si binae collidantur, stridor est, ut “ars studiorum’.” Temporis an- gustiis coactus Apuleium hac nova ratione usus diligenter retractare non possum, illud autem cognovi in metam. librorum clausulis Ápu- leium stridorem illum effectum concursionibus binarum litterarum, quarum mediae -8 J- s- sint, omnino fugisse.
Sed de his rebus alias accuratius agendum est, nunc illud, quod statui, satis est. Redeo ergo, unde aberravi. Congessi omnes clau- sulas quae cadunt in “est” vel 'es' antecedente consonanti littera. In his autem ratio quaedam valde mirifica inest, cui explicandae frustra me studuisse confiteor; rarissima verba paenultima sunt, quo- rum extrema littera non est 's' vel ‘m’; pauca huius generis tantum exempla inveniuntur. Prorsus fere evitatur compositio -n + est, cum inter tot clausulas tantum ter exstet. Duo eximendi sunt sensiculi ‘pernix est’ s 26, 5, “et quid istic est” 192, 13.?) Velim autem re- spicias illum sensiculum cireumdatum esse his: (dives est et “validus est’ et "formosus est’. 'dives est’ tam singulariter dictum est quam ‘pernix est’. Reliqua enuntiata paulo quidem longiora sunt, tamen adeo exigua, ut rhetorice formata esse non possint. Inter clausulas, in quibus -um syllabam sequitur 'est', semel tantum genetivus plu- ralis p 81,20 *hominum est’ exstat. Magnus iam numerus verborum , restat, quae ad schema ‘-s-+ est’ pertinent; in his ter -is-+ est collidi- tur, semel -às + est (fas est 131,20) semel -es+ est (dives est 826, 4). Summa autem omnium, quae enarrata sunt, huc redit: excepto uno loco (131, 20 fas est) 'est' copula semper subiungitur syllabae brevi, sed etiam longius procedere possumus: non solum prorsus intolera- bilis est syllaba longa, sed etiam ea syllaba brevis, quae olim poe- tarum usu longa aestimabatur, cum -s ortum esset ex -ss. Ut recte intellegantur, quae dico, exemplis utar: nusquam in Apulei clausulis coniunguntur velut "Romanis est, dies est, probitas est, paries (pa- riess) est, virtus (virtuss) est’, velut 'equés (equess) est, lapis (lapiss)
1) Dionysius Hal. de comp. verb. p. 366. Schaef. laudat Isocratis “ἡμιφώνων δὲ καὶ ἀφώνων (sc. ἀντιτυπίας) ὀλίγας καὶ οὐ πάνυ ἐκφανεῖς οὐδὲ ευνεχεῖς.᾽ Apparet Quintilianum hos Dionysi de comp. v. locos reddere: p. 170 Sch. Cc TF c2), p. 330 Sch. (-c + E-).
2) Interrogari solet aut *quid istic aut *quid est’, sed illud Apulei proprium est cf. 30, 7 'Quid istic, inquam, est.
De Apulei clausularum compositione et arte. 43
est’. Iam dixi 'fas est 131, 20' prorsus singulare esse; tamen non est, cur verba íradita corrigamus; fortasse ante oculos versabatur Apuleio hic versus Vergiliani exitus Acn. I 77: “mihi iussa capessere fas est.” Inopinatam Apulei compositionem deprehendimus; iam quaerendum est, num explicatio ulla suppetat. Duo adminicula nobis labentibus auxilio esse videntur: Leo in quaestionum Plautinarum p. 252 sq. e re metrica Plauti concludit verba quae sunt 'est' et 'es' solum cum praecedenti syllaba -s terminata in unam contrahi, si vocalis syllabae praecedentis sit brevis; non ‘es’ et “est” voces debili- tari inclinando, si vocalis illius syllabae longa sit. Alterum admini- culum prorsus alieni generis et originis Mari Victorini VI K p. 22 hoc est praeceptum: 'cum fuerit autem scriptum 'audiendus est' et "Scribendus est’ et “mutandus est’ et similia generis masculini, pri- mam vocem integram relinquetis, ex novissima autem 'e' et 's' de- irahetis. idem facietis in femininis, ut prima vox, cuius generis sit, appareat, idemque in neutris "Tantum ex parte aperta sunt quae praecipit Marius Victorinus. Quod ad masculina attinet, non est obscurus: pronuntiandum esse dicit velut 'audiendust'. In femininis autem et neutris inaccuratus est: nam si habes 'audienda est’ et “mu- tandum est’ et eximis 'e' et 's' extremi verbi, nihil restare potest nisi 'audiendat' et 'mutandumt'; in promptu autem est Marium!) praecipere voluisse eam pronuntiationem, qua efficeretur 'audiendast' et “mutandumst’.
Usus Plauti, quocum etiam in rebus minutissimis Apuleium congruentem videmus, et grammatici doctrina docent nos '-ust' pro- nuntiatam esse coniunctionem “us est’; et his quidem argumentis nisus aliquis non sine probabilitate concludat Apuleium tantum ad- mittere syllabam brevem eo, quod haec sola cum copula “est” coale- scere potuerit. verba autem in -às és -is OS in pronuntiatione cum copula 'est' non coniungi potuisse eaque de causa hic ultimam vocem ‘est’ monosyllabam aestimandam esse. Sed hanc explicationem am- plecti cauti hominis mihi esse non videtur. In inscriptionibus Ro- mani eandem ubique sibi congruentem rationem scribendi usurpant. Diehl 1.1. p. 118 ingentem molem inscriptionum Latinarum examina- vit, attamen tantum tria exempla scripturae '-ust' = '-us + est’ in- venit. Primum autem (= Buech. A. L. E. 1361) Enni fortasse aetatis est et '"üst' corripitur, secundum (= Buech. ibid. I 331 v. 7) ex sor- tibus Praenestinis petitum circiter Ciceronis aetatem vel aliquot decenniis post factum antiquissimam carminum Plauti aliorumque speciem prae se ferre adnotat Buechelerus in commentario. Tertium autem (= Buecheler ibid. I 98) incerto tempore compositum hoc est:
*eum primum natust Lucilianum Cassium'.
1) exstat ergo, id quod Leo quaest. Plaut. p. 253 negat, gramma- tici unius testimonium, quo comprobari possit pronuntiandi genus illud nobis usitatum '-umst'; contra recte Leonem de inscriptionum ratione scribendi iudicasse demonstrat Diehl de m finali epigraphica p. 118.
44 Alfredus Kirchhoff:
Putat Buechelerus propter longi nominis necessitatem positum esse '-ust'. Duos sgautem locos a Leone l.l. p. 253 allatos omisit Diehl?): C. I. L. I 199, 17 (“vocitatust’) et Buecheler A. L. E. II 925 ("Theorost! compressum ex “Theorös est') Inscriptiones quomodo sese habeant, ex eis, quae dicta sunt, satis apparet; restat autem validissimum argumentum ex poetarum usu promptum; in versibus enim praeter Plautinos veteresque poetas scaenicos?) nusquam, quod sciam, per omne aevum litterarum Latinarum copula ‘est’ cum ante- cedenti syllaba '-us' contrahi potest.
Leviter perstrinxi, quibus de causis mihi repudianda esset ex- planatio illa, qua quis uti posset ad Apulei peculiarem dictionem intellegendam. Aliam autem rationem probabilem nullam indagare potui. Non puto verisimile esse ad tantam Plauti imitationem Apu- leium processisse; at enim scholae rhetoricae praecepta secutus est Apuleius! Crederem, nisi desiderarem rationem huius doctrinae. Quae cum ita sint, facere non possum, quin contentus sim demon- stravisse Apulei artificiosam compositionem etiam in his rebus de- prehendi posse.
Haec fere habui, quae seorsum de metamorphoseon clausulis et in universum de copula “est” et de monosyllabis dissererem. Age sis nunc de reliquis Apulei scriptis videamus. Conscripseram has quaestiones Apuleianas eo consilio, ut imprimis clausularum struc- tura comprobarem Apuleium alio in metam. alio in reliquis scriptis dicendi genere usum esse; eum ergo ordinem disputandi sequor, ut profieiscens ab eis scriptis, quae aliquatenus metamorphoseon com- positionem propter concursus vocalium non admissos notabilem repe- tant, procedam ad ea, in quibus nullum consilium hiatus evitandi insit. Primum autem quaerendum est de libris, quibus inscribitur de Platone et eius dogmate. Hae sunt in illis elausulae hiulcae:
p 68,3 interire ait p 89,26 existimari oportet
p 73, 18 deo adscribi p 90,19 appellari oportet
p 77,4 capiti oboediunt p 95, 23 quodammodo?) intem- p 81,2 feri existimabat porale
p 88, 21 atque infelicitatis p 100, 7 uti oportet
p 88, 30 voluntate adpetendam p 103, 19 conducta habeatur.
Sed has concursiones examinari necesse est. Duae sunt, quae .in nonnullis codicibus sic traditae sunt, ut hiatus vitium tollatur; . neque dubito, quin genuina verba servaverint. p 73, 18 'poterit deo adscribi! seriptum videmus in codice Monacensi, in aliis pluribus "deo poterit adscribi; immerito ergo Goldbacherus ab Oudendorpio et Hildebrandio descivit et illud in contextum verborum recepit;
1) Immerito Diehl posteriorem locum p. 119 affert.
2) cf. Leo Plautin. Forschg. p. 259.
3) in priore versu vulgo suppletur “hoc (est»'; equidem puto scri- bendum esse *hunc', ut constituatur optima figura rhetorica.
De Apulei clausularum compositione et arte. 45
utrumque autem eodem numero adstrictum est, cum clausula con- stituta a Goldbachero et prioribus editoribus his numeris comprehen- datur:
Altera clausula, cuius corruptelam in aliquot codicibus concursio vocalium ostendit, est p 88, 21: vulgo traditur "miseriae atque in- felicitatis', codex Florentinus vero 'miseriae et infelicitatis', quem sequi non dubito cum Elmenhorstio. Numerus autem clausulae ditro- chaicae non mutatur.
His duabus clausulis, quas modo tractavi, seiunctis in novem reliquis non offendo. Insunt autem Apulei de Platone libris quadrin- genta undequadraginta enuntiata; inter centenas ergo clausulas in binis concursiones vocalium admittuntur.
Peropportune accidit, quod hiatus quaestione uti possumus in re gravissima et, ut videtur, adhuc obscura. In editione Hildebran- diana Apulei libros de Platone excipit opusculum, cui inscribitur περὶ ἑρμηνείας. Primus Hildebrandius in praef. p. XLIV intellexit et comprobare studuit illum librum spurium existimandum esse; eis, quae tam acute quam versute disputavit Hildebrandius, adstipulati sunt Goldbacherus in stud. Vindobon. vol. VII p. 253 et Becker in studiis Apul. p. 8. Attamen duobus viris Hildebrandius non persua- sit, dico Prantl, Geschichte der Logik I p. 579 Anm. 1 et novissimum editorem scripti illius περὶ ἑρμηνείας Ph. Meiss!), qui p. 8 haec summatim proponit: „ich behaupte also: Unsere Schrift ist der von Apuleius versprochene dritte Teil von de dogmate Platonis^ Quam perverse fecerit ille, neminem negare posse puto, qui comparaverit clausulas Apuleianas cum incerti scriptoris περὶ ἑρμηνείας compo- sitione. Modo demonstravimus rarissime tantum in clausulis Plato- nicorum librorum hiatum admissum esse, scriptor ille incertus autem omnino non fugit vocalium concursiones. Nam inter ducentas qua- draginta septem clausulas — omissis, ut par est, concursionibus cum
copula “est” — hae viginti quinque hiulcae inveniuntur?):
259, 12 falsitati obnoxia 263, 12 vera ostenditur
261, 11 uti oratione 263, 13 sive alterutra
261, 16 equi hinnire 265, 23 rationale animal 261, 25 alia innumera 266, 13 remota interrogatione 262, 12 se incongruae 267, 11 necessario evenire 263,3 utique infirmat 268, 9 necessario evenire 263, 6 facile ostenditur 268, 20 fieri illationem
263, 10 falsa ostenditur 269, 16 abdicativa enuntietur
1) Apuleius περὶ ἑρμηνείας ed. Ph. Meiss, index scholarum Lör- rach. 1886.
2) utor editione quam instituit Goldbacherus in stud. Vindob. VII (1885) p. 258 aq.
46 Alfredus Kirchhoff:
269, 18 differentia eorum 275,3 solae octo
271,4 impossibile approbatur 275, 14 quinque enumerant 273,9 dedicativa illatio 276,8 duae universales 274, 26 sublata illatio 276, 15 duae abdicativae.
275,1 sublata illatio
Certissime ergo clausularum compositione ostenditur librum περὶ ἑρμηνείας nullo modo coniunctum esse cum libris Platonicis; in aperto autem est illo discrimine non comprobari opusculum esse spurium et omnino Apuleio abiudicandum, id quod persuasum me habere confiteor.
Cognovimus clausulas quales in libris de Platone formaverit Apuleius; vidimus concursionum admissarum numero illos libros post- positos esse metamorphosibus, iam docebimus eandem rationem inter- cedere inter illos de Platone libros et scriptum Apuleianum!) de mundo; sed antequam clausulas hiuleas enumerem, nonnullas ad in- legritatem redigere studebo; duobus locis iterum codex Florentinus fide praestare videtur m 113, 10 et m 118, 13; illic vulgo scriptum est in codicibus “et mox gelatae summo rigore inhorrescunt’ (sc. nives); in codice Florentino autem hoc modo totum enuntiatum variatur: “et mox gelatus humor rigore frigoris inhorrescit'; igitur praeter reliqua verba mutata in codice F inseritur (frigoris), quod et omnes fere editores veteres et Oudendorpius (cf. vol. II p. 308) intercedere putabant debere; merito hi illud (frigoris? retinuerunt; eodem autem numero adstricta sunt verba Florentini codicis aliorumque; hoc enim modo concluditur: wv. . c.
Etiam m 118, 13 codex F sincerum bene servasse videtur; variatur enim verborum ordo a reliquis codicibus traditus sic: álíá stàré, quod accipiebant editiones veteres ante Iuntinam posteriorem. Dichoreus autem efficitur.
Duobus illis locis in codice F recte traditis adicienda sunt plures corrupti:
m 114, 6 'aestivo effundat’
puto emendandum esse in 'aestivus' Lipsium aliosque secutus, quos Oudendorpi auctoritate commoti immerito editores recentiores ne- glexisse videntur; haud ita multum me offendit adverbii forma, quae quamquam in litteris Romanis prorsus inusitata est, tamen analogia comprobari potest, sed sensus intolerabilis efficitur adverbio; Apuleius postquam quattuor primarios ventos enumeravit, agit de eis ventis, qui illis interpositi sunt. Inter boream autem et eurum duo inveniuntur caecias?) (καικίας) et apeliotes (ἀπηλιώτης); ille maxime ad septentrio-
1) nam ea, quae Beckerus studiorum Apuleianorum altera parte de hoc libro ab Apuleio abdicando disseruit, probare non possum.
2) codices falso hic 'apartias' tradunt, quod verbum irrepsit ex versu illius paginae 16; 'caecias' recte ex exemplari Graeco restituitur.
De Apulei clausularum compositione et arte. 47
nes vergit, hic est medius inter caeciam et eurum; sic autem indicat Apuleius caeli regiones, ex qua quisque proruit, ut tres orientis regiones discernat pro solis ortu; hieme sol oritur a meridiana orien- tis parte ('hiemalis ortus’), autumno ab ipso oriente (*medianus!) exortus), aestate ab septentrionali orientis parte ('oriens aestivus’); apparet ergo numquam orientem effundere posse caeciam, sed tantum orientem aestivum, qua coniunctione certa orientis regio indicatur; non de tempore, sed de regione agitur; his autem argumentis acce- dunt haec exemplaris verba: “ὁ ἀπὸ τοῦ περὶ τᾶς θερινὰς ('aesti- vas’) ἀνατολὰς ('oriens") τόπου Trvewv.’
m 117,5 “eo tempore aestatis, quod de Cane oritur. “De Cane oritur' sine dubio prorsus singulariter dictum est; Hildebrandius II p.375 exemplis verba in codicibus tradita confirmare studuit; sed qualis haec ratio est? Quomodo Favorini dicendi genus comprobari potest Apuleiano? Nam in capitibus XIII et XIV libri de mundo Favorinum ipsis verbis recoctum esse intellegimus ex Gellio; de ratione quidem, quae intercedit inter Apuleium et Gellium magna inter viros doctos est dissensio. Alii?) putant Apuleium ipsum vel auctorem libri de mundo a Gellio mutuatum esse quae de ventis disputat, alii?) ab interpolatore aliquo posteriore inserta esse capita illa. Qua in controversia quibus adstipuler, non dubius sum; nam eodem studio concursionum in clausulis fugiendarum composita sunt haec enuntiata, quo reliqua libri de mundo. Verisimillimum ergo est Apuleium ipsum Gellio usum esse. Sed redeamus, unde degressi sumus; persuasum habeo verba m 117, 5 esse corrupta; Gellius II 22 8 25 autem non solum comprobat loci Apuleiani corruptelam, sed eliam emendationem subministrat. Comparemus ergo Gellium et Apuleium, cuius verba uncis inclusa et in loco inserta adscribo: "'etesiae' et *prodromi' appellitantur [sunt 'etesiae' et *prodromi"] qui certo tempore anni [eo tempore aestatis] cum canis oritur [*quod de Cane oritur] ex alia atque alia parte caeli spirant [spirantes ex omni parte]’; videmus, quam arte cohaereant auctores. Proficiscendum esse videtur in Apulei verbis emendandis ab voce 'canis', quae Gelli auctoritate satis confirmata est; sequitur, ut deleri debeat praepositio ‘de’; iam restat 'quod' quod coniungendum est cum antecedenti “eo lempore! eaque de causa in ‘quo’ mutandum. Hoc modo ergo cum aliquot editionibus veteribus locum constituo: 'eo tempore aestatis, quo canis oritur".
m 132, 7 'obsidione innocenti’
est clausula enuntiati grammatica ratione egentis. Nam ea quae traduntur non nisi per anacoluthon quod dicitur intellegi possunt: "namque eos, qui ... sustinebant, illa flammarum fluenta ... locum
1) ex coniectura Scaligeri. 2) cf. Becker studia Apuleiana p. 61. 3) cf. Büttner Porcius Licinus, Leipzig 1893 p. 112.
48 Alfredus Kirchhoff:
ilum ambire maluerunt obsidione innocenti’; in aperto est verba ‘eos’ et "locum illum' offendere. Accedit, quod enuntiatum sequens immerito non coniunctum esse videtur cum priore. Hac de causa "locum illum’ ut glossam expungere — id quod Barth ad Claudian. epigr. 25 proposuit — nolim, sed hoc modo scribendum esse puto: "namque eos qui ... sustinebant, illa flammarum fluenta ... ambire maluerunt obsidione innocenti locumQque» illum, (in quo» ine- rant...
Quibus clausulis examinatis et seiunctis iam restant!) hae hiulcae:
m 106,7 singula extollunt m 126, 13 scitu opus
m 112,9 ita se habent m 129, 12 vitae humanae
m 119, 20 circumacta interi- m 133,2 in mundo aestime- munt?) mus?)
m 120,4 graece appellantur m 133, 20 rectissime appellant. m 125,4 diversa officia
In libro de mundo ergo inter trecenta undequinquaginta enun- tiata inveniuntur novem, in quibus concursiones vocalium admissae sunt, quae si ad centena referimus, efficimus 2,69/.
Haec de libro, cui inscribitur de mundo, disseruisse satis est. Sed antequam aggrediar ad ea Apulei scripta in quorum clausulis hiatus non evitatur, una quaestio mihi restat instituenda; Apulei enim liber “de deo Socratis" medium quendam locum obtinet inter scripta illa et ea, quae adhuc recensui Duobus autem locis Gold- bacherum non recte emendavisse puto.
s 20, 16 iterum codicis F auctoritatem et fidem exploratas habemus*); sic enim mutato verborum ordine scriptum legimus: "Seorsus sapientiae, seorsus divinationis officia'. s 22, 25 autem Flo- ridus merito 'tempestive' post ‘sibi” transponendum esse censuit.
His locis exemptis numerus haud ita parvus clausularum hiul- carum remanet:
s 7,19 libero absoluto s 20, 25 dulcedine adfluere s 12, 12 eo extingui s 21, 16 longe acceptior
s 13, 21 neutro intellegentur 8 21, 24 via adoriretur 815,3 Achilli intervenit s 23, 2 sui usurpasse
8 15, 20 tranquillitate exulant s 24, 2 ratione excolant
s 16, 20 tempore aeterna 8 24, 13 dicere audebis
s 18, 12 suo abiurans 8 27,1 viri audisti.
1) per mendum typographicum distinguitur gravius post vocem *habitudine? m 123, 5.
2) sed in loco corrupto omnes codd. tradunt “circumactas’.
3) in Graeco exemplari collocatur vox, quae congruens est, post ‘ad hunc modum", cf. [Aristoteles] p. 400 b, 27: “οὕτως ὑποληπτέον xal ἐπὶ τῆς μείζονος πόλεως, λέγω δὲ τοῦ xócuov."
4) saepius invenimus hunc codicem unice optimam memoriam reti- nuisse; comprobatur ergo id quod statuit Goldbacherus praef. p. XI; *multis locis facere non possumus, quin eum sequamur."
De Apulei clausularum compositione et arte. 49
Quas concursiones si numeris comprehendimus, statuendum est, cum liber de deo Socratis ex ducentis decem enuntiatis constet, 6,7%, clausulas esse hiulcas.
Supra dixi librum “de deo Socratis! inter ipsa Apulei scripta pro dicendi genere clausularum compositione effecto medium locum obtinere; attamen universa natura et indoles illius libri oratorem ἐπιδεικτικόν indicant neque potest dubitari, quin oratio illa artis- sime cohaereat cum floridis. Mirum ergo videtur, quod philosophus Apuleius clausulas rhetorice formavit, orator autem hanc composi- tionem in libro ‘de deo Socratis’ satis neglexit; multo magis autem obstupescimus examinantes clausulas floridorum, in quibus Apuleius summam scholasticam ostentationem studiose affectavit, et apologiae, in qua perfecto Ciceroniano dicendi genere floruit. In his enim scrip- tis non solum artem illam concursionum in clausulis evitandarum, quam in metam. libris absolutissimam deprehendimus, valde neglexit, sed etiam totam prorsus aspernatus est. Sed exemplis discrimen hoc, quod intercedit inter Apulei scripta, comprobandum est. Primum ergo afferam apologiae elausulas hiatu notabiles. Universam autem apologiae compositionem exploratam fere habemus, si extremam clau- sulam perorationis, quae imprimis accurate formari debet, gravissimo hiatu deformatam invenimus 'viro improber'. Hae sunt illae apolo- giae clausulae:
a 4,12 professo audet a 33,1 sollertia insigniores a 5, 22 crimine aspernatur a 33, 21 convitia aufertis
a 5, 24 loquacitate effutierunt a 34, 16 Persae imbuant
a 6, 12 merito increpari a 37, 27 maleficio experirentur a 6,16 vere obiectare a 38, 22 me arguitis
a 6,25 mihi opprobrasset & 39, 16 pelago exorta
a 7,10 Plato autumat a 40, 20 eruditio adfuisset
a 12, 4 periculo exsculpit a 40, 22 mihi adiutare
a 12, 5 mitto haec & 42, 23 arte adquirunt
a 18, 3 impudicitiae habenda a 43, 6 homo occidi
a 19, 18 attente audis a 44, 5 omnino ommutescat a 21, 21 assiduo explorare a 46, 13 sedulo explorare
a 24, 15 discendo occupatus a 47, 15 iudicio alienis
a 24, 18 aliena indagare a 48, 7 me enuntiata
a 25, 18 domi habuisse a 53, 4 sul excitatum
a 28,6 usui exuberat a 54, 15 mago indiget
a 29, 16 pabuli exprobrat a 50,9 te exhiberemus
a 30,2 sui indigeant & 55,8 curriculo advehat a 31,1 Pudentillae invidisses a 55, 14 hercle adesset
a 31,5 familiae insignia a 55, 15 situ interrogares
a 31, 19 modice imminutum a 55, 19 postulasti exhibeo a 31, 21 dote auxi a 56, 12 nomine accusas
a 32, 7 duo exarabas a 56, 17 aliqui incantavit
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 4
50 Alfredus Kirchhoff: -
a 57, 10 calumnia insectari a58, 1 pauci adhibentur a 58,7 vincti ergastulum & 09, 4 patrono indiget
a 60, 9 morbo adtemptatur & 60, 17 modice angit
& 62, 12 te instigat
a 62, 20 tu arbitreris
a 62, 23 iudice egisti
a 63, 2 neque audisti
a 63,9 quidni enim
a 63,9 eo occultabantur a 63, 23 somnio imperatum a 64,5 sudario habuisti
a 64, 27 sudario habuerim a 66, 19 duo indita
a 67,8 ego adservem
a 67, 22 longe exortum
a 69, 13 helluo attemptatur a 69, 15 Aemiliane obructantem a 70, 3 sobrie exspectaret a 70, 13 nemini ignoratur a 71,5 vultu aspernantem a 72, 1 lignea exsculperet a 72,4 se attulisse
a 72,9 omnia audisti
a 73, 13 qui adsunt
a 74,9 longe abes
a 75,9 nemini effabilis
a 75, 14 libro auditurus
a 77,7 diu exolevit
a 78, 10 loco obiecere
a 78, 12 maxime angebantur a 78, 14 villa extorsisse
a 78, 19 reapse intellegetur a 78, 21 suscepisse existimetis & 80,9 esse oportere
a 80, 11 Romae agebat
a 80, 12 da ipsi
a 80, 14 tua epistula
a 81,7 plene allegavit
a 81, 10 industria auxisse & 84, 4 ultro appetissem
& 84, 6 studio avebat
a 86,2 inopinato invenerat
& 87,6 sui ostentatio
a 87,24 pertinaciae adiumen- tum
88,8 animo oboritur 89, 10 si innocentem
89, 14 te amabat
89, 14 concedo interim 89, 17 mihi obfuturum 89, 24 ego insanio
90,3 ego interloquar 91,5 hercule incredibile 91,8 se habeant
91, 14 scripta occultabat 91, 23 videri obnoxia 92,5 epistulae ostendat 93,3 Rufino absolutum 93, 6 calumniae se emergit 93, 14 etiamne amplius 93, 19 neque impelli
93, 22 more adservavit 94, 20 videnti offeruntur 95,2 ducere uxorem 95,9 immani impetibili 95, 15 propriae ultioni 95, 19 aliquo impedirere 96, 7 mei offuturas
96, 14 linguae imperitum 97, 17 causa idonea
a 99,7 Ulixe erravit
a 100, 13 vestri agam
a 104, 12 spe invitaret
a 104, 15 pecunia auxi
a 104, 24 me impetrat
a 105,2 Maxime opperiebatur a 106, 8 eo invitavit
a 106, 23 negotio accusare a 108, 20 facie agnosceres
a 111, 15 cetero exoret
a 111, 23 nomine emisse
a 112, 21 difficile impetravi a 113, 13 facere institui
a 113, 19 specula inspicis a114,6 viro improber.
22 £0 po to f tQ) to DD (5 Ὁ Ὁ pv Qo to (o Ὁ ὮὉ D t D D Dp prp
Congessi omnes apologiae clausulas, in quibus vocales com- mittuntur; hae autem efficiunt computatione centum triginta tres
De Apulei clausularum compositione et arte. 51
omissis nimirum, ut par est, viginti concursionibus cum copula ‘esse’. Apologia mille trecenta undeviginti enuntiata comprehendit, inter centena ergo dena hiulcos exitus habent.
Haec de apologia disseruisse sufficiat; restat, ut referam de floridorum clausulis; his autem duo illi prologi, qui in codicibus falso libro “de deo Socratis! attribuuntur, adiungendi sunt, cum non solum argumento, sed etiam dicendi genere artissime cum illis cohae- reant. Illic hae concursiones inveniuntur:
prolog. s 4, 2 cantu amisit
prolog. s 4, 12 nostra atticissaverit
P) ^ o^ μῷ μὸ μῷὸ μὴ μῷὶ μῷ μὸ μὸ μῷὸ μα
2,3 ita ait f19,3 religiose humavit 3, 8 rei experimentum f 20, 13 certe aemulus
4,7 fortuna egenus f 20, 17 concessi amores 4,9 fortuna opulentus f 21,7 sessui impertiant 4, 11 facundia aequipari f 21, 10 sequentia expectare 4, 15 luxuriae accommodata f 21, 15 libro impressum
6, 9 corpore oblidere- f 22, 7 diutule obrigui
7, 15 carmine inlustrare f 22, 21 honore observandum 7, 20 caelamine excuderet f24,5 testimonia exulto 8, 19 pauci eruditi f 24, 8 modo astitit
9, 1 temere usurpare f 24, 10 honeste inchoata
9, 14 pectore hiscere f 24, 16 Carthagini adesse 9, 17 meritissimo ignoscitis f25,9 mihi obtigit
f 10, 1 mendicabulaobambulabant f 25, 20 longe abest . f 11, 16 instrumento aemulari f 26, 12 albugine obducti
f 12, 13 gratia obstrictus f 26, 15 torpore hebetatur f 13, 7 legato auctoritatis f 27, 25 paucissima attingam f 14, 16 ancora excipit f 29, 1 me audiatis
f 15, 19 modo omnicana f29,8 usu experior f16,3 sibi optaverit f33,5 vivere hominem f 16, 8 posse invenire f 33, 6 interea exortum f 17,2 oppido abest f 33, 17 eloquentia armat f 17,3 cuiusmodi utensilibus f 35, 12 atque arbiter
f 17,4 spectabili opere f 35, 17 memoria extat f17,6 falso existimant f 36, 11 morbo haberi
f 17, 14 cantico interquievit f 36, 11 cibo interdicitur.
Ex his clausulis summam si efficimus, habemus octo concursio- nibus cum copula ‘esse’ in censum non vocalis quinquaginta quat- tuor; continent autem florida cum prologis quadringenta quinquaginta enuntiata; inter centena ergo duodena hiulca sunt in clausulis.
„„Perlustravimus omnia Apulei scripta, ut comprobaremus, quo- . modo ex vocalium concursionibus in clausulis admissis vel evitatis diversum Apulei dicendi genus perspici posset. Quod discrimen ut recte intellegatur et illustretur, non inutile esse puto opusculo fere absoluto omnes clausulas in ordinem redactas summatim componere; simul optime apparebit, quid lucrati simus:
4*
59 Alfredus Kirchhoff: . clausulae Apulei script. somma cl ausularum hiulcae t ad de quo agitur enuntiatorum : centenas quo ag! hiulcarum redactae metamorphos. omnes libri. 2443 22 0,9 */ metam. libri omisso primo. 2226 11 0,5 JA de Platone et eius dogm. libri D.................. 439 9 2 / de mundo..............- 349 9 2,6 % de deo Socratis.......... 210 14 6,79% apologia «.. «νον ννννννννι 1819 188 10 % incerti auctoris περὶ | ἑρμηνείας cum libris de | 247 25 10 9, Platone falso coniunct. florida duobus prologis additis ........sssessee. 450 54 | 12 %
Tota quaestio tractata esse videtur, sed priusquam huic dispu- tationi finem impono, duas res gravissimas patefacere et singulis exemplis comprobare iuvat. Eam clausularum compositionem, quam modo cognovimus, maximi momenti et ponderis esse non solum in Apuleio emendando!), sed etiam in emendato intellegendo nemo ne- gare potest. Ad peculiarem et artificiosissimam suam compositionem Apuleius non nisi insolita et nova via ac ratione pervenire potuit; imprimis in hiatus quaestione collocatio verborum respicienda est. Igitur uno exemplo demonstrabo, quomodo propter conflictum voca- lium usitatus ordo verborum invertatur. Observaverunt iamdudum viri docti?) Apulei proprium id esse, ut sententiam non verbo olau- deret, sed ut verbum paenultimo loco poneret. Fit autem hoc ex Quintiliani praeceptis; is enim, quamquam docet verbo claudere longe optimum esse, tamen adicit IX 4, 26 ab hac collocatione descisci de- here, si compositio deterior fiat 'si id asperum erit, cedet haec ratio numeris. Concursiones vocalium quidem non commemorat; sed nu- meri et concursiones vocalium quam arte inter se cohaereant, satis puto explanatum esse; merito ergo Apulei ratio verba collocandi ad Quintilianum referre mihi videor. Restat, ut ad argumentationem ipsam aggrediar. lam affero eas metam. clausulas, in quibus, si in exitu positum esset verbum, hiulcam clausulam effecisset. Cum his clausulis coniungo eas, in quibus verbum paenultimo loco interponi- tur, ne voeales concurrant?):
7, 15 audire facta; 9, 6 aufugiamus istinc quam pote longissi- me; 11,3 stilla compareret usquam; 15, 24 explere latice fontis
1) refutatae sunt coniecturae Vlieti velut hae: 83,292; 227,4; 243, 4,
2) cf. Koziol, 1. 1. p. 837 sq.
3) noli contra dicere non ad clausulam pertinere hiatum, qui fiat inter verbum paenultimum et id, quod antecedat; etiam extra clausulas Apuleius studuit evitandis concursibus, quam rem paulo post perstringam.
4 De Apulei clausularum compositione et arte. 53
lacteo; 16,18 accedis huie fabulae; 18, 25 adside, inquit, istic; 21, 11 rogat te, inquit, hospes; 23, 22 educavi ... socia; 27, 4 fa- mula petatur enixe; 27,26 quae iacebant ante; 29, 17 ornata non possit audire; 30, 25 Liber advenit ultro; 32, 17 exosculatur artis- sime; 32, 25 viae confeceris iter; 37, 2 praeterea pollemus affatim; 38, 18 mortui solent aufugere; 39, 8 ferme offeruntur aurei; 41, 9 mihi turbarit animum; 43, 1 hereditariam extinxit veneno; 44, 9 vitae reducitis officia; 44, 14 mortis illuminas arcana; 45, 8 magicae nituntur obsequia; 55, 4 venustate laetabit adsidue; 57, 6 culpae non potest addicere; 58, 14 clanculo praecepit auferre; 62, 28 adsistam tibi; 68, 8 partae videbantur indicare; 69, 22 mihi tulissem auxilium; 75, 7 nostro suscitaret exitio; 79, 26 festinus inrepsit ipse; 88, 2 domus ... lucida constrepebat hymenaeum; 93, 16 sortis enodat in- faustae; 95, 14 placido resurgit animo; 99, 11 postea contingat am- plexum; 100, 12 vectura deportat illas; 101, 6 denique infit altera; 109, 18 te iungemus homini; 110,3 suae distrahitur affectibus; 112, 11 amator advolavi tibi; 113, 19 Psyche pergit ire; 115, 29 solidum exclamat repente; 125, 11 expeditum approbato mihi; 126, 12 Venus infit talia; 128,23 animae latuit aerumna; 130, 5 atque contrivit omne; 131, 13 de tuo sumat ore; 131, 17 inlicita adflectare pietate; 135, 7 erunt perpetuae nuptiae; 135, 24 illa narrabat ani- cula; 137,27 protinus adplodo; 140, 1 scilicet iretur via; 142, 22 possumus esse securi; 145,17 hauriendo potius exerceret auro; 146,13 temporis amisi spatio; 148, 6 milia profudit aureorum; 151,27 spectator optabam fieri; 152, 17 honores habituri mihi; 153, 2 utique reperturus aliquas; 153, 29 capitale processit exitium; 157, 25 poenale reliquisset exitium; 159, 13 funesta proserpit ursa; 162, 5 se praesumit innocentem ; 164, 6 contumelia fuerat aspersus; 164, 9 facinori quaerebat accessum; 165,8 facile videtur effectu; 165, 22 dissonisque miscent omnia; 167,25 ei reddidit. animam; 168, 26 maerore carpebat animum; 171,18 studio postponens omnia; 172, 5 facile sepelivit ad somnum; 174, 5 en adest victima; 180, 5 admoto combussit igne; 180, 22 funestae cohaererent arbori; 182,18 mea percontatur anxie; 185,3 effici vel aegroti; 189, 24 efferari simili rabie; 190, 28 morbo scirent expeditum; 191, 4 adhuc offe- runt mihi; 196,15 beatitudo duravit ulterius; 197, 10 liberatum adplicant praesepio; 199, 7 me persequebatur odio; 205, 7 sic ex- pectatur adulteri; 206, 11 alienae percenset infortunium; 206, 18 iuvene miscebatur in Venerem; 208, 6 quippini destinatam alii; 208, 18 vindictae subministravit occasionem; 210, 9 impellere cona- tur animum; 218, 21 cohibere quivit insolentiam; 218, 31 arreptum incipit trahere; 220, 7 supergesto delitescit orificio; 225, 19 privigni praeparat exitio; 227, 18 saeculo proderetur exemplum; 232, 4 usi- bus erant necessaria; 234, 5 ad me dirigunt animos; 234, 27 fercula iussit adponi; 240, 1 oculis iterabat illa; 242, 29 emeret mortenı mariti sui; 243, 12 partem hauseris ipse; 243, 21 de potione gusta-
54 Alfredus Kirchhoff:
vit ampliter; 245, 1 inminebat et capiti; 248, 4 erant scaenici pueri; 251, 22 adluitur ... mari; 255, 19 adsum favens et propitia; 255, 28 mente debebis opperiri; 257, 17 blando mulcentes adfamine; 257, 27 Studiis exornata puleherrume; 268,1 mihi permulcebat animum; 268, 12 audeat ... contrahere; 270, 19 si liceret audire; 270, 28 adoravi de proxumo, 274, 5 amplae denuntiaret epulas.
Multis exemplis puto comprobatum esse verbum extremo loco pro vulgari dicendi consuetudine non positum esse propter concursio- nem vocalium; eadem de causa autem descivit Apuleius a sua col- locandi ratione, si anteponendo verbo vocales concurrerent. Huius generis sunt in metam. hae clausulae:
9, 29 amplexibus inhaerere; 7, 28 ille causas agit; 6, 2 in has aerumnas incidi; 7, 10 ipsum inluminare; 11, 4 oculis aspexi; 12, 4 ilo redi; 14, 19 extrema somniasti, 18, 3 pulsare vocaliter incipio; 18, 17 cenare incipientem invenio; 20, 9 in te video; 25, 15 officio carere; 39, 28 tui fidenter accessit; 40, 2 expergite munus obeas; 40, 3 idoneum compara; 41, 13 cubiculo protinus exterminatur; 44, 19 adultero mancipavi; 44, 22 marito resistens altercat; 45, 24 sudore diffluens evado; 45, 28 adglutinato decenter obtexi; 48, 6 den- sitate nos insequitur; 48, 14 reusque tribunal adstituor; 51, 18 pec- tore offenso peremo; 54, 29 animi depelle; 55, 19 id facere; 58, 19 ie constanter obiciam; 60, 16 utres coaequando; 61,4 ista nihil antepono; 71, 20 frugi dominis exhibere; 72, 19 structi parietis at- tenduntur; 72, 23 ducti noctibus excubabant; 76, 10 socia volens oceumberet; 77, 11 illa fortunas arbitraturus; 80, 13 minaci frequen- ter inhibebat; 82,27 ipse prospicio; 85,11 clara lux oppressit; 85, 21 sua lacerantem advehebant; 97, 22 tempore sic agebantur; 100, 10 praecepti maritalis admonet; 102,18 opibus deiecero; 104, 15 infortunio libera; 112, 31 edocens reccinere; 116, 9 efflicte cupere; 118, 13 lepidae libenter adrisit; 119, 11 sese proximam in- tulit; 120, 17 opitulari cupio; 120, 21 optimi consule; 121, 15 ultro ‚subvenire; 124, 14 intervisere venisti; 125, 15 consternata silens obstupescit; 125, 25 conspectu perniciter abeunt; 126, 10 tetra nox exanclata; 126, 17 afferas censeo; 129, 5 omnino contingere; 133, 20 cetera egomet videro; 137, 21 effugere potui; 139, 11 atrio dedi- cabo; 148, 15 poculisque magnis inauguratur; 148, 26 ad asinum redire; 150, 12 grandibusque singulos ingurgitat; 152, 3 obtruncatos reliquere; 154, 18 denuo pestem instruxit; 156, 25 exitio liberatus evado; 158, 30 vervece mitiorem efficere; 161, 20 isto asino demetere; 163, 16 incomitata Manis adivit; 166, 16 studio bestiam insequentes; 169, 10 ineffabiles detegere; 172, 27 oculis parentabo;175, 29 proelii manus obarmaverant; 181, 3 beata celebritas invitabat; 181, 14 fero- cissimi deterruit animos; 182, 1 mire repertum obiecit; 185, 15 ef- feminati madescere; 190, 13 humanum quievi ; 190, 19 saevitia pror- sus extinctum; 191, 2 observari solere; 191, 10 liquido cunctis ad- probarem; 193, 23 adulteri perferre; 194, 24 fessus evadere potui;
De Apulei clausularum compositione et arte. 55
197,15 delectatione quadam arbitrabar; 198, 20 adferre decrevi; 200, 15 ingenium compara; 200, 17 acritudine vulgus appellat; 205, 6 mensa largiter instructa; 205, 29 cenula praematurus ad- foret; 210, 15 eius instigare; 212,9 mei disciplinam exponam; 215,4 immaturas obterendo; 216, 21 abigere canes adgrediuntur; 216, 25 ilico laniatus interisset; 222, 22 ad librum profero; 225, 4 Fortunae saevientis evadere; 227,31 omnibus oportere; 230, 14 noxii facinoris evadere; 233, 20 dispendii latronem inquiri; 235, 6 mulsi libenter adpetat; 235, 13 uno haustu perduxi; 243, 26 veneni festi- nans extinguere; 243, 29 medicinae proventus appareat; 244, 3 me- dullae penitus adtraxerant; 246, 10 muneri destinatus aderat; 248, 23 mari commodum involasse; 253, 9 te fas est invocare; 256, 6 corio te protinus exue; 262, 11 deae gratias agerem; 265, 15 populi cla- mor insecutus; 269, 13 obsequium flagitare; 270, 14 me muneribus honorantes; 270, 26 elementa remeavi; 272,26 efficere curabo; 276, 11 illustrari posse; 277, 10 obvio gaudens obibam.
His igitur, quae dicta sunt, contentus ad id, quod gravissimum restat, transeo. Praeter figuras numerosque auctores Graeci inde ab Isocratis temporibus imprimis studuerunt concursionibus evitandis; iamvero in Apulei, scriptoris Romani, metamorphoseon libris ars illa Graecorum redintegrata est;!); in disputatione demonstrare conatus sum, quantopere in clausulis Apuleius ab hiulca compositione abhorruerit; sed etiam extra clausularum fines vocales committere noluit; rarissime admittit vocales longas, quarum plures coniunctae omnino non inve- niuntur velut 80 - ae’, 'ü-- π᾿, 'à - à, 8. -Ὁ δ᾽, 'a-- u', 'à-J- au. *8 -- ae', “δ -- ae', ‘i+ü, 'o--u'?), *uü-- ae’; summa eum eura au- tem eae metamorphoseon partes elaboratae sunt, in quibus grande sermonis genus sequitur Apuleius, orationes?) dico et éxqgpüáccic, quales in schola exercebant iuvenes. Sed de hac Apulei artificio- sissima ratione dicendi, quae in litteris Romanis adhuc prorsus non respecta est, me alias tractaturum esse spero. Nunc sufficiat rem gravissimam uno exemplo exponere. In secundi libri eapite quarto ampla Byrrhaenae domus describitur; verba Apulei lima polita et ad lineam composita sunt; toti ecphrasi, quae dicitur, tantum hae concursiones excepto loco corrupto 25, 17, quem paulo post tractabo, insunt: 25, 1 'exire, et’ 25, 8 'poma et’; particula 'et' autem tam usu pervulgata est, ut evitari non possit haec concursio vocalium; etiam auctores Graeci praestantissimi ‘kai’ particulam admittunt; accedit,
1) erravit ergo Blaís, die Attische Bereds.? II p. 141: “in der Prosa hat seit den Griechen niemand wieder dem Wohlklang und der Glütte (n Bezug auf den Hiat) mit solcher Sorgfalt nachgestrebt.'
2) uno loco 221, 20 Ὃ + ü’ coniungitur; sed longa orationis paus& interest inter duas voces, ut taceam de brevitate syllabae 'o' vocabuli ‘gestio’.
di 3) in orationibus nullum fere vocalium concursum inesse Kaibelius primus mecum communicavit, quod grato animo hic commemoro.
56 Alfr. Kirehhoff: De Apulei clausularum compositione et arte.
quod vox Latina ‘et’ tam accentu quam sono levissima est. Priore autem loco, quem attulimus, etiam inter duo verba distinguitur, con- cursio vocalium ergo bene congruit cum orationis pausa. Quae cum ita sint, dubitari non potest, quin verba 25, 17 'curioso optutu in deam' eorrupta sint, praesertim cum totum enuntiatum offendat. Sed mitto verba, quae sunt “lapidis’ et “simulacrum’, et quaero tantum de loco illo concursionibus vocalium deformato. In codice sic tradi-
fü tur: “curioso optutu in deä ru proiectus. In editionibus vulgo legi- tur “in deam versum', quod refutavit Beckerus l.l p. 47; nusquam enim Apuleius ex Ciceronis more ‘versus’, cuius particulae rarior forma 'versum' est, coniungit cum praepositionibus ‘ad’ vel in’; neque referam, quam variis rationibus viri docti Apulei verba emen- dare studuerint; in aperto enim est proficiscendum esse ab vocalium concursionibus; sic autem Apuleium scripsisse persuasum habeo: "Aectaeon ... curiosum optutum in deam proiectus. Peculiare qui- dem dicendi genus hoc est, sed est Apuleianum et exemplis plurimis comprobari potest. Accusativum illum Graecum vel Italicum!) in his metam. coniunctionibus inveni: 10, 19 viscera quatior; 43, 16 pedesque palmeis baxeis inductum; 125, 27 totumque revincta cor- pus rosis; 132, 29 mentem capitur; 142, 6 nares aestuabit?) 170, 7 toro faciem impressa; 151, 16 laeti faciem. Sed quid ego exemplis alienis utor, cum certissimum &dminiculum emendationis meae paulo ante reperiatur cf. 23, 12 'illa optutum in me conversa.' Porro id, quod proposui, in ipsis verbis traditis latet et facile erui potest; nam corruptela hoc modo orta esse videtur: scriba aliquis, cum inu- sitatam et Apuleio propriam elocutionem cognitam non haberet, 'cu- riosum optutum’ correxit in “curioso optutu'; servavit autem sincera verba superscribens 'sum' et 'tum'; optime codex F has syllabas integras retinuit, et tantum opus est syllabas illas ‘-tum’ et ‘-sum’ sum tum eum suis verbis sie coniungere: 'curioso optutu'.
| Haee mihi fere in mentem veniebant, quibus varium Apulei dicendi genus pro virili parte illustrari posse crederem. Penes alios erit iudicium, quantum in clausularum quaestione profuerim, alios eliam, si summae earum rerum, quas tractavi, adstipulari possunt, quaerere oportet, qui auctores Romani eadem vel simili compositione usi sint atque Madaurensis.
1) cf. Quintil. IX 3, 17 et “perca anovihimu’ — virgam induimino in tab. Iguv. VI. versu 49.
2) sic corrigendum est traditum 'aestuet! propter ea, quae ante- cedunt et secuntur.
DE NOMINE VERBALI LATINO QVAESTIONES GRAMMATICAE
SCRIPSIT
THEODORVS BOEGEL
DR. PHIL
Prooemium.
Antiquissimis quae nobis nota sunt Italorum temporibus nomina, quae in -tus (-a,-um) exeuntia ex verbi stirpe deducuntur, tam cer- tum inter verbi formas locum occupaverunt, ut nisi eorum auxilio declinatio verbi fieri non posset. Itaque factum est, ut ea gram- maticorum veterum consensu nomine et loco participiorum perfecti temporis passivorum in verbi declinationem reciperentur. De libe- riore autem eorum condicione, quam eis ante tempora nobis nota fuisse veri simile est, perpaucis admodum reliquiis admonemur, quas investigavit Brugmannus in Quaest. Indog. V 89 ostendens transitum eorum ad verbi tempora et modos paulatim progredientem. Haec igitur nomina, etsi eisdem suffixis, quibus haec participia fiebant, fieri non desinebant, plurima tamen speciem dant non modo similium par- ticipiis sed participiorum exigua sensus mutatione nominum vice posi- torum.!) Quia igitur in eis derivatio suffixorum ope facta non di- stingui potest & traductione participiorum ad nominum usum signi- ficatumque, a verbalibus sola derivatione factis secernenda sunt. ‚Sed hoc ipso apparet verbalia in -éó4us e nominibus, si modo olim sui iuris erant, plane verbi formas esse factas. Idem accidit nominibus in -turus (-a, -um) exeuntibus; quo suffixo non nomina sed participia fu- turi temporis deducebantur; nam quorum ultima est syllaba -tura nomina feminina neque usu neque sensu temporibus notis cum parti- cipio coniuncta sunt.
Praeterea cognatae genere derivationis supini formae exstabant duae. Hae quoque plane ad sensum usumque formarum verbi abierunt, eaedemque tamen nominum quartae declinationis formae sunt. His omnibus fines, quibus secernuntur nomen et verbum, pertur- bantur. Inde colligi potest etiam eis nominibus, quae similibus suffixis eodem modo ex verbo derivantur, vel eundem vel similem fuisse conexum cum verbo, quem quas adhuc commemoravi classes testabantur studio miscendi se inter verbi formas. Sunt autem praeter nomina verba- lia quartae et primae declinationis, verbalia quae in -tor -trix -lio exeunt. Quorum in fictione et usu quid eadem verbalis origo value- rii, primum grammaticorum veterum doctrina docemur. Gramma-
D cf. Brugmann 1. l. p. 140. Tammelin de part. prisc. Lat. quaest. synt. Helsingfors 1889 p. 27 et 51. Wwuesecke de Plauti et Terenti usu adiectiva et participia substantive ponendi p. 31, 46; 44, 50.
60 Theodorus Boegel:
tici enim veteres, praeterquam quod sparsim de singulorum verbalium forma et significatu multa et utilia adnotabant, duobus imprimis artium suarum locis nomen verbale tractaverunt.
Primum verbalia enumerantur inter nominis species (Jeep, d. Lehre v. d. Redeth. p. 142 sqq.) eodem artium loco, isdem fere verbis a Charisio, Anonymo Bobiensi, Dositheo." Vnius igitur Charisii verba instar omnium possunt esse: sunt etiam quae ab his (1. e. Grae- eis) ῥηματικά. dicuntur, nos non absurde verbalia dixerimus, ut a verbo lego lectio et dico dictio et oro oratio et raptor et percussor ab eo quod est rapio et percutio Charis. I 155, 27 sqq.*), cf. Anon. Bob. I 535, 29 sqq., Dosith. VII 396, 5 sqq.
Paulum recedit Diomedes et additamentis et exemplis et loco; qui quod 1323, 2 verbalia derivativis attribuit, agnovit Boeltius Dionysii Thracis artem, a quo ea sic definiuntur: ῥηματικὸν δέ écri τὸ ἀπὸ ῥήματος παρηγμένον, otov Φιλήμων Nonuwv (p. 635b, 19). Doctrina, ut ipsi fatentur grammatici, Graecorum est, exempla ta- men Latinorum. Quibus apparet eos satis angustis finibus verbalia circumscripsisse; nulla sunt, nisi quae in íor et !ío desinunt. Mire autem Diomedes exempla elegit I 324, 10 sqq: ut dico dictio; item in compositione praedico, quod est tertiae coniugationis, praedictio, at in altero, quod est primae coniugationis, praedicatio; item lego lectio, oro oralio, parco parsimonia.) Omisit ille masculina, feminina Do- natus IV 374,12: alia facta de verbo ut doctor lector. Quem secuti sunt, qui eius artem commentariis instruxerunt additamentisque auxe- runt; Servio enim et Pompeio et Consentio*) verbalia semper in tor exeunt IV 430, 26 sqq., V 149, 1 sqq., V 340, 16 sqq. Eiusmodi tantum exempla afferuntur etiam a Cledonio V 37, 7 sqq. et in ex- plan. ad. Don. IV 539, 14 sq., cf. 19. Quorum quae alius alia addi- derit, hic curari non opus est.
Ab eis multum differt Priscianus (Jeep p. 150 sq.); qui quam- quam ut Diomedes verbalia inter derivativorum proprias species nominat II 60, 1 sqq. (cf. partit. XII vers. Aen. III 494, 26 sq.), toto famen quarto libro δ) copiose tractavit ea una cum denominativis secundum primi casus terminationes. Multo igitur plura sunt apud
1) de consensu Charisii, Anon. Bob., Dosithei, etiam Diomedis et Do- nati v. in universum Boelte, de art. script. Lat. quaest.; hac de parte p. 11 et 18 sq.
2) grammaticos Latinos (neque Priscianum segregavi) per totum opusculum sic laudabo, ut volumina et paginas et versus editionis Kei- lianae numerem.
3) cf. Prisc. II 119, 27: inveniuntur tamen quaedam, quae in monia desinunt, a nominibus sive verbis derivata, castus casti castimonia, parsi parsimonia, queror querimonia. Macrob. exc. gramm. V 686, 165.
4) cui a nomine venientia in s litteram desinunt, ut montanus ; a verbo autem r littera terminantur, ut lector.
b) quartus de denominativis et verbalibus et participialibus et ad- verbialibus: quot eorum species, ex quibus primitivis, quomodo nascundker II 3, 19 8q. in indice librorum.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 61
eum quam apud ceteros genera, quoniam si verbum et nomen eius- dem stirpis exstabant, hoc ex illo formatum putavit. Praemisit II 117 sq. denominativorum et verbalium terminationes non separatas, in singulis tamen tractandis adnotavit, utram quaeque efficerent classem, et quae utramque.
Hune modum enumerandi secundum suffixa licuit restituere Lenzio ex Herodiani libri reliquiis, quo περὶ ῥηματικῶν ὀνομάτων actum erat (Herod. II 897 sqq.); eundem enim ordinem observavit Herodianus in Catholica prosodia et in libro, quem scripsit περὶ παρωνύμων, Lenz I p. OXV. Priscianus autem se illius libros ad- hibuisse non negavit.!) Eo igitur auctore Priseianum quartum librum eomposuisse putandum est, praesertim cum magis veri simile sit, quam hic reddere possum, eum in hunc librum congessisse, quae ab eo ipso aliisque aliis locis artium doceri solebant.?) Accedit quod eliam grammatici Latini nominativi terminationes enumerantes?) ad suffixa animum intendere coacti erant.
Prisciano autem auctore Eutyches, ut ipse ait, derivationem et nominis ex verbo et verbi ex nomine tractavit. Coniunxit in verbo, quae Priscianus separatim docuerat in nomine et in verbo (v. Π 427 sqq., cui libri parti inseribitur: de specie verborum). Sed iam Priscianus interdum huius rationis inter utramque orationis partem exstantis mentionem fecit, (II 563, 9 sqq., III 462, 35, cf. Eut. V 451, 34). Conatus autem est Eutyches nomina secundum tempora verbi dis- ponere, à quibus deducenda essent. Saepe erravit; bene complexus est ea, quae ex eadem stirpe verbali creabantur atque supina et alio- rum verbalium classes, quas dixi, V 455, 23: in reliquis autem in (io vel in tor vel in trix vel in tivus vel in sio vel in sor vel in sibilis vel in lilis vel in ticius desinentibus nominibus ante clausulam nomi- num invenitur vocalis vel consonans, quae ante tum vel sum in futuro infinibivi verbi eral, mutatione um syllabae in praedictas facta termi- naliones*) e. q. s. Quod hune tractatum inseruit arti?), quam scripsit de verbo, testimonium fortasse est eum fictionem verbalium potius verbi quam nominis declinationi adiudicavisse.
Ad plenam enim verbi declinationem pertinere etiam verbalia ires grammatici inter se consentientes persuasum habebant, qui altero
1) Graecorum quae in libro quarto affertur doctrina, propter Xapußbewc vel Charybdis declinationem Herodiani esse ostendit Lenzius I p. CCXXVI; quae tamen alio Herodiani libro explicata erat (v. Lenzi ind. s. h. v.).
2) cf. II 120, 23 cum III 513, 17 et III 456,33 de suffixo tura; II 184, 17 cum III 456, 29 et III 463, 21 de nominibus in tus exeuntibus; cf. infra p. 66 de suffixo trix.
8) Jeep p. 161 et 169; idem ordo ad dinoscenda genera etiam post declinationes institutas usui erat Jeep, p. 161, adnot. 1.
4) cf. ibid. 452—465, nomina a praesenti deducta; addidit Eutyches eis, quae Priscianus enumerat, quae in tivus exeunt; reliqua iam Priscia- nus praebet (slis II 131, 28 &qq., ticius II 188, 19 8q9q.).
δ) cf. Jeep, p. 97 sq.
62 Theodorus Boegel:
artis loco, ubi omnes formas verbi notabilis aut exempli vice fun- gentis per personas tempora modos enumerabant, verbalibus locum dederunt. Sunt Charisius, Probus (de quibus cf. Jeep p. 255), Pri- scianus in partit. XII vers. Aen. et minore quam reliquit arte (III 456).
Velut Charisius in exemplis quattuor declinationum I 169, 33:
appellatio amatio, nomen amator [adverbium amabiliter ].")
170, 23: appellatio exercitatio, nomen exercilator.
171, 13: » pressio, » pressor.
173, 16: » auditio, » auditor. Charisium verbalium exempla attulisse solum in tor et (io desinentia iam ostendi p. 60. Eidem in verbi declinatione «omen semper in tor exit, appellatio in tio; alia desunt.!) Probus et Priscianus cur haud raro ab hoc usu discesserint, infra monstrabitur.
Eadem vocabula nominis et appellationis his vocibus indita sunt omnibus a Charisio et Probo. Prisciano autem in tor terminans est nomen verbale aut nomen. verbale masculinum vel femininum (in (riz), nomen verbale vel participiale semel in verbo fandi, in tio exiens est rei nomen et ipsa res.
Haec non quasi appendicis loco, sed eadem brevitate atque aliae verbi formae enumerantur ubique a Charisio; magis verbosus est Probus IV 165, 30: nomen ab hoc verbo fit doctor, appellatio doctrina, sim. 161, 33 sq., praeterea ubique ordinem invertit. Chari- sium secutus est de ordine Priscianus velut III 489, 33: nomen ver- bale immissor, ipsa res immissio.”) Plerumque tamen ab eodem alia verbalia adduntur et enumeratio in praeceptum mutatur.
Eodem totius declinationis loco, in fine, post supina vel parti- cipia"), inseruntur a Charisio et Prisciano. Probus autem consulto de loco verbalibus assignato ab illis dissensit; docet enim IV 161, 33: nomen ab hoc verbo activo fit probator, appellatio probatio.*) Et po- suit ea semper post activas formas, excepto verbo eundi IV 179, 26. À partibus activi ei etiam in deponentibus et communibus nomen et appellatio stant IV 180, 1.
Huic receptioni verbalium inter verbi formas factae a Charisio et Probo, repudiatae a ceteris praeter Priscianum eo magis ad
1) verba quae sunt adverbium amabiliter 1 169, 88 addita esse Jee- pius ]. l. vidit. antecedunt: passiva impersonalia, amatum amatu, quibus adscriptum fortasse fuit: vel adverbia, cf. 21: swpina vel adverbia, amandi amando amandum, 172, 18 8q.: supina vel adverbia, audiendi au- diendum auditum auditu; item 170, 11 post activum.
2) v. infra p. 64.
3) hoc ideo non praetermittendum censui, qui& ne supin& quidem iam certo loco collocantur a Charisio, I 172 in fine, 170 et 171 media in declinatione post activum, 169 in fine sed separata & gerundi formis, quas hic post activum posuit (cf. supra adnot. 1).
4) contradicere videntur IV 181, 12—17, quod etiam nomen et appellatio a qualitate passiva vel deponenti vel communi ad suam formam redigitur. Si formam tantum spectas, res sic se habet; id ita intellegen- dum esse docent quae deinceps 181, 17 de excepto morituro dicit.
. De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 63
verbalem eorum vim cognoscendam confidere possumus, quia non temere verbalia ascripserunt, sed id quoque consideraverunt, quae re vera in usu essent.
Silentio enim praeteriit nomen verbale Charisius in singulis verbis defectivis similibusque, quae inde ab I 248 declinavit, Probus inde ab IV 187; hic ab illo tamen differens ex eundo fecit itorem et itionem IV 179, 26, ex ferendo latorem laturam ibid. 190, 31. Impri- mis negavit Charisius inveniri tale quid in eo quod est esse: nec appellationem mec nomen nec participium praebel; sed mec passivum facit Y 260, 20.) Omisit verbalia Priscianus in lacrimando III 486 sq. et arcendo III 4985sq.; etiam in tenendo III 474, quo in verbo ea ascripsit ibid. 484, 4.
Alienum verbale irrepsit, si id, quod exspectandum est, minus in usu erat. Accidit Charisio I 170, 23: appellatio exercitatio, nomen exercitator. Declinavit autem exercendi verbum neque alias formas ab exercitando derivatas immiscuit.
Eiusdem verbi derivationem alius figurae quam in tio et tor exeuntem substituit Probus:
nomen raptor, appellatio raptura IV 172, 24 nomen scriptor, appellatio scriptura 169, 8 nomen lator, appellatio latura 190, 31
Id quoque consulto fecit, v. IV 180, 20: appellationes verborum duabus his formis definiuntur a et o, ut puta lectio, scriptura. nunc quando hae appellationes in o et quando in a litieram exeunt, hoc in sonis conpelenter tractabimus. Cui loco si additur 181, 29: quoniam omnia verba ex gerundi novissimo wm literas omitiunt, et ura vel 4o accipiunt ei appellationem suae qualitatis ostendunt, ut puta scriptum scriptura, lectum lectio, contradicit suae ipsius legi cedens usui hoc?) loco IV 165, 30: nomen ab hoc verbo fit doctor, appellatio doctrina.
Discrepat igitur Probus a Charisio addens appellationum alte- rum genus, omnino plura explicans de verbalibus, praemittens deni- que quaestionibus de singulis verbis duas verbalia tractantes IV 181, 22 et 28, cf. 192, 15. Liber autem, ubi etiam plura se prolaturum esse promisit, non superest (Jeep p. 78 sq.).
Tertiam rationem praebet Priscianus; quae breviter et aperte patet in eius libello, qui inscribitur de nomine et pronomine et verbo; ideo nonnullis in codicibus additum est et participiis et verbialibus nominibus (III 443 adnot.; cf. Keil p. 395). Ibi post explicatam verbi declinationem docet III 456, 26 sqq:
1) I 261, 4: nam potens nomen est sive appellatio, non participium. hic appellatio aut eo sensu vocabuli posita est quo Quint. Inst. I 4, 18—21 (cf. I 4, 27 nam et dam participia an verba an appellationes sint, dubitari potest. cf. Thes. 1. 1. II 272, 24 sqq.) aut Charisi aliusve errore addita, cf. Diom. I 360, 27: nam potens nomen est, ὁ δυνατός, οὐχ ὁ duvd- uevoc. Probo IV 189, 21 participium est.
2) ubi appellatio in a, sed non in ura exit
64 Theodorus Boegel:
nomina, verbalia plerumque a participio praeteriti fiunt mutata finali us in or, wi amatus amator, doctus doctor.
in tor vero desinenlia mulant tor eam im (riz et faciunt femininum, wt amator amaltrix, doctor doctrix, lector leciriz, auditor auditriz.
rerum quoque incorporalium vocabula plerumque praeteriti. temporis parlicipiis similia inveniuntur, sed quartae declinationis, ut $«di- catus monitus habitus auditus.
fiunt eliam a genetivo supra, dicti participi addita o, correpta $, wi coniunctus coniuncti coniunctio, ratus rati ratio, paenultima correpta.
est tamen, quando participiis fwiuri temporis femininis in ra desinen- libus similia sunt, ut scriptura piclura armalura.
est quando in um etiam desinunt [vel in or] μὲ factum dietum [ labor amor ].
Nescio an additicia sint, quae uncis inclusi; desunt enim in si- mili verbalium tractatione p. 463 sq., ubi tamen participiis similia addita sunt. Accedit, quod quae sequuntur 456, 35, non apte addita sunt: in o desinentia omnia activorum regulam servant, in or vero passivorum, de quorum speciebus in tribus libris, quos de verbo scrip- simus, latius dissertum esse invenies. Haec ad verbum ipsum perti- nent et declinationi praemittenda sunt; quod factum est in eiusdem Prisciani institutione maiore II 373, 11: et omnia verba perfectam habentia declinationem et aequalem vel in o desinunt vel in or. Itaque etiam in hac minore institutione aptius eadem ante declinationem collocata essent, velut post verba 450, 12: ommia verba, qwae secun- dum analogiam declinantur, in o vel in or desinunt (cf. 456, 35: de- sinunt [vel in or]) aut post verba (ibid. 450, 13): et habent. coniw- gationes quattuor.
Omissis igitur verbis quae post 456, 35 sequuntur et eis, quae uncis induxi!), constat Priscianum verbalia in tor trix tus tio (ura tum exeuntia verbi declinationi asseruisse. Addidit igitur, si cum Charisio et Probo in comparationem vocatur, neutra. Non casu factum est, ut post verbi declinationem finitam hanc rem tractaret (ef. Eutych. supra p. 61). Nam iam commemoravi eum in partit. XII vers. Aen. a verbis et alias formas et nomina verbalia fingere solere. Vbi nomina plerumque eiusdem figurae sunt atque in minore arte: fac nomen verbale a participio praeteriti temporis, armalor armatrix
e. q. s. 463, 10. fac alia derivativa ab eodem supra diclo participio, armalio armalwra,
quae rem ipsam significant 463, 20.7?)
1) quod in quarto instit. 1. (II 127, 20) verbalia in or terminate sunt, eo nihil contra probatur; at in partit. III 518, 19: rarissime in or rerum «omina, inveniuntur, ex quibus magis verba nascuntur, non ex verbis ^o- mina, ut labor laboro, color coloro, amor amo, honor honoro. hoc post verbalia ab infringendo derivata.
2) sequuntur pauca de nominibus exeuntibus in tus 468, 28, in
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 65
et a frequentativis [duo autem sunt, canto et cantito] cantatus et can-
tatio et cantator et cantatrix III 467, 4. nomen verbale masculinum tentor, femininum tentrix, ipsa res tentio
484, 4. nomen verbale immissor, ipsa res immissio 489, 38. nomen verbale nutri-
tor nulrix, ipsa res nutritio 495, 33. et ipsa res gesticulatio 503, 40. dic ab eo quod est surgo nomen verbale, surrector et surrectriz, ipsa
res surrectio el surrecius 509, 16. nomen verbale relictor relictrix, ipsa res relictio; polest tamen et relic-
tus dici, sed quartae declinationis 510, 34. nomen verbale masculinum infractor, femininum infraciriz, ipsa res
infractio et infractus et infractura 513, 15 (cf. p. 64 adn. 2).
Omittuntur igitur ubique neutra (sed v. i. fatum), neque reli- quae earum classium, quas in arte minore enumeravit, omnes ab omnibus verbis derivantur; hoc modo, quamquam de additis omis- sisque tali in libello caute iudicandum est (Keil III 398), tamen Priscianum ipsum sermoni suo et auctorum indulgere voluisse suspicer, id quod etiam Charisius et Probus omissis inusitatis verba- libus praestabant. Priscianus praeterea eo eandem rationem atque illi iniit, quod pro verbali inusitato usitatum vocabulum alius figurae substituit his locis: fac ab eis (sc. participiis) nomina, cantus ἣ δή et cantio et cantor
et caniriz et cantilena III 467, 3. ipsa res conticiniun 472,7.
Ipse quaedam de usu et auctoribus adnotavit, velut de passoris nomine forma feminina carente 505, 6, de discernendis passu et passione 505, 9. De fando 286, 11: ipsa res fatus et fatio et fatum, paulo tamen antea 7: nomen verbale vel participiale fandus fanda fandum, et consideravit, num etiam faíor posset fieri. Similiter in conticendo 472, 7: conticitor conticitrix quae quamvis regula concedat dicere, lamen nisi in usu inveniamus auctorum, non temere debemus proferre.!)
Alia quoque derivativa Priscianus praeter verbalia ex verbo deduxit, sed ea neque nomen neque ipsa res neque appellatio neque verbale dicuntur:
III 467, 6: concinnus quoque a canendo compositum est. 472, 9: a taceo simplici fit taciturnus et taciturnitas et taciturius οἱ lacitus participiale.
tio 464, 4, de rerum vocabulis ut factum 464, 24, intermixta de partici- pialibus doctrina; similia sequuntur p. 518, 15.
1) de auctoritate cf. II 442, 7: nec incongruum vel absonum mihi videtur, posse verba quoque ex his ipsis ad similitudinem eorum, quibus usa est auctoritas, proferre. quid enim impedit nos quoque aliquid. copiae ad opulentiam | latinae conferre eloquentiae et ad smitationem armo et armor armatus dicere. (unico et tunicor tunicatus e. q. s., ibid. 14: si enim. auctoribus timiditas obstitisset, ut nullis novis uterentur. dictionibus, ipsa natura el significatione rerum. exigente, perpetuis latinitas angustiis damnata mansisset, cf. II 871, 15.
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. b
66 Theodorus Boegel:
III 477, 30: hinc est versutus et Vertumnus et vertex et vertigo el verticulum et versura.
486, 19: inde pulant quidem fas el nefas dictum esse.
490, 10: ab admitto adınissarius, ab emitlo emissarius nascitur, et a simplici missus hic el hacc missilis e. q. s.
503, 38: dic ab eo alia derivativa, gerulus e. q. s.
510, 35: hinc derivatur οἱ reliquus reliqua reliquum, et reliquiae e. q. S.
Inter haec nullum verbale eius figurae invenitur, cuius sunt, quae in arte minore III 456 enumeravit, excepta versura 477, sed hoc loco desunt reliqua verbalia a vertendi verbo derivata, versor et sim.; versura ipsa deest 514, 29: vertigo quoque el vertex a verto verbo fiunt et Verlumnus et Vericordia compositum dea; de omissis igitur ceteris verbalibus aut de interpolata versura, si quis velit, cogitare licet, cf. 505, 10sqq. 474, 13sq. (exceptis his fortasse verbis, quae sunt derivativa tenax lenacitas), sed licuit Prisciano nomen verbale ut versura etiam inter alia derivativa enumerare; nam in quarto institutionis libro omnia verbalia ei derivativa sunt.
Hic igitur consensus est inter partit. XII vers. Aen. et institutionis librum quartum: in utroque libro Prisciano praeter ea, quae proprie verbalia dici possunt, etiam alia multa a verbo derivantur; haec in part. XII v. Aen. ab illis segregavit; in quarto libro instit. et haec et illa ei verbalia sunt, quia utraque a denominativis distinguenda erant. In arte minore praeter suffixa tor írix tus lio tura tum cetera exclu- sit, quia praeter haec ex participio orta alia verbi declinationi addi- cere noluit.
Consentit igitur Priscianus eum ceteris grammaticis de suffixo tor et tio!), praeterea eo, quod feminina ex masculino deducit et in minore arte et III 463, 13 (ef. 494, 26) et in quarto l. inst. II 154, 23 cum Charis. I 44, 3, Exc. Bob. I 543, 34. Quod autem nomina in lura terminantia verbali ut ita dicam systemati attribuit,in memoriam revocandus est Probus, cui appellatio in a et o exit. (cf. supra p. 63). De nominibus quartae declinationis facit cum Charisio: compara eius verba III 464, 7: quamvis igitur regula det nobis copiam in us quam in io lerminationibus uti in significationibus rerum, lamen auctorum usus mobis magis sunt observandi et Charisii I 44, 29?): sed si non fallor, omnium verborum appellationes etiam in o lerminantur. quac cum in o terminatae fuerint, genere feminino declinantur, haec coitio e. q. 8.; quae Charisius docet, postquam nomina in ws terminata in appellationes et nomina discrevit.
Nomina ergo in tor (et trix) et tio exeuntia satis vetusta doc- trina in verbum recepta sunt, de (ura consentiunt Probus et Pris- cianus, de dus Charisius et Exc. Bob. et Priscianus, sufixum tum
1) neque enim forte factum est, ut sub specie verbalium nomina in tor et tio desinentia exempla essent. v. supra p. 60. 2) consentiunt Exc. Bob. I 547, 11.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 01
addidit Priscianus. Huic grammaticorum doctrinae non plus aucto- ritatis est, quam nostro iudicio, non minus tamen, quam eorundem de participiis et supinis doctrinae. Nam etsi non nisi usitata ver- balia afferre audebant, inusitata aut omittebant aut cum alius figurae usitatis commutabant, tamen certam consuetudinem eos sequi constat. Itaque eorum doctrina testimonio nobis est, temporibus eius gram- matici, qui huius doctrinae auctor erat, verbalia tam prope a verbo afuisse, ut eius declinationi ascribi possent.
Causa erat facilis eorum fictio, qua similiter ex verbi stirpe derivabantur atque participia supina aliaeque eiusmodi formae. Ita- que tractanti nomina his suffixis formata id primum curae esse de- bebit, ut artissimum eorum cum verbo conexum detegat. Quod sic incipere conatus sum, ut ex prisca latinitate exempla colligerem nominum in tor trix lio tura tus exeuntium, quae quasi nasci ex verborum contextu ipsi videmus; praemisi tamen, unde aeque ver- balis eorum natura cognoscitur, quaestionem de verbali eorum syntaxi. Omisi autem paene omnia, quae ad formam attinent, neque curavi magnam multitudinem eorum verbalium congerere, quae ad has quaestiones nihil conducere videbantur; nam laterculi nominum ex Plauti Terenti aliorumque scriptis eollectorum secundum suffixa ab aliis confecti iam praesto sunt.
δ᾽
CAPVT PRIMVM. De nominibus syntaxin verbalem arripientibus.
Cognationis, quae inter nomina verbalia et verba ipsa exstat, in- dicium manifestissimum ex verborum constructione petitur. More enim veterum grammaticorum, quo melior adhuc non inventus est, etiam a nobis poscitur in nomine pendens genetivus, in verbo quartus casus vel tertius vel sextus. Hac in re infinitivi et supina verbi usum plane sequuntur, participia autem duplicem suam naturam prae se ferunt, quae plerumque verbi casum, interdum tamen nominum more gene- tivum assumant. Ab utra parte participia singulis scriptorum locis starent grammatici veteres in commentariis observabant, velut ad Ter. Phorm. IV 3, 18 (623):
erus liberalis est et fugitans litium Donatus: genitivo casus vim nominis habet fugitans iunctum, accusativo vim. tantum participii. Quae observatio simul cum exemplo Terentiano in artes grammaticas multas tralata est. Ad eundem modum illi nomina ex participiis perfecti passivi nata, prout cum ceteris enuntiationis partibus coniunge- bantur, aut pro nomine aut pro verbo habebant, velut praefecti appellationem Charisius I 292, 11, Prisc. III 217, 23. Haec nomina, masculini certe et neutri generis, quod ad syntaxin attinet, verbi formae esse numquam plane desierunt.) Accidit ut eiusmodi nomina quamvis usitata eodem loco adverbium et adiectivum simul reciperent: Plaut. Amph. 285: istis tuis pro dictis et male factis. Nam male etiam dicta sunt?) Cuius permixtae verborum constructionis exempla plura collegit Wuesecke (de Plauti et Terenti usu adiectiva et parti- cipia substantive ana) p. 11 sq.; eadem licentia participia prae- sentis temporis utuntur; Capt. 935: ut beneficium bene merenti nostro
1) Diom. I 311, 28; Charis. I 100, 1; Dosith. VII 426, 9; Prob. IV 142, 18; Cled. V 72, 12; Arus. Mess. VII 475, 6; Prisc. III 217, 20; 298, 19; 488, 3; Priscianus III 353, 6 ut Charis. Prob. Cled. exemplum attulit, omisso Terenti auctoris nomine. — cf. praeterea participii et nominis participio similis distinctiones Charis. I 291, 20; 292, 80; Cled. V 87, 81; Pomp. V 160, 1; Prisc. II 560, 4.
2) cf. Brugmann Quaest. indog. V 136.
3) Leo, Anal. Plaut. I 39. cf. Curc. 124 8q.: nolo huic male dic. — faciam igitur. potius; ne composita verba dixeris, obstat ibid. 180: male tibi di faciant; cf. infra malefactor; benefactor C G L. IV 211, 5; 585, 44; 691, 48.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 69
merito muneres (Wuesecke p. 15). Attamen id tenendum est parti- cipia ab initio linguae Romanae verbi formas fuisse, non partes orationis sui iuris. Ratio ergo eorum syntactica haec erat, ut verborum condieiones paterentur, recedentia autem a verbo, cuius recessus causae et viae hic neglegi possunt, nominum etiam syntaxin adipisci possent.
Qua cum participiorum duplici condicione ratio verbalium syntac- lica comparetur eum aliorum tum eorum, quae imprimis prope a verbi declinatione fuisse prooemio ostendi; qua comparatione!) his verbalibus non minus syntaxi verbali uti licuisse quam illis nomi- nali apparebit. Plerumque autem genetivi, qui nominibus convenie- bant, etiam ex iis pendebant, id quod, quantum ad hanc quaestio- nem pertinet, infra exemplis illustrabitur. Eos locos, quibus talia nomina syntaxi verborum praedita sunt, quamquam ab aliis iam hic et illic eorum mentio facta est, ex priscae latinitatis reliquiis collec- ios, quoscumque inveni, huc conferam.
Incipiam ab eis nominibus, quibus adverbia aut, quae adverbii vice fungebantur, adiuncta sunt. Inter adverbia autem sunt, quae non verbis, sed adiectivis adiungi solebant; quae si nominibus recepta sunt, indicio non sunt verbalis nominum naturae, sed nominum ad adiectiva traductorum.
Sic adverbium quod est (am nominibus agentis adiungebatur, ut.eorum tamquam adiectivorum vis augeretur vel in comparationem vocetur. Qui usus ex Ciceronis epistulis cognoscitur; ad. Q. fr. I 1, 19: in (anto imperio, lam depravatis moribus, lam corruptrice provincia; ep. VI 18, 5: non tam sum peregrinator iam, quam solebam; ep. VIII 10, 3: quam tardus et parum efficax sit itemque Servius quam cunc- tator. Quibuscum exemplis Becherus (Der Sprachgebrauch des Cae- lius) p. 13 comparavit Hor. sat. I 10, 2: quis tam Lucili fautor inepte est ut e. q. 8.5 cf. etiam Hor. ep. II 1, 23: sic fautor veterum ut; cf. Cic. Verr. III, 224. (Phil. II, 64: quisnam esset tam impius, tam demens, (am dis hominibusque hostis qui). Non plane similis est Terenti versus, quem Becherus solum ex litteris vetustis attulit Eun. 1052: ita nostrae ommist fautrix familiae. Neque omnino in- ier talia enumerandus est Plaut. Mil. 11: tum bellatorem — Mars haud ausit dicere e. q. s., quia non (am sed (wm et codicibus tradi- tum et loco aptum est (cf. G. Hermann, mus. Rhen. XI 78sq.). Ne ceteris quidem exemplis quae ab interpretibus?) et grammaticis?)
1) comparatio a veteribus, grammaticis instituta est in eo nomine verbali, quod significatu participiis respondebat. genetivo enim participiis iuncto commemorato pergit Diomedes I 811, 33: item omnes appellationes, quae in tor terminantur, derivatae a verbis eundem genitivum casum ad- mittunt. veluti cupitor sum huius rei, curator sum huius rei, victor sum laboris. eodem loco artis Charis. I 292, 84. [Sergius] IV 560, 14. Pomp. V 150, 9. Prisc. III 217, 24, cf. ibid. 215, 23 et II 550, 4.
2) a Lorenzio ad Mil. 734, Brixio et Vssingio ad Mil. 11, Hau- lero Ter. Phorm. 608.
3) a Kuehnero II 1, 165 8q., Draegero I 181, Nevio Il? 36.
10 Theodorus Boegel:
laudantur, probatur opinio adverbia ita addita testimonio esse natu- rae nominum verbalis. Nam ut prioris tantum aetatis exempla af- feram, neque leno (Phorm. 508: ne parum leno sies, Persa 686: ne non sat esses leno) neque matula (Persa 533: te tam esse matulam) neque amicus Mil. 741 neque ποία Mil. 901 verbalia sunt, neque sequen- tibus temporibus, ut ex exemplis adhuc collectis cognosci potest, ad- verbia, quibus gradus augetur aut minuitur, saepius verbalibus quam alius figurae nominibus coniungebantur. Velut a Cicerone (am nomini proprio praemittitur ep. IX 2, 2: quis est tam Lynceus, qui e. 4. s., ep. I, 10 num illo si veneris tam?!) Vlixes, cognosces tuorum neminem. Sie Mendelssohnius in Fleckeis. ann. 143 p. 69 verba distinxit; eidem videtur Valerius comparatus esse a Cicerone cum Vlixe patriam cog- noscente; sed veri similius est solis verbis, quae sunt íam V lixes, contineri comparationem, ita ut timuerit Cicero, ne Valerius post longam absentiam suorum neminem cognosceret. Nomina agentis adverbio eiusmodi praedita afferuntur?) ex Liv. VI 2, 12: minime largitore duce, XLVIII 22, 7 nemo (am famae contemptor cst. cuius, ex Corn. Nep. Att. 13, 1: nemo illo minus fuit emazx, minus aedificator. Verbali igitur origine non factum est, ut adverbium nominibus reci- peretur, ne id quidem, ut nomina ad adiectivorum usum verteren- tur. Nam adiectivorum modo neque ea, quae attuli, omnia adhibentur neque possunt adhiberi rei nomina; quorum uni in vetusta et trita locutione hominum gratias agentium tribus locis Plautinis item ad- verbium tam antecedit Men. 387: (am gratiast, item Pseud. 713, Stich. 472. Cui locutioni quasi alteram partem detractam esse Ribbeckius putavit (Beitr. z. Lehre v. d. lat. Part. p. 28 adnot), integram eius speciem fuisse similem versui Horatiano ep. I 7, 18: (am teneor dono, quam si dimillar onustus. Sed parum excogitari potest, quid locu- tioni illi detractum sit; praeterea adverbium demonstrativum prono- minis relativi vel coniunctionis non indigebat, quamvis saepe eiusmodi supplementa ei succederent?); rei igitur nomini hie praemittitur tam eodem modo quo in ceteris exemplis hominis appellationi.
Cur tamen nominibus agentis adverbium íam vetustis temporibus non recipiatur, suspicari tantum licet. His enim nominibus accidit, quod alius figurae nomina non patiebantur, ut antecedente adverbio adiecti- vorum significatui et usui appropinquarent, cf. supra Cie. ep. VIII 10, 3, Corn. Nep. Att. 13, 1. Cavebant autem priscis temporibus Ro- mani, ne haec nomina, quae quidem ad adiectivorum naturam incli- nabant, adiectivorum modo adhiberent. Quod etiam aliis argumentis
1) tu ut R.
2) velut 8 Landgrafio ad Reisigi scholarum vol. III p. 151 adn. 891.
3) sic nascitur comparationis figura, qua non rarius nomina compa- rantur quam verba Plaut. Capt. 543 equidem tam sum servos quam tw. Asin. 490 (am « homo sum quam tu. Ter. Ad. 492 iam flagitiumst
quam. Cic. Att. 3, 10 tam est oppidum Sunium quam Piraeus. cf. IV 2, 8. Sest. 120. Rabir. 17.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 11
probabitur; hie satis erit ostendere Plautum nomini agentis maluisse adiectivum quam adverbium adiungere. Praetulit enim, ubi adverbium ita ut Cicero postea fecit, ponere poterat, eam gradationem, cuius Priscia- nus mentionem fecit II 60, 8 sq.: dicimus enim magnus imperator laudan- tes et magnus latro vel fur vituperantes, Prisciano enim magnus inter ea adiecliva est, quae media vocat. Eodem adiectivo gradationis causa Plautus usus est Men. 268: iu magnus amator mulierum es; cf. Ter. Eun. 665: at pol ego amatores audieram mulierum esse eos mazumos; cf. etiam Plaut. Mil. 775: erus meus ila magnus moechus mulierum est; Amph. 105 sq.:
quam liber harum rerum multarum siet quantusque amalor sit quod. complacitum. est semel;
de huius nominis syntaxi verbali cf. infra; Men. 259: voluptarii atque potatores maxumi; Capt. 275: nimius nugator fuit. Alia adiectiva laudandi vituperandique gratia similiter nominibus adiuncta ut probus praetermitto, quibus qualitas magis praedicetur, quam gradatio no- minis efficiatur.
Etiam ea adverbia, quibus locus tempus modus indicantur, priscis temporibus raro verbalibus adiungebantur.
Adverbio tempus indicante instructum videtur verbale Truc. 62: unde anteparta demus postpartoribus. Quo nomine novo ei dicuntur, qui postea bona parient, sed quod ne simplicis quidem verbi nomen agentis exstabat, compositum ex partibus antecedentis participialis adnominandi studio factum esse apertum est (cf. Leonis Anal. Plaut. : II28sqq.). Ille igitur adverbiorum usus, quem supra de participia- libus attigi, hic ad nomen agentis transfertur. Id non refert, utrum unum vocabulum fuisse putaveris antepartum (cf. Truc. 343. Truc. 643. Naev. com. 84. Titin. 144) an duo, id quod probatur his locis, Cic. Cat. m. 19, 70: ante partorum bonorum memoria et copia, Poen. 844: male partum male disperit, Naev. trag. 51: male parta male dilabuntur, Ter. Phorm. 788: mei patris bene parta. In eo igitur est, ut verbum pariendi cum adverbio, quod est ante, coalescere coeperit; itaque ante- parta et postpartoribus non longe absunt ab eis nominibus, quae non ipsa ex partibus componebantur, sed ex verbo et adverbio ad unum vocabulum coalescentibus deducebantur, velut maledictores (v. Cap. IIT) et malefactorem (v. Cap. II) ex male dicendo et male faciendo, vel bene suasor: bonus consiliator C G L. II 569, 47, cf. 215, 32, vel CI L. XI 1146, 15: repromissio satisve d(a»tio fierei Ciubeatur).
Eadem res est de circumitione Ter. Andr. 202: ita aperte rem modo locutu’s, nil circum itione usus es, ubi eandem mensuram esse Bentleius (ad h.1.12,31) statuit atque verbi Asin. 742: circum iit, Pseud. 899: nám circum íre in hunc diem; ceteris locis (cf. Spengel ad Andr.I2, 31) altera praepositionis syllaba servatur (circu-ire); itaque nomen quoque compositum dici debet.
Comparavit hac de re cum hoc nomine domum ilionem,
12 Theodorus Boegel:
Klotzius (Altróm. Metr. p. 68 sq.), quod nomen in sermone tragico fre- quens fuisse videtur. Nam ad eorum usum (Pacuv. 178. Acc. 178) pertinent etiam Lucil. 549 L., ad Her. III 21, 34, sive is auctor laudat versum tragoediae (Ribbeck, Scaen. Rom. poes. frg. I* p. LXX), sive imitatus est (Marx Proll. p. 132), et Cic. de divin. 168 (de quo ldco v. Landgraf, in Woelfflini arch. X 402). Hoc quoque nomen ex dua- bus partibus, quarum prioris ultima syllaba elisione periit, constitisse et versibus docemur, nisi eis proceleusmaticum inculcare vis, et testi- monio artis ad Her. scriptae, cuius scriptori Domiti nomen similiter sonuit. Nemo tamen ideo putaverit domum pendere ex itionis no- mine, sed domum itio, ut postea pro composito habebatur, (cf. Land- graf l.l) ita his temporibus unius nominis loco habebatur sicuti domum ire unius verbi. Quae sententia firmatur tertio nomine ex eodem verbo facto; nam Cicero cum scripsit ad Att. IX 16, 1: de obviam itione, ibid. XIII 50, 4: quaeris quid cogitem de obviam itione. quid censes? misi Alsium?, non nomini adverbium obviam adiunxit, sed nomen deduxit ex verbo paene composito quod est obviam ire. In altero tamen exemplo oppidi accusativus Alsium ex nomine itionis endet.
, Ad hoe nominum compositorum genus pertinet eliam parum- logquium Merc. 31, quod dictum est ut parum loqui, neque in eorum compositorum nominum numero est, quorum prior pars vocabuli stirpe efficitur, velut eodem loco 31 et 37: multiloquiun, 34: pauciloquiwm, Mil. 296: stultiloguiwm dicitur, sed eorum, quorum prior pars integra voce efficitur, posterior talis est, qualis non nisi in compositis exstat. Id quoque fortasse considerandum est, hoc compositionis genus in parum loquium praelatum esse, ne dubitatio existeret, utrum prior pars esset adiectivum par an adverbium parum.
Liceat mihi hie statim adicere cetera huiuscemodi composita. Sunt enim nomina, quae Sagaristio sibi indit, Graecorum patronymi- corum terminatione finita, Persa 702: Virginesvendonides, 703: Ar- gentumezterebronides, 105: Quod semelarripides Nunquam eripides, in quibus exterebrare!) (Persa 237) arripere eripere obiectis adver- biisque praedita sunt. Quorum ultima (705) a ceterorum ratione eo recedunt, quod correlatione inter se coneetuntur et in sequente pro- nomen demonstrativum ex antecedente relativo suppletur. Reliqua a specie talium compositorum, qualium νουνεχής est, non longius absunt quam id quod Timon in epigrammate ap. Diog. L. X 3 (Vsener, Epi- curea p. 360) finxit γραμμαδιδαςκαλίδης. 3)
Revertor nune ad adverbia nominibus adiuncta. Non plane de- est sermoni comico figura, qua adverbium pro adiectivo positum esse
1) traditum est: Argentwmextenebronides. de mutatis litteris n et r contulit Leo Epid. 476, v. Buecheler Fleck. ann. 106, 113; cf. C G L. III 160, 66 tenebra(t) = terebra(t», ibid. 79, 49: tenebra = terebra (cf. s. v. furfuraculum).
2) sic F'!, altera codicum classis γραμμοδιδαςκαλίδης.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 13
grammatici dicunt; nam praeter exempla supra allata exstant Plaut. Persa 385: non tu nunc hominum mores vides, Ter. Andr. 175: eri semper lenitas. Recte igitur iudicatur hane figuram omnino raro admissam in verbalibus spretam fuisse priscis temporibus. Quae inde a Ciceronis temporibus crebrior fit, sed ne his quidem temporibus res sie se habet, ut verbalia huic adverbiorum usui im- primis faverint. Id exemplis haud paucis apparet, quae a Kuehnastio Synt. Liv. p. 52sq. afferuntur. Hic igitur rem etiam a Rothio in ed. Tac. Ágric. p. 215—218 aliisque tractatam retractare non opus est, praesertim cum iam ab eis, qui nomen et adverbium hoc modo con- iuncta ὕφ᾽ ἕν posita esse dixerunt, res quomodo se habuerit, cogni- ta sit. Collocatione enim verborum, sensu, fortasse etiam accentu nomen et adverbium quasi colligantur; quam, ut ita dicam, figuram Haasius (schol. ed. Eckstein. I p. 131) segregavit ab eis adverbiis, quae ex nominibus sic pendent ut ex verbis solent, a quibus nomina illa orta sunt. Huiuscemodi exemplum est ei Verg. Aen. I 21: populum late regem i.e. late regnantem. Quod discrimen fieri posse quamquam concedo, exempla tamen ab illo ipso allata sic divisa esse mihi non videntur, et id fieri posse negaverim, cum quia in eis quoque ad- verbiis, quae pendent ex nomine verbali, studium ὑφ᾽ ἕν ponendi observari potest, ut omnino in nominibus verbalibus verbali syntaxi praeditis, tum quia multa adverbia modum et tempus indicantia inter utramque partem medium tenent et huic divisioni obstant.
Tamen Haasium adhud$secutus sum, quia sic facile cognoscitur, quid priscis temporibus vis verbalis ad hoc dicendi genus conduxerit. Sunt enim praeter ea quae commemoravi nulla adverbia verbalibus adiuncta nisi quibus locus indicatur. Nam Amph. 34: mam iuste ab iustis iustus sum orator datus corrigendum esse infra ostendetur. Sed ne illa quidem libero modo nominibus adiunguntur; nam Truc. 622: quid tibi huc ventio est? (sim. 'Ter. Eun. 671. Most. 377. Trin. 709), Rud. 508: quidve hinc abitio, Truc. 259: accessio . . . prope ad id dicendi genus pertinent, quo omnino verbalia verbali syntaxi ornantur (v. infra p. 92). Cui cognata sunt haec exempla (de quibus cf. ibidem), Mil. 143: qua commeatus clam esset hinc huc mulieri?) ; ibid. 339: scin bu nullum commeatum hinc esse a nobis?), Mil. 609: sterilis hinc pro- spectus usque ad ultumam est plateam probe. Itaque unum exemplum exstat, ubi nomini ipsi adverbium se applicat Truc. 552: foras (e»ge- rones. Similiter a Lucretio demum dictum est IV 959 sq.:
fit ratione eadem coniectus partim animai altior, atque foras eiectus largior eius.?)
1) pergit 340: neque solarium neque horlum, nisi per impluvium.
2) videas imitatorem in argum. Il 10 sq.: commeatus clanculum qua foret. amantum.
3) sequitur 961: et divisior inter se ac distraclior intus. Lachmanni coniectura actus ad ea exempla pertineret, quae infra tractabuntur, sed coll v. 946 conicere malim nomen coniunctus et plura deesse post 961.
14 Theodorus Boegel:
Foras eiectus ut foras eicere 917, 923. Ibid. V 262 sq.: magnus decursus aquarum undique declarat; cf. VI 609: quo sit tantus decursus aquarum.
Adverbia ea quibus indicatur, unde et quo eatur, propter signi- fieatum raro aliis nominibus adiunguntur nisi eis, quae actionem eundi vel movendi significant, neque aliis nominibus ea poscuntur ad- verbia; inter verbalia autem a verbis eundi vel movendi derivata in tor lio (us exeunt, plurima; sic igitur fit, ut haec imprimis huic di- cendi generi favere videantur. Quorum in numero habendum est etiam fuga, nam aliud verbale a fugiendo non derivabatur; affertur Liv. V] 15, 7: fugam magis retro quam proelium. Iter quoque saepe ver- bale est, Cas. 162: iter huc mi incepi!), cf. Truc. 130.
Adverbia quibus indicatur, quo loco aliquid sit, cuilibet nomini adiungi possunt; sed exempla non inveni; adverbiis autem si similes esse putaveris eos nominum casus, locativum accusativum ablativum, quibus locus indicatur, ostendi potest eandem figuram admissam esse a Plauto in nomine, quod etiam inter pronomina numerari potest, quam Terentius in verbali usurpavit; comparetur enim Plaut. Cas. 662: inseclatur omnis domi per aedes secundum Leonis interpretationem πάντας τοὺς κατ᾽ οἶκον et Ter. Phorm. 1012 sq.:
haecine erant itiones crebrae et mansiones diutinae Lemni?
Verborum coniunctio utroque loco eadéin est; locativus nomini ad- iungitur. Discrimen est, quod ex mansiones, manendi verbali, pendet, nomine, quod est ommis, ne poscitur quidem. Comparandus est cum Terentiano loco simillimus Ciceronianus ad Att. IX 5, 1: sunt isia quidem quae disputas, difficillima, iter ad superum, navigatio infero, discessus Arpinum, ne hunc fugias, mansio Formiis, ne obtulisse nos gratulationi videamur e. q. s. Hoc enim loco et mansio et navigalto ablativos sensu locali instructos receperunt. Congruunt et Ciceronis οὐ Terenti et Plauti loci eo inter se, quod ubique locativus nomini, eui adiungitur, succedit.
De accusativo locali Landgrafio ea collocatio primaria fuisse videtur (arch. X 401), qua accusativus verbali antecedit. Sed do- mum itio, quo exemplo haec opinio fulciri posse videtur, eam potius impugnat, quia paene compositum est. Neque exemplum, quod modo attuli, discessus Arpinum hanc collocationem praebet neque
1) hunc locum attuli, quamquam adverbium ex coniuncto nomine itineris et verbo incipiendi pendet. cf. Bacch. 325. Asin. 886. Cas. 968. Persa 221. Pacuv. 226, fortasse 121. Acc. 500. Amph. 865: huc adven- tum adporto. exclusi &utem propter verbum et nomen coniunctum talia utStich. 462: per hortum utroque commeatus continet. Lucr. VI 492 sqgq.: wndique quandoquidem per caulas aetheris omnis et | per magni circum. spiracula mundi exitus introitusque elementis redditus exstat; sim. Lucr. IV 719 8q.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 15
Landgrafius ipse negat iam a Cicerone Caesareque eam non semper observatam esse. Vetustiora autem exempla non inveniuntur praeter domum ilionem, nisi huc spectare vis versum "Terenti Phorm. 1012, ubi ad ifiones supplendum sit Lemnum vel Plauti Truc. 622: quid tibi hanc aditiost?, ubi accusativum etiam obiecti dicere possis pendentem ex adeundo (Poen. 1304); certe syntaxis verbalis est, sed id dicendi genus quo ea admitti solet (de quo v. infra). Exempla autem accusativi locali sensu nominibus assumpti haud pauca ex Ciceronis aliorumque scriptis collegit Landgrafius l. Ll; locis, quibus ifer ita ponitur, addendus est etiam ad Att. XVI 4, 4: iter illud Brundisium; codicibus accusativus traditur, deletur immerito a C. F. W. Muellero alios secuto, qui scripserunt: Brundisi(n»um.
Item ablativi localis adiuncti nomini exempla inde a Ciceronis demum aetate usu recipiebantur; afferuntur (a Draegero 14977, Kuehnero II 163) Phil. II 30, 76: qui vero Narbone reditus! ad Att. XI 18, 1: de illius Alexandria discessu; quibus locis ex Ciceronis epistulis adda- tur ep. XI 14, 1: (ua praeclara Mutina eruptio, cf. Bruti eruptio ad Brut. I 4, 1; I 2, 2; erupisset Mutina ep. XII 5, 2. Ad hunc modum verbali a fugiendo orto addidit etiam Tacitus ablativum Hist. V 2: Iudaeos Creta insula. profugos.!)
Ab his accusativis, ablativis, locativis, quae verbalibus adiungun- tur, non differunt, quod ad verborum syntaxin attinet, eae loci indi- cationes, quae praepositionum ope adduntur. Eae quoque poscuntur imprimis nominibus, quae ex verbis eundi movendique oriuntur. Eius modi autem nomina sola hac de re cum verbo consentire possunt.
Exempla autem eius modi indicationum loci plura sunt quam in nudo accusativo et ablativo locali, quia hi non in usu erant nisi paucorum nominum. Saepe accidit, ut uni verbali addantur duae loci indicationes, altera nudo casu significata, altera praepositione coniuncta. Quod multis eorum locis factum est, quos Landgrafius propter accusativum localem tractavit; similiter Mil. 609 ad pro- spectus adiunguntur hinc et usque ad ultumam . . . plateum, similiter Trin. 709: quid ἰδὲ... in consilium huc accessio est? Rud. 503: quidve hinc abitio quidve in navem inscensio? "Truc. 259: quid tibi ad hasce accessio aedis est prope? ibidem 511: quid illi ex utero exitiost prius e. q. S. Asin. 920: quid tibi hunc receptio ad te est meum vi- rum? Quae omnia rursus ad id dicendi genus, quod infra tractabi- tur, pertinent.
Liberiore modo locus indicatur in nomine, quod iam bis comme- moratum est. Turpil. com. 171 sq.:
eho dic mihi an oblita, obsecro, es eius crebras mansiones ad amicam, sumpti largitatem?
1) cf. iam hic Asin. 499: Periphanes Rhodo mercator dives (v. alia &pud Vssingium).
16 Theodorus Boegel:
Qui versus simillimi sunt Terentianis, quos ex Phormione (1012) at- tuli; utroque loco indicatio loci exitu versus a nomine, ex quo pen- det, abscissa est et nomini succedit, item Plaut. Merc. 664 sq.:
post ad praetorem ilico ibo orabo ut conquaestores det mi in vicis omnibus.
In vicis omnibus non praetor conquaestores dabit, sed conquaestores conquirent; ef. Lex. Acil. 31: éubetoque» conquaeri in tota Italia, in oppedeis foreis conciliab (oleis ubei e. q. 8. et CIL. I 551: ef eidem praetor in Sicilia fugiteivos Italorum conquaeisivi; Cie. ep. V 9, 2: terra marrique ut conquireretur (sc. tuus servus anagnostes fugitivus).
Etiam in sermone pedestri sic dicebatur, velut a Catone de re mil. frg. 12 (p. 82, 3) tertia e castris eductio celeris properaque est et a C. Graecho in oratione, cuius verba a Gellio N. A. XI 10, 6 servata sunt: legationes autem a regibus cum putant eos sua causa relicere e. q. 8.5 cf. legatio ad Thes. 1. 1. I 477, 67, Romam Cic. Verr. II 106.
In Lucreti carmine verbalia quartae declinationis et facile et audacter loci indicationem sibi conectunt; velut III 1016: horribilis de saxo iactus deorsum; (deorsum emendatio Lambini est ex eorum). Decursus aquarum Lucretio confluvium aquarum decurrens est; ad- ditur, quo et unde decurrat, per adverbia VI 609, V 262 sq. (v. s.), per praepositionem V 946: montibus e magnis decursus aquas, I 283: montibus ex aliis magnus decursus aquai e. q. 8.; cf. Verg. Aen. XII 523 sq.: aut ubi decursu rapido de montibus allis dant sonitum spw- mosi amnes et in aequora currunt. Vergilio igitur decursus actio est, Lucretio id quod decurrit, similiter haustus quod hauritur, I 412 sq.:
usque adeo largos haustus e fontibus magnis lingua meo suavis dili de pectore fundet e. q. s.
Actio hauriendi est II 453: namque papaveris haustus itemst facilás . quasi aquarum: itaque amnes I 412 interpretamentum fuerit, quod in quadrato et schedis (v. Lachm. ad. h. 1.) vocis magnis locum occu- pavit. De praepositione addita cf. CIL. V 3849: accessit iter a(c»tws ad puleum, haustus aquae ex suburbano Rutiliano. IV 416 9q.: despectum praebet (sc. conlectus aquae) sub terras inpele lanto,
a lerris quantum caeli patet altus hiatus,
nubila despicere et caelum ut videare videre
corpora mirande sub terras abdita caeli.
Vt despicere!) 417 audacter cum accusativo coniungatur, de sensu
1) quod verbum Lachmannus proprio sensu in usu fuisse immerito
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 77
tamen et significatu verbi dubitatio exstare non potest, qui idem proprius est atque nominis antecedentis. Lucretius etiam itineris nomen!) sic posuit II 515 sq.:
denique ab ignibus ad gelidas iter usque pruinas finitumst retroque pari ralione remensumst.
Idem nomen praepositionem regit ad Att. XIII 42, 1: &er ad bellum et iam Ter. Phorm. 66: iter illi in Lemnum ut esset nostro in Ciliciam ad hospitem antiquom; eodem modo cum verbo substantivo coniungi- tur Cic. ad Att. III 6: nobis iter est in Asiam, mazime Cyzicum, cum habendi verbo ad Ὁ. fr. II 5, 3: in Sardiniam iter habebat, cum dandi ad Att. III 19, 2: iter ad salutem dabit, imprimis cum faciendi verbo ad Att. V 9, 1: Actio maluimus iter facere pedibus; sic etiam ad Att. VIII 11 D, 1, ibid. 3, ep. V 4, 1 al.; v. etiam quae supra p. 74 adnot. 1 attuli. ΠΟΥ facere igitur inter eas verbi circumscriptiones habendum est, quae graecis auxilio verbi, quod est ποιεῖςθαι, factis comparari debent. Quae facile syntaxin eius verbi adipiscuntur, a quo verbale derivatum est, quod cum faciendi verbo conectitur. Sic dicitur Truc. 396: reversionem ut ad me faceret. denuo, Bacch. 296: revorsionem ad terram faciunt vesperi; Rud. 598 sq.:
ad hirundininum nidum visa est simia ascensionem ut faceret admolirier.
Sed etiam alius figurae verbale sie positum praepositionem assumpsit. Truc. 716: istic dum sic faciat domum ad te exagogam. Capt. 43: reducemque faciet liberum in patriam suam; similiter saepius.
In omnibus exemplis, quae adhuc attuli, loci indicatio praepo- sitionis ope nomini, quod ex verbo eundi vel movendi ortum est, adiungitur; sed iam conquaestores et haustus hos fines excedunt, neque haec exempla coniunctionis nominum per praepositionem fac- tae segregari debent a reliquis. Eodem enim modo alia quoque no- mina alias praepositiones recipiunt atque quae locum indicant. Sed ex vetusta latinitate non multa exempla congeri poterant, ubi prae- positio pendens indicio est naturae verbalis vigentis in nomine.
Plaut. Cas. 556: esset mecum postulatio dicitur ut Mil. 697: ex- postulavil mecum, Andr. 639: cum eo iniuriam hanc expostulem; cf. Cie. ad. Q. fr. II 1, 1: fuerunt non nulli aculei in Caesarem, contu- meliae in Gellium, expostulationes cum absente Pompeio.
negavit, v. Plaut. Cist. 698: ad terram aspice et despice; Mil. 287. 568. Lucr. II 9. IV 421 dispicere traditum est. cf. Brieger, Philol. XXIX p. 444.
1) etiam fuga, quod nomen supra cum itineris nomine comparavi, praepositionem secum habet ad Att. VII 17, 1: fuga ex Italia, ad Att. VII 21, 1: fugam ab urbe turpissimam, timidissimas in oppidis contiones ; affertur etiam Liv. XXXVI 32, 1: fuga ab Thermopylis Antiochi.
18 Theodorus Boegel:
Plaut. Aul. 485 sq.:
in maximam illuc populi partem est optimum, in pauciores avidos allercatio est.
Exspectatur cum paucioribus e. α. 8..) sed in facile omni condicioni accommodatur; ad hanc praepositionem praeferendam adductus est Plautus eadem praepositione in initio versus antecedentis posita; ubi ita ut Aul. 144 optimum in dicitur. Vssingi autem opinio priori parti subesse non altercatio est, i. e. non pugnandum est, ideo probari non potest.
At Lucil. 758 L: deletionem nostri ad unum exercitus dicitur ut delere ad bell. Afr. 52, 4; sed ad unum trita locutio est.
Item ut emere ab dictum est CIL I 200, 54: emptor siet ab eo quoius hominis e. q. s.
Hie rursus ea nomina comparanda sunt, quae per praepositio- nes varias sic coniunguntur, ut eorum verbalis origo nihil ad hanc rem conduxerit.!) Ter. Eun. 87sq.: ceterum de exchusione verbum nullum, cf. Cic. ad Att. XIV 6, 2: ut audire cupiant mea verba de re p. Suetum, quia bis ponitur, fuisse videtur Plaut. Epid. 640: anellum aureolum in digitum, item Cas. 709. Ter. Eun. 165: cupere te ex Aethiopia ancillulam. Haec et similia?) diligentius dividi possunt secundum consilium, quo adverbia praepositionesque nominibus adiuncta sunt. Notum enim est ad locum tempus modum originem finem qualitatemque indicanda nominibus adverbium vel nomen cum prae- positione appositionis vice adiungi. Nam haec omnia a Kuehnero usui appositionali merito subiunguntur Gr. Lat. II 1635sqq.; qui quam creber in variis scriptorum generibus fuerit, exemplis ab eo allatis iam perspicitur. Alis igitur non opus erit, quamvis multa ex Ciceronis epistulis solis conferri possint.
Sed ut appareat, quid ad hanc verborum constructionem con- duxerit nominum origo verbalis, pauca, quibus id satis illustretur, proferam.
Extant enim in Ciceronis epistulis pauca nomina agentis sic adhibita; ad Att. II 9, 1: Aic noster Hierosolymarius traductor ad plebem; Att. VI 18, 3: quod sponsor es pro Pompeio; spondeo pro ad Att. VII 14, 2, ΧΠ 17, XIII 10, 3. Inter rei nomina ceteris classi- bus antecedunt nomina in tio exeuntia. Nomina quartae declinationis, quae praepositionem assumpserunt, omnia ni fallor a verbis eundi
1) in his praeterea verbum et nomen coniunctum praepositionem re- git: Truc. 94: cum eo quoque etiam mihi fuit commercium, cf. Cic. ep. XI 28, 6: multam communionem cum improbis esse posse. Phorm. 860: sed est miht Phormionem ad hanc rem adiutorem dari, cf. ibid. 105: sl aderat adiumenti ad pulchritudinem. Cic. ad Brut. I 4, 1: maximo ad victoriam adiumento. de aditu v.i.
2) cf. Pradel de praepositionum in prisca latinitate vi atque usu, ann. phil. suppl. XXVI (1901) p. 480 (ad) 519 (cum) 527 (de) 582 (erga) 641 (ex) 555 (apud); sed non omnia buc pertinent velut Plaut. Vid. 86.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 19
vel movendi orta sunt, exceptis duobus Att. IV 7, 3: Arpinatium fremitus est incredibilis de Laterio, ad Att. XV 7: sensus eius de re publica. Eandem praepositionem recepit, quod primae declinationis nominum solum afferri potest, coniectura ad Apt. VII 184 3: quae tua coniec- tura de rebus fuluris. Sed huius imprimis praepositionis usum si observabis, invenies eam alius figurae nominibus haud rarius coniungi quam verbalibus. In Ciceronis quidem epistulis hanc receperunt non modo eiusmodi nomina, quae a verbo non longe absunt, velut opinio ep. 17,9; metus ad Att. III 8, 4; dolor ep. XIV 9; timor ep. XI 2,3, ad Brut. 14 A 3, sed etiam, quae minus cum verbo cohaerent, velut auguria ad Att. X 8, 6; consilium ep. XI 31, 5, XV 21, 4; contio ad Att. XIV 11,1; facetiae ad Att. XIV 14, 1; fama ep. X 14, 1; iudicium ep. XV 21, 4, VI 17, 2, ibid. 18, 4, ad Att. XIV 13; lez ad Brut. 15,3; rumor ad Att. XV 1, 5, ep. XI 9, 1; sollicitudo ep. XV 21, 2; spes ep. XIII 29, 8; studium ad Brut. I 16, 1; saepe litterae e. g. Att. V 12, 2; nuntii ad Att. V 20, 2; etiam quae omnino nomina appella- tiva non sunt, illud ad Att. XI 17 A 3; nihil ad Att. XII 22, 4; multa ad Att. XV 2, 1. Quorum numero, qui fortasse augeri potest, ideo comparari debent verbalia, quae eandem praepositionem receperunt, quia in eis plerumque conexus inter nomen regens et pendens artior est quam in illis; dicitur gratulatio de ad Att. IX 5, 3, sed etiam actio ad Att. IX 9, 2, X 1, 3; cogitatio ad Att. VII 3, 2; ibid. IX 7 C 1 (ef. ibid. XIV 20, 4, ep. IX 20, 1); contentio ad Att. IV 2,2; dubitatio ad Att. III 7, 3; exspectatio ad Att. IV 4, 1; oratio ep. X 11, 1; rogatio ad Att. ITI 4, 1, ad Q. fr. IL 3, 4. Quae omnia excepto fortasse exspectandi verbo de usu praepositionis cum verbo, unde nata sunt, consentiunt.
De reliquis praepositionibus eadem paene ratio est, ut alius figurae nomina non rarius neque difficilius eas receperint quam ver- balia, verbalia autem raro praepositiones receperint nisi eas, quae verbo, unde derivata sunt, flagitabantur. Quod factum est ad Att. VII 11, 1: unam mehercule tecum apricationem in illo lucrativo tuo solo; ad Att. X 8, 4: non esse iudicium de tola contentione in Hi- spanüs; ad Att. XI 14, 1: omnes enim Achaici deprecatores itemque in Asia. Nam neque apricandi neque contendendi verbo poscitur praepositio in, et in Asia attributum est ut Achaici.
Reliquorum exemplorum pauca hie commemoraverim, quibus cognoscatur etiam Ciceronis temporibus genetivum, quo nomen cum nomine iungi solebat, suffecisse ad reddendas rationes, quae in verba- libus reddi debebant. Dicebatur aditus ad a Cicerone ad Att. II 17, 1: nisi ad alias res pestiferas aditus sibi compararent, cf. ep. XIII 59, XIII 58; ad Att. VI 2, 5, ep. XIII 78, 2, ad Att. XIV 14, 3; ad Att. VII 11, 1; ibid. XV 8, 1; ep. VI 13, 3; genetivum idem praetulit (cf. similia Thes. ]. l. I p. 699, 53) de leg. II 25: cur eam sumptu ad sacra addito deorum aditu arceumus. — ep. V 8, 1: suscepique mili perpetuam propugnationem pro omnibus ornamentis tuis, iteratur
80 Theodorus Boegel:
praepositio; genetivus praefertur ep. I 9, 2: propter tuam propugna- tionem salutis meae, item ep. I 7, 2. — Eadem ratio est inter ad Att. IV 19, 2: cum Caesare suavissimam coniunctionem diremissem quam novam conciliassem, (sim. ad Att. II 3, 4, ep. XI 15, 1) et ep. III 10, 9: hominis nobilissimi atque honoratissimi coniunctio. — ad Att. IX 5, 3: prae his de victoria gratulationibus; sed ep. V 7,8: res eas gessi, quarum aliquam in tuis litteris .. . gratulationem exspectavi, cf. ad Att. I 17, 6. — ep. IX 20, 1: cogitationem de dicenda in senatu sen- tentia (cf. supra), sed ep. VII 3, 1: cogitatio cum officii tum etiam peri- culi. — metus de ad Att. III 8, 4, genetivus adiungitur ad Q. fr. I 3, 1; sermo de ad Att. V 10, 2, sequente genetivo V 12, 2 ad evitandam duplicem praepositionem: íuas de eius iudici sermonibus el mehercule omni de rei publicae statu litteras. Non durius dicitur ad Att. IV 2, 6: votivam legationem sumpsissem prope omnium fanorum, lucrorum; quem locum Hofmannus ad h.l. recte ita explicavit, ut legatio ad omnia fana lucraque fieret, quae prope essent.
Ne in eis quidem exemplis quae Draegerus I p. 468 sqq. collegit, genetivus nobis minus audacter positus esse videtur; quibus addas, si genetivum saepe cum adiectivo mutatum esse memineris, quae Kueh- nerus II 158 sqq. congessit. Apparet igitur dictionem praepositio- nalem non solam rationem fuisse, qua nomini additamenta, quibus opus erat, adiungebantur, leviorem tamen et errores minus admitten- tem, quam genetivum. Hac de causa illam inde a Plauto usque ad Ciceronem increbruisse, locis singulis hic ostendi non potest, sed per se veri simile est. Vnum exstat exemplum ubi nomini, ne duplici genetivo aut pronomine possessivo dubitatio existeret, praepositio adiuncta est, quae ne verbo quidem succedere solebat: Sisenna ann. ap. Non. 133, 2: cultu erga se mortalium.
Restat ut pauca de collocatione verborum dicam, quae in hoc dicendi genere observata sit. Neque adverbium neque quod praepo- sitione adicitur attributum semper nomini antecedit. Qua licentia non vetus usus collocandi verba tollitur; nam quia inde a Plauto etiam accrescit hoc dicendi genus, non veri simile est, antea id crebrius fuisse; praeterea ne Graeci quidem, quamquam articulo multo facilius attributivam verborum collocationem efficere potuerunt, hane semper servabant. Velut Thucydides I 128, 5: μετὰ τὴν ἐκ Κύπρου ἀναχώρηειν, cf. IV 132, 1, IV 76, 1; III 102, 3; V 65, 2); sed I 12, 2: ἥ TE ἀναχώρηςις τῶν Ἑλλήνων ἐξ Ἰλίου xXpovia verevouevn; VII 36, 6: τὴν ἐπίπλευειν ἀπὸ τοῦ πελάγους TE καὶ ἀνάκρονειν; II 52, 1: f] ξυγκομιδὴ ἐκ τῶν ἀγρῶν ἐς τὸ ἄςτυ; III 51, 3: τὸν ἔεπλουν ἐς τὸ μεταξὺ τῆς νήςου. Neglectae autem ab eis suetae collocationis eadem causa est, qua Romanis liber et creber verbalium aliorumque nominum eiusmodi usus permittebatur: praepositio ipsa quasi vinculum nominum iungendorum fiebat et
— — À— M € MÀ
1) et IV 2, 4: μετὰ τὴν ἀναχώρηςειν τὴν é£" "Akapvavíac.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 81
loquentibus satis erat hoc quamvis laxo vinculo nomini attributa adiungere; nam eiusmodi ea erant, ut dubitatio fieri non posset, ad quas enuntiationis partes ea referenda essent.
Id quoque aecidit, ut ambiguitas, quae sensui non oberat, ad- mitteretur velut Plaut. Capt. 67 sq.:
valete iudices $ustissimi domi duellique duellatores optumi.
Merito interpretes inde ab Acidalio (cf. Vssingi et Brixi adnot.) eosdem belli bellatores, domi iudices appellatos esse putant; sed praeterea prologus eos domi bellique valere iussit. Huius ambigui- tatis multa inveniri possint exempla velut Cic. ep. XII 25, 5: accipio tuam excusationem de Sempronio; ad Att. XII 37, 2: valde probo ra- tionem tuam de Tusculano. A. Cicerone interdum consulto collocatione verborum efficiebatur; ep. XII 19, 3 litteras ad te numquam habui cui darem!); ep. X 11, 3: omniaque ei obsequia polliceor; ep. VI 4, 1: illa in dies singulos magis magisque opinio hominum confirma- tur; ep. IV 11, 1: plurimum valuisse apud me tuam semper auctori- tatem e. q. s., sim. ad Brut. 1 8, 1; de leg. 1 2: sempiternam in arce oleam tenere potuerunt; 1 5: alias in historia leges observandas; ep. XIII 29, 2: hanc a me commemorationem esse factam; ep. IX 16, 3: est enim adhibita in ea re ipsa summa a mobis moderatio.
His in exemplis verbum nomini quasi auxilio venit, quo facilius attributa ferat; collocatione autem verborum factum est, ut adverbia similiaque verbo assumpta etiam ad nomina referri possent; paulum igitur recedit Cicero his in enuntiationibus a sueto more collocandi verba; cursus enim sermonis, qui exspectatur, ab eo quasi interrum- pitur.) Talis autem dictio nimis artificiosa et difficilis est, quam ut dialogo saepe adhibeatur. Haec quoque est causa, cur scaenici poetae ea raro usi sint, et interrogationum genus, quod infra tracta- turus sum, certam collocationis verborum legem sequens postea ex usu remotum sit. Discrimen autem verbalium et alius figurae nominum neque est neque exspectari potest, quia imprimis exemplis Ciceronia- nis apparet ad recipienda eiusmodi attributa non opus fuisse verba- lem nominum originem.
Similia de collocatione etiam in eis verbalibus observari possunt, quae nunc tractanda sunt, recipientia dativum accusativum ablativum, ut verba ipsa, a quibus derivata sunt, praeterea ablativum instrumen- tali sensu positum. Nam in his quoque fit, u£, quamquam syntaxis
1) differunt igitur simplicitate & Ciceronianis exempla Plautina talia: quem ad epistulam Mnesilochus misit. super amica, Bacch. 177, quam techinam de auro adversum meum fecit patrem ibid. 892; sim. ibid. 307; fecisti furtum in aetatem malum ibid. 166.
2) quod audire potes si legis: von der Bela erung und mit ge- stürmter Hand Eroberung der Stadt e. q. s.; titulus libelli est quem G. Freytag laudavit in Imaginibus, quibus mores et vitam pop. Germ. depinxit, III p. 77.
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 6
89 Theodorus Boegel:
verbo conveniens verbali nominis vi arripitur, collocatione haec con- iunctio partium orationis insueta adiuvetur. Exempla secundum suffixa distribuantur |
Nomina in £07: exeuntia inde ab antiquissimis litterarum initiis genetivum recipere solebant. Dicuntur enim Plaut. Curc. 474 sym- bolarum collatores, Epid. 523 legum atque iurum fictor conditor, Poen. 816 corruptorem civium, sim. Trin. 240 a, Amph. 1065 caeli cultor, Asin. 656 amorisque imperator, Persa 419 scortorum liberator, Mil. 1055 occisor regum, Asin. 859 osorem uxoris suae, Bacch. 1167 pro- bri perlecebrae et persuastrices, Rud. 50 urbis proditor, Epid. 300 raptor hostium, Capt. 661 sator sartorque scelerum et messor, Persa 420 compedium tritor, sim. ibid. 795, Ter. Phorm. 374 bonorum ex- tortor, legum contortor, Eun. 1034 sq. mearum voluptatum omnium in- ventor, inceptor, perfector, cf. Enn. trag. 108 vitis inventor sacrae.
Alteri tamen casui tertium eadem praeferebant, ubi eiusmodi no- mina cum verbo, quod est esse, coniungebantur: Plaut. Trin. 204: verbis falsis acceptor fui; Asin. 57: tune es adiutor nunc amanti filio? ; hoc nomen saepius sic ponebatur, v. Epid. 676, Ter. Hec. 721, femininum Plaut. Poen. 973: aliqua Fortuna fueril adiutrix tibi, Ter. Heaut. 991 sq., Hec. 705, Eun. 885; ubique forma terti casus adest; Plaut. Mil. 1431: quis erat igitur? — Philocomasio amator ; Curc. 498: nec vobis auctor ullus est mec vosmet estis ulli, Pseud. 231: quid mi es auctor?, ibid. 1166, Cist. 249, Mil. 1094, Poen. 410, 721, Stich. 128: mi auctores ita sunt amici, ibid. 581, Ter. Ad. 939, 671: auctor his rebus quis est? (cf. infra p. 85); Persa 770: fw hic eris dictatrix no- bis; Bacch. 976: Priamo mostro si est quis emplor, item Cic. ad. Q. fr. U 2, 1: Tusculano emptor nemo fwii; Merc. 853: egomet sum mihi imperator, egomet mihi oboedio; Cist. 558: nam illaec tibi nutrix est; Mil. 643: neque ego oblocutor sum alteri in convivio; Capt. 629: an tu fortasse fuisti meae matri obstetriz?; Truc. 840: tu es praetor mili; Aul. 480: nisi tu mi es tutor.) — Ter. Heaut. 1007: quin tu in ea re mi fueris advorsatriz? ; Hec. 48: meae auctoritati fautrix adiw- trixque sit. Dubitationem utrum alter an tertius sit casus, admittunt Plaut. Trin. 365: qui se fictorem probum vitae agundae esse expetis; Capt. 307: ut ipse fui imperator familiae; Cist. 537 sq.: μὲ illaec hodie quot modis moderatrix (linguae) fuit; sic Vssingius (303) versum restituit; comparavit Schoellius (praef. XXVI) Cure. 486; cf. etiam Persa 297. — "Ter. Hec. 32: si erit adiutrix nostrae industriae, sim. Ad. 146; Eun. 1052: ita nostrae omnist fautrix familiae; cf. Lucil. 779.
Rarius haec nominis verbalis et verbi substantivi coniunctio genetivum recepit; rei genetivus est Cist. 373 L.: datores negotioli bellissimi senices soletis esse, Pseud. 807: hoc ego fui hodie solus obsessor fori, ibid. 979: es perfossor parietum (i. q. τοιχωρύχος, v. Cap. IL), Ter. Eun. 566: quam elegans formarum spectator siem; per-
1) Rud. 1014: si tu proreta isti navi es, ego gubernator ero.
De nomine verbali latino qu&estiones grammaticae. 83
sonae genetivus est Rud. 9: qui est imperator divom atque hominum luppiter, Merc. 842: divom atque hominum quae spectatrix atque era eadem es hominibus; utroque loco divom atque hominum i. e. ἀνδρῶν τε θεῶν τε sollemniter dictum est, ut praeterea Amph. 1121: sum- mus imperalor divom atque hominum Iuppiter, Aul. 300: quin divom atque hominum clamat continuo fidem; similiter Plaut. Pseud. 872 sq.: eho, an eliam es veneficus? — immo edepol vero hominum servator. — Plaut. Men. 268: tu magnus amator mulierum es; item Ter. Eun. 665. Restant Plaut. Stich. 490: at ei oratores sunt populi, Poen. 1117: si illarum est nutrix, Ter. Andr. 232: quia compotrix eius est.
Antiquis igitur temporibus res sic se habet, ut verbalia coniuncta cum esse et alterum et tertium casum recipere potuerint, praetu- lerint tertium, tertium autem non receperint, nisi huic verbo coniuncta; nisi forte huc spectare vis Asin. 513: tu mi accusatriz ades. In verbali appositionis vice posito primus Accius dativum admisit, fortasse Cato frg. p. 79, 1: «lli imperator tu, ille ceteris mediastrinus (sc. est?); Accius trag. 522: Achivis classibus ductor (auctor trad.), gravis Dardaniis gentibus wltor. De sequentibus temporibus nihil accuratius contenderim, quam verbalia non desiisse dativum recipere; exempla praebet Land- grafius arch. VIII 67; quorum pauca ab usu antiquo recedunt, velut Liv. XXXIX 14, 10: adiutores triumviris quinqueviri, Apul. flor. 6, p. 19 Oud.: eois regnator aquis. Affirmatur autem id, quod exemplis supra allatis apparet, doctrina Prisciani gramm. II 550, 4: omne enim nomen a quocumque verbo natum vel genetivum sequitur casum, vel dativum figurate per compassionem quam Graeci cuumáOeiav vocant, ut amicus dius, speculator illius, auditor dius, victor dius, et dativum ut ami- cus Ali est, lector illi est, speculator illi est, victor illi est. et nota quod plerumque substantivum verbum, quod Graeci ὑπαρκτικόν vocant, solet adiungi huiuscemodi figurae. Sed Priscianus, quamquam imprimis ad verbalia eius verba spectant, praemittit tamen exemplis originis ver- balis amicus, quo vocabulo admonemur hunc dativi usum non pro- prium esse verbalium; constat enim multa alia vocabula, quibus co- gnatio et quaevis alia ratio inter homines intercedens significatur, eundem recipere dativum inde ab antiquissimis temporibus (Loch, de genetivi apud priscos scriptores latinos usu p. 24) usque ad ex- trema (Landgraf, arch. VIII p. 69). Quorum vocabulorum morem verbalia facile sequuntur, quia nonnulla ut amator et tutor similes rationes exprimunt et unumquodque verbale agentem significans sic intellegi potest, ut talem rationem indicet; sed ne illorum quidem no- minum finibus ille dativi usus continetur (Loch p. 26); quantum igitur verbalis origo ad praeferendum dativum conduxerit, vix explorari possit.
Sunt autem inter verbalia, dativum recipientia, quae a verbis dativum poscentibus orta sunt; in eis dativus etiam ad verbum sie referri potest, ut obiecti loco positum sit, velut supra!) Plaut. Merc. 853,
1) non Plaut. Persa 770 (dictatrix), Capt. 629 (obstetrix), Truc. 840 (praetor), quia his non verba aderant, ad quae facile eorum origo redu-
. 6"
84 Theodorus Boegel:
Capt. 307, Cato frg. p. 79, 1 (imperator); Cist. 538 (moderatrix) ; Mil. 643 (oblocutor) ; Ter. Heaut. 1007 (advorsatrix) ; Eun. 1052, Lu- cil. 779 (fautrix). Haec sententia eo probari videtur, quod moderatrixz oblocutor advorsatrix suo loco ex verbo facta sunt (v. cap. II), $mpe- rator quoque ad verbi significatum interdum redit (v. cap. II); de syntaxi verbali in eodem vocabulo cogitari potest etiam Plaut. Men. 444: dicto me emit audientem, haud imperatorem sibi, et in favendi verbali Cie. Plane. 1: bonos viros eius homori viderem esse fautores; sim. Scaur. 17, ep. XII 25, 3: tuorum comitiorum auctor digsmi- tatique (M H, -tisque D) fautor.
At dativum ad verbalem vim solam referre eis nominibus prohibemur, quae a verbis accusativum poscentibus orta nihilo minus dativum receperunt, ut locis supra allatis acceptor, adiutor, adiutriz, amator, emplor, fictor, nutrix (tutor); eodem loco (Ter. Hec. 48) fautriz et adiutriz eundem dativum regunt. Forte igitur factum est, ut in nominibus, quae a verbis dativum regentibus derivata sunt, idem dativus et ad totam dictionem, ut in ceteris eiusmodi exemplis, referri possit et a nomine verbali pendere videatur. Vix enim in his no- minibus cum verbo esse coniunctis meliore iure de syntaxi verbali cogitare licet quam in eis exemplis, quae non, ut illorum nonnulla, speciem circumscriptionis verbi praebent, Plaut. Amph. 67: sí cwi favitores delegatos viderent, sim. Lucil. 228 sq.; Plaut. Mil. 681: nolo mi oblatratricem ... intromittere, cf. Sen. dial. V 43, 1: oblatrantem tibi; Plaut. Pseud. 606: precator et patronus foribus processi; 'Ter. Heaut. 1002: eum mihi precatorem paro, sim. 975 sq., cf. Schol. Verg. Aen. VIII 127: sane veteres et precor illi pro precor pro illo dicebant (sequi- tur ibid. Plaut. Amph. frg. 13 L); cf. Asin. 477. Quamvis dativi ad favitores oblatratricem precator referri possint, hic eos ad verba dele- gendi intromittendi parandi referre nemo dubitat, vel, id quod dativi imprimis proprium est, ad totam enuntiationem.
Nihilo certiora exempla accusativi additi nomini agentis sunt. Trin. 240a: celatum indagator sic dictum esse possit ut Laber. mim. 96: alienum appetonibus viae expeditae deverticula sunt»; ubi formam alie- num pro accusativi singulari habueris, si comparas Sall. Cat. 5, 4: alieni adpetens, sui profusus, Phaedr. I 4, 1: amittit merito qui alie- num appetit. Sed forma etiam genetivi pluralis esse potest; quae interpretatio praeferenda est Truc. 763 comparatis aliis exemplis, quae facile p. 82 et 83 inveniuntur, in quibus eodem augendi consilio genetivus pluralis nomini adiungitur, velut re contradicente Plaut. Persa 419: scortorum liberator de unius scorti liberatione dictus est; item Truc. 763: suppostrix puerum dicta ex unius pueri suppositione. Item, quia in universum dicitur Poen. 74: cupienti liberorum, osori
ceretur; nam dictare his temporibus non imperare significat (cf. Mommsen Staatsrecht II* 144), neque obsistendi significatus ad obstetrir quadrat, neque praetor ante viros doctos (Lucil. ap. Varr. 1. 1. V 80) a praeeundo deducebatur.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 85
mulierum merito pluralis numerus ab editoribus ex tradito singu- lari mulierem restitutus est; singularis ratione grammatica non veta- tur, vetatur tamen sensu; nam senex ille caelebs est.
Praeterea accusativum pronominis haud raro recepit auctorem esse Plaut. Pseud. 231: quid mi es auctor? Eadem interrogatio est Cist. 249, Mil. 1094, Poen. 410, 721, Pseud. 1166), sim. Ter. Ad. 939: idne estis auctores mihi? Plautus plurali numero adverbium adiungere maluit Stich. 128: mé auctores ita sunt amici, 581, 129: aliter auctores sumus, fortasse, quia hic non ut in illa interrogatione nomen et verbum substantivum ad unius verbi sensum coaluerunt; nam ex utriusque partis coniunctione pronomina illa pendere veri similius est quam ex verbo ignoto, a quo auctor factum est. Ex simili coniunc- tione nominis et verbi substantivi pendent eaedem pronominum formae Plaut. Capt. 3: hoc vos mihi testes estis me verum loqui. Poen. 565 testes esse, sed ad rem, Aul. 421 absolute. Si modo accusativus obiecti dici potest, festis a testando vim et sensum nominis verbalis reci- peravit. Quaerere autem, utrum accusativi obiecti vice positi fuerint, an polius adverbiorum, in his formis neutri generis vix opus sit.?)
Restat igitur Amph. 34: nam usta ab iustis iustus sum orator datus. Sed ne hic quidem iusta traditum est, sed correctum a Bothio ex tradito adverbio iuste, quae correctura probatur et versu ante- cedente (33: iustam rem et facilem esse oratam a vobis volo) et succedentibus (35 sq.: nam iniusta ab iustis impetrari non decet, iusta autem ab iniustis petere insipientiast). Eo enim tendit argumentorum ordo, ut auribus inculcetur, iusta impetrari, iniusta negari decere.
Accusativi locum enuntiatio relativa occupavit, quae quasi obiec- tum verbo amandi apposita est Amph. 105 sq.:
quam liber harum rerum mullarum siet
quantusque amator sit quod complacitum est semel. Si ante relativum pronomen desideraveris demonstrativum, optio erit supplenti tibi inter id et eius; nam etiam genetivus pronominis de- monstrativi sic opprimitur Aul. 605: ui quae fierent, fieret particeps.
Instrumentalis ablativus?) verbali recipitur Plaut. Epid. 676: mihi nunc auxilio adiutores sunt. et mecum militant, cf. Pseud. 905: si umquam quemquam di immortales voluere esse auxilio adiutum,
1) Cic. epist. VI 8, 2; Att. XIII 40, 2.
2) huc pertineret, si sine ulla dubitatione cosmis pro comes intellegi posset, nei ted endo cosmis virco sied (inscr. vasculi, ed. Dressel, Ann. dell' inst. arch. 1880 p. 158.)
3) mentio hic fieri potest ablativi, quem obiecti loco adiunctum F. Schoellius in Woelfflini arch. II 202 eruit ex Donati verbis Ter. Andr. I2, 81 (202): legitur et usor es (sic secundum Wessneri editionem tra- ditum est) codicibus enim Terenti traditur: sta aperte ipsam rem modo locutus, nil circum itione usus es. adverbium modo etiam ad alteram enuntiationis partem pertinet, in qua perfectum tempus ut in antecedente poscitur; praeterea his temporibus or verbalium longam syllabam efficere vix desierit; de alius autem comici versu nos cogitare vetat Donatus.
86 Theodorus Boegel:
Rud. 258: miseras inopis aerumnosas ut aliquo auxilio adiuvet. — Amph. 75: virtute dixit vos victores vivere, non ambitione neque per- fidia, cf. Cas. 87: vincite virtule vera, item Cist. 197; praeterea alios ablativos multos vincere in Plauti comoediis recepit. — Men. 186 sq.: in co uterque proelio potabimus, uter ibi melior bellator erit. inven- tus — cantharo; “uterque’ non parasitus cum Menaechmo, sed Me- naechmus cum amica dicitur ut Most. 305 amator et amica, sim. Curc. 187; etiam 'uter' Men. 187 de eisdem dicitur (ut Cas. 274 et Persa 205 de viro et muliere), si interrogatio ad versum anteceden- tem sie pertinet quasi non dixerit “potabimus’ sed, ut exspectatur, *eertabimus'. Sed 188 “utro’ non nisi ad Menaechmum et parasitum referri potest, sive verba parasili sunt, sive versus una cum 184—187 additieius est, quos omnes Langenus in Stud. Plaut. p. 298 in suspicionem vocavit, quia non modo hi versus ipsi inter se non bene cohaerent, sed 184 praeterea cum 174 non consentitur. Sunt igitur praeter Plaut. Epid. 676 et Amph. 75 nulla exempla plane certa, ubi in nomine agentis syntaxis verbalis admissa est; his autem locis et reliquis, quos attuli, paene omnibus nomen cum verbo substantivo coniunctum est.
Inter nomina actionis, quae primae declinationis sunt, plera- que non talem significatum nacta sunt, ut genetivi aut alius casus pendentis egeant. Invenitur autem in eis quoque dativus ille, qui ad enuntiationem totam pertinet, vix tamen ad nomen referri po- test, Plaut. Epid. 25: nobis praeturam geris. Duo nomina professiones significantia eodem modo cum verbo substantivo coniuncta ablativum instrumentalem receperunt, Plaut. Rud. 931: navibus magnis merca- turam faciam, Mil. 990: viden tu illam oculis venaturam facere atque aucupium auribus? Arripuit igitur etiam aucupium facerc ablativum; sed haec quoque locutio praecedenti similis est, verbi ipsius loco posita, coniuncta ex artis appellatione et faciendi verbo. — Geneti- vum!) recepit usura Plaut. Amph. 108: usuramque eius corporis cepit sibi, 1135: primum omnium Alcumenae usuram corporis cepi; quae locutio etiam tragico sermoni apta erat, v. Acc. trag. 507: atque hanc postremo solis usuram cape. Eadem verbo capiendi adnominationis gratia cum usurpandi commutato ablativum obiecti loco positum assumpsit Plaut. Pseud. 135: quibus nisi ad hoc exemplum experior, non potest usura usurpari. Ad verba usura usurpari ablativum refe- rendum esse iam interpretes Lorenzius et Vssingius viderunt.
Eiusdem verbi nomen actionis quartae declinationis solum huius generis nominum casum verbi recepit; sed ne usus quidem libero modo, sed duabus in dictionibus ablativo potitus est, et veteribus tantum, ut videtur, linguae temporibus. Ne saepius ablativum ad- sumpsisse videatur, quam re vera factum est, omnia eiusmodi exempla
1) Cato agr. 162, 1: salsura pernarum et ofellae Puteolanae; quae verba ex rubrica initio capitis Keilius repetivit (v. eius comm.); sed c&- pitulum titulo non caret: pernas sallire sic oportet in dolio aut m seria.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 87
ex scriptis usque ad Ciceronis tempora enumerabo. Iure Schoellius in Woelfflini arch. I 207 sqq. contendit eam dictionem e sermone sub- motam esse alia, quae est opus est, a cuius significatu ab initio litte- rarum Romanarum vix differt.
Huic igitur locutioni ablativus nominis adiungitur his locis!): Plaut. Asin. 89: viginti iam usust filio argenti minis. Bacch. 706: militi nummis ducentis iam usus est pro Bacchide. Bacch. 763: sed nunc iruculento mi alque saevo usus senest. 912: nunc alteris etiam ducentis usus est. Persa 328: ad eam rem usus est tua mihi opera. — utere ut vis. Pseud. 385: ad eam rem usust homine astuto, docto, cauto et callido; hic accusativi hominem astutum traditi sunt, deinde in Ambrosiano ablativi sequuntur, cauto et callido, in Palatinis accu- sativi, scitum et callidum. Accusativus ne verbo quidem iungitur nisi neutri generis pronominis aut in formulis uiendum oro, rogo, peto; quod observavit Langenus in Woelfflini arch. III 329 quattuor versuum oppugnantium suo iure Plauto abdicens Stich. 450 a, corrigens Poen. 1088; Epid. 264 consilium subiectum verbi placendi est, id quod Lan- genus Stud. Plaut. 389 agnoscere veritus est, cf. Leo Anal. Plaut. I 24; Rud. 1241: diutine uti bene licet partum bene, hic explicari potest, cur Plautus accusativum admiserit; nam participii neutri generis pro substantivo positi non plus ter posuit genetivum, nusquam dati- vum, non ablativum nisi absolutum aut praepositione instructum; id Wueseckius in dissertatione, quam p. 68 attuli, docuit p. 32.
Dativo carent Mil. 790: sed quid ea usus est? Rud. 100: luto usust multo. Curc. 383: usus est pecunia. Bacch. 747: obsecro quid istis ad istunc usust conscriptis modum? | Praeterea in exemplis non- nullis sequentibus dativus abest. Participii additur ablativus Asin. 312: nunc audacia usust nobis inventa et dolis. Bacch. 749: obsecro quid istis ad istunc usust conscriptis modum? Pseud. 50: quam su- bito argento mi usus invento siet.
Pronominis neutri generis nominativus simul cum ablativo par- ticipii ponitur Amph. 505: cilius quod non facto est usus fil quam quod facto est opus. Cist. 129: tacere nequeo misera quod. tacito usus est. Men. 753: ut aetas mea est atque ut hoc usus facto est. Rud. 398: iam istoc magis usus factost. [Stich. 57: nobis quid facto usus sit]. Trin. 503: ubi usus nil erat dicto, spondeo dicebat.
Deest participii ablativus Merc. 731: si mhil usus esset et loco fortasse non Plautino (v. Leonis. adnot.) Merc. 854: egomet mihi fero quod usust. Has pronominum formas nominativos esse apparet ex Bacch. 705: sed nunc quantillum usust auri tibi; potuit autem etiam ablativus pronominis ut nominum poni, Pseud. 182: cur ego vestem, aurum, atque ea, quibus est vobis usus, prachibeo? —
Iam Terentio haec locutio minus sueta et perspicua erat; nullum alium ablativum ea recipit nisi facto. Hec. 878: quod facto usus sit.
1) huc pertinet Most. 250, de quo versu v. infra.
88 Theodorus Boegel:
Ad. 429: quid facto usus sit. Quae forma supplenda est ex succedente enuntiationis parte Heaut. 80: mihi sic est usus; tibi ut opus factost, face. Ad Hec. III 1, 47 Donatus merito adnotavit abundat facto; nam praeter id participium etiam infinitivus pendet (Hec. 327): non usus factost mihi nunc hunc intro sequi. Putaveris Terentio formulam fuisse «sus facto est, quae ei non magis valeret quam Plauto wsus est. Sed praeterea semel ab eo ponitur ablativo carens sequente enuntia- tione consecutiva Heaut. 81: an quoiquamst usus homini, se ut cru- ciet? — mihi. Item iam Plaut. Epid. 168: quom usus est, ut pudeat. Mil. 1132: nunc ad me ut veniat usust Acroleleutium.")
Terenti igitur usus signum est senescentis dictionis atque a rivali celeriter victae. Non modo potestatem recipiendi ablativum amisit, sed ipsa e sermone prope detrusa est. Legitur in indice sermonis Cato- niani a Krumbiegelio confecto p. 74 sub nomine usus agr. 68: omnia, quis usus erit, in suo quidque loco repomilo; vereor ne verbum sit; altero enim futuro opus est, quia oleitate facta instrumenta suo quod- que loco reponere iubetur custos aut persona quae appellatur. Cicero hanc formulam vetustarum legum sermonis propriam fuisse sibi per- suasum habuit; quam imitatus scripsit de leg. III 10: quod extra magistratus coerari oesus erit; ibid: idem ad plebem, quod oesus erit, ferunto. Ipse nusquam alibi sie dixit aut scripsit; itaque ei satis antiquum visum esse putandum est etiam Terenti versum Heaut. 80, quem de fin. V 29 laudat. Vetustiori, quam quo tum Romani ute- bantur sermone, magistratuum generi scribendi, Schoellius arch. II 209 attribuit etiam ad Att. IX 6, 3: «aves quibus usus non est, omnes aut praecidisse aut incendisse dicunt. Sed usus est perfectum verbi est, quod tempus flagitatur; ex eadem verbi forma etiam subiectum infinitivo sumendum est, id quod in dictione usus est vix liceret.?) At Liv. XXX 41, 8 iure idem stilum referentis magistratus agnovit et Gell. N. A. II 15, 3 antiqui sermonis imitationem.
Quod autem haec locutio ab omnibus paene pedestris sermonis et iocosae poeseos scriptoribus spernebatur, eo idonea facta est seve- rae poesi; Lucretius eam non repudiavit IV 831: ut facere ad vitam possemus quae foret usus, V 844: quod foret usus. Ablativus acce- dit I 219: nulla vi foret usus enim, dativus quoque I 184: nec porro augendis rebus spatio forel usus seminis ad coitum. Vergilius perse- veravit in hoc epicae poeseos studio servandi vetusta vocabula. Aen. VIII 441: nunc viribus usus, nunc manibus rapidis, omni nunc
1) Ad. 21 Slaughterus in indicem nominum rettulit; sed verbum hic legitur.
2) magistratus autem epistulae verba esse, quae Cicero laudat, non certum est. litterae Capua nescio a quo allatae sunt; earum argumen- tum statim Cicero ascripsit epistulae Attico iam scriptae. tum de nuntii auctore et unde is Capuae versatus rem cognoverit pergit: de hac
re litterae L. Metello tribuno pl. Capuam allatae sunt a Clodia socru, quae ipsa, transüt.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 89
arte magistra. Schoellius praeterea attulit 1.1. Georg. III 559: nam neque erat coriis usus mec viscera. quisquam aut undis abolere potest aut vincere flamma. | Sensu poscitur hic usionis significatus, non ne- cessitatis; illi tamen genetivus iungi solebat, non ablativus velut Lucr. IV 8403q.: et omnia denique membra ante fuere, ut opinor, eorum quam foret usus; haud igitur poluere utendi crescere causa, Cic. top. 23: ceterarum rerum omnium, quarum annuus est usus, ibid: quoniam usus auctoritas fundi biennium est, sit eliam aedium Lex XII tab. Bruns, font. i. R. VI 3; de nat. deor. II 156: earumque omnium rerum hominum est et usus el cura. Vergili loco allato similis est sensus atque haud paucis locis Livianis, ubi *usus est rei alicuius vel personae' sic dicitur, ut potestas vel occasio utendi significetur, velut XXIX 2, 7 ei parti usum equitis fore ratus, imprimis addita ne- gatione XXVI 38, 12 nec usus equorum in urbe erat. Nonnulla exempla prope absunt ab eo sensu, qui locutioni antiquis temporibus erat, velut V 44, 2 ubi usus eril mei vobis.
Quibus locis utendi significatus servatus est; pertinent autem haec exempla ad illud genus per nomen actionis et verbum substan- tivum dicendi, quod infra tractabitur. Eorum igitur ope origo locutio- nis, quae est usus est, cognoscetur; nam usus est sic intellegi poterat, ut essei ius potestas necessitas utendi. Eisdem autem exemplis doce- mur, cur Romani dictionem usus est aboleverint. Nam etsi nomi- nativus usus hac in locutione rigescebat, neque is neque reliqui casus eiusdem nominis et significatu simplici utendi et aliis significatibus inde natis rarius usitabantur. Similis eiusdem formae duplex usus et significatus facilius ferri poterat in forma, quae est opus, si modo for- mula opus est nominativus nominis, quod est opus, continetur. Nam in locutione opus est forma opus a nomine operis multo longius abest quam usus est ab usu et significatu et eo, quod illi vocabulo etiam sunt succedit, «sus ne in formula quidem singularem numerum poscere desiit.
Idem nomen cum verbo veniendi coniunctum ablativum interdum recepit; cuius coniunctionis exempla Plautina praebet Langenus (in Symb. crit. p. 162), non optimo iure propter exiguum numerum ab- lativorum omnino additorum negans non Plautinam esse dictionem Epid. 535: credo ego illi hospitio usus venit. Nam quin in Palatinis invenit sic corrigendum sit, cum multis non dubito; in A versus in fine mutilus est. Accedit Cato agr. 4: si quid bona salute usus venerit.)
Praeterea quartae declinationis nomen Lucretius ablativo instruxit III 381 sq.:
nam neque pulveris interdum sentimus adhaesum corpore mec membris incussam sidere cretam e. q. s.
Corpore ad adhaesum pertinet ut membris ad incussam sidere (v. Hein- zi interpretationem ad ἢ. 1); de mero ablativo locum indicante
1) ibid. 157, 7: nihil istorum usu veniet [morbis] morborum (Keil. ad h. 1.) scribendum est, aut istis corrigendum et morborum delendum.
90 Theodorus Boegel:
v. Holtzi synt. Lucret. lin. p. 8; cf. V 842: vinctaque membrorum per totum corpus adhaesu; “per totum corpus! ad adhaesu referendum est. Sed adhaesum his locis et IV 1242, VI 472 pro adhaesionis nomine versui resistente positum esse ab Heinzio probatur; nam tertiae decli- nationis nomine ab eadem stirpe derivato usus est Cic. fin. I 19 iia effici complexiones et copulationes et adhaesiones atomorum inter se. De electu suffixorum, qui versu cogente fit, v. cap. III.
Nomina tertiae declinationis genetivum recipere his exemplis apparet. Plaut. Capt. 1031: nec pueri suppositio nec àrgenti circum- ductio. Mil. 942: facta erit conlatio nosirarum malitiarum. Pseud. 66: compressiones arlae amantum corporum. | Epid. 282: consultatio nup- tiarum. Pseud. 70: harunc voluptatum ... distractio discidium vastities venit. Ter. Phorm. 293: neque testimoni dictio est. Plaut. Asin. 534: inopiae excusatio. 257: ad eri fraudationem. Trin. 976: auri feci men- tionem, sim. 1069, Bacch. 253, Rud. 1289, Truc. 195. Trin. 1053: duarum rerum exoritur optio.!)
Inter ea quoque pauca sunt, quae libero modo syntaxin verbi arripuerunt. Vnum tamen exemplum testimonio nobis est ne a tragico quidem sermone alienum fuisse hunc verbalium usum.
Ennianae ut videtur Iphigeniae versus est, defensus & Vahleno (Ind. lect. Berol. 1878 p. 5 sqq.) contra interpretum mutationes (frg. trag. 199 sqq.):
astrologorum signa in caelo quid sit observationis
cum capra aut nepa aut exoritur nomen aliquod. beluarum.
quod est ante pedes nemo spectat, caeli scrutantur plagas.
Sit non cum Vahleno in fi mutaverim, cum antecesserit fortasse ver- bum, ex quo interrogatio pendeat. Etiam sic enim talis verborum ordo est, ut ex pronomine quid pendeat genetivus observationts; huic autem nomini adiungenda sunt genetivus astrologorum, qui obser- vationem faciunt, accusativus signa, pendens -ex observandi verbo, loci indicatio in caelo, ubi signa observantur. Miratur igitur qui loquitur, quot vel quales observationes in caelo fiant; sequente versu exempla enumerantur signorum, quae astrologi observant, tertio deni- que opponitur, quod magis observatione dignum sit, iterato arro- gantis illius aut inutilis observationis opprobrio.
Cetera exempla rursus comicorum poetarum sunt. Plaut. Aul. 201 sq.: nunc hic eam rem volt, scio, mecum adire ad pactionem. Paciscendi verbi activa forma accusativum recipit Bacch. 870, 879 (v. Leo ad 866); cf. habeon rem pactam Stich. 566, Poen. 854, 1157; pacisci cum illo dicitur Bacch. 855; Aul. 201 praepositio et accusati- vus ex nomine pendent; ad quam rem incerto vocabulo alluserit, spectatoribus notum est ex senis verbis 185, 188 sqq., 194 sqq., 200, cf. 216, 242, 265 sqq.; similis incertitudo 207.
1) explicationis vim habent genetivi recepti nominibus sollicitatio- nis Ter. Andr. 261 et occasionis Plaut. Capt. 116, Epid. 271, Ter. Heaut. 895; talia cum verbi syntaxi comparari non possunt.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 91
Plaut. Stich. 283: quae misera in expectatione est Epignomi ad- ventum viri. Hic rursus, ut iam de Enni versu modo tractato, puta- veris ideo quartum casum alteri praeferri, ne duplex genetivus ex eodem nomine pendeat; sed exempla genetivi adiuncti alteri exstant (v. Loch, de gen. apud. prisc. script. lat. usu p. 6). Pendet autem accu- sativus ex circumscriptione verbi exspectandi, quae per nomen verbale et esse facta est. Alibi, qui in expectatione est, expectatur Mil. 1279: vide ne sies in exspectatione. Cael. ad Cic. ep. VIII 14, 1: quod iudi- cium nunc in expectatione est. Sim. Cic. ep. XII 24, 2, ep. II 3, 2: summa scito in expectatione esse eaque a le expectari; sim. ad Att. VIII 11 D 3. Eundem significatum, quem Plautus huic locutioni esse voluit, de- dit ei Plancus Cic. ep. X 4, 3: sum in exspectatione omnium rerum quid e. q. 8. De activa et passiva nominis vi cf. Tyrelli adnotatio- nem ad h.l. The corr. of. C. VI p. 42.?) Inflexio igitur locutionis tritae a Plauto facta est, qua etiam aliam locutionem ἃ passiva, si vis, ad activam vim duxit. Abscedentes enim sic admonebantur Pseud. 663: sed vide sis ne in quaestione sis, quando arcessam, mihi, Cist. 593: ne in quaestione mihi sit, si quid eum velim, Cas. 530: sed tu cave in quaesitione mihi sis, Capt. 253: edepol tibi ne in quaestione essemus cautum intellego. Eius locutionis vetustatem forsitan forma, quae est fuat, testetur Persa 51: sed recipe, quam primum poles, cave fuas mi in quaestione. Afran. com. 280: u _ u cáve ne pendeas si fuas in quaestione. Eandem Plautus sic flectebat Trin. 1011 sq.: cave sis fibi, ne bubuls in te cottabi crebri crepent, si aberis ab eri quaestione, quasi meminerit servus, qui loquitur, verborum discedenti sibi saepe dic- ta; cf. recipe te ad dominum domum 1007 cum Persa 51, et con- dicionalem formam enuntiationis eum Afran. 280. Quod autem eadem locutio modo activam, modo passivam vim habere videtur, nomini omnino genus quod dicitur verbi deest. Num verbalia vel eiusmodi ut attuli locutiones verbalium ope factae exstiterint, quae plane ad alterum utrum sensum versa essent, hic observari non potest. —
De dativo, quem "Terentius Andr. 44 exprobrationis nomini adiunxit, v. infra cap. III.
Ablativus instrumentalis nomini adiungitur Plaut. Pseud. 67: teneris labellis molles morsiunculae. Nominis deminutiva forma statim ex radice facta est, non derivata ex simplici nomine. — Asin. 307: verbis velitationem fieri compendi volo. Transfertur 'velitatio ad ver-
1) cf. Gell. N. A. III 7, 12: in exspectando sunt.
2) curantur qui in curatione sunt Gai. inst. I 199; cf. Quint. inst. or. I pr. 18: nam ut primum lingua esse coepit in quaestu; sed possident si quis cum in possessione bonorum esset edict. perp. frg. XXXVIII 2 (Bruns f. 1. R.), cf. 1 et 3. Ter. Ad. 355 8q.: Ctesiphonem audivi filium una fuisse in raptione cum Aeschino non circumlocutio est, sed i. q. cum illa raperetur, hanc rem novo fortasse vocabulo reddere studuit Terentius; nam etsi de his temporibus non constat, postea raptus verbale erat rapiendi.
99 Theodorus Boegel:
borum certationem (v. Non. p. 3, 2, Paul. Fest. p. 28 et 369); cf. Tur- pil. com. 145: comperce verbis velitare.
Restat denique ea locutio, ubi imprimis verbalis usus nominis adhibebatur et a grammaticis observabatur; qua, ut in enuntiationum generibus quibusdam certi modi ac tempora poscuntur, semper nomina in fio exeuntia flagitata esse videntur. Itaque non modo de verbali nominum constructione, sed de nominibus ipsis iam hic agendum est. Sunt autem interrogationes incipientes ab interrogantis pronomine, desi- nentes in verbo substantivo; his quasi terminis concluduntur hoc fere ordine dativus pronominis, alia additamenta, obiectum, nomen verbale.
Hoc loquendi genus olim usitatum fuisse hoc uno iam exemplo probatur, quod compluribus locis legitur, ubi eadem aguntur. Velut Curculionem a Therapontigono verberatum (em tibi Cure. 625) tuiturus est Phaedromus 626: quid tibi istum (actio est? Respondet ille 627: quia mihi lubitum est. Collocatio, quae versu poscitur, quid tibi istum, a Guieto ex tradito quid istum (ibi iam restituta confirmatur a Bachio (Stud. stud. II 243 sq.) pronominum collocationem tractante, quae in his interrogationibus adhiberi solebat. — Similis verberatio fit in Casina; intercedunt autem senex et uxor patroni pro suo quisque cliente a rivale verberato. Respondent inter se, quia utraque a parte eadem iniuria et defensio paratur, interrogationes et responsa
406: quid tibi istunc factio est? — quia Iuppiter iussit meus. 408: quid tibi tactio hunc fuit? — quia iussit haec Iuno mea.
Mutata paulum verborum collocatione ea, quae opponuntur, magis aures feriunt. — Coquus cum discipulis fustibus male contusus (Aul. 409 sqq., 422) ipse queritur Aul. 423: sed quid tibi nos tactiost, men- dice homo? Caesus denique pugnis Menaechmus exclamat Men. 1016: quid me vobis tactiost? Pronomina suetum ordinem hic non tenuerunt, quia quod brevius est me, ut solet, initium enuntiati et interpositionem petit. — De hoc tangendi verbo usu nobis quoque solito comparetur Pacuv. 344: ut ego, si quisquam me (agit, Plaut. Rud. 1010, Truc. 614.
At non caedenti sed re vera tangenti virginem dicitur Poen. 1308: quid tibi hanc digito tactio est? Hic ut Curc. 627 respondetur: quia mihi lubet. Quasi explicationes sunt Ter. Ad. 686: virginem vitiasti, quam te non ius fuerat tangere, Heaut. 819: amicam adduxti, quam non licitumst tangere (cf. Eun. 638 sq.). Comparentur etiam minationes Rud. 810: si hercle illic illos hodie digito tetigerit, 720, 784 sq., Ter. Phorm. 438sq. Hunc tangendi usum omnibus notum in animum vocat audientibus Aul. 784: quid tibi ergo meam me invito lacliost? Sic enim ab adulescente verba intelleguntur, qui filiam senis compressit. Sed senex “tangere’ ita dicit, ut de rebus alienis adhibetur, quas tangere non licet; cf. ibid. 740: ut id quod non tuom esset tangeres (cf. 754 sq.), Cato de agr. 145, 2: oleum ne tangito utendi causa neque furendi causa. Quod autem ad figuram interrogationis attinet, includitur praeter ea, quae omnibus his
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 93
communia sunt, particula ergo et ablativus absolutus, illa (Poen. 1308) ablativus instrumenti.
Et per se et quia bis legitur usitatam fuisse etiam hanc inter- rogationem putandum est, cuius alterum exemplum est Most. 34 sq.:
quid tibi, malum, me aut quid ego agam curatiost? an ruri, quaeso, non sunt quos cures boves?
Praeter accusativum enuntiatio interrogativa ex nomine pendet; si- militer cautio est ne dicitur (v. i.); cf. Cic. ad Att. XIV 20, 4: μέ susci- piam cogitationem quidnam, sim. ad Brut. III 3, 6, ad Att. I 17, 1: admiratione quidnam accidisset; ep. XV 21, 1: reliquisti dubitationem, quantum e. q. s.; ad Att. VII 16, 2: nunc has exspectationes habemus duas, unam quid .. . alteram quid; cf. ad Att. III 14, 1. Plaut. Merc. 121: curaest negoti quid sit aut quid. nuntiet; Enn. ann. 86 V: omni- bus cura viris, uter esset induperator; pendent coniunctiones finales Cic. ep. XII 11, 2: te cohortatione non puto indigere, ut; ep. III 10, 6: ubi enim ego cuiquam legationi fui impedimento, quo minus e. q.S.; ep. X 22, 2: quod ne nostro arbitratu componeretur, quis fueril impe- dimento; cf. Thucyd. I 16, 1: ἐπεγένετο δὲ ἄλλοις TE ἄλλοθι κωλύ- ματα un αὐξηθῆναι; ad Att. V 21, 13: summum esse periculum, ne, cf. ad Q. fr. II 10, 5. Eiusmodi enuntiationes pro natura et origine sua facile et laxe adnectuntur magis, quam pendent; verbalibus autem maior potestas et necessitas est eas assumere; eadem tamen facultas non deest alis nominibus!); nam omnino coniunctionum usus non tam certis finibus circumscriptus est, ut dici possit, quibus quaeque nominibus verbisve obsequantur. — Alterum eiusdem interrogationis exemplum est Amph. 519: quid libi hanc curatio est rem, ver- bero, aut muttitio? Obiectum duabus ex vocibus constans dividitur; quarum altera interrogatione includitur, altera relicta sequitur ante- cedens vocativo extra ordinem posito (item Aul. 423); continuatur interrogatio novo nomine propter hanc continuationem ex muttiendo (520) derivato; alibi non invenitur muttitio.
Bis legitur accessio sic adhibita. Plaut. Trin. 709: quid tibi interpellatio aut in consilium huc accessio est? Servus repulsus re- spondet intellectu interrogationis detorto 710: eodem pacto quo huc accessi apscessero. Interpellandi nomini obiectum deest; accessio praeter ultimae latinitatis exempla actus accedendi hic tantum est et True. 259: quid tibi ad hasce accessio aedis est prope aut pultatio? ; de loco indicato v. s. p. 75, de obiecto diviso et addito altero nomine cf. s. Amph. 519; eodem loco apparet non opus esse forma verbi, quae Palatinis praebetur est; nusquam alibi pultatio legitur.
Bis legitur etiam reditio. Plaut. Most. 377: quid illi reditio etiam huc fuit? Ter. Eun. 671: quid huc libi reditiost? quid vestis
1) cf. Mil. 158: mi equidem iam arbitri vicini sunt, meae quid fiat domi.
94 Theodorus Boegel:
mutatiost? Plautino loco adverbium loci nomini, ex quo pendet, succe- dit, cf. s. p. 74; causa autem nominis a fine in initium enuntiationis traducti adverbium efiam fuerit. Ter. Eun. 671 codice Bembino prae- betur collocatio verborum a sueta abhorrens quid huc tibi; Callio- pianis codicibus tibi omnino omittitur; mendum igitur vetustum est, quod eum Bachio (Stud. stud. II 244) ad ceterarum interogationum exemplum corrigendum erit: fibi huc.
Sequentes interrogationes semel leguntur, item haud pauca ver- balium, quae eis continentur.
Plaut. Most. 6: quid tibi, malum, hic ante aedis clamitatiost?
Obiectum verbo non poscitur; clamitatio alibi non invenitur; et voca- tivus et adverbia loci inter dativum et nomen verbale inseruntur. —
Truc. 511: quid illi ex utero exitiost prius quam poterat ire in proelium?
"Exitus' ab omnibus dicitur, a nullo ut videtur exitio.!) — Asin. 920: quid tibi hunc receptio ad te est meum virum? De nominis usu, quod ex patribus ecclesiasticis et iurisconsultis affertur, disceptari non potest, utrum hic ortum an ex sermone vulgari sumptum sit; suffixum fio interrogationis genere flagitatur; obiectum in partes divisum est ut s. p. 93; accedit ut appositio meum virum fortasse gradationis causa in fine positum sit. Hic simile opprobrium per verba expressum compa- randum est Ter. Ad. 799: quor nunc apud te potat? quor recipis meum? quor emis amicam, Micio?
Appositio in fine collocatur etiam Truc. 623; est coacervatio trium interrogationum 622 sq.:
quid. tibi huc ventio est? quid tibi hanc aditio est? quid libi hanc nolio est, inquam, amicam meam?
Non exstabat veníio; nam M. Aurelius forsitan ostentaverit se Plauti lectorem Fronto ep. ad M. Caes. II 15: nam illa cottidie tua. Lorium ventio, illa in serum expectatio (cf. Stich. 283); si in usu fuisset ver- bale a veniendo factum, quartae certo fuisset declinationis, ut ibus et alia nomina derivata a similibus verbis eundi. Et finxit hac forma nomen Varro, ut deduceret ling. V 94: venator a ventu quod sequitur verbum adventum et inventum. Ad hanc formam in usu non exstantem Plautus adludit Cure. 314: facite ventum ut gaudeam?); eadem am- biguitas est Cist. 14 sq., quo loco Varro testimonio usus est ling. V 72: Venelia a veniendo ac vento illo, quem Plautus dicit e. q. s. Et quar- tae declinationis est verbale, quod postea semel factum est, inventum a Weymanio arch. IX p. 139. Aditio praeterea bis hoc sensu affertur
1) nisi Plaut. Capt. 519 adverbio loci praeditum; vel inc vel usquum Leo suspicatur; ne awriliun quidem in exilium latere (Bentl. ad Ter. Heaut. II 3, 20) veri simile est post 517.
2) v. Vssingi interpretationem.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 95
in Thes. l.l. ex Ennodio et Julio Valerio; a sueta figura aditus, quae inde ab Accio nota est, recedit Plautus, quia interrogationis figura tio postulabatur. Notio postea censoria aut iudicialis notio est aut apud Ciceronem ἔννοια, πρόληψις (Linderbauer, de verb. mutuat. et peregr. ap. Cic. usu et compensat. II 37).
Abeundi verbale quartae declinationis esse solebat. Sed: abitionem antiqui dicebant mortem Paul. Fest. p. 23 M., εὐφημοῦντες scilicet ut Cas. 19 dieitur: qui unc abierunt hinc in communem locum. In litte- ras hic abitionis significatus non pervenisse videtur. Eandem formam pro &bitu Terentius substituit Heaut. 190: propter cam haec turba atque abitio evenit. Noluit genere nominum mutato pronomen quoque iterare, ne fieret "haec turba" atque “hie abitus'. Insuetum vocabulum Eugraphius interpretatus est I 2, 16: hoc est discessio, cf. C G L. IV 4, 45; 481, 29. Postremorum temporum scriptorum usum hic cu- rare non opus est. Praeterea semel abitio interrogatione flagitata posita est Rud. 502 sq.:
quid mihi scelesto tibi erat. auscultatio? quidve hinc abitio, quidve in navem inscensio?
Ordo rursus trium interrogationum; dativus 502 ex auscultando pen- dens eo magis animadvertendus est, quod alter personae agentis da- tivus iam aderat; extremum versus locum 502 nomen, non verbum substantivum occupavit. Vt abitio ita ausculiatio et inscensio occa- sioni originem debent; 503 non rursus ponitur mihi, etsi tibi Truc. 623 iteratur; coniunctio particula ve fit, imprimis legum sermonis pro- pria. Sensus autem hic non multum abest ab interrogatione inci- piente ex cur; sed mutata persona, quae interrogatur, causa mutati sensus est; nam, qui loquitur, se ipsum interrogat.
-Id genus interrogationum a Plauto ex sermone receptum in fa- bulis palliatis saepius, quam nos legimus, auditum esse duo testimo- nia sunt, Terentianus versus Eun. 671, quem attuli!), et Caecilia- nus 62 sq.?): quid tibi accéptio?) árgumentum aut dé meo amore vér- bificatióst patri? Propter longitudinem argumentum post ceteras par- tes collocatum est; patri dativus obiecti est; verbificatio, novum nomen ex verbo novo factum, acceptionis voci accommodatum est, quae ipsa hoc sensu non in usu erat; dicitur enim hic ab accipiendo auribus; cf. Plaut. Men. 5: argumentum accipite. Opprobrio datur, quod, qui in- crepatur, argumentum vel argumenta amoris, quae audire non debe- bat, tamen audiebat, et cum patre loquentis communicabat. De versu trochaico creticos excipiente cf. Amph. 222, Truc. 626.
Itaque ad explicationem grammaticam transeo. Primum, quod
1) cf. infra cap. III.
2) Donat. Ter. Eun. 671: sic veteres. Plautus im Trinummo (709) ‘quid tibi interrogatio (codd. Plaut. interpellatio) aut Qin» consilium huc accessio?" Caelius in ᾿Ἀρπαζομένῃ e. q. 8.
3) sic codd., aucupatio editio princeps.
96 Theodorus Boegel:
ad syntaxin verborum pertinet, eis!) astipulandum est, qui verbale cum verbo substantivo coniunctum idem valuisse contendunt aique verbum ipsum; itaque non e verbali, sed e verbi circumscriptione pendere casus, quos verbalia assumpsisse videantur. Perpauca enim verbalia sine hoc adiumento casum, qui verbo convenit, receperunt.
Sed neque origo neque sensus huius dicendi generis hoc modo satis explicantur, neque quo differat haec circumscriptio a verbo sim- plici. Huius enim ope similiter interrogatur Cas. 98: qwid in wrbe replas, vilice haud magni preti? similiterque respondetur: jubet; ef. s. Poen. 1308, Curc. 627. Et potuerunt Romani verbo et particula cur?) eadem cum indignatione interrogare, v. supra Ter. Ad. 799; circumscribere autem eis etiam aliorum nominum ope licebat, ut Poen. 1322 sq: quid tibi lubido est, obsecro, Antamonides, loqui incle- menter nostro cognato et patri?, cf. Ad. 686: quam te non $us fuerat tangere. Hoc imprimis versu explicationis vice uti possumus. Nam merito Slaughtero (The subst. of Terence p. 26 sq.) interrogari vide- tur, quod alteri ius fuerit sic agendi. Quae interpretatio optime con- venit interrogationibus, ubi íactio inest, non tamen Rud. 502, ubi enuntiatio a particula cur incipiens magis idonea est, quae etiam alibi eodem iure, quo circumscriptio aliorum nominum verborum- que ope facta eiusmodi interrogationis loco substitui possit. Id tamen officium vertentis est, qui haud raro cogitur in vertendis nominibus latinis, imprimis verbalibus, a talibus circumscriptionibus auxilium petere (cf. Naegelsbach Lat. Stilistik? p. 225 sqq.). Notiones enim occasionis, rationis, modi, quas nos vertentes latinis verbalibus simul contineri putamus, eorum significatui non meliore iure adicimus, quam quo in imperfecto verbum conandi, quod supplere solemus. Quodsi in interrogationibus, de quibus hic quaestio est, merito notio iuris potestatisve agnoscitur, ne hic quidem res sic se habet, ut verbalibus haec vis fuerit. Fuit autem toti verborum coniunc- tioni. Quod ostendi potest comparatis aliis enuntiationibus, quae praeterquam quod interrogationis pronomine carent, illis verborum constructione et sensu similes sunt. Qua comparatione etsi non origo huius dictionis nominalis aperitur, cognatio tamen magis quam adhuc patet, quae inter hanc et alias latini vetusti sermonis pro- prias erat. Cognatas autem eas dictiones puto, quibus haec tria continentur: personae agentis tertius casus aut alter, nomen verbale, verbum substantivum. Quartus saepe accedit genetivus aliusve casus pendens ex nomine verbali; sed ne in interrogationibus quidem, quas modo tractavi, omnibus aderat (cf. muttitio Amph. 519, pultatio Truc. 259, interpellatio Trin. 709). Alia nominalis dictionis genera con- sulto exclusi, ne multitudine eorum, quae ab hoc usu magis differunt, perturbatio fieret.
1) Haase ad Reisigii schol. p. 616, adnot. 511. Ziemer Junggrammat. Streifzüge p. 965. 2) Lorenzi explicatio ad Most. 6.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 97
Ex sermone comico hae dictiones similes afferri possunt.!)
Poen. 445 sq.: unc mihi cautio est, ne meamel culpa meo amori obiexim moram.
Item Bacch. 597 sq.: mihi cautiost, ne e. q. s. Vetustam dictionem etiam Terentius admisit Ad. 421: ei mihi ne corrumpantur cautiost, Andr. 400: puerum autem ne resciscat mi esse ex illa cautiost, ubi Donatus bene circumscribit: cautione opus est, hoc est, cavendum est. Differunt igitur necessitatis notione verbis expressa et neglecta Cist. 531: amens ne quid faciat, cauto opust et Pseud. 170: ὁ puere prae, ne quisquam pertundat cruminam cautiost.
Dativi locum pronomen possessivum obtinuit Plaut. Persa 586: indica, fac pretiwm. — (ua mers est, (ua indicatiosi. Hic nomen non gerundivo par est, ut Lorenzius ad Most. 6 adnotavit; neque enim indi- candum est, sed emptor a venditore callido pretium facere iussus negat, id suum officium esse dicitque venditorem decere pretium indicare. Re autem, de qua agitur, probatur et interrogationem et responsum in mercatu tum saepe audita esse (cf. 575, 588, Aul. 373 sq.).
Bene accidit, ut hic rursus curatio nominari possit. Cas. 261: me sinas curare ancillas, quae mea, est curatio.) Ibi pro genetivo pronominis relativi nominativus ponitur nomini regenti genere et nu- mero se subiungens. Eadem res est Cas. 290 sq.
sed uirum munc tu caelibem te esse mavis liberum an maritum servom aetatem degere et gnatos (uos? optio haec est: ubram harum vis condicionem accipe.
Cf. Cas. 190: nec mihi ius meum optinendi optio est (de quo signi- ficatus abusu cf. Cap. II). Lex Acil. de repet. 86: de ea re eius <optio estyo, ulrum velit vel in sua ceivitat(e, cf. Lex Salpens. C I L. II 1963, I 11: idque ius tutoris optandi habeto.
Etiam alia exempla ex legibus, quas Brunsius edidit in font. i. R. a., collecta cum his Plautinis plane congruunt; in omnibus sta- tuitur, euius officium ius potestas aliquid agendi sit.
Personae agentis casus genetivus est in his: ad praetorem quoius ex hace lege quaestio erit Lex Acil. C I L. 1198, 78, ibid. 76 et 83; sim. frg. Clus. CIL. I 209, 7: q»woius h.l. quaestio erit. Lex Acil. 9: (quei ex h.) l. pequniam petet nomenque detuler(it, quoius eorum ex ἢ. |. ante K. Sept. petitio erii; sim. ibid. 58: ab eo quod quisque petet, quoius ex hace lege petitio erit e. q. s. In mutilata lege, quam servavit Fest. 340: ... »s iudicatio esto; cuius magistratus genetivus ante-
1) quas iam Holtzius synt. prisc. lat. p. 13 attulit.
2) Poen. 354 similis verborum structura tradita est: namque istaec magis meast curatio, quae in versu restituendo servanda est, sive supples tua quam (Leo), sive cum Italis tuast ex east mutes comparatione non ad finem perducta, cf. Thuc. 1 8, 5: ἀλλὰ καὶ ταύτην τὴν crpareíav 8a- Adcen ἤδη πλείω χρώμενοι ξυνῆλθον, Plaut. Amph. 669.
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 7
98 Theodorus Boegel:
cesserit, incertum est (v. Mommseni adnot. 2 ad Brunsi f. i. E. p. 266), censoris fortasse aut aedilis (Bruns p. 48 adnot. 2); cf. Mommsen ius publ. II? 462, adnot. 3. Venditio locatio aedilis esto Lex Furf. CIL. I 603, 8 sq.; ibid. 14 sq.: aedilis multatio esto quanti volet.!)
Genetivi locum pronomen possessivum occupavit (cf. optio, cu- ralio, indicatio). Lex Ant. de Term. CIL. I 204, II 2: magistratus pr(ove» magistratu, quoia de ea re iuris dictio erit e. q. s., cf. Edict. perpet. V 3 (p. 206 Bruns): cwius de ea re iuris dictio fuit, item frg. XXXV 2; XXVIII (p. 217): cuius de ea re iuris dictio fuit quae mea est, item XXXVIII 3.
Genetivus obiectivus pendet ex nomine verbali iam in hoc exemplo et in sequentibus. Lex Vrson. CIL. II 5439, III 1, 27 sq.: ne quis in hac colon. ius dicito neve cuius in ea colon. iuris dictio esto?) nisi II vir. aut quem II vir[i] praef. reliquerit aut aedil. e. q. s. Lex Acil. 6: quaestio (se. de ea re) eius pr. esto, ioudieiu m) ioudicatio litisque aestumatio, quei quomque ioudicium ex ἢ. l. erunt, eorum ἢ. 1. esto. Lex Acil. 4: de ea re eius petit(i»o nominisque delatio esto, pr. quaestio esto, ioudicium $oudicatio leitisque aestumaltio, ... (eorum esto» (cf. ibid. 3). Lex Iul. munic. CIL. I 206, 27 sq.: quae pars quoique aed. iia h. l. ob venerit, eius aed. ineis loceis, quae inea. partei erunt, viarum reficiendarum tuemdarum procuratio esto, utei ἢ. l. oportebit?) cf. ibid. 68 sqq. — Lex agr. CIL. I 200, 68: ab eo, quoius eius agri locei hominus privati venditio fuit tum e. q. s. Lex Iul. agr. (Bruns p. 97): deque ea re curatoris, qui hac lege erit, iuris dictio reciperatorumque datio addictio esto, cf. Lex agr. CI L. I 200, 33 et 35, sim. frg. Atest. (Bruns p. 103) 11: quoiusque II vir. eiusve . . . iuris diet(i)o iudicis arbitri recuperatorum datio addictio(ve fuit).
Personae agentis tertius quoque casus non raro invenitur. Alter- nandi gratia iam Lex Acil 41: quoius ex h. I. (nominis delatio erit, ei eius rei petitio esto ... de»que ea re hace lege iudicium lilisque aestwmatio essto e. q. s. Sed sine hac causa ponitur ibid. 88: qwoi ex h(ace lege provoycatio erit esseve oportebit. Frg. Atest. 17: quo magis privato Romae revocatio sit. Lex Quinct. (Bruns p. 117) 42: eoque nomine iis pignoris capio) multae dictio coercitioque esto. Lex met. Vi- pasc. CIL. II 5181, 41: conductori socio actorive eius pignoris captio esto, cf. ibid. 17, 35, 53; Lex coll. funerat. Lanuv. CIL. XIV 2112, I 33: neque patrono neque patronae neque d(omino» neque dominae neque creditori ex hoc collegio ulla petitio esto; cui loco propter negationem compares Ter. Hec. 650: nulla tibi, Pamphile, hic iam consultatiost.")
1) pendet enuntiatio relativa, cf. curatio supra p. 98.
2) patet hic discrimen inter verbum ipsum et nomen actionis.
3) recens fortasse figura: eiusque rei procurationem habeat ibid. 26. cf. optio, factio.
4) captio recens, capio vetus nomen fuerit.
5) cf. Cic. top. 50: eui testamenti factio nulla esset, Sen. de benef. III 14, 2: nulla actio erit, nulla repetitio.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 99
Lex Malac. CIL.II 1964, I 49 sq.: eisque in ea curia suffragi latio esto. Lex Vrson. III 2, 35 sq.: post ei earum rerum, quarum ἢ. |. quaestio erit, actio ne esto. Semper vocatio dativum recepit velut Lex Acil. 77: militiaeque eis vocatio!) esto (item 84, (79) (855); Lex Iul. munic. 93: aut ei vocat(i»o rei militaris legibus pl. ve sc. exve foidere erit; ibid. 103; Lex Vrson. I 3, 24sqq.: iis omnibus eo anno . . . mili- tiae vocatio esto; ibid. I 4, 37 sq.: isque pontificibus auguribusque . . . liberisque eorum militiae munerisque publici vocatio sacro sanctius esto, uti pontifici Romano est erit.
Casus personae agentis non cognoscitur Lex agr. 35: cos. pr. cens. quei quom(que tum eril, de ea re iwyris dictio iudici iudicis recupera- torum datio esto e. q. s., Lex Spolet. CIL. XI 4766: eius piacli mol- taique dicator(ei» exactio est od’), Lex Vrson. III 5, 7: eique (aes: isque) II vir aut quem II vir armatis praefecerit idem ius eademque animad- versio (anima adversio aes) esto.
Omittitur persona agens, si antecedente enuntiatione relativa contineri potest. Lex Iul. agr. (Bruns p. 97): eiusque pecuniae qui vo- let petitio hac lege esto. Lex Iul. munic. 19: eiusque pecuniae quei volet petitio esto, ibid. 97, 107, 125, 140 sq.; cf. frg. Mediol. CIL. 1 1502, 3sq.: eiusque pecuniae) qui volet acti(o esto. Lex Malac. III 3, III 69, V 43, Lex Vrson. II 2, 22.
Omisso demonstrativo relativum pronomen eius casum quasi eius officium partim administrans usurpavit. Lex Salpens. II 9sqq.: eiusque pecuniae deque ea pecunia municipum eius municipi cui volet, cuique per hanc legem licebit, actio petitio persecutio esto. Lex Vrson. II 2, 7: eiusque pecuniae cui volet pelitio persecutio exactioq. esto; sim. II 2, 15; IL 3, 28; III 1, 17 et 25; 5, 19, quo loco probatur dativum recentiorem esse hac in formula quam nominativum relativi prono- minis?); nam verba legis Vrson. III 5, 19: eiusq. pecun. cui volet petitio p. q. esto cum toto capitulo ΟΠ sumpta sunt a. 710 ex lege Iulia agraria data a. 695 (Bruns adnot. 6, p. 134), in qua sic scriptum est (Bruns p. 97): eiusque pecuniae qui volet petitio hac lege esto. Etiam verba cui volet genetivum, quem partitivum dicunt, recipiunt Lex Vrson. III 3, 22: eiusque pecuniae colon. eius colon. cui volet petitio esto, et saepe verba cui eorum volet hac in formula eiusdem legis?): eiusque pecu- niae (c»wi eorum volet rec. iudicio aput II vir. praef. ve actio petitio per- secutio ex h.l. i. potest. que e. IV 1, 26 —28; 2, 36 et 50; 3, 12*) et 31.
1) vocatio per o; cf. Lex Iul. munic. 86: coaptato; v. Mommseni ad- not. CIL.Ip. 71.
2) Mommsen ap. Bruns f. i. R. p. 136 adnot. 6.
3) animadvertas ablativum instrumentalem recuperatorio $udicto, et locum aput e. q. 8.
4) ius potestasque stulti scribae esse monet Fabricius Herm. XXXV 209: desunt ea verba tab. I—1II; etiam aliae formulae quarta in tabula permixtae sunt. sed verba $i. p. praedicati loco nescio an posita sint, ut eorum ope id reddatur, ad quod reddendum antea nominalis dictio sufficiebat.
7#
100 Theodorus Boegel:
Tantum IV 1, 46 cui volet genetivo omisso legitur. Est igitur no- vatum ab eo, qui hanc legem incidit.
Verbalem verborum coniunctionem semel adnotavi; cui non verba ex h.l. attribuerim, neque magis quae ex praepositione de pendent passim, velui. Lex Vrson. I 5, 3: de auspiciis quaeque ad eas res per- tinebunt augurum iuris dictio iudicatio esto. Lex de imp. Vespas. CIL. VI 930, 38: neve cui de ea re actio neve iudicatio esto neve quis de ea re apud (s»e agi sinito. Nam dc etiam aliis nominibus recipitur velut Lex Malac. V 8sq.: de ea decurionum conscriplorumve $udi- cium esto. Videas quae p. 79 de ea re disserui; conferas propter prae- positionalem verborum coniunctionem Lex. XII tab. V 7 a (Bruns p. 23) adgnatum gentiliumque in eo pecuniaque eius polestas esto. CIL.XI 10298, 9: ideirco nihilominus deieratio esto apud magistros e. q. 8. Lex Acil. 75: quom eis hace lege actio nei esto, idem mutilatum 82, sim. 56, supplendum CIL. VI 10298, 12, Lex agr. 100: ab ipsis here>dibusque eorum persequtio esto, cf. CI L. III 2, p. 924 sqq.: ab eis aliquem petitionem funeris habiturum.
Vna autem invenitur formula, ubi nomen verbali syntaxi orna- tum est. Manus enim genetivus esse videtur Lex Vrson. I 3, 1sq.: cui quis ila ma»num inicere iussus erit, iudicati dure manus iniechio esto e. ᾳ. ss Manus una inicitur Plaut. Persa 70sq., Aul. 197, Gai. Inst. IV 24), manus depellitur Gai. Inst. IV 21 et 24; singularis iam Lex XII tab. I 2 (Bruns): manum endo iacito. Vt Romani tnicere ita Osci pru medicatud manim azerum eizazunc egmazum e. q. 8. tab. Bant. 24; rursus Latini alia de re manu liberali asserebant Plaut. Curc. 491, 668, 709, Persa 163, 717, Poen. 905, 964, 1102, Ter. Ad. 194. Singularis igitur in lege Vrsonensi (cf. s.) est, antecedente singulari numero; item CIL. VI 3823: in (eum H.S.... ma»nus iniectio pignoris ca( pio siet. Item Lex XII tab. III 2 (Bruns p. 20): post deinde manus iniectio esto, cf. Plaut. Truc. 762: postid ego te manum iniciam quadrupuli. Singularis ergo etiam accusativus est Lex Lucer. CIL. IX 782: sei quis arvorsu hac facit (in) ium quis volet, pro ioudicatod n. manum iniecki)o estod.
Hanc figuram, qua non mandatur, sed actio alicui addicitur, legum sermonis propriam fuisse manifesta sunt testimonia. Cicero in libro, quem de legibus scripsit, in ipsis legum exemplis cum tem- perantia legum sermone usus (de leg. II 18) eam admisit, carentem partim dativo vel genetivo personae agentis; omnia exempla uno loco inveniuntur III 6: ad quos provocatio esto; ibid.: per populum muliae poenae certatio esto; dativus vel genetivus adest ibid.: militiae ab eo qui imperabit provocatio nec esto. In eandem dictionem Cicero tran- sit de magistratuum officiis locutus ad Att. III 17, 1: qwod Appi quaestio est, ep. 19, 15: non enim illae manubiae meae, sed operis
1) sed 21: manus inicio scriptum est in cod. Veron., errore sci- licet propter manus iniectionem.
” ν ._ -» = "»
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 101
locatio mea fuerat, ad Att. XVI 16 C 12: consulum quorum et lege et senaíus consulto cognitio et 4udicium fwit. Item Livius II 33, 1: ut plebei sui magistratus essent sacrosancti, quibus auxili latio adversus consules essel, neve e. 4. 8, Π 18, 8: neque enim (sc. in dictatore) uf in consulibus, qui pari potestate essent, alterius auxilium, neque pro- vocalio erat e. q. s., ΠῚ 6, 9: circumitio ac cura aedilium plebi erat, Liv. IV 41, 2: non militis de imperatore existimationem esse, sed po- puli Romani fuisse e. q. 8., Liv. XXXIX 19, 5 ab Haasio |. infra 1. affertur. Idem transitus in legum sermonem fit Ter. Phorm. 292: servom hominem causam orare leges non sinunt neque testimoni dictio est; bene Donatus animadvertit (II 1, 63): varie; non enim dixit: neque testimonium dicere.
Talia si quaererentur, in scriptis cum aliorum tum iuris consul- torum invenirentur (v. actio Thes. 1.1.1442, 64, praeterea sparsim 441 et 443)!); tria exempla ex digestis et Vlpiano attulit Haasius in schol. de 1. 1. habitis II (ed. 1880 à Petero) p. 99 (actio, factio, repe- titio); plura colligere nolui, quia vix quicquam novi eis doceremur, quod non eis, quae ex vetustis legibus huc congessi, notum esset. Inutile igitur est novam eorum molem effundere, nisi simul compa- rantur locutiones cum his certantes velut actionem habere (Thes. 1. 1. I 442, 70); cf. Varro de 1.1. VI 82: qui habent spectionem qui non habeant, Cic. Phil. II 81: nos enim nuntiationem solum habemus, con- sules et reliqui magistratus etiam spectionem (cf. Fest. p. 333, 9), Cic. ep. VII 21: qui factionem testamenti non habuerit; praeterea circum- scriptionem nominis, quod est ius, ope factam velut Lex Quinct. (Bruns p. 116) 23: tum ei praetori eo nomine cogendi coercendi multae dicendae sive pignoris capiendi ius potestasque esto, cf. Lex Vrson. I 5, 8, Varro de 1. 1. VI 18: quibus ius ibi parentare (cf. VI 25, Lex Vrson. I 3, 14; I 4, 29; I 5, 8—10; III 4, 7), Gai. 1 2: qui ius edicendi habent. Etiam Graecorum eundem verbalium usum conferre operae pretium fuerit, velut Demosth. tp. Max. 16: καθ᾽ ὃν (sc. νόμον) ἣ πρόςχηείς ἐετι παρὰ τοῦ ἔχοντος τὸν κλῆρον, ibid. in lege: τὴν δ᾽ ἀμφιςβήτηειν εἶναι τῷ ἔχοντι (cf. Isae. IX 2); pendent παρά et dativus ex nomini- bus, nam dicitur προςκαλεῖςθαι παρά ibid. 7, ἀμφιεβητεῖν τινι e. g. ibid. 6; Dittenb. Syll? 510, 3: τοῦ δὲ χρέους μὴ εἶναι Avrırluncıv. Num apud Graecos quoque hoc dicendi genus legum sermonis proprium fuerit et quomodo cum aliis eorum locutionibus cogna- tum sit, in quibus verbi locum nomen actionis et verbum substanti- vum usurpaverunt (cf. Diels, Rel. acad. bor. 1901, p. 188 sqq.), hic quaeri non potest. Apud Romanos certo res sic se habet, ut ei ipsi hanc legum propriam esse dictionem usu testati sint. Quod iam Haasius l.l. cognovit; eundem non fugit, qua cognatione cum hac lo- cutione interrogationes illae (v. 8. p. 92 sqq.) coniunctae sint, propter
1) sed &nimadvertendum est in nonnullis verbalibus hanc locu- tionem non excultam esse, velut in adrogatione.
102 Theodorus Boegel:
quas ego quoque eam tam copiose tracto. Qua cognatione perspecta Haasius in illas interrogationes traductam esse dictionem nominalem ex legum formulis contendit, iniuria ut opinor. Nam per se non veri simile est, si modo Romanis sic dicere licebat, eis in legibus magis licuisse quam in sermone cottidiano; quod re vera in eo quoque licuisse testatur Varro Sat. Men. 143: quod eo die mea erat praebitio, in ianuam "cave canem? inscribi iubeo apud Non. 153, 1: praebitio a pracbendo, id est exhibendo cenam scilicet, vel epulas, quas praebere per ordinem singulorum erat offieium. Praeterea si singulas partes, ex quibus haec locutio composita est, spectas, non dubitabis, quin in sermone cottidiano non difficilius oriri potuerit quam in iudiciali. Notionem enim iuris vel officii, quam in iuris consultorum sermone nonnullis nominibus ipsis velut actioni adhaerere videri non ignoro, hae dictiones genetivi noto usui debent; nam a tali exemplo quale est Lex Furf. CIL. 1603, 16: pelleis coria fanei sunto'), illae eo tantum differunt, quod enuntiationis subiectum verbale est. Verbalis ope autem eo facilius circumscriptio verbi facta est, quo propius a mero actionis sensu aberat; circumscriptiones igitur meliore iure appellantur interrogationes illae quam cetera exempla. Dativus autem personae agentis si pro genetivo ponebatur, effecit creberrimam illam locutionem: est mihi aliquid; in interrogationibus semper eligebatur, fortasse quia locutiones medium inter nominalem et ver- balem dictionem tenentes omnino eum praeferebant, qui ad utrius syntaxin pertineret incertum erat, ut supra nomina agentis assumpto verbo substantivo eum praetulisse ostendi, ut praeterea in gerundivo praeferebatur praepositioni quae est a. Idem igitur dicendi genus in sermone legum, cui maxime idoneum erat, excolebatur crebroque usitabatur, quod in sermone cottidiano saepius, quam nobis notum est, adhibebatur; nam hic etiam in interrogationis formam redactum est. Negatione instructum hic et illic invenitur (ef.s. p. 98); eo quoque probatur illas interrogationes originem non ex sermone legum duxisse, sed eandem locutionem ex eadem quasi radice, Latinorum vel Italorum sermone, et in legibus et in sermone cottidiano provenisse.
Nomina quartae declinationis in hoc dicendi genere vetustis quidem temporibus multo rariora sunt, fortasse quia in re iudiciali nomina actionis plerumque in fio exeunt. Lex CI L. I 1291 itus actus- que est in hoc delubrum Feroniai?), cf. Lex Vrson. II 3, 1: ad eos rivos fontes lacus aquasque stagna, paludes itus actus aquae haustus iis item
1) cf. Plaut. Persa 343: meum, opino[r], imperiumst in te, non in me libi.
2) quasi non sufficeret verbum «substantivum, eius loco patendi verbum substituerunt, Front. aq. 126 S. C. CIL. VI 19183, 15, X 444, 97. aditus est et patet. utrumque inde a Cicerone dicebatur, aditus est in praediorum iure non crebro, velut Cic. Att. XII, 44, 2, cf. Verr. IV 99; V 80, Vlp. dig. 7, 6, 1, 2, Pap. dig. 42, 5, 12, Scaev. dig. 8, 2, 41 pr. in lapidibus formula itus aditus ambitus funeri faciendi sit (Pomp. dig. 47, 12, 5) corrumpitur.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. - 103
esto, qui eum agrum habebunt, possidebunt, uti vis fuil e. q. 8. Plautina haec huc pertinent: Asin. 766 (uos arbitratus sit, comburas si velis, verba pactionis inter adulescentem amatorem et lenam factae; eisdem verbis legi convenientibus abutitur leno Rud. 1355: meus arbitratust, lingua quod iurei mea. Alibi eadem non leguntur neque alibi arbitratus nominativus ponitur. Praeterea commeatus et prospectus item cum verbo substantivo a Plauto coniunguntur (v. supra p. 73). Tali ex formula, quae iam ante Plautina tempora viguerat, locutio usus est prodiit (cf. supra p. 89); etiam haec in interrogatione illis, quas attuli, simili simul cum responso illas interdum sequente posita est Bacch. 749:
obsecro quid. islis ad islunc usust conscriptis modum? 751: quia mi dla lubet. In eodem nomine ostendi potest ab initio licuisse nomina et quartae et tertiae declinationis eodem modo usurpare; nam eadem formula, unde latina locutio mihi usus est prodiit, apud Oscos haec erat Cipp. Abell. 40: inim éuk tribarakkiuf, pam nıvlanüs tribarakat- tuset, íním uittiuf, nuvlanum estud; idem cum genetivo abellanum 44. Quamquam non plane idem nomen est atque Romanorum usio, quia t-- t iam ante Oscorum tempora in s abiit!); suffixo igitur, quod est io, & verbi stirpe deductum est, et inter Oscorum et Romanorum formas eadem ratio est, quae inter Romanorum capio et capio, v supra p. 98, adnot. 4.
Redeo ab explicata hae dictione ad nomina verborum casu in- structa. Restant enim pauca exempla nominum alius figurae, quae partim naturae eorum verbali, partim audaciae scriptorum aut coniunc- tioni cum verbo substantivo verbalem debent syntaxin.
Rursus nomen ex utendo derivatum referendum est. Epid. 634: satin ego oculis utilitatem optineo sincere an parum? Quod latine dictum esse immerito Vssingius negat; ablativus ex verbis quae sunt utilitatem optineo pendet ut Pseud. 135a simili circumscriptione (v. p. 86), ut Epid. 5a simplici verbo: satis recte oculis uteris.
Dativus pendet ex servitus Amph. 166: opulento homini hoc ser- vitus dura. est”) (Holtzius synt. I p. 14); “servitus’ dicitur ita ut in locutione servitutem servire Capt. 391: et servitutem servire huic homini optumo; cf. Trin. 302, 304, Rud. 747, Persa 7 [Aul. 592]; sine dativo Capt. 334, 544, Curc. 40, Mil. 95, 482, 745, Persa 34a; servitutem colere Poen. 829. Verbalis igitur loco etiam Amph. 166 posita est et Capt. 272: quamquam non multum fuit molesta, servitus, Andr. 35 sq.: a parvolo ut semper libi apud me iusta et clemens fueril
1) quamquam exemplorum, quae R. v. Planta attulit, dubitatione caret tantum Fepcopet (Inscr. 4, Pl); ceterorum origo ne ei quidem Balis certa est; wíniveresim 134 legi negat II 688. — duplici littera t per se non poscitur *utitio (Osthoff Hist. perf. 557), quia haec geminatio ante vocalem i saepe legitur, v. Planta I 588 sq.
2) cf. Pseud. 767: cui servitutem di danunt lenoniam puero 1. e. quae lenoni servitur.
104 Theodorus Boegel: De nom. verbali lat. quaest. gramm.
servitus et tali verbalium usui conferendum est, qualis est Poen. 1096: acerba amatiost, Rud. 1204: nimis paene inepta atque odiosa eius amatiost.
Obiectum agnoscere dubitavit Holtzius (Synt. prisc. script. Lat. I p. 15) Ter. Ad. 617: id anus mi indicium fecit. Idem legitur pen- dente praeterea enuntiatione interrogativa Ter. Hec. 546: id nunc res indicium haec fecit, quo pacto facium volueris; de accusativo obiecti dubitare non licet Caecil. com. 144: i£a me uxor forma et faclis facil, st taceam, (amen indicium. Indicium facere autem paene ad unum verbum, quod ad notionem attinet, coaluit. Nam indicium a Plauto tantum cum faciendi verbo adhibetur; indicio esse similis coniunctio est; indicium facere absolute vel cum dativo dicitur!) a Plauto Aul. 671, Capt. 1014, Mil. 306, Most. 745, Rud. 959, utraque locutio praepo- sitionem de recipit, Aul. 188: amus hercle huic indicium fecit de awro, Ter. Ad. 4: indicio de se ipse erit, vos eritis iudices. Enuntiatio pendet Rud. 428: sapienti ornatus quid velim indicium facit; cf. ibid. 429, fort. Cist. 678, Heaut. 384: nam mihi, quale ingenium haberes, fuit indicio oratio. Etiam indicio esse quartum casum recipit Lex agr. CIL. I 200, 90: quei eam rem «ita» indicio fuerit.) Nam ne cum Schneidero (Dial. Lat. prise. et Fal. exempl. sel. p. 59) suppleveris (ifa esse), Mommsenus negavit (CIL.I p. 106 ad v. ΧΟ) spatium partes disti- nens admittere nisi duas tresve litteras. Genetivum Lucretius ad- iunxit IV 1019: indicioque sui facti persaepe fuere.
In hoc exemplo id observatur, quod in plerisque antecedentibus observari poterat, nomen non per se eadem vi esse, qua verbum est, sed coniunctum cum verbis esse vel facere vel aliis circumscriptionem quandam eius verbi efficientibus, a quo ortum est. Accedit, quod etiam horum exemplorum plurima in vetusto dictionis genere servata sunt. Quamvis igitur angustis finibus hic verbalium usus circum- scriberetur, ne postea quidem plane desiit (cf. Cap. IIT). Itaque causa raritudinis forsitan non tam verbalium debilis vis fuerit quam con- iunctio nominum ipsa, loquentium sermoni, qui in fabulis apparet, minus apta, quam scribentium stilo.
1) indicio esse: CIL. I 1012, 7: monumentum indiciost.
2) cf. Plin. n. h. XV 87: et has e Perside regibus translatas indicio sunt, Graeca nomina.
CAPVT ALTERVM. Verbalia facta & Plauto et Terentio.
Inter verbalia quae in tor trix tio tus tura exeuntia priscis Ro- manorum litteris servantur, haud pauca semel aut raro leguntur, nonnulla ultimis Romanorum demum temporibus sic iterum us- urpantur, ut inter vetustum illum et recentem hunc usum conexus non agnosci possit. Quae tamen inter rara vocabula referre non satis est; nam raritudinis causa inveniri potest. Sunt enim nomina usu omnino non recepta, sed suo quodque loco nata. Haec eorum origo sermonis contextu probatur. Itaque ex Plautinis et Terentia- nis comoediis huiusmodi exempla nunc conquiram. Quibus imprimis apparet has verbalium classes magna fuisse fertilitate et facilitate procreandi nova ex uno quoque verbo.
Exordiar a nominibus agentis; Plaut. Stich. 385: malivoli perquisitores auctionum | perierint. Quid sibi vellent perquisitores auctionum, vix quisquam ex hoc versu sciverit; sed eosdem devovit parasitus, quorum antea depinxit mores 201 sq.:
δὲ quando quem auctionem facturum sciunt, adeunt perquirunt, quid. sit causae lico.
Haec ad versum antecedentem delegatio a Plauto, non ab interprete nimis subtili facta est; nam totius scaenae acumen in eo positum est, ut parasitus consilia, quae absente rege cepit, eodem redeunte mutet. Contraria igitur sunt 221: ridiculos logos vendo et 383: non vendo logos, 218 (cf. 172, 195 sqq.) et 384, 232 sq. et 386; cf. etiam 217 et 382, 159 et 387. Eadem in scaena post 388 iterum mentem mutavit parasitorum adventu nuntiato; nunc contraria sunt 389 et 375, 393 et 383, 395 et 386, 394: ilice, iam meo malost, quod malevolentes gaudeant et 385, de quo versu agitur; idem spec- tat etiam ad 198: sed curiosi sunt hic complures mals et ad 208: nam curiosus nemo est quin sit malevolus. Placebat Ammiano XIV 5, 7: perquisitor malivolus.
Aliorum origo non tam longa via repetenda est. Most. 8438qq.:
eho istum, puere, circumduce hasce aedis et conclavia.
nam egomet ductarem, nisi má essel apud forum negotiwm. — Th. apage istum a me perductorem, nil moror ductarier.
quidquid est, errabo polius quam perduclet quispiam. — Si: aedis dico. Th.: ergo intro eo igitur sine perductore. SV: Micet.
106 Theodorus Boegel:
Luditur igitur ambiguo sensu eircumducendi, ductandi, perductoris, perductandi. Perductor hie ortus est!), eius gratia a ductando per- ductandi verbum alibi non lectum.)
Pseud. 427 —429:
homines qui gestant quique auscultant crimina, si meo arbitratu liceat, omnes pendeant, gestores linguis, auditores auribus.
Eidem qui 427 enuntiationibus relativis, 429 dicuntur nominibus agentis; ablativi linguis et auribus ad pendeant referendi sunt, non ad nomina verbalia, ut Holtzius voluit (Synt. I 15); Lorenzius ambi- guam dictionem esse putat (ad h. L); quod formis et grammatica ratione admittitur, vix sensu. Quod a gerendo et audiendo nomina facta sunt, antecedentibus gestandi et auscultandi verbis inconcinni- tas est, cuius plura exempla invenientur, velut supra Most. 843 sqq. quadriplex varietas est. Causa hic fuerit divisio et ordo versus 429, cui conferri possit Asin. 129: bene merenti mala es, male merenti bona es, Curc. 178: sibi sua habeant regna reges, sibi divitias divites, Bacch. 827: quanto in periclo et quanta in pernicie siet, Persa 304: ubi se adiuvat, ibi me adiuvat.
Nomen derivatum ipsum causa derivationis est Men. 274: bo- num anteponam prandium pransoribus.
Ex verbo synonymo dandi petitur facere ad complendam notio- nem, et ex hoc nomen formatur eiusdem figurae atque antecedens Curc. 296 sq.:
tum isti qui ludunt datalim servi scurrarum in via, et datores et factores omnis subdam sub solum.
Cui nulla cognatio significationis cum Catonis factoribus est; omnino hi factores non sui iuris sunt neque hoc ex verborum contextu evelli possunt (Leo Anal. Plaut. II 37). Item adnominatione gignitur fw- gitor, bellatori oppositus Trin. 723: credo ad summos bellatores acrem fugitorem fore. Incipit comparatio; quae παρὰ Trpocdorxiav exit (Brix ad h. 1.).
Asin.?) 856 sqq.:
at scelesta ego praeter alios meum virum frugi rata,
Siccum, frugi, continentem, amanlem uxoris maxume. —
at nunc dehinc scito illum ante omnes minimi mortalem preti,
madidwm, nihili, incontinentem atque osorem uxoris suae.
1) nescio an iterum Cicero ab alio sensu perducendi formaverit Verr. I, 33: lenonum aleatorum perductorum, quem locum imitatur Lact. inst. VI 17, 19: perductores aleatores lenonesque.
2) 846 et 845 sic mutatus: vin qui perductet? — apage istum per- ductorem, mon placet & retractatore post 816 positi sunt, ut compendi faceret versus 817—847.
3) quid de frugi et 866 et 807 posito iudicandum sit, plane nescio;
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 107
Opponuntur 856 et 858; singulis versus 857 adiectivis contrarium succedit 859: participio quod est amantem e. q. 8. opponitur nomen verbale osorem e. q. 8.; odisse enim participio caret; participium au- tem amantem, quamquam adverbium maxume recepit, assumpto genelivo uxoris syntaxin nominis adeptum est. Idem nomen parti- cipii loco positum est Poen. 74: cupienti liberorum, osori mulierum (cf. s. p. 84). Nescio an ex Pauli (p. 196, 5 M) glossa et Isidori veriloquio (Orig. X 197), et ceteris recentis temporis locis, qui affer- untur, crebriorem vocem fuisse suspicari licet.
Similiter adiectivum oppositum causam fingendi novi nominis verbalis dedit Bacch. 395: malefactorem amitti satius quam relinqui beneficum; alibi maleficus nominis vice ponebatur Trin. 551.
Rationi, quae inter rogandum et respondendum est, originem debet responsor Rud. 226: neque quem rogilem responsorem quem- quam inlerea convenio i. e. qui mihi respondeat.
Chorago enumeranti, qui homines quibus fori locis conveniri so- leant, nominibus opus erat; itaque Curc. 474: symbolarum collatores apud forum piscarium esse dicit, eandem rem paene duplici modo reddens; nam ut eos, qui symbolas dant, significaret, graecum verbum, quod in symbolarum nomine erat, latine vertit et inde nomen agen- tis formavit.!)
Bacch. 826: cum illum rescisces criminatorem meum e. q. s. Ser- vus erum dicit, de quo idem antea 783: men criminatust? Pro- nomen possessivum non alio modo additur quam si diceretur mea nutrix Aul. 691 (item Poen. 1265, Ter. Eun. 913, tonstricem Suram ... nostram Truc. 405, cf. 772, 856), calator meus est Pseud. 1009; amatori suo Pseud. 41 (cf. 210: quoius amatores), Mil. 239, 245, 384, 440, Epid. 214, Truc. 46. In his pronomen re vera possessivum est; sed in alis, quorum vis verbalis minus evanuit, pronomen eorum vario- rum additamentorum loco positum videtur, quae verbo flagitantur, quae genetivo reddi posse iam commemoravi (v. supra p. 79).?) Truc. 616: adventores meos, quasi qui ad me adveniunt. Cas. 299: ibi ego te et suffragatores (uos uleiscar, qui tibi suffragantur. Trin. 866: ille conductor meus, qui me conduxit. Cas. 24: flagitatorem suom.
nam 857 aptum est propter contrarium 859: n:hili, neque minus aptum 856 et propter contrarium 858: minimi preti, et propter versum paene ite- ratum 861: ego quoque hercle illum antehac hominem semper sum frugi ratus.
1) eadem in enumeratione sequuntur 476: in medio propter canalem, ibi ostentatores meri. de quibus incertum est, quam rem ostentaverint et num inter Plauti inventa habendi sint: haec dubitatio in nonnullis aliis est e. g. Amph. 287: ubi sunt isti scortatores, qui soli inviti cubant, haec nox scita est exercendo scorto conducto male; cf. Hor. sat. II 5, 76: scortator erit; fieri potest, ut et hoc nomen et alia, quae raro leguntur velut palpator, amatio, in sermone palliatarum crebriora fuerint quam nunc videatur.
2) utrum igitur genetivi obiectivi an subiectivi loco pronomen possessivum positum sit, vix disceptari potest neque opus est.
108 Theodorus Boegel:
Ter. Hec. 856: servatrir mea. Imprimis nova ad hanc interpretatio- nem adducunt; praeter criminatorem sunt Amph. 693: te μέ deludam conira, lusorem meum; ubi lusor ex deludendo neglecta concinnitate ut in gestore et auditore p. 106 natus est. — Meus ad tria nomina per- tinet, quorum ultimam novum est, Ter. Heaut. 875: sed hic adiutor meus et monitor et praemonstralor Chremes i. e. qui me adiuvat, mo- net, mihi praemonstrat (velut Plaut. Trin. 342). Amicam, a qua se contemni credit, adulescens inde appellat Bacch. 530 5q.: swmc ego illam me velim convenire, postquam inanis sum, contemplricem meam.
Quorum nonnulla cognominibus similia sunt, quae ex facto dari grammatici veteres docebant (cf. Cap. III); talia certo sunt, quae Amori induntur Trin. 240 sq.:
despoliator, latebricolarum hominum corruptor, [blandus] inops celatum indagator,
in quibus verbis despoliator et indagator se applicaverunt nova noto iam vocabulo corruptoris (cf. s. praemonstrator); celatum genetivus pluralis numeri est; nominum igitur auctoritatem haec tria omnia habent post multa antecedentia adiectiva. Dantur autem cognomina Amori ex eis factis, quae loquenti imprimis curae sunt; quae nomina non exstabant, finguntur; 238 sqq. eiusdem facta per verba narrat.
Etiam in sermone hominum accidit, ut alter alterum alloqua- tur nominibus ex factis laudabilibus vel vituperabilibus. Quam ob rem, qui alias nulla nisi sueta vocabula ex memoria produnt, ad fingenda nova adducuntur, ira vel benevolentia impulsi. Amph. 722: ob istuc omen, ominalor, capies quod te condecet; sic devovens Alcu- mena servi vaticinium reicit, neque in allocutione eius nomine utitur, sed ex voce omen verbum petit, ex quo allocutionem ei aptam formet.
Menäechmus medicum se percontando (cf. Men. 922: mane mo-
do, etiam percontabor alia) obtundentem detestatur 930: qui te Tuppi- ter dique omnes, percontator, perduint.
Defendit Paegnium ancillam nimis blandam Persa 227: ne me attrecta, subigitatriz, ubi adiumento est fictioni, quod de eadem re altreciare et subigitare dicitur.
Inter multa, quibus leno vexat Toxilum, convicia, duo sunt verba- lia Persa 419: scortorum liberator, 420: compedium tritor. Illud ex re sumptum est, de qua agitur, v. 425: leno te argentum poscit, so- lida. servitus, pro liberanda amica, hoc ex nota servorum castigatione, propter quam alibi nominantur ferriteri mastigiae Trin. 1021, plagi- patidae ferritribaces viri Most. 356; contulit Vssingius ad Capt. 882 (i. 888) praeterea Aul. 602, Most. 743. Sed vereor ne id nomen inter comici sermonis propria numerandum sit; nam rursus legitur Persa 195: quid ais, cruz, stimulorum tritor.
Militem ancilla blanditura appellat Mil. 1055: ezprome benignum
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 109
ex te ingenium, urbicape, occisor regum; quod spectat ad facta, ut ipsa paulo ante, quasi gnara sit grammaticorum de epithetis doc- irinae, eum dicit 1042: hominem tam pulchrum et praeclarum virtute et fama (et) factis; ad formam spectat pulcher 1037, quod adiecti- vum miles ipse suum cognomentum esse contendit 1038.
Truc. 954: ubi est quod tu das? solee zonam, provocator? quid times? Deridet alter amator alterum antea ad pecuniam meretrici promendam provocantem (951), nunc a se celeritate superatum.
A suppositione pueri, quam cum eo communicavit meretrix Truc. II 4, adulescens exclusus eam quamvis absentem alloquitur Truc. 762 sq.: venefica, suppostrix puerum. Puerum genetivus plura- lis est, cf. supra p. 84.
Laris prologo spectatores iam ita certiores facti sunt, ut in- tellegant vociferationem avari anum domo expellentis Aul. 40 sq.: exi, inquam, age ei... circumspectatrix cum oculis emissicüs. Circum- spectare ei non difficile fuerit, quae in occipitio quoque habel oculos pessima (64). Sed cireumspectant explorantes Ter. Eun. 602, Trin. 863 (se). Apul. apol. 76 imitatoris fuerit, ut locum non verbum alio modo in suum usum arcessivit Tertullianus (Vssing ad h. 1.) pall. 3.
Restant haec Terentiana, Eun. 1034 sq.:
o Parmeno mi, o mearum voluptatum omnium inventor énceplor perfeclor, scis me in quibus sim gaudiis?
Ad inventoris usitatum vocabulum adiciuntur duo nova; cf. supra p. 108; priora ex eadem Lttera incipientia artius continentur, cf. hac de re Capt. 661: sator sarıorque scelerum, et messor maxume, ubi tertium non ἀςυνδέτως dicitur. Perfectorem Cicero denuo finxit de orat. 1257: ac stilus ille tuus, quem tu vere dixisti perfectorem di- cendi esse ac magisirum.
Phorm. 374: bonorum extortor, legum contortor. Donatus recte adnotavit (II 3, 27): ingeniose de ipso negotio sunt inventa. convicia. Eandem novorum nominum inventionem idem in animo habet altero loco, etiam de verbo saepe nominibus verbalibus excepto recte iudi- cans. Nam ad Ter. Ad. 741 sq:
illud quod cecidit forte, id arte ut corrigas. — corrector! nempe lua arte e. q. s.
Donatus ascripsit (IV 7, 24): quia dixit ‘arte ut corrigas’. sed moris est iratis ab ultimo verbo contra dicentis incipere. Hoc quoque nomen ex verbo quasi prodiisse concedi potest, quamquam corrector postea non rarum vocabulum est. Sed fortasse id inter usitata vocabula est, quae saepe ad eandem rem sufficiebant et loquentibus et poetis, velut nugator Mil. 1077, Trin. 972, monitor Ter. Phorm. 234, quo loco rursus Donatus de nomine vituperandi vel laudandi gratia in- dito adnotavit.
110 Theodorus Boegel:
Iam p. 82 et 84 commemoravi Mil. 642 sq.:
vel cavillator facelus vel conviva commodus item ero, neque ego oblocutor sum alters in convivio.
Quia antecedentis enuntiationis praedicata per nomina facta sunt, etiam pro obloquendi verbi forma nominalis dictio praefertur (v. Leo, Anal. Plaut. II 6); accedit haec causa, quod cavillatoris est inauditis verbis delectare; talis enim cavillationis exemplum praebet miles, ut urbanitatem prae se ferat Truc. 682 sqq.:
heus tu, iam postquam in urbem crebro commeo, dicax sum factus. iam sum caullator probus,
ubi caullatoris nomen ad ambiguitatem detorquet, cf. 685 sq: cavilla- tiones — cavillibus, 688 sqq.: rabonem — arrhabonem, 691: conia — ciconia. Eodem igitur consilio senex quoque ille elegans sermonem novis nominibus ornat; rursus pro verbali insuetam dictionem nomi- nalem substituit Mil. 647: minime sputator, screator sum, slidem mi- nime mucidus. Pergit in virtutibus suis enumerandis per verba 651: plus dabo e. q. s.
Ad efficiendam hanc circumscriptionem, quae verborum oblo- quendi sputandi screandi hic facta est, facile nomen verbale se ob- tulit. Eius circumscriptionis gratia facta sunt feminina moderaíriz (cf. supra p. 82 sqq.), assentatrix (v. p. 114), et praeter masculina iam allata acceptor Trin. 204: qui illorum verbis falsis acceptor fui. Quod pro simplici verbo dicitur ut in Act. l. saec. Aug. CIL. VI 32 323, 97: et uti huius . . .» sacrifici acceptricis sitis VIIII agnarum e. q. 8., Act. 1. saec. Sev. CIL. VI 32 328, 3, 74: acceptor sis bo(. Pseud. 807: hoc ego fui hodie solus obsessor fori; is obsidendi significatus est qui Ter. Ad. 717 sq.: nunc vero domi certum obsidere est, donec redierit.
Terentius quoque in prologo ausus est hac circumscriptione uti novi nominis auxilio, quod oratoris nomine ei quasi eliciebatur (cf. Leo Anal. Plaut. II 25) Hec. 9 sq.:
orator ad vos venio ornatu prologi; sinite exorator sim.
Donatus explicavit: orator est dum rogat, exorator cum impetravenit; ambiguum autem sensum orator habet et dicendi et petendi. Exora- tor sim admonet de dictione, quae est sime te exorem Ad. 936; sine me)» hoc exorare abs te Bacch. 1170; sine, mea pietas, te exorem Bacch. 1176; cf. de eadem ratione orandi et exorandi Cas. 697, 705.
Huius circumscriptionis speciem praebet Pseud. 979: ut vestifw's, es perfossor (perforor P) parietum. Nam perfossor parietum graecus τοιχωρύχος est, ut explieatur C G L. II 456, 52 τοιχωρύχος per- fossor!), cf. Asin. 563: ubi parietes perfoderis, in furto ubi sis prehen- sus et quae Lorenzius attulit ad Pseud. 979.
1) Apul. apol. 82 qui vectem (quaesierit scil), perfossor (erit).
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 111
Versionis igitur gratia (cf. Leo Quaest. Plaut. p. 93) nomen fac- tum est. Non satis perlucida alia est Plaut. Trin. 862: mi illic ho- most aut dormitator aut sector zonarius; βαλαντιοτόμον et fjuepó- κοῖτον his duabus vocibus versos esse viderunt interpretes, quarum sector propter insuetum attributum etiam Romanis iocum praebuit, Speciem artificis gerens; sed dormitator non intellegi poterat. Id Plau- tum non fugit; postea enim hoc quoque nomen suo more explicavit 983: properas an non properas ire actutum ab his regionibus? dor- mitalor e. q. 8.; 810 reicit senex convicium sycophantae 981: dormitas, senex. Hic igitur, ubi ex verbo nomen deducitur, huic idem sensus est, qui verbo; qui tamen illo loco non aptus est.
Restant ea nomina, quae secundum recentiorem usum ficta sunt, quo eadem syllaba {or etiam nominum stirpes induebantur. Nam imprimis multis artificum nominibus loquentes ad eam opinionem pellecti sunt huic suffixo esse vim significandi eos, qui aliqua re, officio, munere fungerentur. Is suffixi abusus antiquior est litteris Romanis; quod nominibus ipsis evincitur, quae huius figurae in Plau- tinis fabulis inveniuntur!) Velut balneator eo tempore fictum esse veri simile est, quo balnearum nomen ut graecum introiit in urbem (Varro de l.l IX 68). Vigebat autem eiusmodi nominum fictio Plautinis temporibus et sequentibus. Duae autem classes sunt; qua- rum in altera praemittitur syllabae, quae est tor, à vocalis, mutilato stirpis exitu; sic deducitur ab hol-er-e holitor, ab ian-u-a aut ab ian-o ian-i-tor, a port-u port-i-tor, cf. ficitor, olivitor, vinitor; imporcitor a porca Paul. p. 108 M; balnitor C G L. III 217, 3 ad eandem figu- ram mutatus est, ad quam librator funditoris exemplo perductus Tac. Ann. II 20: funditores libritoresque (ibid. XIII 89).") In altera classe a vocalis syllabae finienti praecedit, velut balne-a-tor ale-a-tor, gral- a-tor, praestigi-a-tor. Huius classis sunt, quae Plautus nova finxit. A clava sic clavator dicitur; Paul. 62, 8M: is quoque, qui huius modi telo utitur, clavator appellatur. Nescio utrum Herculem in animo habuerit clava usum (v. ibid.), an quemquam alium clavatorem; nam nobis is solus servatus est locus, ubi paene ante oculos vel aures nomen deri- vatur; Rud. 798 sq. enim imperatur:
i dum Turbalio, curriculo, adfert(o domo) duas clavas. — clavas? — sed probas. propera cito.
1) quae enumerat Stolzius, Grammat. ling. lat. hist. I 650, Rassowi indicem secutus; omisit gralatorem Poen. 530, erravit de opsonatore et de quadruplatore; quadrupulandi verbum exstat Persa 62, obsonandi com- pluries; rem breviter explicavit Paucker Vorarb. z. lat. Sprachgesch. p. 28 sq.; iam antea in Meletem. lexist. alter. p. 67, adnot. 16 exempla enumeravit; omnia desinunt aut in :tor aut in ator.
2) possint etiam advorsitores Stich. 443 ab advorsum deduci, ut cir- citores & circa deduxit Stowasser Stud. Vindob. XXII p. 125; sed verba, & quibus probabilius deducuntur, exstant.
112 Theodorus Boegel:
Servum redeuntum aspiciens senex exclamat 805:
ehem, optime edepol eccum clavator advenit.
Est igitur, qui duas clavas attulit, quarum alteram clavam v. 807 al- leri servo senex dat, paulo post 816 imperans: extemplo ammplectitote crura. fustibus. Eodem modo a virgis, quibus caedunt, dicuntur virgatores Asin. 864 sq.: ubi saepe causam dixeris pendens adversus octo astutos, audacis viros, valentis virgatores.
Qui versus explicantur & conservo convicium reiciente:
574 sq.: ubi saepe ad languorem (ua duritia dederis octo validos lictores, ulmeis adfectos lentis virgis.
Quamquam propter numerum (v. Mommseni Ius publ. I? 374 adnot. 6) magis de graeco magistratu cogitandum est, ut in praetore et dicta- tore, ubicumque in Plauti fabulis leguntur, tamen lictoris officium et appellatio ad novi muneris inventionem impulit.
Haec a nominibus primae declinationis oriuntur, a clava et virga; & nomine alterius declinationis, ut gladiator a gladio, cadu- ceator a caduceo, unum novavit Plautus Pseud. 162: ἐμ esto lecti- sterniator. Sequuntur imperativi: tu argentum eluito, idem exstruito. Circumscriptio tamen verbi non est, sed quasi magistratus novus appellatur; nam edictionem (143) habet leno; appellatio a lectister- nio derivata est, quasi id non rei divinae vocabulum esset, sed etiam de lectis in lenonis aedibus sternendis dici possit ut Stich. 357: (vos» lectos sternite, Men. 358: sternite lectos.
Mulierum nomina in trix exeuntia duabus viis gignuntur, et motione, intercedente masculina forma, et derivatione ex verbo ipso. Vtriusque classis feminina formavit Plautus. Dictatoris appellatio- nem ad sigrificandum summum quendam magistratum Pseud. 416, Trin. 695 adhibuit, eandem dignitatem ei, qui convivium regit, indidit, quem alibi strategum dicit (Stich. 702), Horatius arbitrum Carm. II 7, 25. (Vssing ad Stich. v. 1); sed quia mulier meretrix convivium regere iubetur, feminino suffixo eam alloquenti opus est, itaque Persa 770: tu hic eris dictatriz nobis. Item movendo ex usitata viri appel- latione feminina forma derivatur prope adiectivi loco posita Curc. 76: anus hic solet cubitare custos ianitrix. Postea feminina forma adiec- tivi vice fungitur, ab arborum peritis lauri nomini distinguendi gratia addita (Plin. n. h. XV 127); feminina autem forma non in usu erat, quia ostiarii officium a viris administrari solebat.
Amatrixz ex hoc ipso acumen petit, quod virum decebat ama- torem esse et dici, mulierem autem amicam, Poen. 1304:
sed adire certum est hanc amaltricem Africam. heus tu, tibi dico, mulier, ecquid te pudet?
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 113
Opinatur enim, qui loquitur, propter vestitum sibi ignotum Hanno- nem esse mulierem, vel simulat se id opinari, et hoc uno verbo amairicis ei opprobrio dat, quod res viris convenientes agat; postea compluribus verbis utitur 1310 sq.:
tune hic amator audes esse, hallex viri, - aut contrectare quod mares homines amant?
Idem nomen iterum factum secundum illum, quem Donatus obser- vavit iratorum morem (p. 109) ab ultimo contradicentis verbo inci- piendi, legitur Asin. 510 sq.:
neque quae recte faciunt culpo, neque quae delinquont amo. — satis dicacula es, amatria.
Praeterea loquenti iam in animo versantur, quae mox de amore pro- latura est. Nam ea amaírix dici potest, quae contra meretricum morem ultro amat adulescentem 526; id enim imprimis postulat Philaenium, ut animi causa quem velit (542) amet (cf. 515, 537), idem vetat lena 521 sqq. 536.
In eadem scaena paulo post eadem lena filiam similis appella- lionis ope vituperat Asin. 513: ego te volui castigare, tu mi accusa- trix ades. Quod excipit Philaenium 514: neque edepol te accuso e. q. s. Ibi de motione aut derivatione iudicium difficile est. Vocabulum propter usum Romanorum iudicialem insuetum erat, nam accusatores apud iudices causam dicebant, non accusatrices; sed postea etiam mulieres accusabant. Itaque nomine opus erat Plin. ep. ad Tr. 60: F'uriae Primae accusatricis (sim. 59). Reliquus vocabuli usus (de quo v. Thes. 1. 1.) non iudicialis est excepto loco Canon. 15 (Migne 56), sed ne Plautus quidem accusare tantum iudiciali sensu ponit.
Item faenerandi negotium virorum erat; faeneratoris igitur appel- latio sola a faenerando derivata erat (Cato agr. prooem. 1); itaque Plautus cum fabulae nobis non servatae (Leo II p. 534) nomen Fae- neralici inderet, iam hoc nomine allusit ad mulierem contra morem faenerantem; eodem consilio scripsit Val. Max. VIII 2, 2: ex amica obsequenti subito deslriclam faeneratricem agere coepit.
Iam accusatrix inter eorum numerum recipi potest, quae eodem libero modo, qui in nominibus viros significantibus observabatur, ex stirpe verbali oriuntur. Etiamsi ab eadem stirpe ortum nomen verbale masculinum inveniatur, nullus tamen inter utramque for- mam conexus est. Quorum nominum partem occasione data iam cum simili masculinorum usu contuli.
Nam eorum quoque auxilio circumscriptio verbifit. Cist. 537: μέ illaec hodie quot modis moderatriz (linguae? fuit atque immemora- bilis. Duplex adverbium modi, ut et quot modis, aptum est inconsi- derantiae exclamantis, cf. Asin. 581; haec abundantia sermoni vulgari etiam convenit v. Brixi adnot. ad Mil. 401 et 432. Quasi transsi- luit eius narratio, quid ipse fecerit (536: anum sectatus sum), in
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 8
114 Theodorus Boegel:
qua postea pergit (539: quot illi e. q. s.), ad deseribendum, qualem anus illa se praebuerit; depingit autem eius morem inauditum per nomina, quae ipse fingit. Immemorabilis est, quae nihil commemo- rat vel loquitur, v. Brixi adnot. ad Capt. 56. Feminino swoderatrix nihil est cum illo masculino, quo utitur Naevius trag. 59 írionum hic moderator rusticus ; quod Cicero in definiendo vel explicando (cf. Cap. IIT) saepiuscule moderatrix adhibuit, eius est novatio. Idem eodem modo, quo Plautus fecit, verbum nominis ope circumscripsit ep. I 9, 22: ἐμ eris omnium moderator consiliorum meorum; ibid. X 9, 3: et temporis et rei te moderatorem facile patior esse; verbalem tamen constructionem sprevit, quam Plauti verba agnoscere sinunt (v. p. 84).
Eiusdem circumscriptionis gratia facta sunt etiam haec.) Merc. 842: divom atque hominum quae spectatrix atque era eadem es ho- minibus; spectatrix latere in verbo tradito speratriz probabilius, quam per se est, comparato versu graeco fit, quem Leo attulit?), et loco imitatoris Amm. XXII 3, 12: humanorum spectatric Adrastia, cf. Apul. de dogm. Plat. 2, 6: spectatrix diiudicatrixque omnium re- rum e. q. S.
Most. 257: nunc adsentatriz scelesta est, dudum adversaitrix erat. — Advorsatricis voce utitur etiam Ter. Heaut. 1007: quin tu in ea re mi fueris advorsatrix, Sostrata? Cui formae femininae masculina est ad- versarius.) Incertum est, utrum advorsatrix in usu fuerit, an fac- tum sit a Plauto et receptum a Terentio. Id quidem constat non ex masculina forma deductam esse femininam; nam adversator his tem- poribus non in usu erat?), sed adversarius. Feminina tamen forma adversaria inde a Cicerone demum invenitur. Cuius locum si adver- satrix antea obtinuerit, assentatriz eius gratia a Plauto opposita est.
Iam dixi p. 108 sq. de eis, quorum vocativo casu appellatur, cir- cumspectatrix, subigitatrix, suppostrix, propter additum pronomen possessivum iam memoravi contemptrix (p. 108), propter dativum pen- dentem oblatratrir (p. 84) Mil. 681: sed molo mi oblatratricem in aedis intro mittere. Hoc nomen testimonium est etiam verbum obla- trandi, quamvis non legatur in Plautinis fabulis, tamen exstitisse; de uxore cum cane comparata confert Vssingius Cas. 320, Men. 714.
1) cf. quae & Buechelero Fleck. ann. CV p. 572 ex reliquiis traditis eruta est monetrie Truc. 501, cuius nominis attributum esse mala vidit Leo; corruptela igitur paucorum vocabulorum est, emendatio ab utro- que facta.
2) com. Att. frg. 1326 Κα. ἡ rà θνητῶν καὶ τὰ θεῖα πάντα ἐπιςκο- ποῦςα ἀεί.
8) adversator ex Apul., Iul. Val., Aug. affertur, sed tribus his locis simul cum aliis nominibus eiusdem formae legitur, ad quorum exemplum (fautor bis, approbator Aug.) fictum esse veri simile est, id quod Cicero consulto vitavit Planc. 88 adversarios . . . ultores, Mil. 89 ıllius adversa- rii, defensores mei, cf. Verr. act. I 36. Flacc. 5, 28. Apuleius dativum ex eo et eius comitibus dependentem facit Socr. 5: quem miseris awxiliatorem, quem fautorem bonis, quem adversatorem malis in omnt vita ciebo?
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 115
Accepiriz eo minus ex acceplore motione derivata est, quia id nomen ipsum suo loco factum est (v. p. 100); acceptriz autem factum est, ut opponatur datori et notio, quae est nemo, duobus nominibus inter se oppositis praemissa negatione redderetur Truc. 571: des quantumvis, nusquam apparet neque datori neque acceptrici; de qua nascendi occasione cf. supra factores p. 106.
Mil. 1072: quomque me oratricem haud sprevisti sistique exorare ex te; orator non solet hunc orandi significatum possidere (de Amph. 34 et Ter. Hec. 9 sq. v. p. 110 et 143), a quo Cicero rursus deduxit de rep. IL 14: quae ex Sabinis virgines raptae postea fuerant oratrices pacis et foederis; neque dubitare licet loco Plautino de sensu orandi, quia exorandi verbum statim sequitur.
Bacch. 1166 sq.: euní eccas tandem probri perlecebrae et persua- strices; nomen agentis rei nomini ex eadem syllaba incipienti se applicavit; spectant verba ad Bacchides; cf. Asin. 133: perlecebrae permities, adulescentum exitium; *perlecebrae! utroque loco de mulieri- bus pellicientibus dicitur; sic etiam inlecebra, quamquam Men. 355, Cas. 887, rei nomen est, tamen lena dicitur Asin. 151: aique eccam inlecebra exit tandem, cf. Truc. 184, 759.1)
Eadem ratio, quae inter “oratricem’ et *exorandum', est inter no- men et verbum Cas. 778 sq.: novi ego illas ambestrices; corbitam cibi comesse possent. Versu postulatur ut ambas estrices (AP) ita restituatur, ut nunc editur; ambedere autem est rem edere totam, nullam partem intactam relinquere. Merc. 240 sq.: mi illud videri mirum, ut una illaec capra uxoris simiae dotem ambederit, ibid. 239; affertur Amm. XXIX 3, 9: cum duas haberet. ursas saevas hominum ambestrices. Amator ex occulto audiens amicam ab ancilla sollicitari, quod uni amatori placere studeat, et ad mores meretricios incitari, exclamat Most. 203: vix comprimor, quim involem illi in oculos stimulatrici. Nomen a stimulando?) factum, quod ex re illi indidit, repetivit, qui versus 208—223 scaenae inseruit, (v. Lorenzi adnot. ad. v. 199) 219: aique enicem scelestam stimulatricem. Sed ei id magis curae erat, ut amatorem conviciis utentem faceret: nam antecedit 218 vene- ficae et additur adiectivum scelestam ad stimulatricem.
Mil. 695: tum plicatricem clementer non potest quin munerem. Plicatrix ab eo officio appellata?) est, a quo vestiplica dici solebat Plaut. Trin. 251, Loewe gloss. nom. 204, cf. Marquardti Vit. Rom. priv. p. 143. Ficta est ad exemplum earum artes exercentium, quae et ante nominantur, praecantrix et comiectrix 693, et post,
1) coniunguntur sic rei et agentis nomen Truc. 552: foras egerones, bonorum exagogae. Paul. Fest. p. 76, 6 M: elecebrae argentariae meretrices ab eliciendo argento dictae interpretatio est versus Plautini Men. 877.
2) stimulo Plaut. Capt. 598, Cist. 206 adulescens amor estimulatur, cf. Bacch. 1159 cor stimulo foditur, sim. Truc. 858.
8) plicare Plauto deest.
8
116 Theodorus Boegel:
opstetrix 697, nutrix 698. Quarum omnium professiones et appellatio- nes in usu erani, etiam praecantricis, cf. Varro ap. Non. 494, 22. Coniectrix hic solum appellatur; dubium igitur est, uirum haec ars et a mulieribus et a viris sit exercita, et inter coniectoris et coniectricis nomina eadem ratio fuerit, quae inter praestigiatoris (Amph. 830, Aul. 630, Poen. 1125) et pracstigiatricis (Amph. 782, Truc. 134), tonsoris (Aul. 312, Asin. 394) et tonstricis (Truc. 405, 7 72, 856), an hoo solum loco coniectoris nomen (Amph. 1128, Poen. 444, Cure. 249) suffixum masculinum cum feminino mutaverit, quia matronam, de qua agitur, mulierum officiis uti deceret (v. Brixi adnot. ad Mil. 692); qua de causa etiam hariolae et haruspicae, non harioli et haruspicis nomina 693 leguntur; praeterea adest ceriaria 696 et, quae vix uno nomine dici potuit, quae supercilio spicit 694.
Magis continuus est ordo servorum servarumque, qui Trin. 251 enumerantur, quorum in numero sunt 252: cantrices cistellatrices nominatae post alias ancillas 251: flabelliferae sandaligerulae; can- trix magis in usu fuerit, quam nobis cognoscere licet; cistellatrices a cistella, rursus primae declinationis nomine (cf. p. 111), derivatae, sunt, quibus cistella servanda portandaque traditur, ut in Cistellaria Haliscae III sq.
Restat compotriz Ter. Andr. 232: quia compotrix eius est. Non & compotando facta est, quod verbum non exstabat, neque a compotore, quod nomen Cicero Phil. II 42, V 22 sibi finxit vituperans Antoni so- cios, quos similiter II 102 post prandiorum apparatus commemoratos compransores et collusores appellavit. Praepositio ita praefixa est, ut in coepulonus Plaut. Persa 100, collibertus Poen. 910, commaritus Cas. 797, contubernalis sim.!) Si potriz non in usu erat?), statim com- positum cogitato tantum simplici ex potando compotrix facta est.
Nominum fertiae declinationis partem iam in primo capite tractavi, ea scilicet, quae illis in interrogandi enuntiationibus (v. p. 92) nata sunt: abilio accessio aditio auscultatio clamitalio exitio inscensio muttitio notio pultatio receptio (?) ventio. Sed etiam liberiore modo haee quoque nomina ex verborum contextu oriuntur.
Amph. 521: nequiter paene expedivit prima parasitatio. Verba Mereuri sunt in subparasitando patri operam perdentis 515: accedam atque hanc appellabo et subparasitabor patri, item postea 993: amanti subparasitor e. q. s., cf. Mil. 348: sed hic ılli subparasitatur semper; parasitor legitur Stich. 634, Persa 56; quod ex verbo composito no- men simplex derivatur, cf. similem inconcinnitatem Cas. 584: blanda es parum et 586: subblandirier; cf. etiam p. 108 deludam . . . lusorem.
Antecedit nomen novum verbo, a quo derivatum est (cf. p. 115 oratrir), si iam in nomine proferendo loquenti verbum in
1) cf. C G L. V 581, 40: compotrix eius est, una bibit. alia eiusmodi composita Paucker, Mel. Gréco-Rom. III p. 527 adnot. 12. 2) affertur Phaedr. IV 5, 26.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 117
animo versatur, velut Curc. 509 8q.: rogitationes plurimas propter vos populus scivit, quas vos rogaías rumpilis e. q. s. Vt numerum augeret, nomen ex intensivo verbo maluit derivare quam ex simplici, quod sequitur, sic tamen, ut id nomen modo ex rogitando fictum sensum accipiat a sequente rogandi verbo, non ab rogitando ipso, quod interrogare significat.
Itaque ideo, quod consensus inter nomen derivatum et verbum desideratur, verba tradita mutare non opus est Trin. 692 sq.: haec famigeratio te honestet, me conlutulentet, si sine dote duxeris. Respiciunt verba ad v. 689: sed ut inops infamis ne sim, ne mi hanc famam diffe- rant; traditur autem famiferatio hoc loco (692) Palatinis, in Ambro- siano 672—735 desunt; sed traditur famigeratio a Nonio p. 84, 26 et isdem codicibus Plautinis post 704 eosdem versus 692—694 iteranti- bus; praeterea famigeratori 219, famigeratorum 215 exstant. Itaque quamquam dixerunt Romani velut Trin. 186: maledicas famas ferunt (cf. Persa 351, Acc. trag. 458: quis erit qui non me spernens .. . turpi fama differet, sim. Trin. 689), tamen compositum praetulerunt ex fama et gerendo facere, inde etiam famigerabilis, famigeraltus, fami- gerulus, quibus omnibus nomen famiger subest, quod, num in usu fuerit, non constat.
Flagitatur autem verbale cum verbo plane congruens Capt. 799: quae illaec eminatiost nam? Nam verba non modo ad minantem Ergasili orationem spectant, sed imprimis ad eius initium 791: emi- nor interminorque, ne mi obstiterit obviam e. q. S., quod propter duplex minandi verbum spectatoribus in animo et auribus manebat. Figura autem interrogationis mirantis est, cf. Poen. 1296: sed quid hoc est? quid est? quid hoc est? quid ego video? quo modo? quid hoc est condu- plicationis? quae haec est congeminatio? Ibi adulescens Hannonem filias amplexas tenentem vidit; aspectum sibi acerbum insuelis ei rei verbis!) et nominibus depingit; nominibus ei opus est, quia in inter- rogandi modo incepto perseverat; de interrogationum genere v. infra p. 141.
In enumeratione, ubi complura usitata nomina deinceps ponuntur, facile nova ad illorum figuram ficta admiscentur. Capt. 1030 sq.:
neque in hac subigitationes sunt neque ulla. amatio nec pueri supposilio nec argenti circumductio Amatio vocabulum Plauti proprium est, sed satis crebrum; quinquies
enim nobis servatum est;' suppositio quoque alibi a Plauto dicitur Cist. 144, 152, Truc. 437. Subigitationes autem ad complendum im-
1) conduplico Pseud. 1961, congemino intransitive Amph. 786; postea conduplicatio Rhet. Her. IV 88 ἀναδίπλωεις (cf. Gloss. III 368, 14) rheto- rum graecorum est, item congeminatio Diom. Gramm. I-445, 11 (Donat. IV 398, 1, Beda rhet. p. 609, 4); Isid. orig. II 21, 3; Gloss. III 488, 61; 508, 13; haec artis oratoriae vocabula cum Plautino eorundem verba- lium usu non cohaerent.
118 Theodorus Boegel:
pudicorum morum ordinem fingebantur, qui aliis in fabulis videbantur. Cas. 964, Merc. 203, 204, Mil. 652,1402,Heaut. 567 invenitur subigitare, id est proprie “manibus tractare', quod panis depsticius patitur Cato de . agr. 74: farinam in mortarium indito, aquae paulatim addito subi- gitoque pulchre. ubi bene subegeris e. q. 8. sed ab hoc libero usu intensivum subigitare ad sensum tangendi mulieres inceste reductum est!), cf. Cic. epist. IX 22, 4: et quidem iam etiam non obscena verba pro obscenis sunt. baíuit, inquit, impudenter, depsit multo impudentius. Circumductio quoque suo loco (Capt. 1031) orta est, nam alibi non decipiendi sensus ei est; genetivus ei (v. p. 90) adiungitur, ut nomini solet; verbum sextum casum poscit, v. Trin. 959 et quos Vssingius ad Asin. 96 contulit locos. Cetera autem per nomina proferre neque ausus est neque potuit poeta; sic enim pergit Capt. 1032: neque ubi amans adulescens scortum liberet clam suom patrem. "Terentius eadem occasione data postquam fabularum personas nominum auxilio enume- ravit Eun. 36 sqq., transit ad argumenta verbis indicanda 39: puerum supponi, falli per servom senem, amare, odisse, suspicari.
Stich. 657 sqq.: quot ego voluptates fero, quot risiones, quot iocos, quot savia, saltationes, blanditias, prothymias. Risiones significant aut ridicularia (Plaut. Asin. 330, Trin. 66) vel ridicula (Amph. 917, Stich. 455, Mil arg. 1, 9) aut probabilius convivarum risus, qui identidem fiunt. Suetum rei nomen risus est; plurima enim verba sonum significantia quartae declinationis nomina faciunt, velut: cam- tus crepitus fremitus gemitus luctus plausus ructus sonitus strepitus, Plautina omnia; eadem figura est, quod Terentius novavit aui pri- mus et solus adhibuit Heaut. 373: gemitus screatus tussis risus ab- stine. Questus eiulatus Acci sunt (555). A quibus, si modo exstabat, sensu differebat nomen tertiae declinationis; velut cantio Plaut. Stich. 707, 788, 760, Cato de agr. 160 modum et verba significat, quae canuntur; Bacch. 38 idem esse potest, opposita orationi (v. 37)
pol ego magis meluo, ne defuerit mi in monendo oratio. — pol ego metuo, lusciniolae, ne defuerit cantio.
Praeter eiulatus eiulatio quoque in usu erat Capt. 201: eiulatione haud opus est. Videtur haec forma magis ad actum et habitum spectare quam ad sonum, ut fortasse etiam lamentatio Merc. 870, cf. clami- tatio, muttitio p. 94 et 93. Sed ad id probandum haec pauca exempla non sufficiunt; itaque satis habeo hac sonandi verborum ad quartam declinationem proclivitate nominum secundae declinationis abusum explicare, quem admisit Sisenna hist. frg. 131 (Prisc. II 264, ἐν procul sibilu significare consuli coepit, similiter frg. 26 (Non. 491, 26
sonu signorum, frg. 72 (Non. 142, 3) magno cum molimento ac per-
1) itaque glossae C G L. IV 180, 4 (subigitionibus) et V 514, 19 (subi- gionibus) subigitationibus: sollicitationibus praeterquam quod casus non ad Plautinum locum quadrat, alium locum interpretantur.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 119
petuo sonu.') Adductus est non modo nota alterius et quartae de- clinationis commutatione, sed etiam reliquis sonandi vocabulis secun- dum quartam declinationem formatis; quod probatur duobus exem- plis?), ubi sonus una cum aliis nominibus quartae declinationis poni- tur Apul. metam. VIII 30: tinnitu cymbalorum et sonu tympanorum et Flor. 80 Oud.: lyra concentu variatior et tibia questw delectabilior et fistula susurru iucundtor et bucina. significatu longinquior.
Plaut. Men. 607: aufer hinc palpationes. Repellit matrona ma- ritum palpantem (Amph. 507, Merc. 169) i. blandientem, ut postea denuo 627: aufer manum, cf. Amph. 507 totamque illam scaenam Amph. I 3 simillimam a Iove Alcumena Mercurio actam. Sed vereor, ne id nomen casu semel in his fabulis inveniatur; palpator huius ser- monis proprium fuisse videtur (Men. 260, Rud. 126, v. p. 107 adnot. 1); de dictione cf. Ter. Phorm. 857: quin tu hinc pollicitationes aufer, et quos locos Brixius ad Men. 609 contulit, Poen. 1035, Persa 797.
Propter sequentium temporum usum de novitate dubitatio est Pseud. 70: distractio discidium vastities venit. Si usitatum vocabulum est, artificium utriusque nominis ab eadem syllaba incipientis ad eli- gendum, non ad fingendum vocabulum aliquid valuit.
Paul. Fest. p. 61 M: consuetionem Plautus pro consuetudine dici. Id quoque nomen suo loco natum fuerit, ex consuescere cum (Amph. 1122, Cist. 87, cf. consuetudines Pseud. 64), sed ubi restituendum videtur Amph. 490: et clandestina ut celetur consuetio (suspicio codd, consuetudo Don. Ter. Ad. IV 5, 32) cum toto suo versu et antecedente?) argumento repugnat, v. Langeni stud. Plaut. p. 236. Si non Plauti versus sunt, aliunde sumpti sunt, sed nescimus, unde, nam de puella clam gravida in palliatis non semel agebatur. — Bacch. 115: Suavis Saviatio in fine deorum enumeratorum nominatur, quos adulescens colit; om- nium hic ultimo loco commemoratus maxime praeceptorem offendit, maximeque ei ignotus est 120: an deus est ullus Suavis Saviatio? Huius dei utroque Bacchidum loco et Pseud. 65, ubi Bacchidum ver- sus denuo legitur, duplex nomen est, ex adiectivo et nomine constans. Saviatio etiam ex Gell. XVIII 2, 8 pluraliter adhibita adfertur.
Pseud. 67: teneris labellis molles morsiunculae; deminuta vocabuli forma, quam Apul. met. VII 22 imitatus est, epistulae ab amica ad amatorem datae convenit; antecedit 66: compressiones artae amantum corporum, sed sequitur 68: papillarum horridularum oppressiunculae.*) Differunt autem morsiunculae ab aliis deminutivis eo, quod ex radice, non ex nomine morsio prodierunt; hoc non exstabat5), nam mor-
1) sed traditum est sona Non. 142, 3; hoc loco Sisennae verba non propter sonu afferuntur.
2) elegi ex eis, quae a Nevio Formenl. I? p. 786 8q. praebentur.
8) 489 et ne in suspicione ponatur. stupri.
4) ne hoc quidem deminutivum alibi legitur, sed oppressio in usu erat, nusquam tamen, ut videtur, hoc opprimendi sensu (cf. Pseud. 1261).
5) sed v. CGL. II 269, 6 δῆγμα morsum, hic morsus, morsio.
190 Theodorus Boegel:
sus verbale a mordendo factum est. Amicae igitur verba Plautus hic eodem artificio blanda reddidit, quo similem parasiti orationem ornavit, qui post unctiones graecas sudatorias (Stich. 226) et cavilla- tiones (22'1) ibidem 227 sq.: adsentatiunculas) ac perieratiunculas para- siticas vendit. Quorum ultimum loquenti illi in mentem venit, fictum ad antecedentis exemplum, neque alibi legitur ipsum, neque omnino nomen in (io exiens a perierando ortum. Quae praeterea huius figurae nomina in fabulis Plautinis leguntur, aratiuncula Truc. 148, occasi- uncula Trin. 974, ratiuncula Curc. 371, Capt. 192, a nominibus in tio exeuntibus derivata sunt. Illis tamen duabus, morsiunculae et perie- ratiunculae, satis docemur, suffixo, quod est tiuncula, ex radicibus ipsis, etiamsi deerat nomen tertiae declinationis, eiusmodi deminutiva fingi posse.
Terentius praeter ratiuncula Phorm. 36 nullum admisit, ne- dum nova fingeret. Sunt tamen tertiae declinationis nomina nova eliam in eius fabulis.
Clitipho ambulatum mittitur Heaut. 588: abi deambulatum. — deambulatum? quo? — Deinde abiit neque in scaenam prodit usque ad scaenam IV 6; tum rediens ab ambulando queritur se antea extru- sum esse 806 sq.: vel me haec deambulatio, quam non laboriosa, ad languorem dedit.
Similiter ad eam scaenam spectatores revocat, ex qua abiit, senex fratre frustra quaesito lassus rediens Ad. 713 sq.: μέ, Syre, te cum (iua monstratione magnus perdat Iuppiter. Syrus ei per ambages viam describens sic inceperat 570: scio, ubi sit, verum hodie nunquam monstrabo.
Eun. 87 sq. ceterum de exclusione verbum nullum? haec verba dicit tantum de iniuria, unde intellegi licet, quod hic exclusionem posuil; quia servus accusatoris animo dicil ad illa supra, quod intromissus non est (Eugraph. ad h.l I 2, 7). Respicit igitur hoc vocabulum (cf. etiam 98 exclusti) ad primam scaenam, ubi exclusum se esse querens Phae- dria auditus est (v. 49: exclusit).
Phorm. 10125q.: haecime erant itiones crebrae et mansiones diutinae Lemni (cf. p. 74); itiones mansionum gratia dixit; nam ilio non dicebatur, nisi in obviam itione (v. p. 72), domum itione (v. p. 72) aliisque compositis nonnullis; reliqua exempla infimae latinitatis sunt. Prioribus temporibus omnino eundi nomen verbale non exstabat, nisi alia verbalia ei supplemento et fuleimento erant; ium ro incessu Titinius Setina (Non. 123, 9) non dixisset, nisi alia similia seque- rentur: ifum gestum amictum qui videbant eius (com. 117). Eandem rem esse in formula pro itu et reditu Leo (Anal. Plaut. II 31 adnot. 1) animadvertit, quam Cicero suis verbis intexuit ad Att. XV 5, 2:
1) utitur etiam Cicero in epistulis I 12, 6; fortasse igitur inter blanda sermonis cottidiani vocabula habendum est; praeterea Ambr. Off. min. II 28, 117.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 121
quis porro nosler itus reditus vullus incessus inter istos? Eadem res est in formula iuris praediorum ifus actus, quam commemoravi p. 102. Non repugnat Lucretius, cui hoc ut aliis rei nominibus magis opus erat quam aequalibus III 388: mec repentis itum cuiusviscumque animantis sentimus. Quartae autem declinationis nomen praetulit, quamquam tertiae versui heroico non resistebat (cf. Cap. III); v. quae de ventio et ventus p. 94 dixi. Etiam cur abitionem Terentius (Heaut. 190) aut elegerit aut finxerit, p. 95 probare studui.
His nominibus et numero et facilitate subito nascendi ea classis superatur, quae in tura exit, neque eodem libero modo pauca, quae Plauti propria sunt, ficta sunt.
Senex filium erroris convicturus est:
Trin. 363: nam sapiens quidem pol ipsus fingit fortunam sibi: eo non mulia quae nevolt eveniunt, nisi ficlor malust.
Adulescens amicum excusat:
365: mulía illi opera opust ficlurae, qui se ficlorem probum vitae agundae esse expetit: sed hic admodum adulescentulust.
Id est illi, qui se fictorem probum vitae agendae esse expetit, multa ficturae opera opus est. Pergit ergo, qui respondet, eadem in imagine, quae in duplici fingendi sensu posita est; translatio est 363 et 365, itaque etiam ficlor 364 et 365 sic intellegitur; sed fictor etiam de pro- prio sensu admonet, quasi artifex sit e cera aliave materia fingens, fictura autem non tam actionis quam artis appellatio, cf. mercator et mercatura, venator ei venatura. De fingendis libis, unde alii fictores nomen ceperunt (Varro de 1.1. VII 44, Marquardt-Mommsen VI? 249), nemo cogitare vetatur, quia 368 quoque ex cena comparatio arcessitur; similiter luditur Epid. 523; coqui denique Sardinienses ex eadem ambiguitate incipiunt: gonlegium quod est aciptum aetatei aged<ae) Buechel. Carm. epigr. 2, 1. Fictura praeterea ante Gellium X 5, 3 nus- quam legitur; nam Plaut. Mil. 1189: satis placet pictura et traditum et aptum est.
Desultoris ars in usu propria appellatione caruisse videtur; nam Apuleius met. I 1: desultoriae scientiae eius loco substituit; desul- turam tamen, si quis dixit, quasi artis appellationem intellectam esse veri simile est. Id accidisse puto Plautino loco
Mil. 278 sqq.: ne hercle hodie, quantum hic familiariumst, mazumum in malum, cruciatumque insuliamus. — tu sali 80lus, nam ego istam insulturam et desulluram nil moror.
Iocatio incipit ab insiliendo pro incurrendo posito (v. Brixi adnot.); verbum nomine excipitur, addito pronomine demonstrativo; suffixum quod est íura eligitur propter sequens artis vocabulum eodem modo natum; desulturam autem additur, ut spectatores plane ad talis exer- citationis cogitationem perducant, qualem Vegetius testatur tironum,
199 Theodorus Boegel:
mil. 118: tantaque cura erat, ut non solum a dexiris, sed eliam a sinistris partibus et insilire et desilire condiscerent e. q. s. Vnde dooe- mur etiam insiliendi notionem aliam esse v. 279 (cf. Rud. 366), aliam in nomine insulturae 280.
Mil. 990: viden tu illam oculis venaturam facere atque aucupium auribus. Venaturam, quae hic solum legitur, huic versui inventam esse non contenderim, quia alia artis appellatio deest; iungebantur autem artis nomina sic cum faciendi verbo, velut Rud. 931: navibus magnis mercaturam faciam, CIL.I 206, 123: queive lanistaturam artemve ludic(r»am fecit fecerit; ne hoc quidem nomen aliunde adfertur.
Filia meretrix matri tarditatem opprobrio danti se purgat (Cist. frg. 7; v. 3979 LJ:
pol ad cubiluram, maler, magis sum exercila fere quam ad cursuram. eo sum tardiuscula.
Cubituram nemo dixit, Plautus hic ante cursuram. Eiusdem forma- rum similitudinis gratia Terentium curatura dixisse Sloughter (the substant. of. Ter. p. 11) vidit; opponitur enim a Terentio curatura naturae Eun. 316: tam etsi bonast natura, reddunt curatura iunceam. Huie de hoe vocabulo iudicio non obstat curatura CIL. XIII 1954 (saec. ΠῚ et 1960, curatoris officium significans, neque quam Priscianus gramm. III 480, 9 sq. inseruit ceteris a cura derivatis, curiosus cwra- gulus curator curatio curatura curia curialis, neque Donati explicatio iam a Sloughtero allata: cura mentis est, curatio medicinae, curatura diligentiae (Eun. II 3, 25); nam etsi de curatura nobis ignota iudi- care non possumus, ne cura quidem deest medicorum arti, v. Cato de agr. 157, 10: cito sanum facies hac cura; ibid. 157, 8: hac eadem cw- ratione sanum facies; curatio autem etiam magistratuum est, et cuiusvis hominis, v. p. 97.
Nomina rei quartae declinationis paucis dicendi generibus exceptis libera nascendi potestate paene carent. Nam Bacch. 54 sq.: quid est? quid metuis? ne libi lectus malitiam apud me suadeat? — magis illectum tuom quam lectum metuo “ilectus’ nomen sui iuris non est, sed deducitur praemissa praepositione ex antecedente lecíws, quasi verbale eius verbi simplicis esset, a quo illicere affixa praepositione compositum factum est; ludus, de quo conferatur Asin. 221 leciws inlex est, initium capit a forma lectus verbali simili*); sllecfw postea exstabat, sed nullus praeter sextum casum adfertur.
Non certum iudicium est de Trin. 260 sq.: fugit forum, fugitat $uos cognatos, fugat ipsus se ab suo contutu. Coniutu alibi non legitur, sed contuitus postea in usu erat; in hoc igitur nomine eadem formae varietas est, quae in verbis tuendi contuendi intuendi obtuendi; in eis altera et tertia verborum declinatio confunduntur (Neue Formenl. III?
1) sunt loci ubi quartae declinationis casus facit, v. Neue, Formen- lehre 15 p. 785; cf. Trin. 661 in lecto A, intellecto (intellectu B) P.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 123
p. 278); sed Plauto non placebat secundum tertiam ea declinare, nisi in fine versus colive (Leo ad Bacch. 668); nomina secundum tertiam declinationem deducebantur, obtutus, tutus adiectivum, (utriz ; sed eadem ambiguitas, quae in contutu et contuitu est, est in tutore et twitore; ex altera declinatione twitio provenit.
Restat screatus Ter. Heaut. 373, quod nomen adhuc aliunde lexicis non affertur; si Terenti inventum est, ordini similium usitato- rum eum hoc quoque inseruisse vidit iam Slaughterus l.l. p. 11; idem fuleimentum etiam reliquis a Terentio novatis adest, quae sunt praemonstrator, gerro, contorlor, curatura.
Non deest quartae declinationis nominibus fictio novorum plane, sed angustis finibus circumscripta cst; quibus, exemplis insequenti- bus ostendetur.
Trin. 1139 sq.: is mille nummum se aureum meo datu tibi ferre et gnato Lesbonico aibat meo; ibid. 1142 sqq.: meo adlegatw venit, quasi qui aurum mihi ferret aps te, quod darem tuae gnatae dolem, ut filius luos, quando illi a me darem, esse allatum id aps te crederet e.q. 8. His ultimis verbis interpretatio continetur verborum quae sunt meo daíu; in eisdem praeter id iam aliud exemplum adest, meo adlegatu, i. quia ego adlegavi, me adlegante. Vtrumque novum est; ne adlegatu quidem nobis aliunde notum est, etsi Gellius contendit XIII 21, 19: hic quoque adlegatus et hic arbitratus pro adlegatione pro- que arbitratione!) dicuntur, qua ratione servata arbitratu et adlegatu meo dicimus. Nam ut de peccatu (ibid. 16) et factu (ibid. 15) non ad suum sermonem, sed ad Ciceronis quosdam locos spectat, ita for- lasse etiam de adlegatu ad Plauti versum.
Trin. 167: me apsente aique insciente, inconsultu meo. Apud Nonium p. 525, 27 legitur mutatio a quibusdam facta, qui ante- cedentibus ablativis absolutis perducti scripserunt: inconsulto me. Sed ut seo datu, meo adlegatu, ita inconsultu meo dicitur; qui abla- tivus negatione affixa hic ortus est; nam simplex consulendi nomen non exstat, nisi errore cum consulto permixtum (v. Neue I? p. 785). Causa ficlionis erat adiectivum ab eadem syllaba incipiens, quod antecedit; sequitur autem ixconsultu eorum nominum analogiam, quorum ex in incipientium sextus tantum casus exstabat (v. Lach- manni adnot. ad Lucr. I 454); talium alius casus fortasse numquam adhibebatur, nisi adiuvante adnominatione quadam, velut a Lucretio tactui intactus oppositus est I 454 (v. Leonis Anal. Plaut. II 33), ab auctore artis ad Her. scriptae II 7 inapparatio apparationi, a Cice- rone versum est de fin. I 21: infinitio ipsa, quam ἀπειρίαν vocant. Simili igitur adiumento Plautus usus est, cum inconsuliu meo post
1) haec forma hic pro stirpe verbi ponitur: item adlegatio; id ap- paret ex XIII 21, 19 hic enim peccatus quasi peccatto recte latineque dicitur, ubi peccatio idem valet.
124 Theodorus Boegel:
insciente diceret; quo caret aliud vocabulum eodem modo formatum Ter. Hec. 704: nam puerum iniussu credo non tollent meo, item 562, Phorm. 231; nam et iniussu crebro in usu erat, v. Cato de agr. 5, 3: iniussu domini, sim. 143, 1, 144, 1, et iussu Merc. 102: hospitis iussu, Curc. 329: tuo iussu, Asin. 147, eius iussu Amph. 989, cuius iussu Amph. 17, 26 (cf. 25: iussit), Iovis iussu Amph. 19; exempla ex prologo Amphitruonis sumpta non omnia Plauti sunt; Cato agr. 139: iussw mco in verbis precum conceptis; casu factum est, ut in Terenti fabulis non legatur, nam etiam postea hic ablativus saepe invenitur (velut Sisenna hist. frg. 119, Rhet. Her. I 25, II 19, Helvius Mancia ap. Val. Max. VI 2, 8), nusquam tamen usque ad Sallustium praepositione prae- missa; si alio casu opus erat, tertiae declinationis nomen erat, frg. Tudert. CIL. I 1409, 9 sq. (quod eius contra leges publicas populi Ro- mani ... Senatusve populi Romani iu)ssionem factum non erit.
Merc. 845 sqq.: sex sodales reperi, vilam amicitiam civitatem laetitiam ludum iocum; eorum inventu res similu pessumas pessum dedi.) Verbum repperiendi excipitur, ut in enuntiationibus relativis participio saepe, interdum nomine verbali verbum excipitur velut Cic. ad Att. IV 2, 5: aestimaverunt ... quae aestimatio, ad Att. XIII 22, 1: id, quod cogitamus; quae cogitatio, Cic. de sen. 74: meditatum esse... sine qua meditatione, Cic. fat. 22 declinat . . . quam declinationem, Scip. Afr. minor (Orat. frg. 16 p. 215): saltare . . . quam saltationem. Sed hoc dicendi genus?) scribenti potius quam loquenti convenit; tamen ne eorum repertu quidem dicit?); quod nomen ut asper- naretur, alternandi studio adductus est. Id artificium ne immerito in Plauti fabulis agnovisse videar, aliis eius exemplis collatis opus erit. Mil 621sq.: atque ea te facere facinora, quae istaec aetas fugere facta magis quam sectari solet. Curc. 618 sq.: ego quidem pro ἰδίας rem solvi ab trapezita meo; quam ego pecuniam quadre- plicem abs te et lenone auferam. | Alternantur pulsare et pultare, quorum hoc pulsando antiquius fuisse docet Quint. inst. I 4, 14, Bacch. 578: pulía, 579: pulsat, 581: pultare, 583: pulsatio; tangere et attingere Truc. 276: ne attigas me. — egon te tangam? Bud. 720 sq.: lange utramvis digitulo minimo modo. — quid si attigero?, cf. Asin. 385 sq., Ter. Ad. 1785); curare et accurare Men. 207: scin
1) inventu fortasse alibi invenietur; quae adhuc adferuntur exempla reicienda sunt, id quod a Forcellinio ipso factum est de Plin. nat. X 67; de Plin. nat. XVII 162 v. Mayhoffi adnot.; utroque loco neutrum esi; Tert. de anima 2 in.: eventus.
2) eandem verborum constructionem efficere voluit, qui post Trin. 427 nempe quos spopondi. — immo quas dependi inquito inseruit: sponsione pronuper tu exactus est; quae verba post 427 in Palatinis legun- tur, ante 427 in Ambrosiano; inde evincitur versum irrepticium esse; quid sibi voluerit ascriptor, v. Leonis adnot.
3) hoc nomen ex Ápul. met. XI 2 et 11 adfertur.
4) idem verbum compluries positum Most. 466 sqq.: eho an tw teti- gisti has aedis? — cur non tangerem? 457: tetigistin? tetigi e. q. s.;
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 195
quid volo ego te accurare? — scio curabo quae voles; similiter aspice... specto Amph. 750 sq.; morior ... emoriri Pseud. 1221sq.; usus est et opus est (cf. Schoell. arch. II 211 sq.) Amph. 505, Bacch. 705 sq. et 707; Most. 250 sq.: usu est... opus est. — Merc. 262 sq.: non ita amo ut sani solent homines, sed eodem pacto ut insani solent; hic ila non iteratur, sed solent; Men. 657 sqq.: sed sic utendam dedi. — equidem ecastor tuam nec chlamydem do foras nec pallium cuiquam utendum. mulierem aequum est vestimentum muliebre dare foras. Capt. 362 sq.: novus erus ... veteri domino; ibid. 766 sq.: ex vinclis ... in calenas; ibid. 690: perüt ... interit; Amph. 7: incepistis . . . in- ceptabitis Variatur etiam verborum collocatio (v. p. 92) et accentus Curc. 166: Pálinure Palinure ... Palinurum, Mil. 539: magís facete vidi et mágis miris modis, cf. quae Leo quaest. Plaut. p. 270 ad- not. 3 comparavit. Sed his exemplis, quarum partem Leo mecum communicavit, id saltem apparebit, varietatis studium in Plauti fa- bulis tam saepe animadverti, ut hic res absolvi non possit, praesertim cum inter varietatem et neglectam concinnitatem, cuius exempla hic ilic attuli, observanti distinguere difficile sit.
Itaque revertor ad ablativorum in fu exeuntium usum; qui cum paucis nominibus suo loco natis non perspiciatur, reliqua Plautina Terentianaque eius exempla congeram, ut quantum haec dictio in deducendis illis nominibus praestiterit, aperte cognoscatur.!)
Stich. 327: salve, (uo arcessitu venio huc; adfertur nominis nullus nisi sextus casus ex Cic. nat. deor. 115: ipsius rogatu arcessituque, Amm. XXXI 10, 3: arcessitu Valentis patrui.
Truc. 498: quam gravidam hic reliqui meo compressu, cf. Amph. 109, Macr. sat. 5, 19, 18, Epid. 542: quae meo compressu peperit filiam, Ter. Ad. 474 sq.: virgo ex eo compressu gravida factast. Terentius igitur praepositionem praemittit (ut Hyg. fab. 60, 63) adductus vocabulo gravida, cf. Andr. 216 gravida e Pamphilost; dici- tur autem ez eo compressu?) ut Hyg. fab. 63: concubuit; ex quo compressu maius est Perseus. Attributo nusquam caret; genetivus obiectum significat Hyg. fab. 60 ex compressu Tyronis. Plin. nat. XI 98 pinnarum hiatu refulgentes . .. compressu obumbratae a pri- mario comprimendi sensu denuo deducitur, fortasse etiam Cic. de sen. 51 tepefactum vapore et compressu suo (i. terrae) sc. semen. Sed de
461 8q.: tetigistin foris? — tangerem; at 468: aedes ne attigatis. tangite e. q. 8.; cf. Àul. 740: tangeres, 144: tactiost, 164: attactam, 165: tangere; Rud. 784sq.: tange dum. — tangam hercle vero; repetitur vocabulum a respondente et iussum faciente fud. 1338, 1336.
1) eiusmodi nominum laterculum confecerunt Neue et Wagner (For- menlehre I? p. 761, ubi etiam sequentium temporum exempla referuntur; quem et adhibui et correxi ita, ut non singulis in nominibus nominem.
2) spectat ad narrationem antecedentem, qua 467 vitiavit continetur; itaque Goetzius merito C G L. V 532, 32 compressu (cod. -8s0) vitio sic emendavit, ut ad hunc Terenti versum referretur.
196 Theodorus Boegel:
unius ablativi usu omnia exempla congruunt. Repugnat tantum C G L. II 447, 21 cuvoxr pressus compressus. II 510, 33 compressus φθορά. Liberius Plautus cognato rei nomine usus est Pseud. 66: compressiones artae amantum corporum.
Plaut. Cas. 775: illarum oratu faciunt; Cic. Flacc. 92: oratu two, cf. Eun. 956: et quidem orante, ut ne id faceret, T haide.
Amph. 657: eos auspicio meo atque ductu primo coetu vicimus. Codicibus inductu traditur, sed eadem imperatoris verba sunt, quae Amph. 196: ductw imperio auspicio suo; eadem a Mummio in titulo dedicatorio inscripta sunt Buech. Carm. epigr. 3, 1: duct(u) auspicio imperioque eius, Videtur — nam alia exempla vetusta desunt — sextus tantum casus vocabuli hoc sensu in usu fuisse; nam Cicero demum hanc locutionem sic flexit, ut accusativum faceret, ep. III 11, 4: se ad Pompei ductum adplicaveruni; nomen etiam ad ducis vocabulum referri potest, ita ut eadem ratio sit inter me duce et meo ductu, quae inter me consule et meo consulatu.
Arbitratu antiquissima harum dictionum est. Vocis originatio ut omnium verbalium facilis est, sed huius quoque significatus et ad verbum arbitrandi et ad nomen arbitri referri potest, ut et actio arbitrandi et officium arbitri sit. Ad verbum adluditur Amph. 931 sq.: arbitratu tuo ius iurandum dabo me meam pudicam esse uxorem arbi- trarier. Sed iocus in arbitrandi verbo positus est; nam iam antea de re, quam alter scit, altera scire sibi videtur, arbitrari dicitur 905, 908. Arbitro succedit arbitratu Rud. 1004 sq.: nisi das sequestrem aut ar- bitrum, quoius haec res arbitratu fiat. De coniunctione per relativum facta v. supra p. 124 et Rud. 1002. Sed haec quoque muneris signi- fieatio ex verbo deduci potest, nam arbitrari arbitri munus est, a quo ad cuiusvis hominis disceptationen transferebatur. Quid autem signi- ficaverit haec formula ex ablativo arbitratu et genetivo vel pronomine possessivo constans, cognoscitur ex eis, quae quasi explicandi causa adduntur Truc. 211 sq.: nunc quidem mco arbitratu loquar libere, quae tolam et quae lubebit.‘) Casu igitur factum est, ut arbitratu abla- tivus instrumentalis esse videatur Persa 566: evortes tuo arbitratu homincs fundis familiis. Ceteris locis ab ablativi vi longius abest, quam ut huius casus usu explicari possit. lam ab Italis sic adhibebatur, ut de alius quoque quam de arbitri sententia diceretur; testimo- nium, ex quo id nobis colligere licet, Vmbrorum locutio congruens cum Romanorum est tab. Iguv. Va 12: adputrati fratru Atiiediu. Sic enim in eorum quoque sermone ablativus honoris publici ponebatur (ef. ductu), Inser. min. 1, 4 (Buech.): maronatei Vois. Ner. Propartie, cf. tab. VIL B 1: sveso fratrecate (Buecheler Vmbr. p. 172). Confun- duntur verbale et participium vel altera et quarta declinatio!)
1) Mil. 1223: meo arbitratu [ut volui] interpres idem voluit; sed in B legitur: me arbitrii i. me arbitro.
2) sed hoc adnotandum est, easdem formas in e vel ei vel $ exun- tes etiam a nOminibus secundae declinationis deduci posse.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 127
(Buecheler p. 174) Inscr. min. 2: su maronato V.L. Varie e. q. s. rursus tempus indicatur, sed huius tituli auctori ablativus nudus non sufficere videbatur; itaque praepositionem praemisit.
In Romanorum titulis arbitratu accedente genetivo haud raro le- gitur, neque aliter in CIL. I!) dieitur; excipitur CIL. I 198, 1: quoive in arbitratu dicione potestate amicitiav(e e. q. s., alia igitur formula, cuius altera figura exstat Plaut. Amph. 258 sq.: deduntque se divina humanaque omnia, urbem el liberos, in dicionem atque in arbi- tratum cuncti Ihebano poplo (item Solin. 5, 1). Plautus hoc loco solo accusativum posuit, bis nominativum in eo dieendi genere, quod inter legum locutiones habendum esse supra p. 103 ostendi, ceteris locis ablativum addito plerumque meo vel tuo, suo Bacch. 1126, Men. 91, Persa 600, Curc. 428, huius Pseudol. 271; Trin. 990: meo arbitratu et novorum aedilium; Rud. 1002 sq.: cuius arbitratu nos vis facere — viduli arbitratu. Ibi nominis genetivus fine versus a nomine regente divellitur, quamquam pronomen possessivum infirmis tantum voculis ab ablativo arbitratu dirimitur velut Epid. 688: (uon arbitratu?, Most. 193: luo usque arbitratu, Bacch. 1126 sim., sed Rud. 1005: quoius haec res arbitratu fiat. Genetivus omnino non certam collocationem obti- nuit aut ante aut post ablativum, ne íuo quidem; sed meo, quae forma saepius ceteris adiungitur, nullo loco ab arbitratu statim succedente dissolvitur neque post ablativum collocatur nisi alio attributo de loco depulsa Pseud. 271: vel hwius arbitratu vel meo (ef. Epid. 688). Idem igitur coalescendi studium observari potest de meo arbitratu, quod de quo modo, quo pacto, causa accedente attributo vel genetivo, observavit Leo, Nachr. d. Gótt. Ges. d^ Wiss. 1895, p.426 sqq. Exempla, quae in Catonis libro de agr. inveniuntur, ad legum sermonem pertinent; nam sunt in capitibus 144—149, quibus, ut ipse ait, leges dicit faciendi locandi vendendi oleam vinum pabu- lum hibernum (145, 1, 146, 1, 147, 149, cf. rubricas cap. 144 et 148); sequitur genetivus 144, 2: arbitratu L. Manli, 144, 1: arbitratu do- mini, item 146, 2, antecedit in locutione, quae est viri boni arbitratu 145, 3, 148, 1, 149, 2 bis, quos genetivos merito supplevit Keilius 144, 2. Nusquam igitur genetivo caret; nullus alius casus a Catone adhibetur. Hoc in usu locutio perseverabat; nobis tamen temporibus usque ad Ciceronem intercedentibus latet; nam Terentius hoc nomine abstinuit. Ne posterior quidem usus longe ab hoc discedit*); pendet accusativus a sequendo Pomp. dig. 40, 7, 21 pr., a ferendo Fronto IV 13, ablativus a dignus Hier. epist. 51, 2, ἃ fungendo Ambr. fid. II 11, 97, praemittitur ad Itin. Anton. 28, ez quasi debilitatis signum Vlp. dig. 7, 1, 13, 8. Sol. 1, 80, adiungitur ablativo adiectivum, bis ab Ambrosio. Neque solum in litteris, sed etiam in sermone vivebat haec dictio;
. .
1) tritam locutionem testatur scripturae compendium arb. 2) cf. Thes. 1. 1. II 408 sq.
128 Theodorus Boegel:
testimonium est colloquium a Cicerone et Caesare habitum ad Att. IX 18, 1: meone, inquam, arbitratu? Sed his temporibus etiam a Cicerone ipso in eandem dictionem iam irrepserat sextus casus no- minis usitati, quod est arbitrium, velut ad Att. IV 5, 7: arbitrio Catonis (cf. ep. XI 28, 3); dicitur de eadem re, de qua ad Q. fr. II 14, 4: eius arbitratu; cf. Verr. 1140 eius mulieris arbitralu gessisse praeluram et IV 136 quarum (i. e. mulierum) iste arbitrio practuram . . . gesserat. Eandem vocem elegit, quia versui heroico non resistebat, Catullus 108, 1: populi arbitrio. Sed & comparando utriusque vocabuli usu desisto, quia haec comparatio a Ciceronis demum temporibus incipere potest; nam antea tantum Ter. Heaut. 25 et Rhet. Her. III 32 arbitri vocabulo utuntur, et si verba non mutata sunt, lex XII tab. (Fest. p. 376, 29 M) XII 3 Bruns.
Impulsu alieno is agit, qui facit, quod sua sponte non fecisset). Plaut. Trin. 10: sed ea huc quid introierit impulso meo; Luxuria enim Inopiam in adulescentis domum intromisit. Aul 795: per vinum atque impulsu adulescentiae; adulescentis opprobri excusatio est. Ter. Hec. 687: inpulsu duzisti meo i. quod tua sponte num- quam fecisses. Hec. 242: ubi duxere inpulsu vostro, vostro impulsu easdem exigunt; hic magis quam ceteris locis persona agens auribus ineulcatur, sed iterationis artificio; cf. Cic. ep. IX 25, 3: hominem non sapientem, inpulsu inimicorum suorum eo progressum esse. Hac ra- lione disceptatio fieri potest de Plaut. Persa 597; nam imprimis alio adverbio, quod hoc loco temere est, evincitur his ablativis modum agendi significari. Itaque hoc loco praeferendum est, quod Palatinis codicibus traditur: ne (emere hanc te emisse dicas suasu aique im pulsu meo?), i. te non empturum fuisse, nisi te impulissem. Nam verbis, quae in Ámbrosiano leguntur: me impulsore awt inlice, alius sensus est, quam qui hoc loco poscitur. Ablativi enim sic absolute positi ab illo genere dicendi olim eo differebant, quod ablativus per- sonae maiore vi poneretur quam appellativi ablativus, ita ut dicere- tur Persa 597 “me, non alio impulsore'. Argumento sunt primum magistratuum nomina sic adhibita accedentibus nominibus propriis; euius usus exempla antiquissima?) sunt Cato frg. p. 66, 5: C. Licinio praetore; Sent. Minuc. CIL. I 294, 5: L. Caecilio Q. f., Q. Muucio Q. f. cos. Nam in his locutionibus, quae inde ab antiquissimis exemplis tempori indicando serviunt, interest, quis consul praetorve fuerit, non quempiam consulem praetoremve fuisse. Alterum argumentum exempla Plautina Terentianaque dant; Stich. 602 58q.: non me qui- dem faciet auctore, ubi particula pronominis vim auget; Ter. Eun. 1013 sq.: an paenitebat flagiti, te auctore quod fecisset adulescens, si miserum insuper eliam patri indicares? Totius scaenae iocus inde
1) cf. Cic. de nat. deor. II 32: non alieno impulsu, sed sua 2) accedit suasu, ut impellere et suadere dicitur Phorm. 1657 sq. 3) v. Bombe de abl. absol. p. 24.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 199
nascitur, quod idem et auctor et indicator est. Afran. com. 129: me auctore, mater, abstinebis; haec locutio omnium creberrima est. Persa 580: atqus aut hoc emptore vendes pulchre aut alio non potes. Nescio an re probetur hunc ablativum usitatum fuisse; vocabulum certe fuit; eadem res fuerit Trin. 1161: impetrabit te advocato atque arbitro), i quia tu advocatus atque arbiter eris; Curc. 434: quod te praesente ist; egi teque interprete. Ter. Heaut. 969: te ipso herede, Hec. 255: te iudice ipso.?) Trin. 13: is rem paternam me adiutrice perdidit, quod non mirum est, si luxuria ipsa adiuvit; adiutoris ablativus postea haud raro absolute ponebatur v. Thes. 1.1. I p. 714, 34 sqq. — Restat ipsius impulsoris nomen, cuius ablativus, si absolute dicebatur, pro- nomen assumebat, quo ipse vi et auctoritate superabatur. Ter. Ad. 560: me impulsore hanc emptam esse ait. Versus Plautino illi simillimus est; sed hic iam pugnis caeditur servus, vel fingit id factum essé, quasi Ctesipho culpam de se in eum verterit. Ter. Eun. 988: ere ne me spectes. me impulsore haec non facit; res hic aperta est; excusatio servi est. Most. 916: me suasore atque impulsore id factum audacter dicito, qui subegi, faenore argentum ab danista ut sumeret. Praedicat servus sua de domo empta merita (cf. 910, 918). His igitur locis pronominis vis praevalet. At Persa 597 Toxilus id impedire studet, ne emptor deceptus postea queratur se non emisse nisi pellectum illius verbis persuadentibus; itaque operam dat, ut leno sua sponte ac libero iudicio usus emisse sibi videatur.
His ablativis omnibus genetivus aut pronomen possessivum ad- iungitur excepto compressu Ter. Ad. 475. Sunt praeterea, quae attri- buto carent, haec:
Stich. 428 sq.: ad cenam ibone? — si vocatw's, censeo. — sic hoc placet ; rogatu necne nil moror. “Sic hoc placet", scil. ut ad cenam eam; sibi enim non curandum esse iactat, utrum vocatus sit necne; cenam enim iam condictam esse ipse scit, ero nondum aperte dixit; rursus varietas animadvertenda est inter vocandi et rogandi verbum, cf. p. 124; omittitur attributum, quia nullum addi potuit, nisi forte alicuius, quod additum brevitati nocuisset neque omissum desideratur. Alibi genetivum habere solet rogatu Cic. ad Att. VI 3, 6: Bruti rogatu; cf. ad Att. XIV 1, 2. 2, 3; epist. IV 14, 2. X 12, 3; ad Att. I 9, 2: Thyillus te rogat et ego eius rogatu e. q. 8.5 epist. VII 1, 4: rogatu eo- rum; epist. XIII 36, 1: rogatu meo, cf. ad Att. XIV 20, 3.5)
Cum compressu comparari potest concubitus Amph. 1136: et
1) forte factum est, ut hic quoque codicibus rei cum hominis appel- latione mutaretur; legitur in C et D: arbitrio cf. Mil. 1223 (supra p. 126, 1).
2) Boeot. frg. 14: me puero quoque huc pertinet, sed id adiectivis magis affine est, quorum ablativus absolute ponitur; pleraque locutio- nibus sollemnibus continentur (Bombe p. 22 8qq.).
3) a Neuio I? p. 255 affertur ex rogatu patronae CIL. VI 2, 4909/10; cf. sussu, arbitratu.
Jahrb. f. class. Philol. Suppl Bd. XXVIII. 9
130 Theodorus Boegel:
concubitu gravidam feci filio.") Sed iam Cicero accusativum plura- lem fecit rep. IV, 4, nat. deor. I 42; Varro de ling. 1. VII 78: concu- bium a concubitu dormiendi causa dictum fortasse ita dicitur, ut sit ‘a concumbendo' (v. infra p. 157).
Natu nescio an umquam alia figura dictum sit; Bacch. 124: tantus natu, Persa 350: parva natu, Capt. 1019 (non Plauti) grandis grandem natu, cf. Ter. Ad. 930. Ter. Ad. 881: qui sum natu mazu- mus; Heaut. 645: quanto tuus est animus natu gravior, 1gnoscentior, ubi «atu inde a Bentleio editores excluserunt, fortasse immerito (v. Wagneri adnotationem)?); Lucil. 192 L: maior erat natu. Beti- nuit igitur ablativus natu?) simplicem nascendi significatum, quem et natura et natio amiserunt.)
Hi ablativi magis quam illi, qui genetivum vel pronomen pos- sessivum recipiebant, speciem et vim adverbiorum nacti Sunt, quia nullum indicium nominalis naturae extrinsecus eis additum est. In- natum autem nominibus quartae declinationis fuisse studium minu- endi liberum declinationis usum, nonnulla nomina testantur, quorum ablativus recepto adiectivo similibus in locutionibus adhibebatur.
Cist. 526: et equidem hercle nisi pedatu tertio omnis efflixero, re vera feríio, nam primum impetum minatur 524, alterum 525; cf. Cat. frg. p. 85, 4: alleras oppidum vi captum, alleras primo pedatu . ct secundo; Non. p. 64, 19 sqq.: pedatu positum pro repetitu vel accessu, quasi per pedem, sicuti nunc vulgo dicitur tertio pedatu. Cato Origi- num lib. I: igitur tertio pedatw bellum nobis facere. Idem in Dissua- sione de Faeneratione: tertio autem pedatu item ex faenore discordia excrescebat. Vt Onions fecit, pro eo, quod hoc loco traditum est, pedato, pedatu scripsi: ablativum quartae declinationis testantur Plaut. Cist. 526: perdatu, Charis. I 215, 20 Catonis locum laudans, Caper VII 100, 23: primo pedatu non pidatu dicendum; hoc nescio an Noni fortasse temporibus pedaío dictum sit. Nobis aliunde nomen non notum est; a pedando ne deducamus, significatus prohibet; deno- minativum igitur est a pede suffixo atus derivatum.
1) situ Truc. 915 iam appellativum fuerit, etiamsi quasi explicatio esse videtur 916: cubando in lecto; sed sequitur etiam expectando; astu plane adverbium erat ab initio litterarum Romanarum usque ad primi p. Chr. n. saeculi finem, ut lexicis docemur.
2) animus natu gravior exemplis similibus vix comprobari po- lest; sed id quoque non veri simile est, tantam versus partem corrup- tam esse, quanta mutari solet. de omisso tanto comparari possit Eun. 507 profecto quanto magis magisque cogito, ni mirum dabit haec Thais mihi magnum malum.
3) qui auctori appendicis Probi cum adiectivo antecedente com- positum efficit Keil, Gramm. IV 194, 4 sqq.; cf. Diomedes I 809, 14.
4) ubi primum legantur natio et natura, videas apud Classenum, de hist. vocis quae est natura p. 10; naturae tamen notionem magis philo- sophorum more explicavit, quam significatum deduxit.
De nomine verb&li latino quaestiones grammaticae. 131
Plaut. Amph. 657: eos auspicio meo atque ductu primo coetu vi- cimus); cf. Ter. Phorm. 346: prima coitiost acerrima cum Donati explicatione ad h. |. II 2, 33: translatio est a proelio. nam et con- gredi milites et coire dicuntur.
Mil. 53: uno ictu?); huius locutionis exemplum aliud formavit Plaut. Bacch. 968: eum ego adeo uno mendacio devici, uno ictu extem- pulo cepi spolia; cf. Lucr. IV 746: facile uno commovet ictu. Quam imaginem imitari studebat retractator Bacch. 975: eos ego hodie omnis contruncabo duobus solis ictibus. "Duobus’ dicit, quia bis ducentis num- mis opus erat (971); oblitus tamen est retractator Chrysalum alte- ros iam cepisse ducentos neque de utroque ictu futuro tempore licere loqui (ef. Brachmann, Stud. Lips. III 107). Praeterea invenitur Truc. 659: hoc ictu, cf. Acc. praetext. 24: eoque ictu; liberius Plaut. Most. 621: ictus perpetior argenteos et postea Lucretius.
Servato sensu nominis actionis dicitur Amph. 487: uno ut fetu fieret, uno ut labore absolvat e. q. s., cf. 878: faciamque ut uno felu pariai; hberiorem usum Pacuv. 142, Acc. 244, imprimis Lucretius praebent; Varro agr. fetura praefert; tantum II 5, 3: a... fetu
Amph. 1138: uno partu duos peperit simul; temporis ablativus est Ter. Andr. 230: quoi committas primo partu mulierem. Sed etiam ablativus iam abit ad significanda ea, quae pariuntur Enn. trag. 61: qui suo partu arduam (arcem) perdat Pergama (cf. Pacuv. 68: triplicem virili sexu partum procreat). Ratio, quae inter partum et partionem anti- quis temporibus valebat quaeque fortasse sequentium temporum usu confirmatur, est haec: quartae declinationiserat accusativus (Lucil. 48 L., Pacuv. 68, Ter.), nominativus (Ter.), ablativus (Plaut. Amph. 1138), Enn. trag. 61, Ter. Andr. 230) singularis; genetivus aut alterius erat declinationis (Pacuv. 70: propinquitati parti), aut tertiae (Truc. 195: mentio quoliens fil. partionis cf. Prisc. II 256, 2sqq.), Afran. 346: non dolorum partionis veniel in mentem ibi. Simili ratio fuisse videtur inter abortionem et abortum Truc. 201: ut abortioni operam daret; Ter. Hec. 398: dicam abortum esse.)
1) cf. Ter. Hec. 39: primo actu placeo.
2) cf. C. Scribonius Curio or. frg. M. p. 247: nemo potest uno ad- spectu neque praeteriens in amorem incidere.
8) Amph. 1061 partuis Bothius coniecit (inde Rassowius in indice nominum Plautinorum, sed coniectura non opus est).
4) haec ultima exempla iam inter ea habenda sunt multa quartae declinationis nomina, quae aut usu aut casu plena declinatione privata sunt. adventus a Plauto quarto et sextu casu adhibebatur, v. de singulo- rum casuum usu These. l l I p. 837, 9; usus ablativi, cui pronomen vel genetivus (cf. Ter. Hec. 816, Turp. 152) additur, huius casus vi non satis explicatur, velut Most. 381: sicut ego adventu patris nunc quaero quid faciam miser, Cato agr. 142: uti adventu (fort. dativus est) domini quae opus sunt parentur. rursus igitur ad ablativi, liberiorem et vetus- tiorem usum, quem supra descripsi, refugiendum est. nominativus est Caecil.
9"
132 . Theodorus Boegel:
Idem studium amittendi plenam declinationem testatur alius nominum in {us exeuntium ordo, quorum aut solus dativus exstabat aut postea demum alii casus fingebantur. Dativi autem idem usus est in eis, qui in alius figurae nominibus: significat finem simili modo, quo gerundium praemissa praepositione ad. Etiam hoc dicendi genere fictionem novarum formarum adiutam esse veri simile est.
Cure. 578: linteumque extersui (codd. extersum, corr. Palmerius) inter alia lenonis instrumenta domestica enumeratur. Ne in hao qui- dem voce semel lecta novitas certa est; potest sermonis domestici esse (Landgraf, arch. III 63 et 56), ut similes formae Varr. Men. 262: ceteras res esui usuique, cf. Nov. Atell.14: iam ego illi subiens sublabrabo esui illud sinciput.!) Pendet autem dativus ex nomine, ut Cato agr. 9, 3: satui semen, cibaria, far e. 4. 8.5 haec nominum coniunctio inter ea exempla nominis e nomine pendentis habenda est, quae in Cap. I commemoravi (p. 74sqq.), cf. etiam Landgraf, 1.1. p. 63. Ad nomen et verbum referri potest dativus Cato agr. 60: praeterea granalui videlo uti satis viciae seras. Hoc quoque denominativum factum ex grano semel legitur; sed non totum callemus huius aetatis sermonem rusticum.
Poen. 1281: tum profecto me sibi habento scurrae ludificatwi. Eiusmodi dativi cum habendi verbo saepius coniunguntur. Plaut. Men. 693 sq.:
quando tu me bene merentem tibi habes despicatus, nisi feres argentum, frustra me ductare non potes. aliam posthac invenito quam habes frustraiui.
com. 85, Ter. Phorm. 608, genetivus alterius declinationis (cf. supra partus) Phorm. 164: ubi in mentem eius adventi veniat. — ritu, cuius origo obscu- rata est, sexto casu cum attributo dicitur Plaut. Men. 396 (Cas. 747 in Palatinis rarum vocabulum bliteo cum crebriore riw commutatum est), Cato frg. p. 48, 14 (cf. Varro de 1. 1. VII 88), Pacuv. trag. 398, Lucil. 861 (rito trad. Non. p. 33, 2), aliter nusquam a veteribus scriptoribus; eo differt a rite quod plane adverbium est, ut astu. — plausum semper Plautus dixit pendentem ex dando, Terentius plaudendi nomen omnino non fcripait, alia fabularum conclusione usus (plaudite Hec. Ad. Andr., valete et
dite Eun. Heaut. Phorm., cf. Curc. Epid. Mil. Persa Poen. Trin., sim. al); Naevius autem com. 72: his meis probavi plausibus. Ennius ablativo, sed singulari usus est, proprio significatu, trag. 357: plausuque premunt alas; ann. 419 V: it eques et plausu cava concutit ungula terram. —
ablativus creber erat, cum praepositione, quae est ex, Ter. Hec. 182, Pacuv. 184, Acc. 32, semper apud Plautum excepto Trin. 279: me abs tuo conspectu occultabo, cf. Eun. 298: a conspectu amisi meo; cum praepositione, quae est in, Crassus or. frg. p. 267, 270 (cf. Cic. epist. I 7, 5, Verg. Aen. I 184, II 21 et 67); accusativo semper praemittitur ın a Plauto, sed novator Te- rentius est, & quo accusativus (cum infinitivo coniunctus) subiecti loco positus est Hec. 788, obiecti Heaut. 484. — dicebatur usus est vel cent, usus est (v. infra), ex usu Merc. 394, Persa 568, Eun. 1077, Heo. 548, 616, Heaut. 210, 221. liberiore modo positum est usw Stich. 241, Amph. 875, 845, in usu Bacch. 68, Most. 145, in usum Most. 128, usus Most. 118, Merc. 832, Mil. 810, Ad. 856. — cf. in promptu (esse) Neue 1.1. p. 754.
1) de casibus postea fictis v. Neue I? p. 768.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 133
Cf. Cic. Flacc. 65: si quis despicatui ducitur, Fronto, princ. hist. p. 205 N: sagitiarum ictus . . . despicatwi habentibus. Verbum despicandi perrarum est (Plaut. Cas. 186); exstant autem derivata despicabilis, despicatus adi. (Plaut. Cas. 189), despicatio. Spernitur forma despicatui et loquendi figura Rhet. Her. IV 51: ludibrio et despectui paternis ini- micis erunt oppositi (cf. C G L. V 190, 35, emendavit Goetzius). Fru- stratwi post longum temporis spatium Nonius dixit p. 6, 23: calvitur diclum est frusiralur, tractum a calvis mimicis, quod sini omnibus frustratwi. Rei nomen ex frustrando factum inde a Plauto frustra- to est.
Servavit Ambrosianus codex Cist. 365 sq.: quam ob rem me meumque flium quom (maír»e remque nostram habes perditui et prae- datwi. Rursus casus, ut it& dicam, semel lecti. — Eadem verborum structura est Epid. 520: me impune irrisum esse, habitum depecula- bus); versus cum 518 sq. in Palatinis codicibus additus est. Tradi- tum est depeculatum, ut extersum Curc. 571.
Adiectivis adiunctus dativus supino appropinquat. Bacch. 62: quia istaec lepida sunt memoratui; cf. Cist. 228: estne hoc miserum memoratu?
Restat dativus nominis usitati, cuius verbum periit?), Cist. 70: gustui dat dulce, amarum ad satielatem usque oggerit; tradıtum est gustu.
Vetustatem et largum usum huius dativi etiam ea nomina testantur, quorum alii quoque casus in usu erant. Sunt Rud. 294: hisce ham atque haec harundines sunt nobis quaestu et cultu, Poen. 626: μέ quaestui habeant male loqui melioribus, Most. 125: nec sumptus ibi sumptwi esse ducunt?) Sed hi appellativorum non ver- balıum dativi sunt; quod discrimen manifestum est in utendi nomine, euius dativus a Plauto sine verbo substantivo non positus est; signi- ficatus vocis hac in dictione ab utendo recessit; qui qualis sit, syno- nymi auxilio intellegitur Men. 358: qui mi est usui et plurimum pro- dest et ex contrario Mil. 601: neque potest quin, si id inimicis usuist, obsit tibi.*) Traductio autem facta ab utendi sensu ad eum, qui est verbo prodesse, facile fieri poterat et cogitari potest. Colligi igitur potest hac in locutione wsuí dictum esse olim eo sensu, quo Varro Men. 262 et quo a Catone usioni agr. 38, 4: quae libi usioni supererunt,
1) a depeculando; explicatur a Festo p. 75, 11 M: depeculatus a pecore dicitur ; qui enim populum fraudat, peculatus poena, tenetur; nescio unde depeculatus ei notus fuerit; nomen enim simplex esse solebat.
2) intensivum, quod est gustare, eius vice fungitur; gunere formam simplicis verbi fuisse colligit O. Mueller ad Fest. p. 71, 2: degunere de- gustare, cf. C G L. II 41, 27.
3) Mil. 672: tanto sumptwi esse, sim. 740, ad alium usum non mi- nus notum traducit.
4) dativi figura usw legitur vel poscitur Truc. 721, Rud. 1088, Pseud. 306 (restituta ex iustus cf. Langen Beitr. 162); Most. 250 in verbis elusa est latet usus est (sic Camer. all); ibidem ablativus speculo adiungitur.
134 Theodorus Boegel:
149, 2: domini usioni recipitur, 145, 3: accedet. oleum et sale suat usioni quod salis siet, sive hae reliquiae sunt potestatis vetustas inter utrumque suffixum eligendi, sive tertiae declinationis dativus, postquam ille cum verbo substantivo coniunctus ad significatum pro- desse abiit, subrogatus est in quartae locum.
Horum dativorum duos, memoratui et gustui, supinis prope acce- dere dixi; neque desunt, qui freti mutatione ex -wi in -% non ram facta (v. Neue Formenl. I? p. 539) contenderint supina, quae dicun- tur altera, dativos quartae declinationis esse.!) Et sensu et forma haec sententia ita commendatur, ut videamur totam viam respicere, quam supinum alterum decurrerit, ortum ex dativo finali verbalium quartae declinationis, imprimis idoneum ad supplendam adiectivorum notio- nem, sive verbum substantivum adiungitur sive deest. Nam his tantum formis in fu exeuntibus supini alterius nomen indo, quae similiter atque infinitivus adiectivis adiungi possunt, secutus Richterum (de supi- nis Latinae linguae III 1858 p. 1sqq.); possint ex dativi usu de- duci etiam eae formae, quae recipiuntur dictionibus: mefas fas opws scelus est (Richter IV 2); de pudet dictu v. infra p. 187, 2.
Sed huic supini deductioni nocet, quod altera non minus veri similis est. Nam altera quoque ratione conexus supini et formae no- minis aperiri videtur. Richterus (III p. 6 sqq.) formarum syllaba ἐμ finitarum non paucas ablativi vi facile explicari animadvertit; ubi adiunguntur adiectivis dignus indignus et dictioni opus est, ablativus ratione grammatica poscitur. Idem observavit congruere cum supino interdum ablativum, quem dicunt limitantem aut qualitates indican- tem, et interdum uno loco utramque formam eodem significatu posi- tam esse (IV p. 15sqq.). Constat discrimen fieri non posse inter nomen et supinum talibus locis, qualis est Cato agr. 157, 2: haec est natura et aspeclu bona, cf. Lucil. 1039 L: quaeque aspectw sum spurca et odore, Plaut. Stich. 59: servos is habitu haw probust, cf. Poen. 238: modus omnibus rebus, soror, optimus est habitu, cf. 288; de ablativo agnoscendo minus dubitamus in nomine usitato Mil. 101: qwi est amor cultu optimus; sed 685: bona wxor suave ductust?) et "Trin. 679: facilest inventu plane supini sensum et usum ostentant.
Ex duplici deducendi potestate non sequitur licentia deducendi su— pini, prout cuique magis probatur, ex ablativo aut ex dativo, sed cautio.— ne unius casus vis in tam trita locutione nimis quaeratur. Nansm salis constare mihi videtur etiam alterum supinum iam pristinis Ro— manarum litterarum temporibus formam fuisse suo sibi proprio signi— ficatu praeditam. Accedit, quo haec sententia firmetur, ut gramma
1) Reisig schol. III p. 796; editorum adnot. ibid. 800; Schmalz Synt — p. 320; Kuehner, Gr. L. I p. 663, cf. I p. 460 sq.
2) nomini ductus alius significatus est; ubi nomen usitatum = forma in tw exiens sensu discedunt aut omnino eadem stirpe nomen nam» derivatur, supinum intellegendum erit velut Cas. 588: edis empiw em (AP: emptus). — ablativis ego inserui natw, supinis Richter III p. 16.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 135
ticis supinum a declinatione iam avulsum esse visum est; quorum antiquissimum testimonium est Quintiliani Inst. I 4, 29: quaedam Simile quiddam patiuntur. vocabulis in adverbium transeuntibus; nam μὲ noctu οἱ diu, ita diclu facluque. sunt. enim haec quoque verba garticipialia quidem, non tamen qualia dicto factoque. Manifestum est a grammatico originem formae recte cognitam esse, quae temere lo- quentibus iam pro adverbio valebat. Itaque non exspectari potest unam explicationem ex nonnullis exemplis casu perspicuis sumptam omnibus reliquis aptam esse; fortasse non una est origo, sed et dativus et ablativus ad totam exemplorum multitudinem suam quisque partem contulerint. Ne locativus quidem, qui forma commendatur (cf. Brug- manni compend. II p. 1414), ad explicationem conducit, et quia inter- cessit casuum confusio et quia iter non tam facile est, quam Deeckius putavit!) ab ablativo localem sensum possidente (e. g. adventu Cae- saris) ad supinum vel etiam ad ablativum limitantem, (e. g. facile factu). Incerta igitur sunt, quae de supini origine conicimus: licet nobis animo proponere prodiisse hanc formam ex tali dativi aut ablativi usu, qualem observare possumus. Ne in ablativis quidem, quos antea iractavi, ablativi vis ad eorum usum plane explicandum sufficit.
Ab hoc igitur conatu desistens processum malim constituere nominis quartae declinationis rigescentis et transeuntis ad adver- bialem sensum: Ineuntibus litteris Romanis supinum, quod dicitur primum, iam declinationis verbi pars erat, cui postea a grammaticis insertum est?), iam obiectum et similia verbo convenientia recipit (Richter I p. 33 sq.), à nominis declinatione avulsum est suo signi- ficatu et usu non nimis libero (Richter I p. 29 sq.) praeditum; forma accusativi est; sensus ab eo accusativo non longe abest, quo indicatur, quo quis eat; transitum ab eo ad supinum haud difficile est excogi- tare, sed conexus inter hune accusativi usum et supini iam interrup- tus est (cf. Richter I p. 11 sqq., II p. 8). Hoc modo excultum supinum iam Italicorum temporibus fuisse Vmbrorum supinum docet.) Riges- cendi studium vel periculum huic nominis formae in verbi declinatio- nem paulatim irrepenti innatum erat, quantum nobis respicere licet, 81 Italicorum supinum, Indorum infinitivus in syllaba tum exiens (v. Brugmanni Compend. II p. 1414) similesque eiusdem nominis ver- balis (v. Delbruecki Synt. comp. II p. 475) cognatarum linguarum for- mae continuationes eiusdem primordii sunt; sed neque eadem celeritate omnes linguae procedebant neque ad eundem finem pervenerunt.
Supinum alterum, cuius linguas cognatas participes esse negat Delbrueckius l.l, postea eandem viam ingressum est; id quoque in
1) Beiträge zur Auffassung der lat. Inf. Gerund. u. Sup.-Construc- tionen, Progr. Mühlhausen 1890, p. 48 sq.; cf. Haas! adnot. 598 ad Rei- &igi schol. et I adnot. 279.
2) Jeep, Lehre v. d. Redeth. p. 269.
3) pendens ex eundi verbo, v. Buecheler Vmbr. p. 197 ; antiquissima latina Landgrafius praebet arch. XI p. 108.
136 Theodorus Boegel:
verbi declinationem a grammaticis receptum est; à nominis deolin=—= tione non eodem modo dirimendum est, etsi eius usus non minum angustis finibus circumscriptum est quam illius; dependent ex eo nc—— casus, sed praepositio de et enuntiationes (Richter IV p. 6).
Dativorum similis usus non creber erat, fortasse prohibitus s- — pinis, fortasse latens in eis; significatu et usu arte cum verbo cohsmm..e rent; longissime a verbo distant ablativi, quorum solum rogatu ati-mr-i buto, certissimo signo nominalis naturse, caret; usu tamen | quoque paulum ab ablativi sensu soluti sunt et suum dicendi gem m efficiunt.
Ad talium formarum exemplum nomina quartae declinatiomris omnia ficta sunt, quae antiquissimis temporibus nova esse videntur. Sed me ipsum de nonnullorum vetustate aut novitate dubitare supra adnotavi neque, quia de locutione antiquitus tradita agitur, oerto effici posse puto, quae exempla Plautus a maioribus acceperit quse- que in eius sermone nata sint.
Aliter res se habet in genere dicendi, quod hic omitti non po- test, quia id quoque a nonnullis!) supini alterius usui adscribitur. Sunt enim ablativi pauci eo sensu positi, qui ab auferendo dicebatur. Quae cum ex Plautino ablativi usu non satis explicari possint neque postea usus latius pateat, veri simile est, vetustum quoddam genus dicendi his paucis exemplis, ad quae reductus est, servari.
Sunt Men. 277: opsonatu redeo (item Men. 288, Cas. 713); abla- tivus nominis verbalis est, etsi Mil. 749: opsonatum pergam supinum est (item Cas. 441, Stich. 451.), participium Truc. 740:. praeterea unum in obsonatum, quae verba Leo coll. v. 444 sq. sic correxit: prae- terea una mina obsonatum; cf. Men. 320: satin hoc quod vides tribus vobis opsonatumst (-tust codd.) an opsono amplius, Bacch. 143: an hoc ad eas res opsonatumst, cf. Ter. Andr. 451: viz, inquit, dracwmis est obsonatum decem.
Cato agr. 5, 5: primus cubitu surgat, postremus cubitum eal, cw bitum supinum est, cf. ibid. 143, 2, cubitu ablativus nominis, cuius plurativus ablativus legitur Amph. 1122: is se dixit cum Alcumena clam consuetum cubitibus.
Praeterea?) adfertur Stat. Ach. I 119: venatu rediturum; sed id quoque nomen est Plaut. Rud. 970: hunc qui cepi in venatu meo.
Merito Draegerus Synt. hist. II p. 867 ex his exemplis supini alterius localem sensum consequi negavit. Omnino non video, qua via ab his ablativis ad supinum veniatur. De hoc igitur usu item iudicandum est atque de ablativis et dativis quartae declinationis, . quos supra tractavi, exempla locutionis rigescentis ea esse.
1) ab editoribus schol. Reisigi III adnot. 800, Schmalzio Synt. histor.99 p. 822, Kuehnero, Gr. L. I 450 sq., Stolzio, Gr. histor. p. 484.
2) Stich. 859: quos (sc. pisces) piscatu rettuli, correxit sic Lipsiussm tradita verba: piscator attulit A P; cé 289.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 131
Inter argumenta, quae pro ablativo supini afferuntur, inde a eisigio (schol. III p. 796, cf. Richter III p. 6) ablativus est, quem opus rt poscit, velut Cist. 111: sí quid opus tibi erit. promptu, promito. er. Heaut. 941: sed iia dictu opus est, Ad. 740: si illud quod azwme opus est iactu non cadit") Huic sententiae participii abla- vus eadem in dictione positus adiumento est, quem non tam parti- pii formam quam nominis verbalis dixit Brugmannus (Quaest. 1dog. V p. 148 sqq.) talibus locis: Amph. 169: quod facto aut dicto deost opus. Bacch. 604: celeriter factost opus. Trin. 807: quod iam roperatost opus. Andr. 715: ila factost opus, item Ad. 601. Heaut. 0: tibi μέ opus factost face. Ad. 342: quapropter quoquo pacto taci- ist opus. "Trin. 584: de dote ut videat quid opus sit (possit codd.) icto. Hec. 431 sq.: in arcem transcurso opus est. — quoi homini? — bi. — in arcem? quid eo? Cist. 531: amens ne quid faciat, cauto pus, similiter Most. 902, Merc. 333, 466, 566: equidem hercle opus oc facto existimo, ut illo intro eam e. q. 8. Merc. 330: hoc nunc mihi iso opust, huic persuadere quomodo potis siem. — Consulto ea exem- la elegi, ubi adverbia vel praepositiones ad participium referri ossunt; sed quae sic pendent, eadem sunt atque quae ex quolibet omine, etsi non verbale est, pendere possunt. Corrigenda autem est Érugmanni opinio, qui forma neutrius generis facilius speciem no- inis praebente adductus est; in femininis de participii natura nemo ubitabit velut Hec. 665: remissane opus sit vobis redductan do- wm; praeterea sunt exempla, ubi participium attributi loco no- uni adiunctum est Pseud. 50: quam subito argenio mi usus in- ento siet, Pseud. 732, Persa 584, Cas. 502, Cure. 302, 322. Ea- em verborum constructio in neutro pronominis plurali admittitur fil. 914: quid istis nunc memoratis opust quae commeminere?, Men. 55: ul parentur, quibus paratis opus est. Itaque etiam in singulari umero participium agnoscendum est.
Si quis contenderit formas in tu exeuntes velut promptu supina 880, cum etiam ex nominibus fas et nefas supina pendeant, non efutari potest. Nam utri orationis parli, nomini an verbo, haec orma dubia hac in locutione addicenda sit, diiudicari non potest. lam infinitivi sensui et appropinquat ipsa?) et forma illa participii, uacum commutatur. Vtraque igitur non longe abest ab eis infini- vis perfecti passivi, quos verbo esse carentes verba velle nolle malle xortet accipiunt (Tammelin 1.1. p. 105, p. 77, p. 84 adnot. 1); hi cum
1) reliqua, quae Tammelinus 1. 1. p. 107 adnot. 5 attulit, neque supina que, si sensum spectas, verbalia sunt, sed appellativa, ut sumptu Phorm. 36, Bacch. 707. — haec forma sub duplici memoria latere possit 38. 597: quod, facto est opus P, factust A; Poen. 519: non factost opus P, ctwst A.
2) certant supinum alterum et infinitivus saepe de loco, v. Richter IV . 12 80.; etiam Tac. Agr. 82 pudet dictu non alter supinum adhibetur uam si dicitur opus est dictw.
138 Theodorus Boegel:
infinitivis praesentis temporis facile in eisdem verbis commutantur; praesentis autem infiniti, qui in artibus grammaticis et in usu lo- quentium cum gerundi casibus conectuntur, 4 nomine verbali proxime absunt. Itaque inter accusativum verbalis quartae declinationis et infinitivum perfecti passivi interdum distinguere difficile est, velut Plaut. Cist. 31: cas si adeas, abitum quam aditum malis, cf. Persa 448: reditum oportuit (Capt. 793: hic homo pugilatum incipit). Tammelinus l.l. p. 81 iure infinitivos Cist. 31 agnovit, sed forma etiam nominis est, id quod sensu non plane vetatur. Signum est incipientis con fusionis, in quam postea ineruditi incidebant, cf. CIL. VI 10247, 1484. et at id monumentum itum, aditum, ambitum, adque?) haustum, coro- nare, vesci, ... osa inferre uti liceat; sim. VI 9404, 14 sq.: «i liceat itum, aditum, ambit, haustum aquae, ligna sumere, cf. V1 13823, 9sq., 10231, 13 sq., 10562, 5sqq. In his inscriptionibus formae, quae in tum exeunt certo nomina sunt; nam pendet genetivus aquae ex eo, quod est haustum. Easdem formas nominativorum vice positas attuli Diehlius (de m finali epigraphica Ann. phil. Suppl. XXV p. 199) ex CIL. VI 26355: itum ambitum ... permissum. Sed ne hae quidem ab infinitivi sensu longe absunt; illae verbo, quod est licet, simul cum in- finitivis adiunguntur. Idem accidit CIL. VI 3626: itu ambitw coronare sacrificare, sive hae formae amissa littera m factae sunt (Diehl p. 270), sive supina altera sunt infinitivi modo adhibita.
Legi, quam de nominibus quartae declinationis valuisse ostendi, praeter ea, quae iam attuli, unum nomen repugnare videtur. Sed ne id quidem, cum eius non plane eadem condicio sit atque eorum, quae adhuc pro novis vindicavi.
Rud. 296: pro exercitu gymnastico et. palaestrico hoc habemus. Piscatores se mane piscatui operam dantes cum adulescentibus in palaestra se exercentibus comparant. Dicitur igitur exercifus eo sensu, quem praeterea solus Priscianus testatur gramm. III 444, 31: hic exercitus ὃ crpaxóc καὶ fj yuuvacia huius exercitus (II 256, 9).*) Nam in reliquo usu exercitus ςτρατός est, inde a priscis temporibus velut Naevio Plauto Terentio Catoni. Exercendi nomen tum tertiae declinationis erat, Cato frg. (Gell. X12,6): si exerceas(ferrum) conterituer ; Si non exerceas, tamen robigo interficit; stem homines exercendo vide- mus conteri; si nihil exerceas, inertia. alque torpedo plus detrimenti facit, quam exercitio*) Postea praeferebantur cum exercitium tum
1) etiam accusativi hortando adiuncti (praeter pronominum formas
hoc id) supinum causam fuisse probabilis Landgrafi coniectura est arch. p. 104.
2) sic lapis, Wilmanns Ex. inscr. lat. nro. 811, 10 coniecit .
3) ne reliqui quidem grammatici hunc significatum novisse videntur, sed nomen et adiectivum distinguebant Paul. Fest. p. 81, 8 M, Probus inst. IV 116, 2sqgq., Agroec. VII 116, 7 (item Beda VII 272, 9, Albin. VII 801, 3).
4) exercitio praeterea a Paulo servata est p. 81, 8, ubi C. O. Mueller &ntiquam hanc vocem a iuris consultis redintegratam esse adnotavit, certo tamen sensu, cf. Heumann-Thon Handlex. 8. v. exerceo, exercitio.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 139
ezercitatio.) Cur Plautus Rud. 296 vocabula usitata spreverit, nesci- mus. Hoc uno loco fretus contendere non ausim Romanis tum ver- balia in /us tam libero modo facere licuisse; nam obstant, quae de hac verbalium classi disserui. Ex variis formis exercitio exercitatio exer- cilium exercibus id concludi potes in hoc verbo non plane inter lo- quentes convenisse, quali figura verbale fieret; quo modo accidere poterat, ut loquentes adducti fortasse figura usitati vocabuli exercitus (crparóc) quartae quoque declinationis suffixum eligerent. Quam explicandi rationem non temere excogitavi; nam cum alia verbalia similiter interdum ab usitato significatu ad verbi reducuntur vel, si mavis, ex eo quasi denuo finguntur, tum vox exercitus verborum ludi gratia idem aliis quoque locis patitur.
Capt. 153: quia nunc remissus est edendi exercitus. Verbo edendi fit, ut exercitui sensus exercitandi poscatur, sed et remittendi verbo et sequentibus verbis (154—166), ubi exercitus Romanorum more imperatur, animus ad cogitandos milites impellitur. Hac enim vocis ambiguitate, quam forma admittit, poeta transitum ad digressionem sequentem suorum spectatorum gratia Graecae fabulae insertam sibi paravit.
Similis ludus est praeterea Cist. 58: noli, obsecro, lacrumis tuis mi exercitum imperare sive hic mens a nomine exercitus ad exercendi i. e. eruciandi sensum vertitur (cf. Vssingi adnot. ad h. 1.); sive ambigui- tas ea est, ut imperetur exercitus (crpatóc) lacrimarum aut exercitus (ruuvacia) lacrimandi.
Ad cruciandi sensum nomen agentis flectitur Trin. 225 sq.: egomet me coquo et macero et defetigo, magister mihi exercitor animus nunc est; simplicem exercitandi notionem habet Trin. 1015 sq.: ^wic, quisquis est, gurguliost exercitor; is hunc hominem cursuram docet. Illo loco (Trin. 225) de duplici sensu dubitari non potest; nam ad rem non opus erat post magister adicere exercitor; quod nomen agen- tis alteri nomini attributi vel oppositi loco adiungitur, cf. Persa 710: pessimus hic mi dies hodie inluxit. corruptor, Cato agr. 1, 4: de do- mino bono colono bonoque aedificatore, Stich. 746: multer meretrix, Men. 261 sq.: meretrices mulieres, sim. Poen. 1094, Curc. 76: custos ianitrix, Pacuv. trag. 403: Calidonia altrix terra exuperantum virum. Postea haud pauca eiusmodi verbalia adiectivorum more nominibus adiungebantur. Plauti temporibus ea non plane adiectivorum vim nancisci, eliam si iuxta nomina ponebantur, apparet ex Amph. 188: victores victis hostibus legiones reveniunt domum. Non enim dicit vic- trices, quamquam feminina forma facile derivari poterat, nisi in usu fuisset, v. Plaut. Cas. 818: vincasque virum, vicirixque sies; paulo post
1) cf. Varronis originationem de l. l. V 87: exercitus, quod. exerci- tando fit melior; Cassiod. Gramm. VII 204, 9 (ab ex et arceo): ut exercitus, qui sub disciplina certa arcetur, unde exercitatio.
140 Theodorus Boegel:
adiectivum est Pall ine. 13 (Varro de 1.1. V 62): victrix Venus.) Qui usus eo facilius profecit, quo verbalia cum verbo substantivo coniuncta (velut Cas. 818 et supra p. 110) ad eum prope accederent.
Propter ambiguitatem cum Cist. 58 et Trin. 225 comparari potest Epid. 522 sq.: qui omnium legum atque iurum fictor, conditor cluet. Conditor cum conditore uno in vocabulo coniunctus est, referendus ad condendas leges aut condienda iura"); ne fictor quidem duplici sensu caret, et translate dictus de legibus et iure intellegi potest, et proprie de fingendis legibus, tamquam libis, ut erant fictores inde appellati Varro de 1. 1. VII 44. Hic igitur acumen sermonis eo posi- tum est, ut nomen ad id verbum referatur, & quo derivatum esse possit, re vera non deducendum est.
Repudiata hac licentia, quae poetae comico ipso poeseos genere conceditur, alibi Plautus satis habet usitatis vocabulis verbi signi- ficatum usu amissum aut mutatum reddere. Velut imperatoris voca bulum iam tum a verbo abalienatum erat. Summum ducem mili- tum signifieat; abiit igitur in dignitatis publicae appellationem (cf. Varro de 1. 1. V 87); qua si quis utebatur non imperantem quemquam cogitabat, sed eum, qui exercitui aut Romano aut alius nationis praeerat. Sed cum origo nominis perspicua esset, facile sic intellegi poterat, ut imperans aut dux aut quilibet significaretur. Hoc sensu est Plaut. Curc. 115: imperator quis est? Antecedunt imperantis ver- ba 114: redi et respice ad me, Leaena. Circumscriptio verbi est, quam saepe observare licebat (cf. supra p. 110).
Ex verbo antecedente simplex imperandi sensus repetitur Mil. 1159sq.: nunc hanc tibi ego impero provinciam. — impetrabis imperator e. q. 8.; paulo post 1162: voluptatem mecastor mi imperas. Similiter ad verbum redit Capt. 306 sq., 166 et 155, Poen. 4 et 44.9) Adiu- vante verbo substantivo (ut Plaut. Cure. 115 fit) etiam amalor Amph. 106 (v.supra p.85) amantis vice ponitur, cf. Men. 268, Eun. 665. Item spectator, qui & spectandis ludis Plauto et Catoni (frg. p. 59, 1) dicitur, ad alium spectandi sensum refertur Ter. Eun. 566: qwam elegans formarum spectator siem; comparari possit Plaut. Persa 440: quoi ... dem spectandum sc. aurum. Eodem modo fortasse concilia- trix a lenae signifieatu, quem Lucil. 277 L., Cic. nat. deor. I 77, nomen togatae ab Atta scriptae (com. p. 189) testantur, ad conci- liandi bonum sensum revocatur Mil. 1410: ancilla conciliatriz quae erat, cf. 1212, 801.4)
1) v. hoc de nomine Reisigi schol. (ed. Hase) p. 158; de reliquo usu Kuehner, Gramm. Lat. II p. 17, 2, I p. 849 adnot. 4, Neue et Wagner, de formis latinis II? p. 36.
2) Leo contulit Cie, pro Cluent. 718q., Quint. decl. p. 68, 5.
8) deorum epitheton imperator omnino propius ab im di sensu abest, quam honoris publici appellatio, Amph. 1121, Pacuv. trag. 295 (v. Ribbeck coroll. I? p. ΧΙ, Cic. Verr. IV 28 sq., Carm. epigr. 2, 5.
4) Cic. de leg. I 27: orationis vim, quae conciliatrix est
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 141
Factio iam Catonis temporibus partes dicuntur a quibus, qui in re publica versatur, stat, v. Cato frg. p. 54, 4: utrinde iram, utrinde factiones libi pares, p. 88, 2: inter se natinari alque factiones esse, C. Graech. orat. frg. p. 232: inimicorum meorum factio. In comoediis homines, qui cognatione, fortuna, vitae agendae ratione magis inter 886 quam cum ceteris congregantur; Caecil. com. 172, Turpil. 208, Titin. 108, (Brix ad Trin. 452). Ab hoc significatu fortasse dirimenda sunt Bacch. 842: quae haec factiost? Rud. 1371 sq.: quae haec factio est? non debes? Viroque loco alter alterius rationem agendi erga se queritur. Trita locutio esse potest, qua primarius faciendi sensus nomini servabatur!) vel, quotiescumque ea usurpabatur, a loquente red- debatur. Figura quidem interrogationis trita erat, et ea, cuius gratia etiam nova nomina eiusdem speciei fingerentur, velut congeminatio, conduplicatio, eminatio (cf. supra p. 117). Eadem figura est Bacch. 583: quid istuc? quae istaec est pulsatio? Rud. 676: quid est? quae Wlaec oratiost? Hec. 198: quod hoc genus est, quae haec est con- iuratio?*) Sed praeter verbalia etiam alia nomina admittebantur; trita locutio est imprimis quod hoc est negoti? ?)
Quaestio quoque, quae plerumque iudicis quaestio est, simplicem quaerendi sensum retinuit in dictione, cuius exempla attuli p. 91. Accessio in cottidiano sermone translate dicebatur, plerumque res accedentes significans Cato agr. 144, 5: accessiones . . . accedent, sed actus accedendi praeter exempla recentis aevi tantum in interro- gatione est, quam p. 93 commemoravi. |
Censionem facere dicebalur censor, cum multam equiti inrogabat Paul. Fest. p. 54, 5 M, sic Plaut. Aul. 601: abstinebit censione bubula, cf. Paul. ibid. 3: censio hastaria. Vtut de nonnullis exemplis dubiis*) iudi- candum est, constat censionem de censoris officio dici. Sed Rud. 1273: adsum equidem, ne censionem semper facias ad verbum censeo respicitur, quo servus etiam atque etiam ero interroganti inde a versu 1269 re- spondebat. Et ad illam censoris censionem alluditur, ad quam
mazime societatis (cf. de off. I 12), similiter Lael. 87: conciliatriz ... fuertt aut pro conciliat dicitur aut appellativum τροπικῶς ponitur (cf. Sest. 21: nobilitate ipsa, blanda conciliatricula. Paul. Fest. p. 62, 18 M Brixius ad Mil. 1410 spectare vidit (adnot. ad Trin. 186). ex Liaori originatione X 63 uterque significatus colligi potest.
1) eum praeterea iuris consulti servabant, v. supra p. 98.
2) cf. Cic. ep. XI 27, 4: quae tua fuerit adsessio, oratio, confirmatio animi mei fracti e. q. 8., Plin. n. ἢ. XI 110: quae tunc eorum concursatio, quam diligens cum obviis quaedam, conlocutio atque percontatio!
3) exempla collegit Bachius in Studemundi Studiis II p. 167 et 222.
4) Varro de l. l. V 81: censor ad quoius censionem, id est arbitrium, censeretur populus; Varro forsitan derivandi gratia censionem dixerit (cf. infra p. 157); ipse enim id vocabulum, quo censoris originem dete- gere studet, explicat id est arbitrium. cf. Paul. Fest. p. 65, 9 M: censio aestimatio, wnde censeres. Gell. XVI 10, 13: et non capitis censione, sed prosperiore vocabulo; X 28, 2: ex isa censione Sere Tulli, sed ibid. 1: census faciendas gratia.
142 Theodorus Boegel:
Vssingius rettulit verba: die ergo, quanti censes 1272, et ad dictio- nem assentientis saepe auditam censeo (exempla congessit Vssingius ad Amph. 959). Sed quia eundem ludum denuo coeptum sic con- cludit 1279: nunc non censet, cum volo, etiam 1273 circumscriptio- nem subaudiri apparet, qua censendi notio acrius quam nudo verbo auribus imprimitur, quasi dicat, ne tu semper censeo facias. Sic hunc versum intellegendum esse praeterea docemur scaena simillima IV 6, quam haec in memoriam revocat; hic enim adulescens ab eo- dem servo adducitur, qui illic (IV 6) a patre amicae eum quaerere iubetur. Illic a servo 1211 sqq. et a domino 1217 luditur verbo, quod est licet. Concluditur prior pars sermocinationis 1216: ommian licet?, altera 1225 sq.: Hercules istum infelicet cum sua licentia, ita meas replevit auris, quidquid memorabam, licet. Accedente adnomi- natione infelicet . . . licentia!) "cum sua licentia" sic dicitur, ut non servi mores liberi significentur, sed illud /icet perpetuum. Voluisse poetam ludum repetendi eandem vocem locis ipsis manifestum est; idem artificium adhibetur Poen. III 4, ubi quippini inde a 731 series respondetur, cf. scivimus 724 et 725, sed vidimus 723, meminimus 727, similiter Men. 621 sqq.: nugas agis quinquies in fine versus, Asin. 921 sqq.: surge amator, $ domum item quater.
Quod contendi censionem facere dictum esse pro nudo verbo censendi, alia eiusdem circumscriptionis exempla adsunt Plaut. Rud. 599: ad hirundininum nidum visa est simia ascensionem ut facerd admolirier, Truc. 395 sq.: ut esset aliquis laqueus et redimiculum, reversionem ut ad me faceret denuo, item Bacch. 296: revorsionem ad lerram faciunt vesperi, Poen. 413sq.: in popinam pedisequi im ruptionem facite (versus non Plautinus) Pro verbo transitivo: Cist. 144: suppositionemque eius facere gratia; sed obiecto caret, cf. 136: eapse quod sibi supponeret. Passive eo facilius cireumscriptio prae- ferebatur, quia fieri a verbo substantivo paulum differt.*) Mil. 942: ubi facta erit conlatio nostrarum malitiarum (cf. Tavent. com. 2), Capt. 366 sq.: mutatio inter me atque illum ut nostris fiat filiis, item Ter. Hec. 633: mutatio fit, Hec. 831: inde est cognitio facta, Philw menam compressam esse, cf. 830: eum haec cognovit. In locum verbi amissi°), cuius perfectum reflexivo sensu praeditum exstabat, tamquam causativum mentionem fieri substitutum est; Persa 108 sqq.: sed (tw), ecquid meministi, here qua de re ego lecum mentionem feceram? — memini e. q. S. Semper fit mentio, aut aliquis facit mentionem, vel rei vel de re, cum aliquo, sequente ut aut accusativo infinitivum Secum habente: talis) usus in Plautinis fabulis est et Ter. Eun.
1) de neglecta quantitatis syllabarum differentia cf. supra conditor.
2) Landgraf, Bl. f. bayer. Gymnas. 827. Thielmann ibid. 206.
3) ex auctione novum deducebatur verbum auctionandi; antea auc- tionem facere dicere coacti erant, sed auctio semperisine faciendo adhiberi poterat Men. 1161, Stich. 207, 285, luraliter 885; praedicatur Stich. 195, 245, 208a. 4) Liv. Andr. (Prisc. ip. 198, 10): escas habemus mentionem.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. |. 148
137. Postea autem rursus verbo carens adhibebatur a Caecilio com. 159: taedet mentionis aliisque. Sonandi verba item eircumscribebantur dil. 1377: hinc sonitum fecerunt foris, Caecil. com. 20 sq.: numquid iam fores fecere soniti, Naev. com. 114: .tantum ibi molae crepitum aciebant, Plaut. Poen. 377: sam hercle ego facio ploratillum, nisi e facio propitiam (Leo, Vind. Plaut. 7sq.') Sed in eis faciendi ver- jum sensum efficiendi habet; itaque circumscriptivi generis dicendi xemplis nonnullis allatis hic consistam, etsi haud pauca verbalia aciendi verbo iungebantur.?)
Vt ad fictionem novorum verbalium, ita ad restituendum verbi rimarium significatum verbum ipsum antecedens adiumento est. Quod in exercitus et imperatoris nominibus factum est; item in ora- oris. Orator ab orando, id est dicendo, appellatus significat eos, qui egati mittebantur, et qui dicendi periti erant; ab alio tamen orandi ensu, qui petendo rogandove similis est, ducitur Poen. 357 sq.: zora, blandire, expalpa. — faciam sedulo. sed vide sis, ne tu oratorem unc pugnis pectas postea. ltem post 380: exorarier 384: oratorem 'erberas, deinde 386: sicine ego te orare iussi? — quo modo ergo orem? 387: sic enim diceres. Item Amph. 34 orator ex antecedente versu iustam rem et facilem esse oratam a vobis volo) sensum petendi acci- jt, cf. 81: petere, 35: impetrare; eodem loco etiam legati signi- icatus perlucet, cf. Most. 1126: nunc ego de sodalitate solus sum wator datus, sed etiam hic ad petendum sensus flectitur, v. 1167: non robust venire orator magis ad me impetrabilis. De Hec. 9 sq. v. supra » 110; eandem ambiguitatem restituit Ribbeck Afran. 92: sic est wator, si quod oretur, tulit; tradıtum est Fest. p. 202, 11T oritur et tale.
Optio quem sensum?) habuerit, cognosci potest Trin. 1053: luarum rerum exoritur optio vel ... vel, cf. Cas. 292 (supra p. 97); ied Mil. 669: quid ad illas artis optassis, si optio eveniat tibi? Hic juadrat interpretatio Pauli p. 184,13 M: optio est optatio ; aff latur nomini ensus verbi antecedentis; dicitur igitur ‘si tibi optandi potestas est’. Jed sive nominale genus dicendi causa est*), sive nominis ipsius ignificatus, ne hic quidem plane sensus potestatis vel copiae exuitur Leo Anal. Plaut.II p. 8); qui manifestus est Cas. 190: nec mihi ius meum ptinendi optio est, ubi non de eligendo agitur. Iam Ciceronis aetate ‚otestas iuxta ponitur, et ita obsolevit eligendi notio, ut ab eodem
1) quod ad ploratillum finxit verberetillum 878, non ad eam verbo- um fictionem pertinet, quae sine artificio ab uno quoque loquente fit, ed ad eam, cuius causa adnominatio est, Leo Anal. Plaut. II p. 29.
2) rem tractare inceperunt Koehler, Acta sem. Erl. I p. 450, Hellmuth bid. I p. 140, Thielmann, Landgraf 1.1. p. 206 et 326, Heraeus, die Sprache les Petronius und die Glossen, Offenb. 1899 p. 35 sq.
8) eligendi sensus verbo erat, a quo derivatum est; quod ab Vm- is servatum est (Buecheler, Vmbr. p. 80), a Romanis partim in optando, nelius in adoptando cooptando adoptione.
4) cf. quae supra p. 96 de verbalibus sensum potestatis vel occasio- is arripientibus disserui.
144 Theodorus Boegel: De nomine verbali lat. quaest. gramm.
id verbum ipsum explicandi gratia arcessatur div. in Caec. 45: qummm tiens ille tibi potestatem optionemque facturus sit, ut eligas, de = I 33: cum soluta nobis est eligendi optio.
Etiam haec exempla, quae inde a p. 183 contuli, testantur, qug inter verbum et verbalia quasi commercium fuerit. Verbalia en a verbo significatum accipiebant; quem altera servabant, altera m a tabant; illa igitur artiore in conexu cum verbo manebant, ut par——4 cipiis ideo comparari possent, haec sensu et usu alius figurae appm» ej lativis appropinquabant comparabilia ilis participiis, quae adieece tj. vorum loco posita suum sibi proprium significatum nanciscebant-wr Sed ut ab eisdem verbis, quorum participia adiectivorum vice in wzsu erant, participia ipsa eiusdem figurae Romani formare pergebant, its etiam verbalia eiusdem figurae atque illa olim derivata denuo er verbo derivari poterant, praedita aut eo sensu, quem illa amiserant, aut alio verbi illius non minus proprio; nam verbale factum ex verbo varios significatus continente non omnes verbi significatus accipit; sed id quoque in exemplis, quae hoc capite proposita sunt, haud semel Observabatur, verbale eiusdem figurae ex eodem verbo his tempori bus hoc, illis temporibus illo sensu denuo fictum esse. Id autem non in omnibus vocabulis neque omnibus locis disceptari potest, utrum nomen praeter eum, quem adhue gerebat, alio significatu verbi one- retur, an ex alio verbi usu hoc demum loco fingatur; nam utrumque in derivatorum classe, quae facile gignuntur, loquentibus paene idem est: res similiter se habet atque in adverbiis comparativis superlativis participiis, quae utrum usitata usurpet an ipse fingat, nemo sibi conscius est. Itaque ut ea, ita etiam verbalia, quae suo loco nats esse ostendi, non tam singula perquirenti linguae sortes pretii suni quam iuncta testimonio hac nominum classe non certum voce bulorum numerum tradi, sed fines eius facili derivandi potestate con- tinuo mutari.
CAPUT TERTIVM. Verbalia facta post Plautum et Terentium.
Quae in capite antecedente de verbalium natura exemplis Plau- tinis et Terentianis probare studui, exemplis ex aliis scriptorum generibus petitis confirmare opus est, ne linguae ipsius licentiam me existimavisse arguar, quam comicorum libidinem me ducere oportebat. Observatione autem confirmata et latius extenta utrumque apparebit, et verbalibus in tor trix tio tus tura exeuntibus eandem potestatem gignendi nova nomina mansisse et aliorum quoque generum auctores ex hac potestate ad varias res personasve significandas fructum cepisse.
Terentium adhuc a Plauto non diiunxi; nam de tota re consentit cum Plauto; conspectum autem eorum nominum, quae solus primusve usurpaverit, Slaughterus (The subst. of Terence p. 10 sqq., p. 12sqq.) dedit utriusque sermonem comparans, quantum laterculorum ope fieri potest. Differunt autem Plautus et Terentius imprimis electu signi- ficatuque vocabulorum; veretur Terentius nomina verbalium specie a nominibus derivare; quae ne Plautus quidem in /io et tus et tura fecit. De verborum constructione non multum a Plauto differt; nam ne hic quidem plane libero modo verbalibus eos casus adiunxit, qui verbo accipi solent; a Terentio idem admittitur in tritis locutionibus, quae sunt usus est cum ablativo (v. supra p. 68sqq.), indicio esse cum accu- sativo pronominis (supra p. 104); praeterea locativus semel nomini adiungitur, qui etiam nomine non verbali recipitur. Noluit autem accu- sativum nomini subiungere, quamquam locutione ipsa talis verborum constructio admittebatur Ter. Eun. 671: quid huc tibi reditiost? quid "vestis mutatiost?? Non igitur ausim alio in versu hanc verborum con- unctionem, quam eum fugisse constat, ex coniectura ei addicere. Bent- eius enim ad Andr. I 1, 17 (44) refutans Donati errores scripsit nam staec commemoratio quasi exprobratiost immemori benefici genetivo mmemoris, qui traditur, mutato in dativum. Quam mutationem Vmpfenbach et Dziatzko receperunt!), Spengel (ad v. 43) praeterea oco Liviano firmavit XXIII 35, 7: ne qua exprobratio cuiquam veteris ortunae discordiam inter ordines. sereret.?) Differt igitur Terentius & Livio; exrprobratiost immemoris dicitur ut Donat. Ter. Eun. 802:
1) a Fleckeiseno (immemorist (tuv) benefici) immerito argumentum ib omnibus ad unum coercetur. 2) omittitur & Slaughtero ubique.
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 10
146 Theodorus Boegel:
a mililis assentalione discessit, sim. 1085: serpat . . . in horum assen- tationem ex vituperatione militis, Liv. XXXIV 34, 1: in adsensum consilii sui traduxit, cf. Hier. epist. 127, 9, Leo M. epist. 120, 4, Avell. p. 6, 19. Quod autem alter ex altero pendet genetivus, attulit Liebig (de genetivi usu Terentiano p. 23) Hec. 318: matris voz visast Philu- menae, cf. Rud. 241: uxoris simiai dotem.
Ex intactis fabulis Plauti et Terenti coniecturam facere nobis licet in deperditis comoediis, quarum lacerae reliquiae nimis brevi verborum contextu sunt, verbalia rara vel semel lecta suo loco ficta esse, etsi causam et consilium fictionis detegere non possumus. Id fieri potest Plaut. frg. Colacis II (II p. 531 L): qui data fide fir- maía fidentem fefellerint, subdoli subsentatores, regi qui sunt. proximi, qui aliter regi diclis dicunt, aliter in animo habent. Sed ex his quam- vis paucis verbis continuis perspicitur subsentatores non plane ad hanc, quam quaerimus, nominis fictionem pertinere; nisi forte ex nomine verbum subsentandi colligere vis, ut assentari exstabat. Sensu flagitatur, ut existimaveris Plautum paris syllabae incipientis gratia ex assentatoribus mutilato!) verbo fecisse subsentatores, qui clam vel caute assentiantur?), ut manus subadsentientibus umeris movetur Quint. Inst. XI 3, 100. Similiter factos esse indicavit Ribbeckius (Co- roll. com. p. LXXXVIII) suppolitores ex politoribus a Laberio mim. 139: quae nam mens, quae deleritas vos suppolitores facit? Huic quoque nomini verbum deest. Similiter Caecilius gubernatorem syllaba auxit (Non. p. 536, 10): cui progubernator propere vertit prosu- miam.?) Si veri itineris maritimi narratio est, progubernator re vera mire dicitur; sed nescimus, quis hoc loco gubernandi officium ita administraverit, ut ad exemplum propraetoris similiumve appellatio- num, quas Paucker (Mél. Gréco-Rom. de l'acad. de St. Petersbourg III p. 536, adnot. 17) collegit, progubernator dici posset.*)
Sine auctoris nomine Paul. Fest. p. 61, 15 M servavit: custoditio est opera ad custodiendum quid sumpta. Plauto hoc nomen cum glossis vicinis attribuit Reitzenstein (Quaest. Verr. p. 58 sqq.); nescimus cur Plautus pro custodia vel custodela?) nomen tertiae declinationis praetulerit; sed credere licet hoc ex ipso sermone ortum esse ut multa alia; in usu non fuisse videtur; Vulg. sap. 6, 19 custodia legum, deinde custoditio ... legum testimonio est, illum, qui hunc libellum Latine vertebat varietatem Graecorum vocabulorum τήρηςις et προςοχή melius reddere non potuisse.
1) nam etiam subsentire Ter. Heaut. 471 proprie dicitur, neque quicquam huic verbo cum illo nomine est.
2) ut in Naevi versu com. 111 a M. Caesare laudato Fronto p. 88 N: linguis faveant, atque adnutant aut subserviunt; cf. subparasitor.
8) pro cw fort. quo; Ribbeckius com. 110 (cum ultro qubernatur) et Buechelerus ibid. (Cupro gubernator) demunt Caecilio hoc nomen.
4) accedit iteratio eiusdem syllabae primae: progubernator propere.
5) quod nomen codicibus Plautinis non servatur, sed custodis et custodiae formis loco depulsum restitutum est.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 141
Naevius ex nomine, quod est praemium, novam praedonum appellationem deduxit, sed immerito explicantur CGL. V 645: prae- miatores: praedones, nàm explicandi erant praemiatores nocturni: prae- dones (Non. p. 150, 28); de prosodia v. Buecheleri adnot. ad Naev. com. 17 B; legitur nam in scaena vos nocturnos coepit praemiatores tollere. Potest a praemio deduci; sed praemiari Suet. Tit. 7 sic usurpatur, ut praemiatores!) ii dici possint, qui sibi praemium attribuant; cf. CGL. IV praef. XVIII praemiator: praemii atque praedae appetens.
Certiora quam reliqua virorum nomina?) mulierum sunt. Titin. com. 77: quam ego hodie extorrem hac domo faciam, pilatricem pallae evallavero pulchre. Nonius p. 150, 33 sqq.: possestric a possidendo Afranius Liberto: eius monilis possesiricem. ita tonstrix, iia inpul- sirix, ita cursiriz, ia plaustrix, ita adsestrix. Quorum ultimum idem Nonius etiam p. 73, 29 servavit: adsestrix femininum est ab eo, quod est assessor. Afranius Fratriis: dimittit adsestricem, me ad sese vocat. Nonius femininum ex masculino deduxit et more grammaticorum et, quia hoc illo magis notum erat; sed Afranio in fingendo feminino hanc viam inire non opus erat (v. supra p. 113); sed ex ipsa verbi stirpe feminina derivare ei licebat. Ceterorum exemplorum, quae Nonius enumeravit, tonstrix inde a Plauto in usu erat; impulstrix, curstriz, plaustrix unde petiverit, nescimus, fortasse ex comoediis; tonstricis et curstricis forma etiam grammaticis curae erat (Ribb. coroll. com. p. LXXII sq.
Rei nominum iam commemoravi acceptio et verbificatio (p. 95); asseri potest Afran. com. 268: silentio opus est; multa inest paratio. Nam ex Noni comparatione p. 219, 28: paratus generis masculini, paratio feminini non colligi debet, utramque vocem usitatam fuisse; quod ne Sallustius quidem testatur lug. 31, 8: sed same fuerit regni paratio plebi sua restituere. Nam ortum est ex verbo, ad quod respicit, v. 31, 7: quem regni parare aiebant. Eadem res est Paul. dig. 30, 39, 1 con- Stat ... res alienas legari posse, utique si parari possint, eliamsi diffi- cilis earum paratio sit.)
Legem, qua praeter paucos casus nomina quartae declinationis nova fingi non solebant, sequitur Laberius aliquem sic respondentem faciens mim. 70: meo licentiatu. A nomine licentiae hic ablativus eo suffixo -aíu deductus est, quod ex arbitratu magistratu arcessitum est; quae quamquam a verbis primae declinationis deducenda sunt?),
1) λωποδύτας eos esse suspicatur Leo Quaest. Plaut. p. 98, adnot. 8. 2) Caecil. com. 191: fur/ depopulator! gerrae! sed cur Noni codi- cibus traditur (118, 33). Novi Atellange nomen erat Ficitor (Non. 109, 22), sed neque haec neque ficitatis vox (ibid.) eius inventum est, sed ex rustico sermone petitum, nobis casu semel servatum, cf. vinitor, olivitor ; de coloratore v. Ribb. com. frg. p. 844*. 3) Ter. Eun. 542: parati nil est. u 4) magistrandi verbum ministrando contrarium memoriae prodidit Fest. p. 158, 11 M (Paul. p. 152, 2, 126, 6\: de vetustissima notione et usu v. Paul. Fest. p. 126, Mommsen Ius publ. I 8 sq. et adnot. 3. 10*
148 Theodorus Boegel:
tamen ad nomina arbiter magisler referri poterant; nam eodem suffixo condicio vel munus indicatur in denominativis concubinatus senatus (Plaut.) optionatus decurionatus (Cato frg. p. 39, 4) et aliis (v. Stolzi Gramm. histor. I p. 549). Eiusmodi nominis accusativum Lucretius invenit ad complendam antecedentis accusativi notionem, qui est imperium V 1142: imperium sibi cum ac summalum quisque petebat. Hoc nomen non in sermonem receptum est, ut paene om- nia suo loco ficta. Hac de receptione discipulos Quintilianus ad- monuit inst. 1 6, 42, ne imitentur parricidatum, quod $n Caelio vix tolerabile videtur.") Sed idem eiusmodi figurae nomen nobis servavit, quod contra hanc doctrinam, qua inter derivationem ex stirpe ver- bali et electum obsoleti et rari verbi non distinguitur, in usum transi- isse etiam aliunde scimus.) Nam Inst. VIII 3, 34 sic docet: nam et quae vetera munc sunt, fuerunt olim nova et quaedam suni in usu perquam recentia, ut Messalla primus reatum dixit. Talia autem denominativa neque Plautus neque Terentius ipsi finxerunt.
Vetustarum tragoediarum frustula vix inter se conferri pos- sunt, nedum cum fabulis integris, sed, ut fecit Ploenius®), ea quoque cum sermone comico et alius poeseos comparare cogimur. Qui quia delectum verborum et copiam laterculis rettulit, pauca & me ea afferenda sunt, quae cum ipso verborum contextu orta esse aut su- spicari aut evincere liceat.
Ad complendam notionem verbi etiam nomen eiusdem stirpis adnominandi studio adductus addit Naevius trag. 39: sic quasi omnis cita rapit, sed tamen inflexu fleclitur*) Verbalis sextum casum in aho Naevi versu non mutandum esse, quia alteri ablativo oppositum sit, vidit Leo Anal. Plaut. II 29: ingenio arbusta ubi nata sunt, non ob- situ (trag. 23). Pacuv. trag. 266 sq: nam attrectatu et quassw sae- vum amplificatis dolorem utraque forma, gerundii sensui similis hic solum legitur; similiter pro suecutiendo propter antecedens®) nomen
1) veri simile est parricidatum suo loco tam apte dictum fuisse, quam Caelius scripsit inventis novis Cic. ep. VIII 1, 4: quod ad Caesarem, crebri et non belli de eo rumores, sed susurratores dumtaxat veniunt, VIII 11, 4: multa transi, imprimis ludorum explosiones et funerum εἰ ineptiarum ceterarum.
2) legitur in ictorum scriptis, v. e. g. Heumann-Thon, Handl. z. d. Quellen d. róm. Rechts s. v. reatus.
8) de copiae verborum differentiis inter varia poeseos Rom. ant. genera intercedentibus, Diss. Argent. 1882.
4) Non. p. 192, 1 cis, Buecheler cita; hoc vel aliud adiectivum, cuius genus forma cognosci potest, poscitur, quia omnia exempla inde & p. 191, 85 femininum genus ostendunt.
δ) ordinem verborum in eandem syllabam exeuntium ad electum et fictionem vocabulorum conduxisse supra compluries ostendi; eadem res ubique observari potest: velut Apul. Socr. p. 120 Oud. post sitw et fexw etiam obstitu ex tradito abstituto restituendum esse ostendit Leo, arch. XII (1902) p. 99; adde exempla a me ex eodem Apuleio allata p. 114 adnot. 3; de commutatis syllabis -tu et -to alios eiusdem scripti locos contulit Leo; v. supra p. 123.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 149
quartae declinationis mísu novarit succussu Pacuv. trag. 256 sq.: pedelemplim ac sedato nisu ne succussu arripuit maior dolor. Supini alterius sensui, quem supra p. 134 commemoravi, affinis est ablativus, quem Festus servat p. 330, 21 M: spectu sine praepositione Pacuvius in Dwloreste usus est, cum ait: amplus, rubicundo colore et spectu protervo!), feroz. Verbum simplex, etsi non in crebro usu erat, tamen exstabat. A transmittendo fit Pacuv. trag. 56: (ransmissu patris (ef. 342).7)) Quorum omnium sextus casus fingebatur; itaque in versu sine nomine poetae ac fabulae adlato praeter rogitatum sile (sic cum Buechelero Trag. inc. 157 R) formam dubiam pro neutro habeo, id quod sensu verborum comprobatur: rogitato responde, cetera retice. In (io fecit Pacuv. praet. 5: qua vix caprigeno generi gradilis gressio est, ubi duplex adnominatio dubitationem de consilio poetae amovet; gressio est potestatem, copiam gradiendi significat, cf. p. 96, sed uccedit hic praeterea adiectivum gradilis eundem sensum efficiens; in usu erat gressus; Diom. I 505, 14 et 30 gressio artis metricae vo- cabulum est.?)
Agentis nomina exempla non certa sunt, partim propter reli- quum eiusdem vocis usum velut Pacuv. trag. 195: blandam hortatricem adiugat voluplatem, partim propter memoriam velut Acc. trag. 219: epularum fictor, scelerum fratris delitor (v. Ribb. ad h.1). Pacuvius a manticulando dixit 376: mendicus manticulator*), cf. C G L. IV 344, 37: fraudator nubilo, manticulator.9)
Pedestris sermonis testis Cato nobis est, quem hac licentia, quae lingua ipsa oblata erat, pro artificio in orationibus usum esse paucis exemplis ostendi potest. Nam senatorem non ignobilem, Cae- lium, spatiatorem et Fescenninum eum appellavisse Macrobius Sat. III 14, 9 tradit; de sensu v. Popma ap. Meyer orat. frg. p. 194, qui merito ambulatorem Cato agr. 5, 2 (de quo infra) contulit; pro erratore po- situm esse Festus contendit p. 344, 34 M.
Festus 237, 2 M: penatores qui penus gestant. Cato adversus M. Acilium quarta (frg. p. 45, 10): postquam navitas ex navibus eduxi, non ex milibus atque nautis piscatores penatores feci, sed arma dedi. Alligatur novum vocabulum ex peno factum usitato incipienti ex
1) propiervo traditum est.
2) differt igitur hic transınissu ab eo sensu locali et proprio, qui voci in usu erat Caes. Gall. V 18, 2: sed pari spatio transmissus atque ex Gallia est in Britanniam. & quo vocabulo Sallustium praeferentem transgre- diendi nomen et verbum abhoruisse Gellius X 26, 18qq. narrat. (cf. Kritz ad frg. hist. I 69 sq.). Gellio transfretatio sueta erat, sed eum offen- debat non tam fictio nominis quam gradiendi verbum de nayibus dictum.
3) Enn. trag. 42: missa sum superstitiosis hariolationibus | ideo novis non inseruerim, quia aliud actionis nomen deest. Gell. XV 18, 8: ea Cornel sacerdotis hariolatio.
4) traditum est Fest. p. 138, 24 M: modici manticulator, emendavit Grotius.
5) emendavit Goetzius s. v. fraudator.
150 Theodorus Boegel:
eadem littera, exeunti in eandem syllabam; accedit, quod copula omissa est; significatum penatores suffixo artium exercentes signi- ficante accipit; eiusmodi nomen ipsum antecedit; intellegi possunt, qui peni quaestum ita exercent, ut piscatores piscatum, vel quasi curatores peni (cf. Plaut. Pseud. 608 procurator peni).
Fortasse etiam maledictores praeter unum locum nobis non noti non omnino ab antiquis, ut opinatur Fest. p.154, 8 M(cf. Paul. p. 152,8), sed semel cum acumine sive a Catone (frg. p. 93, 13) sive ab alio dicti sunt.
Festus p. 242, 21 M (cf. Paul. p. 243, 4): pelliculatio(nem Cato a pellicien»do, quod est inducen(do dixit in ea oration»e, quam scribsit de e. q. olim secuta sunt. Quod ad formam attinet, pelliculatio verbale a pelliculando derivatum est; itaque, si deductio non adscripta esset, non dubitaremus nomini simplicem sensum pellieulandi i. pelliculis involvendi attribuere; quamquam etiam tum concedendum est fieri potuisse, ut Cato pelliculandi verbo alium sensum inderet, velut cu- randi pelliculam (cf. Hor. sat. II 5, 38).!) Sed quoniam adscriptum est a pelliciendo, quaestio oritur, utrum interpreti glossarum voca- bulum pelliculationis a pelliciendo dictum et ortum visum sit, an Cato ipse hoc vocabulo sic usus sit, ut ad pelliciendi verbum referret vel inde deduceret. Si igitur Catonis verbis ipsis Festus ad miram vocabuli explicationem adductus est, Catonis verborum talis conexus for- sitan fuerit, ut vellet illas pelliculas, quas pro scortis rustici in Atella- nis ducebant (Varro de 1.1. VII 84, Fest. p. 330, 4M, Paul. 331, 1), in mentem vocare, quae cum nullo verbo aptius quam cum pelliciendo coniungi poterant?); pelliculationem igitur dixerit de scortorum mori- bus pellicientibus.
Proditioni ex verbo antecedente insolitum significatum dedit Cato (Fest. p. 242, 14 M): te C. Caecili, diem pro(diydisse militibus legioni- bus III, cum proditionem non haberent frg. p. 73, 9; de hoc prodendi sensu inspicias lexica; sed proditionem habere dicitur ut fachionem testamenti habere et similes locutiones, quibus ius agendi continetur (v. p. 101); itaque proditio fortasse vetustum vocabulum est hac in dictione servatum.
Kis quae Catonis ex orationibus petivi exemplis, unum asserere liceat C. Gracchi, quod Festus p. 201, 11 M servavit: ostentum, quo nunc utimur interdum prodigii vice, quin participialiter quoque dici solitum sit, non dubium facit etiam C. Gracchus de legibus a se pro- mulgatis quom ait: quod unum nobis in oslentum, ipsi in usum ad- portatur. Quae verba recte Meyerus or. frg. p. 235 interpretatus est:
1) id quoque excogitari potest Catonem pelliculare sic usurpavisse, ut esset cum pelliculis, quae supra a me commemorantur, consuetudi- nem habere.
2) etiam 'llecebrae dicuntur meretrices Cist. 321, Truc. 481; cf. Asin. 133 perlecebrae de meretrice et lena.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 151
alteris nescimus quid ad utendum adportatum esse, alteris tantum ostendi. Si nomen ipsum, etiam quarti casus usurpatio nova est, quem fingere non ausus esset, nisi fretus eadem verborum structura sequente; postea huius nominis tertius casus in usu erat, sextum fecit Gellius XX 1, 48: aírocitatis ostentu novisque terroribus.
In libro, quem de re rustica scripsit, Catoni non saepe occasio neque necessitas fingendi nomina erat; nam quae ei ibi opus erant, iam exstabant. Propter nominalem dictionem circumscriptivam, quam pro simplici coniugationis forma substituit, facta sunt, quae leguntur agr. 5, 2: vilicus ne sit ambulator!) (cf. 5, 5: minus libebit ambulare). 143, 1: ad cenam ne quo eat neve ambulatrix siet. Non ei inventori attribuendum est, quod legitur 144, 3: legulos, quot opus erunt, prae- beto et strictores; item 144, 4: adsiduos homines 1, praebeto, duas partes striclorum praebeto. A nullo alio id operarum genus a strin- gendis oleis (144, 1) appellatum commemoratur. Tamen inter multa operarum et artificum nomina habendum est, quae in sermone cotti- diano hoc suffixo idoneo ad significandos artem exercentes deriva- bantur, factores 145, 2 (64, 1. 67, 1. 13, 1) et alii, quos omnes enumerare longum est. Hie satis habeo Prisciani observationem exscribere, qui vidit, quanto usui hac in re huius figurae nomina essent, gramm. II 434, 1: artium vero nomina (am apud Graecos pleraque quam apud nos omnia post verba naturaliter sunt accipienda, doceo post doctor, profiteor post professor, suo post sutor, scribo post scriptor, oro post orator. et sunt fere omnia professionum nomina apud Latinos verbalia et in or desinunt; nam grammaticus et philo- sophus et architectus et sophista el poeta Graeca sunt.?)
Quae de rei nominibus Catonianis dici possunt, ad historiam significatus et comparationem synonymorum vocabulorum, non ad novorum fictionem pertinent; hic igitur praetermittenda sunt.
Lucili unum iam p. 78 attuli exemplum, 758 L, cuius versus sensus apertus est, sed ignoramus, qua de causa nove deletionem dixe- rit, quod nomen nemo praeterea usurpabat.)) Cur bovinator ab eodem fictus sit, nihilo magis nescimus; in usu non erat; nam obsoletorum vocabulorum amator, qui eo Gell. XI 7, 7 utitur, eius notitiam ex Lu- cili versu habet, qui ab eo ipso laudatur: si íricosus bovinatorque
1) laudatur locus a Colum. I 8, 7; Martialis &mbulatorem dicit et circulatorem sulphura vendentem I 41, 8 et spatiantem in porticu II 11, 2.
2) sequuntur verba denominativa philosophandi, architectandi, poe- tandi. Varroni eorundem nominum origo non aeque perspicua est; sed quia nondum formam deducere consuevit, etiam verbalia originem prae se ferentia ex arte, scientia, spatio deducit (de 1.1. V 93), divisionis genus observans, quod Graeci in etymologicis observabant; cf. hoc de capitulo Reitzenstein, M. Terentius Varro u. Johannes Mauropus v. Eu- chaita (1901) p. 41, adnot. 2.
3) C G L. V 640, 24 deletio pernicies Goetzius ad eundem Lucili versum rettulit.
152 | Theodorus Boegel:
ore improbus duro (350 L). Ex eadem Gelli narratiuncula comperi- mus eius aetate nemini hoc vocabulum notum fuisse; idem docet Nonius p. 79, 27; is quoque versum Lucili affert. Idem docent glossae, quarum V 18,11 et 50, 33 bovinator tricosus et inconstans ad Lucili ver- sum spectant, ubi íricosus bovinatori adiungitur; inde glossae bovi- natores: inconstantes!) omisso interpretationis dimidio factae sunt; V 638, 48: bovinatores malitiosos ad Noni explicationem (quos nunc malitiosos et tergiversatores dicimus) spectare Goetzius vidit; altera Noni explicatio, quae est tergiversatores, ex Gelli narratiunenla pe- tita est. Praeter has explicationes de sensu congruentes alia exstat C GL. II 31, 13 bovinatores θορυβοποιοί, θρυλὸν ποιοῦντες ἢ ταραχήν. Quae a verbo bovandi originem eiusdem nominis dedu- cere studet, neque veri simile est hanc alius loci explicationem esse. De sensu ex versu ipso nihil discimus, sed in veterum explicationibus acquiescere cogimur. Nam verbum, a quo bovinator ortus est, non nisi glossis traditum est. Quarum altera pars (bovinatur: tricat insi- diatur)?) ad crebram illam nominis explicationem pertinet, altera (bovinor: convicior, clamo, Fest. p. 30, 12M bovinatur: conviciatur) ad illam, quae semel legitur. Itaque Solmsen (Studien zur latein. Laut- geschichte p. 147 sqq.) probabiliter putavit verbum ab explicantibus, velut Verrio Flacco, ex nomine explicandi gratia deductum esse.?)
A ficto amore (Lucr. IV 1192) meretricem appellatam esse fic- tricem ostendit Marx (Stud. Vindob. XVIII p. 31254.) Plautina nomina similia comparans*) et Lucili versus (268 L) sic restituens: cum poclo bibo codem, amplector labra labellis, fictrices compono, hoc est cum (Yy>wAoxornoüuer. Cicero idem nomen denuo formavit de nat. deor. III 92: quod non ex ca i. materia quamvis subito fingi convertique possit; eius autem. universae. fictricem ct moderatricem divinam esse providentiam.?)
1) forma pluralis fortasse Noni lemmati et explicationi debetur.
2) vereor, ne altero ordine glossarum omnino non verbum sed no- men explicatur; nam tres sic leguntur
IV 26, 28 bounator: tricat insidiosus
V 443, 50 bobinatur: tricat insidiosus
V 563, 30 bobinator: tricat insidiosus. adiectivo, quod est insidiosus, nomen explicatur; tricat igitur in trica- t(or» supplendum aut in tricosus corrigendum est. nam suffixis con- fusionem accidisse, etsi verborum formas esse putas, ostendunt reliquae huius ordinis glossae IV 602, 2 bovinator: tristatur (corrige iricator) insrdiatur (aut insidiator aut insidiosus antea fuerat); similiter V 271, 38 bibinatur: tricatur insidiat. quod si merito coniecerim, restant eae tantum verbi bovinandı explicationes, quae cum Festi glossa congruunt.
8) Loewe Prodromus p. 817 duplicem bovinandi sensum fuisse glossis fretus existimavit.
4) hic de novorum nominum fictione consensus Lucili et Plauti accedit illi, quem inter eius et comicorum copiam verborum fuisse sta- tuit Fischer, de vocibus Lucilianis sel. cap. p. 70.
5) CG L. II 580, 24 sine interpretamento.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 153
Recepit Lucilius formam vulgarem vocis, quae est accipiter, cui cum accipiendo nihil est, cf. Thurneysen Arch. XIII p. 19; sed propter similitudinem stirpis ad speciem verbalis transformabatur. Testan- tur hane formam glossae s. v. acceptor accipiter, derivativum accepto- rarius, Charisius I 98, 9 sq. (Caper VII 264, 33, cf. 107, 8): accep- tor quoque et accipiter. Vergilius enim accipiter, Lucilius autem "exta acceptoris et unguis! aliique, v. Thes. 1. 1. I p. 322, 37. Adluditur ad hane formam vel hunc accipitris formae intellectum a Plauto Persa 409: pecuniae accipiter avide alque invide!), cf. 412: accipin argenlum? accipe sis argentum, impudens; cf. 414. Quod ideo attuli, quia haec formae mutatio vi verbalium similiter sonantium facta est; comparetur, quae de sonu supra p. 119 dixi.
Dubitari potest de duabus vocibus Lucilianis, succussor 424 L et succussator 12 L, an ex equisonum sermone petitae sint; praeter- ea enim Nonius gradarii appellationem explicans succussatura uti- tur p. 17, 23.
Propter generis poetici similitudinem pauca exempla ex Varro- nis saturis Menippeis sumpta addam. Men. 436 B: aemulum illius artis atque obstrigillatorem, quapropter aliquot annos quaesti nihil fecerit. Obstrigillator ab obstrigillando dicitur, quod verbum ex Enni sat. 4, Varronis agr. I 2, 24, fragmentis Varronianis (Non. p. 147), Sen. epist. 115, 6, Isid. orig. X 199, Non. p. 147, 7 sensum obtrectandi invidendi adversandi habuisse videmus. Comparari cum toto frag- mento potest imprimis Isidori interpretatio obtrectatoris orig. X 199: obtrectator: malignus et qui obstringillando officiendoque non sinat progredi el augescere. Varro Men. 75: ubi rivus praecipitatu in nemore deorsum rapitur sextus casus nominis in /us exeuntis fictus a Bueche- lero restitutus est, sed praecipitatur (Non. p. 75, 20) apte traditur.
De nomine, quod est praebitio v. supra p. 102. Depolitionem fecit a depoliendo, ut idem significaret, quod politiones a poliendo derivatae, agrorum cultus diligentes Non. p. 66, 19. Itaque Nonius Varronis verba sub politiones affert. Sed verba ipsa eundem sensum nomini fuisse docent, Men. 589 B: quid mirum? ex agri depolitionibus eiciun- tur, hic in cenaculo polito recipiuntur. Qui in agris depolitis versa- bantur, nune inde eiecti in cenaculo polito versantur; manserunt igitur loco, ut assueverunt, polito, itaque interrogatur quid mirum? Quod autem non utrimque plane idem verbum positum est, non duplex poliendi et depoliendi sensus causa erat, sed eadem grata neglegentia, quae saepe observatur.
Hoc modo nonnulla nomina semel rarove lecta sic explicavisse me spero, ut linguae natura poscit; si quaestio eodem modo continuare- tur, multa alia verbalia raro vel semel lecta rectius pro testimoniis haberentur, qua fecunditate hae verbalium classes nova semper no-
1) cf. Isid. orig. XII 7, 65 est enim avis rapiendis aliis avibus avida.
154 . Theodorus Boegel:
mina crearent, quam pro vocabulis obsoletis vel ex quibusdam latebris sermonis raritudinis studio arcessitis.
Sed nunc aliam describendi rationem ingrediar. Reservavi us- que ad hunc locum epicam poesin; de ea non a primordiis, sed a Lucreti carmine disserere incipiam. Nam ei utrumque accidit, et ut propter argumentum magna rerum nominum multitudine ei opus esset, et ut dactylico metro in eligendis formandisque vocabulis im- pediretur. Interest igitur ostendere, quanto auxilio hae verbalium classes ei fuerint latine vertenti et reddenti graecae doctrinae nomina.
Primae declinationis Lucreti propria esse comprobavit Wolffius (de Lucreti vocabulis singularibus p. 13): formatura, circumcaesura, dispositura. Quorum primum!) significatu simile est figurae IV 550: formaturaque labrorum pro partc figurat verba scil.; eodem in conexu IV 556: servat. enim. formaturam servalque figuram vox, 81 breve spatium ab ore usque ad aures pereurrit. Vt ad figuram pertinet figuro, ita a formando formaturam Lucretius deduxit, quod nomen IV 556 vicinitate notae vocis, 550 verbo figurandi fuleitur. — Cir- cumcaesura cum eisdem attributis bis posita περικοπτή est III 219: exstima membrorum circumcaesura, item IV 647.?) Eodem versus loco tertium horum nominum dicitur bis I 1027: (tandem deveniunt in talis disposituras item V 192: in lalis disposituras e. q. 8.; signi- ficat corpora res efficientia composita et disposita, vel corporum com- positionem et dispositionem.
Nam his versibus allatis cognoscitur, nullum horum verbalium re vera nomen actionis esse, sed omnia de rerum condicione dici, quae prodiit ex antecedente actione. Idem significatus etiam in aliis eiusmodi figurae nominibus, quae Lucretius non invenit, sed primus in litteras recepit (Ploen. 1. 1. p. 26), observari potest; plane actionis nomina sunt sola cultura V 1367: inde aliam atque aliam culturam dulcis agelli temptabunt, cf. V 1448 et Cato de agr. 61, 2, et sepul- tura VI 1278: ncc mos ille sepulturae remanebat in urbe, Haud scio an toti huie verbalium classi hoc studium mutandi actionis signi- fieatum cum condicionis innatum sit, ideoque ea Lucretio idonea visa sit ad rerum condicionem describendam; sed ad hanc rem evincendam nova el alia opus est quaestione, cui hic non locus est.
De ceteris classibus nominum actionis simul agendum est. Nam alteram ex alterius inutilitate fructum cepisse apparet; nomina enim tertiae declinationis omnia dactylico metro repugnabant, si suffixo fion antecedebant aut longa syllaba aut duae breves; quae res sodiam et artem metricam consideranti perspicua?) (Ploen. p. 48 sq.,
1) Arnob. II 23 formaturas varias instrumentorum.
2) Arnob. III 18: terrenorum corporum circumcaesura; Plin. nat. XV] 219: circumcisura.
8) abstinuit & correpta vocali finiente 0, quam Horatius &dmisit
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 155
7 sqq.) affirmatur numero perparvo nominum tertiae declinationis, quae in epica poesi primum leguntur (v. Ploeni laterculos p. 24, 28 sq., numeros p. 36). Eisdem autem evincitur non alia de causa Lucretium haec nomina repudiavisse; admisit, quae versui inseri pote- rant, velut duo uno in versu V 1361: at specimen sationis et insitio- nis origo ipsa fw rerum primum natura creatrix. Virumque ex eadem sermonis regione ortum est, unde imaginem petivit; utrumque in Catonis de agri cultura libro legitur. Praeterea rationis vocabulum in Lucreti carmine non rarum est. Statio legitur VI 193: in statione locata, invenitur etiam in dictione, quae est manere in statione IV 388, cf. stare 387, 396, V 478 et 518, quam respondere graecae κατὰ χώραν μένειν vidit Lachmannus ad v. VI 193.
Quoniam haec nominum classis metro paene tota exclusa erat, quartae declinationis nomina cum illis cognata proximum refugium praebebant, neque mirum est, quod eorum numerus novis nominibus haud paucis a Lucretio adauctus est. Quae probabiliter Lucretio inventor attribuenda sunt, a Wolffio l.l. p. 24 sqq. enumerantur. 1) Quae non repeto, sed quod ex eis colligi potest, propono: non tam procul altera ab alterius classis sensu et significatu aberat, ut non facile commutatio fieri posset; potestas creandi nova verbalia quartae declinationis imminuta adhuc manserat, sed Lucretius terminos fictioni eorum constitutos eo transcendit, quod praeter sextum tertiumque alios quoque casus derivabat.
Sed ne nimis abusus esse Lucretius videatur his nominibus, primum id commemorandum est eum aliis quoque rationibus dam- num reficere studuisse, quod inutilitate nominum tertiae declinationis fiebat. Dixit retinentia III 675, ubi memoria et recordatio extra ver- sum dixisset (cf. Heinzi adnot. ad 1. 1.), et repetentia III 851. Etiam eorum, quae Wolffius p. 18 sq. in men exeuntia attulit, complura eum finxisse veri simile est. Praeterea arcessivit infinitivos IV 475: unde sciat, quid sit scire et nescire vicissim, IV 836 sq., 850, 843, 848, al.; v. adnotationes Lachmanni ad IV 244, Munronis ad I 331, 418.
Deinde, si multitudo nominum quartae declinationis diligentius percensetur, evincitur Lucretium multa consentientem cum usu lo- quentium secundum quartam declinationem finxisse et elegisse. Nam opinari licet ab initio optionem fuisse loquentibus eligendi inter suffixa tus, lio, fortasse íura. Inde factum est, ut eiusdem verbi complura verbalia exsisterent, significatu et usu paulatim digredien- tia. Velut Oscis erat statif?) idem, quod Latinis statua, sed forma respondet, Latinorum station: (Buech. Vmbr. p. 212); statio in Lucreti carmine locum, ubi quis stat, significat, item status Plaut. Poen.
sat. 1, 4, 98 mentio siqua (v. Kiefsling praef. p. XX); paulatim haec cor- reptio crebrior fiebat, v. Marx, Goett. gel. Anz. 1896 p. 91.
1) cf. etiam Schubert, de Lucretiana verborum formatione 1865 p. 20 sq. Ploen. p. 28 sq. Heinze ad Lucr. III 381.
2) in tabula Agn., R. v. Planta., Gramm. des osc.-umbr. Dial. II. nro 4.
156 Theodorus Boegel:
268; status habitum corporis significans certabat cum síafura; nam statum pro statura Accium posuisse tradidit Nonius p. 226, 28, item Plaut. Amph. 266. Ceterae antiquissimae cognatorum verbalium fa- miliae sunt nafio (natine abl. Vmbr.) natu natura, usio (iíttiuf Os- eorum p. 103) usus usura. Aliae latinae facile laterculis Rassovi p. 622sq., Slaugtheri p. 30, Ploeni tabellis p. 26 et 28 componi et comparari possunt. Accidit, ut uni harum formarum verbi signi- ficatus maneret, cum ceterae in alias significationes abibant, nisi occasione data forte uno loco ficta sunt. Sed haec comparatio et distinctio non fieri potest, nisi singulis locis diligenter explicatis; itaque hic satis habeo ea quartae declinationis verbalia afferre, ad quorum exemplum Lucretius nova finxit:
Auctus rei nomen et aliis et Lucretio erat, awctio ab augendo iam Plautinis in fabulis soluta est; adauctus igitur consuetudinem secutus Lucretius secundum quartam declinationem dixit II 1122: hilaro grandescere adauctu: antecedit 1121 auctum.
Ab oriendo nascitur oríus (Lucr. I 212, V 211), itaque etiam coortus II 1106, VI 671, subortus V 303 (ef. obortis ignibus 800) (de significatu v. Wolff 1. 1 p. 26).
Ab agendi sensu proprio actus!) derivatus est, ab adigendo adactus V 1330.
Eundi verbale neque ifus neque itio sui iuris erat (v. p. 120); in compositis nomina quartae declinationis sensum proprium accipere solebant, abitus aditus exitus reditus. "Tertiae declinationis non nisi accedente alia causa fingebantur (v. supra p. 94 sqq,); secundum mo- rem igitur Lucretius imitum fecit (locos praebet Wolffius p. 26).
Intactus 1 454 omnino non sui iuris est, sed nihil nisi factus oppositionis causa negatione instructus (Leo Anal. Plaut. II p. 335q9q.).
A speciendo nomina quartae declinationis derivabantur; spectio tantum in magistratuum sermone erat; sed exstabat spectu (v. supra p. 149), aspectus Plaut. Epid. 572, conspectus inde a Plauto, prospec- fus Plaut. Mil. 609, despectus Lucr. al.; congruit cum his transspectus Luer. IV 272, cf. transspiciuntur 271.3)
Haec nomina in us exirent, etiamsi pedestris sermonis scriptor Lucretius fuisset; attamen de ceteris novis et de reliquis eligendis coneedendum est Lucretium versu adductum esse, ut quartam decli- nationem praeferret; quod ostendit Heinze ad Lucr. III 381 de ad- haesu, ad III 388 (cf. I 634 al.) de concursu. quorum nominum loco Cieero posuit adhaesionem (v. supra p. 89 sq.) et concursionem fin. I 17 et 90. Omnino si totam artis nominum multitudinem percensueris, quae Cicero ex graecis latine vertit?), numero creberrima tertiae declinationis nomina esse invenies. Sed interdum ne is quidem uno
1' cf. Woeltflin arch. IX p. 166; cf. actio et actus Thes. 1. 1.
3) de summatus v. supra p. 148.
8) quae collegit tractavitque Linderbauer, de verborum mutuatorum et peregrinorum apud Ciceronem uru et compensatione II 1892/98.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 151
in suffixo perseveravit; fin. III 23: appetitio animi quae δρμὴ Graece vocatur, fin. V 17: appetitum animi quem δρμὴν Graeci vocant (Linderb. II p. 54), cf. prima appetitio naturalis fin. IV 25 cum pri- mum appelitum fin. V 17.1) Permixtim etiam assensio et assensus dicuntur, ut cuykatadecıc Graecorum exprimatur. Visum visio visus pro pavracía usurpatur.) Hic numerus synonymorum facile ex eorum copia augeatur, quae non plane artis nomina erant; Tusc. IV 20 auditum vocat ut Lucretius, sed íactionem et odorationem, idem tamen nat. deor. II 158 odoratum praetulit, etiam tactum ac. TI 20: nihil necesse est de gustatu οἱ odoratu loqui, . . . quid de tactu?
Adde etiam Varronis artis nomina non tam certa, ut non ab eodem declinatio et declinatus scribantur (Stuenkel, de Varroniona verborum formatione p. 16), utrumque l. l. VI 36; idem praetulit in derivando modo formam tertiae, modo quartae declinationis; dixit enim impositionem V 3 (^. θέειν), sed nominatum compluries, rursus V 6: demptionem, additionem, litterationem.°) Eidem ex verbi notione vel stirpe nomen deducenti verbalia et infinitivi aeque valent (Stuenkel p. 14); nam stirpem declinationis suffixo carentem nostro more non posuit neque inter formarum et rerum conexum distinguere didicit.*) Hac in re nomina tertiae declinationis nominibus quartae numero superantur.°) Quod Stuenkel sic explicavit (p. 13), ut Varro ‚ad analogiam formae supini alterius in w exeuntis haec nova fingeret‘. Id factum esse potest, sed quoniam supinum alterum semper ex adiectivo, nomine, verbo, numquam ex praepositione pendet, id rur- sus admonere maluerim, quod iam tetigi, hanc supini formam tantum a sexti casus sensu afuisse, ut potius infinitivi vice interdum fungi videretur. Itaque ut infinitivi ipsi, ita haec imprimis formae idoneae fuerint ad deducenda ex eis quasi ex stirpibus nomina.
Comparanti nune Lucreti nova rei nomina cum Varronianis Ciceronianisque constabit in artis nominibus fingendis licentiam eli- gendi inter suffixa fuisse; qua non nimis Lucretius abusus est. Accedit, quod alia quoque re ad praeferenda nomina in (us exeuntia impulsus est, genere poeseos. Non dubito, quin poeta et qui carmen legebant haec nomina epicae poeseos propria esse putarent. Nam qui antea carmina dactylico metro composuerant, etiamsi non tanta rei nominum copia indigebant, quanta is, qui philosophiae doctrinas
1) cf. enuntiatio fat. 1, enuntiatum ibid. 19 (Linderb. II p. 40). siia rhetorum ex contrariis conclusa, quae ıpsi ἐνθυμήματα appellant top. 55, sed ibid. 56: illa ex repugnantibus sententiis . . . conclusio ; quae a dialecticis tertius modus, a rhetoribus ἐνθύμημα dicitur (Linderb. II p. 16).
2) compara in Thes. l. 1. appetitio II 1 et appetitus 1 1.
8) v. Stuenkel p. 17 et 25.
4) Stuenkel p. 14. eadem vi varia suffixa sunt e. g. V 176: damnum a demptione, ibid. detrimentum a detritu. — V 62: a vinctura dicitur vieri, ibid.: et horum vinctionis vis Venus. — V 72: ab muptu id est opertione insolitum prioris vocis sensum altera nova explicat.
5) cf. Woelfflin, arch. VIII p. 426.
158 Theodorus Boegel:
latino carmine reddebat, non minus versu impediti erant quam Lu- cretius et ad idem deverticulum adducebantur, quo Lucretius refugit. Forte accidit, ut. uno Enniano exemplo haec dactylicae poeseos pro- prietas ad huus generis auctorem referri possit. Festus nobis prodidit p. 178 M: quo vocabulo (sc. occasu) Ennius pro occasione est usus in l. II: “μὲς occasus datust, at Oratius inclutus saltu’, item in I. V: *ini- cil inritatus; tenet occasus, iuvat res’, item in I. VIII: “aut occasus ubi tempusve audere repressit. Huic nomini cum solis occasu nihil est, sed praeter suffixum cum occasione convenit, cf. Plaut. Capt. 116: si data est occasio, Men. 552, et coniunctum cum temporis voce ad opportunum tempus significandum Men. 552, Pseud. 285, Trin. 999, Asin. 278 (cf. Leo ad h. 1). Ennius igitur occasionem ita ad ocea- sum mutavit, ut Lucretius adhaesionem ad adhaesum. Quomodo autem utrumque verbalium genus in epica poesi mixtum sit, in Ver- gili Aeneide videmus, qui non modo nomina, quae sunt ratio II 314 et statio II 23, V 128, IX, 181, admisit, sed etiam seditio I 149, XI 340, proditione II 83, superstitio XII 817. Cuius in carmine quam- quam multo maior est numerus nominum quartae declinationis, pauca in eis sunt nova, quia argumento non ut Lucretius eis rebus nomina indere cogebatur, quae latinis appellationibus carebant; tres sunt!): IV 284: quo nunc reginam ambire furentem audeat adfatu?, ablativus nove fictus ut multa alia (cf. p. 123) V 442: variis adsultibus, VI 579: quantus ad aetherium cael suspectus Olympum, IX 527: turris eral vasto suspectw et pontibus altis, cf. aspectus sim. supra p. 156. Tamen ad fingenda nomina epica poesis hoc modo conduxit: In Vergili carmine veteres grammatici observare consueverunt inter alia epitheta esse?) addita a qualitate facti, ut est ' Lausus equum domitor debellatorque ferarum! (Verg. Aen. VII 651) et ipse doli fabri- cator?) Epeus (II 264); quorum hoc vituperandi, illud laudandi gratia additum esse. Inde detracto nomine, cui apponitur epitheton, anto- nomasia fit, cuius Vergiliana rursus exempla grammatici laudant, Charis. I 273, 23: ut cum domitor maris dicitur (Aen. VI 799) et in- tellegitur Meptunus*) Talia epitheta ab actu Vergilius non paucis dedit neque veritus est eorum gratia nova verbalia fingere; nam
1) ef. Ladewig, de Vergilio verborum novatore p. 11; sed latratws usitatior et vetustior est, v. Varro de 1. 1. VII 32.
2) attuli verba Diomedis I 828, 11, quocum consentiunt Anonymus Bob., Charisius, Dositheus, Donatus (locos affert Jeep, Lehre v. d. Rede- teilen p. 143 et 158sqq.); omnes epitheton inter nominis qualitatem enu- merantes secuti Dionysium Thracem, cf. Boelte de art. script. Lat. quaest. p. 19.
8) cf. Lucr. III 472: morbus leti fabricator.
4) consentiunt non verbis neque omnibus exemplis, sed re Charis. I 273, 22. Diom. I 459, 5. Don. IV 400, 15. Pomp. V 307, 12. Sacerd. VI 463, 8 quod his artium locis denuo epitheton et antonomasiam tractant, causa est doctrina rhetorica, qua posteriores artium partes completae sunt (cf. Quintiliani de eo).
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 159
omnia huius figurae nomina, quorum inventor dici potest!), sic posita sunt, quorum tantum genetivo attributivo carentia affero, adiectivis similia (v. supra p. 139): Aen. VIII 698: latrator Anubis (cf. Prop. IH 11, 41: latrantem . .. Anubim.), XI 680: iuvenco pugnatori, IX 175: Ida venatrix. Praecessit hac in re Lucretius; sed ne eorum quidem, quae primus recipiebat nomina (Ploen p. 25), inventor fuit?) praeter VI 926: exesor moerorum sc. aestus. Enni inventum possit esse ann. 424 V: spirilus austri imbricitor, qui Plauto est auster imbricus Merc. 876, sed id quoque considerandum est, an hoc epitheton ex cultu deorum petitum sit (cf. Preller-Jordan, Mythol. Rom. I p. 190). Nam saepe non discerni potest inter cognomina deis a poetis et a colen- tibus indita. Sed haec quaestio et observatio, a quibus eadem cogno- menia primum indita sint, a quibus quae iam inventa erant adhibita, plane ad genus poeseos describendum pertinent.
Cognatus autem esse Ciceronis usus videtur, quo eiusmodi no- minum auxilio res, quae proprie agere non possunt, explanandi gratia personas fecit, velut de leg. 1 39: perturbatricem autem harum om- nium rerum Academiam, I 58: quoniam vitiorum emendatricem legem esse oportel, commendairicemque virtutum, cf. Tusc. IV 69: o praecla- ram emendairicem vitae poeticam, de leg. I 62: earwm parens est educatrixque sapientia, de nat. deor. II 86: omnium autem rerum, quae natura administrantur, seminalor et sator el parens, ut ita dicam, atque educator et altor est mundus e. q. s.; de nat. deor. III 66: qui est versus omnium seminalor malorum.?) Huc pertinet etiam quod Bent- leius ad Hor. carm. IV 9, 39 adnotavit, optimos quosque scriptores non aliter interdum de animo, quam de persona quapiam loqui. Idem incipiens a Sall. lug. 64, 1: contemptor animus longum exemplorum ordinem attulit cum verbalium tum alius figurae nominum animi vocabulo adiunctorum; ex eisdem autem apparet verbalia hac in figura non magis adiectivorum more posita esse, quam rex, adulter carnifex, vel Horati loco vindex et consul.
Comparavi Lucretium et cum Vergilio Ennioque, et cum Cice- rone. Cum hoc eo consentitur, quod uterque philosophorum Graeco- rum doctrinam Romanos docere studebat. Ciceronem pro graecis philosophiae vocabulis latina creare creataque tractando usitatiora et tritiora facere voluisse ultro scimus ex acad. I 27 aliisve eius dictis.) Antea in scriptis ad artem rhetoricam pertinentibus eius artis voca- bula graeca latine vertit. Totam hanc quaestionem, quae nomina
1) cf. Ladewig l.l. p. 8 et 11.
2) III 1036: repertores doctrinarum atque leporum, 111 9: $nventor ebpernc est, ut Terent. Eun. 1035 Enn. trag. 108. Non vertit latine VI 424: presteras Grai quos ab re nominitarunt.
8) v. Linderb. 1. 1. II p. 46.
4) collegit Bernhardt, de Cicerone Graecae philosophiae interprete
p. 1 8qqQ.
160 Theodorus Boegel:
graeca Cicero receperit, quae verterit, solvit Linderbauer!), ex cuius libellis id apparet, perpauca nomina ad nullam artem pertinentia latine versa esse; quod artis grammaticae vocabula perrara sunt, scriptorum argumenta in causa sunt. Vicerunt numero nomina ter- tiae declinationis; nominibus agentem significantibus minus opus erat quam rei nominibus; itaque rariora his illa sunt.
Interdum id adiumentum in vertendis graecis artis nominibus non sprevit, quo uti per verbalium naturam licebat. Adiunxit enim dativum nomini de orat. III 207: sibi ipsi responsio.) Quae inter multa ornamenta sententiarum et verborum enumeratur, quarum appellationes sine definitionibus et exemplis, ut Cottam dicentem facit (208), effudit 202—207; haud raro hoc loco praepositiones aliaeque voces ex nominibus pendent, sed praeter exemplum allatum et 202: plus ad intellegendum quam dixeris significatio nullus casus, sed talia quale 202: rerum ... quasi gerantur sub adspectum paene subiectio. Alibi autem in definienda notione per nomina ita loquitur, ut per verba, de leg. I 42: quod si iustitia est obtemperatio scriptis legibus instilulisque populorum e. q. s., cf. alias definitiones hac tamen licentia carentes inv. I 9, Tusc. IV 11 et 14: ut acgritudo sil anims adver- sante ratione contractio.
In arte rhetorica Cicero saepe Quintiliano auctor erat; id etiam ex artis vocabulis manifestum est; velut in capite de figuris Quinti- lianus IX 1,25 non modo illius doctrinam, sed totum Ciceronis locum de orat. III 201 sqq. in suam institutionem transtulit et simi- lem locum ex orat. 134 8qq., ubi eadem lumina orationis a Cicerone enumerantur, sed verborum ope nominata. Haec latina artis rheto- ricae vocabula Quintiliani temporibus nondum sic in usu rhetorum pererebruerant, ut is graeca non saepe adderet, interdum de variis aliorum vertendi conaminibus iudicaret. Nam ne Cicero quidem primus solusve de rhetorica sie scripserat, ut latinis vocibus utere- tur. Cum eo in eodem studio et multis in artis vocabulis consentit, qui ad Herennium de ratione dicendi scripsit (cf. Marxi Proll. p. 130 q.), velut in partibus eloquentiae I 3 totus cum Cic. de inv. I 9; in par- tibus orationis I 4 paucis exceptis cum Cic. de inv. I 9 congruit. Huic quoque scriptori artis vocabula maximam partem in (io exeunt); hic quoque adverbia et praepositiones in vertendis vocabulis graecis nomini adiungit velut IV 34: identidem subiectiones, II 22, 34: hac quoque ab ultimo repelitione. Item in definitionibus IV 62: imago est
1) de verborum mutuatorum et peregrinorum apud Ciceronem usu et compendio I 1891/92, II 1892/93.
2) affertur hoc exemplum a Draegero synt. hist. I p. 444, Kuehnero Gramm. II p. 234; recte iudicat de eo Naegelsbach, de arte scribendi p. 259. Kuehner ' praeterea attulit top. 28: traditio alteri nexw aut in sure cessio. ea quoque definitio est, et exemplum definitionis.
3) collegit graecaque adscripsit Thielmann, de sermonis proprietate apud Cornutum et in primis Ciceronis libris p. 95.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 161
formae cum forma cum quadam similitudine conlatio; comparetur impri- mis 1 8 cum Cic.de inv.I 9. Talia igitur non ex vulgari scriptoris sermone originem duxerunt, sed ex genere scribendi, quod huius disciplinae scrip- tores sibi concedebant; item fortasse de nonnullis eorum exemplorum iudicandum est, quae Marxius Proll. p. 169 vulgaris sermonis esse puta- vil; sed restant, quae eius stilo attribuenda sunt II 25: si nulla (aut a nosiris civibus aut ab aliqua cwitate vituperatio ex ea re suscipietur, III 25: in distributione vocis ab imis faucibus exclamationem quam clarissimam adhibere oportet.!) Sed talia a sueto more coniungendi nomina per praepositiones non differunt. Consentiunt autem hic auc- tor ignotus et Cicero, quia eiusdem rhetoris praecepta repetunt. Ab eo haec artis vocabula, quae uterque praebet, exceperunt; ab eodem uterque studio vertendi artis vocabula imbutus est, id quod quisque, quantum potuit, praestabat. Hoc ex studio Marxius cognovit, qualis rhetor doctor eorum esset; nam ut in expellendis exemplis graecis, ita fortasse etiam vocabulis a L. Ploti partibus stabat et inter 'rhe- tores latinos' habendus est (Proleg. p. 150). Itaque eos et Ciceronem in rhetorica, Ciceronem et Lucretium in philosophia testium loco habere possumus studii illius iam vetustioris, quod in arte gramma- tica vicisse admonuit Marx p. 81, docendi alienas doctrinas vernaculo sermone. Quo in studio adiuvabantur verbalibus imprimis in (io exeuntibus; hoc modo multa verbalia ficta sunt, quae rhetoribus grammaticis rhetoribus scribentibus et docentibus opus erant, sed in cottidiano sermone non exstabant neque eo recipiebantur. Interdum ad illam licentiam scriptores refugerunt, qua nomini verbi iura ad- dicebantur.
Id ne in hominibus eruditis mirum videatur, etiam ea scientia commemoranda est, quae sola Romanorum propria fuisse videtur, culus eundem usum dicendi artes extrinsecus apportatae sequebantur. Iuris consultorum enim sermo ex ingenua Latinorum, vel si mavis, Italorum lingua ita prodiit, ut in eo, quae vulgaria sunt, minime mira sint. Nam in magna multitudine nominum actionis, quibus ser- monis copiam ut facienda factaque diligenter nominarent, augebant, sunt, quae additamenta verbo convenientia per praepositiones assumpserunt. Qualia pauca afferam; in legibus antiquis non inveniuntur; incipit nobis Cicero a talibus de leg. III 42: deinceps sunt cum populo actiones; cf. Edict. perp. XIV 1 (Bruns, fontes i. R. p. 209): de Publiciana in rem actione (cf. 6 item saepius). S. C. Vellaean. Bruns p. 186: mutwi dationes pro aliis; ibid. ne eo nomine ab his petitio?) neve in eas actio daretwr. Edict. perp. Bruns p. 207, IX 5: dabo in integrum resti- tutionem. Manumissio a Gaio inst. I 18 8α. al. primum dicta esse videtur, sed iam manw mittere paene compositum erat; nomen ipsum pro composito haberi potest, cf. acupictura. Gai inst. IIT, 24: per in
1) vocis cum Corb. et Herbipolit; cett. vocem. 2) fort. (sit) supplendum est cum Mommseno.
Jahrb. f. class. Philol Suppl. Bd. XXVIII. 11
162 Theodorus Boegel:
manum conventionem. In definitione IV 15: causae conieclio quasi causae suae in breve coactio. Similia multa ex ceteris iuris consulto- rum libris colligi possunt, fortasse etiam talia, quae addito casu magis quam haec praepositionibus coniuncta verbalem structuram osten- dant velut Papinian. dig. 48, 5, 40 (39) 3: nuptias denuntiatio. His autem iuris consultorum studium retinendi in nomine actionis, quae verbo conveniunt, iam satis adumbratum est. Singulorum tempus fictionis plerumque ignotum est; creberrima rursus tertiae declinatio- nis nomina sunt, quartae e. g. reatus, cf. supra p. 158.
Etiam nomina agentis in sermone iudiciali tot sunt, ut paene ab omni actu personae agentes appellatae esse videantur; quorum sermoni sic cognatus, ut saepe inter utrumque distingui non possit, emptorum venditorumque est. Ab hac quoque parte iuris consultorum sermonem leviter tetigit Cicero, nam huc pertinent talia nomina: leg. II 48: de creditoribus eius e. q. s., III 40: actor item 42., III 47: publice constitutis accusaloribus, III 34: itaque isti rationi neque lator quisquam est inventus ncc auctor umquam bonus. III 11: intercessor rei malae salutaris esto; dativi, qui sunt rei malae, nisi genetivi sunt, pendent ex nomine!); verba autem legis sunt a Cicerone fictae, re- petita III 43. Iam intercessor inter nomina publica est (cf. III 42); qualia multa in orationibus adhibere Cicero coactus est; itaque eius modi nomina permulta ex eius scriptis collegit Schaefferus T). iudici- alia II p. 1 sqq., alia vitae publicae I p. 14 sqq., magistratuum nomina I p. 10. Nam ad horum quoque appellationes fingendas magno usui erant nomina huius figurae. Sed hac de re satis habeo Priscianum laudare, qui hanc rem eodem loco observavit, quo de artificum no- minibus loquitur gramm. II 432, 21: et sciendum quod frequenter apud Graecos ex nominibus dignitatum solent derivari verba, quae actum vel administrationem ipsius dignitatis significant, ut οἰκονόμος οἰκονομῶ, πρύτανις πρυτανεύω. apud Latinos autem dignitatwm no- mina pleraque ex verbis vel nominibus nascuntur, quae faciunt. verba, ut consul a consulendo, dictator autem a diclando, quaestor a quaestu, et aedilis ab aedibus, praetor a praeeundo, ductor a ducendo, impera- tor ab imperando. ergo rex solum, quod a regendo nascilur, peperit ex sese aliud verbum regno.?)
Idem igitur quasi fons sermonis semper vivi est huie multitu- dini nominum, quae ignorantes creatorem et tempus creationis linguae ipsi creatrici addicimus, et illis paucis, quae homines docti, sive iuris consulti erant, sive grammatici, sive rhetores, sive philosophi, magnam partem nobis noti fingebant.
1) cf. ad Q. fr. III 8, 6: intercessorem dictaturae 8ὲ swuoerit.
2) Über den Gebrauch der Derivaten auf -tor und -trix. Prenzlau I 1868, II 1869.
8) cf. Varro de 1.1. V 808qq. et 87.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 163
Quoniam autem usque ad Ciceronis tempora descendi, aliud lestimonium eiusdem vivacitatis non praetermittendum est. Nam hic id nobis contingit, ut imago sermonis, quo loquentes tum ute- bantur, nobis servata sit, epistulis scilicet Ciceronis. Magnam in eis numerum esse nominum in tor et (io exeuntium, alii animadverterunt comparantes delectum, verborum cum aliis cottidiani sermonis auctori- bus; mea interest hos locos eligere, quibus epistulae speciem sermonis cottidiani eo praebent, quod verbalia suo loco nata facilitate nascendi currenti scribentis stilo non impedimento, sed commodo erant.)
Longo ordine nominum nova quasi elici iam compluries ostendi; ad Att. VIIL 3, 3: ille aluit auxit. armavit, ille legibus per vim et conira auspicia ferendis auctor; ile Galliae ulterioris adiunctor, ille gener, ille in adoptando P. Clodio augur, ille restituendi mei quam retinendi studiosior, ile provinciae propagator, ille absentis in omnibus adiutor, idem ... posiquam esse defensor rei publicae coepit e. q. s. Adiunctor et propagalor inseruntur ceteris nominibus, quae partim eiusdem figurae sunt. Item ad Att. XVI 7, 2: etsi, quamvis non fueris suasor et impulsor profectionis meae, adprobator?) certe fuisti. Plan- cus ep. IX 7, 1: nec te magis in culpa defensorem mihi paravi, quam praedicatorem meritorum meorum esse volui; fortasse item Balbus ad Att. VIII 15 A 2: auctore te, illo relatore.
Verbo antecedenti succedit nomen ex illo, ut videtur, sumptum ep. IX 8, 1: μέ admoneam te, non ut flagitem. misi autem ad te qualtuor admonilores non nimis verecundos, etiam top. 5 admonendi verbum antecedit?), Ad Brut. I 16, 6: cum in graecis civitatibus liberi tyran- norum oppressis illis codem supplicio adficiantur, petitur, ut vindices atque oppressores dominationis salvi sint? Ex verbo hic oppressores derivatum esse Becker cognovit Philol. XLIV p. 473; sed hac in ori- gine nominis verbalis nihil contra consuetudinem factum est.
Ad Att. IV 16, 3: huic ioculatorem senem illum, ut noras, inter- esse Sane nolui; Cicero ipse additis verbis, quae sunt wf noras, indicat illum hoc nomine dignum esse. Huc pertinet fortasse ad Att. I 13, 2: praepositumque esse nobis pacificatorem Allobrogum, huc traductor susurralores peregrinator corrupiriz; quae nomina omnia occasione data commemoravi.
1) fictionis mentio fit a P. Meyero, de Ciceronis in epistulis ad Att. sermone p. 18. enumerationem et studium varia genera dividendi in- venies apud Stinnerum, de eo quo Cicero in epist. usus est sermone 1874, p. 6sqq; cf. Opitz, quo sermone ei qui ad Cicer. litteras dederunt usi sint p. 15; non nullas voces ex verborum contextu (p. 68) et scribentis voluntate (p. 70) prodire memor est etiam Tyrellius, The corresp. of Ci- cero I?, quamquam exemplorum electus non idoneus est ad rem proban- dam; Cramer, Über die Verbalsubst. auf tor und trix bei Cicero (1848) p. 18 rem cognovit.
2) postea inde & Gellio in usu est.
8) praeterea, si recentiora tempora omittis, dicitur ab Ovidio met. 4, 663 Lucifer admonitor . .. operum.
11*
164 Theodorus Boegel:
Ex nominibus in /io exeuntibus, quae solum in epistulis Attico datis leguntur?) (P. Meyer 1. 1. p. 18), unum a verbo antecedente ori- ginem cepit, ad Att. I 1,1: prensat unus P. Galba .. . illius haec praepropera prensatio. Gerundi loco positum est ad Att. I 18, 1: nisi eam pellectione relevarit, i. e. pellegendo, cf. cum hoc usu ad Q. fr. III 4, 6: in ludum discendi non lusionis et nomen infinitivi locum occupans ad Att. XVI 2, 4: facilior enim et exploratior devitatio legio- num fore videlur quam piratarum.
Iam haec duo non inter ea sunt, quae semel leguntur; tamen ex verborum contextu forsitan prodierint; item ad Att. IV 8, 8: ipse domum P. Sullae pro castris sibi ad eam impugnationem sumpserat; eam dixit, quia antea: expugnare et $ncendere sta conatus est; de usu v. Meyer 1. l. p. 20, Ad Att. XI 22, 1: islas impetrationes nostras sihi valere; nomen actionis de eadem re hic ponitur, de qua participium ad Att. XI, 20, 1: si ista nobis impetrata quicquam ad spem explorat haberent; sic pluralis numerus explicari possit, sed hac explicatione non opus est?), cf. Meyer p. 18, Stinner p. 8 adnot. 2. Ad Att. XI 18, 1: quodvis ... supplicium enim levius est hac permansione; idem vocabulum ep. I 9, 21, ubi sine dubio usus cum illa definitione con- gruit, propter quam idem nomen finxit de inv. I1 164. Etiam re- laxatio et in epistula et in philosophico libro sic usurpatur, ut inter utrumque usum nullus conexus sit, ep. VII 26, 1: eel animi eiiam relaxatio, ubi relaxatio inter loci mutatio et morbi remissio posita est, et de orat. II 22: animé non contentio, sed relacatio; de fin. II 95: ista relaxatio spectat ad relarat ibid. 94. Ad Att. 1 16, 5: eliam nocles certarum mulierum atque adulescentulorum nobilium in- iroducliones; rursus pluralis numerus transitum ad nomen actionis facilem reddidit.
In ordine ceterorum ortum est?) compilatio, sed quia libellum significat, qui compilando conscriptus erat, antecedentium pluralem non accepit ep. II 8, 1: ui mihi gladiatorum compositiones, μὲ vadá- monia dilata et Chresti compilationem milteres, el ea e. q. 8.; hie
1) inhibitio et remigatio ad Att. XIII 21, 8 nautarum vocabula duxe- rim, quamquam id quoque fieri potuit, ut verba inhibendi (ibid.) et remi- gandi in eorum sermone essent, non nomina. sed obstat retentio awri- gae, quod nomen ita a Cicerone, ut a Carneade ἐποχή in philosophia adhibita est ac II 69: ἐποχή. id est adsensionis retentio, cf. ibid. M, praeterea iuris consultorum est. — ad Att. VI 8, 7: huius tione ἃ Lambino ex operatione correctum est, sed quod Bosius praebet vel coniecit obiratione, aptum videtur post abiit ratus.
2) cf. etiam ep. IX 16, 7: nwnc venio ad iocationes twas; ad Att. II 8, 1 idem singulariter; Ciceronis tamen proprium esse potest; nam ad Her. III 23 artis vocabulum est, cf. Meyer p. 20.
8) ad Q. fr. I 1, 12: aut ex domesticis convictionibus aut ex necessa- riis apparitionibus ; apparitio ad personae sensum abiit, ut optio, idem patitur convictio, incertum est, num alterum altero attractum sit; apparitio apparitoris offücium est. ep. XIII 54, convictio rei nomen ep. XVI 21,
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 165
solum legitur. Sequentium formam antecepit assessio epist. XI 27, 4: quae iua fuerat assessio, oralio, confirmalio animi mei fracti. Ad Att. XI 8, 1: ei (am gravi lempore periculum tantae pecuniae et dubio rerum erilu isla, quam scribis abruptio; revocat Atticum ad eius epistulam, qua de abrupto matrimonio!) scripserat, fortasse. eodem vocabulo abruptionis, certe verbo abrumpendi usus. Praeterea abrup- tio corrigiarum in augurum sermone tunc dicebatur Cic. div. II 84, ef. Fest. p. 270, 31 M. Similiter ad epistulam antea missam legentem revocat Q. Cicero ep. XVI 27, 1: mirificam mi verberationem cessatio- nis epistula dedisti; verberatio spectat ad epistulam antea missam ep. XVI 26, 1: verberavi te cogitationis tacito dumtaxal convicio.
Vt verteret graecum vocabulum, novum latinum finxit ep. IX 24, 3: illi cuumöcıa aut εύνδειπνα, id est compotationes aut conce- naliones, nos convivia, quod ium maxime simul vivitur. Eadem versio ab eodem iam facta erat Cato 45.?) Comparantur utroque loco Graecorum et Latinorum eiusdem rei variae appellationes.
Etiam de alis multis iudicari potest ea suo loco nata esse, velut de aberratione ep. XV 18, 1: aliam aberrationem a molestiis nullam habemus, sed rursus ad Att. XII 38, 3: hanc aberrationem a dolore, cf. 1 (in epistula ab illa dirimenda) scribendo ... nihil... levor, sed tamen aberro; nomen aliunde non affertur. Huc alia quoque forsitan pertineant. Sed his satis erit demonstratum etiam in Cice- ronis epistulis verbalium rarorum multa sic explicari, neque licere talia eis vocabulis immiscere, quibus auctoris genus scribendi agnos- eatur. Nam etsi insuetum. est interfectio ad Brut. II 3, 5°), nemini sic scribere non licebat. Magna igitur verbalium copia in haec duo genera segreganda est: sunt quae occasione data orta sunt, et sunt quae munerum publicorum, artificum, similiumque rerum persona- rumve nomina certo non a scribente ficta sunt*); sic nomina agentis dividere coepit Stinner 1.1. p. 6 sq.
Restant nomina quartae declinationis; nam primae declinatio- nis non inveniuntur ficta. Sunt ill quoque pauca; ep. VII 5, 2: ut inilio mea sponte, post autem invitatu (uo e. q. s.; hic solum legitur; fictum est propter similem dictionem ablativi ope factam, quae prae-
1) cf. Catull. 68, 84: abrupto ... coniugio. 2) ibidem, ne appellationes ipse praesumeret, ad significandam rem finxit accubitionem epularem amicorum; additamentis opus erat, ne cor- ris motus intellegeretur; qui hoc nomine ab eodem dicebatur nat. deor. 94 et off. 1129 simili in ordine verborum. 3) Becher, Philol. XLIV p. 478. 4) Velut P. Meyer inter nomina in or exeuntia rariora enumeravit glutinator p. 22, praediator p. 28, structores p. 23, inter rei nomina ero- atio p. 20, cretio delegatio p. 21; ibidem ipse ad repraesentationis voca- bulum ascripsit e sermone iuris consultorum vocabulum desumptum esse; inutile igitur est ad describendum stilum epistularum proprium; hanc rem et alias multas Cicero non potuit nisi nominibus, quae eis erant, nominare, sive epistulam scripsit sive orationem habuit..
166 Theodorus Boegel:
cedit mea sponte ad exemplum illorum, quae supra p. 1288qq. comme- moravi; ibidem iam ex epistulis Ciceronis locos ascripsi; hic eiusdem dictionis reliqua exempla ex eis colligam.
Quorum plurima non uno loco inveniuntur, sed crebrioris usus sunt; velut admonitu, cui ablativo adiungitur genetivus Cic. ep. XV 2, 5: admonitu senatus, ep. X 12, 3: pullariorum admonitu, prono- men possessivum ad Att. XIII 18: admonitu iuo, adiectivum ad Att. IX 10, 5: lali admonitu, cf. rep. II 67: levi admonitu, har. 56: sulla haruspicum admonitu; sed: praeter ablativum vario modo!) adhibitum alius casus neque & Cicerone neque ab alio derivatur; excipitur Mart. Cap. IX 896: edictorum luorum admonilus . .. immotescunt. —
Ad Q. fr. I1 83, 6: magno adsensu omnium, cf. dom. 101, nat. deor. II 4, Brut. 185?); sed accusativum admittit Cicero Brut. 191; omnino liberius ab eodem ponitur, ubi philosophorum graecorum cuykat&- Becıc est. — Ad Brut. I 17, 1: coactu (uo; affertur idem ablativus ex Verr. II 34, V 75, Caes. Gall. V 27, 3, Lucr. II 273. — Ep. IX 14, 7: omnium concessu, cf. ep. IV 6, 3: illius concessu.?) — Ad Att. III 24, 1: consensu consulum, sic saepius. — Ad Att. IV 3, 2: fracta coniectu lapidum ex area mostra, cf. ibid. coniectis ignibus; nominativus legi- tur Sest. 115 ex coniectura, accusativus Planc. 21, ablativus de orat. III 322 de oculis coniciendis. — Ad Q. fr. II 3, 6: mazimo conventu; dictio usitata. — Ep. XIII 29, 7: aliorum consilio hortatu auctoritate; sic saepius, alii casus paulatim accedunt; nominativum plur&lem fecit Tacitus, dativum singularem Macrobius, pluralis inde ab Ovidio a poetis dactylicis usurpatur. — Ep. II 11, 2: mandatu meo; alia exem- pla praebet Neue I? p. 753. — Ad Att. VIII 9, 4: missu Caesaris; ab hoc solo mittendi sensu dictum esse videtur.*)
Haec omnia Ciceronis aetate in usu erant; ad huius dictionis exemplum ipse finxit ad Att. IV, 9, 2: dispersu enim illorum actio de pace sublata est; et paulo liberius praepositione praemissa, sed ad- iunctum nomini vetusto ep. VI 6, 7: non igitur ex alitis involatu nec e cantu sinislro occinis.
Abstinuit Cicero etiam in epistulis ab ea licentia, qua nomine casus verbo flagitatus assumitur; excipiuntur fautor cum dativo con- iunctus (supra p. 84) et loci indicationes (p. 72 sqq.); de ceteris eius- dem scriptis nihil affirmare possum; constat eum artis vocabula pauca hoc modo finxisse; praeterea attulit Lorenzius ad Plaut. Pseud. 409 duos locos, ubi ablativus instrumentali vi nomini adiunctus est; rep. I 2: virtus in usu sui lota posila est; usus autem eius est maximus civitatis gubernatio el earum ipsarum rerum, quas isti in angulis per-
1) antecedit ab Ov. Pont. I 2, 64 causam significans.
2) antecedit cum Cic. Cato 62.
8) plura praebet Neue I? p. 752; affert ex concessu CIL. VI 1, 4601; com- para ad Att. III 24, 1: nostra concessione, cf. CIL. XIV 1898 ex concesi(one.
4) adiciantur ablativi nutu ep. XIII 1, 5; 65, 1. casu e. g. ep. II 7, 2, ad Att. IV 1, 4.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 161
sonant, reapse non oralione perfectio. Hic igitur locus definitioni similis est; altero loco Cicero post sex nomina in tio exeuntia pergit inter- rogando Pis. 40: am exercitus nostri interitus ferro, fame, frigore, pestilentia. Dativus pendere videtur loco a Kuehnastio (Synt. Liv. p. 130) allato Phil. 1 36: gladiatoribus clamores innumerabilium civium, quid? populi versus, quid? | Pompei statuae plausus infiniti. Forma, quae est síaíuae, sic intellegi potest; sed paulo post pergit: quid? Apollinarium ludorum plausus.
Ne Livi quidem exempla a Kuehnastio (l.l. p. 131) afferuntur praeter nomina praepositionibus coniuncta), usus est c. abl., exprobratio (p. 145) cum dat.; addendum est ex Schaefferi tractatu (laudato p. 162) II p. 4: accusatorem parricidii et reum Liv. XL 8, 7, ubi accusator eundem genetivum arripuit, qui reo et accusando conveniebat, si mi- nus in genetivis ex nomine pendentibus sic distinguere licet; nam nominalis dictio a verbali non plane discerni potest, v. Liv. VIII 32, 9: eundem accusatorem capitis sui ac iudicem esse et quae similia in Thesauro 1. 1. I p. 348, 78 sqq. suppeditantur.
Plura ex eius aliorumque libris forsitan conquiri possint; nam haec vis verbalibus usque ad ultima tempora servata est. Velut no- mina agentis ex recentibus scriptis P. Geyer (arch. IX p. 577) colle- git, quibus audacius accusativi adiunguntur, quam antea factum esse vidimus?) Et genetivum et ablativum localem eidem nomini agenti adiunxit Gilda (chron. min. IIT) 33: multorum tyrannorum depulsor tam regno quam eliam vita supra diclorum. Instrumenti sensu ablativum eiusdem figurae nomini Nonius in interpretatione apposuit p. 35, 25 nugator: nugis turbator?) Vt adligare alicui rei dicitur, ita etiam adligatores cum dativo coniunxit Aug. civ. XII 27: mec institutores,
1) nam ut alia, quae huc non pertinent, omittam, II 36, 2: sib: ludis praesultatorem displicuisse, ludis sextus casus temporalis (similia Kuehn- astius attulit p. 181) est; XXIV 10, 13: et supplicatio omnibus deis ... indicia est et X 47, 7: unum diem Aesculapio snpplicatio habita est ea ambiguitas est, qua dativi et accusativus temporalis ad nomen et ad verbum referri possunt, v. supra p. 81. eadem res est Caes. Gall. II 35, 4, quem locum Kuehnastius p. 156 attulit.
2) sunt Passio Perpet. 1: omnia donativa administrator (-tur A, -strans rell. recte, cf. graecum διοικοῦν). Vita Hugberti p. 54 (Arndt, Kleine Denkm. aus der Merovingerzeit): non surdus auditor ad se clamantes. Vita Wandreg p. 33, 5 (Arndt ibid.): erat homo multum index coronam capitis decoratam. in longo advocationum ordine Mone, Lat. u. gr. Messen p. 36: tu caecorum inluminator, peccatorum veniam. promissor, caeli et terrae fabricator, gentibus intellectum (donator», cateiumenus ad baptis- mum provocator, presbiteris sacerdotiwm, episcopis. apostolatum | dator (-um cod.) Excerpta latina barbari Frick, chron. min. p. 266, 8: Fideas statuas compositor, cf. ibid. 7: Euripidus cantoconpositor.
3) dativus obiecti loco positus agnosci potest in versu Corneli Severi allato a Charisio gramm. I 86, 7: ignea iam caelo ducebat sidera Phoebe fraternis successor equis; sed hic dativi usus propius ad eum accedit, quo nomini agentis et verbo substantivo saepe adiungitur; cf. supra p. 82 Βα.
168 Theodorus Boegel:
sed inlusores adligatoresque nosiras ergastulis aerummosis ei. gravissi- mis vinculis. Sed usque ad haee tempora viam eis exemplis mon- strare non possum, quae mihi praesto sunt, si praetermitto nomina praepositiones sueto more recipientia. Nam talia sunt etiam quae Koffmane ex ecclesiasticorum scriptis collegit (Histor. latin. eccl. p. 117) paene omnia!); est tamen inter ea boni existimatio; dicitur ut boni existimare. Sed ne recentis aetatis scriptores hac licentia nimis abusi esse videantur?), Quintilianus testis est hoc dicendi genus etiam erudito eloquentiae magistro convenisse; nam inst. I 1, 28: verus ille profectus et altis radicibus nixus ex nomine actionis abla- tivus pendet, ut ex verbo nitendi pendere solebat. Sed haec exempla magis casu reperta quam consulto quaesita sunt.
Item ad continuandam fictionis verbalium descriptionem obser- vationes a me institutae non plane sufficiunt. Sed id iam laterculis, quos Paucker?) verborum argenteae, ut dicitur, latinitatis confecit, discitur, paulatim, ut exspectandum est, ab unoquoque scriptore co- piam et aliorum vocabulorum et verbalium augeri, vel paulatim, ut antea ita horum quoque temporum scriptis plura linguae latinae vocabula nobis innotescere. Nam praeterquam, quod omnino non multa quisque toti vocabulorum copiae addidit*), nisi, ut Vitruvio
1) Itala (Lucif. moriendum esse 2) Phil. 3, 14: ad bravium sursum (rursum cod.) vocationis tendimus, item restitutum est Itala Novatian. cib. Iud. 1 (ed. Landgraf et Weyman arch. XI p. 226, 25), ubi codices cursum
raebent. vertitur τῆς ἄνω xAfceuc; Vulg. supernae vocationis. Itala cod.
ezae Cantabr. act. 13, 11: ad manum deductores vertitur χειραγωγούς, Vulg. qui ei manum daret. Itala (Tert. adv. Marc. δ, 17) Ephes. 1, 9: se- eu boni existimationem vertitur κατὰ τὴν εὐδοκίαν, Vulg. } tum; idem restituit Iunius Itala (Tert. adv. Marc. 5, 20) Phil. 1, 15 ubi traditur per sermonis existimationem , vertitur δι᾽ εὐδοκίαν, Vulg. bonam voluntatem. ex scriptorum verbis ipsis sumpta sunt Cypr. epist. 73, 2: ad spem vitae aeternae salutaris ingressio et purificandis ac vivi- ficandis Dei servis dignatio; dativus finalis additur sic ut infinitivus verbo succedit. Ps. Cypr. rebapt. 12: post invocationem nominis eius super eos dicitur, quia auctor antea ibid. invocatio nominis et compluries imvocare sic scripserat, ut loco quem laudavit, legerat Vulg. act. 15, 17: super quas invocatum est nomen meum super eas. Ps. Cypr. rebapt. 8: descen- sione spiritus sancti et su eum mansione. Ps. Cypr. mont. Sina. 9: resurrectione die tertio (cf. Serm. Ar. frg. II 17 Migne P. L. 18 p. 624 B.) ef. cum supplicatione supra allata p. 167 adnot. 1.
2) Nonius p. 239, 5 Sallusti verba (hist. frg. III 88 M) sub aemulus affer: facta consultaque eius quidem aemulatus erat; merito L. Mueller admonet etiam aptare sub aptum a Nonio afferri; sed p. 502, 1 idem locus a Nonio iterum affertur sub titulo accusativo pro genetivo, omittun- tur tamen corruptela codicum haec totius loci ultima verba; verbis Noni poscitur hoc loco nomen, contra consuetudinem accusativum pro genetivo regens, aut aemulus, cui voci p. 239 locus subicitur, aut aesw- lator, quam formam in aemulatus erat p. 239, 5 latere Dietschius haud improbabiliter suspicatus est. )
3) Vorarbeiten z. lat. Sprachgeschichte II: Übersicht des der sog. silb. Latin. eigenth. Wortschatzes. p. 5: tio, p. 9: tus, p. 10: tura, p. 11: tor.
4) inspiciendi sunt laterculi, quos Paucker praebet in Meletem. lexist.
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae. 169
accidit, artis vocabula adhibere cogebatur, etiam in eis, quae solum aut primum a singulis ponebantur, discernenda sunt et inventa et recepta. Velut eorum quae ex Plini epistulis et panegyrico attulit Paucker (Melet. lex. spec. p. 43) indictio paneg. 29 et duumviratus IV 22, 1 iuris consultorum sunt; praelusio et praecursio VI 18, 6 ex aliis artibus transferuntur; sed ad Trai. 120, 1: quam perpetuam servatio- nem meam e. q. s. servatio facta videtur, ut per relativum coniunctio fieri possit, etsi servandi verbum non ipsum antecedit (cf. supra p. 124). Fortasse suo loco nata sunt etiam adnotator, commendator, firmator, reformator, quae paene omnia vocabulis eiusdem figurae usitatis succe- dunt. Paneg. 49: spectator adnotatorque!); ep. VI 23, 5: fautor etiam commendatorque; ad Trai. 29, 1: (e conditorem disciplinae militaris firmatoremque, sed idem nomen Tac. ann. II 46: missus tamen Dru- sus, ut reitulimus, paci firmator; ep. VIII 12, 1: reductor ac refor- mator. Sunt certo nove ficta, quae semel leguntur declarator post suffragator paneg. 92: ut idem honoribus nostris suffragator in curia, in campo declarator existeres; pro cunctator fortasse varietatis gratia haesitator ep. V 10, 2: sum et ipse in edendo haesitator, tu tamen meam quoque cünctationem tarditatemque vicisti. Ep. I 7, 2: simili nutu ac renutu et figura adnominationis et antecedente verbo graeco, quod vertit, dvéveucev fuleitur. Tali fulero caret, cuius contra con- suetudinem non sextus casus, si modo fictus est?), fingebatur paneg. 20: cum abacíus hospitum exerceret.
Imprimis quartae declinationis verbalibus, quae raro novabantur nisi tertio sextove casu, iudicari potest, quam libere aut, si ultima tempora spectas, quorum vulgaritas vituperatur, quam temere scrip- torés lingua usi sint. Sed, ut magnum temporis spatium intermittam, ne Ammianus quidem Marcellinus ab hac consuetudine recedere ausus est. Quattuor enim nomina in (us desinentia inde ab eo nota sunt?), duo denominativa quorum clarissimatus XXI 16, 12 re et signi- ficatu, obsidatus, cuius alter casus semper pendet ex pignore XVI 12, 25, sorte XVII 12, 16, specie XXV 7 132), crebro usu specie novita- tis privatur; quae restant, a verbis nata sunt; XXII 2, 3: ob rapidos circumgressus, repetitur sensu ambitus positum ibid. 8, 30: prope palus est Maeotis amplissimi circumgressus; alterius sextus casus ex- stat XV 11, 18: ventorum difflatu iactari; quorum de alterius novi- tate dubitari potest; addendum est imperatu (omisit L.) XXXI 7, 4: imperatu eiusdem Gratiani, ibid. XVIII 6, 10: imperatu ducis; haec
spec. vocabulorum a Sallustio (p. 1), Velleio (p. 4), Valerio Max. (p. 6), itruvio (p. 8), Hygino (p. 17), Frontino (p. 19), Columella (p. 21 cf. 41),
Petronio (p. 27), Suetonio (p. 33), Plinio min. (p. 42), primum solumve receptorum.
1) eod. Theod. XII 6, 3 iuris consultorum vocabulum est.
2) abactus hoc sensu alibi non legitur.
3) Liesenberg, die Sprache des Amm. Marc. I p. 14.
4) sed schol. Iuv. 11 164: qui in obsidatum datus fuerat.
1170 Theodorus Boegel:
duo formata sunt ad exemplum multorum similium ablativorum etiam Ammiani temporibus usurpatorum vel ut aevi tamen progressu XXXI 2, 17, cf. XIV 5, 5: aetatis progressu!); permissu imperatoris XXXI 4, 5, cf. XXX 10, 6: absque sui permissu; petitu Valentis XXXI 7, 3, agge- rum obiectu celsorum XXXI 8, 2, cf. obiectu pulveris XXXI 13, 2, ob- ecu corporis el vocis iurgatorio sonu XXVII 1, 5; Gratiani monilu XXXI 9, 1, cf. monitu cuiusdam somnii XXV 10, 16; Àoc monitu XVI 7, 9; cadendi contemptu XXXI 13, 3; impulsu et alia iam inde a prioribus temporibus notissima petas ex Liesenbergi opusculo.?)
Parvus igitur numerus novorum est, item nominum tertiae de- clinatiumis (Liesenberg I p. 11), nominum agentis (I 3); nominum in iura exeuntium numerus, ut solet, exiguus est; forte enim factum est, ut praeteniura XIV 3, 2 et XXVIII 3, 7, artis militaris vocabulum, ab Ammiano primum nobis proderetur, sic ut gladiatura non ante Taci- tum, (Dräger, Über Syntax und Stil des Tacitus p. 96). Ne quis miretur his parvulis accessionibus tantum denique multitudinem effec- iam esse, quantam nominum in íio et in tor exeuntium ex auctoribus post Hadrianum scribentibus Paucker Mél. Gréco-Rom. III p. 496 et 518, (cf. Meletem. lexist. altera part. I p. 33 et 53)*) collegit, admo- nendum est interea Christianorum doctrinam Romam pervenisse et lingua Romana eorum defensores et laudatores verbosa volumina Scribere coepisse. Versione sacrae scripturae multa vocabula flagita- bantur, et multa his suffixis fingebantur (cf. Roensch, Itala und Vul- gata). In vertendo et excolendo sermone ecclesiastico, quantum ex exemplis a Koffmanio tractatis (p. 415qq.) video, non tam saepe ad haec verbalium genera scriptores refugiebant, saepius alius figurae nomina magno usui erant (Koffmane p. 91, 100 sqq., 105). Hae au- tem notiones Christianorum doctrinae extrinsecus apportatae et latine redditae cum philosophiae aliarumque artium notionibus antea ex graeco sermone petitis et versis comparandae sunt") Ab his doctri- nae nominibus etiam in ecclesiasticorum sermone secernenda sunt, quae quisque sermoni, quo ipse usus est, fortasse paulum cedens prae- terea copiae verborum addidit.)
1) cf. XVIII 7, 7: saeculi progressione (cf. supra p. 166 adnot. 8).
2) sunt etiam, quae Ammianus ex vetustorum auctorum scriptis sumpsit; etiam talia in suum usum convertit, quae vetustis tempori- bus non in usu erant, sed occasione data ficta et bono casu usque ad eius tempora litteris servata erant, velut ventio, perquisitores, ambestrices arcessitu.
8) cf. quae supra p. 122 de venatura et lunistatura dixi.
4) nomina in tura exeuntia, Zeitschrift f. öst. Gymn. XXVI p. 897.
5) in his quoque scriptis definitionum gratia verbalia fiunt; velut Lact. inst. V 22, 3: patientia est... malorum . . . cum aequanimitate per- latio & perferendis periculis dicitur.
6) Velut Jos. Schmidt, de nom. verb. in tor et trix desinentium apud Tert. copia ac vi, p. 11 sq. animadvertit Tertullianum interdum eas- dem res per nomina reddidisse, quae alibi per verba dictae essent.
De nome verbali latino quaestiones grammaticae. 111
Accedit denique, ut Tmgua ipsa paulatim numerum auxerit. Nam paulatim factum erat, ut haee verbalium classis, quia facile ex verbis deduci poterant eorumque formae perspicuae erant, aliis no- minum classibus praeferrentur. Velut aieo ex wrbano sermone ex- pulsus est ab aleatore (iam Plaut, Rud. 359), unde alewierius quoque deductus est; adeo convicii loco ponebatur a Naevio com. 118: pesseieno- rum pessime, audax, ganeo, lustro, aleo; a Catullo 29, 2: nisi impudicus et vorax et aleo (cf. 10), a Tert. fug. in pers. 13: inter tabernarios et ianeos el fures balnearum et aleones et lenones; praeterea Aleones Atellana Pomponi erat.!) A Paulo p. 29, 5 M. Naevi versus huius vocis gratia laudatur praemissa explicatione: aleonem aleatorem. Contra vocabulum crebro usurpatum non item verbali superatur velut Lucr. V 1040: et a pinnis tremulum petere auxiliatum. Interpretatur Nonius p. 74, 15: auziliatum ut suppetiatum, C G L. V 638, 14: auxiliatum adiutum. Similis ratio inter poena et poenitio est Cic. part. orat. 130: quod. in beneficio gratia, in iniuria poenitio nominatur. Suspicari licet suffixa, quae sunt io (cf. capio et captio) et ura, hoc modo cum suffixis lio et lura certavisse neque satis resistere potuisse.
Sed de suffixorum certamine nihil effici potest, nisi etiam eorum , verbalium significatus et usus diligentissime observatur, quae anti- quitus in usu erant et lingua ipsa per annos quasi tradebantur. Haec enim, nisi nova cum eis comparanda erant, paene omnia omisi, id imprimis ostendere studens licuisse et priscis latinitatis temporibus et sequentibus verbalia in íio tor trix, fortasse etiam (ura, ubicumque occasio eveniebat, fingere, et verbalia in tus exeuntia observatis qui- busdam legibus. Nam ne id quidem aliter evinci poterat ac si exempla novorum afferebantur et causa fictionis exquirebatur. Alterum, quod ostendisse me spero illud est, scriptores cuiuslibet generis non veritos esse hae licentia ad res personasve nove significandas uti. Quod eo magis commemoratione dignum est, quo anxius artis rhetoricae ma- gistri praescribebant, ne sine auctoritate scriptoris ab omnibus pro- bati vocabula reciperentur?), neque deerant, qui oratorem nova fingere vetabant. Talem fuisse Celsum Quintilianus nobis prodidit (inst. VIII 3, 35). Cui tamen Quintilianus ipse non plane adsentitur non item adqniescens in tradita paupertate sermonis; repetit igitur eorum sententiam, quam antea iam Horatius versibus expressit (ars 48—62); eandem propler egestatem linguae et rerum novitatem mer. I 139) Cicero et Lucretius sequi cogebantur. Qui omnes sic de ea re loquun- tur, ut appareat non ab omnibus eis concessum esse, quod sibi postula-
1) Sall. Cat. 14, 2: nam quicumque impudicus adulter ganeo <aleo manu ventre pene bona patria laceraverat. Sumpsi aleo ex codd. C. (Jord.), quibus alea traditur; turbatio ordinis tradita est, nam in P ganeo et pene a correctore addita sunt; restituitur autem ordo trium personarum et inversus ordo trium rerum, praemittitur impudicus cf. Naevi versum.
2) v. locos, quos supra p. "65, 1 attuli, cf. etiam quae Norden, de arte sermonis pedestris, hac de scriptorum abstinentia scripsit I p. 180.
172 Theodorus Boegel: De nomine verbali lat. quaest. gramm.
bant, neque Cicero id omisit, quod Quintilianus postea commendat inst. VIII 3, 37: sed si quid periculosius Ainzisse videbimur, quibusdam remediis praemuniondum est: ‘ut ita dicam, ‘si licel. dicere, 'quodam modo', “permittite mihi sic ut^.
Sed talibus locutionibus Cicero non tam fictionem novorum ipsam excusabat quam sensum et usum inauditum non modo nomini sed iam verbo inditum; velut neque eum neque legentem offendebat assensus et assensio ex assentiendo facta; sed nomina et verbum pro ευγκατάθεεις et curkararıdevan posita explicatione et excusatione egebant. Inter novorum exempla a Quintiliano allata (inst. VIII 3, 30—37), quamquam plurima re vera derivata sunt, tamen ibidem etiam de cervice pro cervicibus posita agitur et alio loco (inst. VI 3, 53) de talium nominum fictione, quale est Pacisculus ex Acisculus factum. Accedit quod neque Horatius neque Quintilianus eam verborum fic- tionem intermiscere dubitat, quam Graeci ὀνοματοποιίαν vocabant, qua balare et hinnire et similia facta sunt v. Inst. I 5, 72. Haec enim est, quam Graecis magis licere opinabantur quam Romanis (cf. Inst. I 5, 72 cum VIII 3, 30 et Hor. ars 52). Haec nobis rerum confusio videretur, nisi coniunctis Quintiliani locis appareret, hane rhetorum doctrinam & grammaticis vel philosophis petitam esse, qui de ver- borum origine scripserunt. Vt illorum quidam inter impositionem verborum et declinationem distinguere coeperunt!), ita Quintilianus praescribit. inst. VIII 3, 36: ut iam ponere alia, quam quae illi rudes homines primique fecerunt, fas non sit, at derivare, flectere, coniungere, quod natis postea concessum est, quando desiit licere? Verbalia igitur quae ad verbi declinationem ipsam nonnullis grammaticis veteribus pertinuisse in prooemio ostendi, inter eas voces erant, quae non frigida quadam fictione adiectis, detractis, mutatis litteris (Quint. inst. VI 3, 53 cf. Varro 1.1. V 6), sed derivando fiebant, et ex rheto- rum quoque doctrina fingere licebat.
1) cf. Reitzenstein, M. Terentius Varro und Johannes Mauropus von Euchaita p. 81.
ORDO RERVM. Numeris indicantur paginae huius voluminis.
Prooemium: Quid grammatici veteres de nominibus verbalibus docuerint. Verbalia cum participiis comparantur 59, a grammaticis veteribus et inter nominis species habentur 60, et in verbi declina- tionem recipiuntur 61; rei propositio 67.
Caput primum: De nominibus verbi syntaxin arripientibus. Verbalia cum participiis comparantur 68. Adverbium verbalibus reci- pitur 69, loci indicatio 74. Praepositio ex verbali pendens 77. No- mina in tor exeuntia, quae dativum 82, accusativum 84, ablativum 85 recipiunt. Nomina actionis, quae casum verbi recipiunt; exeuntia in iura 86, in tus 87, in (io 90. Nomina alius figurae item usur- pata 103.
Caput alterum. Enumerantur verbalia suo loco ex verborum contextu nata Plautina et Terentiana. Nomina agentis masculina 105, feminina 112. Nomina actionis exeuntia in tio 116, in tura 121, in {us 122. Verbalia quartae declinationis posita sexto casu 123, tertio 132; supina 134. Verbalia ad amissum verbi significa- tum redeuntia 138.
Caput tertium. Continuatur caput alterum, Terentius cum Plauto comparatur 145. Afferuntur verbalia suo loco nata ex reli- quiis comoediarum 146, tragoediarum 148, Catonis librorum 149, Lucili 151 et Varronis saturarum 153. Lucretius nominum fietor 154. Verbalia quomodo a poetis epicis adhibita sint 157. Artium vocabula, philosophiae 160, cf. 156, rhetoricae 160, iurisprudentiae 161. Cicero quomodo in epistulis verbalibus usus sit 163. Recentis aetatis usus; verbalia verbi syntaxin arripientia 167; Plinius verba- lium fictor 169, Ammianus 169. Conclusio 170.
Index rerum notabilium.
Ablativi in tw exeuntes 123 sqq. 147. 148 8q. 165 8q. 169 sq.
adiectivorum vim nanciscuntur no- min& agentis 70. 139. 159
artificum appellationes 118. 115 sq. 121. 151. cf. artium appellationes 86. 121
artium vocabula 117, 1. 149. 1598qq.
cognomina ex facto data 108 sq. 158 Βα.
collocatio verborum 73. 74. 80 sq. 92 sqq.
dativus nomini adiungitur 82. 102. 114, 8
de 18 sq. 100. 136
denominativa 111. 180. 182. 144. 147
enuntiatio pendens ex nomine 93. 97. 98, 1
esse cum nomine actionis 78. 75. 11. 928qq. 104. 183. esse in se- quente nomine actionis 91, cum nomine agentis 69 8qq. 78. 82. 110
facere cum nomine actionis 71. 77. 86. 104. 122. 141
genetivus nominibus adiungitur 79sq. 82. 86. 89. 90. 146 sq.
gerundium comparatur nominibus actionis 91, 2. 164
graeca latine reddita 95. 110 sq. 141. 156 sq. 165
grammaticorum veterum doctrina laudatur 608qq. 68, 1. 69, 1. 71. 88
habere cum nomine actionis 77. 98, 3. 100. 101. 1892. 150
infinitivus nominibus actionis com- paratur 188. 155. 157
legum sermo 88. 97 8qq.
magistratuum nomina 112. 163
magnus sugendi grati& nominibus &diungitur 71, ubi addas ve- lim Plaut. Amph. 782 praestigia- trix multo mulier maxima est et, ne & Cicerone hoc dicendi genus alienum esse putes, Cic. ac. II 66 magnus quidem sum apinator.
ordo nominum eiusdem figurae 108. 109. 117. 128. 148, 5. 164. 165 al.
participia comparantur cum ver- balibus 58. 59. 68. 84. 106 8q. 169. 137 8q.
soni appellationes 118. 148
suffixorum delectus 90. 94. 95. 96. 98, 4. 102. 103. 1188q. 119, b. 120. 124. 125. 181. 188. 141, 4. 147. 155 sqq. 166
tam nominibus adiungitur 69
varietas 105 sq. 108. 116. 120. 169
Index verbalium. Inseruntur pauca nomina alius figurae propter usum verbalibus comparata.
Abactus 169
aberratio 165 156. 156, 1 abitio 73. 75. 96. 116 adactus 156 abitus 156, cf. 138 adauctus 156
abortio, — tus 131
abruptio 165
accipiter 153
actio 76. 77. 79. 98, b. 99 compluries. 100. 101. 102. 156, 1. 161
actor 162
adceptio 94. 147 adceptor 82. 84. 110. 158 adceptrix 110. 115 adcessio 13. 75 bis. 98 bis. 116. 141 adcubitio 165, 2 adcusator 118. 167
actus 76. 102. 181, 1. adcwsatrim 88. 118 bis.
addictio 98 bis. 157
adfatus 158
adhaesio, — 8us 89 &q. 156
adıtio 75. 94. 116
aditus 78, 1. 79. 10%, 2. cf. 188.
adıumentum 18,1
adiunctor 168
adiutor 18, 1. 82 ter. 88. 84. 129
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae.
Ho, — tus 198
tor 168 istrator 167, xo 93
2
itor 168. 163, 8 itus 166. 106, 1 itor 169. 169, 1
tio 164, 8
Mo, — tus 157
us 146. 157. 166.
2. 172 atio 146 atiuncula
1
120.
atrix 110. 114
x 147
tus 131,2. 134.156
48 158 atus 148 or 107
us 14, 1. 181, 4
ator 114, 3 aitrir 82. 84 itor 111, 2 ator "10. 139 uor 168, 2
atio 98 ter. 124
71
* 111. 1
tıo 78 189
) 104. 107, 1. 117 r 71. 82. 83. 84.
107. 140 se 112 sq.
171.
cf.
rir 115. 170,1
sw 138
alor 115. 149
εἰγὶΣ 151 ; 70
da ex 78 9 in 78 dversio 99 ) 157,4 tio 79 ncula 120 - 98, 1. 129 um 128 stio 123 tus 103. 8q. 147 8q.
128,
arcessiiw 126. 170, 1
Argentumexterebronides 72. 72, 1.
astu 181, 4 (132)
auctio 142, 3
auctus 106
auctor 82. 88. 85. 1288q. 162
auctoritas 81
aucupatio 95
auditor 106. 157. 167,2
augurium 79
auscultatio 95. 116
auxilator 114, 8
auxiliatus 171
Balneator 111 bis
balnıtor 111
bellator 69. 81. 86
benefactor 68, 3
bene suasor 71
bovinator 1ölsgq. 152, 1, 2, 8.
Caduceator 112
calator 107
cantio, -tus 118
cantrız 116
capio 98. 98, 4. 108. 171
captio 98. 171
casus 1606, 4
cavillator 110
cautio 98. 97
censio 141. 141, 4
ceríatio 100
circitor 111, 9
circumcaesura 90.11" sq.
circumgressus 167
circumitio 71. 101
circumspectatrix 109. 114
cistellatriz 116
clamitatio 94. 116. 118
clarissimatus 169
clavator 111 Βα.
coactio 162
coactus 166
coercitio 98
coetus 131
cogitatio 19. 80. 93. 124
cognitio 101. 142
cohortatio 98
coitio 131
colorator 147, 2
concenatio 165
concessio, -sus 166.166, 3
conciliatrix 140. 140, 4
conciliatricula 140, 4 (141)
175
conclusio 157, 1 concubinatus 148 concubitus 180 concursatio 141, 2 concursio, — sus 156 conditor 82. 140. 142, 1,9 conductor 107 conduplicatio 117, 117, 1. 141 coniector,-trix110sq.116 coniectura 79 coniectus 166 coniuratio 141 conlatio 142. 161 conlator 82. 107 conlocutio 141, 2 conlusor 116 conmemoratio 81. 144 conmendator 169 conmendatriz 189 conmercium 78,1 conmunio 18, 1 conpilatio 164 conpositor 167, 2 conpotatio 165 conpotor 116 conpotrixc 88. 116 conpransor 116 conpressio 90. 126 conpressus 125. 125, 2. 129 bis conquaestor 716. 77 conrector 109 conruptor 82. 108. 139 conruptrix 69 consilium 79 conspectus 131, 4 (132). 156 consuetio 119 consultatio 98 contemptor 70. 159 contemptrix 108. 114 contemptus 170 contentio 19 bis contio 11, 1. 79 contortor 82. 109. 123 contutus 122 conventus 162. 166 convictio 164, 8 coortus 156 cosmis 86, 1 creditor 162 crepitus 118 cretio 165, 4 criminator 107. 108 cubitura 122 cubitus 186
176 . Theodorus Boegel:
cultor 82 (donator) 167, 2 fautriz 69. 82 bis. 84 cultura 154 ubitatio 79. 98 fetus 181 cultus 80. 133. 134 ductor 83 fcitor 111. 147, 2 cunctator 69 ductus 126. 134. 184, ἃ Ποῖον 82 bis. 84. 121. 140 cura 98. 101. 122 duellator v. bellator 81 fictrix 152. 152, 5 curatio 91, 9. 98 bis. 97. duumviratus 169 fictura 121
97, 2. 98. 122 firmator 189 curatura 122. 128 Educator, -trix 159 flagitator 107 curstric 147 eductio 76 formatura 154 custoditio 146 egero 73 fratrecate 126
eiectus. 78 fraudatio 90
Datio 88 bis. 99. 161 eiulatio, -tus 118 fremitus 79. 118 dator 82. 105. 106. 115. emendatrixz 159 frustratus 189
167, 2 eminatio 117. 141 fuga 74. 77,1. datus 128 emptor 78. 82. 84. 198 fugitor 106 deambulatio 120 emptus 134, 2 furtum 81,1 debellator 158 enuntiatio 156, 1 declarator 169 epistula 81, 1 Gemitus 118 declinatio 124. 157 erogatio 165 gestor 106 decurionatus 148 eruptio 75 gladiator 118 decursus 74. 16 esus 182 gladiatura 170 deductor 168, 1 exactio 99 bis glutinator 115, 4 deieratio 100 oge 77 grallator 111. 111, 1 delatio 98 bis matio 161 granatus 132 delegatio 165 exclusio 120 gratia 70 deletio 78. 151 excusatio 81. 90 gratulatio 77. 19. 80 delitor 149 exercitatio 62. 68. 139. gressio 149 demptio 157. 157, 4 139, 1 gubernator 82,1 denuntiatio 162 exercitator 62. 68 gustalus 157 depeculatus 133. 183, 1 exercitio 138. 188, 4 gustus 188. 184 depolitio 153 exercitor 189 depopulator 147, 2 exercitus 188 Βα. Habitus 184 deprecator 19 exesor 159 haesitator 169 depulsor 167 existimatio 101. 168. hariolatio 149 despectus 76. 188. 156 168,1 haustus 76. 77. 108. cf. despicatus 182 exito 7b. 94. 116 138 despoliator 108 exitus 74,1 ᾿ holitor 111 desultura 121 exorator 110 hortatrix 149. 146 detritus 157 explosio 148, 1 hortatus 166 devitatio 164 expostulatio 77. hostis 69 dictator 82. 83,1. 112 bis exprobratio 145 sq. 167 dictatriz 82. 112 exspectatio 19. 91. 93. 94 Facius 76. 187 dictio 60. 90. 98 ter. 101 extersus 132. 188 tanitor 111 dictum 68 extortor 82. 109 ianitriz 112. 189 dictus 187. 187, 2 sctus 181 difflatus 169 Fabricator 158. 158, 8 ıllud de 79. dignatio 168, 2 facetiae 79 imbricitor 159 discessio 95 factio 98, 3. 98, 5. 101. inapparatio 128 discessus 74 bis. 76 141. 141, 1 inceplor 82. 109 dispersus 166 factor 106. 115. 151 inconsultus 123 dispositura 154 factum 68 indagator 84. 108 distractio 90. 119 factus 123. 187, 1 index 167, 2 dolor 79 faenerator, -iric 118 indicatio 97. 98 domitor 158 fama 79 indicium 104. 145 domum itio Ti sq. T4sq. famsigeratio 117 indictio 169
120 fautor 69. 84 bis. 114, infinitio 188
dormitator 111 9. 166 inflexus 148
De nomine verbali latino quaestiodes grammaticae.
ingressio 168, 2
inhibitio 164, 1
iniectio 100
inıtus 156
iniussus 194
inlectus 122
inpedimentum 93
inperator 71. 82 ter. 83. 84. 140. 140, 3
inperatu 169
ınperium 102, 1
inpetratio 164
inporcitor 111
inpositio 157
inpugnatio 164
inpulsor 128 sq.
inpulstrix 147
inpulsus 128. 128, 1. 170
inruptio 142
inscensio 715. 95. 116
insitio 155
insultura 121
intactus 123. 156
intercessor 162. 162, 2
interfectio 165
interitus 167
interpellatio 98. 96
interrogatio 95
introductio 164
introitus 14, 1
inventor 82. 109. 159, 2
inventus 124. 124, 1. 184
incitatus 165
invocatio 168, 2
involatus 166
soculator 163
ster 74 ter. 75. 76. 77
$tio 63. 74. 75. 120. cf. domum itio,obviam itio
itus 102. 120. 166. cf. 138
iudicatio 97. 100 bis
iudicium 79. 98 ter. 100. 101
iurisdictio 98 compluries 99. 100
148810 124
iussus 124
98 bis
Lamentatio, -tus 118 lanistatura 122. 170, 3 largitor 10
latio 99. 101
lator 162
latrator 159
latratus 108
Jahrb. f. class. Philol.
lectisterniator 112 lectus 192. 122, 1 legatso 16. 80
leno 10
lex 79. 81
liberator 82. 84. 108 librator 111
lorstor 111
icentia 142 licentiatus 141 litterae 19. 81 htteratio 157
locatio 98. 101. 164, 2 luctus 118 ludificatus 132
lusio 164
lusor 108. 116 Lynceus 70
Magistratus 147 8q.
maledictor 11. 150
malefactor 69. 71. 107
mandatus 166
mansio 74 bis. 75. 168,1
manticulator 149. 149, 4
manumissio 161
maronatei 126 Βα.
matula 70
meditatio 124
memoratus 133. 134
mentio 90. 142. 154 Βα.
mercator 75, 1. 121
mercatura 86. 121. 122
meretrix 139
messor 82. 109
metus 79. 80
missus 166
moderatio 81
moderatrix 82. 84. 110. 113. (-tor 113 sq.)
monetriz 114,1
monitor 108. 109
monitus 170
monstratio 120
morsio, -sus 119
morsiuncula 91. 119
multatio 98
mutatio 94. 142. 145
muttitio 93. 96. 116. 118
Natio, -tura, -tus 130. 130, 2, 3. 134, 2. 156
nızus 168
nominatus 157
notio 94 sq. 116
nugator 11. 109
Numquameripides 72
Suppl. Bd. XXVIII.
111
nuptus 157, 4
nuntiatio 101
nuntius 79
nutrix 88. 84. 107. 116 nutus 166, 4
Obiectus 170 obiratio 164, 1 oblatratrix 84. 114 oblocutor 82. 84. 110 obpressio 119, 4 obpressiuncula 119 obpressor 168 obpressus 163 observatio 90 obsessor 82. 110 obsidatus 169. 169, 4 obsitus 148 obstetrix 82. 83, 1. 116 obstitus 148, 5 obstrigillator 158 obtemperatio 160 obviam itio 72. 120 occasio 158 occasiuncula 120 occasus 108 occisor 82. 109 odoratio, -tus 157 olivitor 111. 147 ominator 108 opinio 79. 81 opsonator 111, 1 opsonatus 136 optio 90. 97. 98. 98, 3. 143, 3, 4. 143 sq. oratio 79. 141, 2 orator 713. 83. 85. 110. 143 oratrix 115. 116 oratus 126 ortus 156 osor 82. 84. 106 sq. ostentator 107, 1 ostentus, -lum 150 sq.
Pacificator 163
pactio 90
palpatio 119
palpator 107, 1. 119 parasitatio 116 paratio, -tus 147 parricidatus 148 partio, -tus 131. 131, 3 parum loquium 72 peccatio, -tus 123. 123,1 peculatus 133, 1 pedatus 130
12
178 Theodorus Boegel:
pelliculatio 150 prensatio 164 retentio 164, 1 penator 149 prester 159, 2 retinentia 155 percontatio 141, 2 procuratio 98. 98, 8 reversio 77. 143 percontator 108 proditio 150. 158 revocatio 98 perditus 133 proditor 82 rez 78 perductor 106 Βα. profugus 75 11510, -sus 118 peregrinator 69. 163 progressio,-sus170.170,1 ritus 181, 4 (182) perfectio 167 progubernator 146.146,3 rogatio 19 perfector 82. 109 promissor 167, 2 rogitatio 117 perfossor 82. 110 promptus 131, 4 (182). rogitatum 149 perieratiuncula 120 137 rogatus 199. 129, 8. 186 perlatio 170, 6 propagator 168 ructus 118 perlectio 164 propugnatio 19 Βα. rumor 19 permansio 164 prospectus 73. '16. 108. permissio, -sus 170 156 Salsurae 81, 1 perquisitor 105. 170, 1 — provocatio 98. 100. 101 saltatio 194 persequtio 99. 100 provocator 109. 167, 2 — satio 155 perswuasiriz 82. 115 pugilatus 188 satisvedatio 71 perturbatrix 159 pugnator 169 sator 82. 109. 159 petitio 917—100 saepe — pulsatio 141 satus 1892 petitus 170 pultatio 93. 96 sartor 82. 109 pictor 78, 2 scortator 107, 1 pictura. 121 Quadrupulator 111, 1 — screator 107, 1. 110 pllatrix 147 quaestio 91. 97 bis. 98. screatus 118. 128 piscatus 136, 2 99. 100. 141 sector 111 plaustrix 147 quaestus 91, 2. 183 seditio 158 plausus 118. 131,4 (182), quassus 148 seminator 159 167 questus 118 sensus 19 plicatriz 115 Quodsemelarripides 8 — sepultura 154 ploratillus 143 sermo 80 poenitio 171 Raptio 91, 2 servatio 169 portitor 111 raptor 82 servator 88. 110 possessio 91, 2 raptura 63 servatriz 108 possestrix 147 ratio 81. 155. 158 servitus 108 postpartor 71 ratiuncula 120 sibilus 118 postulatio 77 reatus 148. 148, 2 significatio 160 potator 11 receptio 75. 94. 116 situs 180 potestas 100 recordatio 155 sollicitudo 19 potrıx 116 reditio 93. 144. 144, 6. sonitus 118. 148 praebitio 102. 153 reditus 75. cf. 168 sonus 119. 170 praecantrix 1165 sq. redux 77 spatiator 149 praecipitatus 158 reformator 169 spectator 82. 140 praecursio 169 regnator 83 spectatrix 89. 114 praedatus 183 relator 163 spectio 101. 156 praediator 165, 4 relaxatio 164 spectus 149. 156 praedicator 163 remigatio 164, 1 spes 79 praelusio 169 renutus 169 sponsio 124, 9 praemiator 147 repertor 159, 2 sponsor 18 praemonstrator 108. 123 repertus 124. 124, 8 sputator 110 praestigiator 116. 119 — repetentia 155 statif 155 praestigiatrix 116 repetitio 98, b. 101. 160 statio 155 bis. 158 praesultator 167, 1 repraesentatio 165 statura 156 praetentura 170 repromissio 11 Status 155 praetor 82.88,1.112.128 responsio 160 stimulatrix 115 praetura 86 responsor 107 strepitus 118 pransor 106 restitutio 161 strictor 151
precator 84 : resurrectio 168, 1 studium 79
De nomine verbali latino quaestiones grammaticae.
suasor 129 suasus 128. 128, 2 Suavis suaviatio 119 subcessor 167, 8 subcussor 153 subcussator 153 subcussatura 153 subcussus 149 subfragator 107 subiectio 160 bis subigitatio 117 subigitatrix 108. 114 subortus 156 subplicatio 167, 1 subpolitor 147 subpositio 90. 117. 142 subpositrix 84. 109. 114 subsentator 146 summatus 148. 156, 2 sumptus 133. 137,1 superstitio 158 suspectus 158 susurrator 148, 1 susurrus 119
156.
138, 3.
Tactio 92. 96. 167 tactus 157
techina de 81, 1
testis 86
timor 19
tonsor 116
tonstrix 107. 116. 147 traditio 160, 2 traductor 18. 163 transfretatio 149, 2 transınissus 149. 149, 2 tra 156 trstor 82. 108. 123 turbator 167
tutor 82. 83. 84
Vacatio 99
velitatio 91
venator 191
venatrix 159
venatwra 86. 121. 122. 170, 8
venatus 136
venditio 94. 98 bis
ventio 73. 94. 116. 121. 170, 2
179
ventus 94. 121
verberatio 165
verbificatio 95
verbum 18
Feeooesı 108, 1
victor 86. 139
vietrix 86. 189. 140, 1
vinctio, -tura 157, 4
vinitor 111. 147
virgator 112
Virginesvendonides 72
visio, -sum, -8u8 157
vituperatio 161
αἰ τύ 103
Vlixes 70
ultor 83
vocatio 168, 1
usio 103. 188 sq. 156
usor 85
usura 86. 166
usus 86. 88. 89. 89, 1. 103. 125. 181, 4. 132. 133. 138, 4. 144. 156. 167
utilitas 103
12*
DIE TENDENZ VON CICEROS ORATOR
VON
SEBASTIAN SCHLITTENBAUER, DR. PHIL.
Die Tendenz von Ciceros Orator von
Sebastian Schlittenbauer.
Einleitung.
In den meisten Werken über römische Litteratur wird als Zweck von Ciceros Schrift ,Orator" die Absicht des Verfassers hingestellt, ein detailliertes Idealbild des vollendeten Redners zu entwerfen. Bei dieser Angabe stützt man sich auf Ciceros eigene Äufserungen. Denn an nicht wenigen Stellen bekundet dieser ausdrücklich sein Bestreben, nicht rhetorische Vorschriften zu geben ($ 43, 123), sondern zu zeigen, quae sit optima species et quasi figura dicendi ($ 2), quale sit illud summum et perfectissimum eloquentiae genus, cui nihil addi possit (8 3), quod sit illud, quo nihil esse possit praestantius (8 7). Cicero wil uns vor Augen führen veram illam et absolutam eloquentiam (8 17), excellentis eloquentiae speciem et formam ($ 43), das genus ipsius orationis optimum ($ 52) oder illum perfectum (sc. oratorem), quem nunquam vidit Antonius aut qui omnino nullus fuit (88 19, 100). Ähnlich drückt er sich aus 88 44, 45, 47, 59, 69, 113.)
Demnach scheint sich Cicero in seinem Orator wirklich zur Aufgabe gemacht zu haben, das Idealbild des vollendeten Redners zu zeichnen. Aber eine nühere Betrachtung des Inhaltes und der Komposition legt dem einsichtigen Leser sofort den Gedanken nahe, dafs Cicero im Orator nicht ein allgemein giltiges Idealbild entworfen hat, sondern ein Idealbild, das sich in jeder Beziehung an seine eigenen rednerischen Vorzüge anschliefst. Ein objektives Idealbild konnte und wollte Cicero nicht geben. Er konnte es nicht, weil er mitten im Kampfe litterarischer Parteien stehend dazu nicht die not- wendige Ruhe und den erforderlichen ungetrübten Blick besaís; er wollte es nicht, weil er in ein solches Bild manche Züge hütte auf- nehmen müssen, die seinen eigenen Reden fehlten. Die Aufnahme solcher Züge aber hätte seinen Ruhm verdunkelt zu einer Zeit, wo es für ihn galt, denselben gegen eine Menge litterarischer Gegner zu verteidigen.
1) Siehe Piderit, Cic. Or. p. 8f.
184 Sebastian Schlittenbauer:
Daís das im Orator gezeichnete Musterbild ein subjektives sei, ist schon vordem von bewührten Autoren!) ausgesprochen worden. Aber man hat dabei den Begriff ,subjektiv^ zu enge gefafst. Man erblickte im Orator jenes Idealbild, das den Anschauungen Ciceros entsprach, jenes Idealbild, dessen individuelle Züge wir in Ciceros eigener oratorischer Praxis verkürpert finden. Von diesem Stand- punkte aus hat man die einen so breiten Raum einnehmenden pole- mischen Erórterungen mehr als Episoden angesehen. Ich gehe in meiner Auffassung des Orator weiter und sage: Der Orator ist in hóherem Grade subjektiv, er ist das Produkt eines litterarischen Streites und stellt seinem Charakter und seiner Komposition nach eine polemische Tendenzschrift dar, gerichtet gegen alle Feinde der ciceronianischen Beredsamkeit, besonders gegen die „Neu-Attiker“ und deren Verbündete unter den Grammatikern. Nächste Absicht Ciceros ist, die Angriffe dieser litterarischen Widersacher abzuweisem. und ihnen gegenüber seine Vorzüge ins richtige Licht zu stellen = seine weitere Absicht ist, den Brutus von der Schar der Attiker zu = trennen und für seine Anschauungen zu gewinnen.
Dafs in diesen beiden Zwecken die wahre Aufgabe des Orato— enthalten ist, wird klar werden, wenn wir die damaligen Strömunge— auf dem Gebiete der Beredsamkeit verfolgen und untersuchen, wiammm sie sich zu Cicero und Cicero sich zu ihnen stellte.
I.
$ 1. Bevor wir auf den Kern unserer Aufgabe eingehen, dürf—s es sich empfehlen, in aller Kürze Ciceros Stellung zu der damalige» Entwicklung der politischen Verhältnisse ins Auge zu fassen, wem wir auch daraus ein Bild gewinnen von dem subjektiven Geiste, X x welchem Cicero seine rhetorischen Schriften überhaupt, insbesondeare? aber den Orator geschrieben hat.
Noch in jungen Jahren, zu einer Zeit, da Hortensius das Forum beherrschte, hatte Cicero durch seine erste öffentliche Kriminalrede für Sextus Roscius aus Ameria sich beim Volke so sehr empfohlen, dafs er mit einem Schlage einer der gefeiertsten und gesuchtesten Anwälte wurde.) Als designierter Ädil hatte er durch das patro- cinium Siciliense den Hortensius aus dem Felde geschlagen und damit in Rom die höchste Stufe der Beredsamkeit erklommen. Im Jahre seiner Prätur hatte er durch eine glänzende Rede vor dem Volke den Oberbefehl im Kriege gegen Mithridates an Pompeius gebracht; als Konsul hatte er durch seine Umsicht die hochverrüterischen Pläne Catilinas entdeckt und durch die Macht seiner Rede gebrandmarkt,
1) Otto Jahn, Cic. Or. XXVIII ff.; Piderit, Cic. Or. Einl. $ 11—18. 2) Cicero, Brut. 312.
Die: Tendenz von Ciceros Orator. 185
eine That, durch die er den Staat vor dem Umsturze bewahrt, sich selbst aber den Ruhmestitel eines pater patriae erworben hatte. Und dieser Mann, der sich als homo novus durch die Kunst der Rede zu den höchsten Ehrenstellen emporgeschwungen, der im Senate, vor dem Volke und vor den Richtern durch sein Wort oft den ent- scheidendsten Einflufs ausgeübt hatte, sah sich plötzlich durch die Entwickelung, welche die innerpolitischen Verhältnisse Roms in den letzten Dezennien nahmen, im öffentlichen Leben kalt gestellt. Sehwankend und unentschlossen in kritischen Momenten, mulste er das Feld räumen vor Männern, die mit Energie und Rücksichtslosig- keit gewappnet den willenlosen Haufen mit sich fortrissen. Und ' dies Mifsgeschick muíste einem Manne zustolsen, dessen Seele von Jugend auf vor Ruhmbegierde flammte, einem Manne, der im Staate durch sein Wort etwas gelten wollte, der da glaubte, lieber jede Gefahr auf sich nehmen zu müssen als auf den erhofften Rednerruhm verzichten zu sollen!), und das zu einer Zeit, wo er am Ende seiner JE hrenlaufbahn und an der Wende seiner Jahre ungestört des erwor- b «»n»en Ruhmes zu genielsen gedachte. Der ,pater patriae“ ward im -J zahre 58 verbannt und zwar gerade wegen der That, durch die er Azas Vaterland gerettet zu haben glaubte. Mit welchem Seelen- S«-hmerze wird er die Worte niedergeschrieben haben: „qui locus CE ἃ χοἰ et tranquillitatis plenissimus fore videbatur, in eo maximae FWCm «les molestiarum et turbulentissimae tempestates exstiterunt!“?) ^£. Yerdings ward er wieder ehrenvoll zurückgerufen, aber jetzt war ἘΞ Ξ σ΄ politisch ein toter Mann. In Rom focht man jetzt mit anderen affen, als die waren, deren Handhabung Cicero erlernt hatte.) Da ἣν ἢ. es ihm unmöglich, sein altes Ansehen als Redner und Staats- XX1ann wieder zu gewinnen. Bei dem Prozesse des Milo versagte dem A ngstlichen auf dem waffenstarrenden Forum sogar die Kunst der e. Bo war er in einer bedeutsamen Angelegenheit auch auf dem Siebiete geschlagen, auf dem er solange allein geherrscht. Die Nieder- lage, die er hier erlitten, konnte er nicht leicht mehr gut machen. Ym Jahre 51/50 weilte er im fernen Asien in Cilicien, dann folgte i der Krieg zwischen Cäsar und Pompeius, der mit dem Siege Cäsars | endete. Jetzt konnte der grofse Redner die Reden für seine Clienten zwischen vier Mauern halten, vor dem Allgewaltigen, der, durch- dringenden Geistes und dazu selbst ein bedeutender Redner und Ci eros litterarischer Gegner, sich nicht leicht durch schóne Worte äuschen liefs. Den rauschenden Beifall der Menge, der früher Cice- 708 Lohn gewesen, konnte ihm ein huldvolles Lächeln des Allein- ?rrschers nicht ersetzen. —————— ———
5 1) Cicero, 1. c.: quodvis potius periculum mihi adeundum quam a Perats dicendi gloria discedendum putavi.
:2) Cicero, De orat. I 2.
8) Cicero, Brut. 7.
186 Sebastian Schlittenbauer :
Das Verhängnis des Staates hatte Ciceros Stimme zum Schweigen gebracht, aber noch nicht erloschen war seine flammende Begierde nach Ruhm. Um diese wenigstens einigermalsen zu befriedigen, warf er sich, was psychologisch sehr natürlich war, mit seiner Schrift- stellerei zunächst auf das Gebiet, auf dem er einst König gewesen. Hier bot sich tausendfache Gelegenheit, seine Person in den Vorder- grund zu stellen, den Rómern ins Gedüchtnis zurückzurufen, was er einst seiner Vaterstadt gewesen, welche Ehren und Triumphe er ihr gebracht, Triumphe, die hóher anzuschlagen seien als die glünzend- sten Siege auf den Schlachtfeldern. „Plus enim certe attulit huic populo dignitatis, quisquis est ille, si modo est aliquis, qui non illu- stravit modo, sed etiam genuit in hac urbe dicendi copiam quam illi, qui Ligurum castra expugnaverunt (Brut. 255).“ Die Stimme des Redners und die Weisheit des Rechtsgelehrten hatten ihren Ein- flufs verloren!), das entscheidende Wort sprach der Wille des Gewalt- habers. In solcher Zeit galt für Cicero das Wort: Meminisse iuvat. Diese Gestaltung der politischen Verhültnisse hat nicht wenig dazu beigetragen, den beiden rhetorischen Schriften Brutus und Orator das starke subjektive Geprüge zu geben, das sie von den übrigen rhetorischen Schriften wesentlich unterscheidet.?)
$2. Zu dieser schlimmen Wendung der politischen Verhältnisse trat um das Jahr 50 für Cicero das Verhängnis, dafs eine neue Richtung auf dem Gebiete der Beredsamkeit auch noch den oratorischen Ruhm, der ihm geblieben, zu vernichten drohte. Es war dies die Richtung der sogenannten Neu-Attiker.
Wilamowitz?) setzt die Anfünge des Streites zwischen Cicero und den Neu-Attikern in die Zeit zwischen 70 und 50 v. Chr., Har- necker*) datiert ihn auf das Jahr 48. Die Möglichkeit einer Fest- legung auf ein einzelnes Jahr scheint mir ausgeschlossen zu sein. Denn neue Strömungen in Kunst und Wissenschaft pflegen das Pro- dukt einer längeren Entwicklung zu sein, nicht aber Erscheinungen, die über Nacht kommen. Darin stimmen Wilamowitz und Harnecker überein, dafs sie den Streit nach den Daten zu bestimmen suchen, welche uns die Überlieferung über das Auftreten Ciceros und der bedeutendsten Attiker in denselben Prozessen aufbewahrt hat. Bei dieser Methode darf man nur nicht aufser acht lassen, dafs jene litterarische Fehde keineswegs das Produkt eines blofs äufserlichen Antagonismus in der Praxis war; ihre Wurzeln liegen vielmehr in Meinungsverschiedenheiten prinzipieller Natur. Und diese lassen sich
1) Cicero, Brut. 7; 157. Or. 141; 148.
2) Vgl. F. Müller, Brutus, eine Selbstverteidigung Ciceros, Progr. Kolberg 1874, S. 1—4.
3) Wilamowitz - Moellendorf, die Thukydideslegende, Hermes XI] ἃ 1887), S. 322.
) A Harnecker, Cicero und die Attiker, Neue Jahrb, f. Phil 195mE- (1882), S. 601.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 187
ohne Zweifel auf die Verschiedenheit der Lehrer zurückführen, deren Unterricht die Vertreter beider Richtungen genossen hatten. Cicero war Schüler der Asianer und des Akademikers Philon gewesen, die Anschauungen der Attiker waren durch die Lehre der Stoa bestimmt.
Um aber die Beziehungen des Orator zu dieser neuen Richtung gehórig zu erfassen und damit seine Tendenz in vollstem Umfange würdigen zu können, müssen wir vorher das Fundament legen; wir müssen uns Klarheit verschaffen über den allgemeinen Stand der Beredsamkeit zur Zeit Ciceros; wir müssen fragen, wer seine Gegner waren, und wie sie über ihn als Redner geurteilt haben, wir müssen auch wissen, welche Meinung er selbst von seiner Bedeutung als Redner gehabt hat.
Mit dem Aufhören der politischen Selbständigkeit Griechenlands war der grofsen Beredsamkeit der Nährboden entzogen, aus dem sie einst Kraft, Leben und Würde geschöpft hatte. Vertrieben vom Markte und aus dem Rate flüchtete die Kunst der Rede in die Schule.!) Als dann durch Alexanders des Grofsen Thaten sich helle- nischer Geist und hellenische Kultur über die ganze Welt verbreitet hatten, entstanden aller Orten, namentlich in den Städten Kleinasiens, Rhetorenschulen, aus denen sehr häufig Redevirtuosen hervorgingen, die ihre Kunst nicht ernsten Dingen widmeten, sondern es zunächst darauf absahen, das Publikum durch rednerische Deklamationen zu ergötzen. Da mufste die schlichte Anmut und der lautere Geschmack der attischen Diktion weichen vor dem Flitter, dem Bombaste, dem üppigen Wortschwalle, wie er dem halborientalischen Geschmack der , Asiaten entsprach.") Treffend bemerkt Cicero Or. 25 über diesen neuen Stil folgendes: Semper oratorum eloquentiae moderatrix fuit auditorum prudentia. Omnes enim, qui probari volunt, voluntatem eorum, qui audiunt, intuentur ad eamque et ad eorum arbitrium et nutum totos se fingunt et accommodant. Itaque Caria et Phrygia et Mysia, quod minime politae minimeque elegantes sunt, asciverunt aptum suis auribus opimum quoddam et adipatae dictionis genus.°) Doch diese schlimme Wandlung beschrünkte sich nicht auf Asien. Auch anderwürts hatten bei der allgemeinen Verderbtheit des Ge- schmackes Schwulst und Künstelei die natürliche Einfachheit und die echte Kunst verdrüngt. Quintilian zeichnet scharf die Unter- schiede zwischen der neuen Richtung und der guten alten Beredsam- keit, deren Verehrer und Nachahmer nie ganz ausstarben: „Et anti- qua quidem illa divisio inter Atticos atque Asianos fuit, cum hi pressi et integri, contra inflati illi et inanes haberentur; in his nihil superflueret, illis iudicium maxime et modus deesset. Quod quidam
Ver
1) Va. Cicero, Brut. 37; Quintilian I. O. II, 4, 41. ) Wilh. Schmid, Griech. Renaissance in der Rómerzeit. Leipzig 898, S. 3.
8) Vgl. Cicero, Brut. 61; 325; de opt. gen. or. 8.
188 Sebastian Schlittenbauer:
hoc putant accidisse, quod paulatim sermone Graeco in proximas Asiae civitates influente nondum satis periti loquendi facundiam con- cupierint ideoque ea, quae proprie signari poterant, circuitu coepe- rint enuntiare ac deinde perseveraverint. Mihi autem orationis diffe- rentiam fecisse et dicentium et audientium naturae videntur, quod Attici limati quidam et emuncti nihil inane aut redundans ferebant, Asiana gens, tumidior aliqui et iactantior, vaniore etiam dicendi gloria inflata est.)
Die abfälligste Kritik des Asianismus giebt Dionys von Hali- karnafs, der Attiker vom reinsten Wasser, in seiner Schrift über die alten Redner Kap. 1: Ἐν yàp δὴ τοῖς πρὸ ἡμῶν χρόνοις fj μὲν ἀρχαία καὶ qiÀócopoc ῥητορικὴ προπηλακιζομένη καὶ δεινὰς ὕβρεις ὑπομένουςα κατελύετο, ἀρξαμένη μὲν ἀπὸ τῆς ᾿Αλεξάνδρου τοῦ Μακεδόνος τελευτῆς ἐκπνεῖν καὶ μαραίνεεθαι κατ᾽ ὀλίγον, ἐπὶ δὲ τῆς καθ᾽ ἡμᾶς ἡλικίας μικροῦ δεήςαςα εἰς τέλος ἠφα- γίεθαι. ἑτέρα δέ τις ἐπὶ τὴν ἐκείνης παρελθοῦςα τάξιν ἀφόρητος ἀναιδείᾳ θεατρικῇ xai ἀνάγωγος καὶ οὔτε φιλοςοφίας οὐτ᾽ ἄλλου παιδεύματος οὐδενὸς μετειληφυῖα ἐλευθερίου, λαθοῦςα καὶ παρα- κρουςαμένη τὴν τῶν ὄχλων ἄγνοιαν οὐ μόνον ἐν εὐπορίᾳ καὶ τρυφῇ καὶ μορφῇ πλείονι τῆς ἄλλου διῆγεν, ἀλλὰ καὶ τὰς τιμὰς καὶ τὰς mpocracíac τῶν πόλεων, ἅς ἔδει τὴν φιλόςοφον ἔχειν, εἰς ἑαυτὴν ἀνηρτήςατο καὶ ἦν φορτική τις πάνυ καὶ ὀχληρὰ καὶ τελευτῶςα παραπληςίαν ἐποίηςε τενέςθαι τὴν ᾿ξλλάδα τοῖς τῶν ἀεώτων καὶ κακοδαιμόνων οἰκίαις. Dieses Urteil ist zweifellos nicht objektiv genug und zu allgemein; aber immerhin treffen viele seiner Vorwürfe auf die Mehrzahl der Asianer zu.
Das war der Stand der griechischen Beredsamkeit zur Zeit, als in Rom die politischen Verhältnisse eine Wendung nahmen, welche der Beredsamkeit, die in dem Freistaate zuvor schon einen entschei- denden Einflufs ausgeübt hatte?), den weitesten Spielraum im öffent- lichen Leben gewährte. Es war das Ringen der schrankenlosen Demokratie mit der Übermacht der selbstsüchtigen Aristokratie, das auf beiden Seiten die bedeutendsten Streiter auf der Rednertribüne und im Felde in Anspruch nahm. Mit Recht bemerkt Grellet-Du- mazeau von dieser Epoche: „Un ancien a dit que la grande eloquence est fille de la licence. Ce mot est profondément vrai. Jamais on ne vit l'éloquence s'élever si haut que dans le temps de crise, oà Rome fut livrée aux désordres des séditions, aux déchirements de l'anarchie, aux fureurs de la guerre civile.^?) Ähnlich äufsert sich John Dun- lop: „The political situation of Rome and their internal inquietude which now succeeded its foreign wars, were the great promoters of eloquence.**)
1) Quintilian I. O. XII, 10, 16 ff.
2) Grellet-Dumazeau, Le Barreau Romain. Paris 1851, S. 84. John Dunlop, History of Roman Litterature II. London 1824, S. 177.
3) ibid. S. 41. 4) a. ἃ. O. S. 188; vgl. Ellendt, Brut. Einl. $ 84.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 189
Und das war die Zeit, wo neben den griechischen Wissenschaften auch die griechische Beredsamkeit in reichster Fülle und Macht in Rom einströmte. Das letzte Jahrhundert der Republik offenbart auch auf diesem Gebiete die siegende Kraft des Hellenismus. Schon die bedeutendsten Redner vor Cicero und Hortensius, Antonius und Cras- sus, hatten aus dem nie versiegenden Quell griechischer Geistes- wissenschaft geschöpft und sich zum Teil an den grofsen oratorischen Mustern der Griechen gebildet. Im Zeitalter des Hortensius ward der Sieg der griechischen Beredsamkeit ein vollständiger. Aber nicht die alte klassische Redekunst schlug in Rom ihre Heimstätte auf, es war die neue asianische Manier, die sich mit ungehemmter Gewalt Bahn brach. Hortensius, der viele Jahre hindurch die Vorherrschaft auf dem Forum führte, war ganz und gar Asianer.!) Seine Reden fanden ungeheuren Beifall. Die jüngere Generation folgte seinem Beispiele?) Von dieser Zeit an wurde die Sitte allgemein, dafs jeder junge Römer, der einmal im öffentlichen Leben etwas bedeuten wollte, zu seiner rednerischen Ausbildung nach Griechenland und Kleinasien ging, um dort die bedeutendsten Lehrer der griechischen Beredsamkeit zu hören. Und dieser jungen Leute waren nicht wenige. Nam postquam imperio omnium gentium constituto diuturnitas pacis otium confirmavit, nemo fere laudis cupidus adulescens non sibi ad dicendum studio omni enitendum putavit. Cic. de or. I, 14.
‘ Aber die Mafslosigkeit und Übertreibung der asianischen Manier erweckte bei Griechen und Römern schliefslich das Mifsfallen ernster Männer. So erhob sich auf beiden Seiten eine Reaktion gegen die- selbe. Bei den Griechen wurde sie eingeleitet von der Rednerschule auf Rhodos, deren Häupter Molon und Apollonius aus Alabanda waren. Das Bestreben der Rhodier ging dahin, an die Stelle des Schwulstes sprachliche und stilistische Reinheit und Einfachheit zu setzen, sorgfältig zu sein in der Auswahl schöner Worte und Wen- dungen, die Periode mit passenden Kadenzen zu schliefsen. Die Reaktion der Rhodier bedeutete jedoch keine unbedingte Rückkehr zum Atticismus; sie stellt vielmehr eine Vermittelung dar zwischen der alten und neuen Beredsamkeit. Der energische Kampf der Attiker gegen den Asianismus fällt zeitlich später; er knüpft an die nie er- storbenen und besonders in Pergamum gehegten attischen Tra- ditionen an.
In Rom erfolgte die Reaktion ebenfalls von zwei Seiten. Cicero folgte den Spuren der Rhodier und spielte die Rolle des Vermittlers. Er wollte nicht Vernichtung, sondern nur Beschneidung und Ab- schwächung des Asianismus; das Gute an ihm sollte bleiben, die
1) Cicero, Brut. 317 ff.
2) So der spätere Triumvir Antonius: ,,ἐχρῆτο δὲ τῷ καλουμένῳ μὲν ᾿Αειανῷ ζήλψ τῶν λόγων ἀνθοῦντι μάλιςτα κατ᾽ ἐκεῖνον τὸν χρόνον ."" Plutarch, M. Antonius 2.
190 Sebastian Schlittenbauer:
Auswüchse beseitigt werden. Die sogenannten Neu-Attiker aber, die der jüngeren Generation angehórten, wollten nicht Abschwüchung, sondern günzliche Ausrottung des Asianismus.
W. Schmid bemerkt zu diesen Bestrebungen: „Es ist hier der erste Fall, dafs Rom bestimmend in die griechische Kultur eingriff und eine seiner weltgeschichtlichen Aufgaben anfafste, das Unsterbliche des Hellenismus zu erhalten!) Und Dionys von Halikarnafs rühmt Rom nach, das Ansehen und die Macht der asianischen Beredsamkeit gestürzt zu haben. „Ö καθ᾽ fjuGc χρόνος — ἀπέδωκε τῇ μὲν ἀρχαίᾳ xoi εὐφρονι ῥητορικῇ τὴν δικαίαν τιμήν, ἣν καὶ πρότε- ρον εἶχε, καλῶς ἀπολαβεῖν, τῇ δὲ νέᾳ καὶ ἀνοήτῳ maucacOat δόξαν οὐ προεήκουςαν καρπουμένῃ καὶ ἐν ἀλλοτρίοις ἀγαθοῖς τρυφώςῃ. --- αἰτία δ᾽ οἶμαι καὶ ἀρχὴ τῆς τοεαύτης μεταβολῆς ἐγένετο ἣ πάντων κρατοῦςα Ρώμη πρὸς ἑαυτὴν ἀναγκάζουςα τὰς ὅλας πόλεις ἀποβλέπειν.)
Cicero, in seiner Jugend selbst ein Anhänger des üppigen, über- schäumenden Stiles der Asianer, hatte sich durch ein tieferes Studium der klassischen griechischen Litteratur allmählich zu einer reineren Auffassung und zu einem besseren Verständnis für Schönheit der Form durchgerungen. Treffend bemerkt ein alter Humanist über seine Sprache: „Ille sermo non in Italia natus est, sed e Graecorum disciplina in Italiam traductus.“®) Nicht ohne tiefgreifenden Ein- flufs auf die Entwicklung seines Stiles blieb seine Reise nach Grie- chenland und Kleinasien, die er, wie Tacitus (Dial. 30) berichtet, unternahm, „ut omnem omnium artium varietatem complecteretur." In Griechenland und Kleinasien hórte er die bedeutendsten Rhetoren jener Zeit), vor allem den Molon auf Rhodus, dessen Einwir auf die Bildung seines Stiles und Vortrages er selbst mit folgenden Worten schildert: ,is dedit operam, ut nimis redundantes nos et superfluentes iuvenili quadam dicendi impunitate et licentia repri- meret et quasi extra ripas diffluentes coerceret; ita recepi me biennio post non modo exercitatior, sed prope mutatus; nam et contentio nimia vocis resederat et quasi deferverat oratio lateribusque vires et corpori mediocris habitus accesserat.)
So kehrte Cicero aus Asien zurück mit Hilfsmitteln ausgerüstet, die es ihm leicht machten, dem Hortensius mit dem Sachwalter- prinzipat auch die Sprach- und Geschmacksdiktatur zu entreifsen.®)
So ward durch Cicero auf milde Art die asianische Manier verbessert und umgewandelt und damit ein grofser zeitgemäfser Fort- schritt gemacht. Dieser Fortschritt offenbarte sich nicht blofs in
1) 8. &. O. S. 18. 2) &. &. O. 2f.
3) Ashams Werke v. Giles II, 99. Siehe darüber Ed. Norden, An- tike Kunstprosa. Leipzig 1898 I, S. 216.
4) Cicero, Brut. 315.
5) Cic. Brut. 316; vgl. Brut. 8; de leg. I, 14, 41.
6) Mommsen, Róm. Gesch. III? (Berlin 1889) S. 575.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 191
seinen Reden, sondern auch in seinen philosophischen und rhetori- schen Schriften. Treffend urteilt Schmid: „Cicero hat aus eigener Kraft den Römern eine Litteratur geschaffen im klassischen Ge- schmacke, welche zwar weder in ihrer Art und Stimmung den römi- schen Nationalcharakter ausdrückt noch dem Gehalte und der Form nach die klassischen Werke der Griechen erreicht, aber doch das Höchste darstellt, was von dem hellenisierten Rómertum in der Kunst der Prosarede geleistet worden ist.‘!)
Das ist die wahre Bedeutung Ciceros in der römischen Littera- tur, und ungerecht ist Mommsen, wenn er sich durch einige Fehler verleiten läfst, ihn geradewegs für einen gedankenlosen, handwerks- mälsigen Vielschreiber zu erklären. Nehmen wir Cicero hinweg, und es fehlt ein sehr bedeutendes Bindeglied in der Überlieferung der griechischen Geistesbildung!
$ 3. Die wahren Verdienste Ciceros um die römische Litteratur im allgemeinen und um die Beredsamkeit im besonderen wurden indessen nicht von allen seinen Zeitgenossen anerkannt. Wohl fanden sich viele Lobredner, aber noch mehr Tadler.
Caesar hat, obwohl sein Geschmack ein ganz anderer war, neid- los Ciceros Vorzüge gewürdigt, dabei aber freilich auch die Berech- tigung seiner eignen Diktion betont: „Ac si ut cogitata praeclare eloqui possent, nonnulli studio et usu laboraverunt, cuius te (sc. Cice- ronem) paene principem copiae atque inventorem bene de nomine ac dignitate populi Romani meritum esse existimare debemus: hunc facilem et cotidianum novisse sermonem num pro reiculo esse haben- dum?“?) Begeisterter klingt das Lob, das er dem Cicero nach dem älteren Plinius spendet, und das in den Worten gipfelt: „omnium triumphorum laurea maior.“?) "Vielleicht stammt auch noch der Zu- satz von Caesar: ,quanto plus est ingenii Romani terminos in tan- tum promovisse quam imperii" Mag Caesar hier dem eitlen Mann zu liebe mit seinem Lobe etwas überschwünglich gewesen sein, wir haben keinen Grund zu zweifeln, dafs es ihm in der Hauptsache
Ernst, war.*)
Andere Zeitgenossen haben ihre Anerkennung nicht so offen ausgesprochen, aber doch im stillen voll Bewunderung zu ihm auf- geblickt. Seine Vorherrschaft ist unumwunden anerkannt worden), JA sogar Hortensius, den er doch von der ersten Stelle verdrängt latte, hat Ciceros Beredsamkeit gebührend geschützt.) Manche freilich hinderte persönliche oder politische Feindschaft das Verdienst
"Ach seinem Werte zu schützen.") ————————
1) ἃ. ἃ. O. S. 14. 2) Cic. Brut. 253. 8) Plin. Nat. hist. VII, 117. 4) Vgl. Drumann, Römische Geschichte. Königsberg 1844, VI, 7, $ 134. in. 5) Quint. l. c. X 1, 112 sagt: „Ab hominibus aetatis suae regnare * iudiciis dictus est." 6) Cic. Brut. 323. 7) Vgl. Tac. Dial. 25.
192 Sebastian Schlittenbauer:
Den Lobrednern Ciceros stand unter seinen Zeitgenossen eine nicht geringe Zahl von Tadlern gegenüber. Diese setzten sich zu- sammen teils aus böswilligen Neidern!), die durch hämische Kritik Ciceros Rednerruhm schmälern und den ihrigen heben wollten), teils aus Leuten, welche aus Überzeugung opponierten. Diese letzteren scheiden sich wieder in solche, die da meinten, der vollendete Redner könne mit Fug und Recht der Philosophie, der Rechts- wissenschaft, der Geschichte, der Kenntnis aller übrigen Disei- plinen entraten, wenn er nur über Talent verfüge, eine dreiste Stirne habe und die gewöhnlichsten rhetorischen Regeln kenne), und in solche, die Ciceros Stil für verkehrt ansahen und deshalb seine ganze Richtung in der Beredsamkeit bekümpften. Am heftig- sten und erbittertsten wurde Cicero von den sogenannten „Attikern“ befehdet. „Es hatte sich in Rom ein Kreis junger Männer gebildet,. der sich zur Aufgabe stellte, dasjenige Ideal rednerischen Stiles scharf zu formulieren, welches der herben Art des stoisierenden römischen Republikanismus am meisten zusagte. Nicht Abdämpfung des Asianismus wurde hier verlangt, sondern energische Abwendung von ihm und Rückkehr zur alten attischen Strenge, Nüchternheit und Knappheit des Ausdruckes, für welche man in Lysias und Thu- kydides die richtigen Vorbilder fand. Diese extremsten Vertreter des Atticismus nannten sich Attiker und ärgerten den Cicero, indem sie ihn seiner rednerischen Fülle wegen zu den Asianern rechneten.“*) Die Bundesgenossen der Attiker waren die novi poetae, welche in der Nachahmung der Alexandriner die Vollendung der Poesie such- ten und den Cicero zuweilen hart angriffen wegen seiner unbedingten Verehrung für die alten Dichter.)
Der Älteste von dem Kreise der „Neu-Attiker“ war M. Calidius, nach der Charakteristik in Ciceros Brutus ὃ 274—278 ein vorzüg- licher Vertreter attischer Einfachheit und Schönheit, aber im Aus- drucke und Vortrage aller Kraft und alles Feuers bar. Er ist nie feindlich gegen Cicero aufgetreten, wohl aber hat er es versucht, als Anwalt mit diesem zu wetteifern.5)
Der Tüchtigste unter den Neu-Attikern und ihr Stimmführer?) im Streite gegen Cicero war G. Licinius Calvus, der Sohn des Lici-
1) Cic. Or. 140: occurrebat — posse reperiri non invidos solum, quibus referta sunt omnia.
2) Tac. Dial. 25.
δ) Solcher gab es in Rom viele. S. Piderit, Einl. zu de orat. 88 6, 7; Jahn, Einl. zum Or. S. 4; vgl. Cic. de orat. I 19; 58. Acad. IL 2, 5. de fin. I 1 ff. Tusc. II 1. Or. 88 169, 170. Nach de orat. I 2 ist selbst Quin- tus Cicero hierher zu rechnen. Diese Anschauungen waren auch su Quintilians Zeiten noch weit verbreitet; 8. I. O. IL 11, 1. Vgl. Drumann u. 8. O. VI, 8 108, S. 854.
4) Wilh. Schmid, a. a. O. S. 18. 6) Jahn, a. a. O. S. 6.
6) Cic. Brut. 277.
1) Cic. Brut. 284: et ipse errabat et alios errare cogebat.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 193
nius Macer, den Cieero als Prütor wegen Erpressungen angeklagt und in den Tod getrieben hatte. Calvus, ein vertrauter Freund Catulls, war zugleich Dichter und gehörte als solcher der von Cicero wenig geachteten Schule der Alexandriner an. Als Redner war er unzweifelhaft der bedeutendste unter den Gegnern Ciceros. Ja er hat diesem geradezu den Vorrang in der Beredsamkeit streitig ge- macht.!) Seine Leistungen blieben in der Folgezeit nicht ohne An- erkennung. Noch zu Quintilians Zeiten gab es viele, die den Calvus allen übrigen Rednern Roms vorzogen.) Und Quintilian?) selbst, dieser unbedingte Verehrer Ciceros, spricht mit Achtung von ihm. Er nennt seine oratio ,sancta et gravis et castigata et frequenter vehemens quoque". Seneca*) bezeichnet ihn als einen actor violen- tus et concitatus, der in der Hitze des Gefechtes in grofses Feuer geraten konnte. „Solebat — excedere subsellia sua et impetu latus usque in adversariorum partem transcurrere"; doch habe ihm eine geschmeidige rhythmische Komposition gefehlt. Tacitus?) endlich berichtet, dafs noch zu seiner Zeit die Reden des Calvus gegen Vati- nius allgemeine Bewunderung fanden. Weniger günstig, aber immerhin noch anerkennend lautet Ciceros Urteil über ihn. , Calvus orator fuit cum litteris eruditior quam Curio tum etiam accuratius quoddam dicendi et exquisitius adferebat genus; quod quamquam scienter eleganterque tractabat, nimium tamen inquirens in se atque ipse sese observans metuensque, ne vitiosum colligeret, etiam verum sanguinem deperdebat. Itaque eius oratio nimia religione attenuata doctis et attente audientibus erat illustris, à multitudine autem et foro, cui nata eloquentia est, devo- rabatur.“®) An Trebonius schreibt er über Calvus:") „Genus quod- dam sequebatur, in quo, iudicio lapsus quo valebat, tamen adseque- batur, quod probarat. Multae erant et reconditae litterae; vis non erat .. ., de ingenio eius valde existimavi bene.“ Gelehrsamkeit und Begabung des Calvus anerkennt Cicero, aber als Redner schützt er ihn nicht allzu hoch. Calvus ist ein starrer Attiker, und darum fehlt seinen Worten die durchschlagende Kraft) Aber immerhin hielt ihn Cicero für einen so achtbaren Gegner, dafs er sich wie mit Brutus, so auch mit ihm schriftlich über die beste Art der Bered- samkeit auseinandersetzte.?) Die Urteile Ciceros, Tacitus', Senecas und Quintilians über Calvus stimmen nicht ganz überein. Wahrscheinlich ist, dafs Calvus als Redner schwankte zwischen dem Triebe seiner ungestümen Natur
—
1) Seneca, controv. VII, 4, 6: Calvus, qui diu cum Cicerone ini- Quissimam litem de principatu habuit.
2) Quint. I. O. X 1, 15: inveni, qui Calvum praeferrent omnibus.
3) l. c. 4) Seneca, controv. VII 4, 6—8. 6) Tac. Dial. 84.
6) Cic. Brut. 283. 7) Cic. Ad fam. XV 21, 4.
8) Cic. Brut. 284 f.
9) Cic. Ad fam. XV 21, 4. Tac. Dial. 18.
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 13
194 Sebastian Schlittenbauer:
und dem Zwange der Schule. Seine Natur trieb ihn zur Leidenschaft in Rede und Geberde, die Schule bannte ihn in die engen Schranken lysianischer Einfachheit und Trockenheit. Ciceros Kritik läfst mit Sicherheit darauf schliefsen, dafs bei Calvus die Schule gegen die Natur einen schweren Kampf kämpfte. Die Ausdrücke: , nimium inquirens in se atque ipse sese observans metuensque, ne vitiosum colligeret", „oratio nimia religione attenuata" lassen erkennen, dafs ihm zu einem gewaltigen Redner weniger die Kraft fehlte, als viel- mehr die nótige Freiheit vom Zwange der Regel. Sein Kónnen war zweifellos ein vielseitiges. Er verstand es wohl das Pathos zu hand- haben, zuweilen wurde er auch, ganz gegen sein Vorbild, süfs und weich.) Darnach ist das Urteil zu modifizieren, welches Aper bei Tacitus?) über ihn fällt: „(secunda oratio Vatiniana) est verbis ornata et sententiis, auribus iudicum accommodata, ut scias ipsum quoque Calvum intellexisse, quid melius esset, nec voluntatem ei, quo minus sublimius et cultius diceret, sed ingenium et vires defuisse."
Der angesehenste Neu-Attiker nach Calvus war M. Junius Bru- tus, der spätere Caesarmörder. Über seine Stellung zur ciceroniani- schen Beredsamkeit werden wir an anderer Stelle ausführlich zu sprechen haben.
Eine weitere hervorragende Persönlichkeit aus dem Kreise der Attiker war der reichbegabte G. Scribonius Curio, der berüchtigte Volkstribun und Parteigänger Caesars. Anfangs Freund und Schüler Ciceros, trennte er sich beim Ausbruche des Bürgerkrieges zwischen Caesar und Pompeius nicht blofs von der Politik Ciceros, sondern auch von dessen Beredsamkeit; er ging in das Lager der Attiker über. Nicht ohne Schmerz gedenkt Cicero im Brutus dieser Schwen- kung; denn er hatte grofse Hoffnungen auf Curio gesetzt. „Curio“ sagt er, „facile soluteque verbis volvebat satis interdum acutas, crebras quidem certe sententias, ut nihil posset ornatius esse, nihil expeditius. Atque hic parum a magistris institutus naturam habuit admirabilem ad dicendum; industriam non sum expertus, studium certe fuit. Qui si me audire voluisset, ut coeperat, honores quam opes consequi maluisset.?)
Auch Quintus Cornificius gehörte zum Kreise der Attiker. Cic. ad. fam. XII 17 und 18 lassen deutlich erkennen, dafs er über die beste Art der Rede andere Anschauungen hatte als Cicero; das hin- derte ihn jedoch nicht, mit diesem auf freundschaftlichem Fulse zu Stehen.
1) Seneca, controv. VII 4, 8: Hic (sc. Calvus) tamen in epi 080, quem pro Messio tunc tertio causam dicente habuit, non tantum leni componit, sed etiam dicit: „eredite mihi, non est turpe misereri'^ — omnia in illo epilogo fere non tantum emollitae compositionis sunt, sed infractae.
2) Tac. Dial. 21.
3) Cic. Brut. 280.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 195
Der jüngste der Attiker war G. Asinius Pollio. Herb und trocken wie der Mann war auch sein Stil. Quintilian!) rühmt Pollios Erfindungsgabe und Sorgfalt, tadelt aber die Dürre und Nüchternheit seiner Diktion: „a nitore et iucundidate Ciceronis ita longe abest, ut videri possit saeculo prior." Nur düstere, trockene Seelen ahmen ihn nach.) Seneca?) sagt von ihm: „Floridior erat aliquanto in declamando quam in agendo. Illud strictum eius et asperum et nimis iratum ingenio suo iudicium adeo cessabat, ut in multis illi venia opus esset, quae ab ipso vix impetrabatur.“ Scharf zeichnet Tacitus im Dialogus*) Pollios ausgeprügten Archaismus und seine Hürte und Trockenheit in der Diktion: Asinius quoque, quamquam propioribus temporibus natus sit, videtur mihi inter Menenios et Appios studuisse. Pacuvium certe et Accium non solum tragoediis, sed etiam orationi- bus suis expressit; adeo durus et siccus est.“ Seneca, der Jüngere°), vergleicht seine Diktion mit der Ciceros und kommt dabei zu folgen- dem Resultate: ,Lege Ciceronem: compositio eius una est, pedem servat lenta et sine infamia mollis. At contra Pollionis Asinii sale- brosa et exiliens et, ubi minime exspectes, relictura. Denique omnia apud Ciceronem desinunt, apud Pollionem cadunt, exceptis paucissi- mis, quae ad certum modum et ad unum exemplum adstricta sunt." Ein Mann mit einem solchen Stile war der natürliche Antipode eines Redners wie Cicero. Von Natur noch dazu ein bissiger Polemiker stand er zeitlebens in schürfster Opposition gegen alles Ciceronianische.9) Diesen Geist pflanzte er auch seinem Sohne Gallus ein. Beide haben Ciceros Stil nicht blofs im allgemeinen angegriffen, sondern auch an einzelnen Wörtern und Wendungen vom grammatikalischen Stand- punkte aus heftige Kritik geübt. Quintilian?) steht nicht an, dieses ihr Verhalten gegen Cicero als illoyal und feindselig zu bezeichnen: „nec Asinio utrique (Cicero satis perfectus), qui vitia orationis eius etiam inimice pluribus locis insequuntur."
Harnecker®), Teuffel?), Wegehaupt!9), Curcio!!) rechnen auch den berüchtigten M. Caelius Rufus zu den Attikern. Caelius Rufus
1) Quint. I. O. X 1, 118. 2) Quint. a. &. O. X 2, 17. 3) Seneca, controv. IV, praef. 3. 4) Tac. Dial. 21. 6) Seneca, Ep. 100, 7.
. €) Sein Hals gegen Cicero ging aufs üufserste. Als Messala Cor- *inus in seinem Hause in Gegenwart Pollios ein Gedicht vorzulesen be- gann, welches den Tod Ciceros beklagte, verliefs Pollio unter Protest wa Haus. Seneca Suas. VI 27. Selbst Ciceros Tod hat Pollio in hämischer
@ise glossiert. Seneca a. a. O. VI 24. Weiter heifst es VI 14 von ihm: Sınius Pollio infestissimus famae Ciceronis permansit. Vgl. auch VI 16.
7) Quint. I. O. XII 1, 22. S 8) Harnecker, Cicero und die Attiker, Berl. Phil. Wschr. IV (1884), - 228; Neue Jahrb. f. Philol. 125 (1882), S. 604; 129 (1884), S. 47. 9) Teuffel-Schwabe, Róm. Litteraturgesch. 209, 5. 10) Wegehaupt, M. Caelius Rufus, S. 23, Anm. 5. ài 11) G. Curcio, De Ciceronis et Calvi reliquorumque Atticorum de arte Cendi quaestiones. Acide prope Catinam 1899, p. 16.
13*
196 Sebastian Schlittenbauer:
ward als Jüngling von seinem Vater in Ciceros Haus geführt!), um von diesem in der Beredsamkeit ausgebildet zu werden. Der Schüler wurde bald auch zum politischen Parteigünger seines Meisters. Als aber die Spannung zwischen Caesar und Pompeius zur Entscheidung drüngte, verliefs er ganz unerwartet die Sache der Optimaten und schlofs sich Caesar an. Ob er damals auch seine Stellung zur cicero- nianischen Beredsamkeit geändert hat und in das Lager der Attiker übergetreten ist, lüfst sich nicht entscheiden. Harnecker hat es zwar behauptet und sich dabei auf die Stelle Cic. Brut. 273 berufen, welche lautet: „Hie (sc. Caelius) cum summa voluntate bonorum aedilis curulis factus esset, nescio quo modo discessu meo discessit a sese ceciditque, posteaquam eos imitari coeperat, quos ipse perverterat." Dem ganzen Zusammenhange nach kann sich diese Stelle nur auf die politische, nicht aber auf die rednerische Thütigkeit des Caelius beziehen. Was sollte denn pervertere mit Bezug auf oratorische Thätigkeit auch bedeuten? Ercole bemerkt zu perverterat in seiner Ausgabe des Brutus ganz richtig: „Allude a Clodio combattuto da Celio Unter „eos“ haben wir keine Redner zu verstehen, sondern die Anhänger der Volkspartei; „eos“ ist der natürliche Gegensatz zu dem weiter obenstehenden „bonorum“, unter denen die Optimaten zu verstehen sind. Aus dieser Stelle läfst sich also die Zugehörigkeit des Caelius zur Partei der Attiker nicht erweisen. Allenfalls könnte man ihn wegen seiner compositio hians?) zu diesen rechnen. Doch ist es zweifellos, dafs Caelius kein blinder Nachahmer irgend eines attischen Vorbildes war. Die feine Ironie seiner Rede, der beifsende Witz und Spott, den er über den Gegner ausgols 5, die Heftigkeit seines Tones und Vortrages*), die Hürte seiner Komposition, seine Vorliebe für krüftige, archaistische Ausdrücke, das Triviale mancher der Sprache des niederen Volkes entlehnter Wendungen°), all das war der natürliche Ausflufs seines ungestümen, leidenschaftlichen Herzens. An Atticismus kann man hier kaum denken. Die Bei- wörter, welche Cicero?) seiner Diktion giebt: „splendida“, „grandis“, „faceta“ ,perurbana" lassen uns ebenfalls hinter Caelius keinen trockenen Attiker vermuten. Sehr gut stimmt zu seinem aggressiven Charakter auch die Nachricht, dafs er in der Anklage stärker war als in der Verteidigung.’)
Einen hochangesehenen Bundesgenossen hatten die Neu-Attiker an G. Julius Caesar. Caesar, als Redner und Schriftsteller ein Lieb- haber attischer Einfachheit, Klarheit und Eleganz?), sympathisierte
1) Quint. I. O. XII 11, 6. 2) Tac. Dial. 21.
3) Quint. I. O. IV 2, 123; VIII 6, 53.
4) Seneca deira III 86: Caelium oratorem fuisse iracundissimum constat.
5) Tac. Dial. 21. 6) Cic. Brut. 278.
7) Cic. Brut. 273; Quint. I. O. VI 8, 69.
8) Siehe O. Weifsenfela, Recension von O. Weises „Charakteristik der lat. Sprache". Berl. Phil. Wschr. XX 4.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 197
in ausgesprochener Weise mit den Bestrebungen der Attiker; doch war er gerecht genug, Ciceros eigentümliche Vorzüge nicht zu unter- schützen. Auch M. Valerius Messala Corvinus, der bekannte Gönner Tibulls und feinfühlige Übersetzer der Rede des Hyperides für die Phryne!), ist dem Kreise der Attiker nahe gestanden durch sein Streben nach attischer Eleganz und Anmut.?) Dabei hielt er sich frei von verkehrter Nachahmung, so dafs selbst Cicero über ihn schreiben konnte: „Ita gravi iudicio multaque arte se exercuit in verissimo genere dicendi.)
Es ist sehr wahrscheinlich, dafs in dem Streite über die beste Art der Rede auch Attikus, der Busenfreund Ciceros, mit seinen Sympathien auf der Seite der Attiker stand. Denn schwerlich dürfen wir die Worte, mit denen ihn Cicero um sein Urteil über die Capi- tolina des Brutus bittet, als blofsen Witz auffassen. Die Stelle lautet: ,Tu tamen velim orationem legas, nisi iam legisti, certiorem- que me facias, quid iudices ipse; quamquam vereor, ne cognomine tuo lapsus ὑπεραττικὸς sis in iudicando. Sed recordabere An- μοςεθένους fulmina, tum intelleges posse et ATTIKWTATQ gravis- sime dici^*) Eine solche Stellungnahme entsprüche ganz seiner Erziehung und seinem Charakter. Treffend bemerkt darum Ercole): „(Attico) non fu oratore, ne ebbe mai occasione di recitare o scri- vere un discorso. Ma, in fatto di eloquenza, l'ammirazione gran- dissima verso i Greci et la freddezza dell' indole lo avvicinavano piü a Calvo ed a Bruto che ad Ortensio ed a Cicerone."
Zwei Seiten der ciceronianischen Beredsamkeit waren es vor allen, gegen welche sich die Kritik dieser Neu-Attiker richtete: Ausdruck und Komposition. Unzweideutige Stellen bei Quintilian und Tacitus bestätigen dies. So schreibt Quintilian Inst. Or. IX 4, 1: De compositione non equidem post M. Tullium scribere auderem, cui nescio an nulla pars operis huius magis sit elaborata, nisi et eiusdem aetatis homines scriptis ad ipsum etiam litteris repre- hendere id conlocandi genus ausi fuissent.
IX 4, 53: Cicero — reprehenditur a quibusdam, tamquam ora- tionem ad numeros adliget.
IX 4, 64: cum Demosthenis severa videatur compositio ,,TOic θεοῖς εὔχομαι mci καὶ πάςαις“, et illa, quae ab uno, quod sciam,
1) Quint. I. O. X 5, 2: Vertere Graeca in Latinum Messalae placuit, multaeque sunt ab eo scriptae in hunc modum orationes, adeo ut etiam cum illa Hyperidis pro Phryne difficillima Romanis sublimitate con- tenderet.
2) Quint. I. O. X 1, 113: M. Messala nitidus et candidus et quodam- modo praeferens in dicendo nobilitatem suam. Seneca controv. II 4, 8: fuit M. Messala exactissimi ingenii quidem in omni studiorum parte, latini utique sermonis observator diligentissimus. Tac. Dial. 18: Cicerone mitior Corvinus et dulcior et in verbis magis elaboratus.
3) Cic. ad. Brut. 115, 1. 4) Cic. ad Att. XV 1.
5) Ercole, Cic. Brut., Turin 1891, Introd. p. LIV.
198 Sebastian Schlittenbauer:
Bruto minus probatur, ceteris placet κἂν μήπω βάλλῃ μηδὲ To- ξεύῃ“, Ciceronem carpant (abhängig von fit ut) in his „familiaris coeperat esse balneatori“ et non minus dura „archipiratae.“
XII 1, 22: transeo illos, qui Ciceroni ac Demostheni ne in eloquentia quidem satis tribuunt; quamquam neque ipsi Ciceroni Demosthenes videtur satis esse perfectus — nec Cicero Bruto Calvoque, qui certe compositionem illius etiam apud ipsum reprehendunt.
XII 10, 12 ff.: quem (sc. Ciceronem) tamen et suorum homines temporum incessere audebant ut tumidiorem et Asianum et redun- dantem et in repetitionibus nimium et in salibus aliquando frigidum et in compositione fractum, exultantem ac paene, quod procul absit, viro molliorem. — —- praecipue vero presserunt eum, qui videri Atticorum imitatores concupierant. Haec manus quasi quibusdam sacris initiata ut alienigenam et parum superstitiosum devinc- tumque illis legibus insequebantur, unde nunc quoque aridi et exsuci et exsangues. Hi sunt enim, qui suae imbecillitati sanitatis appella- lionem, quae est maxime contraria, obtendant; qui quia clariorem vim eloquentiae velut solem ferre non possunt, umbra magni nominis delitescunt.
Bei Tacitus, Dial. 18 lesen wir über den Streit Ciceros mit den Attikern folgende bezeichnende Stelle: satis constat ne Ciceroni qui- dem obtrectatores defuisse, quibus inflatus et tumens nec satis pressus, sed super modum exultans et superfluens et parum Atticus videretur; legistis utique et Calvi et Bruti ad Ciceronem missas epistolas, ex quibus facile est deprehendere Calvum quidem visum Ciceroni ex- sanguem et aridum, Brutum autem otiosum atque diiunctum rursus- que Ciceronem a Calvo quidem male audisse tamquam solutum et enervem, a Bruto autem, ut ipsius verbis utar, tamquam fractum atque elumbem.
Doch mit den genannten Rednern ist die Zahl der Gegner Ciceros noch nicht voll. Cicero stand auch mit den Philosophen seiner Zeit auf nicht gerade freundschaftlichem Fufse.!) Als nach dem Tode Alexanders des Grofsen hauptsächlich durch die Bemühungen der Ptolemüer griechische Wissenschaft und Poesie ihren Wohnsitz in Alexandria aufgeschlagen hatten, da wurde es Sitte, die alten Schütze der Litteratur zu sammeln und zu sichten und vom sprach- lichen, ästhetischen und historischen Standpunkte aus zu erläutern und zu kritisieren. Diese Studien, in denen die Grammatiker Zeno- dot, Aristophanes von Byzanz, Aristarch, Kallimachus und viele andere sich auszeichneten, fanden bald auch in Rom Eingang. Man begann auch hier, die durch Beobachtung gefundenen Regeln der Grammatiker auf die vorhandenen Schriftwerke anzuwenden und mit pedantischer Nörgelei gegen alles Ungewohnte und Neue zu Felde
1) Cic. Brut. 183—198; de opt. gen. or. 4, 11.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 199
zu ziehen. Zur Zeit Ciceros spielte die Frage, ob Analogie oder Anomalie die Sprache beherrschen solle, eine grofse Rolle. Wie mächtig diese Frage die Geister bewegte, können wir am besten daraus ersehen, dafs ein mit so vielen und so grolsen Dingen be- schäftigter Mann wie Cäsar sich noch Zeit nahm, ein Buch über Analogie zu schreiben. Die Bestrebungen dieser Kritiker standen in innigem Zusammenhange mit jenen der Attiker!) Kein Wunder deshalb, dafs sie häufig auch die Bundesgenossen der letzteren waren im Kampfe gegen Cicero, zumal dieser kein ausgesprochener Ana- logist war und bei seinen litterarischen Arbeiten sich viele Neu- bildungen gestattete. Zwar hütete sich Cicero lange, dem Tadel dieser Männer zu verfallen; so oft er ein neues Wort schuf, ent- schuldigte er sich mit dem Zwange der Notwendigkeit.”) Aber trotz aller Sorgfalt konnte er ihrer nörgelnden Kritik nicht entgehen, und so trat er zuletzt polemisch gegen sie auf.?)
Da so viele und so bedeutende Männer Ciceros Position als Redner bedrohten, war es ganz natürlich, dals dieser zur Wahrung des mühevoll erworbenen Ruhmes mit aller Schärfe gegen die Feinde loszog und das um so mehr, als er in sich selbst die feste Über- zeugung trug, dafs er vermöge seiner ausgezeichneten Anlage, seiner vielseitigen Bildung, seiner unablässigen Übung, vor allem aber ver- möge seiner glänzenden, ruhmreichen Praxis die Vollendung der römischen Beredsamkeit darstelle. Dieser seiner Überzeugung ver- leiht er nicht selten selbstbewufsten, energischen Ausdruck, obwohl er einmal mit eignem Munde den Satz gesprochen: „cum omnis arro- gantia odiosa est tum illa ingenii atque eloquentiae molestissima.‘*) Schon in den Büchern über den Redner spielt er mehrmals auf sich als den vollendetsten Redner der Römer an, so I 79: quid censes, si ad alicuius ingenium vel maius illa, quae ego (Crassus) non attigi, accesserint, qualem illum futurum? Ferner I 95, wo er dem An- tonius die Worte in den Mund legt: ego enim, quantum auguror eoniectura quantaque ingenia in nostris hominibus esse video, non despero fore aliquem aliquando, qui et studio acriore, quam nos sumus atque fuimus, et otio ac facultate dicendi maiore ac maturiore et labore atque industria superiore cum se ad audiendum legendum scribendumque dederit, talis existat orator, qualem quaerimus, qui iure non solum disertus, sed etiam eloquens dici possit; qui tamen mea sententia aut hic est iain Crassus aut si quis pari fuerit ingenio
1) Diesen Zusammenhang hat schon Cicero angedeutet Brut. 283, wo er von Calvus sagt: Calvus doctis et attente audientibus erat illu- stris; auch Mommsen hat ihn erkannt Róm. Gesch. III 7, S. 578; E. Nor- den endlich hat ihn glücklich bewiesef Ant. Kunstprosa I, S. 184 ff.
2) Vgl. P. Linderbauer, De verborum mutuatorum et peregrinorum apud Ciceronem usu et compensatione. Metten Progr. 1892/93, II, p. 3—6.
3) Siehe unten S. 231. 4) Cic. Divin. in Caec. 36.
200 Sebastian Schlittenbauer:
pluraque quam hic et audierit et lectitarit et scripserit, paulum huic aliquid poterit addere.!)
Schärfer betont Cicero seine glänzende Ausnahmestellung unter den Rednern Roms im Brutus, der ja zu einer Zeit entstand, wo der Kampf gegen Cicero schon auf allen Linien entbrannt war. Voller Selbstbewulstsein hebt da Cicero seine einschneidende Bedeutung für die Entwicklung der römischen Beredsamkeit hervor 8 123: certe et boni aliquid attulimus iuventuti, magnificentius quam fuerat genus dicendi et ornatius; et nocuimus fortasse, quod veteres orationes post nostras — — a plerisque legi sunt desitae. ὃ 150f. vindiziert er sich durch den Mund des Brutus die erste Stelle in der Beredsam- keit; S 161 nennt er das Jahr 106, in welchem der bedeutendste Vertreter der ersten Blüteperiode der römischen Redekunst, Crassus, seine berühmte Rede für die lex Servilia gehalten hatte, stolz als sein Geburtsjahr und fügt dann mit durchsichtiger Anspielung auf sich selbst hinzu: quod idcirco posui, ut dicendi Latine prima matu- ritas in qua aetate exstitisset, posset notari et intellegeretur iam ad summum paene esse perductam, ut eo nihil ferme quisquam addere posset, nisi qui a philosophia, a iure civili, ab historia fuis- set instructior. Auf die Frage des Brutus: „erit aut iam est iste, quem exspectas?" erfolgt als Antwort Ciceros ein vielsagendes „nes- cio* (8 162). Mit grolser Selbstgefälligkeit tritt er 88 253 ff. das begeisterte Lob breit, das Cäsar seiner Beredsamkeit gespendet, um daraus den Schluís zu ziehen, dafs er für Rom Gröfseres und Herr- licheres gethan als alle seine Feldherren, Gröfseres und Herrlicheres als selbst der angebetete Cäsar. In Cicero hat Rom Griechenland auch auf geistigem Gebiete überwunden (8 255), et hat ihm παιδείαν καὶ λόγον entrissen.?) 8 231 ff. nimmt Cicero wiederum Anlafs, auf die Vorzüge hinzuweisen, die ihn von den übrigen Rednern Roms wesent- lich unterscheiden: cum propter assiduitatem in causis et industriam tum propter exquisitius et minime volgare orationis genus animos hominum ad me dicendi novitate converteram. Auf ein bescheidenes »nihil de me dicam" folgt dann in ununterbrochenem Flusse der Rede die bekannte Stelle?), in der er den übrigen Rednern Roms alle Vor- züge abspricht, die den wahren, den vollendeten Redner ausmachen: nihil de me dicam: dicam de ceteris, quorum nemo erat, qui videre- tur exquisitius quam volgus hominum studuisse litteris, quibus fons perfectae eloquentiae continetur; nemo qui philosophiam complexus esset, matrem omnium bene factorum beneque dictorum; nemo, qui
1) Vgl. de or. III 58; 96.
2) Nach Plutarch, Cic. 4 sagte Molon zu Cicero: cé μέν, ὦ Κικέρων, ἐπαινῶ καὶ θαυμάζω, τῆς δὲ '€AAdóoc οἰκτείρω τὴν τύχην ὁρῶν, ἃ μόνα τῶν καλῶν ἡμῖν ὑπελείπετο, καὶ ταῦτα Ῥωμαίοις διὰ CoD προςγενόμενα, παιδείαν καὶ λόγον. Dieser Auspruch scheint historisch zu sein; denn Brut. 255 enthält eine unzweideutige Anspielung darauf.
8) Cic. Brut. 822.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 201
ius civile didicisset, rem ad privatas causas et ad oratoris pruden- liam maxume necessariam; nemo, qui memoriam rerum Romanarum teneret, ex qua, si quando opus esset, ab inferis locupletissimos testes excitaret; nemo, qui breviter arguteque incluso adversario laxaret iudicum animos atque a severitate paulisper ad hilaritatem risumque traduceret; nemo, qui dilatare posset atque a propria ac definita disputatione hominis ac temporis ad communem quaestionem universi generis orationem traducere; nemo, qui delectandi gratia digredi parumper a causa; nemo, quid ad iracundiam magno opere iudicem, nemo, qui ad fletum posset adducere, nemo, qui animum eius, quod unum est oratoris maxume proprium, quocumque res postularet, im- pellere. Der Schlufs, dafs alle die Fähigkeiten, welche den anderen mangelten, er besitze, wird zwar nicht direkt gezogen, aber er ergiebt sich aus dem ganzen Zusammenhange von selber. Die Überzeugung, dafs er die Hóhe und Vollendung der rómischen Beredsamkeit dar- stelle, war Cicero in Fleisch und Blut übergegangen.
Dieser grofse Zwiespalt zwischen der eigenen Schützung und dem Urteile der Gegner mufste naturgemäls allmählich zur gegen- seitigen Befehdung führen. Cicero, durch die Zahl und das Ansehen seiner Widersacher und durch die Ungunst der politischen Verhält- nisse in eine mifsliche Position gedrüngt, sah sich zuletzt zur Wahrung seines alten Rednerruhmes genötigt, dem Feinde energisch zu be- gegnen. Zu diesem Zwecke schrieb er den Brutus, den Orator und die kleine Schrift de optimo genere oratorum; zu diesem Zwecke übersetzte er auch die Rede des Äschines gegen Ktesiphon und die Kranzrede des Demosthenes, um seinen Feinden Muster wahrer Be- redsamkeit vor Augen zu führen.
Wir glauben, durch die bisherigen Darlegungen die Basis gegeben zu haben, auf der sich uns ein volles Verständnis der wahren Ten- denz des Orator erschliefsen wird. Wir können somit zum zweiten Hauptteile unserer Abhandlung übergehen, dessen Aufgabe sein wird zu untersuchen, welche Beziehungen zwischen dem Orator und den oben geschilderten Verhältnissen obwalten.
IT.
G 5. Die studia Graeca erfreuten sich bei den Römern von echtem Sehrot und Korn lange Zeit hindurch keiner besonderen Beliebtheit; am verhaístesten waren ihnen ihre Spuren bei den Gerichtsverhand- lungen und im Rate des Volkes. Darum haben selbst so bedeutende Redner wie Crassus und Antonius kein Bedenken getragen, die griechischen Wissenschaften vor dem Volke zu verleugnen. Nach dem Zeugnisse Ciceros wollte Crassus zwar den Ruhm, etwas gelernt zu haben, nicht einbüfsen; doch stellte er sich, als ob er alle griechische Wissenschaft für nichtigen Tand halte und die Intelligenz seiner Nation hóher schütze als die der Griechen. Antonius aber meinte,
209 Sebastian Schlittenbauer:
seine Rede werde bei der Menge umsomehr Anklang finden, wenn man glaube, er habe sich überhaupt nie mit derlei Dingen befafst. Und doch waren beide Redner in der griechischen Litteratur und Wissenschaft wohl zu Hause, weil sie die lebendige Überzeugung hegten, dafs sich ohne deren Kenntnis eine vollendete Kunst der Rede nicht erreichen lasse.!)
Diese Geringschützung griechischer Bildung, diese Mifsachtung ihres Wertes für den Redner fand Nahrung in dem Aufkommen lateinischer Rhetorenschulen und in der Entwicklung der innerpoli- tischen Verhältnisse.
Die lateinischen Lehrer der Beredsamkeit, grofsenteils Männer ohne tieferes Wissen, mafsten sich an, mit ihren, in wenigen Trak- taten zusammengefalsten Vorschriften den Redner für seine gewaltige, allumfassende Aufgabe heranbilden zu können. Allgemeine Bildung, speziell philosophische Propüdeutik hielten sie für überflüssig. Hart, aber gerecht scheint Crassus' Urteil über sie im dritten Buch de ora- tore 93 ff: etiam Latini, si dis placet, hoc biennio magistri dicendi exstiterunt; quos ego censor edicto meo sustuleram, non quo, ut nescio quos dicere aiebant, acui ingenia adulescentium nollem, sed contra ingenia obtundi nolui, corroborari impudentiam. Nam apud Graecos, cuicui modi essent, videbam tamen esse praeter hanc exer- citationem linguae doctrinam aliquam et humanitate dignam scientiam, hos vero novos magistros nihil intellegebam posse docere nisi ut auderent. — — —— hoc cum unum traderetur et cum impudentiae ludus esset, putavi esse censoris, ne longius id serperet, providere.)
Die politischen Verhültnisse waren nicht dazu angethan, dieser impudentia zu steuern; sie mufsten dieselbe vielmehr befördern. In dem gewaltigen Kampfe zwischen Aristokratie und Demokratie herrschte nicht die Stimme der Vernunft und Einsicht, sondern die Stimme der Willkür und Leidenschaft, und so konnte es manchem Redner, der, wenn auch wenig Bildung, so doch eine gute Natur- anlage und eine dreiste Stirne besafs, gelingen, die unruhigen, häufig von Vorurteilen befangenen Geister mit sich fortzureifsen. In ihre Zahl scheint der berühmte Volkstribun Curio, ebenfalls ein litterari- scher Gegner Ciceros, gehört zu haben. Wenigstens sagt Cicero von ihm Brut. 280: atque hie parum a magistris institutus naturam ha- buit admirabilem ad dicendum. Solche Beispiele mochten viele Jünglinge verlocken, den gleichen bequemen Weg einzuschlagen. Gewifs sind diese Verhältnisse zum Teil Ursache, dafs Cicero Or. 143 sagen konnte: Atque haud scio an plerique nostrorum oratorum ingenio plus valuerint quam doctrina.
Cicero war der erste Römer, der mit Bewufstsein und Energie das Ziel verfolgte, seinen Mitbürgern zu beweisen, dafs weder die
1) Cic. de or. II 4. 2) Vgl. Cic. de or. I 19; II 10; 54; III 121. Tac. Dial. 35.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 903
natürlichen Anlagen noch die Schulregeln der Rhetoren noch die blofse Routine genügten, um einen vollendeten Redner zu schaffen, dafs hiezu vielmehr etwas Hóheres erforderlich sei, eine harmonische, vorzugsweise auf dem Studium griechischer Kunst und Wissenschaft beruhende Bildung und ein universelles Wissen, verbunden mit einer vielseitigen Praxis des Lebens. Kurz wir haben hier das rhetorisch- philosophische Bildungsideal in seiner ausgeprügtesten Form. Für dieses Ideal hat Cicero gekümpft durch sein eigenes Beispiel, wie wir aus Quintilian, Tacitus, Plutarch und schliefslich aus seinem eigenen Munde wissen!); dieses Ideal hat er energisch vertreten in seinen rhetorischen Schriften. Ihm zum Siege zu verhelfen, war sein heifsestes Bemühen.
Warm und begeistert sucht er in den Büchern vom Redner darzuthun, wie notwendig für den Redner Kenntnis der Philosophie, der Rechtswissenschaft, der Geschichte, namentlich der rómischen, sei, wie ungemein es ihm nütze, auch in den übrigen Disciplinen nicht ganz unbewandert zu sein, damit er allenfalls an der Hand eines Fachmannes über jeden beliebigen Gegenstand sich mit Sach- kenntnis und Fülle der Worte verbreiten kónne. Nichts schreckte Cicero ab, diesen Standpunkt fortwührend zu vertreten, mochten ihn auch viele als Γραϊκός und ςχολαςτικός verschreien.?)
Was er in den Büchern de oratore über diesen Gegenstand ge- predigt, das wiederholt er neun Jahre später mit demselben Eifer, mit demselben Nachdrucke im Brutus. Galt es doch, die entgegen- stehende Meinung von der Überflüssigkeit aller griechischen Bildung für den Redner endlich aus der Welt zu schaffen und darzuthun, dafs dem rhetorischen Bildungsideal der Zeit durch die Philosophie ein würdiger Inhalt gegeben werden müsse.
Die Frage nach der Art des oratorischen Bildungsideals war damals augenscheinlich noch eine aktuelle. Darum nimmt Cicero auch im Orator, der doch dem Brutus unmittelbar folgte, nochmals Veranlassung, die Unentbehrlichkeit allgemeiner Bildung für den Redner zu betonen.
Cicero, Redner und Philosoph zugleich, schlügt im Begriffe, das Idealbild des vollendeten Redners zu zeichnen, neue, ungewohnte Wege ein. Er ist unter den Rómern der erste, der von einem philo- sophischen Gesichtspunkte, der Lehre Platons von den Ideen, aus- gehend die Forderungen an das vollkommene oratorische Musterbild behandelt. Wie wenig Verstündnis seine Zeit für dieses Verfahren gehabt, läfst uns Ciceros bestimmt ausgesprochene Erwartung er- kennen, dafs er mit dieser seiner Einleitung Tadel und Staunen zu- gleich hervorrufen werde. Die einen werden staunen, weil sie den Zusammenhang zwischen der Philosophie und seinem Thema nicht
1) Quint. I. O. X 1, 81; XII 2, 6; 2, 23. Tac. Dial. 80. Plut. Cic. 5. Cic. Brut. 318 ff. Or. 146. 2) Plut. Cic. 5, 10.
904 Sebastian Schlittenbauer:
zu finden vermógen; die andern werden ihn tadeln, weil er die betretenen Wege verläfst und neue Bahnen einschlägt. Aber die Philosophie ermüglicht nicht nur die richtige begriffliche Erfassung des Redners, sie bietet auch in Hülle und Fülle Mittel dar, den ver- schiedensten, der Beredsamkeit gesetzten Aufgaben gerecht zu werden. Der Redner kann der Logik nicht entbehren. Die Scheidung von Gattung und Art, die Teilung in Unterarten, die Bestimmung der Begriffe, die Erkenntnis des Wahren und Falschen, der Folgen, der Widersprüche, des Zweideutigen, alles das lernt der Redner durch die Logik. Die Logik ist für den Redner die beste Vorschule; steht sie doch in innigem Zusammenhange mit der Beredsamkeit; sie ist nach Aristoteles eine ratio loquendi contractior im Gegensatze zur ratio dicendi latior, welche die eigentliche Redekunst darstellt. Or. 15—17; 113—117.
Unentbehrlich ist für den Redner auch die Ethik. Sind doch all die Begriffe, die in ihr Gebiet fallen, wie vita mores virtutes, vitia officia, religio pietas caritas patriae, bona mala, dolor voluptas, perturbationes errores animi zugleich auch Begriffe, die hundertmal bei Prozessen vorkommen. Ein Redner ohne Kenntnis dieser Wissen- schaft kann nur mühsam einige saft- und kraftlose Erórterungen hierüber geben, während der Eingeweihte mit Nachdruck, mit Reich- tum an Inhalt, mit Fülle der Form über den gleichen Gegenstand sprechen wird. Or. 16; 118.
Von grofsem Nutzen sind für den Redner auch Kenntnisse in der Physik.) Sie geben ihm eine unendliche Menge von Stoff an die Hand. Und dieser Stoff ist seiner Natur nach so geartet, dafs er in den Gefühlen wie im Ausdruck eine gewisse Hóhe und Erhabenheit erzeugt, die nicht zu unterschätzen ist in ihrer Wirkung auf die Gemüter. Or. 17; 119. — Die Philosophie war es, die dem Perikles Blitze lieh; die Philosophie war es, die bei Demosthenes jene wunder- bare Kraft erschuf (Or. 15)?); die Philosophie war es, die auch den bedeutendsten Redner der Römer gebildet: „fateor me oratorem, si modo sim aut etiam quicumque sim, non ex rhetorum officinis, sed ex Academiae spatiis exstitisse'.)
Hier drüngt sich uns die Frage auf: Gab es in jener Epoche der rómischen Geschichte, in der nach dem allgemeinen Urteile Rom seiner welthistorischen Aufgabe, Vermittlerin der hellenischen Geistes- kultur zu sein, so nahe gekommen war, gab es in jener Epoche wirk- lieh so wenig philosophierende Rómer, wie uns Ciceros Polemik ver- muten lassen kónnte? Unsere Kenntnis jener Zeit spricht dagegen. Schon vor Cicero hat es viele Römer gegeben, die in der Beschäftigung mit Philosophie eine des römischen Mannes würdige Thätigkeit er- bliekten. Man denke nur an den Kreis um den jüngeren Scipio, in
1) Physik im Sinne der Alten als Naturphilosophie. 2) Cicero glaubt der Überlieferung, dafs Demosthenes Platons Schüler gewesen sei. 8) Cic. Or. 12.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 205
dem neben der Litteratur auch die Philosophie der Griechen eifrige Pflege fand. Auch Redner hat es vor ihm schon gegeben, die zugleich Philosophen waren!); zur Zeit Ciceros selbst war ihre Zahl nicht unbedeutend gestiegen." Ja wir wissen aus seinem eigenen Munde, dafs die Häupter der gegnerischen Richtung, Calvus und Brutus, in der Philosophie wohl zu Hause waren.?)
Und dennoch hatte Cicero eine gewisse Berechtigung, immer
wieder die Notwendigkeit der Philosophie für den Redner zu betonen und auf sich selbst als empfehlenswertes Beispiel zur Nachahmung hinzuweisen. Denn, wie wir gesehen‘), gab es damals in Rom auch unter den Rednern noch immer eine genügende Anzahl solcher, welche alle Philosophie verachteten, und die litterarischen Gegner Ciceros, welche wirklich Philosophie studiert hatten, verzichteten darauf, eine lebendige Wechselwirkung zwischen Philosophie und Beredsamkeit herzustellen. Sie folgten ja fast ausschliefslich Syste- men, welche für die Redekunst wenig oder gar keine Bedeutung hatten, wie dem der Stoiker und Epikureer.") Cicero hingegen war ein Anhänger der Akademie und des ihr verwandten Peripatos, deren Manier, jeden Gegenstand nach dem Für und Wider zu erörtern, un- gemein befruchtend auf die Beredsamkeit wirken mufste. Dieses System stand in enger Beziehung zu allen Fragen des öffentlichen Lebens und genofs wegen seiner Gemeinverständlichkeit grofse Popu- larität. Cicero sagt von ihm de fat. II 3: nam cum hoc genere philosophiae, quod nos sequimur, magnam habet orator societatem; subtilitatem enim ab Academia mutuatur et ei vicissim reddit uber- talem orationis et ornamenta. Tusc. II 3, 9: itaque mihi semper Peripateticorum Academiaeque consuetudo de omnibus rebus in con- trarias partes disserendi — placuit —, quod esset ea maxuma di- cendi exercitatio. Dieses System befähigte deshalb besser als die „eruditissimae disputationes" der Stoiker „cum explanatius tum etiam uberius et ad commune iudicium popularemque intellegentiam aptius rem definire.^9)
Cieero war also der erste Rómer, der die Philosophie in die engste Verbindung mit der Beredsamkeit brachte. Ihm schwebte gewifs jene qiAócogoc ῥητορική als Ideal vor, der nach Dionys von Halikarnafs die προςταςίαι τῶν πόλεων gebühren.") Cicero steht auf Grund seines Bildungsideales und vermöge seiner schöngeistigen Anlage in innerer Verwandtschaft zur ersten Sophistik. Die Sophisten
1) Cic. Brut. 114, 117, 182.
2) Deuerling, Ciceros Bedeutung für die römische Litteratur, Augs- burg 1866, S. 46. 8) Cic. Brut. 120; 288. Ad fam. XV 21.
4) Siehe Anm. 3 auf Seite 192.
5) Cic. de or. II 159; III 66 ff. Brut. 114; 118; 132. Dionys. de comp. p. 31. Vgl. Arnim, Dio v. Prusa, Leipzig 1898, 8. 73—89. Schmid ἃ. 8. O. S. 13.
6) Cic. Or. 117. 7) Siehe oben S. 188.
206 Sebastian Schlittenbauer:
waren es, die als zeitliche Nachfolger der Naturphilosophen die Philo- Sophie auf die Fragen des praktischen Lebens übertrugen und sie nach ihrer Brauchbarkeit für dasselbe schätzten; sie waren Redner und Philosophen zugleich. Cicero beklagt die durch Sokrates und Platon erfolgte Scheidung von Philosophie und Rhetorik in zwei ge- trennte Disziplinen.!) Sokrates ist der eigentliche Begründer der subjektiven Philosophie; aber seine Ethik sowohl wie die seines Schülers Platon und die des Aristoteles ist noch immer die Ethik des Staatsbürgers, nicht des Individuums. Diese wird erst geschaffen durch die Stoiker und Epikureer. Indem Cicero in seinen Anschauungen von der praktischen Verwertbarkeit der Philosophie auf jene ältere Zeit zurückging, gab er ihr eine aktuelle, für die politische Bered- samkeit weittragende Bedeutung. Diese Thatsache ist es, die ihn von den übrigen philosophierenden Rednern Roms wesentlich unterscheidet. Wenn Cicero wie in den Büchern de oratore und im Brutus, so auch im Orator die Gelegenheit nicht vorübergehen läfst, um mit Nach- druck philosophische Bildung als notwendige Voraussetzung orato- rischer Thätigkeit hinzustellen, nimmt er zweifellos Stellung zu dem hitzigen, auch zu seiner Zeit noch nicht ausgefochtenen Streite zwischen Philosophen und Rhetoren über die Existenzberechtigung und die praktische Nützlichkeit der Rhetorik und über die Gebietsabgrenzung zwischen Philosophie und Rhetorik. Wie in der Streitfrage über die beste Art des Stiles, so nimmt er auch hier eine vermittelnde Stellung ein, indem er für den Redner Philosophie und Rhetorik als zwei sich gegenseitig ergänzende Bildungsmittel fordert. Eine Untersuchung auf diesem Wege würde sicher zu dem Resultate führen, dafs auch die Bücher de oratore eine Art Tendenzschrift sind, gerichtet gegen die landläufigen Rhetorenschulen jener Zeit) Der Geist, der jenes Werk durchzieht, weht in diesem Punkte noch nach im Brutus und Orator.
Neben philosophischem Wissen fordert Cicero vom Redner auch, dafs er im bürgerlichen Rechte zu Hause sei, dessen er bei den Ge- richtsverhandlungen nicht entraten könne. Er erklärt es für eine Anmalsung, ohne Kenntnis der Gesetze und des Rechtes in Gesetzes- und Rechtsstreitigkeiten Verteidigungen zu übernehmen. Or. 120.
Cicero hatte schon in früher Jugend unter Anleitung der Mucier eifrig Rechtsstudien betrieben?); er hat auch, wie wir aus Gellius*) erfahren, selbst „de iure civili in artem redigendo" geschrieben. Quintilian?) bezeugt von ihm: M. Tullius non modo inter agendum nunquam est destitutus scientia iuris, sed etiam componere aliqua de
1) Cic. de or. III 122. Or. 17. Diese Anschauung Ciceros ist nicht richtig. Die Scheidung wurde zwar von Sokrates und Plato ange aber erst von Aristoteles wissenschaftlich vollzogen. Vgl. Arnim, 8.8. O. S. ^ 2) Vgl. Norden a. a. O. 18. 122 f. Arnim ἃ. ἃ. Ὁ. 91 ff. 3) Cic. Brut. 306. 4) Gellius, Noct. Att. I 22, 7. δ) Quint. I. O. XII 3, 10.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 207
eo coeperat.) Cicero war also auch dieser Forderung an das ora- torische Ideal in eigener Person vollends gerecht geworden, so sehr zwar, dafs er sich im Brutus nicht ohne Stolz als rechtsgelehrten Redner dem beredten Rechtsgelehrten Servius Sulpicius an die Seite stellen und sich dabei den Vorzug geben làfst.?)
Wie die Kenntnis des Rechtes und der Gesetze, so hat Cicero auch die weitere Forderung, die er an die Bildung des vollendeten Redners stellt, den Besitz eines hinreichenden historischen Wissens, von sich selbst abstrahiert. Cicero verlangt Kenntnis der Thaten und Ereignisse in chronologischer Reihenfolge, vor allem Kenntnis der eigenen Nation, aber auch jener Staaten, die im Rate der Völker ein gewichtiges Wort gesprochen. Unkenntnis der vergangenen Zeiten bedeute so viel als ewig ein Kind bleiben. Die Gegenwart gewinnt Wert und Leben, wenn man sie mit der Vergangenheit zusammen- hält. Or. 120.
Cicero hatte sich viel mit Geschichte beschüftigt.)) Abgesehen von dem Vergnügen, das sie ihm in Mulsestunden gewährte, war sie von grofser Wichtigkeit für seine Praxis als Redner. Die Kenntnis der Geschichte bot ihm für seine Ausführungen eine reiche Fülle trefflicher Beispiele —, und wir wissen, welch hohen Wert die Alten auf die exempla legten —; an der Hand der Geschichte konnte er Zeugen aus dem Reiche der Toten aufrufen, seine Zuhórer durch Ein- flechtung schóner Episoden unterhalten, rühren, ihre Aufmerksamkeit von der Schwüche der vertretenen Sache ablenken. — So ward bei ihm auch die Geschichte zur Gehilfin der Beredsamkeit. Und was er an Sich für gut befunden, das forderte er auch vom Ideale des vollkommenen Redners oder vielmehr, er stellt sich mit seinen Vor- zügen als das vollendete oratorische Ideal hin. Dieses Verfahren wird uns bei der Untersuchung des Kernpunktes vom Oratór noch klarer und deutlicher vor Augen treten.*)
& 6. Es mag auffallend erscheinen, dafs Cicero bei seiner tiefen Überzeugung von der Notwendigkeit allgemeiner Bildung für den Redner diese Forderung im Orator so kurz behandelt, wührend er ihr in der Schrift de Oratore ein ganzes Buch gewidmet und auch im Brutus noch einen breiteren Raum zugestanden hat. Unsere Ver- wunderung hierüber wird aufhóren, wenn wir bedenken, daís der Orator durch und durch eine polemische Tendenzschrift ist, die natur- gemäls ihre Hauptstófse gegen die Seite der Hauptangriffe richtet.
1) Vgl. Cic. de or. I 42; IL 19; 33. Was er hier den Crassus sagen läfst, gilt natürlich von ihm selbst. Drumann, Röm. Geschichte VI 88 73 und 140.
2) Cic. Brut. 150 ff.
3) Nach Plut. Cic. 41, 1 ging er am Ende seines Lebens mit dem Gedanken um, ein historisches Werk grölseren Umfanges zu schreiben.
4) Vgl. zu diesem Abschnitte Brut. 322.
208 Sebastian Schlittenbauer:
Der gewöhnlichste und schwerwiegendste Vorwurf, den die litterarischen Widersacher gegen Cicero schleuderten, war der des Schwulstes, der Aufgeblasenheit, des hohlen Pathos, kurz der Vor- wurf des Asianismus.!)
Cicero war in seiner Jugend ausgesprochener Asianer gewesen. Diese Thatsache hat nichts Auffallendes, wenn wir uns die damals auf dem Gebiete der Beredsamkeit herrschende Richtung vor Augen halten. Auf dem Forum führte Hortensius den Reigen, der extremste Asianer, den es unseres Wissens in Rom gegeben hat. In vorgerück- teren Jahren jedoch hat Cicero durch den guten Geschmack, den er sich in Athen und auf Rhodos, ferner durch das Studium der be- deutendsten klassischen Schriftsteller der Griechen, besonders des Demosthenes und Platon, angeeignet hatte, die Fehler und Auswüchse der asianischen Manier erkannt und sie in seinen Reden zu vermeiden gesucht. Aber durch seine Vorliebe für schlagende Effekte und prunkende Schönheit der Form ist er in den Augen seiner Gegner immer Asianer geblieben. Die Neu-Attiker übersahen von ihrem eng- begrenzten Ideale aus Ciceros Entwicklungsgang zum Besseren.
Wie rechtfertigt sich nun Cicero im Orator gegen den Vorwurf des Ásianismus? Cicero bemüht sich, den Gegnern zu beweisen, dafs ihre Anschauungen über die beste Art des Stiles falsch seien, dals dagegen er die richtige theoretische Auffassung besitze und auch in der Praxis den richtigen Standpunkt vertreten habe. Das Verfahren mit Rücksicht auf den Zweck des Orator ist einleuchtend: zuerst widerlegt Cicero die Meinung der Gegner, dann stellt er seine For- derungen an das Ideal, und zuletzt zeigt er an seinen eigenen Reden, wie er selbst jenen Forderungen nach Krüften gerecht geworden sei.
Cicero läfst die herkömmliche Unterscheidung von drei genera dicendi gelten. Er spricht von einem genus tenue, einem genus grande und einem genus medium oder modicum, aber er hütet sich, von diesen drei Gattungen nur eine als ausschliefslich berechtigt an- zuerkennen. Er ist vielmehr bemüht, aus der Natur und den Auf- gaben der Beredsamkeit die Berechtigung einer jeden Gattung für sich und die Notwendigkeit einer gleichzeitigen Verbindung von allen dreien zu erweisen. Von den beiden ersten Gattungen, dem genus grande und dem tenue, hat jede ihre Ausartung (tapexßacıc): Or. 20 et grandiloqui, ut ita dicam, fuerunt cum ampla et sententiarum gra- vitate et maiestate verborum, vehementes varii copiosi graves, ad permovendos et convertendos animos instructi et parati — quod ipsum alii aspera tristi horrida oratione neque perfecta neque conclusa [assequebantur] — die Naturalisten! — et contra tenues, acuti, omnia docentes et dilucidiora, non ampliora facientes, subtili quadam et pressa oratione limati; in eodemque genere alii callidi, sed impoliti et consulto rudium similes et imperi-
1) vgl. oben S. 197 f.
Die Tendenz von Ciceros Orator, 209
torum (die thórichten Nachahmer des Thukydides!), alii in eadem ieiunitate concinniores, idem!) faceti, florentes etiam et leviter or- nati. Das genus medium sucht die Extreme der beiden anderen zu vermeiden; dafür mangelt ihm aber die Kraft des genus grande und die lichtvolle Klarheit des genus tenue. Zum Ersatze hierfür glänzt es durch Gefälligkeit und Gleichmüfsigkeit der Form und durch mafs- ‘ vollen Schmuck in Inhalt und Ausdruck. In jeder Gattung giebt es eine gewisse Vollkommenheit, deren Besitz eine Anwartschaft auf den Namen eines grofsen Redners giebt. Der vollendete Redner jedoch zeichnet sich in allen drei Gattungen gleich aus; er beherrscht die eine so gut wie die andere. Bei den Griechen hat dieses Ideal nur einer erreicht: Demosthenes. Dieser ist callidus, also im tenue kein Fremdling; dieser ist temperatus, er wandelt also in den Bahnen des genus modicum; dieser ist gravis, er beherrscht das genus grande. Auch bei den Römern hat dieses Ideal nur einer erreicht — Cicero. Zwar spricht Cicero dies nicht offen aus; aber jeder, der weils, mit welcher Feinheit er es versteht, auch da sein Lob zu verkünden, wo er scheinbar davon schweigt, der wird wissen, was er meint, wenn er im Anschluls an das Beispiel des Demosthenes den Wunsch üufsert: Atque utinam in Latinis talis oratoris simulacrum reperire possemus! essei egregium non quaerere externa, domesticis esse contentos.?) Wir werden ja später sehen, dafs er auch bei den Lateinern ein solches „simulacrum“ findet und zwar in sich selbst.
Weil die Vollkommenheit des wahren Redners in der Verbin- dung und Beherrschung aller drei genera dicendi besteht, darum ist es verkehrt, ein genus einseitig zu bevorzugen und alle, die dem- selben nicht folgen, zu verdammen. Dieses Fehlers machen sich die sogenannten Neu-Attiker schuldig, die sich als Wächter und Fort- pflanzer des wahren Atticismus gerieren, dabei aber nicht einmal wissen, worin das Attice dicere eigentlich besteht.
Cicero scheidet die Attiker deutlich in drei Gruppen: Die erste Gruppe bilden die tenues, acuti, omnia docentes et dilucidiora, non ampliora facientes, subtili quadam et pressa oratione limati.?) Gegen den Stil der Attiker dieses Schlages hat Cicero nichts einzuwenden, doch widerstreitet er der Behauptung, dafs diese ,,AéEic" allein attisch sei) Die zweite Gruppe der Attiker bilden die callidi, sed impoliti et consulto rudium similes et imperitorum); das sind diejenigen, welche in übertriebenem Streben nach Natürlichkeit und Einfachheit alle Regeln der Kunst vernachlüssigten. Sie sind die Hauptfeinde Ciceros und ihrem Atticismus gilt hauptsüchlich die vernichtende Kritik Ciceros im Brutus und Orator. Die dritte Gruppe nennt
1) idem P!, id est P*, FM, id est O.; idem Stangl und Heerdegen, id est Jahn, Piderit, Sandys. 2) Or. 23. 3) Or. 20. 4) Brut. 284 ff. 6) Or. 20.
: Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 14
910 « Sebastian Schlittenbauer:
Cicero „in eadem ieiunitate concinniores, idem faceti, florentes etiam et leviter ornati!) Gegen die Attiker dieser Art kann er nur den- selben Einwand wie gegen die erste Gruppe erheben; ihren Stil billigt er; denn auch er verlangt von dem wahren attischen Redner Gefälligkeit der Form, mafsvollen Schmuck der Rede und feinen Witz.? .
Gegen die falschen Attiker, die trotz ihrer verkehrten An- - schauungen den Meister der römischen Beredsamkeit beinahe aus seiner Position als Redner geworfen hätten, zieht Cicero derb und rücksichtslos zu Felde: Itaque (i. e. weil Demosthenes in allen Gat- tungen glünzte) nobis monendi sunt ei, quorum sermo imperitus increbruit, qui aut dici se desiderant Atticos aut ipsi Attice volunt dicere, ut mirentur hunc maxime, quo ne Áthenas quidem ipsas magis credo fuisse Atticas. Quid enim sit Atticum, discant eloquen- tiamque illius viribus, non imbecillitate sua metiantur; nunc enim tantum quisque laudat, quantum se posse sperat imitari. Sed tamen eos studio optimo, iudicio minus firmo praeditos docere, quae sit propria laus Atticorum, non alienum puto.) Hier haben wir also die Veranlassung zu den breiten theoretischen Erörterungen über das genus Atticum, das sich bei Cicero nicht ganz mit dem genus tenue deckt; hier auch den Grund zu den Exkursen über das genus Asis- num und Rhodium.
Die Entstehung dieser drei Stilgattungen hatte nach Cicero ihren natürlichen Grund in der geistigen Beschaffenheit und Ge- schmacksrichtung der jeweiligen Zuhörer‘) Die halborientalischen Asiaten hatten eine gewisse Vorliebe für Prunk und Schwulst; es fehlte ihnen an gesundem Urteile und richtigem Mafshalten; ihre »Civitates" waren minime politae minimeque elegantes"; daher ihr Hang zu der ihnen eigentümlichen, an Hypertrophie leidenden Manier.°) Dieses genus war bei den Attikern Roms eins mit dem genus grande. Darum nimmt Cicero spüter?) Veranlassung, zwischen beiden die Grenzlinien zu ziehen. Die Rhodier, zu denen einst der gefeiertste Redner nach Demosthenes, Aeschines, die attische Redekunst gebracht haben soll, waren, durch die Lage ihrer Insel Griechenland näher als die Asiaten, bereits ,saniores", gesünder, geschmackvoller als jene." Sie sind die Vertreter des genus modicum oder temperatum. Die vera sanitas aber war bei den Attikern zu Hause; diese besteht in dem ,prudens sincerumque iudicium", welches nur für das ein feines
1) ibid. 2) Or. 76 ff. 3) Or. 24.
4) Or. 24: Semper oratorum eloquentiae moderatrix fuit auditorum prudentia. Omnes enim qui probari volunt, voluntatem eorum, qui &udiunt, intuentur ad eamque et ad eorum arbitrium et nutum totos se fingunt et accommodant.
δ) Or. 25: Asciverunt aptum suis auribus opimum quoddam et adi- patae dictionis genus.
6) Or. 98 f. 7) Or. 25.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 911
Ohr hat, was ,incorruptum et elegans" ist. Diese „sanitas“ ist der ausgesprochene Sinn der Attiker für das ,decorum". Nur wer dieses feine Gefühl für das „decorum“ befriedigt, der ist ein wahrer Aitiker.) Mit dieser Definition schafft sich Cicero eine breite Basis zur Bekämpfung der engherzigen Anschauung, welche die Neu- Attiker vom Wesen des Atticismus hatten. In diesem Sinne dünkte er sich selbst mehr Attiker als irgend einer seiner Gegner?), die mit dem Namen Attiker prunkten. Denn die „vera sanitas" besteht nicht, wie diese in ihrer einseitigen Bevorzugung des Lysias?) meinten, in der blofsen äufsern Schlichtheit und Klarheit, Eigenschaften, die sich wohl vertrügen mit einer rauhen schmucklosen Diktion (Or. 28); eine solche Auffassung würde die gewaltigsten Redner Athens, einen Peri- kles und Demosthenes (27; 29) aus der Zahl der wahren Attiker ausschliefsen. An Lysias selbst, dem übrigens Cicero volle Gerechtig- keit widerfahren lüfst, liegt das wahre Attische nicht in der Einfach- heit der Diktion, sondern in dem bewufsten Sinne und Gefühle für feine Urbanitát, für richtiges Mafs, in dem vólligen Mangel an Ge- schmacklosigkeit (29). Übrigens hült es Cicero für eine grofse Ver- kehrtheit, einen Lysias, der doch nur Gerichtsredner war, als mals- gebendes Muster für all die verschiedenen Arten der Beredsamkeit zu wählen (30).
Doch das scheint nicht die grölste Verirrung gewesen zu sein. Es hat unter den Attikern sogar Redner gegeben, die sich den Thu- kydides zum ausschliefslichen Vorbilde erkoren hatten. Diese Leute begriffen nicht, dafs die Redekunst naturgemüfs eine andere Diktion verlangt als die Geschichtschreibung. Cicero versucht es (Or. 30 u. 31), sie hierüber zu belehren: Nam qui Lysiam sequuntur, causidicum quendam sequuntur, — qui in forensibus causis possit praeclare con- sistere. Thucydides autem res gestas et bella narrat et proelia, graviter sane et probe, sed nihil ab eo transferri potest ad forensem usum et publicum. — Ita (laudatus est) ut rerum explicator prudens severus gravis, non ut in iudiciis versaret causas, sed ut in historiis bella narraret; itaque nunquam est numeratus orator) Und das- jenige, was diese Attiker an Thukydides nachahmen, das sind nicht seine Vorzüge, der Reichtum und die Erhabenheit der Gedanken, der Ernst und die Würde des Ausdruckes, sondern seine Fehler, der
A.
1) Or. 26 f. 2) Nach Or. 104: siqui A, si qui F, si quid ΟΡ M, „quid sit, quod deceat, videmus", Piderit und Jahn; „quid sequi deceat" Stangl und Heerdegen.
8) Mommsen, Róm. Gesch. III 5, behauptet, daís diese Attiker neben Lysias den Demosthenes als höchstes Muster verehrt hätten. Für diese Anschauung konnte ich nicht einen einzigen Beleg finden. Wie küme dann Cicero dazu, ihnen an Stelle des Lysias stets den Demosthenes als nachahmenswertes Vorbild vor Augen zu rücken? Mommsen scheint diese extremen Attiker mit der folgenden Generation zu verwechseln, deren Stimmführer Dionys von Halicarnaís und Caecilius von Calacte waren. 4) Vgl. Brut. 287.
14”
919 Sebastian Schlittenbauer:
Mangel an Gefülligkeit, Wohlklang und Rhythmus; sie wollen kurz sein und kernig wie ihr Muster, doch über diesem Bestreben wird ihr Satzbau rauh und klaffend. Or. 32: (Thucydidis) tamen nemo neque verborum neque sententiarum gravitatem imitatur, sed cum mutila quaedam et hiantia locuti sunt, quae vel sine magistro po- tuerunt, germanos se putant esse Thucydidas. Da zeigen die griechi- schen Rhetoren schon besseres Verstündnis als diese Attiker; von ihnen hat noch keiner dem Thukydides etwas entnommen (31).') Noch verkehrter aber als die Nachahmung des Thukydides ist die des Xenophon. Seine Diktion ist zwar honigsüís, aber für den Lärm des Forums ganz und gar nicht geschaffen (32).
Bei dieser Verwirrung der Geister in stilistischen Dingen, die durch die beiden eben besprochenen Beispiele verkehrter Nachahmung genügend gekennzeichnet ist, darf es uns nicht wunder nehmen, wenn Cicero es für notwendig hält, die oratorische Diktion von der der Philosophen, Historiker und Dichter genau zu scheiden (Or. 62—69).
Wenn es in Rom Redner gegeben, die sich einen Thukydides und Xenophon zum Vorbilde genommen, kann es da nicht auch solche gegeben haben, die in irgend einem Philosophen oder Dichter ihr Ideal verehrten? Leider sind wir über die litterarischen Strömungen jener Zeit zu wenig unterrichtet, um all die Beziehungen verstehen zu können, die Ciceros Orator nach dem ihm inne wohnenden pole- mischen Geiste haben mufs. Doch wenn er von der Diktion der Philosophie sagt: nihil iratum habet, nihil invidum, nihil atrox, nihil miserabile, nihil astutum, was hindert uns, hiermit auch die Diktion eines Teiles der Attiker gekennzeichnet zu sehen, besonders wenn wir damit zusammenhalten, was Cicero im Brutus 276 ff. über die tote Art des M. Calidius, 283 über die auf die Anerkennung der nüchtern urteilenden „docti“ zugeschnittene Manier des Calvus und ep. ad Att. XV 1 über die trockene, alles Feuers entbehrende kapi- tolinische Rede des Brutus sagt? Erinnern wir uns ferner, dafs aus vielen dieser Attiker der stoische Philosoph sprach; und Nachahmer Platons wird es unter ihnen ebensogut gegeben haben, wie wenige Jahre spüter unter den griechischen Rhetoren.?)
Die Rede des Philosophen hat ein anderes Objekt, einen anderen Zweck, andere Zuhórer. Ihr Objekt sind Fragen der Wissenschaft, „res placatae minimeque turbulentae"; ihr Zweck ist das „docere“,
1) Ob diese Annahme Ciceros auf Wirklichkeit beruht, bleibt dahin- gestellt. Nach Dionys de Thuc. 53 war Demosthenes ein Nachahmer des hukydides. Jedenfalls hat es unter den Zeitgenossen des Dionys genug griechische Rhetoren gegeben, welche ihr Ideal in Thukydides sahen. Dionys de Thuc. 52; de Din. 8.
2) Dionys de Dem. 23: ἀξιοῦςί τινες αὐτὸν (sc. Πλάτωνα) ἀποφαίνειν φιλοςόφων TE Kal ῥητόρων épunveücat τὰ πράγματα δαιμονιώτατον, παρα- κελεύονταί τε ἡμῖν ὅρῳ καὶ κανόνι χρῆςθαι καθαρῶν τε ἅμα καὶ ἰεχυρῶν λόγων τούτῳ τῷ ἀνὸρί.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 213
ihre Hörer sind „docti“. Das Objekt der eigentlichen Beredsamkeit sind ,causae" und „deliberationes“, ihr erster Zweck heifst ,Á movere", ihre Zuhórer stellt die Volksmenge, die weniger durch Belehrung, als durch Rührung und Willenserregung gewonnen wird. Dazu aber braucht die Rede „nervos et aculeos oratorios ac forenses." Or. 62— 64.
Ob es unter den damaligen rómischen Rednern und Rhetoren auch solche gegeben hat, die in irgend einem Dichter ihr Vorbild erbliekten, wissen wir nicht. Thatsache aber ist, dafs das Eindringen metrischer Redeweise in die gesamte und speziell in die oratorische Prosa schon zur Zeit Ciceros nicht mehr zu den Seltenheiten gehórte. Und zwar waren es gerade zwei prinzipielle Gegner der ciceronia- nischen Beredsamkeit, die in dieser Richtung sich vergingen: M. Ju- nius Brutus und G. Asinius Pollio. Beide hatten die bestimmte Ab- sieht, dadurch ihrer Diktion im Gegensatze zu dem weichen Rhythmus des ciceronianischen Stiles eine gewisse Hürte zu verleihen; wenigstens berichtet Quintilian: versus hi fere excidunt, quos Brutus ipso com- ponendi durius studio saepissime facit, non raro Asinius!) Zwar unterliefen auch Cicero in der oratorischen Praxis Verse, aber theo- retisch erblickte er hierin einen Verstoís gegen die Reinheit des Stiles (Or. 172; 189) und bemühte sich darum, den Unterschied'zwischen dem oratorischen und dem poetischen Rhythmus festzustellen. Or. 67£.; 188 ff.; 220.
Aber warum scheidet Cicero auch die Diktion der sophistischen Prunkredner von dem Stile der Beredsamkeit??) Gab es etwa unter den nüchternen und trockenen Pseudo-Attikern Leute, die sich einen schóngeistigen, blumenreichen Sophisten zum Muster genommen? Gewifs nicht. Oder gehört die epideiktische Gattung nicht zur Be- redsamkeit? Gewils. Wenn Cicero sie dennoch ausscheidet, dann folgt er einerseits einem alten Herkommen?) und handelt andrerseits dem Zwecke seines Orator entsprechend, sich selbst als Ideal des Redners hinzustellen, „qui non in ludis versatur atque pompa, sed in acie dimicationeque.“*) Dabei hat er auch unverkennbar ein nahe- liegendes persónliches Interesse. Den wissenschaftlich hóher Gebildeten unter den Neu-Attikern ist die Verwandtschaft der Diktion Ciceros mit dem Stile der Sophisten sicher nicht entgangen. Hätten wir anderweitig kein Zeugnis für diese Annahme, der Vorwurf des Asia- nismus allein müfste sie beglaubigen. Denn der Asianismus hat eine entschiedene Verwandtschaft mit der alten sophistischen Kunstprosa.?)
1) Quint. I. O. IX 4, 76. 2) Or. 65.
8) De or. I 22. 4) Vgl. Or. 42.
5) Norden, a. a. O. I S. 138 und 147. Gegen Nordens Ansicht von der Verwandtschaft des Asianismus mit der alten Sophistik polemi- | siert Wilh. Schmid, Berl. Phil. Wschr. XIX (1899). Schmids Gegenbe- weis scheint mir nicht stichhalti Er verliert sich in kleinlichen De- tails, während bei der Verschiedenheit der Zeiten und Individuen in solchen Fällen natürlich nur von einer Ähnlichkeit in den wesentlichsten
214 Sebastian Schlittenbauer:
Sollten sich die Alten dieses inneren Zusammenhanges nicht aus- drücklich bewufst gewesen sein, gefühlt haben sie ihn sicherlich, wie wir aus den Beweisstellen bei Norden!) ersehen. Die Attiker aber waren nach ihrer ganzen Auffassung der Beredsamkeit entschiedene Gegner der Sophisten. Ciceros Vorliebe für diese, besonders seine Neigung zu Isokrates ist ihrem Tadel nicht entgangen; unter den Tadlern war kein geringerer als Brutus: huic aetati successit Iso- crates, qui praeter ceteros eiusdem generis laudatur semper ἃ nobis, non nunquam, Brute, leniter et erudite repugnante te.?) Cicero setzt sich allerdings, gestützt auf das Zeugnis, welches Sokrates und Plato dem Isokrates ausstellen, leicht über diesen Tadel hinweg.") Aber er hat dennoch eben wegen dieses Tadels ein begreifliches Interesse, zwischen dem epideiktischen Prunkredner und dem Gerichte- und Staatsredner die rechte Grenze zu ziehen. Er betont die Ver- schiedenheit des beiderseitigen Zweckes; dort heifst es „placare“ und , delectare", hier , persuadere" und ,perturbare", dort gilt es die „vo- luptas aurium", hier das ,certamen iudiciorum". Die Verschieden- heit des Zweckes bedingt notwendig eine Verschiedenheit der Mittel. Doch läfst Cicero der epideiktischen Gattung alle Anerkennung wider- fahren ob der hohen Bedeutung, welche sie für die formelle Gestal- tung und für den unentbehrlichen Schmuck der Rede überhaupt hat.
$ 7. Nachdem sich Cicero durch Widerlegung der falschen Meinungen die Wege geebnet, geht er daran, seine positiven An- schauungen zu entwickeln und der Einseitigkeit der Attiker gegen-
—— —- -———
Zügen gesprochen werden kann. Der Gegenbeweis geht ferner von der falschen Voraussetzung aus, als ob Norden von einer bewulsten Nach- ahmung der alten Sophisten durch die Asianer sprüche, während sich doch Norden I S. 147 ausdrücklich gegen eine derartige Auffassung ver- wahrt. Schmid operiert ferner stark mit dem sachlichen Moment, wäh- rend doch Norden di® Ähnlichkeit beider Richtungen auf die formelle Seite beschränkt. Dafs in dieser Beziehung die alte Sophistik und der Asianismus grolse Ähnlichkeit aufweisen, liegt in der Natur der Sachez beide wollten durch das Wort nicht überzeugen, sondern überredera., durch den Glanz der Sprache die Zuhörer ergötzen und mit sich fork— reifsen. Bei der Gleichheit der Aufgabe, die sie der Beredsamkea € setzten, verfielen sie notwendig auf die Anwendung derselben Mittel, ohne dafs man deshalb an eine bewufste Nachahmung der Sophisten durch die Asianer zu denken braucht. Dieser innere Grund ist meines Wissens weder von Norden noch von Schmid gebührend gewürdigt wor- den. Eine nähere Untersuchung dieser Streitfrage würde sicher zu dem Resultate führen, dafs beide Richtungen nicht blofs &ufserlich, durch die Form der Rede, verwandt sind, sondern auch innerlich, durch den Geist, der sie beseelt, und durch das Bildungsideal, das sie verfolgen. Platons Polemik gegen die Sophisten und des Dionys von Halikarnafs Kampf gegen die Asianer würden für eine derartige Arbeit sichere Anhalt- punkte geben. Vgl. die treffliche, von tiefer Auffassung zeugende Schrift Hans von Amims „Dio von Prusa‘“, Kap. I.
1) ἃ. ἃ. O. S. 138—147. 2) Or. 40. 8) Or. 41.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 215
überzustellen. Er sucht eine innere Berechtigung jeder einzelnen Stilgattung und zugleich die Notwendigkeit einer Verbindung der drei Gattungen in der vollendeten Beredsamkeit zu erweisen, um so darzuthun, dafs die ausschliefsliche Bevorzugung einer einzigen Stil- art eine Verkennung des Wesens und des Zweckes der Redekunst involviere. Den Gegnern werden schlieíslich Beispiele wahrer Bered- samkeit vorgeführt und zwär aus Ciceros eigenen Reden.
Die dreifache Aufgabe des Redners besteht im probare, delectare, flectere; jede dieser drei Aufgaben wird erfüllt durch Anwendung der entsprechenden Stilgattung; denn quot officia oratoris, tot sunt genera dicendi (69). Das probare wird erreicht durch das genus subtile, das delectare durch das medium oder modicum, das flectere, in quo omnis vis oratoris est, dureh das grande oder vehemens. Aufgabe des vollendeten Redners ist es, jedesmal herauszufinden, welches genus dem Thema, das ihm vorliegt, den Personen und Verhältnissen, mit denen er es zu thun hat, angemessen ist. Das ,decorum", den rich- tigen Ton zu finden, erfordert grofse theoretische Einsicht und eine eminente Befähigung für die Praxis. In Rom hat man hierin zu Ciceros Zeit oft schwer gefehlt; man hat in Bagatellsachen vor dem Einzelrichter das Pathos des genus grande, man hat da, wo es sich um die souveräne Hoheit des römischen Volkes handelte, das ruhige, leidenschaftslose genus subtile angewandt. Hätte uns doch Cicero hier auch Namen genannt! Doch für den Kenner der Verhültnisse unter- liegt es keinem Zweifel, dafs er in den einen die extremste Richtung der Asianer, in den andern jene der Neu-Attiker in gleicher Weise verwirft. Cicero reifst sich los vom Banne der Schule, er forscht nach dem Wesen der Sache und kommt so zu dem Schlusse, dafs den einzelnen Teilen, sowie der Rede als Ganzem jenes Stilgepräge zu- kommen müsse, das ihr Inhalt und ihr Zweck erfordern. Or. 69—75.
Wenn Cicero im folgenden (76— 99) eingehend die charakte- ristischen Merkmale der verschiedenen Stilgattungen angiebt und erläutert, so liegt hierin unverkennbar eine persönliche Tendenz. Es ist der Antagonismus gegen die Neu-Attiker, der diese weitläufigen Erörterungen diktiert. Wer dies bezweifelt, der möge bedenken, dals Cicero der Analyse des genus subtile, das doch an Bedeutung in seinen Augen auf der untersten Stufe steht, sechzehn Paragraphen widmet, während die beiden andern genera mit acht Paragraphen abgethan werden. Cicero hatte ein Interesse daran, mit seinen An- schauungen von dem genus, das seine Gegner allein und noch dazu in verstümmelter Gestalt als attisch gelten lassen wollten, nicht hinter dem Berge zu halten. Wer an der persönlichen Spitze dieser Ausführungen zweifelt, der möge ferner bedenken, dafs Cicero selbst mit unzweideutigen Worten seine polemische Absicht zu erkennen giebt: ac primum informandus est ille nobis, quem solum quidam vocant Atticum (76); hie subtilis, quem nisi quod solum cetero- juin recte quidam vocant Atticum (83); huius ipsius oratoris, de
216 Sebastian Schlittenbauer:
quo loquor (84) mit nachdrücklicher Betonung im Gegensatz zu der orator der Attiker; sic utetur sale et facetiis, ut ego ex istis novi Atticis talem cognoverim neminem, cum id certe sid quam maxim Atticum (89); hane ego iudico formam summissi oratoris, sed magr tamen et germani Attici (90). |
Die Attiker Roms haben das Wesen des Attischen in der reine ἀφέλεια gesucht, die auf harmonische Gestaltung der Rede keine Wert legt!) und allen oratorischen Schmuck als überflüssiges, di Klarheit der Gedankenfolge beeintrüchtigendes Beiwerk verpónt.' Bei dem Streben, alles Übermafs zu meiden, gerieten sie von de Mittellinie des Lysias ab und verfielen in Fehler, wie sie ihr an gebetetes Vorbild nicht hatte, in Fehler, welche alle tiefere Wirkun; der Rede aufheben mufsten. Einen Teil der Attiker schildert Cicer als impoliti et consulto rudium similes®), als exsangues und aridi‘) als exiles, denen der wahre Saft mangle, die nur die Knochen, nich auch Fleisch und Blut der alten Attiker nachbilden können.°)
Dem gegenüber läfst Cicero für das genus subtile die Schlicht heit und Einfachheit als oberstes Prinzip gelten, verlangt aber auch dafs es dabei nicht trocken werde und alles Lebenssaftes entbehre Er erläfst dem orator subtilis eine peinlich genaue rhythmische Kom position, alles starke Ethos und Pathos, doch fordert er von ihm bi zu einer gewissen Grenze die Anwendung oratorischen Schmucke Der orator subtilis kann und soll in bescheidenem Malse von dei rhetorischen Figuren Gebrauch machen. Neubildungen, archaisierend Ausdrücke, Metaphern, Alhtterationen, Ánaphoren, kurz alle lumin verborum et sententiarum dürfen sich auch beim ,attischen" Redne finden, nur nicht in der Stürke und Ausdehnung wie beim orato medius oder grandis (76 —85). Ohne Zweifel hat Cicero damit da wahre Wesen der lysianischen Beredsamkeit besser getroffen als di blinden Nachahmer des schlichten attischen Meisters.®)
Wie die Diktion, so mufs auch der Vortrag des orator subtili von edlem Mafse getragen sein. Kein tragisches Gebaren, kein wechsel volles Spiel. der Mienen und Geberden ist hier angebracht (86). Cal vus wollte ein Attiker nach lysianischer Art sein, und doch war seii Vortrag ungemein mafslos und leidenschaftlich, wie wir aus Seneca' wissen.
Unerläfslich ist für den attischen Redner das attische Salz feiner Spott und Witz. Aber wie jämmerlich sah es da bei de
1) Or. 28. 2) De opt. gen. or. 12. 8) Or. 20.
4) Tac. Dial. 18.
5) Brut. 68. Vgl. ad fam. XV 21 und Brut. 284—-292. " 6) Vgl. O. Weilsenfels, Einl zu den rhetorischen Schriften Cicero
10—165.
7) Sen. controv. VII 4, 6—8. Diese Notiz läfst uns übri er kennen, dafs die Attiker in der Praxis ihre theoretischen Forderunge: ebenso wie Cicero nicht immer befolgten. Vgl. S. 198.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 917
Attikern Roms aus! Wie weit blieben sie da hinter ihren Vorbildern zurück (86—90)! Und wie überlegen war ihnen hierin der als Asianer verschrieene Cicero, dessen Witz allbekannt war, dessen bons mots eine gewisse Berühmtheit genossen!
Das ist nach Cicero der wahre attische orator subtilis, und der, den sich die Pseudo-Attiker ausmalen, ist vom wahren nur ein Zerrbild.
Das genus medium, als dessen Repräsentant dem Cicero Deme- trius der Phalereer gilt (Or. 92 ff), ist das schóngeistige, mit Tropen und Figuren reich gezierte, das mit seiner Pracht die Phantasie ge- fangen nimmt und durch überfliefsende Anmut die Ohren der Zuhörer bezaubert (91— 95). Diese Stilgattung hat ihren Ursprung bei den Sophisten (65; 96), sie erfreute sich der besonderen Vorliebe der neueren Ákademie; denn an diese Schule, deren Bildungsideal das philosophisch-rhetorische war, haben wir zu denken, wenn Cicero sagt: e philosophorum scholis tales (sc. oratores) fere evadunt. Cicero hatte teils durch seine Naturanlage, teils durch den Unterricht, den er in Rhodus, der Hauptpflegestätte dieser Gattung, genossen, teils durch die Einwirkung seines Lehrers in der Akademie, des Philon von Larissa!), eine entschiedene Hinneigung zu dieser Diktion; davon legen seine noch vorhandenen Reden hinlänglich Zeugnis ab. Doch Seine Zeit hat dieser Stilart wenig Liebe entgegengebracht. Die ernsten, nüchternen Attiker verachteten sie, die Asianer mit ihrem Pathos wollten erst recht nichts davon wissen; es fehlte ihr das
allende des Gefühls, der Leidenschaft, die Tiefe und Gewalt des Pathos. Bescheiden würdigt darum Cicero den orator medius also: nisi coram erit comparatus ille fortior, per se hic, quem dico, Probabitur (91— 97).
Wie die einseitige Anwendung des genus subtile, so verurteilt Üicero auch die einseitige Bevorzugung des genus grande. Wohl ist das genus grande das erhabenste, das wirksamste; huius eloquen-
est tractare animos, huius omni vi permovere (97); im permo- Vere aber liegt „omnis vis oratoris"; das permovere bedeutet den
leg?) Wohl ist der orator copiosus, amplus, gravis jener, dessen Beredsamkeit alle Völker anstaunen, der im Rate das entscheidende Ort spricht; aber dieses genus in seiner reinen, unvermischten Ge- stalt allenthalben ohne Unterschied anzuwenden, würe Thorheit, ja ahnsinn (97 —99). Ciceros Grundsatz ist: nec semper nec apud Omnes nec pro omnibus nec cum omnibus eodem modo dicendum est (123). Damit sind nicht nur die allezeit trockenen Attiker, SOndern auch die immerdar in bacchantischem Taumel?) deklamie-
Fenden Asianer verurteilt. —
ἃ 1) Vgl. v. Arnim a. ἃ. O. S. 97 f. und v. Wilamowitz, „Asianismus Qd Atticigmus", Herm. XXV (1890) 8. 18. 2) Vgl. Or. 69. 8) Or. 99.
218 Sebastian Schlittenbauer:
Wer ist dann der wahre, der vollendete Redner, wenn keine der drei Stilgattungen für sich zur Vollkommenheit führen kann? Der ideale Redner ist jener, der alle drei Arten in schóner Harmonie verbindet, der es versteht, das „decorum“ zu finden, der imstande ist, ,humilia subtiliter, magna graviter, mediocria temperate di- cere" (100). Hat es einen solchen Redner je gegeben? Bei den Griechen stand Demosthenes!) auf dieser Hóhe. Aber wer kann sich bei den Römern mit dem grofsen Griechen messen? Nach Ciceros Meinung niemand anders als er selbst. Darüber läfst er keinen Zweifel obwalten. Zwar legt er dem Brutus auf obige Frage die Antwort in den Mund: ,nemo is unquam fuit", und er selbst fügt mit scheinbarer Zurückhaltung ein „ne fuerit" hinzu. Aber aus der fein bedachten Zusammenreihung der Gedanken klingt es deutlich heraus: „Ich selbst bin jener vollendete Redner.“ Darauf zielten seine Erörterungen über das genus im allgemeinen hin. „Is erit igitur eloquens, ut idem illud iteremus, qui poterit parva summisse, modica temperate, magna graviter dicere" (101). Und die Beispiele für solch vollendetes oratorisches Können holt er zunächst nicht bei dem anerkannten Muster aller Beredsamkeit, bei Demosthenes; er schöpft sie — und das mufste er wohl nach so heftigen Angriffen — aus seinen eigenen Reden, um den Gegnern zu beweisen, wie er in der Praxis seinen theoretischen Forderungen an das Ideal gerecht geworden sei. Mit welcher Wärme, mit welchem Feuer führt er seine Reden für Caecina, für die lex Manilia, für C. Rabirius, für Avitus und Cornelius, seine accusatio in Verrem als lebendige Zeugen seiner Fähigkeit vor, in jeder Gattung den richtigen Ton zu treffen (102 £)! — Cicero ist warm geworden; er hat seinen Widersachern gezeigt, was der vollendete Redner leisten mufís; er kann es jetzt nicht unterlassen, auch zu sagen, was er bei seinem Ringen nach der Höhe jenes Ideals geschaffen: „Nulla est ullo in genere laus oratoris, cuius in nostris orationibus non sit aliqua si non perfectio, at cona- tus tamen atque adumbratio (103); non adsequimur, sed quid sequi?) deceat videmus (104). Er selbst ist also jener moderator et quasi — temperator illius tripartitae varietatis mit der hohen theoretischen. Einsicht (magni iudicii), mit der eminent praktischen Befühigungem (summae facultatis), der überall das πρέπον findet (70).
Sonderbar, anfangs (22) konnte Cicero unter den Lateinerr— keinen Redner finden, der Schmuck und Pathos mit Klarheit unc— natürlicher Einfachheit vereinigt hätte, und jetzt hat er einen gem - funden, und zwar keinen anderen als sich selbst. Jetzt wissen wie welchen Hintergedanken er unterdrückte, als er die Worte niedem— schrieb: , Atque utinam in Latinis talis oratoris simulacrum reperi possemus! esset egregium non quaerere externa, domesticis ess
1) Or. 28. 2) Siehe S. 211 Anm. 2.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 919
contentos!!) Jetzt wissen wir auch, was er meint, wenn er an Lepta?) schreibt: ,Qui (Orator) si est talis, qualem tibi videri scribis, ego quoque aliquid sum.“
In der Einleitung war Demosthenes allein das rednerische Ideal; jetzt ist Cicero neben ihn getreten; darum gilt es, beider Verdienst nach Recht und Billigkeit abzuwügen. Demosthenes hatte nach der Meinung Ciceros einen leichten Stand; er hatte grofse Vorgünger und groíse Zeitgenossen; es fehlte ihm also nicht an tüchtigen Vorbildern. Wenn er selbst nicht die gleiche Hóhe wie der grofse Grieche erreichte, so kam dies daher, dafs er ohne nachahmenswerte Vorbilder in der Stadt, in weleher nach dem Zeugnisse des Antonius ein eloquens noch nie gehórt worden war, sich selbst die Wege bahnen mufste zur Beherrschung und Durchdringung aller drei genera. Aber trotz jenes gewaltigen Vorteiles ist selbst Demosthenes nicht immer allen Anforderungen an das Ideal gerecht geworden; um so weniger darf man ihn, Cicero, tadeln, wenn er bisweilen hinter der erstrebten Vollendung zurückbleibt. Er ist dennoch der einzige eloquens unter den Römern; Antonius war es nicht, nicht Crassus, nicht Cotta, nicht Sulpicius, auch nicht Hortensius. Cicero glaubte es zu sein: ,leiunas huius multiplicis et aequabiliter in omnia genera fusae orationis aures eivitatis accepimus easque nos primi — — ad huius generis au- diendi incredibilia studia convertimus.^ Und getrieben von dem Drange, diese Wahrheit seinen Gegnern eindringlich ans Herz zu legen, rückt er ihnen nochmal einige schlagende Beispiele aus seinen
Reden vor Augen. Und den Schlufs seines Selbstlobes bildet ein Verdienst, das nicht einmal der Grieche mit ihm teilen konnte: »lNemo orator tam multa ne in Graeco quidem otio scripsit quam nmulta sunt nostra eaque hane ipsam habent, quam probo, varie- tatem. Or. 104—109.
Mit so nachdrücklicher Hervorkehrung, ja Übertreibung der eigenen Vorzüge schreibt kein Schriftsteller, der ein objektives Bild vom vollendeten Redner zeichnen will, so kann nur ein Angegriffener Schreiben, der sich gezwungen sieht, seine eigene Stellung zu ver- tesidigen.?)
Cicero — der vollendete Redner: das ist das Resultat, das er erzielen wollte; er besitzt die reichhaltigste Bildung als Voraussetzung, er hat das Wesen der Redekunst richtig erfalst, und diese richtige Erkenntnis hat im Bunde mit einer glücklichen Naturanlage in der Praxis die schönsten Früchte gezeitigt.
S8. Aber braucht denn der vollendete Redner aufser jenen
τσ.
1) Or. 22. Vgl. S. 209. 2) Ad fam. VI 18.
.9) Für die Charakteristik Ciceros hat man bisher sein Eigenlob 7! einseitig ausgebeutet; man hat vergessen, wie oft er der Angegriffene "hd Gereizte war, wie viel für ihn auf dem Spiele stand. Ein objek- üves Charakterbild mülste diese Umstände gebührend berücksichtigen.
220 Sebastian Schlittenbauer:
Vorzügen nichts mehr? Cicero hat den Demosthenes, wenn er ihn zunüchst auch nur von der formellen Seite betrachtete, sicher mit soviel Verständnis und Gefühl gelesen, um zu der Überzeugung zu gelangen, dafs die unerbittliche Logik der Thatsachen, die jener so häufig sprechen láfst, die geschickte Gruppierung der einzelnen Punkte — man denke nur an die Kranzrede — von einschneiden- der Bedeutung für die Wirkung einer Rede sein mufs. Warum be- handelt er aber dann im Orator die inventio und collocatio nur in wenigen Paragraphen (44— 50), sozusagen in der Form der praeter- itio? Cicero schützt als Grund vor, diese Dinge seien zunächst Sache der natürlichen Klugheit und stünden zum Redner nicht in dem nahen Verhältnis wie die elocutio (44). Gewifs; aber was ist die zierlichste Rede ohne inneren Gehalt, ohne Klarheit und schlagende Logik? Nichts als leeres Phrasengeklingel. Cicero weils das wohl: er hat ja dieser Überzeugung glänzenden Ausdruck verliehen in dem oratorischen Bildungsideale, das seine Bücher vom Redner aufstellen. Wenn er dennoch im Orator die inventio und collocatio als neben- sächliche Dinge fast übergeht, so ist dies ein neuer Beweis, dafs der Orator Tendenzschrift ist. Als Tendenzschrift bilden seinen eigent- lichen Vorwurf nur die Streitfragen zwischen Cicero und seinen Gegnern; diese drehten sich, wie wir oben!) gesehen, zunächst um das genus und die compositio; von dem inneren Gedankengehalte der Rede wird nirgends gesprochen; darum wird das Kapitel von der Auffindung und Anordnung des Stoffes, dem in den Büchern de oratore eine so eingehende Würdigung zuteil geworden, im Orator mit wenig Worten abgethan. Der Kampf zwischen dem Asianismus, dessen man ja Cicero bezichtigte, und dem Atticismus drehte sich nicht um die διάνοια, sondern um die Aé£ic.?)
Mehr aktuelles Interesse als die διάνοια bot in jenem litterari- schen Kampfe noch die Frage nach der besten Art der actio; denn sie steht in engerem Zusammenhange mit der Frage nach dem besten genus. Und bei manchem der Attiker gab es in dieser Beziehung zu tadeln. M. Calidius?) und M. Junius Brutus*) verbanden mit der Trockenheit und Dürre der Diktion Külte und Monotonie des Vor- trages; Calvus®) war sich nicht konsequent; einmal geriet er im Widerspruch zu seinem genus und Vorbild in übermäfsige Hefti keit®), das andere Mal ermangelte er wieder aller Frische und Kraft. Darum wird im Orator der actio allein soviel Raum gewährt als der inventio und collocatio zusammen, 8 54—60. Cicero fordert; vom wahren Redner ein eindrucksvolles, mit Schönheit und Anmut gepaartes Geberdenspiel, vor allem aber eine der Verschiedenheit des jedesmaligen Inhaltes und Zweckes entsprechende Modulation dex
1) Siehe S. 197. 2) v. Wilamowitz a. 8. O. 3) Brut. 278. 4) Or. 110. 5) Vgl. S. 198. 6) Sen. controv. VIL 4 6—8. 7) Brut. 284; ad fam. XV 21, €.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 221
Stimme. „Volet igitur ille, qui eloquentiae principatum petet, et contenta voce atrociter dicere et summissa leniter et inclinata videri gravis et inflexa miserabilis^ (57). An dieser Stelle kann es der als Asianer Verschrieene nicht unterlassen, ein verurteilendes Wort zu sprechen über den manierierten, singenden Vortrag, durch welchen die echten Asianer die Herzen rühren und gewinnen wollten, dagegen mit Worten der Anerkennung und Empfehlung auf die vocis flexio- nes eines Demosthenes und Aeschines hinzuweisen. Diese beiden hatten auf eine geschickte Modulation der Stimme, auf einen an Ab- wechslung reichen Vortrag sehr viel Gewicht gelegt; ersterer ging hierin so weit, dem Vortrag die erste, zweite und dritte Rolle zu- gleich zuzuschreiben. (54—60). Cicero seinerseits hatte der actio von Jugend auf grolse Sorgfalt zugewandt; er war eigens bei Ros- cius, Roms berühmtestem Schauspieler, in die Schule gegangen, und er selbst gesteht, seiner Kunst im Vortrage zum Teil seine grofsen Erfolge zu verdanken!), Grund genug, um die Frage nach der Art der actio in seiner Selbstverteidigung etwas stürker zu betonen.
89. Der kurze Abrifs über Auffindung und Anordnung des Stoffes und über die Art des Vortrages ist zwischen die Einleitung und die fast das ganze Buch füllende Behandlung der elocutio ein- geschoben. In der Einleitung, in der Cicero 8 11— 19 in gedrüngter Kürze das zu behandelnde Thema skizziert, ist mit keinem Worte jener drei für den Redner so wichtigen Punkte gedacht, ein Zeichen, daís Cicero von vornherein eine ihrem Werte entsprechende Behand- lung nicht beabsichtigt hatte, aus dem einfachen Grunde, weil er sich gleich mit aller Kraft auf den Kern seines Streites mit den Attikern, auf die Frage nach der Form, werfen wollte. Wie Cicero über die beste Form der Rede denke, das war es auch, was Brutus von ihm wissen wollte." Der gewaltige Unterschied in dem Umfange der vier Teile: inventio, collocatio, actio und elocutio giebt uns einen deutlichen Fingerzeig für die richtige Auffassung des Orator. Nicht den Idealredner in seiner Totalität wollte Cicero darin zeichnen, sondern den unübertrefflichen Meister der Form und zwar in aus- gesprochenem (egensatze zu den Anschauungen der Neu-Attiker. Darum drüngt die Frage nach der formellen Gestaltung der Rede alle übrigen Punkte weit in den Hintergrund.
Wir haben bisher Ciceros Anschauungen über den Stil im all- gemeinen, über seine Arten, über deren Verhältnis zum Zwecke der
1) Or. 129f.
2) Or. 2: — — iudicare, quae sit optima species et quasi figura dicendi. 62: Quod quidem ego, Brute, ex tuis litteris sentiebam, non te id sciscitari, qualem ego in inveniendo et in collocando summum esse oratorem vellem, sed id mihi quaerere videbare, quod genus ipsius orationis optimum iudicarem. 54: tibi tantum de orationis genere quaerenti.
222 Sebastian Schlittenbauer:
Rede kennen gelernt; im folgenden werden wir sehen, welche An- schauungen er über den eigentlichen ornatus dicendi hegt: über die Wahl der Worte, die Anwendung von Tropen und Figuren, über Ethos und Pathos und über rhythmische Komposition. Die persön- liche Tendenz, die wir bisher beobachten konnten, tritt in diesen Partieen noch markanter hervor; denn hier trennte ihn eine Welt von. den Attikern.
& 10. Die elocutio im engeren Sinne war es in erster Linie, die dem Cicero bei seinen litterarischen Gegnern den Vorwurf des Asia- nismus eintrug!), aber gerade sie war eg auch, die seine eigentüm- liche Stärke bildete; in hoc genere (sc. ornatu) eminet Cicero, sagt Quintilian.?)
Welches waren nun die Hauptfehler der Asianer? Hören wir zuerst, wie Cicero selbst über den Asianismus und dessen hervor- ragendste Vertreter urteilt!
Cicero unterscheidet innerhalb des Asianismus zwei Richtungen: genera Asiaticae dictionis duo sunt: unum sententiosum et argutum, sententiis non tam gravibus et severis quam concinnis et venustis...; aliud autem genus est non tam sententiis frequentatum quam verbis volucre et incitatum, quali nunc est Asia tota, nec flumine solum orationis, sed etiam exornato et facto genere verborum.?) Die erstere Art ist zweifellos dem zierlichen Stile des Hegesias verwandt; ob man sie aber ohne weiteres mit der kommatischen Redeweise dieses Asianers identifizieren darf, wie Norden dies gethan*), möchte ich bezweifeln. Das gute Zeugnis, das Cicero den bedeutendsten Ver- tretern jener Gattung zu seiner Zeit, den Brüdern Hierokles und Menekles aus Alabanda, erteilt°), steht in zu schroffem Widerspruche zu der Geringschätzung, mit der er von Hegesias spricht, als dafs man annehmen könnte, diese drei Asiaten hätten denselben Stil ge- habt. Hegesias’ Stil war wohl die &ufserste Übertreibung, das Zerr- bild dieser Richtung. Dafs die zweite Art identisch ist mit der periodisierenden und stark an dithyrambischem Schwulste kranken- den Redeweise des vor nicht gar langer Zeit entdeckten Dekretes des Antiochus von Commagene, darüber hege ich mit Norden‘) keinen Zweifel.
Der Tadel, den Cicero gegen den Asianismus richtet, ist scho- nend. Als Fehler erscheinen ihm vor allem der Mangel an präg- nanter Kürze und der schwülstige Bombast im Ausdrucke; aber er
1) Siehe S. 197. 2) Quint. I. O. VII 3, 64.
3) Brut. 825. Auch Diomedes (K. I 451) unterscheidet diese zwei Richtungen, wenn er von einem nimius cultus einerseits und einem ni- mius tumor andererseits spricht.
4) a. a. Ὁ. S. 134. Cicero Or. 231 scheidet ausdrücklich die Diktion der Gebrüder Menecles und Hierocles von jener des Hegesias.
δ) Brut. 325. Or. 231. 0) ἃ. 8. O. S. 141.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 223
findet hierfür natürliche Milderungsgründe in der historischen Ent- wickelung der Beredsamkeit. „Ut semel e Piraeo eloquentia evecta est, omnes peragravit insulas atque ita peregrinata tota Asia est, ut se externis oblineret moribus omnemque illam salubritatem Atticae dietionis et quasi sanitatem perderet ac loqui paene dedis- ceret!) Und ähnlich sagt er im Orator?): „Caria et Phrygia et Mysia, quod minime politae minimeque elegantes sunt, asciverunt aptum suis auribus opimum quoddam et tamquam adipatae dictio- nis genus.“°)
Aulser diesen allgemeinen Urteilen über den Asianismus, welche die vitiosa abundantia*) der Asianer auf natürliche Weise zu er- klären versuchen, haben wir von Cicero noch spezielle Urteile über einzelne Vertreter desselben.
Den schärfsten Tadel richtet Cicero gegen die zerhackte Rede- weise des Hegesias von Magnesia. Dieser hatte an die Stelle der langen und vollen Perioden lauter kleine, streng rhythmisch gebaute Kola gesetzt und damit seinem Stile etwas Hüpfendes, Springendes gegeben. Ein derartiger Stil mufste naturgemäls auch den Inhalt der Rede ungünstig beeinflussen. An die Stelle längerer, logisch korrekt entwickelter Gedankenreihen traten kleine, sorgfältig abge- zirkelte Sentenzchen, deren Inhalt oft ganz nichtig war. Trotz alle- dem wollte Hegesias als Attiker gelten: ac Charisi volt Hegesias esse similis isque se ita putat Atticum, ut veros illos prae se paene agrestes putet. at quid est tam fractum, tam minutum, tam in ipsa, quam tamen consequitur, conncinnitate puerile (Brut. 286)? Ähnlich urteilt Cicero Or. 226: Hegesias saltat incidens parti- culas: et is quidem non minus sententiis peccat quam verbis, ut non quaerat, quem appellet ineptum, qui illum cognoverit. Leider blieb Hegesias mit diesem Stile nicht allein; er fand Nachahmer: Sunt etiam, qui illo vitio, quod ab Hegesia maxime fluxit, infringendis concidendisque numeris in quoddam genus abiectum incidant versi- culorum simillimum (Or. 230). Bei dem Streben nach solcher Art von rhythmischer Gestaltung der Rede konnte es natürlich nicht ausbleiben, dafs zur Ergänzung der Rhythmen häufig nichtssagende Flickwörter eingeschoben wurden: apud alios autem et Asiaticos maxime numero servientes inculcata reperias inania quaedam verba quasi complementa verborum (230).
Im Gegensatze zu Hegesias und dessen Nachahmern werden andere Vertreter des Asianismus von Cicero ziemlich günstig beurteilt, so z. B. Hierokles und Menekles aus Alabanda Brut. 325: Hierocles Alabandeus ... Menecles, frater eius, quorum utriusque orationes sunt
2 Brut 61. 2) Or. 95. l. de or. III 48: eruditissimos homines Asiaticos quivis Athe- niensis Ka ας non verbis, sed sono vocis nec tam bene quam suaviter loquendo facile superabit. 4) De opt. gen. or. 8.
224 . Sebastian Schlittenbauer:
in primis, ut Asiatico in genere, laudabiles; ähnlich Or. 231: fratres illi Asiaticorum rhetorum principes Hierocles et Menecles minime mea sententia contemnendi; etsi enim a forma veritatis et ab Atti- corum regula absunt, tamen hoc vitium compensant vel facultate vel copia. Aber einen Fehler, an dem fast alle Asianer kranken, haben auch sie; sie schliefsen fast alle Perioden mit ein und dem- selben Versfufse: sed apud eos varietas non erat, quod omnia fere concludebantur uno modo (231). Dieser Lieblingsschlufs der Asia- ner war der Ditrochäus: insistit autem ambitus modis pluribus, e quibus unum est secuta Asia maxime, qui dichoreus vocatur... Dichoreus non est ille quidem su& sponte vitiosus in clausulis, sed in orationis numero nihil est tam vitiosum quam si semper est idem (212).
In der zweiten Art der asianischen Manier zeichneten sich Äschylos von Knidus und Äschines von Milet aus. An beiden be wundert Cicero den staunenswerten Flufs der Rede, tadelt den Mangel an schöner Harmonie des Inhalts (Brut. 325).
Mit dem Vortrag der Asianer kann sich Cicero nicht einver standen erklären; er verwirft das „inclinata ululantique voce more Asiatico canere“!) und warnt vor dem „cantus e Phrygia et Caris rhetorum, in epilogis paene canticum.“?)
In diesem Zusammenhange, wo es sich darum handelt, Ciceros Urteil über den Asianismus kennen zu lernen, dürfen wir die Kritik nicht aufser acht lassen, die er an dem bedeutendsten der römischen Asianer, an seinem Rivalen Hortensius, übt. Ebenso wenig dürfen wir das Urteil übersehen, das er über seinen eigenen Asianismus in der ersten Periode seiner oratorischen Thätigkeit füllt.
Hortensius zeichnete sich nach Cicero?) in beiden Gattungen der asianischen Manier gleich aus; seine Rede war „venusta“ wie die des Menekles und zugleich „incitata et vibrans wie die des Äschylo® von Knidos oder die des Áschines von Milet. Er war ein orator or ^ natus et acer mit angenehmem Organ und frischem, feurigem Vor” trag. Der Erfolg seiner Beredsamkeit war ein grofsartiger: mirse^ bantur adulescentes, multitudo movebatur, sagt Cicero, der in seine? Jugend selbst hingerissen war von solcher Beredsamkeit. Freilic#®: den älteren, ruhigeren Leuten gefiel diese, auf die Erregung de»! Leidenschaften abzielende Art nicht. Und weil Hortensius in vo 3X* gerückten Jahren nicht von ihr liefs, mufste er es erleben, dafs de Führerrolle auf dem Forum auf einen andern überging.t)
Dieser andere war Cicero. Wandelnd in den Spuren des Hc» tensius®), hatte er in seiner Jugend selbst sehr stark an dem Haugc»t
1) Or. 27. 2) Or. 57. Vgl. Quint. I. O. XI 8, 87 f.
3) Charakteristik des Hortensius siehe Brut. 817—899.
4) Brut. 820 f.
5) Brut. 808: possis et videre, quemadmodum simus in spsm.fio Quintum Hortensium ipsius vestigiis persecuti.
-
Die Tendenz von Ciceros Orator. 225
fehler der Asianer, an Schwulst und Übermaís, gekrankt; er war nach seinem eigenen Zeugnisse „nimis redundans et superfluens et pas: extra ripas diffluens“ gewesen; malslos wie der jugendliche
erschwang (iuvenilis dicendi impunitas et licentia) war auch sein Vortrag gewesen (nimia contentio vocis) Er ist den Rhodiern lankbar, dafs sie ihn von diesen Gebrechen befreiten.! Und doch zonnte er über seine Amerina, die doch noch vollends unter all jenen debrechen litt, das Urteil füllen: prima causa publica pro Sexto Roscio dieta tantum commendationis habuit, ut non ulla esset, quae 10n digna nostro patrocinio videretur.?)
Diese Art der Beredsamkeit war eben die zeitgemäfse, dem Ge- ‚chmacke des Volkes zusagende; und darum hat Cicero auch dann 10ch, als er bereits durch das Studium der Griechen zu gröfserer Reife in Kunst und Geschmack durchgedrungen war, den Asianismus 1ie ganz verdammt, sondern sich jederzeit bemüht, über diese ganze Richtung ein objektives, gerechtes Urteil zu gewinnen. Er bat die Asianer den pedantischen Atticisten nicht bedingslos ausgeliefert und seinen eigenen Zusammenhang mit jenen offen eingestanden.?) Es ist darum falsch, wenn Grellet-Dumazeau behaupten, er habe sich mit Heftigkeit gegen die Insinuation gewehrt, jemals die leiseste Neigung für jene Beredsamkeit verspürt zu haben.)
Ähnlich wie Cicero urteilt Quintilian?) über den Asianismus. Was aber die gestrengen Atticisten unter Asianismus alles verstan- den, das war im Grunde genommen nicht mehr und nicht weniger is die gesamte Prosalitteratur der xoıvn. Das generelle Ver- lammungsurteil, das Dionys von Halikarnafs, der Atticist vom reinsten Wasser, über die ganze Epoche von Alexander bis Augustus fallt®), läfst uns das nur zu deutlich erkennen. Dafs die römischen Nachahmer eines Lysias und Thukydides nicht weniger streng in ihrem Urteile waren, ergiebt sich zur Genüge aus der an Cicero ge- übten Kritik. Ihr Prinzip war starre Reaktion, unbedingte Rückkehr zum Atticismus des Lysias und Thukydides. Darum konnten sie mit Leichtigkeit an den Reden Ciceros alle Fehler der Asianer finden.
Die Asianer waren grofse Freunde der Metapher, die Attiker halten den Cicero „nimium in repetitionibus?); die Asianer lieb- en Wortwitze, die Attiker schalten Cicero ob seiner Witzeleien°); le Asianer liebten dithyrambischen Schwulst, starkes Pathos, die .ttiker schalten Cicero inflatum, tumidum, superfluentem?); die Asia- er suchten durch Diktion und Vortrag zu rühren, Cicero that ein tleiches, den Attikern schien dies unmoralisch ?); die Asianer hielten
1) Siehe S. 190. 2) Brut. 312. 8) Brut. 816.
4) Grellet-Dumazeau, Le Barreau Romain S. 77.
5) Siehe S. 187f. 6) Siehe S. 188f. 7) Quint. I. O. XII 10, 12. 8) Ibid. 9) Tac. Dial. 18. 10) Or. 170.
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 15
226 Sebastian Schlittenbauer:
etwas auf concinnitas und venustas, ebenso Cicero, die Attiker ver- achteten allen oratorischen Schmuck); die Asianer sahen auf peinlich genaue rhythmische Komposition mit weichem musikalischen Klange, die Attiker schalten den Cicero in compositione fractum, exul- tantem ac paene viro molliorem.?)
Ciceros Gegner haben gerade in den besonderen Vorzügen seiner Beredsamkeit den Asianismus erblickt; darum kam es Cicero darauf an, diese seine Vorzüge als im Wesen und Zwecke der Beredsamkeit begründet zu erweisen.
S ll. Oberster Zweck der Beredsamkeit war bei den Neu- Attikern das probare, bei Cicero ist der oberste Zweck das flectere, permovere. Für die Erreichung dieses Zweckes spielt die Oécic, die Hinüberführung eines speziellen Falles auf die ganze Gattung, also die Verallgemeinerung, eine ungemein wichtige ‘Rolle; ihr Pendant bilden die abäncıc, die Vergrófserung und Aufbauschung einer Sache, und die ueíucic, die Herabsetzung dessen, was der Gegner vorbringt. Diese Mittel steigern die Wirkung der Rede ungemein (Or. 125—128). Cicero hatte Grund, diese Punkte besonders hervorzuheben; sie bil- deten einen Teil seiner Stürke. Er war nach seiner Meinung der erste Rómer, der diese Hilfsmittel mit durchschlagendem Erfolge angewandt hat; vor ihm hat kein Redner in Rom dies fertig ge- bracht: nemo erat, qui dilatare posset atque a propria ac definita disputatione hominis ac temporis ad communem quaestionem uni- versi generis orationem traducere.)
Höher als die O0écic, die aü£ncic und ihr Gegenteil müssen zwei andere Mittel, Wirkungen zu erzielen, angeschlagen werden: das ἠθικόν, die Kunst, des Herzens mildere Saiten zu stimmen, um Wohl- wollen und Erbarmen hervorzurufen, und das παθητικόν, die Kunst, die stürkeren Affekte zu erregen, die Herzen mit Ekel und Wider- willen, mit Jammer und Schmerz, mit Groll und Hafs zu erfüllen. Das ἠθικόν und παθητικόν, von den trockenen Attikern gemiéden und als unmoralisch angesehen, waren in Ciceros Hand zwei mäch- lige Waffen. Vorzüglich mit Rücksicht darauf konnte Quintilian ihn summum tractandorum animorum artificem *) nennen und die Be- hauptung aufstellen: commiseratione Graecos vicit") (sc. Tullius). Die glückliche Anwendung von Ethos und Pathos war von ausschlag- gebender Bedeutung in der peroratio. Darum ward diese immer Cicero überlassen, wenn mehrere Redner gemeinsam eine Sache führ- ten.) Denn bis auf Cicero gab es keinen, „qui ad iracundiam mag- nopere iudicem, qui ad fletum posset adducere, qui animum eius, quod unum est oratoris maxime proprium, quocunque res postularet, impellere.")
——— nun —— -
1) De opt. gen. or. 12. 2) Quint. I. O. XII 10, 12. 3) Brut. 322. 4) Quint. 1.0. XT 1, 85. 5) Quint. IO. X 1, 107. 6) Brut. 190. 7) Brut. 322.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 22'l
Darf es uns da wunder nehmen, wenn Cicero in dem Idealbilde, das er entwirft, mit Wärme und Nachdruck diese seine Grófse hervor- hebt? Quo genere nos mediocres aut multo minus, sed magno semper usi impetu saepe adversarios de statu omni deiecimus (Or. 129). Vor dieser Kunst verstummte Hortensius, verstummte der sonst so verwegene Catilina; diese Kunst Ciceros raubte dem älteren Curio auf der Rednerbühne Gedüchtnis und Sprache, diese Kunst hat das Forum mit Jammer und Klage erfüllt (Or. 130 f). Von der Gröfse dieser Kunst legen seine Anklagen und Verteidigungen lautes Zeug- nis ab; „nullo enim modo", sagt er, „animus audientis aut incitari aut leniri potest, qui modus a me non sit temptatus" (132). Und für diese Kunst giebt es awíser seinen Reden in der lateinischen Litteratur keine Beispiele. Nicht Crassus, nicht Antonius, nicht Cotta, nicht Sulpicius, nicht Hortensius, neben ihm Roms bedeutendste Redner, kónnen hier an seine Seite treten (133); er hat auch hier nur einen Partner, den unübertrefflichen Demosthenes (134).
Ich wiederhole: Mit solcher Hervorkehrung des eigenen Ver- dienstes, mit so günzlicher Ignorierung aller grofsen Vorgünger und Zeitgenossen hütte selbst ein Cicero nicht sprechen kónnen, wenn nicht bei der Abfassung des Orator von vorne herein die persónliche Spitze, das Motiv der Selbstverteidigung gegeben gewesen wäre. Mit welchen Gefühlen mag Ciceros Widersacher die Erinnerung an diese thatsächlichen, glänzenden Triumphe ihres Gegners erfüllt haben, sie, die, wenn wir Cicero glauben dürfen, auf dem Forum häufig verlacht und vom Auditorium verlassen wurden: cum isti Attici di- cunt, non modo a corona, quod est ipsum miserabile, sed etiam ab advocatis relinquuntur.) — qui (Attici) iam conticuerunt ab ipso foro irrisi.?)
8 12. Der erste Zweck der Beredsamkeit ist für Cicero das movere; Sehr wichtig, in vielen Füllen wichtiger als das docere, ist ihm auch das delectare. Diesem Zwecke dient vor allem der orato- rische Schmuck im engsten Sinne des Wortes: der Gebrauch der Tropen und Figuren, der lumina verborum et sententiarum (ςχήματα Aé£ewc xai διανοίας). Die Attiker verwarfen, wie wir wissen, den Prunk des γένος ἀνθηρόν, für Cicero ist er eine Notwendigkeit; ohne ihn ist der Redner vielfach aufser stande, sein Ziel zu erreichen. Was gewinnt ihm die Ohren der Zuhórer mehr als das süfs Ein- schmeichelnde einer glanzvollen, bilderreichen Sprache, was ist mehr geeignet, die Herzen auf seine Seite zu ziehen als die Befriedigung ihrer üsthetischen Bedürfnisse? Ist der Redner Meister im oratori- schen Schmuck, dann lenkt und leitet er die Zuhörer nach Belieben. „Nam et singulorum verborum et collocatorum lumina attigimus, quibus sic abundabit orator, ut ex ore nullum nisi aut elegans aut
1) Brut. 289. 2) Tusc. II 1, 3. . 15*
998 Sebastian Schlittenbauer :
grave exeat verbum ex omnique genere tralationes erunt, quod eae propter similitudinem transferunt animos et referunt ac movent huc et illuc; qui motus cogitationis celeriter agitatus per se ipse delectat (Or. 134). Die ornamenta sententiarum rufen noch mehr wie die lumina verborum die verschiedensten Gefühle hervor und fördern so mächtig des Redners Ziel In der Anwendung beider Arten zeigt sich so recht des Redners Gröfse (136—199).
Uns Deutschen dünkt der Gedanke, dafs der blofse äAufsere Prunk eine solche Macht auf die Gemüter ausübe, freilich etwas be- fremdend. Aber die Griechen und Rómer brachten hiefür — wie heute noch die romanischen Vólker — von Natur aus ein besseres Verständnis und ein feineres Gefühl mrt.) Mit Recht betont darum Cicero im Gegensatz zu den Attikern die Notwendigkeit des Bufseren Schmuckes. Auch hier beruft er sich wieder, wie an so vielen an- deren Stellen, auf den grölsten der alten Attiker, auf Demosthenes (136), von dem er schon Brut. 141 sagte: quo genere (sc. sententia- rum ornamentis et conformationibus) quia praestat omnibus Demo- sthenes, idcirco a doctis oratorum est princeps iudicatus.
$ 13. Cicero erklärt Brut. 321: Cum propter assiduitatem in causis et industriam tum propter exquisitius et minime volgare ora- tionis genus animos hominum ad me dicendi novitate converteram. Worin bestand denn diese novitas dicendi hauptsächlich? Sie be- stand hauptsächlich in der rhythmischen Periodisierung der Rede. Das war eine Kunst, welche die alten rómischen Redner noch nicht gekannt hatten; non erat hoc apud antiquos (168); conclusio senten- tiarum, quam non habent (sc. antiqui) (169). Nur Zufall, oder besser gesagt, der natürliche Geist der Sprache schufen zuweilen eine rhyth- misch fallende Periode. Cicero ist der erste römische Redner, der mit Bewufstsein und theoretischer Einsicht das musikalische Element der Sprache kultivierte und auf kunstvolle Periodisierung grofse Sorgfalt verwandte (171). Dieses Zeugnis aus Ciceros eigenem Munde klingt sehr verdächtig. Die Asianer waren doch Anhänger des Rhythmus, und Hortensius, vor Cicero Roms bedeutendster Red- ner, war doch ausgesprochener Asianer. Wenn wir auch mit Deuer- ling?) annehmen, dafs Hortensius und sein Anhang noch kräftige Naturalisten waren, dafs sie sich in der rhythmischen Gestaltung der Rede noch nicht zu festen Kunstformen durchgerungen, dafs manches rauh und unvollkommen klang, so müssen wir doch sagen: Cicero vindiziert sich hier ein Verdienst, das er zweifellos mit andern teilt. Dafs er seine künstlerischen Leistungen in dieser Richtung mit so nachdrücklicher Betonung hervorhebt und alle anderen in den Schat- ten zu stellen sucht, hat seinen guten Grund; denn gerade die starke Kultivierung des musikalischen Elementes war der Punkt, wo ihn die
1) Vgl. Norden a. a. O. Einl. 2) Deuerling ἃ. ἃ. O. S. 17.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 929
Neu-Attiker am heftigsten und erbittertsten angriffen. Der Rhythmus bildete neben der Gattung einen der Streitpunkte, über die er sich mit Brutus und Calvus in litterarischem Briefwechsel!) endgiltig auseinanderzusetzen suchte. Aber die Attiker waren nicht zu über- zeugen. Daraus erklürt sich der leidenschaftliche Ton, der in diesem Teile des Orator auf einmal mit ungehemmter Kraft losbricht; daraus erklürt sich die Erscheinung, dafs Cicero einem Punkte, dem vor ihm die Theoretiker in der Redekunst nur wenig Aufmerksam- keit geschenkt hatten”), fast die Hälfte seines Buches ($ 140—236) widmet. Und diese wissenschaftliche Erórterung des rhythmischen Elementes der Rede findet sich in solchem Umfange in einem Werke, das nach des Verfassers ausdrücklicher Erklärung keine theoretischen Vorschriften geben (43; 123), sondern ein konkretes, fafsbares Bild vom vollendeten Redner entwerfen soll. In den Büchern de oratore, die doch die Theorie der Beredsamkeit enthalten, sind der Besprechung des Rhythmus nur 28 Paragraphen gewidmet (III 171—199). Diese Disharmonie findet ihre Erklärung einzig und allein in der litterari- schen Fehde Ciceros mit den Attikern, in welcher die Frage nach der compositio eine hervorragende Rolle spielte. Zweifellos ist nicht blofs der Brief, in dem Brutus den Cicero um seine Anschauungen über Stil und Rhythmus befragt?), und der den äufseren Anlafs zur Abfassung des Orator gab, sondern auch der Orator selbst ein Glied der litterarischen Korrespondenz Ciceros mit Brutus und Calvus, die wir oben*) erwähnt haben. Und die wichtigsten Fragen dieser Korre- spondenz bildeten die Fragen nach der besten Art des Stiles und nach der Zulässigkeit rhythmischer Gestaltung der Rede.5) Aus die- sen Thatsachen erklürt sich die breite Behandlung, welche der Rhyth- mus im Orator findet.
Dunlop sagt in seiner Geschichte der römischen Litteratur®) über diesen Abschnitt des Orator: „This tract is rather confusedly arranged and the dissertation on prosaic harmonie, though curious, appears to us somewhat too minute in its object for the attention of an orator. Cicero, however, set a high value on this production." Freilich scheint dieser Gegenstand für das Ideal des Redners nicht von so einschneidender Bedeutung zu sein. Cicero hat das wohl selbst gefühlt und es deshalb für nötig erachtet, sich von vornherein gegen den Vorwurf zu sichern, dafs er Lappalien, die eines ernsten Mannes unwürdig seien, solche Aufmerksamkeit widme und über so
1) Dieser Briefwechsel ist bezeugt: Cic. ad fam. XV 21; Quint. I. O. VI 8, 20; VIII 3, 6; IX 1, 75; Tac. Dial. 18. Vgl. Harnecker, Neue Jahrb. für Phil. 125 (1882), S. 601.
2) Or. 226: Plura de numerosa oratione diximus quam quisquam ante nos. Vgl. Aristot. Rhet. III 8.
8) Or. 1; 54; 174. 4) Siehe S. 197f.
δὴ Vgl. Anm. 1 S. 229 und S. 197 f.
6) John Dunlop, History of Rom. Litt. II S. 881.
930 Sebastian Schlittenbauer:
nichtige Dinge gleichsam Schule halte. Cicero beruft sich zu seiner Rechtfertigung auf die Bedeutung der Beredsamkeit im Staate und auf das Beispiel der gleichfalls Schule haltenden Juristen; er appel- liert an die Logik der Römer: eine Kunst zu lehren, deren Ausübung so ehrenvoll sei, könne unmöglich als eines Mannes und Römers un- würdig angesehen werden. Und welch billig Denkender wollte ihm solche Beschäftigung verargen zu einer Zeit, wo ihm alle Möglich- keit, sich im öffentlichen Leben zu bethätigen, abgeschnitten war (140 —149)?
Sonderbar, dafs ein Mann, der vor neun Jahren eine vollstän- dige Theorie der Beredsamkeit geschrieben, ohne sich deshalb auch nur mit einem einzigen Worte zu entschuldigen, jetzt nach so langer Zwischenzeit, in der das Interesse für die Beredsamkeit nicht ab-, sondern eher zugenommen hatte, es für angebracht hält, wegen der gleichen Thätigkeit sich bei seinen Zeitgenossen zu entschuldigen. Es ist wahrscheinlich, dafs bei dem damaligen hitzigen Streite zwi- schen Cicero und den Attikern wirklich mancher ernste Mann, der noch ein Gefühl hatte für die Not des Staates und ein warmes Herz für die bedrohte Freiheit, Worte der Mifsbilligung!) über Cicero ge- sprochen, weil er von einem Manne, dem die Patrioten den Ruhmes- titel ,pater patriae" gegeben, erwartet hätte, dafs er seine Künste in einem besseren und notwendigeren Kampfe bethätige. Aber Cicero war an einer empfindlichen Stelle angegriffen, und darum wehrte er sich.
8 14. Wie hat sich nun Cicero im Orator gegen die Neu-Attiker und ihre Bundesgenossen unter den Grammatikern wegen des Vor- wurfes allzu weitgehender Kultivierung des rhythmischen Elementes in der Rede verteidigt? Wiederum nicht durch Ableugnung des als fehlerhaft Getadelten, sondern durch wissenschaftliche Begründung desselben.
Das musikalische Element der Rede besteht nach Cicero in der Wahl wohlklingender Wórter, in der Stellung derselben nach den Gesetzen des Wohllautes, in der natürlichen Symmetrie und der Periodisierung naeh den Regeln des kunstmäfsigen oratorischen Rhythmus (149) Nach diesen Gesichtspunkten präzisiert Cicero seine theoretischen Anschauungen, nach ihnen verteidigt er seine Praxis. Leider ist gerade dieser Teil des Orator, der doch wegen seiner Eigenart unser besonderes Interesse in Anspruch nimmt, ziem- lich verworren; es fehlt ihm an Ordnung, Klarheit und Tiefe, vor alem an wissenschaftlicher Genauigkeit in der Begriffsbestimmung. Die Ausführungen dieser Partie machen sofort den Eindruck, dafs sie nicht das Produkt tiefen Forschens und reiflichen Überlegens sind, sondern ein Produkt des Augenblickes; behaftet mit dem Gepräge
1) Sicher hat Trebonius Ciceros Korrespondenz mit Calvus über rhetorische Fragen milsbilligt, wie aus ep. ad fam. XV 21 hervorgeht.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 281
des Eilfertigen und durchsetzt mit bissiger Animosität gegen. die litterarischen Gegner, kennzeichnen sie ebenfalls wieder in hervor- ragendem Maíse den Charakter des Orator als. den einer polemischen Gelegenheitsschrift.
$15. Die Forderung, bei der Wahl und Stellung der Worte
die Gesetze des Wohllautes zu beachten, schliefst die Meidung des Hiatus und allzu harten Zusammenstofses mehrerer Konsonanten in sich. Das Prinzip, von dem Cicero hier sich leiten läfst, ist die vo- luptas aurium. Damit stellt er sich von selbst in Gegensatz zu jener mit den Neu-Attikern enge verbündeten Schar von Grammatikern und Gelehrten, die für die Regelung des Sprachgebrauches einzig und allein die auf der ratio beruhende Analogie als bestimmende Norm gelten lassen wollten. Diese Analogisten sind gemeint, wenn Cicero sagt: in quo (sc. Meidung des Hiat) quidam Theopompum reprehendunt, quod eas litteras tantopere fugit (151); sie sind ge- meint, wenn er an anderer Stelle spóttisch bemerkt: atque etiam a quibusdam sero iam emendatur antiquitas, qui haec (sc. einige Bei- spiele von Anomalie) reprehendunt; nam pro „deum atque hominum fidem^ „deorum“ aiunt; id, credo, illi (sc. maiores) nesciebant (155). Die Analogisten sind angegriffen, wenn er an einer weiteren Stelle voll Ironie schreibt: quid quod sic loqui „nosse“, „iudicasse“ vetant, ,novisse" iubent et ,iudicavisse"? quasi vero nesciamus in hoc genere et plenum verbum recte dici et imminutum usitate (157); die Ana- logisten gehen in thörichter Konsequenzmacherei so weit, dafs sie
wollen statt pertaesum nach Analogie von iniquum, con- cisum (159). |
Ist nun Cicero im Kampfe gegen die Analogisten, die an sei-
nem Stile zweifellos viel herumgenörgelt haben?), etwa der Stimm- führer der entgegengesetzten Richtung der Anomalisten gewesen, die als sprachregelndes Prinzip nur den usus gelten liefsen, deren Stand- punkt jener war, den auch Horaz ais den seinen bekennt, wenn er Ars poética 67— 71 schreibt:
mortalia facta peribunt;
nedum sermonum stet honos et gratia vivax;
multa renascentur, quae iam cecidere, cadentque,
quae nunc sunt in honore vocabula, si volet usus,
quem penes arbitrium est et ius et norma loquendi?"
Cicero wollte wie in der Frage nach der besten Stilgattung, so auch hier die goldene Mittelrafse wandeln; er sucht auch hier wie früher
1) Diese Bestrebungen gehen bis auf den jüngeren Scipio zurück. Festus p. 273. Reitzenstein, M. Terentius Varro, Leipzig 1901. Varro ist um so mehr zu beachten, als er seine libri de ling. lat. dem Cicero ge- widmet hat. |
2) Siehe S. 199 und F. Müller, Brutus eine Selbstverteidigung Ciceros, S. 7. .
939 Sebastian Schlittenbauer:
eine in der Natur der Sache liegende Basis zu finden, und von dieser aus entscheidet er in den einzelnen Füllen, ob Analogie oder Anomalie, ob usus oder ratio. Dieses vermittelnde Prinzip ist die voluptas aurium; überall, wo das Verlangen des menschlichen Ohres befriedigt wird, hat die consuetudo oder der usus die gleiche Berechtigung wie die Analogie; für den Redner verdienen sie vor letzterer den Vorzug. Nicht wenige Stellen prüzisieren diese Auffassung Ciceros: quamvis suaves gravesve sententiae tamen, si inconditis verbis efferuntur, offendunt aures, quarum iudicium est superbissimum (150); obscenius concurrerent litterae, wenn man im Einklange mit den Analogisten cum nobis statt nobiscum sagen würde (155); nec vero reprehenderim ,scripsere alii rem“; »Scripserunt" esse rectius sentio, sed sonsuetudini auribus indulgenti libenter obsequor (157); impetratum a consuetudine, ut peccare sua- vitatis causa liceret (159); consule veritatem, reprehendet; refer ad aures, probabunt; quaere cur? ita se dicent iuvari; voluptati aurium morigerari debet oratio (160); lacrimas" dicimus, quia per iudicium aurium licet (160). Dieses „iudieium aurium" ist auch die Norm, nach der sich der Gebrauch von Fremdwörtern zu regeln hat (ibid.).
Die voluptas aurium als sprachregelndes Prinzip brachte Cicero naturgemäfs den Anomalisten näher; denn der Sprachgebrauch des Volkes gestaltet sich weniger nach theoretischen konsequenten Regeln als nach der täglichen Gewohnheit, die sich meist nach dem Gehöre richtet. Cicero hat dies wohl gefühlt; denn er bemerkt $ 160: ali- quando idque sero, convicio aurium cum extorta mihi veritas esset, usum loquendi populo concessi, scientiam mihi reservavi. Dieser Satz läfst uns zugleich erkennen, dafs Cicero von der Schule her Analogist war und erst in der Praxis zu einem anderen Standpunkte sich bekehrte.
Für Ciceros Stellung in diesem Streite zwischen Analogisten und Ánomalisten spricht der Charakter der lateinischen Sprache, das Beispiel der Alten, der Vorgang bedeutender Autoritäten bei den Griechen. Quintilian!) bemerkt über diesen Punkt: non mirabor Latinos magis indulsisse compositioni quam Atticos, cum minus in verbis habeant severitatis et gratiae, nec vitium duxerim, si Cicero a Demosthene in hac parte descivit. Die lateinische Sprache besitzt in geringerem Grade als die griechische natürliche Würde, Anmut und milden Klang. Dieser Mangel mufste ausgeglichen werden durch sorgfältige Vermeidung alles dessen, was der Würde und Gefälligkeit der Diktion Eintrag thun konnte.
Cicero hat diesen Unterschied beider Sprachen wohl gekannt und zu seiner Verteidigung ins Feld geführt (Or. 151f.). Das Bei- spiel der Altvordern, die ohne theoretische Einsicht nur der Führung ihres Gehóres folgend die Kontraktion bei Vokalen und Konsonanten anwandten, die üngstliche Sorgfalt, mit welcher der sonst so rauhe
1) Quint. I. O. IX 4, 146. Vgl. a. a. O. XII 10, 27 ff.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 233
Cato den Hiatus vermied, die Freiheit, mit welcher Ennius, Pacuvius, Accius, Terentius nach den Gesetzen des Wohllautes die Silben be- handeln, legen Zeugnis dafür ab, wie tief begründet bei den Latei- nern das Streben nach Wohlklang war. Cicero unterläfst es nicht, sich mit Nachdruck auf jene Beispiele zu berufen (152ff.). Dabei setzt es auch einen Hieb ab gegen die novi poétae, die Freunde der Attiker, die unter dem Einflufs der Grammatiker nach dem Muster der alexandrinischen Dichter in Gelehrsamkeit und Sauberkeit der Technik das Hóchste zu leisten suchten, weshalb sie Cicero gerade- wegs mit den docti in einen Topf wirft.) Das sind die Dichter, von denen er schon ὃ 68 sagt: vocibus magis quam rebus inserviunt. Zu diesen novi poétae gehórte auch, was wir nicht vergessen dürfen, Calvus, das Haupt der Attiker.
Das streng rationelle Sprachregulativ der Analogisten legte naturgemáís auf Kontraktion oder Distraktion keinen Wert; der Hiat beleidigte die Ohren dieser Leute nicht; im Gegenteile, sie tadelten dessen sorgfältige Meidung; euphonische Gründe waren für sie nicht maísgebend. In diesem Punkte trafen sie mit den Neu-Attikern zu- sammen, die getreu ihren Vorbildern Lysias und Thukydides auf die Meidung des Hiatus nichts gaben, das lag im Geiste ihrer „dietio horrida et inculta.^?) Aber hier konnten sie sich auf den göttlichen Platon berufen; freilich übersahen sie dabei den gewaltigen Unter- schied zwischen dem Geiste der lateinischen und griechischen Sprache. Für Cicero zeugt wieder das grofse oratorische Muster des Demosthe- nes, der das Zusammensto(ísen der Vokale im allgemeinen als Fehler mied; für Cicero zeugt die Thatsache, dafs, was der griechischen Sprache erlaubt sein konnte, nicht in gleicher Weise der lateinischen ent- sprach. Nicht mit Unrecht sagt er: sed Graeci viderint; nobis, ne si cupiamus quidem, distrahere voces conceditur (152). Sein Di- lemma, dem zu entrinnen den Gegnern schwer fallen mochte, lautete: aut neglegenda nobis fuit voluptas eorum, quibus probari volebamus, aut ars eius conciliandae reperienda (163). Und weil die voluptas aurium Ciceros leitendes Prinzip ist, so verurteilt er den Hiat nicht unter allen Umständen, sondern läfst ihn überall gelten, wo er be- sondere Wirkung thut: habet ille tamquam hiatus et concursus vo- calium molle quiddam et quod indicet, non ingratam neglegentiam de re (sic!) hominis magis quam de verbis laborantis (77).
Cieero war ohne Zweifel in dem Streite zwischen Analogisten und Anomalisten stark engagiert: darauf läfst mit Sicherheit die Thatsache schliefsen, dafs Cäsar seine Schrift über die Analogie ihm gewidmet hat. Und Quintilian?) bezeugt von ihm: „artis grammaticae diligentissimus erat et in filio recte loquendi asper exactor." Daher diese weitläufigen Erörterungen eines so untergeordneten Punktes in
1) Ad Att. VII2. — 2) Vgl. Or. 28, 3) Quint. I. O. I 7, 84.
234 Sebastian Schlittenbauer:
dem Idealbilde des vollendeten Redners. Der Orator sollte eben eine Abrechnung mit allen litterarischen Gegnern sein.!)
$ 16. Die natürliche Eurhythmie der Prosarede liegt nach Cicero in der antithetischen Gegenüberstellung der Glieder oder in der Wahl natürlich symmetrischer Worte, ,in quibus ipsa concinnitas inest“, die also an sich entweder ὁμοιόπτωτα oder πάριςα oder ἀντίθετα sind. In der Verwendung solcher Redefiguren ging die zierliche asianische Stilgattung ebenso wie die alte sophistische Kunstprosa bis an die äulserste Grenze.) Den Attikern waren sie fremd und mufsten es sein der Natur der Sache nach. Cicero selbst giebt dies zu: nam illa, de quibus antea dixi, huic acuto (sc. oratori subtili) fugienda sunt: par paribus relata et similiter conclusa eodem- que pacto cadentia immutatione litterae quasi quaesitae venustates (84) Wenn das genus tenue diese natürliche Eurhythmie meidet, so hat es von seinem Standpunkte aus Recht; aber Unrecht haben die Attiker, wenn sie jene Eurhythmie überhaupt aus der Prosarede verbannen wollen. Mochten sie das Streben darnach auch als Asianis- mus brandmarken, Cicero rühmt sich dennoch seiner grofsen Kunst in der Verwendung jener Redeformen; hierfür führt er ein Beispiel aus seiner Miloniana und eines aus dem vierten Buche der Anklage gegen Verres an (164—168).
Das Hauptmittel jedoch, rhythmischen Flufs der Rede zu er- zeugen, ist die Stellung der Worte nach den Gesetzen des kunst- müfsigen oratorischen Rhythmus. Cicero widmet diesem Punkte, in dem er von Seite der Attiker viele Vorwürfe erfahren hat, den gan- zen grolsen Schlufsteil des Orator ὃ 168—237. Ob die Ansichten, die er hier ausspricht, auf Richtigkeit beruhen, ist eine andere Frage, doch es ist hier nicht unsere Aufgabe, zu untersuchen, ob seine An- schauungen über Ursprung, Wesen und Zweck des kunstmälsigen Numerus haltbar sind oder nicht?), unsere Aufgabe ist es vielmehr, zu betrachten, wie und womit sich Cicero wider die Vorwürfe ver- teidigt, welche gegen die rhythmische Komposition seiner Reden geschleudert wurden.
Dem eigentlichen Nachweise, dafs der Numerus eine natürliche und historische Berechtigung habe, geht eine lüngere, stark polemisch gefürbte Einleitung voraus (168-—174), welche, von dem Bestreben getragen, die Haupteinwünde der Gegner a limine zurückzuweisen, die späteren Ausführungen zum Teil antizipiert. Darum fällt es
1) Auf Zwiespalt Ciceros mit den Philologen lassen sush die Aus- lassungen im Brutus über das Verhültnis des Urteils der Menge sum Urteile der docti schliefsen. Brut. 188—198. Vgl. Jahn, Brut. 8. 9
2) Vgl. Norden a. a. O. S. 184 ff.
3) Eine zusammenhüngende Darstellung über den Prosarhythmus der Alten fehlt noch. Wertvolle Beiträge s. Blafs, Attische Beredsam: keit III Leipzig 1880. Dazu die Rezension von Drerup, Berl, Phil. Wschr. XIX 12. Norden, Antike Kunstprosa II, Anhang.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 935
schwer, in dieses Chaos einige Ordnung zu bringen, um so mehr als die Disposition keine streng logische ist, indem die historische Be- rechtigung vor der natürlichen behandelt und ohne feste Begriffs- bestimmung von einem ,numerosum orationis" und von einem eigent- lichen kunstmäfsigen Rhythmus gesprochen wird.!)
Der kunstvole Rhythmus ist nach Cicero berechtigt durch die natürliche Forderung des Gehörs. Nicht ohne überlegenen Spott ruft er den Verüchtern desselben, zu: quod qui non sentiunt, quas aures habeant aut quid in eis hominis simile sit, nescio; meae quidem et perfecto completoque verborum ambitu gaudent et curta sentiunt nec amant redundantia. Quid dico „meas“? contiones saepe excla- mare vidi, cum apte verba cecidissent (168). Die Gegner verdammen die rhythmische Periodisierung als eine gegen die Autorität der Alten gerichtete Neuerung: „non erat hoc apud antiquos (168)"; Cicero bemerkt spüttisch: „nominibus veterum gloriantur (169)" und ver- teidigt sich durch den Hinweis auf die innere Notwendigkeit des Fortschrittes und auf die natürliche Ursache des Numerus, die so mächtig wirke, dafs selbst den Alten unbewufst viele rhythmische Perioden entschlüpften (170). Die Gegner machen sittliche Be- denken geltend: „nimis insidiarum ad capiendas aures adhiberi vide- tur, si etiam in dicendo numeri ab oratore quaeruntur (170).^ Cicero erklärt, die Anwendung des Numerus schliefse die Forderung eines sittlichen Gehaltes der Rede nicht aus. Die Gegner fänden freilich in jenem schónen Vorwande eine günstige Entschuldigung, um ihr Unvermögen, in dieser Richtung wirklich Künstlerisches zu leisten, zu verschleiern (170). Im übrigen giebt es auch viele Leute, die eine rhythmische Diktion als Ohrenschmaus empfinden, ohne zu fürchten, dafs ihr gewissenhaftes Urteil durch die Kunst der Kompo- sition getrübt werde (208). Die Feinde berufen sich auf die Auto- rit&t der Alten, Cicero beruft sich auf das Beispiel der in solchen Fragen mafsgebenden Griechen, auf Isokrates und Aristoteles und ihre Schulen. Den Attikern, die ja nach unserer Kenntnis der Ver- hältnisse hier allein gemeint sein können, wird dabei in bitterem Tone der Vorwurf gemacht, dafs ihnen künstlerisches Vermögen und Empfinden, ja auch theoretisches Wissen mangle: quod (sc. conclu- dere orationem) qui non possunt, non est eis satis non contemni, laudari etiam volunt; ego autem illos ipsos laudo idque merito, quo- rum se isti imitatores esse dicunt, etsi in eis aliquid desidero; hos vero minime, qui nihil eorum nisi vitium sequuntur, cum a bo- nis absint longissime. Quod si aures tam inhumanas tamque agrestes habent, ne doctissimorum quidem virorum eos movebit auctoritas (171 f£). — Quid, ipsi suis sensibus non moventur, nihilne eis inane
1) Es würe interessant, den Quellen nachzuforschen, aus denen Cicero seine Anschauungen über. den Numerus geschöpft hat. Or. 172 sind genannt Isokrates und Aristoteles.
936 Sebastian Schlittenbauer:
videtur, nihil inconditum, nihil acutum, nihil claudicans, nihil redun- dans (173)? — Quis istos ferat, qui hos auctores (sc. Aristoteles u. 8. w.) non probent? nisi omnino haec ab eis praecepta ne- sciunt (172). Dieser geradezu bissige Ton des Vorwortes beweist zur Genüge, welchen wirkenden Ursachen die folgende wissenschaft- liche Besprechung des Rhythmus ihren Ursprung verdankt.
Der kunstmäfsige oratorische Rhythmus hat eine historische und eine natürliche Berechtigung; seine Heimat liegt nicht in den Städten Asiens; er ist entstanden auf attischem Boden. Sein Erfinder ist nach Cicero Thrasymachos; Gorgias und Isokrates haben ihn weiter gebildet (175—177). Merkwürdig! den natürlichen und den kunstmäfsigen Rhythmus, beide von den Attikern als etwas speziell Asianisches verschrieen, führt Cicero auf die alten Sophisten zurück. Und doch spricht er nirgends mit deutlichen Worten den inneren Zusammenhang der asianischen Stilgattung mit der alten sophisti- schen Kunstprosa aus. War er sich etwa dieses Zusammenhanges nicht bewufst? Ohne Zweifel!'); aber er scheut sich, die gerade Linie von den Sophisten zu den Äsianern, von dem künstlerischen Malse, das wir bei Isokrates finden, zur Áusartung zu ziehen. Der Hinweis auf Isokrates konnte Cicero nützen, die Verbindung der Asianer mit Isokrates seine Verteidigung nur beeinträchtigen.
Die natürliche Berechtigung des Rhythmus liegt in der Be- schaffenheit des menschlichen Ohres: aures vel animus aurium nuntio naturalem quandam in se continet vocum omnium mensionem (17 1 f.). 7) Dieses angeborne Gefühl (natura atque sensus 194) für das musi- kalische Element der Sprache verlangt Befriedigung; diese wird ihm zu teil durch die rhythmische Gestaltung der Rede, wodurch die voluptas oder delectatio aurium erzeugt wird (198—203). Der Rhyth- mus mufís Ebenmaís zeigen; unbefriedigt bleibt das Ohr, wenn allzu- grofse Kürze sein Verlangen täuscht oder übermälsige Länge sein Gefühl abstumpft (221). Besondere Befriedigung verlangt das mensch- liche Ohr am Schlusse eines Satzes: cum aures extremum semper exspectent in eoque acquiescant, id vacare numero non oportet, sed ad hunc exitum tamen a principio ferri debet verborum illa com- prehensio et tota a capite ita fluere, ut ad extremum veniens ipsa consistat (200). Ein schöner rhythmischer Schluís erregt bisweilen die stärksten Beifallsstürme.”) Wenn daher Cicero gleich den Asia- nern der rhythmischen Gestaltung der clausula grofse Sorgfalt zu- wendet, so hat diese Erscheinung ihren Grund in der Natur der Sache, nicht in kritikloser Nachahmung.
Der Nutzen des oratorischen Rhythmus ist groís; er verleiht der Rede Schönheit und Kraft, Eigenschaften, die nicht fehlen dür- fen, wenn der Redner sein Ziel erreichen will.
1) Siehe Norden a. ἃ. O. S. 188 ff. 3) Vgl. Brut. 84. 8) Vgl. S. 185.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 931
Cicero begnügt sich nicht, von der historischen und der natür- lichen Berechtigung des Numerus zu sprechen; er geht weiter und erörtert, um seinen Standpunkt genauer zu präzisieren und dem Gegner sein reiches Wissen!) in diesem Punkte vor Augen zu füh- ren, auch das Wesen desselben und giebt Vorschriften über seinen Gebrauch. Die Begriffsbestimmung (182) ist ihm freilich jámmerlich milsglückt; besser ist, was er 8 187 sagt, dafs der Numerus zu suchen sei in dem Wechsel grófserer und kleinerer Kola. Doch eine nühere Untersuchung nach dieser Seite liegt nicht im Zwecke unserer Schrift. Für uns kommen hier zwei Erscheinungen in Betracht: einmal die Thatsache, dafs Cicero die meisten und die schlagendsten Beispiele für richtige Verwendung des Numerus wieder seinen eigenen Reden entnommen hat, und zweitens der Tadel, den er gegen den verkehr- ten Gebrauch desselben erhebt, und der beifsende Spott, den er über die Verächter des Rhythmus ausgiefst.
Cicero hat den kunstmüísigen oratorischen Rhythmus geschickt für alle Gattungen der Rede angewandt (210). Er hat damit Erfolg gehabt, wenn auch nicht das Hóchste erreicht: id nos fortasse non perfecimus, conati quidem saepissime sumus, quod plurimis locis perorationes nostrae voluisse nos atque animo contendisse declarant (210). Von kunstvoller, wirksamer Formierung der κόμματα und κῶλα zeugt besonders seine Corneliana. Mit Stolz spricht er nach Anführung eines Beispieles aus dieser Rede die Worte aus: „nec ullum genus est dicendi aut melius aut fortius quam binis aut ternis ferire verbis, nonnunquam singulis, paulo alias pluribus, inter quae variis clausulis interponit se raro numerosa comprehensio (226).“ Er war ja Meister in dieser Art. Ausnahmsweise hat er an jener Stelle auch einmal zwei Beispiele aus einem anderen römischen Redner, Crassus, angeführt (222 ff); aber zu dem einen bemerkt er: omnino melius caderet ,prodeant ipsi" statt ,ipsi prodeant" und zu dem andern setzt er tadelnd hinzu: „sed in spondeos cadit.“?) Von Crassus, dem bedeutendsten Redner der ersten Blüteperiode der ró- mischen Beredsamkeit, und von sich, dem bedeutendsten der zweiten, hat er Beispiele rhythmischer Komposition neben einander gestellt. Wozu? „Ego illa Crassi et nostra posui, ut, qui vellet, auribus ipsis, quid numerosum etiam in minimis particulis orationis esset, iudicaret (226).“ Der Leser soll vergleichen, soll entscheiden, wem der Vorzug gröfserer Kunst gebühre. Natürlich beansprucht ihn Cicero für sich.) Darüber läfst er keinen Zweifel; nachdem er nämlich an dem einen Beispiele aus Crassus die spondeische Kadenz bemängelt hat, fährt er unmittelbar fort: Sed quae incisim aut membratim efferuntur, ea vel aptissime cadere debent, ut est apud me: domus tibi deerat e.c. 223. Könnten wir uns einen schlagenderen
1) Vgl. Or. 226. 2) Vgl. Quint. I. O. IX 4, 101. 3) Vgl. Brut. 161.
238 Sebastian Schlittenbauer:
Beweis denken für die Behauptung, daís es Cicero auch in diesem Teile darauf abgesehen hat, seine eigenen Leistungen als das Höchste und Vollendetste in der römischen Beredsamkeit hinzustellen?
Man hat Cicero wegen der ausgedehnten Verwendung des ora- torischen Rhythmus zu den Ásianern gerechnet; aber Cicero scheidet seine rhythmische Kunst wohl von jener der Ásianer. Der rhythmische Bau der Periode mufs künstlerisches Fühlen und Können verraten; stümperhafte Hantierung, wie sie uns in dieser Beziehung bei fast allen Asiaten entgegentritt!), findet sich bei Cicero nicht. Bei den Römern hat sich nach asianischer Manier L. Caelius Antipater in rhythmischer Komposition versucht; wenn seine Versuche so mils- glückt sind, dafs sie den beifsenden Spott herausfordern, den Cicero über sie ausgiefst (230), dann sind sie kläglich genug ausgefallen. Ciceros Kunst ist eine andere als die der Asianer.
Der Grund, warum Cieero so viele Beispiele verkehrter An- wendung des Numerus anführt, nachdem er kurz zuvor aus seinen eigenen Reden Beispiele für den richtigen Gebrauch gebracht hatte, wäre durchsichtig genug, um von jedem einsichtigen Leser erkannt zu werden, und Cicero hätte gar nicht nötig, ihn noch eigens aus- zusprechen. Er sagt 231: quae vitia qui fugerit, is omnia fere vitia vitaverit; nam de laudibus multa diximus, quibus sunt illa perspieue vitia contraria. Die Fehler anderer sollten also seine Vor- züge erst ins rechte Licht setzen.
Wir haben gesehen, wie Cicero seine Ausführungen über den Numerus mit einer scharfen Polemik gegen die Attiker (168—174) eingeleitet hat. Dieser polemischen Einleitung entspricht ein ebenso polemischer Schlufs; dadurch tritt der Zweck der dazwischenliegen- den Erórterungen erst recht klar und deutlich mit seiner persön- lichen Spitze hervor. „Hoc modo", bemerkt Cicero am Schlusse mit Emphase, „dicere nemo unquam noluit nemoque potuit, quin dixerit; qui autem aliter dixerunt, hoc assequi non potuerunt Ita facti sunt repente Attici, quasi vero Trallianus fuerit De mosthenes. cuius non tam vibrarent fulmina illa, nisi numeris con- torta ferrentur (234) Den Neu-Attikern fehlt das künstlerische Kónnen; um diesen Mangel zu verbergen, stellen sie sich auf einen theoretischen Standpunkt, der sie der Mühe überhebt, ihr ktnst- lerisches Vermögen zu zeigen. Was sie geleistet haben, ist von der gewöhnlichsten Art, und wenn sie ihre Reden auflösen, dann zerlegen sie einen Besen, nicht den Schild des Phidias in seine Teile; sie suchen in Thukydides ihr Vorbild; aber Thukydides zeigt doch in den einzelnen Partien rednerischen Schmuck, wenn ihm auch die kunstvolle Periodisierung mangelt (235); bei den Neu-Attikern da- gegen ist weder das eine noch das andere vorhanden.
1) Vgl. Seite 298 f.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 239
So ist der theoretische Kampf ausgekümpft; Cicero fühlt sich als Sieger. Im Bewufstsein seiner Überlegenheit und Kraft fordert er seine Gegner auf, in der Praxis mit ihm zu wetteifern und ein- mal Leistungen im Geiste eines Isokrates, Áschines, Demosthenes her- vorzubringen. Dann will er an ihre wissenschaftliche Überzeugung glauben und von dem Gedanken lassen, dafs nur der Mangel an schüpferischer Kraft sie hindere, Gleiches wie er zu schaffen (235).
III.
$ 17. Unter den Neu-Attikern war nach G. Licinius Calvus der bedeutendste M. Junius Brutus, der spätere Cüsarmórder. Seiner ganzen Anlage nach zu tiefsinnigem Ernste geneigt, war er natur- gemüís auf dem Gebiete der Beredsamkeit ein Feind gleifsender Glátte und glánzenden Prunkes, dagegen ein Freund anspruchsloser Schlichtheit und einfacher zum Verstande sprechender Klarheit. Darum war er, obwohl sonst durch das Band warmer Freundschaft mit Cicero enge verknüpft, in allen rhetorischen Fragen wie auch in der oratorischen Praxis dessen Antipode.
Leider ist uns keine seiner Reden erhalten, an der wir die Eigentümlichkeiten seines Stiles und seines Charakters als Redner beurteilen könnten. Um so wertvoller erscheinen uns daher die von ihm erhaltenen Briefe!) und die bei Cicero, Quintilian, Tacitus und Plutarch zerstreuten Angaben über seine theoretischen An- schauungen und über das Gepräge seiner thatsächlichen Reden; denn sie ermöglichen es uns, wenigstens annähernd ein richtiges Urteil zu gewinnen.
Für Brutus’ Anschauung vom Wesen und der Aufgabe aller Beredsamkeit ist die Áufserung ungemein charakteristisch, die ihm Cieero Brut. 24 gewils im Einklange mit der Wirklichkeit in den Mund legt: „Dicere bene nemo potest, nisi qui prudenter intelle- gil; quare qui eloquentiae verae dat operam, dat prudentiae." Bei "ner solchen Auffassung der Beredsamkeit schwürmte er natürlicher Weise für jene Stilgattung, deren Charakter die grölste Gewähr bot für klaren, unmittelbaren Ausdruck der logischen Gedankenfolge, für Jne Stilgattung, die am wenigsten durch künstlerisches Beiwerk das scharfe Hervortreten das Gedankengehaltes hemmte. Und diese Stil-
tung war das genus tenue, für dessen unbedingte Anerkennung de "Nou Attiker in heftigem Kampfe stritten. Brutus hält das docere mm
Req 1) Aus den bei Curcio ἃ. ἃ. O. p. 88 „gesammelten Fragmenten von
Die a des Brutus läfst sich kein Schlufs a dessen Beredsamkeit ziehen.
Sti] Echtheit seiner Briefe an Cicero, welche eine Beurteilung seines
Rz Charakters einigermalsen ermöglichten, wird bestritten. Siehe Teuffel
di Un, Litt. 188, 4, 2. Dort heifst es u. a.: „Der schlichte Charakter
fer Briefe ohne rhetorische Geblähtheit sieht nicht nach Fälschung 8, stimmt vielmehr ganz zu Brutus’ attischer Richtung.“
240 Sebastian Schlittenbauer:
für die oberste Aufgabe der Beredsamkeit; daher seine Vorliebe für die logisch konsequente Dialektik der Stoiker, eine Vorliebe, die den Cicero mehrmals veranlafste, die Wertlosigkeit der stoischen Philo- sophie für die wahre Beredsamkeit darzuthun (Brut. 118 f.; Or. 117). Wenn Cicero dennoch Brut. 220 bemerkt: ,Quo magis tuum, Brute, iudicium probo, qui eorum philosophorum (sc. Academicorum et Peripateticorum) sectam secutus es, quorum in doctrina atque prae- ceptis disserendi ratio coniungitur cum suavitate et copia", so ent- sprach diese Anerkennung wohl mehr einem frommen Wünsche Ciceros als der Wirklichkeit. Brutus' Lehrer in der Philosophie war Antiochus von Askalon, der es sich zur Aufgabe gesetzt hatte, die Stoa und die Akademie zu versóhnen, indem er beide auf Plato zurückführte.') Nach welcher Seite Brutus neigte, läfst uns leicht sein ernstes Wesen und seine stoische Lebensführung erraten.?) Er war sozusagen von Natur zugeschnitten auf die knappe Diktion der Stoiker, und Plutarch?) bezeugt ausdrücklich von ihm: „'EAAnvicri τὴν ἀποφθεγματικὴν καὶ Λακωνικὴν ἐπιτηδεύων βραχυλογίαν." Daher auch sein Bestreben durch logische und grammatische Korrekt- heit den Beifall der „docti‘ zu erzielen, während Cicero den Beifall der Menge als den schönsten Lohn des Redners betrachtet und darum an Brutus schreibt: „Eloquentiam, quae non habet admirationem, nullam iudico.“*) Wessen „admiratio‘‘ da gemeint ist, geht aus einer anderen Stelle hervor, an der er sich über den ungelehrigen Schüler also &ufsert: „Ego huic Bruto dicenti, ut solet, apud multitudinem "mihi cane et populo (sc. non doctis), mi Brute', dixerim.“®) Durch seine Natur festgelegt für den Standpunkt der Attiker verschmähte er alles Pathos im Ausdrucke und Vortrage und be handelte alle Themen ohne Rücksicht auf ihre innere Verschieden- heit auf ein und dieselbe Weise. Unwillig fragt ihn Cicero. Or. 110: »lu autem eodem modo omnes causas ages? aut aliquod causarum genus repudiabis? aut in eisdem causis perpetuum et eundem spiri- tum sine ulla commutatione obtinebis?* Von Wärme, Feuer um Begeisterung war bei Brutus selbst dann nichts vorhanden, wenn der Gegenstand hiezu wie geschaffen war. Darum konnte Cicero über seine kapitolinische Rede also urteilen: „Ego si illam eaussm habuissem, scripsissem ardentius. Ὑπόθεειν vides quae sit, que
1) Über Antiochus von Askalon siehe Zeller, Philosophie der Grie- chen III? S. 597 ff.
2) Ercole, Il Bruto LXI: ,,Nella morale nessuna scuola filosofcs- poteva soddisfare l'animo suo rigidamente e severamente inamorsiome della virtü piü dello stoicismo; e fu stoico anche per influenza di a — tone. Cato, der rigorose Stoiker in der Philosophie, der rauhe Atiikemsss in der Beredsamkeit, war für Brutus nach dem Tode seines Vaters rr. principale ispiratore della sua giovinezza." 1]. c. LV.
8) Plut. Brut. 2.
4) Quint. I. O. VIII 8, 6. Vgl. Cic. Brut. 290. Tusc. II 1, 3; = Att. I 14. 6) Brut. 187.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 941
persona dicentis; itaque eam corrigere non potui; quo enim in genere Brutus noster esse vult et quod iudicium habet de optimo genere dicendi, id ita consecutus est in ea oratione, ut elegantius nihil esse possit; sed ego totus alius sum sive hoc recte sive non recte.*!) Deutlicher als mit diesen Worten hätte Cicero seinen Gegensatz zu Brutus nicht zum Ausdrucke bringen kónnen.
Mit Ciceros Kritik über die Beredsamkeit des Brutus stimmt auch jene des Tacitus überein, der Dial. 21 schreibt: „(Brutum) in orationibus minorem esse fama sua etiam admiratores eius fatentur: nisi forte quisquam aut Caesaris pro Decio Samnite aut Bruti pro Deiotaro rege ceterosque eiusdem lentitudinis ac teporis libros legit, nisi qui et carmina eorundem miratur."
Wie Würme und frische Begeisterung, so mangelte dem Brutus auch die Fülle des Ausdruckes und zwar in einer Weise, dafs selbst Cäsar, der doch den Atticisten so nahe stand und bei Tacitus der- selben Nüchternheit und Langweiligkeit wie Brutus geziehen wird, gestehen mufste, die Lektüre von Ciceros „Cato“ habe seinen Wort- schatz bereichert, bei der Lektüre von Brutus „Cato‘“ aber sei er sich selbst beredt vorgekommen.?)
Als Atticist vom reinsten Wasser war Brutus auch ein Feind aller fein gedrechselten rhythmischen Komposition. Diesen seinen Standpunkt verhehlte er so wenig, dafs er offen und ungescheut den Numerus der ciceronianischen Reden tadelte?) und selbst die Kom- position eines Demosthenes nicht ungerügt liefs; das wunderschón klingende ,küv μήπω βάλλῃ μηδὲ ToZeun“ mifsfiel ihm ganz und gar.
Wenn Brutus eine Sache vertrat, dann vertrat er sie aus innerer Überzeugung. Das that er auch in dem litterarischen Streite zwi- schen Cicero und den Neu-Attikern; wenigstens macht ihm Tacitus dieses Kompliment, und wir haben bei unserer Kenntnis von Brutus' Charakter keine Ursache, dem Tacitus nicht beizupflichten, wenn er sagt: „Solum inter hos (sc. Calvum, Asinium e. c.) arbitror Brutum non malignitate nec invidia, sed simpliciter et ingenue iudicium animi sui detexisse (Dial. 25).“
Und diesen überzeugten Antipoden seiner eigenen Beredsamkeit wollte Cicero von der Schar der Attiker trennen und für seine An- sschauungen gewinnen. Das war eine schwere, und, wie der klügliche -Erfolg zeigte, auch vergebliche Aufgabe, die Cicero wohl nicht auf sich genommen hätte, wenn er nicht einerseits die Gaben seines
jungen Freundes überschätzt und andererseits ein so tief begrün- «letes Interesse daran gehabt hütte, den Brutus für seinen Stand- punkt zu begeistern. Zweimal hat Cicero den Versuch gemacht, den -Brutus auf seine Seite zu ziehen: in seiner Geschichte der rómischen
1) Ad. Att. XV 1. 2) Ad. Att. XIII 46. 3) Siehe S. 198. 4) Siehe S. 198.
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 16
249 Sebastian Schlittenbauer:
Beredsamkeit, die er nach dem jungen Freunde betitelte!), und im Orator, den er ihm widmete. Im „Brutus“ ist der Grund jenes Ver- suches anscheinend noch ein sehr sachlicher. Cicero erblickt in dem zu seinem Standpunkte bekehrten Brutus die Hoffnung der römischen Beredsamkeit für die Zukunft; er erwartet von ihm, dafs er die Rede- kunst, die unter den augenblicklichen politischen Verhältnissen wie eine reine, züchtige Jungfrau zu Hause in edler Haft gehalten werden müsse, seiner Zeit befreien und dem Volke wieder in ibrer ganzen Herrlichkeit zeigen werde. Mit tiefer Wärme spricht er den Wunsch aus, Brutus möge bei seinen reichen Talenten, seiner vielseiti Bildung, seinem anerkannten Eifer und Fleifs sich nicht damit be- gnügen, zu dem Haufen gewóhnlicher Sachwalter gerechnet zu wer- den, sondern zu hóherem Flug die Flügel spannen und den Gipfel der Vollendung zu erreichen suchen (Brut. 333). Dazu mülste er freilich, was Cicero nicht offen ausspricht, aber deutlich durch die Zeilen blicken lüfst, sein gläubiger Schüler werden.)
Derselbe zarte, schmeichelhafte, zuweilen von inniger Liebe, von warmem Empfinden zeugende Ton begegnet uns im Orator nur ein- mal und zwar an der Stelle, wo Cicero den Brutus ob seiner rein menschlichen Eigenschaften und ob seines beharrlichen Strebens nach wissenschaftlicher Weiterbildung preist (38— 36). Aber in allen die Beredsamkeit betreffenden Fragen ist der Ton ein anderer geworden. In dieser Beziehung besteht zwischen dem Brutus und dem Orator ein psychologisch sehr interessanter Unterschied.
Nach all dem, was wir über des Brutus rhetorischen Standpunkt und seine Eigenschaften als Redner vernommen, unterliegt es keinem Zweifel, dafs alle an die Adresse der Neu-Attiker gerichteten Aus- führungen über Stil, Schmuck und Rhythmus in demselben Grade auch ihm gelten; ja den Brutus, dessen Streben absichtlich auf harte, rauhe Komposition ging?), berühren in erster Linie die Erörterungen über Wesen und Gebrauch des Prosarhythmus und über sein Ver- hültnis zum Rhythmus der Poesie. Die ironische, derbe, zuweilen grobe Art, wie Cicero im Orator die Attiker behandelte, mag ihren litterarischen Parteigünger nicht angenehm berührt haben; Brutus war sicher einsichtig genug, um zu erkennen, dafs Ciceros bittere Kritik auch seinem Standpunkte gelte. Diese Erkenntnis mulste
1) Siehe F. Müller a. a. O. S. 7. Müller will den Brutus nicht schlechterdings zu den Attikern rechnen. Nach der Charakteristik, die wir auf Grund antiker Zeugnisse von ihm soeben entworfen, entscheidet sich diese Frage von selbst.
2) Ercole a. ἃ. Ὁ. IX führt als dritten Zweck von Ciceros Brutus an: ,esortare Bruto & coltivare con amore quest’ eloquenza per conser- varne pura ed intatta la gloria dagli assalti di quelli che cercavano trascinarla nel fango." Brutus sollte nach der Intention Ciceros der Erbe und Fortpflanzer der ciceronianischen Beredsamkeit werdem.
3) Quint. I. O. IX 4, 76: versus saepissime facit ipso durius com- ponendi studio.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 943
sich ihm um so mehr aufdrüngen, als Cicero im Orator — was er im Brutus sorgfältig vermieden — keinen Anstand nimmt, seines Freundes Anschauung und Art direkt anzugreifen. Mit Entschieden- heit hebt er im Widerspruche zur Meinung des gelehrten Brutus die Verdienste des epideiktischen Prunkredners Isokrates hervor (40). Die Art und Weise, wie er sich dabei auf Sokrates und Platon be- ruft, ist für die Tadler jenes Redners nicht gerade schmeichelhaft: „me autem, qui Isocratem non diligunt, una cum Socrate et Platone errare patiantur (42).^ Aus diesen Worten klingt es wie höhnischer Spott: „Was ist gegen solche Autoritäten euer Zeugnis?" Eindring- lich und fast im Tone des Vorwurfes hält er dem Brutus vor, wie alle Dichter, von Homer angefangen, nach „varietas“ strebten, wie selbst Schauspieler sich bemühten, die verschiedensten Rollen zu geben und entgegengesetzte Charaktere darzustellen; und ihm wollte man es verargen, wenn er als Redner alle Monotonie vermeide und nach jener „triplex varietas" strebe, die den grofsen Redner ausmache (109)? Unwillig stellt er an Brutus die Frage: „ego non elaborem ?", und bedeutungsvoll führt er fort: „Cum dico me, te, Brute, dico; — nam in me quidem iam pridem effectum est, quod futurum fuit." In Brutus aber lebten noch die Keime künftiger Grófse, wenn er nur horchen wollte auf die Worte des Meisters. Unwillig und vor- wurfsvoll geht es weiter: „tu autem eodem modo omnes causas ages? aut aliquod causarum genus repudiabis? aut in eisdem causis perpe- tuum et eundem spiritum sine ulla commutatione obtinebis (110)? Wenn wir die letzten Worte festhalten, erinnern wir uns sofort der eingehenden Vorschriften über die Abwechslung im Stile, die Art der actio im allgemeinen und die Modulation der Stimme im beson- deren; sie sind in erster Linie an die Adresse des Brutus gerichtet. Nicbt ohne Ironie ist ferner die Art, wie Cicero dem einseitigen Attiker für die Notwendigkeit einer Verbindung der drei genera das Beispiel des Demosthenes vorrückt: , Demosthenes quidem, cuius nuper inter imagines tuas ac tuorum — quod eum, credo, ama- res — imaginem ex aere vidi, nihil Lysiae subtilitate cedit, nihil argutiis et acumine Hyperidi, nihil levitate Aeschini et splendore verborum (110). Mit energischen Worten rückt er endlich dem Brutus die Notwendigkeit rhythmischer Kunst vor Augen: , Hanc igitur, sive numerum vocari placet, adhibere necesse est, si ornate velis dicere (228)", und nicht recht schmeichelhaft für den starren Attiker schreibt er weiter: „Itaque qualis eorum motus, quos ἀπα- λαίετρους Graeci voeant, talis horum mihi videtur oratio, qui non elaudunt numeris sententias; tantumque abest, ut — quod ei, qui hoe aut magistrorum inopia aut ingenii tarditate aut laboris fuga non sunt assecuti, solent dicere — enervetur oratio compo- sitione verborum, ut aliter in ea nec impetus ullus nec vis esse possit (229).* Erinnern wir uns an die oben (S. 198) citierte Stelle aus Tacitus Dial. 18 über die Kritik, welche Calvus und Brutus 165
944 Sebastian Schlittenbauer:
an Cieeros Komposition übten, wie sie Cicero als enervem und elumbem bezeichneten, und wir wissen, wem jene wenig schmeichel- haften Worte im Orator gelten. Es ist thatsächlich grobes Geschütz, das Cicero da auffahren lüíst, um einen letzten Versuch zu machen, den Brutus von den Attikern zu trennen. Der Schlufs des Orator, in dem er sich wieder direkt an den ungelehrigen Schüler wendet, zeigt nicht viel Hoffnungsfreudigkeit bei dem Verfasser, dafs er sein Ziel erreichen werde, im Gegenteile, stille Resignation. ,Habes meum de oratore iudicium; quod aut sequere, si probaveris, aut tuo stabis, si aliud quoddam est tuum; in quo neque pugnabo tecum neque hoc meum — — unquam adfirmabo esse verius quam tuum (247) Welch ein gewaltiger Unterschied mit dem Schlusse des „Brutus“! Dort der warme Ausdruck inniger Liebe, wie sie wohl . der Lehrer hegt zum Schüler, dort die stolze Hoffnung, dafs der
jugendliche Freund, bekehrt zum Standpunkte des bewährten Alt- meisters, einst eine glänzende Zier in der Reihe der römischen Redner, ja nicht blofs eine Zier, sondern überhaupt der Träger der römischen Beredsamkeit für eine Epoche sein werde; bier Unwille, Kälte, Resignation. Ohne Zweifel hatte Brutus auf jenen Versuch gar nicht reagiert; die Folge war, dafs Cicero im Orator auf andere Weise sein Ziel zu erreichen suchte, indem er den Standpunkt des Brutus als unberechtigt und in vielen Stücken lächerlich und verkehrt nachwies.
Freilich hatte in der Zeit zwischen dem Erscheinen des „Bru- tus“ und der Abfassung des Orator der litterarische Kampf zwischen Cicero und seinen Gegnern zugenommen an Schärfe und Ausdehnung, und so liefs jener von der Bitterkeit, in die er sich hineingelebt, auch den auf der feindlichen Seite stehenden Freund kosten. Wenn er jetzt noch den Versuch machte, den Brutus zu gewinnen, dann bewogen ihn dazu nicht mehr ausschliefslich die Hoffnungen, die er auf ihn als den vornehmsten Träger der Beredsamkeit für die Zu- kunft setzte, sondern es wirkten dabei näherliegende, selbstsüchtigere Absichten bestimmend mit.
Piderit!) schliefst aus der Stelle de off. II 67 (Die Stelle lautet: „Admonebat me res, ut hoc quoque loco intermissionem eloquen- tiae, ne dicam interitum, deplorarem, ni vererer, ne de me ipso aliquid viderer queri Sed tamen videmus, quibus exstinctis: oratoribus quam in paucis opes, quanto in paucioribus facul- tas, quam in multis sit audacia"), Cicero habe vorausgesehen, dafs mit den gänzlich veränderten politischen Verhältnissen, mit dem Umsturz der alten Verfassung und dem Übergang zur Alleinherr- schaft auch die Gestalt der Beredsamkeit eine andere werden müsse, wie es denn auch so gekommen. Da habe er denn an der Schwelle einer neuen Epoche das Bild der „eloquentia civilis et forensis" in ihrer höchsten Entwicklungsstufe fixiert und im Orator den Schwa-
1) Orator, Einl. 8 14.
Die Tendenz von Ciceros Orator. 245
nengesang der untergehenden Beredsamkeit gedichtet und diesen Schwanengesang dem M. Brutus als teueres Vermächtnis hinterlassen.
Cicero, dem noch niemand tiefen staatsmünnischen Blick zu- geschrieben, hat nach Piderit bei dem Gührungsprozesse, in dem die alternde Republik sich auflóste, die künftige Gestaltung der Dinge vorausgesehen, als ob in Fragen der äufseren und inneren Politik in Perioden des Werdens auch nur der Klügste ahnen kónnte, was da kommen werde. Wer bei Beginn der grofsen Revolution in Frank- reich die Gestaltung der folgenden Jahrzehnte vorausgesehen, der war ein gottbegnadeter Prophet. Cicero erkannte wohl, dafs die augenblickliche, der Beredsamkeit so feindliche Lage des Staates bei Lebzeiten ihres energischen Schöpfers, Cüsars, keine Änderung er- fahren würde; aber er hoffte andererseits sicher auf eine spütere Rückkehr der Freiheit, wo die Kunst der Rede wieder demosthenische Blitze schleudern und Triumphe feiern könnte. Auf kurze Zeit ist ihr diese Möglichkeit nach Cäsars Ermordung auch geworden. Doch abgesehen von diesen gegen Piderit sprechenden Gründen enthält die angezogene Stelle nichts, was unmittelbar zu jenem kühnen Schlusse berechtigte. Der Verfall der Redekunst wird in erster Linie zurück- geführt auf den Mangel an einem hoffnungsvollen, fähigen Nachwuchs, nicht auf die Gestaltung der politischen Verhältnisse. Halten wir jene Stelle zusammen mit dem Bilde, das wir im Vorhergehenden von den Strömungen auf dem Gebiete der Beredsamkeit am Ende der Republik gewonnen haben, dann werden wir eine bessere Er- klärung für sie finden.
Cicero hatte nicht die Absicht, dem Brutus im Orator den Schwanengesang der absterbenden Beredsamkeit zu hinterlassen; er hatte seinem jungen Freunde jene Schrift aus hóchst eigennützigen Gründen gewidmet, die er auch unverhohlen ausspricht: „In quo tamen longius progredimur, quod videmus non te haec solum esse lecturum, qui ea multo quam nos, qui quasi docere videamur, habeas notiora, sed hunc librum etiamsi minus nostra commen- datione, tuo tamen nomine divulgari necesse est (112).
Cicero hatte in Fragen der Beredsamkeit keine gewichtige Stimme mehr; unter der heranwachsenden Generation fand er keine gelehrigen Schüler; das schmerzte ihn tief; daher sein krampfhaftes Bestreben, einen Mann zu gewinnen, der seine Richtung empfehlen konnte.
Brutus stammte aus einem angesehenen Hause; er war ein Mann von tiefer Gelehrsamkeit und hoher Geistesbildung und darum in den Kreisen der Litteraten sehr geschätzt. In politischer Be- ziehung war er ein glühender Anhänger der alten republikanischen Freiheit und schon deshalb mit Cicero, seinem politischen Gesinnungs- genossen, durch die Bande inniger Freundschaft verknüpft. Zu alle- dem war er noch ein Charakter von seltener Lauterkeit und von hohem sittlichen Ernste. Die Stimme eines solchen Mannes hatte in
946 Sebastian Schlittenbauer:
allen Angelegenheiten ein bedeutendes Gewicht. Wie sollte es uns da wunder nehmen, wenn Cicero in dem hitzigen Streite mit den Attikern die ernstesten Versuche gemacht hat, einen solchen Mann auf seine Seite zu ziehen! Der Übergang eines solchen Gegners, der nicht aus kleinlicher Eifersucht, sondern aus Überzeugung kämpfte, mulste den Feind entwaffnen und Ciceros gefährdete Stellung in un- geahnter Weise befestigen. Der Name eines in Rom und in den Provinzen bekannten und hochangesehenen Mannes an der Spitze einer polemischen Streitschrift konnte für diese nur die beste Em- pfehlung sein, besonders unter der jüngeren Generation, auf deren Anerkennung und Beifall Cicero bei seiner Fehde mit den Attikern spekulierte. Schreibt er doch an Cornificius: „Proxime scripei de optimo genere dicendi; in quo saepe suspicatus sum te a iudicio nostro sic scilicet ut doctum hominem a non indocto paululum dissi- dere. Huic tu libro maxime velim ex animo, si minus gratiae causa suffragere; dicam tuis, ut eum, si velint, describant ad teque mittant.)
Piderit?) zieht hier auch die Stelle ad fam. XII 18 an, was freilich nur durch ein grobes Mifsverständnis möglich ist. Er über- setzt nämlich die Worte „animum adverti enim hoc vos magnos ora- tores facere nonnunquam“ also: „Hin und wieder richte ich mein Augenmerk darauf, euch zu grofsen Rednern zu machen." Diese Übersetzung der angezogenen Stelle involviert eine Unkenntnis des ganzen Zusammenhanges und damit auch der feinen Ironie, die in jenen Worten liegt. Cicero schreibt an Cornificius: ,Quod exire- mum fuit in ea epistola, quam a te proxime accepi, ad id primum respondebo; animum adverti enim hoc vos magnos oratores facere nonnunquam." Die richtige Übersetzung lautet: „Auf den letzten Punkt des Briefes, den ich jüngst von Dir erhalten, will ich zuerst antworten; ich habe nümlich die Bemerkung gemacht, das ihr grofse Redner das zuweilen thut“, (i. e. ad extremum primum respondere). Das hoc ist also Objekt zu facere, nicht zu animum adverti; ebenso gehórt nonnunquam zu facere, nicht zu animum adverti. Der Zu- sammenhang ist klar; Cicero hat an Cornificius seinen Orator ge- schickt; derselbe hat den Beifall des Cornificius nicht gefunden; daher der feine Spott, der in dem „vos magnos oratores" liegt.
An den jungen Lepta schreibt Cicero?): „Oratorem meum tan- topere a te probari vehementer gaudeo. Mihi quidem sic persuadeo me, quidquid habuerim iudicii de dicendo, in illum librum contulisse. Qui si est talis, qualem tibi videri scribis, ego quoque aliquid sum; sin aliter, non recuso, quin quantum de illo libro tantundem de mei iudicii fama detrahatur.“
Je grölser Ciceros Interesse war, in dem Streite mit den Attikern Recht zu behalten und seine bedrohte Position zu behaupten, um so
1) Ad fam. XII 17. 2) 8. ἃ. O. 8 16. 8) Ad fam. VI 18. -
Die Tendenz von Ciceros Orator. 247
tiefer mufste er es empfinden, dafs er denjenigen nicht für seine Richtung gewinnen konnte, dessen Name den Orator empfehlen sollte. Voll schmerzlicher Resignation schrieb er im Mai des Jahres 44 an Attikus: „Meum mihi placebat, illi (sc. Bruto) suum. Quin etiam quum ipsius precibus paene adductus scripsissem ad eum de optimo genere dicendi, sed etiam tibi scripsit sibi illud, quod mihi placeret, non probari. Quare sine, quaeso, sibi quemque scribere. 'Suam cuique sponsam, mihi meam, suum cuique amorem, mihi meum.'!)
Doch erlebte Cicero die Genugthuung, dafs die Zeit ihm Recht gab. Nicht lange nach dem Erscheinen des Orator konnte er die Worte niederschreiben: „Atticorum . . ., qui iam conticuerunt, paene ab ipso foro irrisi.‘‘?)
IV. Schlufswort.
Wir haben gesehen, wie in den letzten Jahrzehnten der römi- schen Republik auf dem Gebiete der Beredsamkeit unter der jünge- ren Generation eine energische Reaktion gegen die asianische Manier der Rede sich erhob, wie bei dieser Reaktion Cicero, der Fürst der römischen Beredsamkeit, stark in Mitleidenschaft gezogen wurde, indem man ihn zur Schar der Asianer rechnete und zugleich mit diesen verdammte; wir haben gesehen, wie diese Verhältnisse eine heftige litterarische Fehde zwischen Cicero und den Attikern hervorriefen; wir haben gezeigt, dafs der Orator ein Produkt dieser litterarischen Fehde ist und als solches eine ausgeprägte persönliche Tendenz hat.
Eine Kritik von Ciceros Standpunkt in diesem Streite liegt aufserhalb der Aufgabe, die wir uns gestellt. Da jedoch nach Momm- sens Vorgang manche Gelehrte Ciceros Stellung in diesem Kampfe verurteilt und die Bestrebungen der Attiker rückhaltlos anerkannt haben, so können wir es uns nicht versagen, hier wenigstens die Grundlinien zu ziehen, nach denen Ciceros Standpunkt beurteilt werden muís, wenn anders man ihm Gerechtigkeit widerfahren lassen will. Ciceros Theorie und Praxis muís gemessen werden nach dem nationalen Geiste der Römer, nach dem Geiste ihrer Sprache, nach dem Sinne der Alten für Schönheit und Harmonie der Rede, nach den natürlichen Anlagen Ciceros selbst, nach der Schule, die er ge- nossen, nach den Zielen, die er seiner Beredsamkeit gesetzt, nach der Berechtigung dieser Ziele in den politischen und sozialen Ver- hältnissen seiner Zeit. Endlich darf das Zeugnis der Mit- und Nach- welt nicht aufser acht gelassen werden; hier ist aber grölste Vorsicht geboten, damit man unterscheiden kónne, welche Urteile das Geprüge
— €
1) Ad Att. XIV 20. 2) Tusc. II 1, 8.
948 Sebastian Schlittenbauer: Die Tendenz von Ciceros Orator.
der Objektivität an sich tragen, und welche „cum ira et studio“ als Ergebnis vorgefalster Meinungen niedergeschrieben sind. Nach glei- chen und ähnlichen Gesichtspunkten messe man die Bestrebungen der Attiker, und das Resultat wird notwendig eine, wenn auch in manchen Punkten modifizierte Billigung der Stellungnahme Cioe-
ros sein.
DE VERSUUM LYRICORUM INCISIONIBUS QUAESTIONES SELECTAE
SCRIPSIT
WILHELMUS DOEHRMANN
DR. PHIL.
Postquam pridem animadverterunt poetas Graecos in lyricis ingendis eam saepe fecisse synaphiam ordinum, ut vocabulum ex i0 in alterum continuaretur, Aug. Boeckhius is, qui ad versus re- cavit quam libri manuscripti exhibent per cola dimensionem, duo anino invenit esse synaphiae genera, quae sic circumscripsit, de etr. Pind. p. 177: in compositis enim rhylhmis aut diaeresis est, arime ubi intercedit. silentium, aut caesura, quae fit in vicinia com- issurae ordinum, sive paullo ante sive paullo post, adeo ut unum emque vocabulum in ulirumque ordinem porrectum sit, quasi cardo
quo versentur ordines composili velut. geniculo coniuncti. Idem itatiora quaedam caesurae specimina ostendit p. 178 sqq., cum in etyloepitritico genere, ea quidem hie, quibus non solum carmina ndarica, sed omne omnino illud genus temperatum est, tum in olico, de quo sic Boeckhius, p. 179: sed illud nolo praeterire, qui mediis rhylhmis basin habent, eos versus caesura gaudere maxime media basi, idque tum praesertim, quum basis est spondiaca, quam- am aliquolies eliam post spondeum baseos est.
Ac nobis hunc poetarum usum considerantibus id potissimum sum est dignum quaesitu, si quae fuerint in eo regulae ac liones metricae. Quas valuisse cum nobis persuasissemus, re- irere eas instituimus, requisitas suis quamque exemplis illustrare. rum hic locus eum tam late pateat, ne in vastum abripiamur ydum quendam adhibendum rati, hac scriptione partem dumtaxat, ae tamen per se stare possit, tractabimus, sed eo usque rem per- cere in animo est, ut palam fiat, quanti momenti fuerint in lyricis iris eae, quas dicimus, verborum terminationes.
Ex toto genere primum ea in medium venire par est, quae non n in uno numerorum genere versantur, quam omnibus aut pluribus nmunia sunt. Ea res duplex est, una, quod persaepe poetae, ubi aras aliquas dietioni adhibent, metrorum finibus eas terminari unt, quod artificium imprimis pertinere videtur ad vim earum ex- mendam. Maxime autem illud invenitur in vocibus iteratis. Quae n alias ita collocata sint, ut utraque aut diversum metri locum ineat!) ut apud Alcaeum
mt. 56 B δέξαι με κωμάζοντα, δέξαι, Alccouai ce, Aíccopat,
1) Wil&mowitz, Her.? II p. 151. Bruhn, Anh. p. 160.
252 Wilhelmus Doehrmann:
aut, etsi in pari sede posita, tamen intra metrum definiatur, ut
Soph. OC. 229—31 ὧν προπάθῃ τὸ τίνειν ἀπάτα δ᾽ ἀπά- ταις ἑτέραις ἑτέρα παραβαλλομένα,
sunt etiam, ubi consentiunt figurarum cum metris fines. Sed potu a t figura aut singulari aut pluribus metris contineri aut denique ordim 4 — bus. Singulari quidem metro in iambico trochaico anapaestico gen «»— ribus, si vocis iteratio totum, utraque dimidiam metri partem ex - plebat, ut
Eur. Phoen. 1019 ἔβας ἔβας, ὦ rrrepoücca, γᾶς λόχευ-μα.
Eundem in modum metra inter se distincta sunt Anacr. frgmt. 89 B καὶ μαίνομαι κοὐ μαίνομαι.
Neque dubium est, quin figurae collocatio adiumenti aliquid prsa.e - bere possit ad numeros dignoscendos, ut
Eur. Alc. 218, 19 δῆλα μέν, φίλοι, δῆλά v, ἀλλ᾽ ὅμως θεοῖειν εὐχώμεςεθα᾽ θεῶν. — 231,32 τὰν γὰρ οὐ φίλαν ἀλλὰ φιλτάταν γυναῖκα κατθανοῦςαν ἐν,
ubi duo, quos priores posuimus, ordines quamvis facile ad tertii mem " suram in trimetrum iambicum comprehendi possint, ipsa figur®@ * distributio suadere videtur, ut pro dimetro dochmiaco anaclomer» © accipiantur, qua de coniunctione infra dicendum erit.
Huic rei altera est affinis, quod vulgo vocabuli terminatior* ® metrum definiunt, ubi solutis arsibus celerius quodammodo et con C^ tatius decurrit. Quo artificio iambi trochaei anapaesti saepenumex" € in dimidia metra dispertiuntur, ut Eur. Andr. 484 ἑνός, ἃ duvacıc ἀνά TE μέλαθρα κατά τε πόλιαζξε-
— 491 ἄθεος ἄνομος ἄχαρις ὁ φόνος᾽ ἔτι ce, πότνια.
Pertinet hic usus per quemcumque numerum, qui quidem sol*u3: tionem arseos admittit, adeo ut hic illic nisi ex vocabuli terminatioz** quod genus sit vix possis diiudicare, ut
Aristoph. Av. 240 τά TE κατ᾽ ὄρεα, τά TE κονιτοτράγα, TA TE κομαροφάγα,
undeviginti sunt breves syllabae, una anceps; quodsi digesseris τά τε κατ᾽ ὄρεα, τά τε et κονιτοτράγα et τά TE κομαροφάτα, ἀρ!" mium habes, creticum, dochmium, quae synaphia cum alias usit-f tissima est tum huic loco maxime conveniens.!)
1) Hermannus, elem. p. 72, duas monet res suppetere, quibus metr
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 253
Et haec quidem pro natura sua, utpote quae unum perinde at- e alterum genus attineant, coniunctim tractavimus. Reliqua, quae synaphia observata sunt, alia comparent in alio numero, eaque esse est singillatim perquiri. Omnino autem, id, quod recte nota- Boeckhius (v. p. 251), in lyrica compositione synaphia aut diae- 1 facta est, i.e. ita, ut κατὰ μέτρον ordines constituantur, aut sura, quae intra ordinem cadit. Singuli ordines pars diaeresi seiun- itur, alii caesura cohaerent, denique sunt — ea maxima est pars —
modo diaeresi modo caesura, ita tamen, ut vel hoc pariter ac > illa, quae antea diximus, ad certas normas derigatur. Ex primo ere notandum quamcumque formam a duabus brevibus incipientem, ulii ordini adnexa est, sive in arsin desinenti sive in thesin, non Se non verbi terminatione ab illo dirimi. Rem eximie illustrat
^h. OR. 173— 76 ἰηίων καμάτων ἀνέχουει fuvaikec: ἄλλον δ᾽ ἂν ἄλλῳ rrpocidoıc ἅπερ εὔπτερον ὄρνιν. — 184—87 λυγρῶν πόνων ἱκετῆρες ἐπιςτενάχονυειν. παιὰν δὲ λάμπει crovóeccá τε γῆρυς ὅμαυλος.
>)rum versuum prior ex iambico metro est compositus et enhoplio uabus brevibus incipiente, alter ex eodem iambico metro et tetra- ro dactylico catal. in bisyll.; sed in hoc versu commune vocabulum inter utramque partem, in illo diaeresis intermitti debuit. Eandem causam Eur. Heraclid. 748—50 = 759—61
748 τᾶ καὶ παννύχιος ςελά- γα καὶ λαμπρόταται θεοῦ φαεείμβροτοι αὐγαί,
mquam duorum qui antecedunt glyconeorum commissura cadit mediam vocem, alter, quia succedit ordo Reizianus bisyllaba in- iitus thesi initiali, integro vocabulo concluditur, cum Soph. Ant. )—41 = 857—59
839 οἴμοι γελῶμαι. TI με, πρὸς θεῶν TTATPW- uv, οὐκ οἰχομέναν ὑβρί- ζεις, ἀλλ᾽ ἐπίφαντον;
r idem ordo Reizianus incipiebat a thesi monosyllaba, nihil ob- reí, quominus cum praeeunte glyconeo uno vocabulo conecteretur. Caesura autem, qua praeter diaeresin synaphiam fieri supra imus, ne haec quidem temere fere ponitur, sed certo aut prioris subsequentis ordinis loco aut denique utriusque. In quo tanta varietas, ut vix ullus sit numerus, qui unam ubique et eandem
ıta distinguantur, unum proximorum numerorum genus, verborum entum alterum. His igitur terminationes verborum accenseri possunt.
954 Wilhelmus Doehrmann:
caesuram prae se ferat. Pluribus ut de ea disseramus nunc quidem non opus est, quia satis exemplorum infra apparebit.
Res quoniam ita se habet, nihil iam supererit negotii, si forte stropha et antistrophus minus concinere videntur, cum hic diaeresis est, illic caesura, ut
Soph. OR. 1092—94 xai τροφὸν xai ματέρ᾽ αὔξειν, καὶ xopevecdar πρὸς ἡμῶν, ὡς ἐπὶ ἦρα φέροντα. = 1104—06 εἴθ᾽ ó Κυλλάνας dváccuv εἴθ᾽ ὁ Βακχεῖος θεὸς ναίων En’ ἄκρων ὀρέων,
in stropha enim diaeresis est post ἡμῶν, in eodem antistrophi loco verbi vaiuv altera syllaba in proximum ordinem porrigitur.
OC. 1211—14 ὅςτις τοῦ πλέονος μέρους χρήζει τοῦ μετρίου παρεὶς ζώειν, ckatocóvav φυλάς- cuv ἐν ἐμοὶ κατάδηλος Ecraı. — 1224—27 μὴ φῦναι τὸν ἅπαντα vi- κᾷ λόγον᾽ τὸ δ᾽, ἐπεὶ φανῇ, βῆναι κεῖθεν ὅθεν περ ἥ- κει, πολὺ δεύτερον, ὡς τάχιετα,
tres sunt glyconei II et alcaicus decasyllabus continua synaphis iuncti; inter primum et alterum glyc. in stropha diaeresis intercedit, in antistropho vocabulum finitur post primam alterius glyconei sylla- bam; alter a tertio utrubique diaeresi est diremptus, alcaicus cum tertio caesura post prioris dactyli arsin cohaeret. Discrepantia igitur aliqua est et in Oed. Regis et Oed. Colonei versibus. Sed atten- dendum esse existimo in Oed. R. ordinem anteire in stropha et antistr. diaeresi & sequenti diiunctum, in Oed. C., ut primus cum altero dis- pari modo copulatus est, ita post alterum in str. et ant. diaeresin cadere.
Quare nullus iam dubito in Oed. R. alterum ordinem cum tertio == artius quodammodo compactum esse quam cum primo, neque aliter —3
in Oed. C. primum cum altero artius quam alterum cum tertio, ut
totum versum haud immerito dicas e duobus constare longioribus sem ordinibus intermissa diaeresi, quorum unus compositus est e ἀπ οθυ
glyconeis, alter e glyc. et alcaico decasyllabo.
Ea, quae hucusque disputavimus, de integris ordinibus velimusssume intellecta. Alia enim fere eorum est res, qui suppressam habenc 4 thesin finalem. Dactylicos autem ordines in syll. cataleoticos verb «mmi fine determinare solent, itidem, si quos iambiei aut trochaici generi amm decurtato metro concludunt. Quamquam haec quidem non utiqu mme observata sunt. At singula metra decurtata si iungebant, maximc——z pere vereor, ne non tam metricis rationibus ducti sint — quatent ms
omnino certi aliquid consilii internosci potest — quam animi cummmmmi-
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 255
m affectioni sive alii rei acrius depingendae ea adaptaverint, quippe m ibi potissimum thesium suppressionibus gauderent, ubi altius irarent, coniunctionem metrorum in eandem rem conferre malu- "unt, ut
esch. Agam. 179—827) πνοαὶ δ᾽ ἀπὸ Στρυμόνος μολοῦςαι κακόςχολοι, νήςτιδες, δύςορμοι, βροτῶν ἄλαι, ναῶν τε καὶ πειςμάτων ἀφειδεῖς,
rtifieium illud, quo Wilamowitzius praedicat effectum esse, ut me- icà tam egregie cum ipsa re consentiat, nonne in eo potissimum rSaàtur, quod singula metra vocabulorum finibus terminata sunt? militer Sophocles
- 194—928 τὸν πάλαι ἐκ δολερᾶς ἀθεώτατα ματρὸς ἁλόντ᾽ ἀπάταις ᾿Αγαμέμνονα κακᾷ τε χειρὶ πρόδοτον; ὡς ὁ τάδε πορὼν ὅλοιτ᾽, εἴ μοι θέμις τάδ᾽ αὐδᾶν.
re pinxit chori mentem misericordia Electrae pariter agitatam ac Ore percussorum Ágamemnonis; quod ad significandum cum duos CAmetros dactylicos acatalectos rapido cursu decurrentes et trime- mn iambicum bis solutis arsibus acceleratum tam repente ac paene lenter trimeter excipit ter suppressis thesibus, quod singula eius tra verbi fine inter se diiuncta sunt, adaugere etiam hanc vim [ue amplificare videtur.
DE FIGURIS METRA TERMINANTIBUS.
Haec praefati primas ut aiunt lineas quoniam duxisse nobis lemur, singillatim de unaquaque re disputandum est. Initium au- Qu capimus unde etiam supra, a schematis rhetoricis ad numerorum Asensum conformatis Quod quomodo factum sit, in generibus nbico anapaestico dactylico dochmiaco commonstrabimus, quorum
compositione praecipue usurpatum invenimus illud artificium. "rum numerorum quae ex quoque exempla collegimus ita digere- uS, ut primum locum habeant quae singulis metris contineantur — quidem quattuor illorum cadit in iambos et anapaestos — deinde &e pluribus metris, denique quae ordinibus. In metra ubi figura "tribuebatur aut in ordines, duplex eius fiebat collocatio, aut enim paribus illorum sedibus, aut in prioris fine, posterioris in initio.
Ex iambico genere haec fere notanda sunt:
Figura metrum explet
Aesch. Agam. 1521 φέρει φέροντ᾽, éxrivei δ᾽ ὁ Kalvwv. Choeph. 448 "Apnc "Ape: ξυμβαλεῖ, Δίκᾳ Δίκα.
1) Aeschyli tragoediae ed. Kirchhoff. 1880,
kn URHG
256 Wilhelmus Doehrmann:
Pers. 1012 döcıv κακὰν κακῶν κακοῖς. Prom. 583 ἄδην pe πολύπλανοι πλάναι. Sept. 833 τί δ᾽ ἄλλο γ᾽ ἢ πόνοι πόνων.
cf. Pers. 979 — 985. 980. 1010. Sept. 853 — 859.
Soph. Ai. 359 cé τοι, cé τοι μόνον δέδορ-κα. 415 πολὺν πολύν με δαρόν τε δή.
Constat versus ex iambico metro et dochmio. In stropha quae lik—pri praebent v. 397 ἕλεςθέ μ᾽ ἕλεςθέ μ᾽ oi.NnTopa sic scribenda censeg-o:
ἕλεςθ᾽ ἕλεςθ᾽ ἔμ᾽ οἰκήτορα.) 866 πόνος πόνῳ πόνον φέρει.
OC. 1453 ὁρᾷ ὁρᾷ ταῦτ᾽ ἀεί. Phil. 135 τί χρή, τί χρή, δέςποτά, μ᾽ ἐν ξένᾳ ξένον.
cf. OC. 536. 544. OR. 905. Phil. 1169. 1209.
Eur. Ale. 872 npößa πρόβα᾽ βᾶθι κεῦθος οἴκων. — 889 τύχα τύχα δυςπάλαιςτος ἥκει. Her. 763 χοροὶ χοροὶ καὶ θαλίαι. — 772 θεοὶ θεοὶ τῶν ἀδίκων. Phoen. 1726 τί τλάς; τί τλάς; οὐχ ὁρᾷ Δίκα κακούς. Suppl. 614 δίκα δίκαν δ᾽ ἐκάλεςε καὶ φόνος φόνον.
ef. Andr. 1208. 1211. El. 1201. Hel. 648. Her. 1081. Hipp. 87 “2. Ion. 713. Or. 1444. Phoen. 1723. 1725. Suppl. 71. 805 = 81 45. 1123 — 1132. 1127 — 1134. Troad. 1077.
Sed fieri potuit, ut ipsi numeri missa diaeresi alteram figures? partem in proximum metrum porrigi iuberent, ut in integris trine==" iris intercedente caesura penthem.:
Aesch. Choeph. 344 φίλος φίλοιςι τοῖς ἐκεῖ καλῶς θανοῦ-αν. Pers. 1017 épecc Ep’cce καὶ «τέναζ᾽ ἐμὴν χάριν. Soph. El. 476 Δίκα, δίκαια φερομένα χεροῖν κράτη. — 492 ἄλεκτρ᾽ ἄνυμφα γὰρ ἐπέβα μιαιφόνων. Eur. Andr. 1221 μόνος μόνοιειν ἐν δόμοις ἀναςτρέφῃ. Suppl. 1154 φίλον φίλημα παρὰ γένυν τιθέντα cóv.
Praeterea — ut infra demonstrabimus — inter integrum me - trum et anaclomenum coniuncta magnum fuit studium interponendaee” ^ caesurae post priorem huius arsin. Post figuram in priore integra» “ metro collocatam haec caesura facta est
Aesch. Suppl. 507 ἄναξ ἀνάκτων, μακάρων.
Eur. Or. 811 πάλαι παλαιᾶς ἀπὸ ευμφορᾶς δόμων.
1) G. Jakob, de aequali stropharum et antistropharum in tragoediae !
Graecae canticis conformatione, Berol. 1866; qui (p. 8) duo eius esse ostendit, aut enim eadem vocabula in iisdem stropharum et an locis collocari, aut (id quod in hunc locum cadit) vocabulo in iterato aliud in antistr. iteratum respondere. Cf. Christ, Metrik? p. 642 4.66! Kaibel, Electra p. 264.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 257
Metra diximus distingui aut utraque figurae parte in eadem ede posita aut priore parte in antecedentis metri fine, altera in uccedentis initio. Figura autem, qua metra distinguuntur, aut mo- ıosyllabis aut plurium syllabarum verbis confici potest, ut
Aesch. Agam. 235 τὰ δ᾽ ἔνθεν οὔτ᾽ εἶδον οὔτ᾽ ἐννέπω. Choeph. 931 διπλοῦς λέων, διπλοῦς "Apnc. Prom. 116 θεόευτος ἢ βρότειος ἢ κεκραμένη. Sept. 977 ὀλοὰ λέγειν. --- ὀλοὰ δ᾽ ὁρᾶν. Suppl. 551 τὰν μὲν βοός, τὰν δ᾽ αὖ γυναι-κός.
* f. Prom. 115. Sept. 936, 37. 938, 39. 940, 41. 951, 52 = 966, 67. » 79, 80. Suppl. 132.
Soph. Ant. 852 μέτοικος οὐ ZWcıv, οὐ θανοῦειν. 873 κράτος δ᾽ ὅτῳ κράτος μέλει. OC. 180 ἀδέρκτως ἀφώνως ἀλόγως τὸ τᾶς,
Lbi baccheus praemissus est glyconeo II.
OR. 1215 τεκνοῦντα καὶ τεκνούμενον. Phil. 1172 τί μ᾽ ὥλεςας; τί μ᾽ εἴργαςκςαι;
:f. Ai. 1205. OC. 119, 20 — 151,52. 123, 24 = 155, 56. OR. 488. &85. 1098. 1205. 1337, 38.
Eur. Ale. 234 βόαςον ὦ, crévaEov, ὦ Φεραία. El. 1185 ἰὼ τύχας, τᾶς các τύχας, μᾶτερ TEKOÜC. Her. 1047 ἑκαςτέρω πρόβατε, μὴ κτυπεῖτε, μὴ βοᾶτε, μή. Or. 1476 ὁ μὲν πέτρους, ὁ δ᾽ ἀγκύλας.
Phoen. 1292 δι᾽ ἀςπίδων, δι᾽ αἱμάτων.
cf. Ale. 86. 222. Bacch. 1181 — 1197. El. 1230. Her. 914. Phoen. 1022. 1293. Suppl. 990. 1148.
Pauca sunt, ubi figurae prior pars antecedentis finem, initium subsequentis metri conficit. Quibus adnumerari possunt quos supra laudavimus ordines
Aesch. Pers. 1012 döcıv κακὰν κακῶν κακοῖς. Soph. Ai. 866 πόνος πόνῳ πόνον φέρει. Phil. 1169 πάλιν πάλιν παλαιὸν ἄλ-γημ᾽. Áddimus Soph. OR. 660 οὐ τὸν πάντων θεῶν θεὸν πρόμον. 1214 δικάζει τὸν ἄγαμον γάμον πάλαι.
Denique ordines figura inter se terminati sunt
Aesch. Choeph. 419, 20 ἄνευ πολιτᾶν ἄνακτ᾽, ἄνευ δὲ πενθημάτων. — 440,41 τὰ μὲν yàp οὕτως ἔχει, τὰ δ᾽ αὐτὸς ὀργᾷ μαθεῖν. Suppl. 358, 59 μονοψήφοιςι νεύμαειν ςέθεν, μονοςκήπτροιςι δ᾽ ἐν θρόνοις χρέος. Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 17
958 Wilhelmus Doehrmann:
cf. Agam. 457, 58. Pers. 548— 50 = 558— 60. Sept. 151, 52. 721, 2m,
Soph. Ant. 781, 82 ἔρως ἀνίκατε μάχαν, ἔρως, ὃς Ev κτήμαει πί-πτεις. El. 823, 24 ποῦ ποτε κεραυνοὶ Διὸς f) ποῦ φαέθων "Akıoc, εἰ ταῦτ᾽ épopüv-tec _ OR. 200, 01 τὸν ὦ {τᾶν» πυρφόρων ἀςτραπᾶν κράτη νέμων,
τῶν ex Hermanni speciosa coniectura, qua etiam in mediis ordinibm» -us figura efficitur homoeoteleuti, et ipsa metrorum finibus insignita.
cf. Ai. 1199, 1200. Ant. 873, 74. OR. 211, 12. Trach. 947,48 —— 950, 51.
Eur. Hec. 629, 30 ἐμοὶ χρῆν cuugopáv, ἐμοὶ χρῆν πημονὰν τενέεθαι. Her. 765, 66 μεταλλαγαὶ γὰρ δακρύων μεταλλαγαὶ ευντυχίας. Suppl. 833, 84 πικροὺς ἐςεῖδες γάμους, πικρὰν δὲ Φοίβου φάτιν.
cf. Bacch. 414, 15. El. 1194, 95. 1203, 04. Her. 114, 15. Phoesese?- 339, 40. 1033, 34. 1036, 37 — 1060, 61. 1720, 21. Suppl. 73,7 * 622, 23. 1139, 40. 1148, 49. Troad. 527, 28.
Figura in finem antecedentis et initium subsequentis ordin =" distributa est
Aesch. Sept. 717, 18 ἐπειδὰν αὐτοκτόνως αὐτοδάϊκτοι Odvu-civ. 865, 66 δι᾽ εὐωνύμων τετυμμένοι, τετυμμένοι δῆθ᾽, ὁμο-ςπλάγχνων. — 876, 77 διήκει δὲ καὶ πόλιν «τόνος, ςτένουςει πύργοι, CTÉVEI,
quorum ordinum prior compositus est ex dochmio et metro iambico. „>
Soph. El. 171, 72 dei μὲν γὰρ ποθεῖ, ποθῶν δ᾽ οὐκ ἀξιοῖ φανῆναι. Eur. Suppl. 1163, 64 ὦ τέκνον, ἔβας᾽ οὐκέτι φίλον φίλας ἄγαλμ᾽ ὄψομαί ce ματρός.
DE TRIMETRIS IAMBICIS QUAESTIUNCULA.
Idem artificium — placet enim hanc rem breviter tangere —— ne a diverbiorum quidem trimetris alienum est, ubi tamen quodam» modo coercetur caesurae necessitate. Etenim si quam adhibebar—»—- poetae his trimetris figuram, ne quid in numeris pecoatum esse salva eam caesura collocare debebant. Quae causa est, cur figu ——T
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 259
in unum metrum artata non nisi in prima aut tertia sede invenia- tur, utrubique tamen est maxime frequentata, ut
Aesch. Choeph. 900 τὸν ἄνδρα τοῦτον, ὃν δ᾽ ἐχρῆν φιλεῖν cTuyeic. Eum. 650 τίκτει δ᾽ ὁ θρῴςεκων, fj δ᾽ ἅπερ ξένῳ ξένη. Pers. 678 Πέρεαι yepaıoi, τίνα πόλις πονεῖ πόνον; Prom. 269 ἑκὼν ἑκὼν ἥμαρτον, οὐκ ἀρνήςομαι. Suppl 951 φίλους πικρῶς ἤκουςαν αὐτανεψίοις.
cf. Agam. 1211. Pers. 793. Prom. 29. 814. 762. 908. 954. Sept. 179. frgmt. 38, 1 N.?
Soph. Ai. 994 ὁδός θ᾽ ὁδῶν παςῶν áviócaca δή. El. 1056 φρονεῖν, φρόνει τοιαῦτ᾽" ὅταν γὰρ ἐν κακοῖς. OR. 380 ὦ πλοῦτε καὶ τυραννὶ καὶ τέχνη τέχνης. Phil 1002 πέτρᾳ πέτρας ἄνωθεν αἱμάξω πεεύών. Trach. 1284 μεταίτιος coi T' αὖθις ὡς ἔχεις ἔχειν.
cf. Ai 467. 522. 1283. 1391. Ant. 441. 1057. 1067. El. 672. 675. 14 10. OC. 595. 613. 844. 1025. 1099. 1388. OR. 248. 320. 581. 6 € 0. 629. 783. 1071. 1182. 1250. 1396. 1403. 1496. Phil. 38. 7 '4 6. 816. 959. 981. 1269. Trach. 593. 1089. 1143. frgmt. 142, 2. 3 €» 9, 4. 666, 3. 686. 770.
Eur. Bacch. 179 ςοφὴν ςοφοῦ παρ᾽ ἀνδρός, Ev bópoiciv ὦν. Hel. 498 ὀνόματα ταὔτ᾽ Exoucı καὶ πόλις πόλει. Hipp. 32 ἐρῶς᾽ ἔρωτ᾽ ἔκδηλον Ἱππολύτῳ δ᾽ ἔπι. Med. 776 μολόντι δ᾽ αὐτῷ μαλθακοὺς λέξω λόγους. Troad. 1040 πόνους τ᾽ ᾿Αχαιῶν ἀπόδος ἐν μικρῷ μακρούς.
€f. Alc 352. 369. 377. 1119. Andr. 245. 678. 802. 976. 1235. Ezech. 254. 296. 344. 349. 655. El. 361. 842. 926. Hec. 328. 588. 550, 1050. Hel. 1426. Her. 593. 947. Heraclid. 73. 413. 807. Hipp. 384. 9 X37. 649. 874. Ion. 1279. 1535. Iph A. 313. Iph T. 282. 512. Med. 21. 513. 587. 805. 955. Or. 34. 219. 510. 589. 891. Phoen. 161. >25. Suppl. 193. 493. 844. Troad. 621. 1212. frgmt. 296, 2. 608, 1. Restant haud pauci versus, ubi instante caesura penthem. . figura in prima sede collacata verbi continuatio facta est in alte- TI us metri priorem thesin, ut
N esch. Agam. 523 ποθεῖν ποθοῦντα τήνδε γῆν crparóv λέγεις. Coeph. 684 ξένου EÉvoicív écriv εὐμενέετερον; Eum. 140 Eyeip’, ἔγειρε xai có. τήνδ᾽, ἐγὼ δὲ cé. Prom. 221 ἑκόνθ᾽ ἑκόντι Ζηνὶ cuumapacrareiv. 971 χλιδῶ; χλιδῶντας ὧδε τοὺς ἐμοὺς ἐγώ.
€f. frgmt. 179, 9.
Soph. Ai. 293 γύναι, γυναιξὶ xócuov fj cir) φέρει. OC. 477 χοὰς χέαςεθαι crávra πρὸς πρώτην Ew. OR. 284 ἄνακτ᾽ ἄνακτι ταὔθ᾽ ὁρῶντ᾽ ἐπίεταμαι. 11"
260 Wilhelmus Doehrmann:
Phil. 470 ἱκέτης ἱκνοῦμαι, μὴ λίπῃς μ᾽ οὕτω μόνον. Trach. 1144 ὄλωλ᾽ ὄλωλα, φέγγος οὐκέτ᾽ ἔςτι μοι.
cf. El. 985. 1445. OC. 955. 1203. 1259. Phil. 297. 389. 805. frgmt... 330. 598, 4. 633.
Eur. Andr. 1250 γένος γενέεθαι dei τὸ cóv κἀμόν, γέρον. Bacch. 247 ὕβρεις ὑβρίζειν, ὅςτις écriv ὁ ξένος; El. 89 φόνον φονεῦει πατρὸς ἀλλάξων ἐμοῦ. IphA. 669 μόνη, μονωθεῖς᾽ ἀπὸ πατρὸς καὶ μητέρος. Or. 222 ἀδέλφ᾽ ἀδελφῇ χειρὶ θεραπεύειν μέλη.
cf. Alc. 531. Bacch. 186. 193. 470. 694. 1358. El. 679. Hec. 53 3. 689. Hel. 483. 499. 785. Her. 708. 741. 1136. Ion. 831. 149€» 0, IphA. 75. IphT. 62. Or. 472. 1349. 1615. Phoen. 67. 750. 91- 5. 1280. Suppl. 722. 743. Troad. 304. 347. frgmt. 68, 2. 108. 12 6. 160. 908, 3.
Saepissime metra ilum in modum distinguuntur, plerumqwmmmue bina inter se, sed etiam, si figura in primo et tertio metro posi _ ta est, singula a binis. Nam ut quaevis figura, praesertim si utraq —mze eius pars ictu feritur, gravius ad aures accidit, ita, ubi in initia Si. —w € fines metrorum distributa erit, fieri non potest, quin dilabi, ut πα ta dicam, metra videantur. Ac poetae non solum plurium syllabarı za zx verba sed etiam monosyllaba in unius atque alterius metri poster = «—- ribus arsibus collocare amaverunt; itaque pro certo habemus, qum ed supra diximus, etiam in tales versus cadere, quales
Aesch. Agam. 1197 ξυνῆκα καὶ πέφρικα, καὶ φόβος p! ἔχει. Choeph. 737 εἰ λιμὸς ἢ δίψη τις ἢ λιψουρία. Eum. 607 οὐκ ἀνδρός, οὐ γυναικός, οὐ πόλεως TEE. Pers. 834 f| πολλὰ καὶ παρόντα καὶ μέλλοντ᾽ ἔτι. Prom. 494 ἔχθραι τε καὶ «τέργηθρα καὶ ευνεδρίαι.
cf. Eum. 789. 852.
Soph. Ai. 970 θεοῖς τέθνηκεν οὗτος, οὐ Ketvoictv, οὔ. Ant. 689 λέγει τις ἢ npäcce τις ἢ ψέγειν ἔχει. OR. 380 ὦ πλοῦτε καὶ τυραννὶ καὶ τέχνη τέχνης. Phil. 986 ὦ λιμένες, ὦ προβλῆτες, ὦ Zuvouciaı.
Trach. 1060 οὔθ᾽ '€AÀàc οὔτ᾽ ἄγλωεςος οὔθ᾽ Ócnv ἐγώ.
cf. Ant. 4. 176. 667. 891. El. 890. 1196. OC. 95. 474. OR. 148. 1. Phil. 221. 345. Trach. 3. frgmt. 133. 855, 12.
Eur. Ale. 430 αὐλῶν δὲ μὴ κατ᾽ ἄςτυ, μὴ λύρας κτύπος. Baech. 1290 ποῦ δ᾽ ὥλετ᾽; ἦ κατ᾽ οἶκον; ἢ ποίοις τόποις; Her. 849 ἀνὴρ ὅδ᾽ οὐκ dcnuoc οὔτ᾽ ἐπὶ χθονί. Ion. 758 εἴπωμεν ἢ ειἰγῶμεν; ἢ τί δράοομεν. Med. 388 τὸν δόντα καὶ γήμαντα καὶ γαμουμένην.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 261
cf. Andr. 92. Bacch. 313. Hec. 837. 850. Hel. 816. Her. 1271. 1272. Heraclid. 383. 404. Hipp. 354. 621. 1322. IphT. 89. Or. 137. Suppl. 551. frgmt. 403, 4.
Neque quiequam refert alterum aut utrumque monosyllabum eum proximo verbo synecphoneseos artificio conglutinari, ut
Aesch. Sept. 184 ἤκουςας ἢ οὐκ ἤκουςας, ἢ κωφῇ λέτω; Soph. El. 18 ἤνεγκα κἀξέςωςα κἀξεθρεψάμην. Eur. Her. 459 ὕβριεμα κἀπίχαρμα καὶ διαφθοράν.
Sed acrius metra distinguuntur si figura e ex verbis plurium Syllabarum constituitur, ut
Aesch. Choeph. 1007 Edpacev ἢ οὐκ &bpace; μαρτυρεῖ bé μοι. Eum. 640 οὑμός, tà δ᾽ ἄλλα πάντ᾽ ἄνω TE καὶ κάτω. Prom. 92 ἴδεςθέ μ᾽ οἷα πρὸς θεῶν πάεςεχω θεός. 263 ἥμαρτες; ὡς δ᾽ ἥμαρτες οὔτ᾽ ἐμοὶ λέγειν. 277 πίθεςθέ μοι, πίθεεθε, ευμπονήςατε.
f. Choeph. 117. Sept. 184. frgmt. 43, 3.
Soph. Ant. 484 f| νῦν ἐγὼ μὲν οὐκ ἀνήρ, αὕτη δ᾽ ἀνήρ. 757 βούλει λέγειν τι καὶ λέγων μηδὲν κλύειν. El. 791 οὔτοι cu’ κεῖνος δ᾽ ὡς ἔχει καλῶς ἔχει. OR. 1280 ἑκόντα κοὐκ ἄκοντα. τῶν δὲ πημονῶν. Phil. 336 ἀλλ᾽ εὐγενὴς μὲν Ó κτανών TE xd θανών.
£. Ai. 479. 981. 1359. Ant. 99, 551. 565. 1026. 1030. 1068. El. ‚52. 1470. OC. 273. 617. 828. 832. 847. 976. 982. 1109. OR. ' 96. 528. 555. 569. 582. 1152. 1256. 1275. 1397. 1484. Phil. 28. 29. 503. 771. 814. 971. 1045. Trach. 34. 671. frgmt. 307, 2. 517,1. 561, 1. 755. 852, 1.
Eur. Ale. 1066 δοκῶ yàp αὐτὴν εἰεορῶν γυναῖχ᾽ ὁρᾶν. Andr. 1083 πῶς δ᾽ οἴχεταί μοι παῖς μόνου παιδὸς μόνος; Baech. 741 ῥιπτόμεν᾽ ἄνω τε καὶ κάτω᾽ κρεμαςτὰ δέ.
Hel. 188 τεθνᾶςι κοὐ τεθνᾶςι᾽ δύο δ᾽ écróv λόγω. Phoen. 713 ποῖ; μῶν νεάζων οὐχ ὁρᾷς ἃ χρή c ὁρᾶν;
»f. Ale. 685. 1017. Andr. 357. Bacch. 332. 364. 504. 753. 786. 339. 924. 927. 1050. 1123. 1248. 1323. El. 39. 289. 296. 391. 307. 924. Hec. 566. 612. 751. 830. Hel. 842. 1012. 1029. 1048. L052. Her. 40. 585. 953. 1234. Heraclid. 320. Hipp. 412. Ion. 307. 390. 1444. IphA. 56. 473. 669. 1007. 1271. IphT. 575. Med. 1011. 1329. Or. 424. 441. 613. 676. 904. 1579. 1587. 1676. Phoen. 357. 536. 537. 1095. 1194. 1704. Suppl. 268. 689. 952. Troad. 625. 630. 647. 1154. frgmt. 208, 3. 250, 2. 271, 2. 439, 4. 464, 1. 597, 3. 610. 635, 3.
Rarius fit ut figura antecedentis metri finem, sequentis initium conficiat, ut
262
Aesch. Agam. 1272 Choeph. 82
Prom. 388
Sept. 619
1033
Wilhelmus Doehrmann:
ὅταν γυνὴ γυναικὸς ἀντ᾽ ἐμοῦ θάνῃ. πότερα λέγουςα παρὰ φίλης φίλῳ φέρειν. ἔα με τῇδε τῇ vócu voceiv, ἐπεί.
coi ξυμφέρεεθαι καὶ κτανὼν θανεῖν πέλας. παθὼν κακῶς Kakoicıv ἀντημείβετο.
cf. Agam. 1594. frgmt. 391.
Soph. El. 1361 χαῖρ᾽,
-
ὦ πάτερ᾽ πατέρα γὰρ eicopüv δοκῶ᾽
OC. 1335 πτωχοὶ μὲν ἡμεῖς καὶ ξένοι, ξένος δὲ cu.
OR. 337 ὀργὴν ἐμέμψω τὴν ἐμήν, τὴν civ δ᾽ ὁμοῦ. Phil. 1085 κακῶς ὄλοιςθ᾽" ὀλεῖςεθε δ᾽ ἠδικηκότες. Trach. 619 κἀμοῦ ξυνελθοῦς᾽ ἐξ ἁπλῆς διπλῆ φανῇ.
cf. Ai. 362. OC. 779. OR. 100. 600. Phil. 816. Trach. 28. 198.
frgmt. 855, 14.
Eur. Hec. 736 δύετην᾽, ἐμαυτὴν γὰρ λέγω λέγουςα cé. Her. 284 ἡμᾶς δ᾽, ἐπειδὴ δεῖ θανεῖν, θνήςκειν χρεών. Ion. 1417 «ςκέψαςθ᾽ ὃ παῖς ποτ᾽ οὖς᾽ ὕφαςμ᾽ ὕφην᾽ ἐγώ. Med. 521 ὅταν φίλοι φίλοιει ευμβάλως᾽ ἔριν. Troad. 904 ὡς οὐ δικαίως, ἢν θάνω, θανούμεθα.
cf. Hel. 611. 704. Her. 1279. Ion. 1289. 1452. Phoen. 492. frgmt -
360, 16; 34.
Sunt etiam ubi figura in primum et tertium metrum distributame est ita, ut singula cum binis metris concertare videantur, ut
Aesch. Agam. 1273 Choeph. 226
1058
Prom. 37
Soph. Ai. 79 Ant. 73 OC. 1391 OR. 312 Trach. 814
cf. Ai. 765. 1137.
610. frgmt. 215, 2.
Eur. Hel. 329 Heraclid. 229 Hipp. 914 Phoen. 424 Troad. 913
ἀνής TE δυςδάμαρτος ἀντ᾽ ἀνδρὸς πέςῃ.
τοὺς φιλτάτους γὰρ οἶδα νῷν ὄντας πικρούα»- ὑμεῖς μὲν οὐχ ὁρᾶτε τάςδ᾽, ἐγὼ δ᾽ ὁρῶ.
τί τὸν θεοῖς ἔχθιετον οὐ ετυγεῖς θεόν.
οὔκουν τέλως ἥδιςτος εἰς ἐχθροὺς γελᾶν; φίλη μετ᾽ αὐτοῦ Kelcouaı, φίλου μέτα.
καλῶ δὲ τάςδε δαίμονας, καλῶ δ᾽ "Apn.
ῥῦςαι ςεαυτὸν καὶ πόλιν, ῥῦςαι δ᾽ ἐμέ. ZuvnYopeic cıyWca τῷ κατηγόρψ.
Ant. 898. 1279. ΕἸ. 796. OC. 987. OR. 5 159, 1.
γυναῖκα γὰρ δὴ cuumoveiv γυναικὶ χρή. γενοῦ δὲ τοῖςδε ευγγενής, γενοῦ φίλος. οὐ μὴν φίλους γε κἄτι μᾶλλον ἢ pílouc. ἀρ᾽ εὐτυχεῖς οὖν τοῖς γάμοις ἢ δυςτυχεῖς; bucu τόδ᾽ αὐτῇ, τῆςδε δ᾽ οὐ δώςω χάριν.
cf. Ale. 382. Andr. 976. 1153. Bacch. 655. 960. El 579. 19.4.45 Hec. 810. Hel. 497. Her. 280. 593. Heraclid. 27. Iph T. 902. Phoex? 161. 461 frgmt. 414, 1. 420, 3. 547, 2. 551, 2. 564, 1.
De versuum lyrioorum incisionibus quaestiones selectae. 263
Restat figura ita collocata, ut trimeter in duas aequas partes dividatur, ubi vulgo caesuram statuunt quam dicunt mediam. Sed ut vere de hac re iudicari possit, totum illud mediae caesurae genus retractandum duximus), idque eo magis, quod neque ex omni parte soluta nobis videtur haec quaestio et quae inde efficiuntur etiam ad alia melius intellegenda usui sunt. Rem tamen, ne tritiora repetere videamur, quam poterimus brevissime absolvemus.
Negant autem mediae incisionis esse offensionem, si aut vocem tertia arsi definitam excipit monosyllabum artius cum illa co- cohaerens?), ut in pronuntiando pro uno paene sint verbo, ut
Aesch. Prom. 42 dei τε δὴ νηλὴς có xai θράςους πλέως,
aut monosyllabum in tertia arsi positum ad sequentia magis quam ad antecedentia pertinet?), ut
Soph. El. 660 ξέναι γυναῖκες, πῶς àv εἰδείην cagüc, Aut post tertiam arsin elisio*) fit, ut -Aesch. Sept. 989 δοκοῦντα xai δόξαντ᾽ ἀπαγγέλειν με χρή.
In talibus autem versibus ne superbissimas quidem facile con- Lem derim aures offendisse. Iam vel hoc satis erat quo media caesura
deleniretur, dummodo eam vocem, cuius syllaba finalis tertiam ar- Six conficiebat, monosyllabum sequeretur, sive ad antecedentia verba Siwe ad subsequentia propius sensu tractum, aut monosyllabum in tertia arsi esset sive huc sive illuc pertinens, ita ut, quamquam se- Cuondaria, intercederet tamen caesura, hie penthem., illic hephthem. Quae cum ita essent ferebant tales trimetros, quales
Aesch. Prom. 6 ἀδαμαντίνων dEecuWv Ev APPNKTOIC πέδαις. Soph. Ai. 377 τί δῆτ᾽ ἂν ἀλγοίης ἐπ᾽ EZeipyacuevorc. Phil. 1064 ὅπλοιςι κοςμηθεὶς ἐν ᾿Αργείοις φανῇ;
Usitatius est alterum genus, ex quo monosyllabum in tertia &rSi collocatur sive — admissa solutione — duarum brevium voca- bulum, ut
— ÀÉlÀ
Soph 1) Fr. W. Kohlrausch, de diaeresi in medio trimetro iambico apud
tri oclem, Gotting. 1888. A. Schmidt, de caesura media in Graecorum Metro iambico, Bonn. 1865.
2) Kohlrausch, p. 16—19. 3) p. 19— 26.
4) Ambiguum est elisionis quae sit vis ac ratio: in quo non possu- Mus "Wilamowitzii sequi sententiam (Her.’ II p. 170), qua arguit inter- miSSa elisione duo in unum coalescere vocabula. Quod si fieret, satis
Ulti versus, in quibus post alterius metri priorem thesin elisio est,
duos nemo negat caesura penthem. incidi, hoc artificio carerent, haud Xiguae parti etiam media incisio obtruderetur, ut At Soph. Ant. 89 ἀλλ᾽ οἵδ᾽ ἀρέςκους᾽ οἷς μάλιςθ᾽ ἁδεῖν με χρή.
ey. Aubium non est quin aliquantulum spatii relictum sit inter elisam Yllapam et proximum verbum, cf. Bruhn ad OR. 64.
964 Wilhelmus Doehrmann:
Aesch. Agam. 245 ἥκω ceßiZwv cóv, Κλυταιμήςτρα, κράτος" Soph. OC. 607 ὦ φίλτατ᾽ Αἰγέως παῖ, μόνοις οὐ γίγνεται. Eur. Bacch. 841 ὁδοὺς ἐρήμους ἵμεν᾽ ἐγὼ δ᾽ ἡγήςομαι.
Ac vel brevissimo spatio interiecto inter monosyllabum et prac- cedentem vocem sublatum esse videtur quod aures pungat, ut
Aesch. Pers. 343 ἀλλ᾽ ὧδε δαίμων Tic κατέφθειρε ετρατόν, ubi encliticum tertiam arsin conficit, Soph. Ant. 1073 θεοῖςιν, ἀλλ᾽ ἐκ «οὗ βιάζονται τάδε, ubi praepositio, Phil. 988 ei μ᾽ οὗτος ἐκ τῶν civ ἀπάξεται Pig, ubi articulus, OR. 626 οὐ γὰρ φρονοῦντά c εὖ βλέπυ. -“--- τὸ γοῦν ἐμόν,
ubi elisio praeit. Ac ne quis miretur tantillo intervallo compensari graviorem post monosyllabum incisionem, idem spatium minutissi- mum etiam alia docent in caesurae condicione collocari potuisse. Nam cum cautum esset ne uno verbo comprehenderetur alterum tri- metri metrum), ad iustam caesuram efficiendam satis fuisse videtur id, quod est spatii inter articulum praepositionemve et proximum nomen, aut quod enclisis relinquit sive alius subsequentis artior cum antecedenti vocabulo conexus. Itaque caesuram penthem. iudicabimus esse in his versibus:
Soph. Ai. 1228 cé τοι, τὸν ἐκ τῆς αἰχμαλωτίδος λέγω. OR. 615 κακὸν δὲ κἂν ἐν ἡμέρᾳ γνοίης μιᾷ,
hephthem. in his:
Aesch. Choeph. 1020 ἐξωτέρω᾽ qépouci γὰρ νικώμενον. Soph. OR. 809 κάρα διπλοῖς κέντροιςί μου καθίκετο. Eur. Bacch. 479 τοῦτ᾽ οὗ παρωχέτευςας εὖ, κοὐδὲν λέγω- Elisionem autem nihil offecisse legitimae incisioni permulti test ficantur loci, velut U U
Aesch. Agam. 20 νῦν δ᾽ εὐτυχὴς γένοιτ᾽ ἀπαλλαγὴ róvuv.
Has ad rationes ingens numerus conformatus est eorum ve-— suum, qui mediam prae se ferunt incisionem. Quibus rationib» w—
perspectis nihil iam discriminis videmus remanere inter genus et eos trimetros, ubi media caesura schemate aliquo facta es
his enim eadem quae reliquis molliendae illius incisionis remedia
adhiberi solent. Et quattuor quidem locis verbum plurium syllabs — rum integrum in tertia arsi desinens excipit vox monosyllaba,
1) Porson. ad Hec. p. XXVIII.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae.
265 2A. esch. Sept. 1030 ἀλλ᾽ ὃν πόλις cruyei, cü τιμήςεις τάφῳ; Soph. El. 1038 ὅταν γὰρ εὖ φρονῇς, τόθ᾽ ἡγήςῃ cU νῷν. Eur. Hel. 86 ἀτὰρ τίς εἶ πόθεν; τίν᾽ ἐξαυδᾶν ce χρή; Iph A. 806 κλαίοις ἄν, εἰ πράςοοις ἃ μὴ πράςεειν ce δεῖ. _ Saepissime unius longae vocabulum aut duarum brevium in ter- tim arsi positum est, ut Soph. Ant. 555 ci μὲν γὰρ εἵλου ζῆν, ἐγὼ δὲ κατθανεῖν. El. 1036 ἀτιμίας μὲν οὔ, προμηθίας δὲ ςοῦ.
OC. 610 φθίνει μὲν ἰεχὺς γῆς, φθίνει δὲ εώματος. Phil. 1009 ἀνάξιον μὲν ςοῦ, κατάξιον δ᾽ ἐμοῦ.
1298 ἐάν τ᾽ ᾿Αχιλλέως παῖς ἐάν τε μὴ θέλῃ. Ai. 1377. OR. 1155. Phil. 503. 907. 1021. 1049. 1237. Eur. Hec. 253 δρᾷς δ᾽ οὐδὲν ἡμᾶς εὖ, κακῶς δ᾽ Ócov δύνῃ; Hoeraclid. 424 ἀλλ᾽ fjv δίκαια δρῶ, δίκαια πείςομαι.
Ion. 742 τὸ τοῦ ποδὸς μὲν βραδύ, τὸ τοῦ δὲ νοῦ ταχύ. Or. 1076 coi μὲν γὰρ Ecrı πόλις, ἐμοὶ δ᾽ οὐκ ἔςτι δή. Phoen. 521 πρὸς ταῦτ᾽ ἴτω μὲν πῦρ, ἴτω δὲ φάςτανα.
cf.
cf. Hec. 879. Hel. 575. 987. Her. 1301. Hipp. 313. 888. Ion. 1019. 1527.
In reliquis eiusmodi trimetris elisio facta est post tertiam arsin, NOormnumquam accedente caesura penthem., ut
Soph. Ai. 942 coi μὲν δοκεῖν ταῦτ᾽ ἔςτ᾽, ἐμοὶ δ᾽ ἄγαν φρονεῖν. Ant. 80 có μὲν τάδ᾽ ἂν προύχοι᾽᾿ ἐγὼ δὲ δὴ τάφον. OC. 266 εὦμ᾽ οὐδὲ τἄργα τἄμ᾽" ἐπεὶ τά γ᾽ ἔργα μου. OR. 419 βλέποντα νῦν μὲν ὄρθ᾽, ἔπειτα δὲ «κότον. Phil. 359 κεῖνος μὲν οὖν ἔκειτ᾽᾿ ἐγὼ δ᾽ ὁ δύεμορος.
ο΄. Αἱ 690. 780. Ant. 77. El. 938. OR. 328. 1163. 1409. Phil. 1437.
JEur. Andr. 373 ἀνδρὸς δ᾽ ἁμαρτάνους᾽ ἁμαρτάνει βίου. Her. 537 καὶ τἄμ᾽ ἔθνηςκε τέκν᾽, ἀπωλλύμην δ᾽ ἐγώ. Hipp. 1042 εἰ γὰρ ci μὲν παῖς ἧςθ᾽, ἐγὼ δὲ cóc πατήρ. Phoen. 928 ἄλλοις μελήςει ταῦτ᾽, ἐμοὶ δ᾽ εἰρήςεται. Suppl. 466 coi μὲν δοκείτω ταῦτ᾽, ἐμοὶ δὲ τἀντία. οὕ. "Hel. 49. Her. 174. 1402. Suppl. 776. Addimus
Soph. Phil. 589 ὅρα τί ποιεῖς παῖ. — ckomü κἀγὼ πάλαι. Pur. Iph Α. 1460 πέπλων ἐχομένη «ὧν — ἐμοί, μῆτερ, πιθοῦ. Or. 1289 δακρύοις καταςπένδω c. — ἐγὼ δ᾽ οἴκτοιςί Ye,
ubi media caesura personae mutatione facta perinde atque in reliquis trimetris deminuitur aut antecedente monosyllabo aut elisione post 'PSam tertiam arsin. Quin etiam — libere iam profiteor — in om- Mbus τς trimetris, qui manifestiorem habent mediam incisionem sive
266 Wilhelmus Doehrmann:
figura sive personae mutatione, ut delenirent illam magis operam dederunt poetae quam in vulgaribus trimetris, quos ne nuda quidem ea intermissa incisione tantopere offendisse apertum sit.
Quae cum ita sint decoxisse credo eorum opinionem, qui tragi- cos, ubi figurae artificio trimetrum in duas dimidias distribuerunt, lenocinium ab foeda ista caesura petivisse clamant.
Hactenus de iambico genere.
Ex anapaestis, qui pro indole sua vehementiore persaepe figuris distinguuntur, haec notavimus: Figura singulari metro comprehenditur
Aesch. Agam. 92 ἄλλη δ᾽ ἄλλοθεν οὐρανομήκης. Choeph. 804 ἀντὶ δὲ πληγῆς φονίας φονίαν. Pers. 25 βαειλῆς βαειλέως ὕποχοι μεγάλου. Prom. 1041 ἐχθρὸν ὑπ᾽ ἐχθρῶν οὐδὲν dewéc. Suppl 23 ὧν πόλις, ὧν τῆ καὶ λευκὸν ὕδιυρ.
cf. Agam. 56. 85. 1451 = 1474. Eum. 971. Pers. 911. 958. Prom. 554. Sept. 1042. Suppl. 34. 607.
Soph. Ai. 1414 qnci παρεῖναι, ςούεθω, βάτω. Ant. 949 oia πρὸς οἵων ἀνδρῶν TTÄCKW. OC. 226 ἔξω mópcu Baivere xubpac. OR. 479 μέλεος μελέῳ ποδὶ χηρεύων. Phil. 166 πτηνοῖς ioic ςτυγερὸν ςτυγερῶς. cf. Ant. 941. El. 102. 198. 852 = 863. Phil. 1186. Trach. 1008. Eur. Ale. 863 ποῖ Bw; πᾷ cr; τί Aeyw; τί δὲ μή; Hec. 84 ἥξει τι μέλος γοερὸν τοεραῖς. Hipp. 1289 ἀφανῆ φανερὰν δ᾽ Ecxedec ἄτην. Med. 142 δέςποινα, φίλων οὐδενὸς οὐδέν. Troad. 233 τί φέρει; τί λέγει; δοῦλαι γὰρ δή.
cf. Alc. 278. Andr. 520. ΕἸ. 1357. Hec. 138. 171. 175. 177. 194. 199. 213. Hipp. 184. Iph T. 152. Med. 148. Or. 1428. 1496. Troad. 173. 790. 792. 1118.
Sed est genus anapaestorum, ubi inter bina metra legitime existit caesura penthem., ut
Soph. El. 223 ἀλλ᾽ ἐν γὰρ δεινοῖς oU ςχήςω,
in quo 8i figura prius metrum constituit, in alterius metri prioremc thesin ea porrigi debet, ut in stropha eius cantici
— 203 ὦ νύξ, ὦ δείπνων ἀρρήτων.
Figura in paribus plurium deinceps metrorum sedibus colk_ «0) cata est, ut
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 267
Aesch. Agam. 352 μήτε πρὸ καιροῦ μήθ᾽ ὑπὲρ Ócrpuv. Choeph. 301 ἀντὶ μὲν ἐχθρᾶς γλώεςεης ἐχθρὰ γλῶςςα τελείεθω. Prom. 120 τὸν Διὸς ἐχθρόν, τὸν Träcı θεοῖς. Suppl. 11 καὶ βούλαρχος καὶ cracíapxoc.
cf. Agam. 69, 70. 85, 86. 90. 749. 750. 1488. 1502. Choeph. 706, 07. 1072. Pers. 14. 19. 49. 531. Prom. 554. 1076, 77. Sept. 1042. 1043, 44. 1061, 62. frgmt. 96.
Soph. Ant. 144 πλὴν roiv ςτυγεροῖν, πατρὸς ἑνὸς μητρός τε μιᾶς φύντε καθ᾽ αὑτοῖν. El. 197 δόλος ἦν ὁ φράκας͵, ἔρος ὁ κτείνας. OC. 141 δεινὸς μὲν ὁρᾶν, δεινὸς δὲ κλύειν. Phil. 1462 λείπομεν ὑμᾶς, λείπομεν ἤδη. Trach. 1000 τίς γὰρ ἀοιδός, τίς ὁ χειροτέχνης.
cf. Ant. 379, 80. 1350, 51. OC. 190. 1762. Trach. 979. 1271, 72. frgmt. 248, 3. 531, 1.
Eur. Ale. 108 ἔθιγες ψυχᾶς, ἔθιγες δὲ φρενῶν. El. 1305 κοιναὶ πράξεις, κοινοὶ δὲ πότμοι. Hec. 161 φροῦδος πρέεβυς, φροῦδοι παῖδες.
Hipp. 1357 διά μ᾽ ἔφθειρας, κατὰ δ᾽ ἔκτεινας. Med. 111 ἔπαθον τλάμων ἔπαθον μεγάλων.
cf. Alc. 29. 861. 911, 12. Andr. 1168. 1226. Bacch. 1368. El. 1235. 1351. 1354, 55. Hec. 68. 100. 144. 146, 47. 155. 159, 60. Hera- clid. 704, 05. Hipp. 177. Ion. 865. 868, 69. 878. 916. Iph A. 1327— 29. Iph T. 137, 38. Med. 99. 131. 1087. 1095. 1103, 04. 1401. Or. 1426. 1486, 87. Phoen. 1285. 1576. Troad. 102. 110, 11. 115. 187, 88. 796, 97. frgmt. 153, 3. 264, 1. 503, 1.
Figura finem antecedentis, initium alterius metri obtinet, ut
Aesch. Agam. 1532 ψυχῇ τ᾽ ἄχαριν χάριν ἀντ᾽ ἔργων. Eum. 970 τάςδε γὰρ εὔφρονας εὔφρονες ἀεί. Pers. 151 φάος ὁρμᾶται μήτηρ βαειλέως, βαείλεια δ᾽ ἐμή, προςπίτνω. Prom. 98 φεῦ φεῦ, τὸ παρὸν τό τ᾽ ἐπερχόμενον. Suppl. 606 εὐχὰς ἀγαθὰς ἀγαθῶν ποινάς.
ef. Eum. 990, 91. Sept. 1055, 56. Suppl. 933.
Soph. Ai. 214 πῶς δῆτα λέγω λόγον ἄρρητον; Ant. 156 Κρέων ὁ Μενοικέως {ταγὸς νεοχμὸς veapaicı θεῶν ἐπὶ ευντυχίαις. OC. 1773 *pácu καὶ τάδε καὶ πάνθ᾽ ὁπός᾽ ἄν. Phil 1412 ἀκοῇ τε κλύειν AeUccetv τ᾽ ὄψιν. Trach. 994 ἱερῶν οἵαν οἵων ἐπί μοι.
268 Wilhelmus Doehrmann:
cf. Ai. 233. Ant. 142.
Eur. Alc. 882 ζηλῶ δ᾽ ἀγάμους &rékvouc TE βροτῶν. Hipp. 1371 καὶ νῦν ὀδύνα μ᾽ óbuva βαίνει. Ion. 109 ὡς γὰρ ἀμήτωρ ἀπάτωρ τε γεγώς. Iph T. 187 ἔμολον᾽ τί νέον; τίνα φροντίδ᾽ ἔχεις; Troad. 790 ὦ τέκνον, ὦ παῖ παιδὸς μογεροῦ.
cf. Alc. 887, 88. Hec. 172, 73. 192, 93. Hipp. 258. Iph A. 1325. Troad. 153. Dimetri figuris distincti sunt, ut Aesch. Eum. 985, 86 τὸ μὲν ἀτηρὸν χώρᾳ κατέχειν, τὸ δὲ κερδαλέον. . Bept. 1054, 55 καὶ γὰρ γενεᾷ κοινὸν τόδ᾽ ἄχος, καὶ πόλις ἄλλως.
Soph. Ant. 819, 20 οὔτε φθινάςειν πληγεῖςα νόςοις οὔτε ξιφέων ἐπίχειρα Aaxoüc. OR. 1299, 1800 προςέκυρς᾽ ἤδη. τίς ς᾽, ὦ τλῆμον, προςέβη μανία; τίς 6 πηδήςας; 1308—10 sic scribo cum Hermanno: αἰαῖ φεῦ φεῦ
δύετανος ἐγώ, ποῖ γᾶς φέρομαι τλάμων; πᾶ μοι φθογγὰ φοράδην;
deleto verbo διαπέταται ante φοράδην.
cf. Ant. 834, 35. 930, 31. 935, 36. El. 239, 40. OC. 1761, 62. 0R— 1297, 98. Trach. 1265, 66. 1270, 71.
Eur. Hec. 59, 60 ἄγετ᾽, ὦ παῖδες, τὴν γραῦν πρὸ δόμων, ἄγετ᾽ ὀρθοῦςαι τὴν ὁμόδουλον. Hipp. 173, 74 τί ποτ᾽ Ecrı μαθεῖν ἔραται ψυχή, τί δεδήληται. Med. 1394, 95 creiye πρὸς οἴκους καὶ θάπτ᾽ ἄλοχον. — ετείχω, διςςῶν Y’ ἄμορος τέκνων.
cf. Ale. 77, 78. 275, 76. 868, 69. Hipp. 223—25. 1364, 65. Iph — 227, 28. Troad. 201, 02.
In dactylico genere aut metra figuris diiunguntur aut ordine metra, ut
Aesch, Eum. 974 χαίρετε χαίρετ᾽ ἐν alcınlarcı πλούτου. — 992 χαίρετε, χαίρετε δ᾽ αὖθις, ἔπη διπλοίζω. Prom. 885 ἦ cogóc ?j cogóc ἦν. — 892 μήποτε μήποτέ μ᾽, ὦ. Soph. Ant. 340 ἰλλομένων ἀρότρων ἔτος εἰς ἔτος. OC. 245 ὄμμα cóv ὄμμαειν, ὥς τις ἀφ᾽ αἵματος. 251 ἢ τέκνον ἢ λέχος ἢ χρέος f) θεός.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 269
Phil. 860 οὐ χερός, οὐ ποδός, οὔ τινος ἄρχων. Trach. 96 Ἅλιον, "Akıov αἰτῶ.
OC. 1700. Phil. 1197. Trach. 98. 1024 — 1042.
Eur. Bacch. 116 εἰς ὄρος εἰς ὄρος, ἔνθα μένει. 595 εὐμφλεγε εύμφλεγε δώματα Πενθέως. Or. 1303 δίπτυχα δίετομα φάεςεγανα πέμπετε. Phoen. 1500 δάκρυςει δάκρυειν, ὦ δόμος ὦ δόμος. Troad. 806 Ἴλιον Ἴλιον Exrrep-cwv.
Andr. 1181. 1186. Bacch. 165. Hec. 930. 948. Hel. 384. Hipp. 24. Or. 1299. Phoen. 190.
In quibusdam ordinibus dactylicis caesura penthem., latissime ens in hac compositione, figurae alteram partem in proximam in porrigi iussit, ut
Soph. El. 169 ὧν τ᾽ ἔπαθ᾽ ὧν τ᾽ ébàn. τί γὰρ οὐκ ἐμοί.
1418 ὦ πόλις, ὦ γενεὰ τάλαινα. Phil. 1205 ἢ γένυν ἢ βελέων τι προπέμψατε. sur. Phoen. 851 εἴτ᾽ ἔρις εἴτε πατὴρ ὁ cóc αἴτιος. Ordines figura distincti sunt: Soph. El. 187, 88 ἅτις ἄνευ τοκέων κατατάκομαι, ἄς φίλος οὔτις ἀνὴρ ὑπερίεταται. Phil. 1197, 98 οὐδέποτ᾽ οὐδέποτ᾽, ἴεθι τόδ᾽ ἔμπεδον, οὐδ᾽ εἰ πυρφόρος ἀεςετεροπητής. - Heraclid. 613, 14 τὸν μὲν ἀφ᾽ ὑψηλῶν βραχὺν ᾧὕκιςε, τὸν δ᾽ ἀτίταν εὐδαίμονα τεύχει. 626, 27 ἄξια μὲν πατρός, ἄξια δ᾽ εὐγενίας τάδε τίγνεται. Phoen. 351, 52 εἴτ᾽ ἔρις εἴτε πατὴρ ὁ cóc αἴτιος, εἴτε τὸ δαιμόνιον κατεκώμαςε. 814, 15 οὐ γὰρ ὁ μὴ καλὸν οὔποτ᾽ ἔφυ καλόν, οὐδ᾽ οἱ μὴ νόμιμοι. Troad. 1096, 97 ἢ Σαλαμῖν᾽ ἱερὰν ἢ δίπορον κορυφάν. Figura conficit praecedentis ordinis finem, initium sequentis: Soph. OC. 243, 44 πατρὸς ὑπὲρ τοῦ μόνου ἄντομαι, ἄντομαι οὐκ ἀλαοῖς προςορωμένα.
OR. 155, 56 ἀμφὶ coi ἁζόμενος τί μοι ἢ νέον ἢ περιτελλομέναις ὥραις πάλιν.
Ex dochmiaco genere metra figuris distinguuntur, ut
Aesch. Pers. 655 βαλλὴν᾽ ἀρχαῖος βαλλὴν ἴθι, ἱκοῦ. Prom. 579 πυρί με φλέξον, ἢ χθονὶ κάλυψον, fj.
270 Wilhelmus Doehrmann:
Sept. 124 ἐπίλυςειν φόβων ἐπίλυςιν δίδου. 156 κλύετε παρθένων κλύετε πανδίκιυς.
Suppl. 415 ἱππηδὸν ἀμπύκων πολυμίτων πέπλων T ἐπιλαβὰς ἐμῶν,
homoeoteleuton, quae figura usitatissima est in dochmiis. cf. Eum. 823, 24 — 854, 55. Pers. 916. Suppl. 389.
Soph. Ai. 879 τίς àv δῆτά μοι, τίς àv φιλοπόνων. — 925 ἔμελλες, τάλας, ἔμελλες χρόνῳ.
Ant. 1829 φανήτω μόρων ὁ κάλλιςτ᾽ ἐμῶν ἐμοὶ τερμίαν ἄγων ἁμέραν ὕπατος᾽ ἴτω ἴτω, ὅπως μηκέτ᾽ ἅμαρ ἄλλ᾽ εἰείδω.
ΕἸ. 1288 γοναὶ ς«ωμάτων ἐμοὶ φιλτάτων. OC. 884 ἰὼ πᾶς λεώς, ἰώ γᾶς πρόμοι. OR. 1829 ᾿Απόλλων τάδ᾽ ἦν, ᾿Απόλλων, φίλοι.
cf. Ai. 349, 50. 357. 881---88. Ant. 1276, 77. 1310, 11. 1321. 243, 44. 1247. 1387. OC. 836. 842 — 885. 1480.
Eur. Bacch. 997 ὃς ἀδίκῳ γνώμᾳ παρανόμῳ τ᾽ ὀργᾷ.
Hel. 667 πετομένας κιύπας, πετομένου δ᾽ ἔρωτος ἀδίκων γάμων.
Ion. 1474 οὐχ ὑπὸ λαμπάδων οὐδὲ χορευμάτων. Or. 142 ἀποπρὸ βᾶτ᾽ ἐκεῖς᾽, ἀποπρό μοι κοίτας. Phoen. 1291 ὁμογενῆ δέραν, ὁμογενῆ ψυχάν.
cf. Hec. 695, 96. 719. 1064. Hel. 676. Hipp. 571. 826. 836. Iph 'T. 847. Med. 1273. 1282. Or. 154. 180. 323 = 339. 324. 1353. 1537. 1541. Figura terminat antecedens incipit proximum metrum Soph. Ant. 1266 ἰὼ παῖ, νέος νέῳ ξύν μόρῳ. 1829 φανήτω μόρων ὁ κάἀάλλιςετ᾽ ἐμῶν ἐμοὶ τερμίαν. OC. 885 μόλετ᾽" ἐπεὶ πέραν περῶς᾽ οἵδε δή. Eur. Bacch. 602 ὃ γὰρ ἄναξ ἄνω κάτω τιθεὶς ἔπει-ει. Hec. 1056 ὦμοι ἐγώ, πᾷ BU, πᾷ «τῶ, πᾷ κέλεωω; Hipp. 587 διὰ πύλας ἔμολεν ἔμολε col βοά. 880 αἰαῖ αἰαῖ, μέλεα μέλεα τάδε πάθη. Or. 177 ἐρεβόθεν ἴθι μόλε μόλε κατάπτερος.
cf. Bacch. 987. Ion. 1453. Or. 335. Figura longiores ordines dispertit Soph. Ai. 380, 81 κακῶν ὄργανον, τέκνον Aapríov, κακοπινέςτατόν τ᾽ ἄλημα ετρατοῦ. Ant. 1319, 20 ἐγὼ γάρ c ἐγὼ ἔκανον, ὦ μέλεος, ἐγώ, φάμ᾽ ἔτυμον. ἰὼ πρόςπολοι.
-El.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 271
Respondent in antistropho
1341, 42 cé T αὖ τάνδ᾽, ὦμοι μέλεος᾽ οὐδ᾽ ἔχω ὅπα πρὸς πότερον ἴδω, πᾷ κλιθῶ (πάντα γάρ),
γᾷ κλιθῶ Musgravius ex πᾷ καὶ θῶ restituit. In eodem ordine, bundantibus sicut libri tradunt pluribus syllabis, cum Weckleinio ensemus πάντα γάρ delendum esse, qua coniectura non solum forma ingulorum metrorum ad amussim strophae aequatur, sed etiam duo- "um ordinum fines homoeoteleuto insigniuntur, figura ad hoc genus Lptissima.
Eur. Her. 885, 86 ταχὺ τὸν εὐτυχῆ μετέβαλεν δαίμων, ταχὺ δὲ πρὸς πατρὸς τέκν᾽ ἐκπνεύςεται.
Hactenus de figuris metra terminantibus.
DE SOLUTIONIBUS METRA TERMINANTIBUS.
Quod alterum posuimus soluta metra persaepe concludi finibus rerborum aggressi iam explanare, singulos deinceps numeros perscru- "Abimur iambicum trochaicum anapaesticum dochmiacum.
Ex iambico genere haec invenimus
Aesch. Choeph. 25 ὄνυχος ἄλοκι veotöuw. — 34 μυχόθεν ἔλακε περὶ φόβῳ,
108 ordines errant qui trochaico numero ascribunt, nam in iambico jenere post solutam antecedentis metri alteram arsin ubique per- nissum est supprimere sequentis priorem thesin, modo inter utrum- lue vocabuli finis intercedat, qua de re infra videbimus. Praeter liaeresin inter utrumque metrum collocatam altera in initio duos Tibreves seiungit; haec diaeresis plerumque cum illa coniuncta existit 1 iambica trochaica anapaestica compositione.
Choeph. 28 Aaxíbec ἔφλαδον ὑπ᾽ ἄλγεειν. — 37 θεόθεν ἔλακον ὑπέττυοι. 40 τοιάνδε χάριν ἀχάριτον ἀπότροπον κακῶν. — 50 cégac δ᾽ ἄμαχον ἀδάματον ἀπόλεμον τὸ πρίν,
i trimetri primum metrum soluta altera arsi in integrum voca- Ulum desinit.
Prom. 899, 900 ἐμοὶ δ᾽ ὅτι μὲν ὁμαλὸς ὁ γάμος (ἄφοβος) οὐ δέδια, μηδὲ κρειςςόνων,
ἄφοβος tamquam ineptum additamentum a plerisque eiectum video.
Suppl. 105 λιγέα βαρέα δακρυοπετῆ. — 144 ἐπίδρομ᾽ ὁπόθι θάνατος ἐπῇ.
272 Wilhelmus Doehrmann:
Aeschylus igitur tribus locis priora dimetrorum metra solut: desinente vocabulo terminavit, Choeph. 25 — 34. 28 = 37. Suppl 105 — 114, semel duo deinceps metra soluta, Prom. 899, semel tri metri primum metrum solutum, Choeph. 40 — 50.
Soph. Ant. 360 παντοπόρος᾽ ἄπορος ἐπ᾽ οὐδὲν ἔρχεται. — 870 ὑψίπολις᾽ ἄπολις, ὅτῳ τὸ μὴ καλόν,
primum metrum soluta altera arsi vocabuli fine terminatur, accedent« quae et ipsa primum ab altero metro distinguat, figura paronomasia«
El. 209 oic θεὸς ὁ μέγας Ὀλύμπιος ποίνιμα πάθεα παθεῖν πόροι. — 229 ἄνετε μ᾽ ἄνετε, παράγοροι᾽ τάδε γὰρ ἄλυτα κεκλήςεται. OC. 186 τέτροφεν ἄφιλον ἀποετυτεῖν. — 205 τίς ὁ πολύπονος ἄγῃ; τίν᾽ ἄν. 537 ἔπαθες --- ἔπαθον ἄλαςτ᾽ ἔχειν. — 545 ἔκανες — ἔκανον᾽ ἔχει δέ μοι. Phil. 1210 τί ποτε; --- πατέρα ματεύων. Trach. 947 πότερα πρότερον ἐπιςτένω, πότερα μέλεα περαιτέρω. — 950 τάδε μὲν ἔχομεν ὁρᾶν δόμοις, τάδε δὲ μένομεν ἐπ᾽ ἐλπίςιν.
Vide, quam angustis finibus in hae re Sophocles se contin. erii, nusquam enim plus unum metrum solutum ita disterminav- integra vero non nisi quae priorem dimetrorum sedem obtinent, nem Ant. 360 — 370 id, quod diaeresi terminatum est, solutum metrca initiale suppressam habet priorem thesin. Contra maiorum ordinuz integra metra soluta non est apud Sophoclem, ubi non commi vocabulo cum proximis cohaereant, ut in trimetris
Ant. 588 Opnccancıv ἔρεβος ὕφαλον ἐπιδράμῃ πνοαῖς. — 600 ῥίζας ὁ τέτατο φάος ἐν Οἰδίπου δόμοις. Trach. 824 ὅ τ᾽ ἔλακεν, ὁπότε τελεόμηνος ἐκφέροι
διυδέκατος ἄροτος, ἀναδοχὰν τελεῖν πόνυυν.
— 834 ὃν τέκετο θάνατος, ἔτεκε δ᾽ αἰόλος δράκων, πῶς ὅδ᾽ ἂν ἀέλιον ἕτερον ἢ τανῦν ἴδοι.
Iam accipe Euripidea haec:
Andr. 484 ἑνός, á duvacıc ἀνά TE μέλαθρα κατά τε πόλιας. — 491 ἄθεος ἄνομος ἄχαρις 6 φόνος᾽ ἔτι ce, πότνια. Bacch. 107 βρύετε βρύετε χλοήρει. — 122 Διογενέτορες ἔναυλοι. 414 ἐκεῖ Χάριτες, ἐκεῖ δὲ Πόθος. — 480 τὸ πλῆθος ὅ τι τὸ φαυλότερον. Hec. 928 ἀνὰ δὲ κέλαδος ἔμολε πόλιν. — 938 τὸν ἐμὸν ἅλιον ἐπὶ πέλαγος.
Ἂ
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 273
Her. 767 ἔτεκον (Erekov> ἀοιδάς. — 776 duvacıy ἄδικον ἐφέλκων.
In stropha alterum ἔτεκον suppl. Bothius.
Hipp. 1382 ἔμολέ τ᾽ Em ἐμὲ τί ποτε Órv οὐδ-έν. Ion. 122 παναμέριος Au ἁλίου πτέρυγι θοᾷ. — 138 τὸν δ᾽ ὠφέλιμον ἐμοὶ πατέρος ὄνομα λέγω. 497 ςτάδια χλοερὰ πρὸ Παλλάδος. Med. 205 λιγυρὰ δ᾽ ἄχεα μογερὰ βοᾷ. 211 6v ἅλα νύχιον ἐφ᾽ ἁλμυράν. Or. 968 ἔλεος ἔλεος ὅδ᾽ ἔρχεται. — 979 ἕτερα δ᾽ ἕτερος ἀμείβεται. 999 τὸ χρυςόμαλλον ἀρνὸς ὁπότ᾽ ἐγένετο τέρας ὀλοὸν ὀλοόν. Phoen. 1080 ἔφερες ἔφερες ἄχεα πατρίδι φόνια᾽ φόνιος ἐκ θεῶν. — 1054 τέκεα μέλεος. ἀγάμεθ᾽ ἀγάμεθ᾽, ὃς ἐπὶ θάνατον οἴχεται. 1041 ὁπότε πόλεος ἀφανίςει-εν. — 1065 ὅθεν ἐπέεουτο τάνδε τΤαῖ-αν. 1734 τάδε c ἐπέμενε μέλεα πάθεα φυγάδα πατρίδος ἄπο γενόμενον. 1756 ἱερὸν Öpecıv ávexópevu-ca. Suppl. 366 ἐκλύετε τάδε τ᾽ ἐκλύετ᾽ ἄνα-κτος. = 370 ἱκόμενος ἔτι ματέρος ἄγαλ-μα. . 919 ἔτρεφον ἔφερον ὑφ᾽ ἥπατος. 978 daxpucı νοτερὸν ἀεὶ πέπλων. Troad. 565 νεανίδων crépavov ἔφερεν. 1082 ci μὲν φθίμενος Akaiveıc. — 1101 uécov πέλαγος lovcac. 1313 Πρίαμε Πρίαμε có μὲν ὀλόμενος ἄταφος ἄφιλος. — 1328 τρομερὰ τρομερὰ μέλεα, φέρετ᾽ ἐμὸν ἴχνος. ἴτ᾽ ἐπί, ubi in antistropho inter alterum et tertium metrum neglecta est lAeresis,
. Ex his apparet, quanto maiorem indulserit sibi libertatem Euri- Pides, qui non solum duo, ut Bacch. 414 = 430, Ion. 138, sed etiam ma, ut Andr. 484 — 491, Or. 999, Phoen. 1030, 31 — 1054, 55, sand. 1313, ac vel quattuor deinceps metra, ut Phoen. 1734, 35,
. Uta aut utraque arsi aut altera, verbi terminatione inter se dis- In Xept. in quo pariter atque Aeschylus et Sophocles saepissime tri-
leves terminavit,
Haec quidem satis sint ad genus illud illustrandum, quatenus &mbicis locum habet. Quo, iterum velim monitum, permultis locis «rius atque expressius numeri significantur, ut
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 18
el
214 Wilhelmus Doehrmann:
Soph. OC. 184—87 τόλμα ξεῖνος ἐπὶ ξένης, ὦ τλάμων, ὅ τι καὶ πόλις τέτροφεν ἄφιλον ἀποςτυγεῖν καὶ τὸ φίλον ceßechaı,
ubi praecedunt duo glyconei II, tertium ordinem, etsi glyconeusI — |, si solutas feceris basin et choriambi — ut ita dicam — priorem arsi. —m, eundem praebet syllabarum ordinem, dimetrum iambicum quiv——3Às censebit, sicut
Eur. Suppl. 976—79 ᾿Απόλλων οὐκ ἐνδέχεται γόοιειν δ᾽ ópOpevopéva δάκρυςει νοτερὸν ἀεὶ πέπλων πρὸς crépvu πτύχα τέγξω.
hanc ipsam in eodem loco mensuram statuere non dubitabimum ss, praesertim cum etiam insoluti admisti sint glyconeis dimetri ias» - bici, ut Soph. Ant. 1115—19 πολυώνυμε, Kadueiac νύμφας ἄγαλμα καὶ Διὸς βαρυβρεμέτα γένος, κλυτὰν ὃς ἀμπέφεις Ἰταλίαν, μέδεις δέ.
Quibus cum ordinibus, nisi quod discrepant verborum terminamme- tiones plane consentit is, qui ultimus est
Soph. Trach. 1007 —09 πᾷ {πᾷ μου ψαύεις; ποῖ κλίνγεις; ἀπολεῖς μ᾽ ἀπολεῖς. ἀνατέτροφας ὅ τι xal μύςῃ.
— 1028—30 θρῴεκει δ᾽ αὖ, θρῴςκει δειλαία διολοῦς᾽ ἣμᾶς ἀποτίβατος ἀγρία vócoc.
Sed ea est in hoc ordine incisio, quae omnino excludere videatur iambicam mensuram. Per totam enim hanc compositionem nihi] tan- topere offendit, quam ictus in vocabuli hyperdisyllabi brevi finali positus. Quod vitium in stropha simul et antistropho Sophoclem admisisse — id quod necesse est concedi iambica quidem adhibita mensura — num quis sibi persuadebit? Quapropter pro certo habeo glyconeum II esse istum ordinem soluta basi et choriambi priore €&9" arsi, ut eadem hic sit numerorum coniunctio, quae Phil. 1186 —89 αἰαῖ αἰαῖ, δαίμων δαίμων.
ἀπόλωλ᾽ ὁ τάλας᾽
ὦ ποὺς πούε, τί c ἔτ᾽ ἐν βίῳ
τεύξω τῶν μετόπιν τάλας;
Wei
cf. Eur. Ion. 222 —225. Alterum soluti glyconei exemplum apud Sophoclem esse videtuz” in fine versus Trach. 811 — 44 = 852—555, quem sic diseribi velim 5
"umm.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 215
ὧν ἅδ᾽ à τλάμων ἄοκνον μεγάλαν προςορῶςα bópoici βλάβαν νέων ἀ- iccóvruv γάμων τὰ μὲν οὔ- τι προςέβαλε, τὰ δ᾽ ἀπ᾽ ἀλλόθρου. — ἔρρωγεν παγὰ δακρύων᾽ κέχυται vócoc, ὦ πόποι, οἷον ἀναρείων οὔ- Tu κρᾶθ᾽ Ἡρακλέους ἀτακλει- τὸν ἐπέμολε πάθος οἰκτίςαι.
2 δόμοις libri, δόμοιςει Triclinius. 854 οὔπω ἀγακλειτὸν Ἧρα- ους L, Ἡρακλέα P. Dedimus κρᾶθ᾽ Ἡρακλέους ἀτακλειτόν, qua locutione cf. OR. 1207 ἰὼ κλεινὸν Οἰδίπου κάρα.
Initialis huius versus ordo est glyconeus III, isque, proximo piente a duabus brevibus, diaeresi terminatus. Alter est arche- tus, ex quattuor anapaestis et baccheo constans; vide Hephaestionem ^4 Gaisf, qui tres eius formas discrevit, unam, quae purum ser- it primum anapaestum, ut apud Callimachum
ἀγέτω θεός, oU γὰρ ἔχω δίχα τῶνδ᾽ ἀείδειν, ram, quae spondeum supposuit, αὖ γύμφα, εὑ μὲν ἀςτερίαν ὑφ᾽ ἅμαξαν ἤδη, iam, quae iambum, ut φιλωτέρα ἄρτι γὰρ à Σικελὰ μὲν Ἔννα.
le, quod quarti anapaesti contractionem patitur is ordo, et pro cheo finali admittit amphibrachum. Est enim id proprium quor- am ordinum in baccheum desinentium, praeter eos, qui — ut laeceus hendecasyllabus — ab ionicis oriundi sunt, ut vel intra sum in brevem exire possint, ut sapphicus hendecasyllabus
Eur. Hipp. 553, 54 ᾿Αλκμήνας τόκῳ Κύπρις é£ébuxkev: ὦ τλάμων ὑμεναίων. — 563, 64 δεινὰ γὰρ πάντᾳ Y' ἐπιπνεῖ, μέλιςςα δ᾽ οἵα τις πεπόταται,
elisio synaphiam indicat. cf. Pind. Ol. XIV. str. 1. Bacchyl. IH. 9
Eam ultimae brevis licentiam, simulque contracti quarti ana- 'sti praebet ordo archebulius
Soph. Ant. 1115 πολυώνυμε, Καδμεῖας νύμφας ἄγαλμα καὶ Διὸς βαρυβρεμέτα. — 1126 ct δ᾽ ὑπὲρ διλόφοιο πέτρας «τέροψ ὄπωπε λιγνύς, ἔνθα Κωρύκιαι,
ἰόφοιο enim recte Dindorfius scripsisse videtur pro διλόφου. Se- itur, ut in Trach., glyconeus III, quod et ipsum eosdem hie et 18*
276 Wilhelmus Doehrmann:
ilie numeros consociatos esse comprobat. Euripides ordine arche- bulio usus est Heraclid. 356, 57 = 365, 56
μεγαληγορίαιςει δ᾽ ἐμὰς φρένας oU φοβήεεις. Bis eum anapaestis subiunxit,
Andr. 862—64 κυανόπτερος ὄρνις εἴθ᾽ εἴην, ἢ πευκᾶεν ckágoc, ἃ διὰ Κυανέας ἐπέραςεν ἀκτάς. Her. 882—84 ὡς ἐπὶ λώβᾳ Νυκτὸς Γοργὼν ἑκατογκεφάλοις ὀφέων iaxünuac, Aócca μαρμαρωπόςκ,
ubi in iambum contractus est is, qui baecheum antecedit, quartus anapaestus.
In Trach. et ordo archebulius cum proximo glyconeo communi vocabulo eoartatus est et hic cum clausula; quae quia post quintam brevem, eamque verbi polysyllabi ultimam, inciditur, in glyconeis II habenda erit. |
Incisionem post quintam brevem si respicimus, eundem ordinem opinabimur esse
Eur. Ale. 907, 08 ἔφερε κακὸν ἅλις, ἄτεκνος ὦν, | πολιὰς ἐπὶ χαίτας. — 980, 31 ἔθανε δάμαρ, ἔλιπε φιλίαν᾽ τί νέον τόδε; πολλούς,
ubi ad eum, quem glyconeum dicimus, pro clausula accedit ordo Reizianus. Priorem autem ordinem praeterquam quod incisionis ilius cum Trachiniis summa similitudo glyconeum probare videtur, alterum est, quamobrem ne potest quidem ad iambicum numerum referri. Nam ut omittam iambicam mensuram ictum requirere in ἔλιπε trium brevium vocabuli ultima syllaba, ubicumque in iambicis ordinibus antecedens metrum in solutam arsin exit, subsequentis prior arsis soluta est, ea inter metra aut diaeresis fieri debet aut caesura post subsequentis priorem thesin, ultra caesuram nisi inter- cedente commissura verbi compositi, nulla fieri potest verbi conti- nuatio. At hiec ordo in antistropho neque diaeresin habet neque caesuram eam, quam iambi soluti stipulantur, quarum tamen altera utra, ex numero vere iambico profectus, carere non posset. Cuius legis confirmandae infra occasio erit, sed postulavit res nune iam ad eam provocare, ut illum ordinem contra falsam mensuram defende- remus. Glyconeo posito — nolim id praeterire — similis est in hoc loco synaphia atque in eadem fabula 252, 53 — 259, 60
ὁρῶ δίκωπον ὁρῶ ckágoc γεκύων δὲ πορθμεύς.
Denique sola incisione post quintam brevem qui contentus
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 277
erit, nulla accedente re, quae omnino tollat iambicam mensuram, in glyconeis numerabit priorem ordinem
Iph T. 1249, 50 ἔτι μιν ἔτι βρέφος, ἔτι φίλας ἐπὶ ματέρος ἀγκάλαιει Opluckwv. — 1274, 75 γέλαςε δ᾽ ὅτι τέκος ἄφαρ ἔβα πολύχρυςα θέλων λατρεύματα εχεῖν,
ubi adnexus est enhoplii generis ordo Reiziano cognatus.
Plures deinceps arses solvi non est, quod a glyconeo alienum ducas, quia idem sibi permiserunt Aeschylus Sophocles Euripides in glyconeo II una syllaba aucto, Sapphico illo, quem Hephaestio dicit, enneasyllabo!), quem ordinem, soluta basi et choriambi priore longa dochmiis subiunxerunt Aeschylus
Sept. 188, 89 ἱππικῶν τ᾽ ἄπυον πηδαλίων dia cróuia πυριγενετᾶν χαλινῶν.
— 196, 97 δή τότ᾽ ἤρθην φόβῳ πρὸς μακάρων λιτάς, πόλεος ἵν᾽ ὑπερέχοιεν ἀλκάν,
ubi in stropha ςτόμια Lachmannus emendavit pro ςτόμα.
Soph. Ai. 607, 08 ἔτι μέ ποτ᾽ ávücev τὸν ἀπότροπον ἀΐδηλον "Ajay. — 619, 20 ἄφιλα παρ᾽ ἀφίλοις ἔπες᾽ ἔπεςε μελέοις ᾿Ατρείδαις. Eur. Or. 328, 29 οἵων, ὦ τάλας, ὀρεχθεὶς ἔρρεις, | τρίποδος ἄπο φάτιν, ἂν ὁ Φοῖβος. — 344, 45 λάβροις ὀλεθρίοιειν ἐν κύμαειν τίνα γὰρ ἔτι πάρος οἶκον ἄλλον,
quorum versuum alterum ordinem sincerum esse Sapphicum ennea- syllabum docet
Aesch. Sept. 549, 50 κλύων dvociwv ἀνδρῶν. εἴθε γὰρ θεοὶ τούςδ᾽ ὀλέςειαν ἐν τά. — 612, 13 ἐκτρέπον-τες γᾶς ἐπιμόλους᾽ πύργων δ᾽ ἔκ- τοθεν βαλὼν Ζεύς cge κάνοι κεραυνῷ,
ubi insoluta eius forma dochmiis adnexa est. cf. Pers. 267, 68 = 213, 74.
Operae pretium est horum versuum similes quosdam afferre ideo, quod, vera quae sit eorum natura, non satis perspectum mihi videtur. Ergo, ut supra sapphicum enneasyllabum dochmiis sub- iunctum invenimus, ita simplicem glyconeum II
1) p. 62: (ἐν τῷ ἀντιςπαςτικῷ) δίμετρον . . . ὑπερκατάληκτον, TO xa- λούμενον Xamqikóv ἐννεαεύλλαβον, ἢ "Inmuváxreiov: olov καὶ xvicn τινὰ θυμιήςας.
278 Wilhelmus Doehrmann:
Eur. El. 1148, 49 τότε μὲν ἐν λουτροῖς ἔπεςεν ἐμὸς ἐμὸς ἀρχέτας. — 1156, 57 μέλεον ἃ πόειν χρόνιον ἱκόμενον εἰς οἴκους,
quem ordinem pro dimetro iambico accipi vetat longa, quae in anti- stropho est, paenultima, quae eadem in glyconeis apud Euripidem nihil offensionis habet.
Or. 170—772 οὐκ ἀφ᾽ ἡμῶν, οὐκ ἀπ᾿ οἴκων πάλιν ἀνὰ πόδα cóv εἰἱλίξεις μεθεμένα κτύπου;
— 191—93 ἐξέθυς᾽ ὁ Φοῖβος ἡμᾶς μέλεον ἀπόφονον αἷμα δοὺς πατροφόνου ματρός,
versum compositum arbitramur ex dimetro trochaico, glyconeo II, dochmio. De trochaeis aeolico ordini praemissis cf. Bacch. 903—906. Alterum ordinem ne dimetrum iambicum faciamus — praeterquam quod tota via abhorrent a poetarum arte trochaei et iambi synaphia consociati — eadem obstat, quae El. 1157, longa paenultima in str. 171 intercedens. Eae autem in El. et Or. responsiones altera alteram tueri videtur ita, ut non opus sit verbis transpositis sic scribere cum Porsono:
πάλιν ἀνά, μεθεμένα κτύπου, πόδα cóv εἰἱλίξεις;
Or. 1253, 54 τί δέ με τόδε χρέος ἀπύεις, ἔνεπέ μοι, φίλα.
— 1273, 74 ἄφοβος ἔχε᾽ κενός, ὦ φίλα, ςτίβος ὃν οὐ δοκεῖς,
ubi priorem ordinem cur glyconeum velimus esse, per se iam in- tellegitur.
Ac verisimillimum credo vel omnibus solutis arsibus glyconei esse generis eum, qui medius est inter duos dochmios
Eur. Bacch. 1169—71 φέρομεν ἐξ ὄρεος ἕλικα νεότομον ἐπὶ μέλαθρα, μακάριον θήραν. — 1185—87 νέος ὁ μόςχος ἄρ- τι γένυν ὑπὸ κόρυθ᾽ ἀἁπαλότριχα κατάκομον θάλλει.
Haec soluti glyconei species tam singularem se praebet, ut su- spicionem inde periclitari possis de illius origine. Digna autem res est, in qua paulisper immoremur, praesertim cum dissentiendum nobis esse existimemus ab ea, quae inde a veterum temporibus ducta nuper plerisque recepta est, sententia, ex qua glyconeum in duo iambica
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 279
metra discindunt, prius antispasticum, alterum integrum. Nam quae supra exposuimus solutis arsibus metrorum fere esse cum ver- borum finibus consensum, eius rei, sicut isti glyconeum volunt com- positum, nec vola apparet nec vestigium in iis, quae modo dedimus, exemplis. Immo maxima eorum pars significata est incisione post quintam brevem, ut
Soph. Trach. 1009 ἀνατέτροφας ὅ τι καὶ uucn. — 1030 ἀποτίβατος ἀγρία vócoc,
et hoc unum indicium est, quod subsidii aliquid praestet ad glyconei naturam enucleandam. Incisio autem post quintam brevem posita Sic fere eum dividit:
vvvvulvvu-v-
quarum alteram partem clare demonstrari potest tamquam sui iuris ordinem nonnumquam adhibitam esse, idque in dochmiacis versibus, ut
Eur. Ale. 395 —97 πάτερ, ὑφ᾽ ἁλίῳ. προλιποῦςα δ᾽ ἀ- μὸν βίον ὠρφάνιςεν τλάμων,
qui sunt dochmius, ordo vv _ u _ et _uu_uu___, de quo infra dicendum erit.
Or. 185, 86 cróparoc ἀνακέλαδον
ἀπὸ Aéxeoc ἥ-
cuxyov ὕπνου χάριν παρέξεις, φίλα; — 206,07 ἄγαμος, ἔπιδ᾽, ἄτεκνος
ἅτε βίοτον ἁ
μέλεος εἰς τὸν αἰὲν ἕλκω χρόνον,
ubi primus ordo est dochmius solutus, alter vu v _ v _ soluta priore arsi, tertius dimeter dochmiacus.
Or. 1483, 84 τότε δὴ τότε διαπρεπεῖς ἐγένοντο Φρύγες, ὅςον "Apeoc ἀλκὰν ἥςςονες Ελλάδος,
praecedit ordo telesillius, de quo infra videbimus, sequitur uu υ _ altera soluta arsi, dimeter dochmiacus.
Or. 1501, 02 Μενέλαος ἀναςχόμενος ἀνόνητον ἀπὸ Τροίας ἔλαβε τὸν ᾿Ελένας γάμον,
ubi primus est ordo telesillius soluta ultima arsi, alter vu_u_ eadem arsi soluta, tertius compositus ex iambico metro et dochmio, nisi eum Dindorfio scribendum est Τροίας ἔλαβ᾽ ἔλαβε, quo dimeter dochmiacus restituitur. Annotandum legem de solutis metris verbi
1) P. Masqueray, traité de métrique grecque, Paris. 1899. p. 267 8qq.
280 Wilhelmus Doehrmann:
fine terminandis diligentissime in ordine u ὦ. v . servatam esse, nam Alc. 396. Or. 185 ex insoluta altera eius arsi vocabulum in proximum ordinem continuatur, Or. 1483. 1501 soluta ea in integrum verbum desinit.
Altera, quae ad glyconeum pertinet, particula explorata de quinque illis, quae priorem eius partem efficiunt, brevibus non iam est laborandum; quae nihil sunt nisi solutus sive baccheus sive cre- ticus, quos in initio ordinum aeolicorum vicem subire ionici a min. luculentissime exposuit Wilamowitzius in commentatione, quae est de versu Phalaeceo in Mélanges H. Weil, p. 459. Cf, qui & puro baecheo orsi hanc rem illustrant, glyconeos
Eur. Hel. 1301 ópeía ποτὲ δρομάδι Kw-Aw. — 1319 δρομαίων δ᾽ ὅτε πολυπλανή-των,
ubi baecheus initialis exeunte vocabulo terminatur. Quae cum ita sint, non ita grave videtur esse peccatum Euripidis, quod hunc gly- coneum conformavit v v _ _ vu _ v ., quem ei obicit Aristophanes Ran. 1323; neque est ob eam causam Euripides reprehendendus, nisi quod integrum ionicum pro decurtato admittens ab Aeolensibus, qui
primi ordinem glyconeum excoluerunt, deseivit. Idem quod Bacchy- lides fecit
XVII. 1 Bl βαειλεῦ τᾶν ἱερᾶν ᾿Αθα-νᾶν,
etiam minus, ut in homine Ionico, mirabimur.
Aequali compositione Sapphicum enneasyllabum creatum esse apparet. Ab ionico enim decurtato eum initium capere documento est — ut in glyconeo — incisio post quintam brevem facta si duae priores arses solutae sunt, ut
Soph. Ai. 608 τὸν ἀπότροπον ἀΐδηλον "Aıdav. — 620 ἔπες᾽ ἔπεςε μελέοις ᾿Ατρείδαις.
Altera eius ordinis pars est ionica Reiziani forma v u ὦ . .), quae et cum alis numeris coniuncta invenitur, et ionicis pro clau- sula adnexa, ut Eur. Bacch. 384, 85 — 400, 01
κις-ςοφόροις δ᾽ ἐν θαλίαις ἀνδράςει κρατὴρ ὕπνον ἀμφιβάλλῃ.
Sed in viam redeamus. Praeter glyconeos alterum numeri genus esse videtur, quod, si verborum terminationes attenderis, ab iambis discerni possit, ut
Aesch. Choeph. 146 —49 (ere δάκρυ καναχὲς ὀλόμενον ὀλομένῳ becrmótq, πρὸς ἔρυμα τόδε κακῶν κεδνῶν T ἀπότροπον ἄγος ἀπεύχετον.
1) Wilamowitz, Her.* II. p. 146.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 281
Primus ordo, quem duodecim breves conficiunt, cur nequeat esse di- meter iambicus, satis apertum fit ex iis, quae supra ad Eur. Alc. 930 brevius, infra uberius explanabimus. Sed noli cogitare de glyconeo, quam mensuram proximi ordines detrectant. Probabilius, credo, dochmium terminabimus solutum et proceleusmaticum, siquidem totius carminis dochmiaca est natura. Alter ordo est dimeter creti- cus, quo de genere cum dochmiis coniuncto cf. p. 252, tertius et quar- tus uterque compositus ex proceleusmatico et dochmio. Proceleus- maticus autem saepius immiscetur versibus dochmiacis, ut
Aesch. Agam. 1361, 62 τί κακόν, ὦ γύναι, χθονοτρεφὲς -
ἐδανὸν f) ποτόν.
— 1380,81 μεγαλόμητις εἶ, περίφρονα δ᾽ ἔλακες. ὥςπερ οὖν.
Pers. 266, 67 ὀτοτοτοῖ, μάταν τὰ πολέα βέλεα παμμιτῆ.
— 272, 73 ὀτοτοτοῖ, φίλων ἁλίδονα
cópnara πολυβαφῆ.
Pers. 266 τὰ πολέα scripsimus ex Lachmanni emendatione pro τὰ πολλά. Omnibus his locis proceleusmaticus utrimque verbi fine ter- minatur, id quod numerorum ambiguitatem expellit. li autem, qui tales dimetros iambicos constituunt, quales
Agam. 1362 χθονοτρεφὲς ébavóv ἢ ποτόν. — 1381 mepippova δ᾽ ἔλακες. ὥςπερ οὖν,
rationes reddere debebunt, cur ubique a proceleusmaticis incipiant istà iambici ordines. Addimus ex Euripide Med. 1280, 81 cíba-poc, ἅτις τέκνων ὃν ἔτεκες ἄροτον αὐτόχειρι μοίρᾳ κτενεῖς. = 1291, 92 γυναικῶν λέχος πολύπονον, öca βροτοῖς ἔρεξας ἤδη κακά. Or. 179, 80 τὸν ᾿Αγαμεμνόνιον ἐπὶ δόμον. ὑπὸ γὰρ ἀλγέων ὑπό τε CUUPOPÄC. — 200, ΟἹ ὀλόμεθ᾽ ἰςονέκυες, ὀλόμεθα. CU τε: γὰρ ἐν νεκροῖς, τό τ᾽ ἐμὸν οἴχεται.
Proceleusmaticum dochmio praemissum iudicabimus Hec. 1031 ὀλέθριον ὀλέθριον κακόν, ubi nulla est causa alterius ὀλέθριον expungendi.
Or. 1307 δορὶ παρὰ ποταμὸν ὀλομένους. 1500 πολύπονα δὲ πολύπονα πάθεα.
Haec quidem hactenus.
282 Eadem res
Wilhelmus Doehrmann:
est in trochaeis, quorum ubi arses solutae sunt,
saepenumero non solum metra sed etiam singuli tribreves vocabuli fine distinguuntur, ut
Soph. OC. 1689 κατά με qóvioc ᾿Αἴδας. — 1715 ric ἄρα με πότμος αὖθις ὧδ᾽. 1732 ἄταφος ἔπιτνε δίχα τε παντός. — 1745 τοτὲ μὲν ἄπορα, τοτὲ δ᾽ ὕπερθεν. frgmt. 219 πρόποδα μέλεα᾽ τὰ δ᾽ Óca κλύομεν.
τρόχιμα βάειμα χέρεει πόδεει,
quos trochaeos esse testantur Choeroboscus, exeg. et Anonymus Am- brosianus apud Studemund, anecd. var. I pp. 60. 226.
Eur. Hel. 172 — 184 176
— 188 180
195
—= 214 203
— 222 364
Phoen. 645
-— 664 1567
τοῖς ἐμοῖει εύνοχα δάκρυα,
πάθεει πάθεα, μέλεςει μέλεα. ἔνθεν οἰκτρὸν ὅμαδον ἔκλυον,
ἄλυρον ἔλεγον, ὅ τι ποτ᾽ ἔλακεν. φόνια φόνια, χάριτας ἵν᾿ ἐπὶ
bákpuci παρ᾽ ἐμέθεν ὑπὸ μέλαθρα Öpecı φυγάδα νόμον ἱεῖςα
γοερόν, ὑπὸ δὲ πέτρινα μύχατα. ἔτυχον ἕλικά τ᾽ ἀνὰ χλόαν. ἔμολεν ἔμολε δάκρυα δάκρυςί μοι φέρων. ἔλαχεν ἔλαχεν, ὅτε ce τέκετο ματρόθεν. ὁ δ᾽ ἐμὸς ἐν ἁλὶ πολυπλανὴς
πόεις ὀλόμενος οἴχεται. χθόνα δὲ πάτριον οὐχ ὁρᾷς,
διὰ δὲ πόλεας ἔρχεται. τὰ δ᾽ ἐμὰ δῶρα Κύπριδος ἔτεκε
πολὺ μὲν αἷμα, πολὺ δὲ δάκρυον,
ἄχεά τ᾽ ἄχεςι, δάκρυα daxpucıv ἔλαβε πάθεα. καλλιπόταμος ὕδατος ἵνα τε. κρᾶτα φόνιος ὀλεείθηρος. δάκρυα γοερὰ φανερὰ máci τιθεμένα, τέκεςι μαςτὸν ἔφερεν ἔφερεν ἱκέτις ἱκέτιν ὀρομένα.
Similiter in tertio, quem vocamus, glyconeo, qui constat ex metro trochaico et choriambo, illud, si'solutas habet arses, verbi fine terminari solet, saepissime in duos tribreves distribuitur, ut
Soph. Ai. 1185 τίς ἄρα véaroc ἐς πότε λή-ξει. — 1192 ὄφελε πρότερον αἰθέρα δῦ-ναι. Ant. 108 φυγάδα πρόδρομον ὀξυτέρῳ.
— 125 πάταγος Ἄρεος ἀντιπάλῳ.
Eur. Bacch. 874 παραποτάμιον ἡδομένα.
— 894 ὅ τι ποτ᾽ ἄρα τὸ δαιμόνιον.
Hel. 1347 τύπανά τ᾽ ἔλαβε Bupcotevii. — 1363 κύκλιος Evocıc αἰθερία.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 983
Eur. Her. 682 παρά τε Βρόμιον olvobótrav παρά TE χέλυος ἑπτατόνου. Ion. 1067 nadecı πάθεα δ᾽ ἐξανύτους᾽. Iph A. 1059 θίαςος ἔμολεν ἱπποβότας.
Facit haec res ne solutos, quos supr& diximus, glyconeos III iambica metra existimemus subiunctis anaclomenis. His enim in componendis metris, ne nimis distracta viderentur collisis utrimque arsibus, maximum fuit studium poetarum, ne vocabuli finis inter ea intercederet; plerumque autem caesuram posuerunt post priorem anaclomeni arsin, ut
Aesch. Suppl. 507 ἄναξ ἀνάκτων, μακάρων. — 514 τὸ πρὸς γυναικῶν ἐπιδών. Soph. Ai. 706 ἐμοὶ ξυνείη διὰ παντὸς εὔφρων. — 718 θυμῶν ᾿Ατρείδαις μεγάλων τε νεικέων. Eur. IphA. 1086 τίς ἄρ᾽ ὑμέναιος διὰ λωτοῦ Λίβυος. = 1058 ἀνὰ δ᾽ ἐλάταιει ςτεφανώδει τε χλόᾳ,
etsi in his ordinibus altera iambici metri arsis non soluta est. Verum ne soluta quidem illa vocabuli fine metrum terminari voluerunt; quare
Eur. Hipp. 147 äviepoc ἀθύτων πελάνων τρύχῃ. — 157 λιμένα τὸν εὐξεινότατον ναύταις,
soluta utraque arsi in stropha nihilominus caesura adhibetur post priorem anaclomeni arsin. Eandem ob causam — ne solitario de- fungamur exemplo —
Eur. El. 169 ἔμολέ τις ἔδολεζν» γαλακτοπότας ἀνήρ. — 192 χρύςεά re yópia(v» προθήματ᾽ ἀγλαῖΐας,
(supplendum enim est v paragog. in stropha et antistr. ut numeri restituantur), inter iambicum metrum solutum et glyconeum II (antistr.: glycon. III*)) eaesura collocatur post primam glyconei syl- labam perinde atque insoluto praegrediente metro, ut
Soph. Ai. 599 ἐγὼ δ᾽ ὁ τλάμων παλαιὸς ἀφ᾽ οὗ χρόνος. — 612 ὃν ἐξεπέμψω πρὶν δή ποτε θουρίῳ.
At in glyconeo III, composito illo ex trochaico metro et chor- iambo, quia facilis erat transitus ex thesi in arsin, diaeresi inter- missa longius spatium fieri non poterat.
Anapaesticorum nonnumquam solvuntur arses, theses in longam coalescunt ita, ut in dactylicam speciem converti videantur; in quo
1) Haec responsio tam saepe admissa est a Sophocle et Euripide, ut non intellegamus cur Weckleinius strophae verba transposuerit, cf. Hermann, elem. p. 529. Christ, Metrik! p. 522.
284 Wilhelmus Doehrmann:
magnopere falsus est Klotzius!), quod negavit intra metrum posse existere alterum dactylum nisi prior ipse quoque dactylus sit, obstat enim haud exiguus metrorum numerus, ubi, ipso non reluctante sensu verborum, memoria librorum tuetur hane formam uu. ov sive hane - - - v v, neque per totam metricam simile aliquid invenitur, quod eodem referendum sit. Nam quod Engerum ?) secutus ille urget etiam in dochmiis alteram arsin non posse solvi nisi prima soluta, male haec dochmii forma ὦ. v v o _ in suspicionem vocata est, quae mille locis optima librorum fide defenditur?), ut
Aesch. Sept. 106 θεοὶ πολίοχοι χθονός, IT’ ἴτε πάντες. = 120 có τ᾽, ὦ Διογενὲς φιλόμαχον κράτος.
Sed haec minus ad rem. Ea autem, ut ad propositum rever- tamur, solutionis in anapaestis videtur esse vis, ut ne in mediis quidem dimetris diaeresis neglegi possit omissa hic illic si antecedit pura anapaestica forma sive spondiaca. Ex solutis anapaestis hos notavimus
Aesch. Agam. 1512 κάππεςε, κάτθανε, καὶ καταθάψομεν. Eum. 929 ἦ τάδ᾽ ἀκούετε, πόλεως φρούριον. Pers. 14 κοὔτε τις ἄγγελος οὔτε τις ἱππεύς. Prom. 187 τῆς πολυτέκνου Τηθύος ἔκγονα. Suppl. 5,6 χθόνα εὔγχορτον Συρίᾳ φεύγομεν, οὔτιν᾽ ἐφ᾽ αἵματι δημηλαείαν.
cf. Agam. 62. 63. 68. 92. 345. 761. 765. 767. 1539. Choeph. 389. Eum. 303. 970. 971. Pers. 48. 52. Prom. 154. Sept. 809. 844. 846. 1040. 1053. Suppl. 20. 33. E"
Soph. Ai. 1404 xepci ταχύνετε, τοὶ δ᾽ ὑψίβατον. El. 115 ἔλθετ᾽, ἀρήξατε, veícacOe πατρός. OC. 1773 dpäcw καὶ τάδε xai πάνθ᾽ ὁπός᾽ ἄν. Phil. 198 καὶ τὰ παθήματα κεῖνα πρὸς αὐτόν. Trach. 1086 δέξαι μ᾽, ὦ Διὸς ἀκτίς, παῖςον.
cf Ant. 129. El. 112. 201. OC. 146. 1777. 1778. Trach. 1275. 1277. frgmt. 492, 1.
Euripides ut in reliquis etiam in hoc genere eos, quos Aeschylus et Sophocles sibi constituerant, fines egressus est. Aeschylus enim tribus admodum locis duo deinceps metra dactylis conclusit (Agam. 1512. Eum. 929. Suppl. 5, 6), quorum tamen locorum in duobus alterum utrum metrum ab anapaesto incipit, prius Suppl. 5, 6, alte- rum Eum. 929; Sophocles omnino nusquam plus singula, Euripides ne duo ne tria quidem deinceps metra solvere temperavit. Notavimus
1) R. Klotz, de numero anapaestico quaestt. metr. Lips. 1869 p. 14.
2) Philol. XII p. 467.
3) cf. Wilamowitz, Her.* II p. 219. C. Pickel, de versuum doch- miacorum origine, diss. phil. Argent. III pp. 168. 193.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 285
Eur. Hec. 70 deinacı päcyacıy; ὦ πότνια Χθών. Hipp. 1861 πρόςφορά μ᾽ αἴρετε, cüvrova δ᾽ EAKETE τὸν κακοδαίμονα καὶ KATÜPATOV. Ion. 224 ςτέμμαςί γ᾽ ἐνδυτόν, ἀμφὶ δὲ Γοργόνες. Med. 160 ὦ μεγάλα Θέμι καὶ πότνι᾽ "Apre. Troad. 112 δύεςτηνος ἐγὼ τῆς βαρυδαίμονος.
cf. Ale. 865. Andr. 1227. 1228. El. 1319. 1322. 1331. 1335. 1850. 1353. Hec. 68. 79. 88. 145. 151. 173. 181. 214. Hipp. 198. 215. Ion. 82. 105. 107. 108. 176, 77. 226. 229. 232. 866. 918. 921. IphA. 129. 130. 161. 598. IphT. 176. 223. Med. 166. 360. 1397. 1405, 06. Or. 1395. Troad. 102. 107. 145. 177. 199.
Anapaestica metra, sicut supra diximus, cum in dactylum exeunt non posse non vocabuli fine terminari pro certo habemus. Nam ex dimetris legitima diaeresi carentibus, quos collegit Gaisford. II pp. 94, 95, ii, qui dactylum praebent in altera sede collocatum, aut prave digesti sunt aut verba aperte corrupta, Aesch. Agam. 1528 (1487, 88 Kirchh.). Soph. Ant. 156. Eur. IphT. 461. Neque est in quo offendamus praeter
Eur. Hec. 96 an’ ἐμᾶς οὖν ἀπ᾽ ἐμᾶς τόδε παιδός,
ubi tamen suspectus esse videtur ordo verborum. Neque enim in anapaestis 59— 153 alter est dimeter qui diaeresi careat, et ana- phoram ἀπ᾽ ἐμᾶς — An’ ἐμᾶς aptissime credimus pro se metrum anapaesticum conficere (cf. p. 266). Quapropter lenissima transposi- tione genuinum verborum ordinem restituisse mihi videor, scribens
an’ ἐμᾶς ἀπ᾽ ἐμᾶς οὖν τόδε παιδός.
Quin etiam in dimetris catalecticis, qui alioquin nihil diaereseos postulant, post solutum prius metrum diaeresis facta est, ut Aesch. Pers. 925 κλάγξω δ᾽ αὖ γόον óápíbaxpuv. 958 μυρία μυρία πεμπαςτάν. Soph. OR. 1311 ἰὼ δαῖμον, ἵν᾽ ἐξήλου. Eur. Hec. 97 πέμψατε, δαίμονες, ἱκετεύω. 174 αὐδάν, ὦ τέκνον, ὡς εἰδῆς. IphA. 128 παιδὸς baícouev ὑμεναίους. IphT. 215 ψαμάθων Αὐλίδος ἐπέβαςαν.
Quae cum ita sint, Soph. Trach. 986, qui ordo sic legitur in libris: ὀδύναις; οἴμοι ἐγὼ τλάμων, malim cum Brunckio ferre alterum insertum μοὶ, ut sit dimeter acatal. iusta diaeresi incisus ὀδύναις; οἴμοι μοι ἐγὼ τλάμων, quam paroemiacum soluto priore metro non incisum. At
Eur. Hec. 206 —08 μόςεχον δειλαία δειλαίαν eicóyet χειρὸς ávaprracrüv cäc ἄπο λαιμότομόν τ᾽ ᾿Αἴδᾳ,
286 Wilhelmus Doehrmann:
quod tertius ordo inciditur post eam syllabam, quae sequitur alterum dactylum, palam faeit sinceri dactylici generis esse eum ordinem caesura penthem. incisum.
Solutos anapaestos quantum fuerit studium exeuntibus vocabulis terminandi quo magis eluceat, quosdam locos Aristophaneos adiungi- mus ex proceleusmatieis magnam partem compositos, ut
Av. 828—830 προδεδόμεθ᾽ ἀνόειά τ᾽ ἐπάθομεν᾽ ὃς γὰρ φίλος ἦν ὁμότροφά θ᾽ ἡμῖν ἐνέμετο πεδία παρ᾽ ἡμῖν.
— 344—46 ἔπαγ᾽, ἔπιθ᾽, ἐπίφερε πολέμιον ὁρμὰν φονίαν, πτέρυγά τε παντᾶ περίβαλε περί τε κύκλωςαι.
Lys. 481—83 Κραναὰν κατέλαβον, ἐφ᾽ ὅ τι τε μεγαλόπετρον, ἄβατον ἀκρόπολιν, ἱερὸν τέμενος.
Antistrophi verba sic ut tradita sunt scribenda censemus — 546—48 ἔνι φύεις, ἔνι χάρις, ἔνι 0pácoc, ἔνι δὲ ςοφόν, évi δὲ φιλόπολις ἀρετὴ φρόνιμος, nam eo, quem vulgo receperunt, verborum ordine ἔνι δὲ Bpacoc, ἔνι δὲ ςοφόν, ἔνι φιλόπολις
responsio turbatur; numeros enim opinamur esse anapaestum (antistr.: proceleusmaticum), duos proceleusmaticos, dochmium solutum (malim sic vocare quae sequuntur quam duplicem proceleusm.), proceleus- maticum, metrum anapaesticum. Addimus
Aristoph. frgmt. 698 Καὶ τίς ὄρεα βαθύκομα τάδ᾽ Errecuro βροτῶν. schol. Heph. p. 168 ἴθι μόλε ταχύποδος ἐπὶ δέμας ἐλάφου.
Praeterea Gaisford. II pp. 106, ΟἿ affert Timothei τεταμένον Öpiyava διὰ μυελοτρεφῆ (frgmt. 7 B), ex Diogene Laertio VI, 79
Διόγενες ἄγε, λέγε, τίς ἔλαβέ ce μόρος ἐς "Aiboc; ἔλαβέ με κυνὸς ἄγριον ὄδαξ.
Par fuit in dochmiis consuetudo, ut soluta metra verborum finibus terminarentur; sed facile perspicitur singulos poetas non eandem semper in omnibus numerorum generibus solvendi libertatem sibi sumpsisse, Aeschylus enim, quem in anapaestis largiorem solu- tionum vidimus quam Sophoclem, in dochmiaco numero multo rarius lis usus est.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 287
Dochmios solutos invenimus
Aesch. Agam. 1130 γοερὰ 0avaropópa: τέρμα δ᾽ ἀμηχανῶ. Coeph. 146 (tere δάκρυ xavayéc ὀλόμενον,
quem ordinem supra diximus dochmium cum proceleusmatico con- iunctum.
Eum. 824 = 855 ἐμὲ παλαιόφρονα, κατά TE τᾶς οἰκεῖν.
Soph. Ant. 1273 θεὸς τότ᾽ dpa τότε μέγα βάρος μ᾽ ἔχων. 1319 ἐγὼ γάρ c ἐγὼ ἔκανον, ὦ μέλεος, ἐγώ, φάμ᾽ ἔτυμον. ἰὼ πρόεςπολοι. — 1341 cé T αὖ τάνδ᾽, ὦμοι μέλεος᾽ οὐδ᾽ ἔχω ὅπα πρὸς πότερον ἴδω, πᾷ κλιθῶ. El. 1246 ἀνέφελον ἐνέβαλες οὔ ποτε καταλύειμον οὐδέ ποτε ληςόμενον ἁμέτερον οἷον ἔφυ κακόν. — 1266 τᾶς πάρος ἔτι χάριτος, εἴ ce θεὸς ἐπόριςεν ἁμέτερα πρὸς μέλαθρα᾽ δαιμόνιον αὐτὸ τίθημ᾽ ἐγώ, constat hic versus ex duobus dochmiis solutis, tribus creticis, dochmio, qui diaeresi accuratissime inter se distincti sunt.
OC. 1479 διαπρύειος ÖToßoc. ἵλαος, ὦ δαίμων, ἵλαος, εἴ τι γᾷ.
Antistrophi verba sic habet cod. Laurentianus:
1493 ἐπιγύαλον (hic relictum est litlerarum fere octo spatium; nihil erasum est, 160) ἐναλίῳ TToceibauviu θεῷ τυγχάνεις.
Primum dochmium Hermannus constituit:
ἐπιγύαλον ἐναλί — ij ἸΠοειδωνίῳ θεῷ τυγχάνεις,
verum insolens est TTocibuviu nominis proprii forma, neque proba- bile dochmium solutum in medio verbo terminari. Me si vis audire, inter ἐπιγύαλον et évaMu vocabulum in archetypo fuit, obscuratum tamen ab librario omissum est, sed ita, ut satis relinqueretur spatii ad illud postea addendum, verba ex sensu repleta sunt. Quapropter quid aptius quam τυγχάνεις mutari in Eruxec et post ἐπιγύαλον collocari? Deinde apparet voce τυγχάνεις semel illata ita trans- posita esse verba, ut diaeresis caderet inter alterum et tertium doch- mium; restituto autem verbo Etuxec hoc verborum ordine scribendum videtur: ἐπὶ γύαλον ἔτυχες ἐναλίῳ θεῷ TToceibuviu.
288 Wilhelmus Doehrmann:
Solutos dochmios vide
OR. 661 Ἅλιον᾽ ἐπεὶ ἄθεος ἄφιλος 6 m πύματον. — 690 ich δὲ παραφρόνιμον, ἄπορον ἐπὶ φρόνιμα. 1314 νέφος ἐμὸν ἀπότροπον, ἐπιπλόμενον ἄφατον. — 1322 ci μὲν ἐμὸς ἐπίπολος ἔτι μόνιμος" ἔτι γάρ. 1340 ἀπάτετ᾽ ἐκτόπιον ὅτι τάχιςτά με. 1345 τὸν καταρατότατον, ἔτι δὲ καὶ θεοῖς. — 1365 εἰ δέ τι mpecBurepov ἔτι κακοῦ κακόν.
At unus est dimeter dochmiacus apud Sophoclem, ubi ex soluto priore dochmio verbum continuatur, OC. 1464 enim haec habet Lau- rentianus:
κτύπος ἄφατος ὅδε διόβολος᾽ ἐς δ᾽ ἄκραν. Hermannus scripsit:
κτύπος ἄφατος ὅδε γε δίβολος᾽ ἐς δ᾽ ἄκραν,
qua coniectura etiam diaeresis restituta foret. Fateor desiderare memet diaeresin ex animi sententia, neque tamen nimiae temeritatis esse videtur transposita voce ἄφατος sic fere hune dimetrum con- formare:
κτύπος ὅδε διόβολος ἄφατος᾽ ἐς δ᾽ ἄκραν,
ubi neglegentia librariorum quam facile potuerit ordo verborum tur- bari, vix opus est ut memoretur. In stropha Hermannus adiecto vocabulo νέα dimetrum dochmiacum restituit iusta diaeresi incisum:
1449 (véa» βαρύποτμα κακὰ παρ᾽ ἀλαοῦ ξένου. Kestant iam ordines
Phil. 853,54 €i ταύταν τούτῳ γνώμαν lcyeic, μάλα᾽ toi ἄπορα πυκινοῖς évibeiv πάθη,
sic enim plerique scribunt. Prior versus — sicut videtur ---- constat ex molomio et dochmio huius formae __ -_ - - - 1) intercedente diae- resi; quos molossos haud numquam Sophocles cum dochmiis con- junxit perinde atque creticos, ut
OC. 1570, 71 qaci πολυξέςτοις edvvacdoı xvuleichai τ᾽ ἐξ ἄντρων. Trach. 661, 62 τᾶς πειθοῦς παγχρίετῳ εὐυγκραθεὶς
ἐπὶ προφάςει θηρός. Alter versuum Phil. 853, 54 non dubium est quin ex duobus doch-
miis componatur, sed qui vulgarem lectionem defendunt praetermissae post solutum dochmium diaereseos offensam inculcant. L praebet
1) Kaibel, Electra p. 147.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 289
Kıvoicıv, unde nos suspicamur Sophoclem dedisse TTuKvoicıv, ver- n ita scripsisse:
μάλα τοι ἄπορα Tukvoiciv évibeiv πάθη,
KVoiciv autem in Trukıvoicıv mutatum a magistello quodam, qui wucto brevium syllabarum numero aliquid proficere sese putaret. cepto Trukvoicıv prior dochmius hane habet formam vw v uo vu ., e. v _ u _ v - Solutis prima et altera arsibus, quae saepissime in :hmiaca compositione invenitur.) In stropha respondent
837, 38 καιρός τοι πάντων γνώμαν ἴεχων πολὺ παρὰ πόδα κράτος ἄρνυται,
jrum in altero versu plures syllabae desunt; ad lacunam refercien- n Hermannus duo proposuit:
{πολύ Ti» πολὺ παρὰ πόδα κράτος ἄρνυται πολὺ παρὰ πόδα κράτος <(Avdpäcıv)> ἄρνυται,
"umtamen vereor, ne ex sententiarum structura melior prolici isit emendatio. Chorus enim postquam in stropha dixit: oppor- um tempus cuiusvis rei consilium habens magnam lico vim com- rat, in antistr. manifesto haec respiciens sé hoc, inquit, consilium res de isto (Philocteta), prudentibus inextricabilia apparebunt mala. de quod duo vocabula (γνώμα et Ícyewv) in paribus strophae et istr. locis collocata sunt. Quare non video quo probabilius expleri ‚sit illa lacuna quam inserto mukvoicı in eadem sede qua in istr., praesertim quod sine ulla in collocandis verbis mutatione ;; a Sophocle autem scriptum esse opinamur
πολὺ παρὰ πόδα πυκνοῖςι κράτος ἄρνυται.
ae coniectura etiam eo commendari videtur, quod verbum πυκ- civ in antistr. vel minus ad sensum accommodatum est, neque ellegitur quid sibi velit, nisi appareret Sophoclem artificium ad- uisse vocabuli iterandi in eodem strophae et antistr. loco.) De 'hmiis autem ita coniunctis, ut vocabuli finis post alterius priorem sin cadat, cf.
Soph. El. 1385 τὸ bucépicrov αἷμα quciv "Apnc. — 1392 δολιόπους ἀρωγὸς eicu CTEYac.
Collegimus omnia — nisi quae nos fugerunt — dochmiorum utorum exempla quae exstant apud Aeschylum et Sophoclem. Unde
1) Kaibel, Electra p. 263. 2) cf. p. 256. Simillimam rem Bruhn notat ad OR. 179, ubi respon- ab inter se 168 ὦ πόποι, ἀνάριθμα γὰρ φέρω. — 179 ὧν πόλις ἀνάριθμος ὄλλυται.
Jahrb, f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 19
290 Wilhelmus Doehrmann:
credimus palam fieri utrumque operam dedisse ut integris vocabulis metra dochmiaca terminaret, adeo ut tuo iure dubitare possis num omnino permiserint solutum dochmium cum proximo una voce co- haerere. Neque perquam dissentit Euripides, qui etsi nonnumquam diaeresin neglexit, tanto saepius observavit, ut de discribendis metris ubiubi ambigitur, ea utique videatur praeferenda discriptio, quae quam maxime vocabulorum finibus adaptetur; quod quousque pateat ut percipi possit, iam ea quae deprompta habemus ex Euripide exempla sub uno aspectu ponimus.
Andr. 842 ἀπόδος, ὦ φίλος, ἀπόδος, ἵν᾽ ávraíav. . Bacch. 979 ἀνοιςτρήςατέ νιν ἐπὶ τὸν ἐν γυναικομίμῳ CTOAd. = 999 μανείςεᾳ πραπίδι παρακόπῳ τε λήματι créAAerat. 987 ἐς ὄρος ἐς ὄρος ἔμολ᾽ ἔμολεν, ὦ Βάκχαι; — 1007 θηρεύου-ςα τάδ᾽ ἕτερα μεγάλα φανερά τ᾽ ὄντ᾽ ἀεί. 990 λεαίνας δέ τινος ὅδ᾽ ἢ Γοργόνων. — 1010 τὰ δ᾽ ἔξω νόμιμα δίκας ἐκβαλόν-τα. 992 ---1012 ἴτω δίκα φανερός, ἴτω ξιφηφόρος. 995 — 1015 τὸν ἄθεον ἄνομον ἄδικον Ἐζχίονος. 1021 περίβαλε βρόχον ἐπὶ θανάειμον ἀγέλαν πεςόντα τὰν Μαινάδων,
dimeter dochmiacus et dimeter iambicus suppressa alterius metri priore thesi, quae est clausula versuum dochmiacorum apud Aeschy- lum et Euripidem frequentata.
1162 εἰς γόον, eic δάκρνα. καλὸς ἀγών, ἐν αἵματι cráZoucav. 1169—71 φέρομεν ἐξ ὄρεος ἕλικα νεότομον ἐπὶ μέλαθρα μακάριον θήραν. — 1185—87 νέος ὁ uócyoc ἄρ- τι γένυν ὑπὸ κόρυθ᾽ ἁπαλότριχα κατάκομον θάλλει.
Dochmius 1169, postremam arsin solutus verbi fine terminatur; idem in antistr, insoluta postrema arsi, in medio vocabulo desinit. Alterum ordinem, ut p. 278 exposuimus, glyconeum II solutum arbi- tramur esse.
El. 1170 εχέτλια μὲν ἔπαθες, ἀνόεια δ᾽ eipyäcw. Hec. 702 ὦμοι, αἰαῖ, ἔμαθον ἐνύπνιον ὀμμάτων. 1063 χρήζων ᾿ἸἸλιάδας, αἵ με διώλεςαν. 1067—69 εἴθε μοι ὀμμάτων αἱματόεν βλέφαρον ἀκέςαι᾽ ἀκέςαιο τυφλόν,
Ἅλιε, φέγγος ἀπαλλάξας.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 291
In dimetro dochmiaco 1067 alterum metrum, soluta arsi finali, a proximo ordine diaeresi seiungitur. Quae sequuntur verba (1068, 69) ut in eundem numerum quadrarent sic scripsit H. Weilius:
ἀκέεςαιο τυφλόν, ἀκέεςαι᾽, "Alte, φέτγος ἀπαλλάξας,
tres enim effecit dochmios, quorum primus et alter ultimam Arsin soluti legitima diaeresi terminantur. Eximia sane coniectura viri eximii, quae auribus valde blandiatur. Sed quos supra dedimus or- dines neque per se quicquam habent suspecti, neque in dochmiorum vicinia. Quod ut comprobemus paulo altius repetendum est. Numeros statim cognoscimus Euripidem compositos voluisse ex telesillio, qui vocatur, soluta postrema arsi et ordine. vu vv . v ., de quo mox videbimus. De telesillio vide Hephaestionem p. 67: ἔςτι τοίνυν ἐπίςημα ἐν τῷ ἰωνικῷ (ἀπὸ μείζονος) ἐφθημιμερῆ μέν, τὰ τοιαῦτα οἷς ἣ Τελέειλλα ἐχρήςατο,
ἅδ᾽ Ἄρτεμις, ὦ κόραι, φεύγοιςα τὸν ᾿Αλφεόν,
quamquam id minus recte Hephaestio, quod dimetrum ionicum a mai. catal. hunc versum dicit. Vera eius quae sit natura clare elucet ex
Soph. OC. 178—80 ἔτ᾽ οὖν; — ἔτι βαῖνε mópcu. — ἔτι; — rpoßißaze, κούρα, " πόρςω᾽ cu γὰρ ἀΐεις. Eur. El. 730—832 λευκόν τε πρόςωπον ἀοῦς, τὰ δ᾽ ἕεπερα νῶτ᾽ ἐλαύνει θερμᾷ φλογὶ θεοπύρῳ,
ubi telesillius enhopliorum ordinem concludit; equidem nullus iam dubito, quin enhoplius et telesillius eiusdem sint generi$, telesillium autem pro clausula esse enhoplii eundem fere in modum quo phere- crateum glyconei; quae cognatio etiam inde videtur apparere, quod telesillius eadem qua enhoplius licentia fruitur theseos initialis sive solvendae in duas breves sive contrahendae in unam longam bre- vemve. Neque recusat solutionem arsium, ut.
Eur. IphA. 1055 εἱλιςςόμεναι κύκλια. — 1077 τᾶς εὐπάτριδος γάμον, ubi in stropha soluta est 8.818 finalis, insoluta in ant.
Hel. 1314 μέτα κοῦραι ἀελλόποδες. — 1332 πόλεων δ᾽ ἐπέλειπε βίος,
soluta est postrema arsis in stropha et ant. Vel duae arses solutae sunt
1119 Λακεδαίμονος ἄπο Aéyea. 19*
292 Wilhelmus Doehrmann:
Eius autem ordinis certa suppetunt exempla cum dochmiis syna- phiae artificio coniuncti, ut
Or. 1483, 84 τότε δὴ τότε διαπρεπεῖς ἐγένοντο Φρύγες, ὅςον "Apeoc ἀλκὰν ἥςςονες Ἑλλάδος. 1501, 02 Μενέλαος ἀναςχόμενος ἀνόνητον ἀπὸ Τροίας ἔλαβε τὸν '€Aévac γάμον,
cf. quae p. 279 de numeris horum versuum disputavimus.
Clausula denique in versu Bacch. 1067 — 69 est ordo_uu_uu_v_; is haud raro invenitur subiunctus ordini Quid dedicatum, ut
Eur. Hec. 650 crévei δὲ καί τις ἀμφὶ τὸν εὔροον Εὐρώταν. Ion. 685 οὐ γάρ με caívei Becpara, μή τιν᾽ ἔχῃ δόλον. — 704 ὄλοιτ᾽ ὄλοιτο πότνιαν ἐξαπαφὼν ἐμάν. 717 λαιψηρὰ πηδᾷ νυκτιπόλοις ἅμα cüv Βάκχαις,
aut annectitur enhoplio, ut
Her. 1029 ἴδεςθε, διάνδιχα κλῇθρα
κλίνεται ὑψιπύλων δόμων. 1032 ἴδεςθε τάδε τέκνα πρὸ πατρὸς
ἄθλια κείμενα buctávov.
Or. 1256 ςταθεὶς ἐπὶ φοίνιον αἷμα πήματα πήμαειν ἐξεύρῃ.
= 1276 δὸς ἀγγελίαν ἀγαθάν τιν᾽,
εἰ τάδ᾽ ἔρημα τὰ πρόςθ᾽ αὐλὰς,
aut enhoplii generis ordini w _- w _ w _ w _ v, ut
Her. 1017 τότε μὲν περιςαμότατος καὶ ἄπιςτος Ἑλλάδι τῶν Δαναοῦ παίδων,
ubi non possumus probare eam, quam Wilamowitzius proposuit, distri- butionem Her.? II p. 218. Cum dochmiis coniunctus est ordo _uu_uu_u_
Aesch. Sept. 203, 04 ἀςτυδρομουμέναν πόλιν Kai ςτράτευμ᾽ ἁπτόμενον πυρὶ bau. — 210, 11 κὰκ χαλεπᾶς δύας ὕπερθ᾽ ὀμμάτων κρημναμενᾶν νεφελᾶν ὀρθοῖ. Eur. IphT. 828—30 ἔχω ς᾽, Ὀρέετα, τηλύγετον χθονὸς ἀπὸ πατρίδος ᾿Αργόθεν, ὦ φίλος,
qui sunt ordines Quid dedicatum, ὧν. vv _ o _ soluto cretico
finali, dochmius.
His rebus expositis quoniam ab omni parte sanam ostendimus et telesillii et ordins _ vu vo _ vu _ v. cum dochmiis synaphiam,
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 293
satis nobis videmur Bacch. 1068, 69 contra coniecturam Weilianam defendisse. Ex dochmiis solutis ordine sequuntur
Eur. Hel. 628 περιπετάςαςα χέρα φίλιον ἐν μακρᾷ,
prior dochmius formam habet v_ u _. u _ soluta prima et tertia arsi; qualem dochmium legitimum esse in hac compositione supra exposi- tum est, cf. etiam
Soph. Ant. 1275 οἴμοι, λακπάτητον ἀντρέπων χαράν. — 1299 τάλας, τὸν δ᾽ ἔναντα προςβλέπω νεκρόν.
Soluti sunt dochmii
Eur. Hel. 634 περὶ δὲ γυῖα χέρας ἔβαλον, fjbovóv. 650 Tócv ἐμὸν ἔχομεν ἔχομεν, ὃν ἔμενον ἔμενον ἐκ Τροίας πολυετῆ μολεῖν,
non ferenda videntur; probabiliter coniecit Nauckius:
Tóciv. ἔχομεν ἔχομεν, ὃν ἔμενον Τροίας πολυετῆ μολεῖν.
684 τὰ δὲ cà κατὰ μέλαθρα πάθεα πάθεα, μᾶ-τερ.
687 δι᾽ ἐμὲ κατεδήςατο δύεγαμος αἰςχύνᾳ.
694 ἐμὲ δὲ πατρίδος ἄπο κακόποτμον ἀραίαν ἔβαλε θεὸς ἀπό τε πόλεος ἀπό τε céOev, ὅτε μέλαθρα λέχεά τ᾽ ἔλιπον οὐ λιποῦς᾽.
Her. 745 πάλιν ἔμολεν ἃ πάρος οὔποτε διὰ φρενὸς (ἂν» ἤλπιςεν παθεῖν γᾶς ἄναξ. — 758 ἄφρονα λόγον οὐρανίων μακάρων κατέβαλ᾽ ὡς ἄρ᾽ οὐ εθένουειν θεοί;
in stropha voculam ἄν addidit Fix ad numeros cum antistropho ex- aequandos.
876 cóv ἄνθος πόλεος, ὁ Διὸς ἔκγονος.
887 ἰώ μοι μέλεος.
888 ἰὼ Ζεῦ, τὸ cóv γένος ἄγονον αὐτίκα.
919 λέγε, τίνα τρόπον ἔευτο θεόθεν ἐπὶ μέλαθρα κακὰ τάδε τλήμονάς τε παίδων ψυχάς;
ψυχάς scripsit Wilamowitzius pro τύχας; de primi et tertii dochmii forma vide ad Hel. 628.
1020 τὰ δ᾽ ὑπερέβαλε παρέδραμε τὰ τότε κακά.
1028 có δὲ τέκνα τρίγονα τεκόμενος, ὦ δάιε.
1052 οἴμοι φόνος ὅςεος ὅδ᾽ — à à διά μ᾽ ὀλεῖ-τε.
1061 ὕπνον ὕπνον ὀλόμενον, ὃς Éxavev ἄλοχον, ἔ- κανε δὲ τέκεα τοξήρει ψαλμῷ.
1070 ἀπόκρυφον δέμας ὑπὸ μέλαθρον κρύψω.
294
Wilhelmus Doehrmann: ’
1084 N) τάχα φόνον ἕτερον ἐπὶ φόνῳ βαλών,
fj, add. Wilamowitzius.
1178 ὦ τὸν ἐλαιοφόρον ὄχθον ἔχων (ἄναξ). 1180 ἐπάθομεν πάθεα μέλεα πρὸς θεῶν.
1188 τεκόμενος δ᾽ ἔκανε φόνιον αἷμα τλάς. 1192 ἐμὸς ἐμὸς ὅδε γόνος ὁ πολύπονος ὃς ἐπὶ
δόρυ γιγαντοφόνον ἦλθεν εὺὑν θεοῖ-ει. "
1205 πέπλον, ἀπόδικε, ῥέθος ἀελίῳ δεῖξον. 1212 δρόμον ἐπὶ φόνιον ἀνόειον ἐξάγῃ. Hipp. 868 τυράννου πάθεα μέλεα θρεομένας. 869 τίς ce παναμέριος ὅδε χρόνος μένει,
ubi in antistr, insoluta prioris dochmii ultima arsi, neglecta est
diaeresis,
Ion.
IphT.
676 587 830 831 853
707
715 764 767 776
182 1789
647 655 832 834 870
. 149
πάρεδρος ἢ Euvepyöc ἀδίκων ἔργων. διὰ πύλας ἔμολεν ἔμολε coi βοά. αἰαῖ αἰαῖ, μέλεα μέλεα τάδε πάθη. πρόεωθεν δέ ποθεν ἀνακομίζομαι. δάκρυςΐ μου βλέφαρα καταχυθέντα τέγγεται CA τύχᾳ. καλλίφλογα πέλανον ἐπὶ πυρὶ καθαγνίςας. ἔχουςαι ςκόπελον οὐράνιόν θ᾽ ἕδραν. ἔλαβον ἔπαθον ἄχος ἀβίοτον, φίλαι. διανταῖος ἔτυπεν ἔτυπεν ὀδύνα. τόδ᾽ ἐπὶ τῷδε κακὸν ἄκρον ἔλακες ἔλακες ἄχος ἐμοὶ ετένειν. | πῶς φής; ἄφατον ἄφατον ávaubnrov. ὀτοτοτοῖ᾽ τὸ δ᾽ ἐμὸν ἄτεκνον ἄτεκνον ἔλαβεν ἄρα βίοτον, ἐρημίᾳ δ᾽ ὀρφανούς. c& δὲ τύχας μάκαρος, ὦ νεανία. ἔτι γὰρ ἀμφίλογα δίδυμα μέμονε φρήν. κατὰ δὲ δάκρυα, κατὰ δὲ γόος ἅμα χαρᾷ. τὸν ἔτι βρέφος ἔλιπον ἀγκάλαιςει νεαρὸν τροφοῦ. εύγγονε. παρὰ δ᾽ ὀλίγον ἀπέφυγες ὄλεθρον ἀνόειον ἐξ ἐμᾶν. κάταγε κάταγε, πρόςιθ᾽ ἀτρέμας, ἀτρέμας ἴθι᾽ λόγον ἀπόδος ἐφ᾽ ὅ τι χρέος ἐμόλετέ ποτε.
162 ἄδικος ἄδικα τότ᾽ ἄρ᾽ ἔλακεν ἔλακεν, ἀπό-
φονον ὅτ᾽ ἐπὶ τρίποδι Θέμιδος ἄρ᾽ ἐδίκαςε,
in stropha et antistr. quattuor deinceps dochmii soluti verborum fini- bus terminantur, nam quod semel in ant. dochmius in medio voca- bulo finiri videtur, commissura haec est verbi compositi, quae saepe- numero pro terminatione verbi admittitur. Diaeresin autem quo clarius fiat solutorum potissimum dochmiorum propriam esse, duos
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. — 995
addimus longiores versus, quorum inter singula metra, insolutis postremis arsibus, nulla paene diseresis relicta est,
Her. 1042—44 Καδμεῖοι vépovrec, οὐ ciya ci- ya τὸν ὕπνῳ παρειμένον ἐάςετ᾽ éx- λαθέεθαι κακῶν;
Med. 1258—60 διογενές, κάτειργε κατάπανοον, ἔξ- ελ᾽ οἴκων τάλαιναν φονίαν τ᾽ '€pi- γὺν ὑπ᾽ ἀλαςτόρων.
= 1268—70 ὁμογενῆ μιάςματ᾽ ἐπὶ yalav αὐ- τοφόνταις cuvwdd θεόθεν πίτνοντ᾽ ἐπὶ δόμοις ἄχη,
in stropha numeri postulant mutato ordine scribi τάλαιναν φονίαν pro povíav τάλαιναν.
Ex solutis dochmiis praeterea sunt
Or. 177 ἐρεβόθεν ἴθι μόλε μόλε κατάπτερος. — 198 πατέρα τέκνα τε τάδε céOev ἀφ᾽ αἵματος. 179 τὸν ᾿Αγαμεμνόνιον ἐπὶ δόμον. — 200 ὀλόμεθ᾽ ἰεονέκυες, ὀλόμεθα. 185 «ς«τόματος ἀνακέλαδον ἀπὸ λέχεος ἥ-ευχον. — 206 ἄγαμος, ἔπιδ᾽, ἄτεκνος ἅτε βίοτον ά. 330 ἔλακεν ἔλακε, δεξάμενος ἀνὰ δάπεδον. — 346 ἕτερον ἢ τὸν ἀπὸ θεογόνων γάμων,
in stropha alterum, in antistr. prius metrum solutum est, utrumque diaeresi terminatum. Sed omissa est diseresis in stropha post inso- lutam prioris metri arsin finalem, cf. Hipp. 369 = 676.
Or. 335 μέλεον, ᾧ δάκρυα δάκρυςι ευμβάλλει. 1247 τὰ πρῶτα κατὰ Ἰ]ελαςγὸν ἕδος ᾿Αργείων. — 1267 κόρας διάδοτε διὰ βοςτρύχων πάντῃ,
responsio est, quam ad Hipp. 369 = 676 et Or. 830 = 346 modo notavimus.
1305 τὰν λιποπάτορα λιπόγαμόν θ᾽, ἃ πλείετους, pro diaeresi est commissura verbi compositi, ut Or. 162.
1307 ὅθι δάκρυα δάκρυει ἔπεςε cibapéoic. 1364 διὰ τὸν ὀλόμενον ὀλόμενον ᾿Ιδαῖον. — 1548 ἔπες᾽ ἔπεςε μέλαθρα τάδε δι᾽ αἱμάτων. 1436 φάρεα πορφύρεα δῶρα Κλυταιμήςτρᾳ. 1456 ἅπερ ἔδρακον ἔδρακον ἐν δόμοις τυράννων. Phoen. 114 χαλκόδετ᾽ ἔμβολά τε λαϊνέοιειν ᾿Αμφίονος ὀργάνοις. 165 πρὸς ἐμὸν ὁμοτενέτορα, περὶ δ᾽ ὠλένας. 296 πότνια, μόλε πρόδρομος, ἀμπέταςον πύλας.
296 Wilhelmus Doehrmann:
1288 δίδυμα τέκεα πότερος ἄρα πότερον αἱμάξει. — 1800 TáAavec, ὅ τι ποτὲ μονομάχον ἐπὶ φρέν᾽ ἠλθέτην,
praemissus est dimetro dochmiaco singularis tribrevis.
1295 πότερον ἄρα νέκυν ólóuevov dyrcu. — 1306 πότμος ἄποτμος ὁ φόνος ἕνεκ᾽ "Epıvuwv.
Troad. 289 τόδε, φίλαι Τρῳάδες, ὃ φόβος ἦν πάλαι. 244 τίν᾽ ἄρα τίς ἔλαχε; τίνα πότμος εὐτυχής. 253 παρθένον, à γέρας ὁ χρυεοκόμας ἔδωκ᾽. 260 τί δ᾽ ὃ νεοχμὸν ἀπ᾽ ἐμέθεν ἐλάβετε τέκος. 287 φίλα τὰ πρότερ᾽ ἄφιλα τιθέμενος πάντων. 325 πάλλε πόδ᾽ αἰθέριον, ἄναγε χορόν, εὐάν.
Hi fere apud Euripidem dochmii soluti. Licentia eius in solvendis metris non minus hoc genere quam reliquis conspicua fit; Aeschylus quidem non nisi singulos dochmios solvit, Sophocles binos, Euripides ternos, ut Hel. 695, 96. Her. 1192, 93, quaternos, ut Or. 149, 50 = 162, 63. Ceterum diaereseos vix minor cura apud Euripidem, qui in centum fere et septem dochmiis solutis quindecies admodum eam neglexerit; quod ad unam solutionem referendum esse ne dubium relinquatur, in Hippolyto ex quadraginta duobus locis, ubi expecta- mus diaeresin — nam in dochmiis omnino diaeresis magis usitata est — quindecim, in Medea ex triginta sex vel sedecim loci deside- rant. In solutis dochmiis tum, cum omissa est diaeresis, plerumque verbi terminatio cadit aut post priorem solutae ultimae arseos bre- vem, ut Andr. 842. Bacch. 995 = 1015. El. 1170. Her. 1023. 1061. 1070. 1212. IphT. 871. Or. 1364. Phoen. 1295. Troad. 244, aut post subsequentis dochmii priorem thesin, ut Her. 758: Ion. 767. Phoen. 165. Troad. 260. Ex iis, quos in priore loco posuimus, ordines Her. 1070 et Troad. 244, ubi duarum brevium vocula finem antecedentis initium proximi metri comprehendit, utraque incisione ornati sunt. Sed eas res nunc quidem tetigisse satis habemus.
Tragicos sectatus Aristophanes poeta comicus diseresin neglec- tam aliquoties in insolutis dochmiis nusquam praetermisit post so- lutam arsin finalem, ut
Ach. 360 6 τι ποτ᾽, ὦ εχέτλιε, τὸ μέγα τοῦτ᾽ ἔχεις; — 388 λαβὲ δ᾽ ἐμοῦ γ᾽ ἕνεκα παρ᾽ Ἱερωνύμου. 862 πάνυ γὰρ ἔμεγε πόθος ὅ τι φρονεῖς ἔχει. — 390 «ςκοτοδαςυπυκνότριχα τὴν "Aiboc κυνῆν. Av. 284 ὅςεα T ἐν ἄλοκι θαμὰ βῶλον ἀμφιτιττυβίζεθ᾽ ὧδε λεπτόν. 240 τά τε κατ᾽ ὄρεα, τά τε κονιτοτράγα, τά τε κομαρο- φάτγα, cf. p. 252. 310 ποποποποποποποῦ μ᾽ ἄρ᾽ ὃς ἐκάλεςε; τίνα τόπον ἄρα νέμεται;
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 297
315 τιτιτιτιτιτιτιτι τίνα λόγον ἄρα ποτὲ πρὸς ἐμὲ φίλον ἔχων; 631 Av có παρ᾽ ἐμὲ θέμενος ὁμόφρονας λόγους. 1192 ἀέρα περινέφελον, ὃν Ἔρεβος ἐτέκετο. — 1265 μηδέ τιν᾽ ἱερόθυτον ἀνὰ δάπεδον (Av) ἔτι,
ἄν add. Meineke.
Lys. 482 μεγαλόπετρον, ἄβατον ἀκρόπολιν. — 547 ἔνι δὲ ςοφόν, ἔνι δὲ φιλόπολις,
cf. p. 286.
Ran. 1347 τάλαι-να mpocéyouc ἔτυχον ἐμαυτῆς ἔρτοις. Thesm. 676 ὅεια καὶ νόμιμα μηδομένους ποιεῖν. frgmt. 697 Καὶ τί τὰρ ἐπὶ κακότροπον ἐμόλετον βίον.
Iam nobis videmur ad liquidum perduxisse id, quod voluimus, solutis metris mirum quoddam diaereseos studium inesse, maxime in anapaestico et dochmiaco generibus, quae etiam insolutis arsibus inprimis sunt propensa ad diaeresin; in iambis solutis maior pars ordinum diaeresin, minor caesuram praetulit; denique in trochaeis solutis saepissime occurrit diaeresis, caesuram quaesitam esse nus- quam invenimus. Pari consuetudini reliqui numeri sunt obnoxii, quod tamen, quoniam de re ipsa dubitari non potest, amplius perse- qui facile supersedemus.
DE FORMIS IAMBICI METRI EARUMQUE INTER SE RATIONIBUS. I. DE CRETICA FORMA.
Priore parte huius disputationis absoluta reliquum est ut videa- mus quasnam in singulis numerorum generibus sibi scripserint syna- phiae leges. Quod tamen per omnes numeros nunc quidem neque potest investigari propter huius scriptionis angustias neque, si quid video, opus est, quia id ipsum evincere nobis propositum est obser- vatas fuisse in lyricis numeris certas incisiones, quas si in uno genere probaverimus, exsecuti nobis videmur eam quam suscepimus rem tractandam. [Itaque missis iam reliquis iambicum numerum conside- rabimus, cuius apud poetas usus eximiam in hac re artem protulit. In quo bipartitam rem tractabimus. Videlicet separatim dicendum erit de ea compositione, quae fit ex meris iambis, et ea, quae iambicum genus cum alienis numeris copulavit, quia utraque compositio suis legibus utitur. Sunt autem quae versibus struendis adhibuerunt sive metra sive ordines, qui et ipsi duo aut plura metra comprehendunt. Et ex metris quidem constitutos dicimus versus, quorum nomen in- didem est ductum, ut dimetros trimetros tetrametros. Sed satis magna pars est lyricorum versuum, quos non tam ad metra quam ad metrorum longiores minoresve complexus referri necesse est, ut Soph. Ant. 853—56 — 872—775
872 céBeiv μὲν εὐςέβειά ric, κράτος δ᾽, ὅτῳ κράτος μέλει, παραβατὸν οὐδαμᾷ πέλει, cé δ᾽ αὐτόγνωτος ὥλες᾽ ὀργά,
quem quominus unum versum esse dicamus nihil obstat, rectius dicas ex quattuor ordinibus constitutum, tribus prioribus dimetris, ultimo irimetro; sic enim distinctum hunc versum voluisse Sophoclem inde apparet, quod ad sextum usque metrum et in stropha et in anti- Stropho post alterum quodque diligentissime diaeresin observavit, cum in prioribus cum alteris iungendis nihil eiusmodi artificii quae- siverit. Pariter ubique invenies versus ex ordinibus compositos: cui rei significandae ut in eo, quem modo ex Antigona attulimus, versu diaeresis, ita alias aliud inservit indicium; in praesens tamen satis est probavisse utraque ad versus condendos adhiberi, et metra et ordines. Quod discrimen eo usque patet, ut alius fere usus in metris
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 299
coniungendis alius obtineat in ordinibus, quae causa est, cur in utraque earum, quas supra discripsimus, parte primum de metris, deinde de ordinibus dicturi simus.
Hac via progressi a metris inter se colligandis initium capimus disputationis. Hic enim regulam quandam servasse poetas quodvis docet carmen iambico numero conscriptum. Ex tribus autem iambici metri formis quas vulgo usurpaverunt, una quae utramque thesin expressam habet, altera, quae suppressam priorem, tertia, quae poste- riorem, maxime nobilitata est integra illa, cuius adhibendae usus non cohibetur nisi admista cretica bacchiacave forma — his enim uti licet nominibus quamquam ex specie magis quam e natura metro- rum repetitis. Huic formae non it& multum discrepat altera, quae tamen non tam late patet, ut quovis loco legitime collocetur. Nam ut in mediis ordinibus sive versibus saepissime cum reliquis duabus alter- nat, ita in ineunte versu rarius locum habere videtur, ut haud imme- rito diu dubitatum sit, num omnino possit a cretico incipere versus iambicus. Sed confirmavit rem Aristoxeni quod nuper Oxyrhynchi repertum est frgmt. col III, vide Blass, Neue Jahrb. 1899. p. 42. Quam ab causam non iam ausim negare intra versum, praegrediente alieno numero, supprimi posse iambici ordinis thesin initialem, quam- quam haud facile adducor ut iambicam mensuram esse concedam tum, cum antecedit ordo dactylicus, praesertim catalecticus in syll., ut
Soph. Trach. 211—215 βοᾶτε τὰν ὁμόςπορον — "Aptenıv ᾿Ορτυγίαν ἐλαφαβόλον, ἀμφί- πυρον, | γείτονάς TE νύμφας ἀείρομ᾽ οὐδ᾽ ἀπώνοομαι,
mihi quidem nemo persuadebit in concursu numerorum, unius in thesin exeuntis, incipientis a thesi alterius, utramque simul excidere posse. Itaque, etsi versus Ἄρτεμιν — νύμφας medius intermissus est inter iambicos, tamen yeitovdc TE νύμφας, quem ordinem iambis subiunctum non dubitaremus ad iambicum numerum referre, prae- cedente ordine dactylico malimus in trochaicis numerare, quam con- iunctionem etiam apud Aeschylum et Euripidem in iambici generis canticis occurrere ostendit Wilamowitzius, comm. metr. II p. 16; I pp. 16. 26. Neque in exeunte versu ad arbitrium fere posuerunt metrum iambicum suppressa priore thesi; sed minus evitabant si etiam praecedens ordo in creticam formam desinebat, ut Aesch. Sept. 888—91 = 899—902
888 ειἰδηρόπληκτοι μὲν ὧδ᾽ ἔχουειν, εἰδηρόπληκτοι δὲ τοὺς μένουειν, τάχ᾽ ἄν τις εἴποι, τίνες;
τάφων πατρῴων λαχαί.
Tribus hoc canticum constat versibus, quorum duo priores catalexi
200 Wilhelmus Doehrmams:
clare discreti sunt; tertius effeitur iterato hoe ordine , _ _v_, quali iteratione mitigari eretiei finalis offensionem diximus.
Soph. OC. 1453, 54 — 1468, 69
1468 τί μὰν ἀφήεςεει τέλος; δέδια τόδ᾽" οὐ yàp ἅλιον, de soluta cretici priore arsi infra videbimus.
Quare etiam Soph. EL 181—484 — 498—501
481 οὐ γάρ ποτ᾽ duvacrei c ὁ φύεας Ἑλλάνων ἄναξ,
οὐδ᾽ ἁ παλαιὰ χαλκόπακτος ἀμφάκης τένυς
unum credimus versum, compositum ex duobus tetrametris huius formae __.-.___->._e___o..
Eur. Suppl. 832, 33 πικροὺς éceibec γάμους, πικρὰν δὲ Φοίβου φάτιν. Deinde creticus versum concludere potest si antecedens metrum eandem formam exhibet, ut Aesch. Eum. 148 — 154
148 ὕπνῳ κρατηθεῖς᾽ ἄγραν deca. Soph. Ant. 876—78 ἄκλαυτος ἄφιλος ἀνυμέναιος ταλαίφρων ἄτομαι τάνδ᾽ ἑτοίμαν ὁδόν.
Phil. 391 — 507 391 ópecrépa παμβῶτι Γᾶ, μᾶτερ αὐτοῦ Διός. Eur. Phoen. 312—18 sic versus discribendos censeo:
τί φῶ ce; πῶς ἅπαντα xoi χερεὶ καὶ λόγοιςι πολυέλικτον á- δογνὰν ἐκεῖςε καὶ τὸ δεῦρο περιχορεύ- ουςα τέρψιν παλαιᾶν λάβω χαρμονᾶν;
ἰὼ τέκος,
ἔρημον πατρῷον ἔλιπες δόμον,
ubi etsi ἰὼ τέκος praecedenti versui alligari potest ita, αὖ in inte- grum metrum ille desinat, tamen propter gravem post χαρμονᾶν interpunctionem multo probabilius hoc ipso loco versus terminatio constituitur. Qua discriptione ἰὼ τέκος singulare metrum iambicum pro sui iuris versu dochmiis praemittitur, quod haud raro factum est, ut
Soph. El. 1232 ἰὼ vovoí, γοναὶ cwudtwv ἐμοὶ φιλτάτων — 1253 ὁ πᾶς ἐμοί, ὁ πᾶς ἂν πρέποι παρὼν ἐννέπειν.
Creticus finalis qua condicione placuerit supra expositum est. Contra si neque ordo praecedit cretico finitus, neque creticum est
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 301
metrum paene ultimum, sed unum in exeunte versu, id, nedum aptam faciat clausulam, ut natura eius est concitatior, etiam obluctari videtur aequabili numerorum flumini. A quo tamen crimine defen- dendum putamus Aesch. Choeph. 424, 25 = 429, 80
429 μόρον xrícat μωμένα ἄφερτον αἰῶνι Cd,
ubi vel interrupta synaphia, propterea quod uterque versus in fine treticum habet, non maior paene est offensio quam in eo, qui paulo antecedit, versu 419—21 = 440— 42
419 ἄνευ πολιτᾶν ἄνακτ᾽ ἄνευ δὲ πενθημάτων ἔτλης ἀνοίμωκτον ἄνδρα θάψαι,
ubi elisio apertam facit synaphiam. Quapropter nulla iam difficultas relinqui videtur Choeph. 609—11 = 617—19
609 τγυναικοβούλους TE μήτιδας φέρων ἐπ᾽ ἀνδρὶ τευχεςφόρῳ, ἐπ᾽ ἀνδρὶ δήοιειν ἐπικότῳ cépac,
quippe, alterum versum & tertio longiore intervallo separari non posse primum docet anaphorse figura in initia eorum distributa, deinde, quod etiam tertii versus in altera sede creticus est.
Extant tamen Euripidis quidam versus cretico terminati, quibus neutrum eius offensionis remedium allatum est, ut quaesita esse vio- lentia quaedam videatur, velut
Suppl 807 ἐπάθομεν d) — τὰ κύντατ᾽ ἄλγη κακῶν. — 820 ἀΐετέ μου — ςτένεις ἐπ᾽ ἀμφοῖν ἄχη. 826 κατὰ μὲν ὄνυξιν ἠλοκίεμεθ᾽, ἀμφὶ δὲ crobóv κάρα κεχύμεθα. Troad. 1310 ἀγόμεθα φερόμεθ᾽ — ἄλγος ἄλγος βοᾷς.
in antistr. sic scribit Wilamowitzius: — 1325 ἐμάθετ᾽, ἐκλύετε; — περγάμων ὁ κτύπος.
Haec tamen deflectere ab vulgari usu nemo non iudicabit --- quate- nus quidem ad versus mere iambicos pertinent, nam dochmiis facillime potuit iambicus ordo ὦ. ὦ -- _ v . pro clausula subiungi, id quod supra dictum est, alia eiusdem generis exempla suo loco apparebunt.
Cretici duae formae discernendae sunt, una quae communi voca- bulo coniungi patitur cum praecedente metro, ut passim in eis, quos supra ex tragicorum triade attulimus, versibus, altera quae non potest nisi ab integro vocabulo initium ducere; illa ubique contractam ser- vat eam, quae suppressam thesin sequitur, arsin, haec admittit solu- tam. Quarum una haec locum habet, cum antecedentis metri soluta
302 Wilhelmus Doehrmann:
est utraque aut altera arsis, lex enim est sacra atque sancta, ut inter solutum iambicum metrum et creticum utique intercedat diaeresis, ut
Aesch. Choeph. 25 ὄνυχος ἄλοκι νεοτόμῳ. — 34 μυχόθεν ἔλακε περὶ φόβῳ.
Αὐ
Choeph. 393, 94 πόποι δᾶ, νερτέρων τυραννίδες ἴδετε πολυκρατεῖς ἀραὶ φθινομένων. — 406,07 τί δ᾽ ἂν φάντες τύχοιμεν ἢ τάπερ πάθομεν ἄχεα πρός TE τῶν τεκομένων;
ubi alterum versum iambicum esse vult Wilamowitzius, Choeph. p. 190, aperte repugnat quod in stropha sexta et quae sequitur longa syllaba uno vocabulo comprehenduntur; itaque quam Wilamowitzius concedit adhiberi posse mensuram, unam esse legitimam hoc loco dochmiacam pro certo affirmare possumus; neque est cur dubitemus de hac mensura quod nulli per totum canticum sunt praeterea dochmii, quorum etiam minores ordines saepissime inveniuntur cum aliis tum imbico generi admisti, qua de re infra dicemus. Eidem qui Choeph. 393, 94 — 406, 07 versus sunt Soph. OR. 660, 61 — 689, 90
600 οὐ τὸν πάντων θεῶν θεὸν πρόμον "AMiov: ἐπεὶ ἄθεος ἄφιλος ὅ τι πύματον.
Sophocles, quantum quidem ex iis, quae aetatem tulerunt, fabulis colligi potest, soluto metro nusquam subiunxit creticum. Apud Euri- pidem plura extant eius generis exempla; unde simul apparet — quod desideramus apud Aeschylum —- insoluto cretico _ v . posse respondere solutum u u o _. Extat is creticus
Eur. Andr. 484, 85 ἑνός, ἃ duvacıc ἀνά TE μέλαθρα κατά Te
| πόλιας,
ὁπόταν εὑρεῖν θέλωει καιρόν.
— 491, 92 ἄθεος ἄνομος ἄχαρις ὁ φόνος᾽ ἔτι ce, πότνια, μετατροπὰ τῶνδ᾽ ἔπειειν ἔργων. 1205 ὦ φίλος, δόμον ἔλιπες ἔρημον. — 1219 ἀμπτάμενα φροῦδα πάντα κεῖται,
trimeter iambicus, cuius in primo et altero loco est creticus, in tertio baecheus. In stropha alter creticus utramque habet arsin solutam, in antistr. prior alteram, ut solutionum permutatae sedes videantur,
Or. 998—1000 τὸ χρυςόμαλλον ἀρνὸς ὁπότ᾽ ἐγένετο τέρας ὀλοὸν ὀλοὸν ᾿Ατρέος ἱπποβώτα,
dubitari potest ᾿Ατρέος ir — utrum pro cretico metro habeatur an
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 303
pro anaclomeno. Sed creticum esse reliqua suadent exempla, ana- clasis vero paene nusquam fit post solutum iambieum ordinem.
Phoen. 1030, 31 ἔφερες ἔφερες ἄχεα πατρίδι φόνια᾽ φόνιος ἐκ θεῶν. — 1054, 55 τέκεα μέλεος. ἀγάμεθ᾽ ἀγάμεθ᾽, ὃς ἐπὶ θάνατον οἴχεται,
ubi quartum metrum est creticum.
1041, 42 ὁπότε πόλεος ágavicei- ev & πτεροῦςςα παρθένος τιν᾽ ἀνδρῶν — 1065, 66 ὅθεν ἐπέευτο τάνδε ταῖ- αν ἁρπαγαῖςει δαιμόνων τις ἄτα,
soluto cretico in stropha respondet insolutus in antistropho.
1734—36 τάδε c ἐπέμενε μέλεα πάθεα φυγάδα πατρίδος ἄπο γενόμενον ὦ πάτερ, θανεῖν που,
ubi post solutum quartum metrum clausula a cretico initium capit.
1756, 57 ἱερὸν Öpecıv ἀνεχόρευ- ca, χάριν ἀχάριτον ἐς θεοὺς διδοῦςα;
versus est ut 1041, 42 = 1065, 66.
Eadem haec forma etiam insolutis metris subiuncta invenitur, ubi tamen, non soluta priore cretici arsi, utrum haec ipsa forma sit an altera non omnino diiudicari potest ideo, quod persaepe etiam casui tribuenda est diaeresis intermissa, ut
Aesch. Agam. 205 ἐπεὶ δ᾽ ἀνάγκας ἔδυ Aérabvov. = 215 λιτὰς bé καὶ κληδόνας πατρῴους,
ubi in stropha creticus communi vocabulo cohaeret cum praecedente metro, in antistr. ab integro vocabulo incipit. Quamquam verisimile est hanc formam esse ubi in stropha et antistr. diaeresis intercedit, ut
Soph. OR. 649 πιθοῦ HeAncac φρονήκςας T, ἄναξ, λίεςομαι. — 678 τύναι, TI μέλλεις κομίζειν δόμων τόνδ᾽ Ecw;
ubi eo acrius exprimitur diaeresis ante quartum metrum, quod quae antecedunt metra caesura colligata sunt, vide p. 357.
Eur. Phoen. 1019 ἔβας ἔβας, ὦ Trepoücca τᾶς λόχευ — μα — 1048 χρόνῳ δ᾽ ἔβα ἸΤυθίαις ἀποεςτολαῖ — civ,
diaeresis enim creticum antecedit ut in eiusdem cantici vv. 1030, 81 — 1054, 55. 1041, 42 — 1065, 66. Utut est, ad id quod volumug
304 Wilhelmus Doehrmann:
satis videtur ea congerere, ubi soluta est prior arsis et si qua insoluta solutae respondet." Quo ex genere apud Aeschylum sunt
Prom. 164, 65 τεοῖςι, δίχα ye Διός; ὁ δ᾽ émxóruc dei θέμενος ἄγναμπτον νόον. — 184,85 ἐμὰς δὲ φρένας ἐρέθιςε διάτορος φόβος᾽ δέδια δ᾽ ἀμφὶ εαἷς τύχαις,
ubi alter ordo a soluto eretico orditur.
Sept. 402—04 τρέμω δ᾽ αἱματη- φόρους μόρους ὑπὲρ φίλων ὀλομένων ἰδέεθαι. — 437—39 δόμον, πωλικῶν θ᾽ ἑδωλίων ὑπερκόπῳ δορί ποτ᾽ ἐκλαπάξαι. ᾿
Ab hac lege discrepat Suppl. 780, 81 γένος γὰρ Αἰγύπτιον ὕβριν δύςφορον ἀρεενογενές,
ubi sicut libri tradunt metrum anaclomenum uno vocabulo cohaeret cum soluto cretico; sed prohibent tam pravos numeros strophae verba
773 μέλη λιτανὰ Beoicı xaí,
quae ut sint ipsa corrupta, nullo pacto gravissimo vitio patrocinan- tur. Praeterea sensu commendatur Hermanni emendatio, qua rela- tivum οἵ post ápcevovevéc additur, unde evadit legitimus dimeter
δύεφορον dpcevorevéc, οἵ.
De tali autem locutione, qualis est γένος, ot, cf. Oberdick, Suppl. p.169. Sophocles habet
El. 207, 208 di τὸν ἐμὸν εἷλον fiov πρόδοτον, at μ᾽ ἀπώλεςαν. — 227, 28 πρόςφορον ἀκούςαιμ᾽ ἔπος, τίνι φρονοῦντι καίρια; OC. 1451, 52 ὁρᾷ ὁρᾷ ταῦτ᾽ ἀεὶ χρόνος, «τρέφων μὲν ἕτερα, — 1468, 69 τί μὰν ἀφήεει τέλος; δέδια τόδ᾽" οὐ γὰρ ἅλιον,
in stropha ςτρέφων Hartungius scripsit pro ἐπεί.
1) Creticam formam soluta priore arsi ab antecedente metro voca- buli fine terminari pridem demonstravit C. Pickel, de origine versuum dochmiacorum, Diss. phil. Argent. III (1880) p. 161 sqq., hactenus utique probandus. Ceteroquin quam hac una re confisus p. 165 proposuit me- trorum discriptionem Phoen. 1019—42 = 1048—66 non ab omni parte veram esse ex lis quae hucusque disputavimus satis manifestum fit; de dochmii vero origine quae inde odoratus est, esse tripodiam iambicam suppressa altera thesi, ut refellamus non opus videtur.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 305
OR. 189 "Apcá τε τὸν μαλερόν, ὅς. — 208 Λύκει᾽ ἄναξ, τά TE cà χρυ-ςοςτρόφων. 194 ἔπουρον εἴτ᾽ ἐς μέγαν θάλαμον ᾿Αμφιτρίτας. == 207 ᾿Αρτέμιδος αἴγλας, ξὺν αἷς | Λύκι᾽ ὄρεα biáccei. 1214 δικάζει τὸν ἄγαμον γάμον πάλαι.
In stropha turbatum ordinem verbarum sic restituit Hermannus: — 1205 τίς ἄταις ἀγρίαις, τίς ἐν πόνοις,
qua emendatione recepta numeri postulant ut prima verbi ἀγρίαις syllaba producatur, quo fit solutae et insolutae arseos responsio.
Phil. 201 eücrou' ἔχε, παῖ. — TI τόδε; — προὐφάνη κτύπος. — 210 ἀλλ᾽ ἔχε, τέκνον, — λέγ᾽ ὅ τι. — φροντίδας νέας.
Euripidea sunt: Andr. 1205 ὦ φίλος, δόμον ἔλιπες ἔρημον, de responsione cf. p. 302.
El. 479, 80 τοιῶνδ᾽ ἄνακτα δοριπόνων EKavev ἀνδρῶν, Tuvdapi. Her. 116, 17 μᾶ-τερ, ἃ τὸν ᾿Αἴἷδα δόμοις πόςειν ávacreváZeic. — 128, 29 ξυνῆν ποτ᾽, εὐκλεεςτάτας πατρίδος οὐκ ὀνείδη. 411,12 τίν᾽ οὐκ ἀφ᾽ '€AAavíac ἄγορον ἁλίεας φίλων. — 428, 29 iv’ ἐκπεραίνει τάλας βίοτον οὐδ᾽ ἔβα πάλιν. Phoen. 1027 —29 τόπων νέους πεδαίρους᾽ ἄλυρον ἀμφὶ μοῦςαν ὀλομέναν τ᾽ Ἐρινύν. — 1051—53 bv αἱμάτων δ᾽ ἀμείβει μυςαρὸν εἰς ἀγῶνα καταβαλὼν Apoicı,
duo sunt ordines huius formae ὦ ὦ. ὦ _ ., prior cum antecedente v-v-v-. Synaphia coniunctus, posterior utrimque disterminatus.
1744 ὃς ἐκ δόμων νέκυς ἄθαπτος οἴχεται. 1745, 46 μέλεος, ὅν, εἴ με καὶ θανεῖν, πάτερ, χρεών, ckória γᾷ καλύψω. 1747, 48 πρὸς ἥλικας φάνηθι các. — ἅλις ὀδυρμάτων ἐμῶν. 1749, 50 có δ᾽ ἀμφὶ βωμίους λιτάς. — κόρον Exouc ἐμῶν κακῶν. Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 20
306 Wilhelmus Doehrmann:
Suppl. 75, 76 χορὸς τὸν "Aiwbac céfei, διὰ παρῇδος Övuxa Aeu-kóv. — 83,84 τὸ Tàp θανόντων τέκνων ἐπίφορόν TI κατὰ vuvoi-kac. 622, 23 εἰδείης ἂν τύχας. — ἔτι ποτ᾽ alca τίς ἄρα πό-τμος. — 630, 81 γενοῦ τᾷδ᾽ εὐμενής. — τὸ cóv ἄγαλμα, τὸ cóv ἵδρυ-μα. 894 ἴδετε κακῶν πέλαγος, ὦ. 827 cmobóv κάρα κεχύμεθα. Troad. 319, 20 ἐγὼ τόδ᾽ ἐπὶ γάμοις ἐμοῖς ἀναφλέγω πυρὸς φῶς. — 335, 36 βοᾶτε τὸν Ὑμέναιον, ὦ, μακαρίαις ἀοιδαῖς. 529, 30 κεχαρμένοι δ᾽ ἀοιδαῖς δόλιον Ecxov ἄταν,
de corruptis antistrophi verbis 549, 50 infra videbimus. 580, 81 d) Ζεῦ. — καὶ ευμφορᾶς;
— τέκεα, — πρίν ποτ᾽ ἦμεν. — 585, 86 κακῶν — οἰκτρὰ τύχα --- πόλεος, --- ἃ καπνοῦται.
1801 ἰὼ γᾶ τρόφιμε τῶν ἐμῶν τέκνων. — 1317 ἰὼ θεῶν μέλαθρα καὶ πόλις φίλα. 1307 διάδοχά cor γόνυ τίθημι Yaíq.
— 1822 ὄνομα δὲ γᾶς ἀφανὲς εἶειν᾽ ἄλλᾳ.
Duae igitur cum nobis distinctae sint cretici formae, iam quae- ramus, num possit altera alteri respondere; quod ad confirmandum inde nihil lucri fieri, si nulla adhibita solutione in stropha diaeresis interiecta est, in antistr. non est interiecta, supra ostendimus; immo, ut indubitata sit responsio, necesse est aut hic antecedat metrum solutum, sequatur creticus legitima diaeresi intercedente, illic inter utrumque insolutum omittatur diaeresis, aut solutae cretici priori arsi respondeat insoluta, quae cum praegrediente metro una voce cohaereat. Et illus quidem responsionis nullum invenimus exem-
plum, huius unum
Eur. Suppl. 809, 10 öpwcı κἀμὲ τὰν τάλαι- vav, τέκνων ἄπαιδα. — 822, 28 ἐμὸν δὲ μήποτ᾽ ἐζύγη
δέμας ἐς ἀνδρὸς εὐνάν.
Hactenus de cretici duabus formis.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 307
II. DE BACCHIACA FORMA.
Sicut creticus ita etiam baccheus duplici forma est, nam praeter vulgarem illam, cuius exemplum praebet Aesch. Agam. 183 — 196
183 παλιμμήκη χρόνον τιθεῖςαι,
altera obvenit incisione ante posteriorem arsin insignita, qua incisione enascitur alterius arseos solvendae licentia. Sed hae bacchei formae usu maxime inter se differunt; itaque primum quae sit utriusque provincia quaerendum videtur. Vulgaris formae triplex est usus; nam certis eum terminis circumscriptum esse ἃ poetis non mirabimur quia indoles huius formae prorsus contraria est integro metro et cretico; quare saepius versus fererunt ex omnibus bacchiacis metris compositos, exclusis reliquis duobus, ut
Aesch. Prom 115 τίς dxw, τίς ὀδμὰ Trpocenta μ᾽ ἀφεγγής; Soph. Phil. 396 ὅτ᾽ ἐς τόνδ᾽ ᾿Ατρειδᾶν ὕβρις πᾶς᾽ ἐχώρει. — 511 ἐγὼ μὲν τὸ κείνων κακὸν τῷδε κέρδος. Eur. Bacch. 1181 τίς ἄλλα; — τὰ Κάδμου — τί Κάδμου; — γένεθλα. — 1197 περιςςὰν --- περιςςῶς. --- ἀγάλλῃ; --- τζέγηθα. Hel. 642 πρὸς ἄλλαν ἐλαύνει θεὸς ςευμφορὰν TÄCdE xpeíccu. Or. 1437 npoceinev δ᾽ 'Opécrac Λάκαιναν xópav: ὦ Διὸς παῖ, θὲς ἴχνος πέδῳ δεῦρ᾽ dmocráca κλιςμοῦ.
Ubi notandum singula metra plerumque verborum terminationibus inter se discreta esse. 'Thesin baccheorum brevem maluerunt esse quam longam; potuit tamen longa existere in initio versuum sive ordinum, ut
Soph. Trach. 523, 24 à δ᾽ εὐῶπις ἁβρὰ τηλαυγεῖ παρ᾽ ὄχθψ. Eur. Phoen. 1039, 40 βροντᾷ δὲ crevavuóc ἀχά τ᾽ ἦν ὅμοιος. — 1063, 64 Καδμείαν μέριμναν Öpuncac ἐπ᾽ ἔργον,
Intra ordinem longa thesis non admittitur, nisi tot metra antecedunt, quot per se ordinem conficiunt, i. e. duo minime, ut
Soph. El. 481, 82 οὐ γάρ ποτ᾽ üpvacrei c ὁ φύςεας ᾿ξλλάνων ἄναξ,
ubi tertium metrum est bacchiacum. In plurium baccheorum ordine
prohibitum erat, ne decursus eorum interiecto sive integro metro sive
eretico turbaretur, ita ut, ubicumque duo dumtaxat bacchei sunt, si
quae sequuntur metra alterius utrius formae, versus fine ab illis 20*
308 Wilhelmus Doehrmann:
seiungi debeant. Neque tamen alienus numerus synaphia alhgari nequibat, id quod perspicitur ex
Aesch. Agam. 1057, 58 ἄφερτον φίλοιειν, duciatov; ἀλκὰ δ᾽ ἑκὰς ómocrarei. — 1064, 65 τάχος γὰρ τόδ᾽ ἔςται, προτείνει δὲ χεὶρ ἐκ χερὸς ὀρέγματα,
ubi tetrametro bacchiaco dochmius synaphiae artificio adnexus est; quae res clarrissime docet, ut supra diximus, aliud observasse poetas in iambis inter se colligandis, aliud in adiciendo alieno numero, sicut longe recedunt a compositione mere iambica Aesch. Pers. 130, 31 = 137, 38
137 τὸν aixunevra θοῦρον εὐνα- τῆρα προπεμψαμένη. Eur. Hel. 636—38 ὦ φιλτάτη πρόςοψις, οὐκ ἐμέμφθην᾽ ἔχω τὰ τῆς Διός τε λέκτρα Λήδας θ᾽, ἃν ὑπὸ λαμπάδων κόροι λεύκιπποι,
trimetri enim iambici in baccheum exeuntes, quales sunt Pers. 130 — 137. Hel. 637, qui inter iambos aut pro se versum faciunt aut in fine versus collocantur, eisdem alieni generis ordines synaphiae artificio adiuncti sunt, in Persis dactylicus, in Helena dochmiacus.
Iam apparet baccheum, intra synaphiam sequente sive integro metro sive cretico, non posse non solitarium esse. Ac plerumque in- venitur cretico praemissus, ut Aesch. Agam. 361 = 378
361 ἀτολμήτων "Apn.
Sed ut praecedenti integro metro saepissime plures intra unum ordinem cretici adiuncti sunt, ut Aesch. Agam. 232 = 242
282 ἔμελψεν᾽ ἁγνᾷ δ᾽ ἀταύρωτος αὐδᾷ πατρός),
ita baccheus ut singulis creticis in ordinem consociari solet, nam Soph. OR. 200, 01 — 213, 14
200 τόν, ὦ τᾶν πυρφόρων ἀςτραπᾶν κράτη νέμων
duo sunt ordines diaeresi distincti; et sic plerumque, neque omissa est diaeresis praeter
Aesch. Choeph. 26 bv αἰῶνος δ᾽ ἰυγμοῖςει βόςκεται κέαρ, servata tamen in antistropho,
— 35 yuvankeioıcıv Ev δώμαειν βαρὺς mírvuv.
1) cf. Aesch. Agam. 225 — 235. 857 — 374. 864 — 881. 888 — 404. 389 — 405. Sept. 152 = 159. 270 — 287. 275 — 292. Suppl. 91 — 98. Soph. El. 1085 — 1093. 1407 = 1428. OR. 649 — 678. Eur. Phoen. 816. Troad. 1091 — 1110.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 309
Quapropter si quando hunc ordinem porrectum volebant, aut baccheo continuandus erat, ut Aesch. Agam. 183 — 196
183 παλιμμήκη χρόνον τιθεῖςαι, aut integro metro, ut Sept. 749 — 755 749 τέλειαι γὰρ παλαιφάτων ἀρᾶν,
ubi ἀρᾶν ex ἀραί restituit Bothius. Rarissime integris metris hic baccheus praemittitur, neque nisi dimetros ordines cum iis efficere solet. Sed paulum temperavisse poetas his metris colligandis num quid mirum? Scilicet tardior erat bacchei, celerior integri metri incessus, quam ut tam repentina commutatio iucunde fieri posset. Eius ordinis tria invenimus apud Aeschylum exempla, duo
Choeph. 74, 75 δακρύω δ᾽ ὑφ᾽ εἱμάτων nataloıcı δεςπόταν, tertium Sept. 749, 50 τέλειαι γὰρ παλαιφάτων ἀρᾶν βαρεῖαι καταλλατγαί.
= 155,56 τίν᾽ ἀνδρῶν γὰρ τοςόνδ᾽ ἐθαύμαςαν θεοὶ καὶ ξυνέετιοι.
De strophae verbis transponendis quae disseruit Wilamowitzius comm. metr. II. pp. 27, 28, ut mitteremus traditum ordinem nobis non per- suaserunt. Proximi in hoc cantico numeri cuius generis esse videan- tur mox dicendum erit. Duobus praetera locis, ubi Wilamowitzius ponit baccheum praemissum integro metro,
Agam. 229 φιλοίκτῳ, πρέπους᾽ ὅπως ἐν γραφαῖς, Trpocevvenev.!) — 239 τὸ μέλλον δ᾽ ἐπεὶ γένοιτ᾽ ἂν κλύοις᾽ προχαιρέτω. 712 λέγοιμ᾽ ἂν φρόνημα μὲν νηνέμου Yaldvac.?) — 728 τέτυκται, μέγαν τελεςθέντα φωτὸς ὄλβον,
non minus apte baccheus praecedenti versui clausulae loco adnectitur, quo fit ut sequens ab integro metro incipiat, hunc fere in modum:
227 ἔβαλλ᾽ Ékacrov θυτήρων ἀπ᾽ ὄμ- ματος βέλει φιλοίκτῳ, πρέπους᾽ ὅπως ἐν γραφαῖς, προςεννέπειν.
In antistropho eicienda est δέ vocula post μέλλον, Elmsleio demum auctore illata,
— 237 Δίκα δὲ τοῖς μὲν παθοῦςειν μαθεῖν ἐπιρρέπει᾽ τὸ μέλλον ἐπεὶ γένοιτ᾽ ἂν κλύοις᾽ προχαιρέτω.
1) comm. metr. II. p. 6. 2) p. 17.
310 Wilhelmus Doehrmann:
De asyndeti figura ab Aeschylo admissa cf. quae Wilamowitzius dixit comm. metr. II. p. 14. In altero loco ita disterminandum erit:
711 πάραυτα δ᾽ ἐλθεῖν ἐς Ἰλίου πόλιν λέγοιμ᾽ ἂν φρόνημα μὲν νηνέμου τγαλάνας. — 722 παλαίφατος δ᾽ ἐν βροτοῖς γέρων λόγος τέτυκται, μέγαν τελεςθέντα φωτὸς ὄλβον.
Reliqui versus Aeschylei, qui speciem praebent huius bacchiacae for- mae integrum metrum antecedentis, ad unum omnes ei sunt, quibus nisi dochmiacam mensuram adhibueris, verear ne omnis numerus tolli videatur, ut
Sept. 865—067 δι᾽ εὐωνύμων τετυμμένοι, τετυμμένοι δῆθ᾽, ὁμο- ςπλάγχνων τε πλευρωμάτων MV MAJ WI M I
— 876—779 διήκει δὲ καὶ πόλιν «τόνος, ςτένουει πύργοι, crévet πέδον φίλανδρον᾽ μενεῖ κτέανά τ᾽ ἐπιγόνοις,
ubi si ita diseriberetur: δι εὐω- νύμων τετυμ- μένοι τετυμ- μένοι δῆθ᾽| ὁμοςπλάγ-[χνὼν τε πλευ-[ρωμάτων, praeterquam quod ex duobus baccheis in creticum prorogaretur synaphia, quod fieri non posse supra demonstravimus, plane repugnaret antistrophus; qua ad idem exemplum discripta quia prior vocis πέδον syllaba respondet tertiae verbi ὁμοςπλάγχνιων, necesse est non arseos hanc sed theseos partes subire; adde quod figurae τετυμμένοι τετυμμένοι omnis fran- geretur vis ac robur, si in media verba caderent metrorum fines. Praestat igitur in ineunte hoc versu dochmium distinguere et iambi- cum metrum, praesertim quae etiam diaeresis exprimat. Proximi ordines alter et tertius facillime iambici generis agnoscuntur, quartus dochmiaci. Eadem mensura videtur esse
Choeph. 41—43 ἰὼ γαῖα μαῖα, μωμένα μ᾽ ἰάλλει δύεθεος γυνά. φοβοῦ- μαι δ᾽ ἔπος τόδ᾽ ἐκβαλεῖν. — 51—53 bv ὥτων φρενός τε δαμίας περαῖνον νῦν ἀφίεςταται. φοβεῖ- ται δέ τις. τὸ δ᾽ εὐτυχεῖν,
ubi sic discripsit Wilamowitzius: ἰὼ γαῖα μαῖα, μωμένα μ᾽ ἰαλ-
λει δύςεθεος γυνά. φοβοῦμαι δ᾽ ἔπος τόδ᾽ ἐκβαλεῖν,
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. — 311
iambicum numerum per totum versum constituens. Quam discriptio- nem non negabimus aliquid commodi habere ex hac numerorum aequabilitate, neque, ut Sept. 865—67 = 876—779, syllabarum ordo iambicae mensurae resistit. Sed facit contra Wilamowitzium integri metri ἰάλ- λει δύςεθεος — περαῖ- [νον νῦν dqí-|crarat longa thesis initialis in hac compositione, ubi reliquae breves servatae sint. Deinde verborum terminationes suadent eos quos ipsi supra dedimus ordines. Nam et primus ordo 41 — 51, quem compositum fecimus ex doch- mio et integro iambico metro, sicut Bept. 865 — 876 diaeresi finitur in str. et ant., et quod sequitur vocabulum ἰάλλει = Trepaivov cla- mat bacchiacum metrum collocandum esse, bacchei enim longe maxi- mam partem cum verbis consentiunt, ut
Soph. Trach. 651 τάλαιναν δυςτάλαινα καρδίαν. — 659 ἀμείψας, ἔνθα κλήζεται θυτήρ,
cf. p. 807. 357. Sept. 717—922 = 725—830
725 παλαιγενῆ vàp λέτω rapßactav ὠκύποι- vov: αἰῶνα δ᾽ ἐς τρίτον μένει᾽" ᾿Απόλλωνος εὖτε Λάϊος βίᾳ τρὶς εἰπόντος ἐν μεςομφάλοις Π]υθικοῖς.
Bis posuimus ordinem ex dochmio constantem et integro metro iam- bico, unum in fine prioris versus, alterum in initio sequentis; quare simillimus fit numerus ei de quo modo diximus versui; Wilamowitzius, comm. metr. II. p. 26 scribens αἰῶνα δ᾽ ἐς τρίτον μένειν, ᾿Απόλλω- voc εὖτε Adıoc unum versum confecit, eumque, qui per iambica metra discribi possit. Qua tamen mutatione, quantum video, neque numeri neque sensus egent. In stropha, verbis ab. sensu insuspectis, numerorum est ab antistr. discrimen, quod prioris dochmii locum tenet hic syllabarum ordo: Bavw-|cı xoi χθονία, quam rem expedire equidem non audeo.
Sept. 761—63 ἐπεὶ δ᾽ ἀρτίφρων ἐγένετο μέλεος ἀθλίων γάμων, ἐπ᾽ ἄλγει δυςφορῶν. — 768—70 τέκνοις δ᾽ ἀρχαίας ἐφῆκεν ἐπικότους τροφᾶς, αἰαῖ, πικρογλώςςους ἀράς,
ubi ἀρχαίας scripsimus ex Wilamowitzii coniectura pro ἀραίας. Duae autem res sunt, quae in ea, quam Wilamowitzius comm. metr. II. p. 28 commendavit, discriptione improbandae videntur, primum, quod αἰαῖ interiectionem in exeunte ordine pro mero iambo ponit, quae mensura alias non nisi ineunte ordine admissa est, cf. Pers. 1010 — 1018. Sept. 868, 69 — 880, 81, deinde, quod, cum reliqua sint
312 Wilhelmus Doehrmann:
metra aut integra aut bacchiaca, in fine versus singularem creticum constituit!) nam versus finem post ἐπ᾽ ἄλγει ducpopWv intercedere probabile est; at sicut nos discripsimus aptissima fit duplex diaeresis, neque interiectionis collocatio ullam habet offensionem, neque versus clausula.
Quibus locis Aeschyleis adicimus
Eur. El. 1177—79 ἰὼ Γᾶ xoi Ζεῦ Travdepketa βροτῶν, ἴδετε τάδ᾽ ἔργα qóvi- a μυςαρά, δίγονα εὠματ᾽ ἐν. — 1190---92 ἰὼ Φοῖβ᾽, ἀνύμνηςας δίκαν, ἄφαντα φανερὰ δ᾽ ἐξέπρα- ξας ἄχεα, φόνια δ᾽ ὥπακας. Primum ordinem dochmium coniunctum cum iambico metro statuen- dum existimamus; quem qui volet esse trimetrum iambicum, com- probare debebit posse baccheum iteratum intra versum antecedere integro metro aut cretico, id quod fieri vetuit tragicorum usus?), neque intra trimetrum ordinem molossus (kai Ζεῦ Ttav-) pro baccheo admittitur, vide p. 307. Praeterea duo sunt loci, ubi dochmius cum baccheo consociatus pro clausula est iambici versus,
Aesch. Suppl. 90—92 ἰάπτει δ᾽ ἐλπίδων ἀφ᾽ ὑψιπύργων πανώλεις βροτούς, βίαν δ᾽ οὔτιν᾽ ἐξοπλίζει. — 97---99 ἰδέεθω δ᾽ εἰς ὕβριν βρότειον, οἵα νεάζει πυθμὴν δι᾽ ἁμὸν γάμον τεθαλώς. Eur. Suppl. 802---Ο4 ὦ παῖδες, ὦ πικρὸν φίλων προςηγόρημα ματέρων, προςαυδῶῷ ce τὸν θανόντα. — 815—17 δόθ᾽, ὡς περιπτυχαῖςει δὴ χέρας mpocapuócac ἐμοῖς ἐν ἀγκῶςει τέκνα θῶμαι.
Praeter vulgarem dochmii formam extat ὦ. ὦ. v ., quam illo- rum compositioni saepius admisceri supra diximus. Ea solutis dua- bus arsibus, media est interposita inter dactylicos ordines Aesch. Sept. 764—66 — 771—713
764 μαινομένᾳ xpabíq δίδυμα κάκ᾽ éréAecev: πατροφόνῳ χερὶ τῶν. Iambico denique generi coniuncta est Eum. 158— 61 ὑπὸ φρένας, ὑπὸ Aofóv. πάρεςτι μαςτίκτορος δαΐου bapíou βαρὺ τὸ περίβαρυ κρύος ἔχειν.
1) cf. p. 299, 300. 2) p. 308.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 813
= 165—068 περὶ πόδα, περὶ κάρα. πάρεετι γᾶς ὀμφαλὸν προςδρακεῖν αἱμάτων BAocupóv ἀρόμενον ἄγος ἔχειν,
numerus enim iambicus per totum versum deduci omnino nequit, sed dochmiacum ordinem disterminandum esse praeter diaeresin inde apparet, quod hic unus arsibus solutis insignitus est, nulla in altero ordine adhibita solutione.
Pers. 550—52 Ξέρξης δὲ πάντ᾽ ἐπέςπε bucppóvuc βαρίδεςει ποντίαις. τίπτε Δαρεῖος μὲν οὕ-τω. — 560—62 νᾶες πανωλέθροιειν ἐμβολαῖς, ἠδ᾽ Ἰαόνων χέρες. τυτθὰ δ᾽ ἐκφυγεῖν ἄνακτ᾽.
Iambica metra per hunc versum continuari non possunt. Et stropha qui- dem — etsi plane singularis existit metrorum ordo — hanc mensuram adhiberi patitur, siquidem metra distinguuntur: Ξέρξης δὲ πάντ᾽ | ἐπέςπε δυς- φρόνως Ba-Ipideca πον-[τίαις Tí-| mre Aapei-|oc μὲν oU-|ru κτλ. Sed in ant. eo ipso loco, quem in str. altera longa vocabuli Δαρεῖος explevit, brevis est syllaba verbi ἐκφυγεῖν, quo apparet in thesi utramque collocandam esse. Neque video, quinam numeri sint, nisi primum ordinem compositum fecerimus ex integro iambico metro et dochmio,; . u . o; .. Idem iambis interpositus est Sept. 751 = 757, ubi tales ordines constituendi erunt:
749 τέλειαι γὰρ παλαιφάτων dpáv βαρεῖαι καταλλαγαί᾽ τὰ δ᾽ ὀλοὰ πενομένους παρέρχεται, πρόπρυμνα δ᾽ ἐκβολὰν φέρει,
tertium pro se esse ordinem dochmiacum ut in Eum. pariter diae- resis pariter solutae in hoc uno arses ostendunt.
Verum ne decurtatus quidem dochmius ab iambica compositione videtur remotus esse; eius tamen coniunctionis, ut plane paucissimi sunt dochmii decurtati, non plus duo exempla inveni, unum
Aesch. Choeph. 370, 71 Ζεῦ Ζεῦ, κάτωθεν ἀμπέμπων Ocrepómoivov ἄταν. — 384, 85 φεῦ φεῦ, κάρανα δαΐξας; πιςτὰ γένοιτο χώρᾳ,
qui versus compositus est ex integro iambico metro, dochmio decurtato, dimetro iambico anaclom. catalect. quae clausula haud ita raro or- dinibus dochmiacis subiungitur; nam Wilamowitzio ne adstipulemur, qui Choeph. p. 189 duabus primis syllabis extra numerum positis iambicum metrum dicit subiuncto sapphico enneasyllabo, obstat,
314 Wilhelmus Doehrmann:
quod, ubi iambicum metrum praemissum est eius generis ordinibus, caesura cadit post priorem baseos syllabam, id quod infra demon- strabitur. Alter est dochmius decurtatus in eadem fabula
622, 23 τόδ᾽ ἄγχι πλευμόνων ξίφος διανταίαν ὀξυπευκὲς οὐτᾷ. — 628,29 Δίκας δ᾽ ἐρείδεται πυθμήν᾽ προχαλκεύει δ᾽ Alca φαςφανουργός.
Alterum enim ordinem, quem vulgo dicunt ex baccheo compositum, integro metro, baccheo, decurtatum dochmium esse sequente dimetro iambico fortiter defendimus. Dissuadet illam mensuram longa syl- laba post eum, quem in initio opinantur, baccheum pro thesi posita, integrum enim metrum praecedente baccheo in altera sede collocatum a brevi thesi necessario incipit. At nobis favent vocabulorum termi- nationes: baccheus quidem consuevit integro verbo definiri, in hoc ordine studio quodam post quartam syllabam diaeresis quaesita est. Quocirca potius decurtatum dochmium quam baccheum in initio huius ordinis constituendum esse existimavimus.
Sophocles semel tantum hanc bacchiacam formam cum integro metro in dimetrum coniunxit,
Trach. 209 ᾿Απόλλωνα mpocrárav, unde tamen nulla fit necessitas seribendi cum Dindorfio ᾿Απόλλω Tpocrárav,
licet multo usitatior sit bacchei cum cretico coniunctio.
Denique Euripides hoc ordine rarissime — si omnino — usus est. Quae dubitatio inde nascitur quod nusquam apud Euripidem, quantum nosmet vidimus, in compositione mere iambica obvenit is baccheus cum integro metro consociatus, neque, ubi agnosci potest, responsione firmatur. Concedimus haud inepte hunc ordinem fieri
Or. 1441—44 ἸΤέλοπος ἐπὶ προπάτορος ἕδραν παλαιᾶς ἑετίας, iv εἰδῇς λόγους ἐμούς. ἄγει δ᾽ ἄγει viv ἃ δ᾽ ἐφεί -mer,
gravis enim, quae est post λόγους ἐμούς, interpunctio eam discrip- tionem commendare videtur, qua iv εἰδῇς et λόγους ἐμούς uno ordine consociantur. Sed non ausim tantum tribuere interpunctioni, ut eam ob causam omnem fidem ponam in metrorum coniunctione valde singulari, neque negaverim baccheo in fine versus constituto etiam sic discribi posse:
TTeAonoc ἐπὶ προπάτορος ἕδραν παλαιᾶς Ecriac, iv εἰδῇς λόγους ἐμούς. ἄγει δ᾽ ἄγει KT,
id quod proposuit Leo, Plaut. cant. p. 80.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. — 31D
Phoen. 1350, 51 ἀνάγετ᾽ ἀνάγετε κωκυτόν, ἐπὶ κάρα TE λευκοπήχεις κτύπους χεροῖν,
quae libri manuscripti exhibent merito a plerisque in suspicionem vocata esse videntur. Prior versus nihil habet ab metrica difficulta- tis, vocabimus aut dochmium u w o _ _ . praemisso tribrevi aut metrum iambicum coniunctum cum dochmio decurtato; utrumque enim probabile. Alterum autem versum in trimetrum dochmiacum complendum esse consensus est virorum doctorum, quibus ex emen- dationibus elegantissima est Kirchhoffii .
ἐπὶ κάρα TE λευκοπήχεις κτύπους (ri0ecuéva» χεροῖν.
Denique eximius pro clausula usus est eius, de quo nunc loqui- mur, bacchei, sive ordinem intra versum concludentis, quod quatenus fieri possit mox videbimus, sive versum. Sed medius inter reliquas iambiei metri formas hic baccheus intercalari non potest, nisi aut praecedunt duo minime metra, ut
Soph. El. 481, 82. οὐ γάρ ποτ᾽ ἀμναςτεῖ c ὁ @ücac '€Mávuv ἄναξ,
ubi tetrametri tertiam sedem obtinet baccheus, aut sequuntur, ut Eur. Phoen. 1730, 31 παρθένου κόρας αἴνιγμ᾽ ACUVETOV εὑρών,
ubi alterum tetrametri metrum bacchiacum est. Antecedunt simul et sequuntur plura metra
Aesch. Agam. 184— 86 τρίβῳ xateZaıvov ἄν- θος ᾿Αργείων. ἐπεὶ δὲ Kai πικροῦ χείματος ἄλλο μῆχαρ. — 197—99 λύθροις πατρῴους χέρας πέλας βωμοῦ. τί τῶνδ᾽ ἄνευ κακῶν; πῶς λιπόναυς γένωμαι,
λύθροις ex Wilamowitzii coniectura pro ῥεέθροις.
Eur. Troad. 1307—09 διάδοχά coi γόνυ τίθη- μι γαίᾳ τοὺς ἐμοὺς καλοῦςα vép- θεν ἀθλίους ἀκοίτας. — 1322—24 ὄνομα δὲ γᾶς ἀφανὲς ei- cv, ἄλλᾳ δ᾽ ἄλλο φροῦδον, οὐδ᾽ ἔτ᾽ ἔ- ςτιν à τάλαινα Τροία.
Itaque, ut medius interponi possit baccheus inter integra metra et cretica aut inter utrumque creticum, cum quattuor minime debeat esse metrorum ordo, trimetrum ita conformatum esse a poetis nega- bimus. Repugnare huic legi videtur unus versus
0
Soph. Trach. 888 ἐπεῖδες, ὦ ματαία, τάνδ᾽ ὕβριν,
316 Wilhelmus Doehrmann:
ubi sieut quidem libri scribunt in trimetri prima sede est integrum metrum, in altera baccheus, in tertia creticus. Sed hunc versum ipse sensus in integrum trimetrum redigendum esse arguit, qua de re vide p. 386.
Baccheus ubi clausulae locum obtinet singularis fere est, sive versus ex uno ordine constat, ut trimeter
Agam. 179 πνοαὶ δ᾽ ἀπὸ Στρυμόνος μολοῦςαι,
sive ordo in baccheum desinens singulis pluribusve ordinibus ad ver- sus clausulam conficiendam adnexus est, ut Agam. 184— 86, quem versum supra attulimus. De synaphia hanc post clausulam conti- nuanda interrumpendave simile aliquid observatum est atque quae de singulari baecheo cum integro metro aut cretico colligando p. 308, 09 exposuimus; unde statim apparet ex ordine in baccheum exeunte non posse prorogari synaphiam tum, cum proximus ab integro metro in- cipit, nam quod vel singula metra consociari bacchiacum et integrum tam longe abest a vulgari usu, idem ab ordinibus inter se iungendis exclusum esse videtur. Itaque etiam inter brevissimos ordines ubi concurrunt baccheus et integrum metrum versus finem collocabimus, ut
Soph. Trach. 893—95 ἔτεκεν ἔτεκεν μεγάλαν ἀνέορτος ἅδε νύμφα δόμοιςει τοῖςδ᾽ Ἐρινύν.
In universum quae de integro etiam de anaclomeno metro dici possunt, praesertim euius simillima sit indoles. Quo fit, ut exeunte iambieo ordine in baccheum, si proximus incohatur a metro anaclo- meno, hie ab illo versus terminatione seiungendus sit. Res ipso hiatu confirmatur
Aesch. Prom. 566, 67 ὃν οὐδὲ karOavóvra ταῖα κεύθει. ἀλλ᾽ ἐμὲ τὰν τάλαιναν.
Red etiam in vv. Agam. 211—14 = 221— 24
221 λαβεῖν dépbnv, «τόματός TE καλλιπρῴρου φυλακᾷ καταςχεῖν φθόγγον ἀραῖον οἴκοις
non dubia est versus terminatio post alterum ordinem. Propria - tamen quaedam condicio est dimetri anaclomeni in baccheum exeun- — ti». Nam ubicumque eius formae duo aut plures ordines sese ex-— eipiunt, eorum primus si ex antecedente aliquo ordine iambicow— nynaphiam continuat, ab altero versus terminatione definiri debet, uti recle fecisse. videatur Wilamowitzius, comm. metr. II. p. 4, quot—» Aesch. Agam. 184—87 — 197—200
184 τρίβῳ κατέξαινον dv- Boc ᾿Αργείων. ἐπεὶ δὲ καὶ πικροῦ χείματος ἄλλο μῆχαρ βριθύτερον πρόμοιειν
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 317
inter dimetrum 186 — 199, qui pro clausula est versus 184— 86 — 197—99, et inter 187 = 200 incisam esse voluit synaphiam. At non alligatus ad antecedentem ordinem iambicum is dimeter pro- gredi synaphiam in alterum tertiumque eiusdem formae patitur. Est omnino eorum, qui vulgo pro clausulis sunt, ordinum insigne speci- men, quod in clausula collocati solitarii fere inveniuntur; si minus, plures in unum versum artari possunt. Quae causa est, cur post singularem ordinem telesilium enhopliis subiunctum Soph. OC. 178—80 = 194—96, Eur. El. 730—32 — 740—42!) versus finis statuendus sit, contra non praecedente enhoplio tres intra versuum telesillii iungantur Soph. OC. 1044—48 — 1059 — 63
1059 f| που τὸν ἐφέεπερον πέτρας νιφάδος πελῶς Οἰάτιδος ἐκ νομοῦ πώλοιςιν ἢ ῥιμφαρμάτοις φεύγοντες ἁμίλλαις,
cf. OR. 466—68 — 476—778. Sic etiam pherecratei IT, quos nemo nescit singulos glyconeis versibus clausulae loco assignari, inter se plures colligari possunt, ut
Soph. Ai. 631, 32 θρηνήςει, xepómAaxrot δ᾽ ἐν crépvotci. πεςοῦνται. — 643, 44 παιδὸς δύςφορον ἄταν ἂν οὔπω τις ἔθρεψεν.
Quae res in iambicis istis dimetris quid sibi velit colligandis «isterminandisve non habeo quibus melius explicem quam versibus
Aesch. Choeph. 374— 78 ἐφυμνῆςαι γένοιτό μοι πυκά-
evt’ ὀλολυγμὸν ἀνδρὸς
θεινομένου, γυναικός T ὀλλυμένας᾽ τί γὰρ κεύ- Bw φρενὸς οἷον ἔμπας.
— 398—402 πέπαλται δ᾽ αὖτέ μοι φίλον κέαρ
τόνδε κλύουςαν. οἶκτον.
καὶ τότε μὲν δύςελπις, ςπλάγχνα δέ μοι κελαινοῦ- ται πρὸς ἔπος κλυούςᾳ,
«jui omnes, nullam si habueris versuum desinentium rationem, quin- «jue sunt ordines, primus trimeter, de qua forma cf. p. 309, reliqui «limetri anaclomeni in baccheum exeuntes; quorum 375 — 399, quia «Clausula est trimetri 374 — 398, versus fine terminari debet. Reli- «jui tres 376 — 400, 377 — 401, 378 — 402, nullo antecedente *Ordine, ad quem tamquam clausula referendus sit 376 — 400, pro
1) vide p. 291.
318 Wilhelmus Doehrmann:
se collocati sunt; ii ne continua synaphia comprehenderentur, nullum iam erat obstaculum. Atque inter dimetros 376 == 400 et 377 = 401 diaereseo sest artificium, ita tamen, ut elisio (376) indicet synaphiam, inter 377 = 401 et 378 — 402 caesurae, qualem latissime patere in his ordinibus iungendis pp. 369 sqq. demonstrabimus. Quo cum usu optime congruunt versus
Eur. Bacch. 72—77 ὦ μάκαρ, ὅςτις εὐδαί- μων τελετὰς θεῶν ei- dic βιοτὰν ἁτγιςτεύει
καὶ θιαςεύεται ψυ- χάν, ἐν ὄρεςει βακχεύ- uv ὁδείοις καθαρμοῖειν.
— 88—93 ὅν ποτ᾽ ἔχους᾽ ἐν ὠδί-
vuv λοχίαις ἀνάγκαι- a πταμένας Διὸς βροντᾶς
νηδύος ἔκβολον μά- np ἔτεκεν, λιποῦς᾽ oi- (va κεραυνίῳ πλαγᾷ,
ubi cum non antecederet iambicus ordo, cuius clausula esset dimeter 72 — 88, ipse versum incipiens alterum sibi adiungere potuit syna- phiae artificio; sequitur pro clausula ordo _ w_u___,i.e. chor- iambus coniunetus cum antispasto.) Proximus versus 75—77 — 91—93 ex iisdem ordinibus compositus est quibus 72—74 — 88— 90. Synaphia per utrumque versum tam inter primum et alterum quam inter alterum et tertium ordinem caesurae artificio facta est.
105—07 ὦ Σεμέλας τροφοὶ Ofi- βαι ςτεφανοῦςθε κιεςῷ᾽ βρύετε βρύετε χλοήρει.
— 120—22 ὦ θαλάμευμα Κουρή- τῶν ζάθεοί re Κρήτας Διογενέτορες ἔναυλοι,
dimetro _ w _ v_ - 105 = 120 in initio versus posito caesura alligatus est alter eiusdem formae; tertium, ab integro metro orsum soluto, apparet versus fine diiungendum esse.
Quodsi vera sunt, quae modo diximus, ordines in baccheum
1) cf. Soph. Trach. 947—149 — 950—952
947 πότερα πρότερον Emcrevw, πότερα μέλεα περαιτέρω, δύςκριτ᾽ ἔμοιγε δυςτάνῳ,
ubi idem ordo duobus dimetris iambicis adnexus est. cf. Ai. 699 «αἰ 711. OR. 872 — 882. Eur. Hec. 469, 70 — 478, 79. vide Blass, Neue Jahrb. 1899. p. 35.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 319
desinentes magis minusve propensos esse ad synaphiam cum proximo ineundam, prout hic ab integro sive cretico metro incipiat, non omnino dissolvi illam iudicabimus, si in proximi ordinis initio creticus est, quocum facilius coniungi baecheum p. 308 cognovimus. Cuius synaphiae, alienae illius, nisi fallor, ab usu Aeschyleo ac Sophocleo, certa prodeunt exempla apud Euripidem. Verum non laxa quaedam est in hac re licentia, sed omnium qui huc pertinent versuum proprium esse videtur primum, ut singularis sit dimeter usque ad versus finem, ita, ut non nimium distet a desinente versu catalexis interior, deinde, ut hic dimeter in baccheum et ipse exeat, quod ni erat intra versum extitisset catalexis, ipse ea careret. Talia enim observata sunt
Phoen. 1026—29 Διρκαίων ἅ ποτ᾽ ἐκ τόπων νέους πεδαίρους᾽ ἄλυρον ἀμφὶ μοῦςαν
ὀλομέναν τ᾽ Ἐέξρινύν. — 1050—53 μιαίνει δὲ πτόλιν᾽ δι᾽ αἱμάτων δ᾽ ἀμείβει μυςαρὸν εἰς ἀγῶνα . καταβαλὼν ἀραῖει.
Synaphia inter duos dimetros in baccheum catalecticos 1027, 28 — 1051, 52 est propter elisionem in ordine 1027; nam in dimetros hunc versum dilabi — etsi trimetris distribuendis non obstat metro- rum ordo — confirmatur et totius cantici structura et librorum consensu. Ex tribus autem dimetris ordinibus baccheo definitis, ne tertio qui- dem per se repudiante synaphiam cum altero, post ipsum alterum versus terminationem constituit Euripides, quo factum est, ut tertius, quamvis esset brevis, solus versum conficeret.
Suppl. 606—608 κτύποι φανήςονται, τάλαι- γα, τίνα λόγον, τίν᾽ ἂν τῶνδ᾽ αἰτία λάβοιμι; — 615—17 κακῶν τ᾽ ἀναψυχὰς θεοὶ βροτοῖς νέμουει, πάντων τέρμ᾽ ἔχοντες αὐτοί.
Una videtur legitima esse huius versus in tres dimetros discriptio; potest sane in duos trimetros distribui, unum integrum, alterum com- positum ex baccheo cretico baccheo, id quod procul dubio cadit in
-Aesch. Agam. 1497, 98 δίκην δ᾽ Em’ ἄλλο πρᾶγμα θηγάνει βλάβης πρὸς ἄλλαις θηγάναιει Μοῖρα. — 1524, 25 τίς ἂν γονὰν ἀραῖον ἐκβάλοι δόμων ; κεκόλληται γένος πρὸς ἄτᾳ, cf. Soph. El. 1420, 21 — 1440, 41.
Sed apud Eur. in Supplicibus malim tetrametrum et dimetrum ideo, quod duobus distinctis trimetris priori gravissima obtruderetur
820 Wilhelmus Doehrmann:
caesura media, quae quamquam in canticis non pari studio evitata est atque in diverbiis, tamen quaevis alia discriptio, modo fieri possit, praeferenda videtur.
Quae cum ita sint, synaphiam existimabimus esse inter paenul- timum et ultimum ordinem
Troad. 527—30 τίς οὐκ ἔβα veavidwv, Tic οὐ γεραιὸς ἐκ δόμων; κεχαρμένοι δ᾽ ἀοιδαῖς δόλιον ἔςχον ἄταν.
— 547—50 βοὰν ἔμελπον εὔφρον᾽" ἐν δόμοις δὲ παμφαὲς céAac πυρὸς μέλαιναν αἴγλαν v v ἔδωκεν ὕπνῳ.
Ubi non probanda videtur Wilamowitzii coniectura, comm. metr. I. p. 30: ἐν δόμοις δὲ παμφαὴς ςελάνα πυρὸς μέλαιναν αἴγλαν ἔδωκεν ὕπνῳ, quae, antistrophi lacuna expleta, paenultimi ordinis baccheum finalem removit. Nam praeterquam quod requirit in stropha verborum mutationem neque sensu neque numeris probatam, tam elegans sunt antithesis raupatc céÀac πυρός et μέλαιναν aiyAav, ut nulli ea verba suspicioni obnoxia videantur. Itaque iam in eo versatur quaestio, cuiusnam sit ille niger splendor, quem ignis in domibus incensus somno dederit; et aptissimum est duarum bre- vium vocabulum ante ἔδωκε supplere. Quod non invenisse me libere confessus aequiescendum censeo in emendatione Heimsoethiana: πυρὸς μέλαιναν αἴγλαν ἀπεδίωκε νυκτός, i. e. fulgor ignis in domibus in- censi expulit noctis nigrum splendorem, quae coniectura cum numeris tum sensui optime satis facit.
Denique considerandum est, num synaphia continuari possit ex ordine in baccheum exeunte in proximum incipientem a baccheo. Quam interrumpendam esse si sequentis ordinis baccheo initiali succedit sive integrum metrum sive creticum ex iis apparet quae p. 307 explicavimus, ut consentiamus cum Wilamowitzio, quod dister- minavit inter se versus Aesch. Agam. 362, 63 = 379, 80
362 πνεόντων μεῖζον ἢ δικαίως, φλεόντων δωμάτων ὑπέρφευ.
Quapropter in ordinem ex omnibus baccheis compositum propagari synaphiam posse ratio defendere videtur. Neque tamen contenderim quemlibet ordinem bacchiacum synaphia alligari posse cuivis ordini in baccheum exeunti, nam
Aesch. Choeph. 378, 79 κεύ-θω φρενὸς olov ἔμπας ποτᾶται; πάροιθεν δὲ πρῴρας. — 402, 08 κελαινοῦ-ται πρὸς ἔπος κλυούςᾳ. ὅταν δ᾽. αὖτ᾽ ἐπαλκέςε υ. .
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 321
eliam hiatus 402 obstat, ne synaphiam faciamus prioris cum altero ordine. Neque verisimile est synaphiam continuari ex trimetro in tetrametrum, ut Choeph. 339, 40 — 355, 56
339 λιπὼν ἂν εὔκλειαν Ev δόμοιειν τέκνων τ᾽ ἐν κελεύθοις ἐπιςετρεπτὸν αἰῶ,
neque ex trimetro in dimetrum, ut
Eur. Ion. 1468 —65 ἄπαιδες οὐκέτ᾽ ἐςμὲν οὐδ᾽ ἄτεκνοι᾽ δῶμ᾽ ἑςτιοῦται, γᾶ δ᾽ ἔχει τυράννους᾽ ἀνηβᾷ δ᾽ Ἐξρρεχθεύς.
Immo haec synaphia in dimetris fere iungendis constitisse videtur; sicut inter dimetros ea est
Eur. Troad. 318—321 φίλαν καταςτένους᾽ ἔχεις, ἐγὼ τόδ᾽ ἐπὶ γάμοις ἐμοῖς ἀναφλέγω πυρὸς φῶς ἐς αὐγάν, ἐς αἴγλαν.
— 334—37 φέρουςα φιλτάταν βάειν. βοᾶτε τὸν Ὑμέναιον, ὦ, μακαρίαις ἀοιδαῖς ἰαχαῖς τε νύμφαν.
Concluditur versus duobus dimetris 820 — 336 et 821 — 337 (di-
inetri enim sunt ordines inde ab initio), uno composito ex eretico et
baaccheo, ut Phoen. 1028, 29 — 1052, 53, altero ex duobus baccheis. Quam ad compositionem proxime accedit
Soph. El. 1242, 43 περιςςὸν ἄχθος ἔνδον γυναικῶν ὃν αἰεί. — 1263, 64 ἐπεί ce νῦν ἀφράςτως ἀέλπτως τ᾽ éceibov,
aisi quod pro cretico initiali est integrum metrum; quapropter si «uis hunc versum malit constare ex duobus dimetris quam ex tetra- xnetro, praesertim obsecundante librorum memoria, equidem non litigabo. Sed diserte notandum existimamus talem ordinem bacchia- «um synaphia non posse alligari nisi cum is qui antecedit et ipse baccheo terminatur, nusquam iis, qui integro metro aut qui cretico; itaque, ut schematis rem illustremus, ut solemnis haec est clausula:
σους. ου-
vv. u...
sive haec: v-u-()-v- - UvV_- v6. 3
sive haec: „u. (l)-0-
- U _vu_, Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 21
322 Wilhelmus Doehrmann:
ita omnino reformidavit usus poetarum hane:
νου. οὐ.
μψὝ.-..»Ψ.. .--.
Haec fere dicenda sunt de vulgari baccheo; de quo ita disputavi- mns, ut ex indole eius — quantum quidem assequi poteramus — quae ratio ipsi cum reliquis iambici metri formis intercederet perspiceretur. Iam alterius bacchei, eius, qui diaeresin habet ante posteriorem arsin, quae sit propria condicio, paene ultro sese offerre videtur. Is enim, quia celerius paulo decurrit patiens solvendae posterioris arseos, media quasi indole inter integrum metrum et eum, de quo hucusque diximus, baecheum esse censebitur. Quo fit, ut iis potissimum locis adhibeatur, unde vulgarem aut omnino exclusum aut evitatum cogno- vimus; itaque sicut vulgari baecheo ea potissimum metra adiungi solent, quorum altera utra thesis suppressa est, i. e. aut idem baccheus (p. 307) aut creticus (p. 308), ita huic alteri integrum anaclomenumve. Deinde in clausula si volebant duplicem baccheum, cum vulgaris eius forma ordinem concludens solitaria esse deberet (p. 316), priorem posuerunt eum, qui media diaeresi insignitus est. Novissime in exeuntibus ordinibus vulgaris bacchei vice necesse erat hunc usurpari ad proximum ordinem alligandum, si vulgaris baccheus synaphiae offecisset (p. 316). Singulos qui hanc rem attingunt locos mox per- lustrabimus; nunc quaedam videamus, ubi non tam ad unam earum, quas supra diximus, necessitatum quam ad arbitrium poetarum refe- rendus est hic baccheus, maxime ubi cum vulgaribus coniunctus in- venitur. Facillime enim baccheorum alter cum altero potuit in ver- sum colligari, modo praegrederetur is, qui diaeresin habet, quia ne hoc quidem impediri licebat retardatum alterius decursum, quod reliquis metris fieri non posse p. 307 ostendimus. Ea baccheorum coniunctio esse videtur
Aesch. Agam. 210 τάλαινα παρακοπὰ πρωτοπήμων. érÀa δ᾽ οὖν. --- 220 nenkorcı περιπετῆ παντὶ θυμῷ προνωπῆ.
Tetrameter est versus (nam de duobus dimetris nulla est suspicio) primo metro integro, reliquis baechiacis. Integrum metrum initiale soluta altera arsi acceleratur, in proximum baccheum acriter incidit media diaeresis in stropha et antistr, quam ob rem veri non est dissimile ex eo genere profectum esse hunc baccheum, quod optimo iure habet diaeresin, ut Aeschylus videatur progrediente versu grada- tim numeros inhiberi voluisse.
Sept. 9440—42 ἴτω γόος — ἴτω δάκρυ — Tpóxkeicat --- κατακτάς,
duo priores bacchei sunt quorum propria existit media diaeresis; eaque fecit solvendi alteras arses potestatem.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 323
979—82 ἰὼ πόνος --- ἰὼ κακά. — δώμαει καὶ χθονί. — καὶ τὸ πρόςω τ᾽ ἐμοί,
bacchei sunt in initio versus ut Sept. 940, sequitur tetrameter dacty- licus in aeolicam clausulam.
Soph. Trach. 218 ἰδού μ᾽ ávarapácce
duo sunt inter se consociati bacchei, prior, qui mediam diaeresin praebet solutamque posteriorem arsin, alter ex vulgari genere.
Iam ad eos ordines nos convertimus, ubi numerorum rationibus exigi videatur baccheus diaeresi incisus, quae rationes quales sint supra dictum est. Ac primo loco posuimus hunc baccheum prae- missum integro metro aut anaclomeno, eam enim coniunctionem, sicut vulgaris formae cum decurtatis metris, iustam esse atque legi- timam. Exempla prostant plura, ut
Aesch. Sept. 984 ἰὼ πάντων πολυπονώτατοι,
ἰώ interiectio extra numeros versatur; in dimetro ordine prior est huius generis baecheus soluta altera arsi, sequitur integrum metrum.
Sept. 987 ἰὼ ὅπου τιμιώτατον,
etsi insoluta est altera 8.818 eundem baccheum esse arbitrabimur. Res probabilior fit inde, quod, ut semel dicam, uno vocabulo artissime cohaeret is baccheus eum subsequente integro metro, at vulgaris, si proximum metrum a thesi incipit, verbi terminatione definiri solet.
Suppl. 124, 25 ἀχείματόν μ᾽ ἔπεμπε civ πνοαῖς, οὐδὲ μέμφομαι. — 134, 35 ἔχουςα ςέμν᾽ ἐνώπι᾽ ἀ- ςφαλέε, παντὶ δὲ εθένει,
tetrameter iambicus certissimum praebet in tertia sede huius bacchei exemplum, scilicet vulgaris forma ne poterat quidem nisi in dimetros ordines cum integris metris consociari, cf. p. 309.
Eandem igitur exclusam iudicabimus a medio trimetro, quali
Soph. El. 1273 ἰὼ χρόνῳ μακρῷ φιλτάταν ὁδόν, non offendit ea, quae diaeresi inciditur.
Phil. 1155—58 ἕρπετε᾽ νῦν καλὸν ἀντίφονον κορέςαι cróua πρὸς χάριν ἐμᾶς capkóc αἰόλας᾽ ἀπὸ γὰρ βίον αὐτίκα λείψω,
dimetrum iambicum 1157, qui compositus est ex baccheo et integro
metro, antecedunt dactylici ordines celerrime decurrentes, subiungitur
(nam synaphiam esse inde coniecerim, quod integrum est alterum
iambici ordinis metrum, cf. OR. 168—770 — 178—80) enhoplius 21*
324 ' Wilhelmus Doehrmann:
triplici anapaesto acceleratus; quibus tam rapidis numeris num credibile est immisceri posse baccheum nisi eius generis, quod pro- pius esse ab integro metro supra explanatum est? In stropha amissa est bacchei thesis; verba 1130— 35 sic fere leguntur:
ἦ που ἐλεινὸν ὁρᾷς, φρένας εἴ τινας ἔχεις, τὸν Ἡράκλειον
ἄθλιον ὧδέ coi οὐκέτι χρηςόμενον τὸ μεθύετερον, v ἀλλ᾽ ἐν μεταλλαγᾷ πολυμηχάνου ἀνδρὸς Epeccen.
Sed gravior, ut videtur, verborum corruptela est. Inter omnes enim constat verba τὸν Ἡράκλειον ἄθλιον nullo accedente substantivo stare non posse, itaque aut 'HpáxAerov aut ἄθλιον mutari necesse est. Quae emendatio apte fieri possit equidem non habeo, neque quomodo amissa bacchei thesis expleatur: sed apparet ita fieri debere hanc medelam, ut diaeresis sit inter utramquae arsin.
Soph. Trach. 893, 94 ἔτεκεν ἔτεκεν μεγάλαν dvéoproc ἅδε νύμφα
priorem ordinem efficit baccheus cum anaclomeno metro coniunctus caesurae artificio. Baccheus mediam habet diaeresin, arsium utram- que solutam. Qui tantillus ordo mirum quantum vexavit homines doctos, cum pars alterum ἔτεκεν exulare iuberent, alii haererent in vocabulo μεγάλαν, alii, in quibus etiam Iebbium video, inserta inter ἔτεκεν et μεγάλαν vocula δή — panacea illa, ubicumque longa syllaba desideratur — glyconeum III refici vellent. Sed traditorum verborum numeris nihil inesse suspecti iam apparere credo.
Eur. Andr. 138— 40 ἔνθ᾽ οὐ φίλων τιν᾽ εἰςορᾷς Cv, ὦ δυετυχεςτάτα, | παντάλαινα νύμφα. — 144—46 οἴκτῳ φέρουςα τυγχάνω, μὴ παῖς τᾶς Διὸς κόρας μ᾽ εὖ φρονοῦςαν εἰδῇ.
Alter ordo constat ex baccheo et integro metro; baccheum in hoc idem genus referendum esse observata in stropha et antistr. diaeresis persuadet.
Her. 386, 87 περῶν δ᾽ ἀργυρορρύταν Ἕβρον dıenepace μό -χθον.
— 400, 01 κτανών᾽ ποντίας θ᾽ ἁλὸς μυχοὺς εἰςέβαινε, Ova -τοῖς.
Duorum ordinum uterque compositus est ex baccheo et integro metro; diaeresis per omnes hos baccheos patet, semel (387) accedit soluta altera arsis. cf. quae ad Aesch. Sept. 987 annotavimus.
ι
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 325
Med. 207—09 θεοκλυτεῖ δ᾽ ἄδικα παθοῦ- ca τὰν Ζηνὸς ὁρκίαν Θέμιν, ἅ νιν ἔβαεεν.
Tetametri iambici 207, 08 terlium metrum est baechiacum diaeresi incisum, ut Aesch. Suppl. 124, 25 — 184, 85; sequitur pro clausula ordo Reizianus.
Versus Or. 1478—82 ita discribendi esse videntur:
Evavra δ᾽ ἦλθεν TTuAddnc díacroc, οἷος οἷος "€xrup ὁ Φρύγιος ἢ τρικόρυθος Αἴ- ας, ὃν εἶδον εἶδον ἐν πύλαιςει Πριαμίειν᾽ φας- γάνων δ᾽ ἀκμὰς ευνήψαμεν.᾽)
De singulari iambico metro antecedente dactylicum ordinem cum ithyphallico coniunctum cf. Eur. Ale. 908 —05 = 926—28. Qui sex- tum proximi iambici versus explet metrum baccheus, medius insertus inter integra metra diaeresi incidi debuit.
1492, 93 &dupcor δ᾽ οἷά viv δραμόντε Βάκχαι cxüpvov ἐν χεροῖν ópeíav.
Duo sunt trimetri, a baccheo incipiens uterque. Hic locus maxime idoneus est ad duo baccheorum genera distinguenda, nam in prioris versus altera sede cum creticus esset, vulgaris poterat anteire baccheus, in proximo versu, ubi integrum est alterum metrum, debebat is, qui diaeresi inciditur. Sed quod in priore versu baccheus initialis ab brevi thesi incipit, in altero ab longa, ea re cave credas discrimen inter utrumque baccheum confirmari, vulgaris enim et is, qui mediam habet diaeresin, baccheus aeque ab longa thesi initium capere potu- erunt, neque vulgaris ille cretico praecedens longam thesin fieri noluit, ut
Eur. Suppl. 622 εἰδείης ἂν φίλων εἰδείης Av τύχας.
Or. 1497, 98 ἤτοι φαρμάκοιειν fj μάγων τέχναις ἢ θεῶν κλοπαῖς
versus ab eodem baccheo incipit, quam 1493 deprehendimus.
Troad. 523 Τρῳάδος ἀπὸ πέτρας craóeíc. — 543 νύχιον ἐπὶ κνέφας παρῆν,
ordo compositus est ex baccheo et integro metro; baccheus media diaeresi inciditur, arses eius solutae sunt, ut Soph. Trach. 893. Mirum
1) Exscripsimus totum hunc locum, quia paulum declinandum nobis esse duximus a Wilamowitzii discriptione, Nachr. d. Goett. Ges. 1896. p. 218.
326 Wilhelmus Doehrmann:
artificium ad hunc ordinem struendum attulit Euripides, quo factum est, ut simul intra baccheum diaeresis exprimeretur, simul post alte- ram arsin, utpote solutam. Itaque a tribrevi (in str. dactylo) et pyrrhichio incipit hic ordo, sicut passim ii, qui in initio habent integrum metrum solutum, a duobus tribrevibus, ut
Eur. Suppl. 978 δάκρυςει νοτερὸν ἀεὶ πέπλων, cf. p. 271.
Troad. 560—64 λόχου δ᾽ ἐξέβαιν᾽ "Apnc, κόρας ἔργα TTaAAáboc. ςφαγαὶ δ᾽ ἀμφιβώμιοι Φρυγῶν, ἔν τε δεμνίοις καράτομος ἐρημία,
quinque deinceps ordinibus hie baccheus cum integro metro com- prehenditur; in 564 καράτομος ἐρημία pro diaeresi est commissura verbi compositi, quam in lyricis iustae incisioni sufficere communis poetarum usus confirmavit; in eodem ordine soluta est ea, quae diaeresin sequitur, arsis.
Denique hue pertinet
Troad. 1295, 96 λέλαμπεν Ἴλιος περ- γάμων T€ πυρὶ καταίθεται Tépauva,
ubi cur alterum metrum eidem baccheorum generi ascribendum sit, satis superque apparet ex iis quae ad Aesch. Suppl. 124, 25 — 134,35 alias annotavimus.
Clausulae bacchiacae hunc baccheum praemissum invenimus
Eur. Suppl. 366—68 ἐκλύετε τάδε γ᾽, ἐκλύετ᾽ Ava- κτος Ócia περὶ θεοὺς xai μεγάλα ἸΠελαςγίᾳ καὶ κατ᾽ "Apyoc — 370—772 ἱκόμενος ἔτι ματέρος ἄγαλ- μα φόνιον ἐξέλοι, γᾶν δὲ φίλιον Ἰνάχου θεῖτ᾽ ὀνήςας.
De altero huius versus ordine mox dicendum erit; tertii ordinis paen- ultimum metrum est bacchiacum diaeresi incisum in stropha et antistropho; quod unum, nisi integrum sive creticum metrum vole- bant, baccheo finali anteire poterat. Factum est prioris bacchei in- cisione, ut plerique, numeris non satis perspectis, cum καὶ κατ᾽ "Apyoc = θεῖτ᾽ óvrjcac peculiarem ordinem opinati ab antecedenti- bus seiunxissent, versum ponerent in trochaicum metrum exeuntem.
374—776 χάριν τ᾽ ἔχει τὰν ἐς oi- ei. τί μοι πόλις κρανεῖ, ποτ᾽; ἄρα φίλιά μοι τεμεῖ, καὶ τέκνοις ταφὰς Anyópecoa;
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. — 397
= 378—80 νόμους βροτῶν μὴ μιαί- γειν. εὖ τοι ςέβεις δίκαν, τὸ δ᾽ ἧςςον ἀδικίᾳ νέμεις δυςτυχῆ τ᾽ ἀεὶ πάντα ῥύῃ.
Antistrophi verba quae libris tradita sunt ἀεὶ τὸν δυςτυχῆ πάν- ta Un apparet vitio laborare; itaque cum Nauckio scripsimus δυςτυχῆ T dei πάντα ῥύῃ. Ordo finalis 376 — 380, praeterquam quod in initio creticus existit pro integro metro, in altera et tertia sede praebet eadem metra atque antecedentis carminis 368 — 372, in altera baccheum diaeresi insignem, in tertia vulgarem.
Denique baecheum diaeresi incisum pro vulgari diximus usur- pari in exeunte ordine, cum synaphiam continuari volebant in talem ordinem, quo non poterat ex vulgari baccheo. Quod expectabimus fieri in quovis iambico ordine in baccheum catalect. si proximus ordo ab integro anaclomenove metro incipit (p. 316), aut in dimetro anacl. in baccheum catalect. si ad antecedentia ipse alligatus cum proximo eodem dimetro synaphiae artificio coniungitur (p. 316, 17). Illud grandi exemplo illustratur
Aesch. Agam. 233, 34 φίλου τριτόςπονδον εὔποτμον παι- (va φίλως ἐτίμα. — 243, 44 θέλει τόδ᾽ ἄγχιετον ᾿Απίας Yal- ας μονόφρουρον ἕρκος.
Ordines sunt coniuncti trimeter iambicus baccheo terminatus et di- meter anaclomenus catalect., qua vix ulla clausula est apud Aeschy- lum magis frequentata. Sed trimetri baccheus finalis diaeresi est incisus, unde omnis pendet synaphia; cf.
Prom. 566, 67 ὃν οὐδὲ karOavóvra ταῖα κεύθει. ἀλλ᾽ ἐμὲ τὰν τάλαιναν,
ubi in iisdem paene ordinibus vulgaris baccheus trimetrum conclu- dens manifestam facit versus terminationem.
Aesch. Suppl. 777—79 ὄμμαειν évbíikoic. ςεβί- Cou δ᾽ ἱκέτας céOev, vai- ἄοχε παγκρατὲς Ζεῦ. --- 785—87 cóv δ᾽ ἐπίπαν ζυγὸν ταλάν- TOu' τί δ᾽ ἄνευ ςέθεν θνα- TOici τέλειόν Ecriv;
Tribus ex dimetris anacl. qui synaphia cohaerent alter et tertius in baccheos exeunt; quorum alter si vulgari forma definitus esset, clau- sulae partes obtinens versum terminare deberet, sicut versus finem intercedere supra diximus inter duos dimetros anacl. catalect. Agam. 184—87 — 197—200
328 Wilhelmus Doehrmann:
184 τρίβῳ κατέξαινον ἄν- θος ᾿Αργείων᾽ ἐπεὶ δὲ καὶ πικροῦ χείματος ἄλλο μῆχαρ, βριθύτερον πρόμοιειν.
Synaphia ut fieri posset inter dimetros Suppl. 778, 79 = 786, 87 inde manavit, quod baccheus finalis 778 — 786 diaeresi incisus est, quare non difficilior fuit horum ordinum coniunctio quam in eadem fabula 94—96 = 101—903,
101 καὶ διάνοιαν μαινόλιν κέντρον ἔχων ἄφυκτον, ἄ- τας δ᾽ ἀπάταν μεταγνούς,
ubi in integrum metrum alter ordo desinit.
Eur. Suppl. 366—68 ἐκλύετε τάδε γ᾽, ἐκλύετ᾽ dva- κτος Ócia περὶ θεοὺς xai μεγάλα Πελαςγίᾳ καὶ κατ᾽ Ἄργος. — 370—72 ἱκόμενος ἔτι ματέρος Ayak- μα φόνιον ἐξέλοι, γᾶν δὲ φίλιον Ἰνάχου θεῖτ᾽ ὀνήςας.
Versum supra attulimus, ut ostenderemus ex baccheis 368 — 372 priorem esse diaeresi insignitum. Eiusdem generis est qui ordinem 367 — 371, claudit, inserviens producendae synaphiae in ordinem 368 — 372, qui ab integro metro incohatur, nam synaphiam esse, ut apud Aeschylum commune intercedens vocabulum, ita apud Euri- pidem indicat bé encliticum in ineunte 372 collocatum. Euripides igitur, quia diaeresi distinxit ordines 367 = 371 et 368 = 372, baccheum finalem 367 — 371 monosyllaba voce (in str. kai, in ant. γᾶν) terminare debuit.
Apparuit duos fuisse baecheos tam specie similes quam diver- sos indole et usu; neque magna est fides potuisse alteri alterum re- spondere. Equidem quo probabilis fiat haec responsio non inveni, eamque — pro tanta, quae est inter utrumque baccheum, discre- pantia — condemnatam esse a poetis fidens affirmare possum.!)
1) Quae in hac parte de bacchei apud tragicos usu disputavimus robe scimus, sicut alia quaedam, omnino dissentire a carmine Bacchyl. VI Bl, quod Wilamowitzius, Goett. Gel. Anz. 1898. p. 137 sqq. iambico
numero conscriptum censet. Sed non hic est locus enarrandi, quae diffe- rant in hac re inter tragoediam et Bacchylidem. Nos quid sentiamus de numeris eius carminis separatim aliquando explicabimus.
DE INCISIONIBUS IN IAMBICO GENERE OBSERVATIS. I. DE INCISIONIBUS INTER SINGULA METRA.
Quoniam satis expositum est, quas praecipue colligandas iambici metri formas admiserit usus poetarum, altera nobis quaestio esse videtur, si qui fuerit colligandi certus modus ac ratio ita, ut sive diaeresis intercederet sive caesura. Res est, in qua maxime sit cavendum, ne quod casui potius debetur ad artem referamus. Saepissime enim fieri poterat in aliquo versiculo struendo, ut in stropha et antistropho vocabuli terminatio aut inter duo metra caderet aut quodam sive prioris sive alterius loco, cum tamen nemo sit, qui quaesitum syna- phiae genus esse suspicetur. Itaque iam cum iis versibus nobis est res, ubi inter singula metra diaeresin aut caesuram de industria fac- tam esse eluceat. Quod genus etsi ad decurtata metra magis videtur accommodatum esse, qua de re cf. quae p. 255 strinximus, tamen aliquatenus etiam ad integra pertinere videtur, ut
Aesch. Choeph. 25—28 ὄνυχος ἄλοκι νεοτόμῳ᾽ dr’ αἰῶνος δ᾽ ἰυγμοῖςει βόςκεται κέαρ, λινοφθόροι δ᾽ ὑφαςμάτων λακίδες ἔφλαδον ὑπ᾽ ἄλγεειν. = 34—37 μυχόθεν ἔλακε περὶ φόβῳ, yuvarkeioıcıv ἐν δώμαειν βαρὺς πίτνων. κριταὶ δὲ τῶνδ᾽ ὀνειράτων θεόθεν ἔλακον ὑπέτγυοι.
Dimetr 25, 27, 28 = 34, 36, 37 in stropha et antistropho mediam intermissam habent diaeresin. Sane necesse erat eam fleri in ordine 25 — 34!) ut inter solutum metrum et creticum; neque tamen
1) Nuper Blassius (Herm. 1898. p. 181) antistrophi ineuntis quam cum numeri tum sensus patefaciunt corruptelam Topóc γὰρ qoifoc ὀρθό- Opi£ δόμων ita sanare conatus est, ut eiecto verbo @oißoc neque alio substituto hos ordines constitueret:
τορὸς γὰρ ὀρθόθριξ δόμων
ὀνειρόμαντις ἐξ ὕπνου κότον πνέων ἀωρόνυκτον ἀμβόαμα μυχόθεν ἔλακε περὶ φόβῳ, γυναικείοιειν ἐν δώμαειν βαρὺς πίτνων.
Cui emendationi, quamquam haud improbabili eo nomine, quod nullam postulat in stropha mutationem, suffragari non possumus. Nam verbum
330 Wilhelmus Doehrmann:
tantopere eam desiderabant 27, 28 — 36, 37, quamobrem Wilamo- witzius, Choeph. p. 154 merito videtur notare singula horum ordinum metra verborum finibus disterminata esse.
Choeph. 71—74 δίκαια καὶ μὴ δίκαι᾽ ἀρχὰς πρέπον βιᾷ φρενῶν αἰνέςαι, πικρὸν CTUYOC κρατούςῃ.
Sic scribimus cum Wilamowitzio, qui, postquam Ahrensius dittographias βίου φερομένων delevit, mutato quod traditum est πρέποντ᾽ in πρέπον, verba πρέπον et ἀρχάς transponens apte sensum et numeros restituit. Is versus quosnam in ordines dispertiendus sit, intercedente diaeresi inter singula metra, non ab omni parte diiudicari potest. Fa- cile tamen post un δίκαι᾽ dimetrum terminandum statuerim, quia antecedente metro decurtato, si intra eundem ordinem sequebatur metrum a thesi incipiens, illa non fere poterat esse nisi brevis, prae- sertim reliquis omnibus brevibus. Id vero utique apparet Aeschylum in hoc versu operam dedisse, ut singula metra verborum finibus no- taret, neque solum ubi integrum metrum concurrit cum decurtato, sed etiam ubi integra inter se.
ὀνειρόμαντις maximopere vereor ne ab ea, quam Blassius vult, signi- ficatione alienum sit, quod, sicut ὀνειροπόλος apud Homerum, nihil signi- ficet nisi hominem sive rem somnium interpretantem; unde protinus efficitur substantivum desiderari, ad quod ὀνειρόμαντις tamquam adiec- tivum trahatur, ut Wilamowitzius οἶκτος posuit. Deinde quod Blassius postulante illa emendatione strophae tertium ordinem hunc facit:
πρέπει παρὴς φοίνιςς᾽ ἀμυγμοῖς ὄνυχος ἄλοκι νεοτόμῳ,
vix probabitur vox παρηίς bisyllaba. Quacum mensura neque faciunt loci ἃ Blassio allati (p. 182) neque qui iis adici potest Eur. Suppl. 76 διὰ Tapíboc ὄνυχα λευκόν, ubi in unam vocalem coalescere syllabas -n- numeri docent. In casibus obliquis enim, qui ex trisyllabo fiebant tetrasyllabi, vocales -nı- facilius in unam conglutinari poterant. Post- remo metrorum responsionem paulum claudicare apertum est. Nam brevi thesi respondere longam in minoribus fere haec licentia ordinibus versari videtur, neque non in ineunte ordine magis quam in medio. In hoc certe carmine, praesertim in quo alioquin tam accurata sit respon- 810, tetrametrum ordinem, qualem ponit Blassius, orsum a brevi thesi in stropha et ant, alterius et tertii metri priores theses longas habere in stropha, in antistropho breves, nemo concedet, neque id, quod, cum so- luta tertii metri utraque arsi tam repente accelerati sint numeri, in stropha pro priore thesi longa syllaba est. Quibus de causis praestare videtur recepta Stanlei emendatione φοινίοις pro qoívicc trimetrum distinguere in exitu versus
πρέπει παρηὶς φοινίοις ἀμυγμοῖς. = πνέων ἀωρόνυκτον ἀμβόαμα,
ubi in str. longam alterius metri thesin facile probamus propter caesuram penthem., qua thesium inaequalitas in hoc trimetro aeque excusatur atque
Choeph. 411 ἔκοψα κομμὸν "Apiov Ev τε Kıcclac. X. — 482 λέγεις πατρῷον μόρον᾽ ἐγὼ δ᾽ ἀπεςτάτουν.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. — 331
Choeph. 622—27 τὸ δ᾽ ἄγχι πλευμόνων ξίφος διανταίαν ὀξυπευκὲς οὐτᾷ διαὶ Δίκας. τὸ μὴ θέμις γὰρ οὐ λὰξ πέδοι πατούμενον, τὸ πᾶν Διὸς ςέβας παρεκ- βάντες οὐ θεμιςτῶς. — 628—33 Δίκας δ᾽ ἐρείδεται πυθμήν᾽ προχαλκεύει δ᾽ Alca φαςφανουργός. τέκνον δ᾽ ἐπειςφέρει δόμοις αἱμάτων παλαιτέρων τίνει μύςος χρόνῳ κλυτὴ Buccóppuv '€pivuc.
Necesse visum est propter gravem in 624 corruptelam totam stro- pham et antistrophum exscribere, etsi ad eam, de qua nunc loquimur, rem alter demum eius cantici versus pertinet. Praeter illam corrup- telam si qua erat, facile se obferebat emendatio, ut pro προςχαλκεύει (629) restitutum est προχαλκεύει, pro biuace δωμάτων (630) ex scho- liis δόμοις αἱμάτων. Sed verba 624 adeo depravata sunt, ut non modo ipsorum sed etiam totius strophae sensus obscurari videatur. Qua- propter, ut propius accedamus si non ad genuinam lectionem, ad sententiarum saltem conexum, proficiscendum est ab interpretando enuntiato initiali, si quid subsidii inde parari possit. Quo chorum, postquam proximis strophis commentatus est, quam perniciose cesse- rit nefaria nex Ágamemnonis, iam spectantem ad ultionem immi- nentem hoc significare apparet: ipsam Iustitiam (cf. διαὶ Δίκας 624) supplicium sumere de iis, qui lanto scelere obsiricti sunt. Et ita qui- dem Iustitiae fit mentio, ut in extrema sententia collocetur, quo arti- ficio non solum maiore quadam vi denotatur sed etiam ad sequentia commode traducit. Etenim chorus ratiocinandi inde capit copiam de indebilitata vi Iustitiae, quam ut illustret duo ponit sancta vulgo hominibus habita, quae licet ipsa neglegantur tamen Δίκας ἐρείδεται πυθμήν. Quamquam haec interpretatio, qua, ut verum dicam, non video, quae aptius conveniat ad hunc locum, postulat ut vocula δέ, quam exhibent libri manuscripti inter Δίκας et ἐρείδεται, cum Wila- mowitzio expungatur. Duorum autem illorum unum ait chorus λὰξ πέδοι πατούμενον, alterum παρεκβάντες, simillima sane significatione, nisi quod illud passive dictum est, hoc active, eorum qui transcen- derunt recordationem movens. Unde palam fit, sicut τὸ πᾶν Διὸς ceßac tamquam res obiecta pertinet ad παρεκβάντες, ita in corruptis verbis 624 delitescere, quod ad πατούμενον relatum subiecti vice fungatur. Felici autem casu factum est, ut artius corruptelae sedem circumscribere possimus. Credo, genuinae lectionis vestigium relicta est vocula TÓ 624, nam priora eius enuntiati membra, versata in eadem re, optime decet ab eodem vocabulo initium capere: TÓ ...... πατούμενον, TO πᾶν Διὸς cépac παρεκβάντες, ut anaphorae figura
332 Wilhelmus Doehrmann:
acrius exprimi videantur. Neque minus verba 625 λὰξ πέδοι πα- τούμενον — ne his quidem a quibusdam temperatum video — su- Spicione vacare velim; quorum simillima est locutio apud Áeschylum
Eum. 110 καὶ πάντα ταῦτα λὰξ ὁρῶ πατούμενα.
Quae cum ita sint, vitium haerere arbitrabimur in verbis 624 μὴ θέμις γὰρ οὐ, sed ea relinquunt tantum ambigui, ut certa emendatio desperanda esse videatur. Etenim γάρ vocabulum, ad sensum haud male conveniens, utrum Aeschylo debeatur an a grammatico adiectum sit ad condicionem totius enuntiati illustrandam, merito dubitabimus. Potuit quidem ἀςυνδέτως fieri huius sententiae cum antecedentibus coniunctio, perinde atque in proximis τὸ πᾶν Διὸς céfac, ubi scho- liasta: λείπει ὁ γάρ, καὶ écri, τὸ γὰρ πᾶν τοῦ Διός, vide annot. p. 333. Si retinemus γὰρ in ordine 624, ableganda sunt μὴ θέμις et οὐ, nec subsidii quicquam praestant ad emendationem, quia neutrius generis vocabulum requirimus, quod ad articulum TÓ referatur, simul dimidium metrum suppeditans. Quod vocabulum apparet ex iis rebus petendum esse, quae pertinent ad ius divinum humanumve. Ac suffi- cere crediderim ad sententiam numerosque restituendos verbum xa- Àóv aut φίλον post γάρ insertum, quorum alterum eodem sensu usurpatum est
Soph. OC. 184—87 τόλμα ξεῖνος ἐπὶ ξένης, ὦ τλάμων, ὅ τι καὶ πόλις τέτροφεν ἄφιλον ἀποςτυγεῖν καὶ τὸ φίλον ςέβεςθαι.
Hac voce recepta sic fere scribi debebit Choeph. 624, 25:
διαὶ Δίκας. τὸ γὰρ φίλον λὰξ πέδοι πατούμενον.
Ex his verbis quod in libris est τὸ μὴ θέμις γὰρ οὐ ita potuit fieri, ut oU θεμιςτῶς 627, ascriptum ordini 624, pro genuinis substitutum in qualemcumque sensus speciem transformaretur.
Et haec quidem, si retinetur γάρ, erit emendatio. Sed aegre patimur extirpatam vocem θέμις eam ob unam causam, ut γάρ servari possit. Nihil enim tam dignum est ex propria sententiarum indole, quod dicamus λὰξ πέδοι πατούμενον, quam ipsum ius divinum, id quod significat vocabulum θέμις, scilicet ad id omnia redeunt, ut Iustitiae vis opponatur iuri divino, hoc violari posse, illam infractam durare; sic etiam quae sequuntur 626 τὸ πᾶν Διὸς céfac Traper- Bavrec de migrato divino iure Aeschylus intellecta voluit. At vetat admitti θέμις vocem articulus τό, quam supra diximus veram lectio- nem videri. Ergo, missa vocula γάρ, dabimus Oécutov adiectivum pro substantivo usurpatum. Qua ex coniectura hanc recuperamus strophae formam adiecto antistrophi primo ordine:
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 333
τὸ δ᾽ ἄγχι πλευμόνων ξίφος διανταίαν ὀξυπευκὲς οὐτᾷ
διαὶ Δίκας. τὸ Oécuiov λὰξ πέδοι πατούμενον, τὸ πᾶν Διὸς ςέβας παρεκ- e βάντες οὐ θεμιςτῶς
Δίκας ἐρείδεται πυθμήν.
Sententiarum autem haec est summa: gladius pectori penitus infigitur auctore lustitia. Nam cum divinum ius conculcatur, cum quemvis lovis melum migraverunt conira omne deorum fas, Iustitiae stant fun- damenta. Duas res addere velim ad hanc coniecturam. Posuimus asyndetum in ordine 624; ea figura apud Aeschylum maxime est usitata in elato genere orationis, et cum aliae sunt sententiarum inter se rationes, et — sicut hoc in loco — cum posterior causam indi- cat.!) Sed error grammaticorum parum intellegens poeticae subli- mitatis haud numquam intulit eam, quam sensus commendabat, parti- culam; quo errore in hunc versum crediderim γάρ irrepsisse. Deinde nostra coniectura ornatus quidam verborum restituitur, qui, opinor, totius loci sensum magnopere adiuvat. Id enim, quod opposita est Iustitia iuri divino, ea antithesis non potuit clarius exprimi quam ita, ut unum iuxta alterum collocaretur διαὶ Δίκας, τὸ θέεμιον. Sane haec est germana Aeschyli ars, qui paulo infra (627, 28) com- posuerit οὐ θεμιςτῶς | Δίκας.
Hucusque de sententia restituenda disputavimus, sed opusest pauca de eius structura adicere, quia haudquaquam ex trito sermone esse vide- tur participium in nominativo positum mutato in sententia primaria subiecto. Est autem is, quem grammatici dicunt nominativum absolu- tum, qualem testantur scholiasta ad Soph. OR. 101, qui Atticae eum dialecto proprie accenset: χειμάζον: ᾿Αττικῶς ἀντὶ τοῦ αἵματος χει- μάζοντος τὴν πόλιν. schol. ad Eur. Phoen. 288: μέλλων δὲ πέμπειν μ᾽: ςολοικοφανὲς τοῦτό ἐςτιν᾽ ἤτοι μέλλοντος πέμπειν με ἐν τῷδ᾽ ἐπεςτράτευςαν ᾿Αργεῖοι (quae subsequuntur verba ex interpretatione sunt, quae singulari illi locutioni praetendatur) et: ἀντὶ τοῦ μέλλον- TOC, εὐθεῖα ἀντὶ γενικῆς. Eiusdem nominativi abs. perhibet exem- plum Thuc. IV 23: καὶ rà περὶ Πύλον ὑπ᾽ ἀμφοτέρων κατὰ xpá- τος ἐπολεμεῖτο, ᾿Αθηναῖοι μὲν δυοῖν Evavriav ἀεὶ τὴν vfjcov περιπλέοντες τῆς ἡμέρας... Πελοποννήειοι δὲ ἐν τῇ ἠπείρῳ «τρατοπεδευόμενοι καὶ προςβολὰς ποιούμενοι τῷ τείχει.
Tandem de numeris videamus. Alter igitur illius strophae versus ex quattuor dimetris compositus est diaeresi inter se distinctis, nam
— — —
1) G. Bromig, de asyndeti natura et apud Aeschylum usu, Monast. 1879. p. 22 sqq., unde eius asyndeti exemplum sumpsimus
Suppl. 1014—16 ὅ τί τοι μόρειμόν ἐςτιν, τὸ γένοιτ᾽ ἄν. Διὸς οὐ παρβατός ἐςτιν μεγάλα φρὴν ἀπέρατος.
334 Wilhelmus Doehrmann:
quod in stropha tertii ordinis finis cadit post alteram verbi tapex- βάντες syllabam, commissura ea est verbi compositi, quae omnino non officit diaeresi, sicut non diffitebimur dimetrum 649
4 τέκνον δ᾽ ἐπειςφέρει δόμοις,
ubi prius metrum exit in ἐπεις-, media incisione distribui. Horum erdinum primus et tertius integri sunt, alter et quartus theses initiales suppressas habent, qua de compositione infra dicendum erit. Diaeresis autem vel singula metra disterminat: quod in tanta multi- tudine, in summa strophae et antistrophi congruentia, apparet ex certo Aeschyli consilio ortum esse.
Sept. 402—04 πρόμαχος ὄρνυται᾽ τρέμω δ᾽ αἱματη- φόρους μόρους ὑπὲρ φίλων ὀλομένων ἰδέεθαι.
— 437—39 πρὶν ἐμὸν ἐςθορεῖν δόμον, πωλικιίῶὼν θ᾽ ἑδωλίων ὑπερκόπῳ δορί ποτ᾽ ἐκλαπάξαι.
Versus incipit a dimetro dochmiaco, sequuntur duo dimetri iambici, unus integer, alter ex cretico et baccheo compositus. Uterque ordo iambieus media est diaeresi incisus in stropha et antistropho; quae hic quidem inde profecta esse videtur, quod dochmii praecedunt tam accurata diaeresi ipsi quoque inter se distincti, nam cum prae- cipue in dochmiis vigeat positura κατὰ μέτρον, quid mirum eam continuari, si qui iambici ordines succedunt? Nec profecto temere est, quod in dochmiorum potissimum vicinia iambici ordines interiecta diaeresi in metra dilabuntur, ut
Soph. Ai. 405—09 ei τὰ μὲν φθίνει,
φίλοι, τοῖςδ᾽ ὁμοῦ πέλας, μώραις δ᾽ ἄγραις προεςκείμεθα,
πᾶς δὲ crparóc δίπαλτος ἄν με χειρὶ φονεύοι.
— 428-- 27 ἐξερῶ μέτ᾽, οἷ-
ov οὔτιν᾽ ἁ Τροία ςετρατοῦ δέρχθη χθονὸς μολόντ᾽ ἀπὸ
Ἑλλανίδος᾽ τανῦν δ᾽ ἄτι- μος ὧδε πρόκειμαι.
In antistropho cum Gleditschio pro οὔτινα scripsimus οὔτιν᾽ á. At remanet corruptela in strophae v. 406, ubi numeri requirunt integrum metrum pro baccheo φίλοι, τοῖςδ᾽, qua iactura etiam sensui aliquid detractum videtur. Nam quod in libris verba significant: si haec qui- ἢ dem, amici, pereunt (quod ad belli gloriam amissam plerique volunt pertinere, quia scholiastae interpretatio, qua ad arma Achillis dene- gata referuntur, parum fulcitur toto sententiarum conexu) una cum istis, scil. quae iugulatae iacebant ab Aiace boves armentales, ea lo-
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 335
cutio prorsus indigna Sophocle iudicanda est. Quare ne Hermanni quidem emendationem probare possum, qui pro Toicó' scribens τοιοῖςδ᾽ ut numerorum sustulit iia verborum reliquit offensionem. Praeter hanc quas Jebbius (Ai. p. 225, 26) congessit, emendationes, eae vereor ne nimium a tradita leetione resedant. Tamen verum, opinor, invenit Meklerus, qui pro φίλοι: φίλοιςι proposuit, quod adeo aptum vide- far, ut omnino satis sit ad hunc locum restituendum. Itaque sic Strophae verba scribenda censeo:
εἰ τὰ μὲν φθίνει, φίλοιςει τοῖςδ᾽ ὁμοῦ πέλας,
i. e. si haec pereunt, simul amicis istis, qui proximi sunt. Interpretatio verborum τὰ μὲν φθίνει, quae secundum hanc coniecturam non pos- sunt spectare ad ablatam belli gloriam, ex antecedentibus inde a v. 364 repetenda est. Queritur hoc et proximis versibus Aiax, quod occisis pecudibus vitiata sit pristina sua virtus (367). Deinde furo- rem effundit in eos, & quibus in tantam ignominiam detrusus esse sibi videtur, Ulixem et Atridas; quibus necem precatus (390), suae condicionis memor ipse sibi mortem concupiscit; implorat Tartarum ut se recipiat (395). Nam, sic enim pergit, neque a deis neque ab hominibus dignus sum, quem maneat aliquid adiumenti. Sed Iovis me filia pessumdat. Quo igitur confugiam, ubi consistam? | Sequuntur verba, quorum de interpretatione ambigitur. Atqui fieri omnino ne- quit, ut duodequadraginta intercedentibus versibus inter ea verba (405) et gloriae perditae mentionem (367) ad hanc illa redeant; quod si voluisset Sophocles, clarius certe rem expressisset. Immo verba τὰ μέν nude sic posita, deficiente ullo substantivo, ad proxima quaeque trahi necesse est. Hoc autem loco ea comprehendunt, quae Aiax deploravit vv. 497 —502, quorum haec est summa: (am deorum quam hominum a se alienatas esse voluntates, qui Minervae ira in perniciem aique contumeliam deiectus sit. Sed etiam quae mox dicit Aiax, 407 μώραις δ᾽ ἄγραις προςκείμεθα, et quae sequuntur huic interpretationi magis favere videntur. Nam in enuntiato illo tri- membri 405— 09 ei τὰ μέν — φονεύοι quod prima posita sunt τὰ μέν, alterae μῶραι Aypaı, cum ipsis demum μώραις ἄγραις factum sit, ut Aiacis gloria bellica perderetur, satis apparet hanc quidem verbis τὰ μέν non posse significari. Itaque probabilior est ea, quam supra dedimus, interpretatio horum verborum, ut quae sint desperantis de deorum aut hominum auxilio umquam sibi futuro, illos vero dudum infestos in se esse certum habet (401. 450sqq. 455). Huc cum spectet Aiax, non video cur non suo iure metuat, ne eadem amicis suis, choro praesertim, impendeant, quin etiam optime se habere verba φίλοιςι Toicb' ὁμοῦ πέλας cum chori condicio tum Aiacis mores commonstrant. Ile enim quicumque est per Aiacem est (158, 59), Aiax rursus nititur chori in officiis (161), itaque alterius in altero omnis fortuna sita est, ut chorus Aiacis facinore per castra divulgato
336 Wilhelmus Doehrmann:
in eiusdem cum illo supplicii timore versetur (254, 55). Aiacem autem vel maxime decet ista chori rerum providentia, quem insania modo solutus sic alloquitur amantissime:
349, 50 φίλοι ναυβάται, μόνοι ἐμῶν φίλων, μόνοι ἔτ᾽ ἐμμένοντες ὀρθῷ νόμῳ.
Neque audiendi sunt, qui voeabulum πέλας iuxta ὁμοῦ positum tamquam inutile condemnant, cum hoc ad tempus referendum sit, illud ad locum neque non ad familiaritatem.
Duo sunt quos supra exscripsimus versus (interruptam enim synaphiam indicat syllaba anceps in stropha et ant.), unus constans ex dochmio anaclomeno et duobus dimetris iambicis!), alter ex di- metro eiusdem generis accedente clausula Reiziana, de qua infra di- cendum erit. Praecedunt hos versus quinque dochmii (400—04 — 418— 22) et ipsi anaclomeni; nisi quod tertius ampliore hac est forma w w _ _ _.?) Quos ita voluit diiunctos Sophocles, ut singuli pro se versum conficerent. Ea igitur cum facta sit compositio, non nimium interest in antistropho
423, 24 ἐξερῶ μέγ᾽, ol- ov οὔτιν᾽ à Τροία ετρατοῦ
inter dochmium et proximum ordinem iambicum diaeresin omissam esse, nam ires deinceps dimetri iambici in stropha et antistropho mediae diaereseos artificio incisi satis superque ostendunt operam datam esse diaeresi. Neque tamen in quovis ordine iambico idem Sibi indulserunt poetae, ut omnes, quorum adhue vidimus singula metra verborum finibus terminari, dimeiri sunt. Trimetros vero, quos constat vel canticis immistos aequali paene diverbiis caesurae necessitati subiectos esse, nisi si crebriores erant solutiones — id quod apud Euripidem invenimus — non facile admiserunt poetae neglecta caesura in tria metra dissecatos. Itaque ne cum dochmiis quidem consociati trimetri carent caesura, ut
Soph. El. 853—57 εἴδομεν ἃ θρόεις. — μή μέ vuv μηκέτι παραγάτῃς, iv οὐ — τί φής; — πάρειειν ἐλπίδων ἔτι. — 864— 68 ἄεκοπος à λώβα. -- πῶς γὰρ οὔκ; εἰ ξένος ἄτερ Euäv χερῶν --- παπαῖ. --- κέκευθεν, οὔτε του τάφου.
1) De dochmio anaclomeno iambis praemisso cf. Aesch. Prom. 582, 88 — 603, 04. Eur. Alc. 218, 19 — 281, 32. Med. 155, 56 — 180, 81. Or. 993, 94.
2) Kaibel, El. p. 147. Quem tamen ordinem specie magis decepti dochmiis accensemus quam quod de natura eius constet e quo et similibus quibusdam formis ubi primum tempus erit disputare nobis in &nimo est.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 337
Numeri sunt dochmius, creticus, dochmius, trimeter iambicus, quem proximis synaphiae artificio adglutinatum esse nemo, opinor, in- fitiabitur. In reliquis autem cum Sophocles diligentissime obser- vaverit diaeresin, ipsum trimetrum una caesura hephtem. incidi vo- luisse videtur.
Pariter cum antecedit trimeter, sequuntur dochmii, ad eandem diverbiorum normam fit illius structura, ut
Eur. Or. 1489, 90 νεκροὶ δ᾽ ἔπιπτον, οἱ δ᾽ ἔμελλον, οἱ δ᾽ ἔκειντ᾽, ἔμολε δ᾽ ἁ τάλαιν᾽ '€puióva δόμους,
ubi trimetro adhibita est caesura penthem. Quod discrimen intercedens inter dimetros et trimetros commode illustratur versibus
Soph. El. 1387—90 μετάδρομοι κακῶν πανουργημάτων ἄφυκτοι κύνες, ὥςτ᾽ οὐ μακρὰν ἔτ᾽ ἀμμενεῖ τοὐμὸν φρενῶν ὄνειρον αἰωρούμενον. — 1394—97 νεακόνητον αἷμα χειροῖν éyuv: ὁ Μαίας δὲ παῖς Ἑρμῆς cp’ ἄγει δόλον «κότῳ κρύψας πρὸς αὐτὸ τέρμα κοὐκέτ᾽ ἀμμένει.
Prior versus est trimeter dochmiacus syllaba ancipiti a proximis diremptus; sequuntur duo ordines iambici, unus dimeter alter tri- meter. Et dochmii praeter primum in ant. veaxóvnrov al- na omnes exeunte vocabulo terminati sunt, pariter iambici dimetri prius metrum ab altero; at trimeter in stropha habet caesuram hephthem., in anti- stropho penthem., nullo relicto inter singula metra digereseos vestigio. Quapropter verisimile est ex antecedentibus dochmiis in dimetrum ordinem translatam esse diaeresin, cum in trimetro integra caesura observari deberet. ΄
Ex dochmiis in iambos continuatam diaeresin apud Euripidem comprobat
Ion. 690—94 ἄτοπος ἄτοπα γὰρ napadidwci μοι τάδε θεοῦ priua. ἔχει δόλον τύχαν θ᾽ ὁ παῖς ἄλλων τραφεὶς ἐξ αἱμάτων. τίς οὐ τάδε Euvoícerai;
Seripsimus ex Nauckii coniectura τάδε θεοῦ φήμα pro τόδε τ᾽ εὔφημα. Prior versus, ut in iis, quae supra ex Soph. Electra attu- limus, ex tribus dochmiis compositus est, quorum singulos diaeresis concludit; ea in tribus qui sequuntur dimetris iambicis ita servata est, ut prius ab altero metro vocabuli terminatione seiungatur, quo eadem horum ordinum evasit structura, quam Soph. Ai. 406—08 —: 424— 26 deprehendimus. Antistrophus in magna clade verborum Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 22
338 - Wilhelmus Doehrmann:
idem diaereseos studium ostendit; quae servata sunt sic fere distri- buenda opinor:
708—12 πυρὶ xadayvicac’ τὸ δ᾽ ἐμὸν εἴςεται υ v Ὁ .. τυραννίδος φίλαυ .. n δὴ πέλας δείπνων κυρεῖ παῖς καὶ πατὴρ νέος νέων.
In quo nihil nisi cum Seidlero πελάςας v. 711 in πέλας mutavimus, numeris aeque ac sensu postulatum. Desiderari autem existimamus dochmium post τὸ δ᾽ ἐμὸν elcerai et post φίλα dimidium iambici metri. Sed agitur de sententia, quae fuerit verborum 709, 10. Su- Spieari aliquid licet ex vv. 704—077, quibus postquam chorus gra- vissime invectus est in Xuthum, quod dominam suam deceperit, proxi- mis verbis se ipsum in fide mansurum commode potuit affirmare, ut sic fere interpretandum esse videatur: meum vero animum fidelem (748 δούλευμα mictÓv) sciet in veterem (ἀρχαίας suppl. Hermann) dominatum era carissima. Neque tamen habeo ex hac interpretatione quae verba substituam; quod qui temptabit, diaeresin — id autem metrica subicit adiumentum — iis quos supra diximus locis inter- mittendam curabit, cuius rei non ab omnibus sicut debuit rationem habitam esse video.
Eur. Phoen. 1291—93 ὁμογενῆ depav, ὁμογενῆ ψυχὰν dr’ ἀςπίδων, bv αἱμάτων; τάλαιν᾽ ἐγὼ τάλαινα. — 1303—05 μελομέναν νεκροῖς δάκρυςι 0pnvricu. ςχεδὸν τύχα πέλας φόνου᾽ κρινεῖ ξίφος τὸ μέλλον.
Versus compositus est ut Aesch. Sept. 402—04 = 487---89 (p. 334) ex dimetro dochmiaco et duobus dimetris iambicis; horum alter apud Aesch. a cretico, apud Eur. ab integro metro incipit. Ceterum "diaereses tota via consentiunt; apud Euripidem per omnes tres stro- phae ordines etiam anaphorae artificio insigniuntur.
Hos locos invenimus, ubi studio quodam terminationes verborum inter singula metra interpositae sunt. Fateor haud ita magnum esse numerum, sed quaesitam esse diaeresin duo suppetunt indicia, unum, quod in dimetris est ea res, alterum, quod in dochmiorum plerum- que vicinia, qui si quod aliud genus illi consuetudini morigerantur.
Subiungimus integra metra caesurae vinculo colligata; ubi non opus est trimetros cumulare quicumque post priorem alterius metri thesin incisi caesuram penthem. prae se ferunt, quippe quae tam familiaris sit trimetris, ut hoc non iam peculiare incisionum genus agnosci debeat. Nec, quantum videtur, exculta fuit trimetri forma,
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 339
in qua simul post alterius simul post tertii metri priorem thesin caesura intercedit, ut versui
Soph. Trach. 207 ὁ μελλόνυμφος, ἐν δὲ κοινὸς ápcévuv
caesuram penthem. facile concedemus, post tertii metri priorem thesin casu faciam esse verbi terminationem arbitrabimur. Detractis tri- metris admodum pauca relinquuntur, ubi inter singula metra caesurae artificium factum sit; eius generis per plures ordines propagati unum extat — quantum equidem vidi — exemplum, id tamen, quod pon- dere suo plurium instar sit,
Soph. OR. 889—96 ei μὴ τὸ κέρδος xepbavet δικαίως καὶ τῶν Acentwv ἔρξεται f) τῶν ἀθίκτων ἕξεται ματάζων. τίς ἔτι ποτ᾽ ἐν τοῖςδ᾽ ἀνὴρ θυμῷ βέλη εὔξεται ψυχᾶς ἀμύνειν; εἰ γὰρ αἱ τοιαίδε πράξεις τίμιαι, τί δεῖ με χορεύειν; — 908---10 ἀλλ᾽ ὦ κρατύνων, εἴπερ ὄρθ᾽ ἀκούεις, Ζεῦ, πάντ᾽ áváccuv, μὴ λάθοι ce τάν τε càv ἀθάνατον alév ἀρχάν. φθίνοντα γὰρ Λαΐου v u _ 0écpar ἐξαιροῦςειν ἤδη, κοὐδαμοῦ τιμαῖς ᾿Απόλλων ἐμφανής" ἔρρει δὲ τὰ θεῖα.
Verba 892, 93 sicut in libris leguntur graviter corrupta sunt; de reliquis ne praeproperam suspicionem moveamus, verbum ἔρξεται id, pro quo nos cum Musgravio εὔξεται scripsimus (893), etsi de- fendi videtur priore scholiastae Laurent. interpretatione, plerique consentiunt abominandum esse. Nam infinitivus ἀμύνειν in hac enuntiati structura eget verbo finito ad quod referatur, neque imme- rito, credo, omnes amplexi sunt Musgravii εὔξεται, quod perfacile potuit depravari in ἔρξεται propter idem verbum 890, et ad sensum optime se accommodat. Verba ἐν τοῖςδ᾽ 892 eodem spectant quo paulo infra ai τοιαίδε πράξεις, i. e. ad deorum religionem ludibrio ab Iocasta habitam. De interpretandis θυμῷ βέλη dissentire video homines doctos. Pars enim, θυμῷ in θυμοῦ mutantes sio voluerunt intellectum !): quisnam est, qui in tam nefasta incuria iram velit coer- cere ac reprimere? scil. in Iocastam. Ali missa lectione θυμῷ cum Hermanno scripserunt θεῶν βέλη, i. e. quisnam (alia committens deo- rum iram sese effugere posse gloriabitur? Quae coniectura ipsa quo- que veteribus ac probatis testimoniis nititur, siquidem altera est scholiastae Laurent. interpretatio: τίς ἂν dmeAácewv αὑτοῦ τὴν τιμωρίαν τοιαῦτα Tpóccuv; et codex Paris. A, qui numeratur
1) Ritter, König Oedipus p. 208. 22*
340 Wilhelmus Doehrmann:
inter principalia subsidia emendationis Sophocleae, super θυμῷ βέλη scriptum habet τὴν θείαν δίκην. Nos in neutram partem rem diiudi- cantes unam quae explorata videtur Musgravianam correctionem εὔξεται recepimus. In antistrophi eodem loco quo in stropha θυμῷ βέλη numeri ostendunt integri metri lacunam, qua de explenda, quo- niam sensui nihil deest, dubitare possis. Sed haud inepte Arndtius proposuit παλαίφατα, commendatum etiam memoria Laurentiani, qui in margine παλαιά exhibet, lacunae signo post Λαΐου posito.
Discripsimus quinque versus partim catalexi finali partim hiatu sive ancipiti syllaba ducti; quorum quattuor priores ex singulis or- dinibus constant, primus, tertius, quartus trimetro, alter dimetro. Quintum versum tres conficiunt ordines diaeresi quisque definiti, tri- meter, dimeter, clausula Reiziana, eadem, quae obvenit Ai. 409 = 427. Gravissimum quoddam hoc iamborum genus conspicitur propter longas theses tanto studio observatas, ut vel antecedente cretico 894 — 908 quod sequitur integrum metrum longam in initio habeat, quae res perquam est rara in hac compositione. Ad productas theses alterum accedit non minus singulare, quod per cunctos hos ordines, ubi integra metra inter se concurrunt, caesura est post alterius priorem thesin, praeter unum antistrophi v. 905, ubi paronomasiae figura uno metro comprehensa caesurae intermittendae obstitit, cf. p. 256. V. 894 — 908 etiam interpunctione caesura significatur, quo decepti plerique hoc loco versus terminatione posita in trochaicum numerum omnia converterunt, hos ordines esse arbitrati:
εὔξεται ψυχᾶς ἀμύνειν; εἰ γὰρ αἱ τοιαίδε πράξεις τίμιαι. — θέςφατ᾽ ἐξαιροῦειν ἤδη, κοὐδαμοῦ τιμαῖς ᾿Απόλλων ἐμφανής.
Soph. OC. 1077, 78 τᾶν δεινὰ τλαςᾶν, δεινὰ δ᾽ εὑ- poucüv πρὸς αὐθαίμων πάθη. — 1088, 89 εθένει "mvikeiu τὸν εὔ- αγρον τελειῶςαι λόχον.
1078 αὐθαίμων scripsit Bothius pro αὐθομαίμων, 1088, ubi libri tradunt ἐπινικείῳ cOÉvet, transpositis iis verbis Hermannus numeros restituit. His iambis primum ea similitudo est cum istis ex Oedipo Rege, quod excepto primo antistrophi metro ab longa thesi incipiunt; iidem vero suum in modum colligati sunt, primum enim et alterum strophae metrum sicut in OR,, in reliquis, congruentibus stropha et antistr, caesura cadit post subsequentis metri priorem arsin. Tam artificiosa enim compositio dubitari non potest quin ad certum cae- surae genus referenda sit.
Soph. OR. 864 eücentov ἁγνείαν λόγων — 874 πολλῶν ὑπερπληςθῇ μάταν.
Utrumque huius ordinis metrum longa thesi insignitur, verbi fit
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 841
terminatio eadem, quam superare invenimus OC. 1077, 78 — 1088, 89. Veram etiam in ordine OR. 864 — 874 caesuram esse agnoscet qui consideraverit, quam diligenter in reliquis metris v. 863, 64 = 873, 74 caesura observata sit, id quod infra videbimus.
Apud Euripidem paucula sunt eius modi, et ob id ipsum minus perspicua est caesura. Sed ea tam prope accedunt ad Sophoclem, ut praeteriri non posse videantur. Dimeter est eadem, qua OR. 864 = 874, forma
IphT. 1253, 54 τρίποδί τ᾽ ἐν xpucéu Oócceic, ἐν ἀψευδεῖ θρόνῳ. — 1278, 79 ἀπὸ δὲ Aadocuvav γυκτωπὸν ἐξεῖλεν βροτῶν.
Prior ordo aeolici generis est Maecenas atavis soluta basi; alter di- meter iambicus!), cuius utrumque metrum ab longa thesi incipit, in eoque vocabulum finitur post alterius priorem arsin tam in stropha quam in antistropho.
Ac nescio quo pacto conspirare videntur producta thesis et cae- sura, hanc quidem suspicionem movet
Suppl. 606, 07 κτύποι φανήςονται, τάλαινα, τίνα λόγον, τίν᾽ ἂν τῶνδ᾽.
— 615, 16 κακῶν τ᾽ ἀναψυχὰς θεοὶ βροτοῖς veuoucı, πάντων, ubi cum reliquorum breves sint theses priores, alterum metrum ab longa initium capit in stropha et antistr.; simul post priorem eius arsin gravissime incidit vocabuli terminatio. Quas duas res temere convolasse haud facile quisquam sibi persuadebit.
Deinde caesura locum habuit in solutis metris, sed una fuit post alterius priorem thesin. Quam caesuram diximus non sic velimus intellectam, tamquam in talibus ordinibus ea, quae passim est post solutas arses, diaeresis (p. 271 sqq.) propter necessitatem quandam verborum non potuerit fieri (quam ob causam in dochmiis solutis interdum omissa esse videtur, cf. p. 296), sed, ut alii loci sunt, ubi solutionem diaeresis sequitur, ita alij in quibus caesura quaesita est. In quo tantum rursus discriminis oboritur inter dimetros et trimetros, quantum in insolutis his ordinibus supra invenimus. Nam sicut om- nino dimetris non propria erat certa caesura, contra trimetris adeo, ut paene nusquam deesset, ita soluto initiali metro dimetri permulti praebent diaeresin (p. 271 sqq.), trimetri nisi solutionum abundantia aliquantum a vulgari forma recedebant, caesura non poterant carere (p. 336). Re sic constituta primo loco collocabimus trimetros post solutum metrum initiale iusta caesura temperatos; caesura autem
1) Sic etiam compositus est Hipp. 580, 81 — 540, 41. Ubi tamen alterum dimetri metrum ἃ brevi incipit, neque c&esurae species ser- vata est.
342 Wilhelmus Doehrmann:
plerumque est ea, quae per totum trimetrorum genus latissime patet, penthem., ut
Aesch. Suppl. 104, 05 τοιαῦτα πάθεα μέλεα Opeouéva δ᾽ ἐγὼ λιγέα βαρέα δακρυοπετῆ. — 113, 14 θεοῖς δ᾽ évayéa τέλεα πελομένων καλῶς ἐπίδρομ᾽ ὁπόθι θάνατος ἐπῇ.
Subiecimus eum, qui statim sequitur, dimetrum ordinem soluto priore metro, quo magis perspiceretur quod differre diximus inter dimetrum et trimetrum. In trimetro enim ordine 104 — 113 uno vocabulo cohaerent soluta primi metri arsis ‚posterior et proxima thesis, facta- que est caesura penthem., dimetri 105 — 114 in initio diaeresis duos tribreves terminans prius metrum solutum et medium secat et ab altero diiungit.
Soph. Ant. 588 Θρήςςαιειν ἔρεβος ὕφαλον ἐπιδράμῃ πνοαῖς. — 600 ῥίζας ὃ τέτατο φάος ἐν Οἰδίπου δόμοις.
Eodem iure tenetur trimeter catalecticus, ut
El. 164 ὅν γ᾽ ἐγὼ ἀκάματα mpocuévouc ἄτεκνος. — 185 ἀλλ᾽ ἐμὲ μὲν ὁ πολὺς ἀπολέλοιπεν ἤδη.
164 ὅν τ᾽ ἐγὼ ἀκάματα scripsimus ex Hermanni emendatione pro ὃν ἔγωγ᾽ L. Sed hac ex coniectura necesse est Sophocli vindicemus libertatem in iambica compositione vocalis corripiendae longae finalis cum proximum verbum incipit a vocali, cf. Kaibel, El. p. 97.
Trach. 824 ὅ τ᾽ ἔλακεν, ὁπότε τελεόμηνος éxgépot δωδέκατος ἄροτος, ἀναδοχὰν τελεῖν πόνων. — 884 ὃν τέκετο θάνατος, ἔτεκε δ᾽ αἰόλος δράκων, πῶς ὅδ᾽ ἂν ἀέλιον ἕτερον ἢ τανῦν ἴδοι. Eur. Andr. 1032 pavrócuvov, ὅτε νιν ᾿Αργόθεν πορευθείς. — 1042 δύεφρονες ἐπέπεςον, οὐ φίλοιει, λῦπαι. El. 1188 διὰ πυρὸς ἔμολον à τάλαινα ματρὶ τᾷδ᾽. 1209 T10€ica γόνατα μέλεα; τακόμαν δ᾽ ἐτώ. Hec. 642 ὀλέθριον ἔμολε ευμφορά τ᾽ ἀπ᾽ ἄλλων.
In stropha, quoniam primum metrum exeunte vocabulo finitur, cae- sura hephthem. iniecta est,
— 634 ἐτάμεθ᾽, ἅλιον ἐπ᾽ οἶδμα vaucroAncwv, etsi verbum desinit etiam post alterius metri priorem thesin.
656 δίαιμον Övuxa τιθεμένα ςπαραγμοῖς. 950 ἃν μήτε πέλαγος ἅλιον ἀπαγάτοι πάλιν. Hel. 1117 ὅτ᾽ ἔμολεν ἔμολε, πεδία βαρβάρῳ πλάτᾳ ὃς ἔδραμε ῥόθια, μέλεα ἸΤριαμίδαις ἄγων.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 343
— 1132 ἀλίμενα δ᾽ ὄρεα μέλεα, βαρβάρου croAác ὅτ᾽ ἔευτο πατρίδος ἀποπρὸ χειμάτων πνοᾷ.
Versus mira arte conditi, qui binis in str. et ant. caesuris ornati sunt, et penthem. et hephtem., tam aequali verborum collocatione, ut in unoquoque proceleusmaticus tribrevis tribrevis sese excipiant.
1162 τείχεα δὲ φλογερὸς ὥςτε Διὸς ἐπέευτο φλόξ.
Huic versui qui respondet in stropha, eum libri tradunt vitio labo- rantem, |
— 1148 ἄδικος προδότις Amctoc ἄθεος" οὐδ᾽ ἔχω,
ea enim maior videtur esse canticorum severitas, quod anapaestus ne in prima quidem trimetri sede conceditur. Itaque transpositis verbis ἄδικος et προδότις ἄπιςτος sic malim scribere cum Hermanno:
προδότις ἄπιετος ἄδικος ἄθεος᾽ οὐδ᾽ ἔχω,
qua emendatione praeter sublatam difficultatem metricam etiam cae- sura penthem. restituitur. Immo verborum is, quem dedimus, ordo haud scio an aptior sit ad usum Euripidis et aliorum, ut qui ament verba, quae figuram faciunt, confinia inter se ponere, ut
Aesch. Agam. 736 δαίμονά TE τὰν ἄμαχον ἀπόλεμον ἀνίερον. Choeph. 50 cégac δ᾽ ἄμαχον ἀδάματον ἀπόλεμον τὸ πρίν. Soph. Ant. 876 ἄκλαυτος ἄφιλος ἀνυμέναιος ταλαίφρων ἄ- youaı. OC. 130 ἀδέρκτως ἀφώνως ἀλόγως τὸ τάς. Eur. Andr. 491 ἄθεος ἄνομος ἄχαρις ὁ φόνος ἔτι ce, πότνια. Bacch. 995 τὸν ἄθεον ἄνομον ἄδικον Ἐχίονος. IphT. 220 ἄγαμος ἄτεκνος ἄπολις ἄφιλος. Or. 810 ἀνάδελφος ἀπάτωρ ἄφιλος; εἰ δὲ coi δοκεῖ.
Sed in viam redeamus; post solutum igitur primum metrum cae- sura penthem. est
Her. 109 ἔρειεμα θέμενος, EctaAnv ἰηλέμων.
In antistropho gravissima corruptela numeri pariter ac verba depra- vata sunt, Weckleinius quidem hanc affert librorum lectionem:
— 121 λέπας Zuynpöpov πῶλον ἀνέντες ὡς βάρος φέρον τροχηλάτοιο πώλου,
quae ad sananda plurimum contulit Nauckius, qui et Ζυγοφόρος restituit et ἅρματος et πῶλος. Idem suo iure verba πῶλον ἀνέν- TEC ὡς in suspicionem vocavit, quamquam quod nihil substitui voluit ultra modum progressus, nam quae ex hac coniectura delenda sunt strophae verba ὥςτε πολιός vix dici potest, quantopere ad sensum quadrent. Eo autem usque pristina verba recuperata esse videntur,
344 Wilhelmus Doehrmann:
ut appareat chorum eas, quibus ipse laborat, in aedes Amphitryonis ascendendi molestias pares ponere equo plaustri onus sustinenti. Quae comparatio simillime expressa est quam ea, quae fit in eodem strophae loco:
ἔρειεμα θέμενος, ἐετάλην ἰηλέμων γέρων ἀοιδὸς ὥςτε πολιὸς ὄρνις,
ubi γέρων debetur Nauckii emendationi pro γόων. Quapropter ad ipsum sensum sic conformanda esse antistrophi verba apparet: μὴ πόδα KOunTe ... WCTE πῶλος... ἅρματος βάρος φέρων πρὸς πετραῖον λέπας, ut non opus esse videatur verbo finito ad com- parationem stabiliendam, id quod voluit Wilamowitzius, qui ἔκαμε supplevit. In corruptis autem verbis cum vix aliud latere possit, quam quo depingatur molestia illa, valde probabilis est eiusdem coniectura, qua pro ἀνέντες scripsit ἄναντες. Deest ad numeros reficiendos alterius metri prior arsis, in qua quaenam vocula collocari possit nihil certi habemus. Wilamowitzius sic scripsit:
λέπας Ζζυγοφόρος ἔκαμ᾽ ἄναντες ἅρματος βάρος φέρων τροχηλάτοιο πῶλος.
Her. 779 νόμον παρέμενος, ἀνομίᾳ χάριν διδούς.
In stropha, ubi altera primi metri arsis ut Hec. 634 in integrum verbum desinit, caesura hephthem. intermissa est,
— 770 κρατεῖ, λιμένα λιπών ye τὸν ᾿Αχερόντιον. IphA. 1487 ᾧ πότνια πότνια μᾶτερ, ὡς δάκρυά τέ coi. Or. 986 ὃς ἔτεκεν ἔτεκε γενέτορας ἐμέθεν δόμων. 1495 ἐγένετο διαπρὸ δωμάτων ἄφαντος. Phoen. 1737 ποθεινὰ δάκρυα παρὰ φίλαιςει παρθένοις. Troad. 1085 ἄθαπτος ἄνυδρος, ἐμὲ δὲ πόντιον ckágoc. — 1102 δίπαλτον ἱερὸν ἀνὰ uécov πλάταν Trecoı. 1808 ὦ τέκεα, κλύετε, μάθετε ματρὸς αὐδάν. — 1318 τὰν φόνιον ἔχετε φλόγα δορός τε λόγχαν.
Denique in hoc genere numerari velim versum
Troad. 1310 ἀγόμεθα φερόμεθ᾽ — ἄλγος ἄλγος βοᾷς. — 1325 ἐμάθετ᾽ ἐκλύετε; — ΠΠεργάμων ὁ κτύπος,
qui suppressa tertii metri priore thesi, in caesura penthem. cum vul- garibus trimetris consentit.
Qui omnes trimetri ad diverbiorum morem iusta caesura devincti sunt; et ea quidem maxima est pars, nam praeter hos pauci ad- modum extant, qui propriam quandam structuram, eamque & diver- biis alienam habent. Quorum de vv. Eur. Andr. 484 — 491, Ion. 122 — 138, Troad. 1313, ubi propter solutas per totum ordinem arses singula metra diaeresi finiuntur, p. 273 explicavimus. Alius generis est trimeter
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 345
Aesch. Agam. 736 δαίμονά TE τὰν ἄμαχον ἀπόλεμον ἀνίερον. — 748 ὄμμαει λιποῦς᾽ ὅεια προςέβα τοῦ δύναμιν οὐ céBouca πλούτου.
In stropha τόν Hermannus mutavit in τάν, in antistropho paulo difficilior ad sanandum est corruptela. Sed articulus τοῦ, qui hoc loco non potest referri nisi ad πλούτου, tam incommode collocatus est, tam denique inutilis, ut eum quidem delendum esse plerique con- sentiant. Itaque Hermannus pro προςέβα τοῦ proposuit προςέμολε, alii TTPOCECUTO, quorum tamen utroque aptius fortasse est ad reli- quam locutionem verbum προςέβαλε, i. e. attendit. Nam cum chorus praegressis verbis iustitiam ea, quae reformidet, dixerit παλιντρόποις ὄμμαει λιποῦςαν, quid probabilius quam transeuntem eum ad öcıo, quae diligit iustitia, ad id ipsum significandum contraria notione uti? Ea autem vis est verbi προςβάλλειν, in hoc praesertim conexu, ubi quivis facile intelleget τὰ ὄμματα, ut παλιντρόποις et προςέβαλε alterum alteri opponi videatur. Eodem attendendi sensu usurpatum est verbum προςβάλλειν
Soph. Trach. 580 χιτῶνα τόνδ᾽ ἔβαψα, rrpocßakoüc óca ζῶν κεῖνος εἶπε.
841 sqq.: ὧν ἁ τλάμων ... τὰ μὲν οὔτι προςέβαλε, quem ad lo-
cum scholiasta: οὐκ ἔγνω, οὐ cuvfjkev. Ubi quaecumque verbi
προςέβαλε facta est mutatio e falsa interpretatione enata videtur. Iam sic credo restitutum v. Agam. 743:
ὄμμαει λιποῦς᾽ ὅεια προςέβαλε δύναμιν οὐ. In hoc trimetro longa est prima thesis, reliquae breves, ut
Aesch. Suppl. 572 αὐτὸς ὁ πατὴρ φυτουργὸς αὐτόχειρ ἄναξ — 577 οὔτινος ἄνωθεν ἡμένου εέβει κάτω,
ubi in stropha αὐτὸς ὁ, quod in cod. Med. excidit, ex scholiis supple- tum est ab Heimsoethio. In Agamemnonis versu 736 — 743 solutae sunt initialis metri prior arsis, alterius utraque, tertii prior. Diae- resis est inter primum metrum et alterum, sed noluit Aeschylus alterum simul a tertio disterminari, itaque vel in tanto solutionum numero colliganda ea curavit interiecto caesurae artificio post tertii metri priorem thesin. Haud dissimilis est compositio
Choeph. 40 τοιάνδε χάριν AXAPITOV ἀπότροπον κακῶν. — 50 ςεέβας δ᾽ ἄμαχον ἀδάματον ἀπόλεμον τὸ πρίν.
Solutae sunt primi metri altera arsis, utraque sequentis, tertium in- solutum relictum est. Et primum quidem metrum diaeresi definitur, progrediente autem ordine non solum alterum et tertium communi
346 Wilhelmus Doehrmann:
vocabulo coniunguntur, sed etiam efficitur caesura hephthem. eo, quod alterum metrum a verbo quattuor brevium incipit.
Prom. 164 Teoicı, δίχα γε Διός; ὁ δ᾽ ἐπικότως dei. — 184 ἐμὰς δὲ φρένας ἐρέθιςε διάτορος φόβος.
Solutum primum metrum iu stropha et antistropho in integrum ver- bum exit, ita tamen, ut in antistr., succedente voce enclitica τέ, ad irritum paene cadat diaeresis; sed licet concedamus voluisse Áeschy- lum eam fieri, in reliquis certe nulla iam comparet. Hactenus de irimetris solutis.
Videndum deinceps est de dimetris, qui quidem solutis priori- bus metris et ipsi saepius caesuram penthem. intermissam habent, ut .
Aesch. Eum. 161 βαρὺ τὸ περίβαρυ κρύος ἔχειν. — 168 PAocupöv ἀρόμενον ἄγος ἔχειν. 881 ἄτιμ᾽ ἀτίετα διέπομεν.. — 389 δοθέντα τέλεον; ἔπι δέ μοι,
ubi διέπομεν 381 ex διόμεναι restituit Heathius.
Suppl 131 ἄγαμον ἀδάματον Expuyeiv. Soph. OR. 168 ὦ πόποι, ἀνάριθμα γὰρ φέρω πήματα᾽ νοςεῖ δέ μοι πρόπας. — 178 ὧν πόλις ἀνάριθμος ὄλλυται᾽ νηλέα δὲ γένεθλα πρὸς πέδῳ.
Duo sunt dimetri coniuncti, qui praeclare ostendunt peculiarem cae- surae rationem in solutis metris valere. Nam prior ordo, soluta altera arsi in stropha et antistropho, utrubique caesura penthem. incisus est; in altero ordine, cuius insoluta est altera arsis in stropha, soluta in antistr., illic omissa est caesura, hic pari studio observata. Cui rei simillimam quandam infra notabimus.
Eur. El. 1186 ἄλαςτα μέλεα καὶ πέρα. — 1208 φρονεῖς γὰρ ὅεια νῦν, τότ᾽ οὐ. Hec. 928 ἐγὼ δὲ πλόκαμον ἀναδέτοις. — 938 λέχη δὲ φίλια μονόπεπλος.
In eodem cantico paulo post ordo est dimeter, ubi inter prius metrum solutum et alterum diaeresis existit in str. et ant, -
928 ἀνὰ δὲ κέλαδος ἔμολε πόλιν. — 938 τὸν ἐμὸν ἅλιον ἐπὶ πέλατγος,
quo manifestum est tam caesuram quam diaeresin ex certo artificio manavisse.
Hel. 1308 κρόταλα δὲ Bpójua διαπρύειον iévra κέλαδον ἀνεβόα.
— 1826 πέτρινα κατὰ δρία πολυνιφέα᾽
Bpotoicı δ᾽ ἄχλοα πεδία τᾶς
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 347
Her. 114 ὦ τέκεα τέκεα πατρὸς ἀπάτορ᾽. = 127 d) ξύνοπλα δόρατα νέα νέῳ,
vv. 127 et 126, qui inverso ordine libris traduntur, in suas sedes rettulit Musgravius.
Phoen. 1716 γενόμεθα τγενόμεθ᾽ ἄθλιοι. Suppl. 1156 ἀέρι φερόμενον οἴχεται. — 1162 ετυγνότατον᾽ ἔθιγέ μου φρενῶν. Troad. 553 τότ᾽ ἀμφὶ μέλαθρα παρθένον. 557 βρέφη δὲ φίλια περὶ πέπλους. 1067 χιόνι κατάρυτα ποταμίᾳ τέρμονά τε πρωτόβολον ἕῳ. — 1078 οὐράνιον ἕδρανον ἐπιβεβὼς αἰθέρα τε πόλεος ὀλομένας.
In stropha 1068 ἕῳ scripsimus ex Wilamowitzii emendatione pro ἁλίῳ. Horum ordinum compositio quantopere aequiperet iis, quos ex Oedipo Rege supra attulimus, nemo non videt; neque opus est ut verbum adiciamus ad eam explicandam, nam cum etiam ex his Troadum ordinibus ii tantum caesuram expressam habeant, quorum prius metrum desinit in solutam arsin (1067. 1078. 1079), is vero, cuius in insolutam (1068), ne caesurae quidem particeps sit, apparet ipsa solutione duobus his locis, Oedipi Regis et Troadum, partam esse caesuram, neque ad insoluta metra eam pertinere.
Adhue dum disputamus de caesura post solutum metrum inter- cedente, ad id unum intenti nihil quaesivimus de subsequente metro, solutumne sit an insolutum. In quo tamen aliquid est, quod, ut mea fert opinio, silentio praeteriri non oporteat. Spectat haec res, sicut par est eum agitur de altero metro adnectendo, ad priorem eius arsin. Ea enim si insoluta relinquebatur, diaeresis poterat fieri, ut
Aesch. Choeph. 28 Aakíbec EpAadov ὑπ᾽ Akyecıv. — 37 θεόθεν ἔλακον ὑπέγγυοι,
aut caesura post priorem ipsius thesin, ut
Eur. Suppl. 1156 ἀέρι φερόμενον οἴχεται. — 1162 ετυγνότατον᾽ ἔθιγέ μου φρενῶν,
sed non omnino debebat altera utra intercedere, ut
Aesch. Agam. 207 ἄναγνον ἀνίερον, τόθεν. — 217 ἔθεντο φιλόμαχοι Bpaßiic.
At si et ipsa soluta erat ea arsis, ita, ut duorum concurrentium metrorum solutiones se exciperent, nihil omnino poterat intercedere nisi aut diaeresis aut ea, quam supra diximus caesura; illa, ut
Aesch. Suppl. 105 λιγέα βαρέα δακρυοπετῆ. — 114 ἐπίδρομ᾽, ὁπόθι θάνατος ἐπῇ,
348 Wilhelmus Doehrmann:
haec, ut
Eur. Troad. 1067 χιόνι κατάρυτα ποταμίᾳ. — 1078 οὐράνιον Edpavov ἐπιβεβώς.
Quapropter, ut exemplo huius rei indolem illustremus, Aesch. Choeph. 40 τοιάνδε χάριν ἀχάριτον ἀπότροπον κακῶν
verbum colligans solutum alterum et insolutum tertium metrum con- tinuari potuit usque ad priorem huius arsin, at
Agam. 736 δαίμονά TE τὰν ἄμαχον ἀπόλεμον ἀνίερον,
ubi soluta est prior tertii metri arsis, ultra priorem thesin verbum progredi non potuit. Hanc contra legem revera non facit versus
Eur. Troad. 520, 21 βρέμοντα χρυςεοφάλαρον ἔνοπλον ἐν πύλαις ᾿Αχαιοί,
nam post alterius metri priorem thesin intercedit verbi compositi χρυςεοφάλαρον commissura, qualem in lyricis utriusque incisionis loco fieri posse dudum cognovimus. Itaque caesuram ponimus inter primum et alterum sicut inter alterum et tertium metrum; qua cum compage optime consentit ant.,
— 540, 41 λάϊνα δάπεδά TE φόνια πατρίδι Παλλάδος OéÉcav θεᾶς,
unde sequitur de industria hoc caesurae genus immissum esse. Diae- resis et caesura intra unum ordinem sunt
Aesch. Prom. 902 ἀπόλεμος ὅδε γ᾽ ὁ πόλεμος, ἄπορα mópipoc: οὐδ᾽ ἔχω Tic ἄν,
primum enim inter et alterum metrum diaeresis, inter alterum et tertium caesura cadit; quamquam is est verborum ordo, ut etiam primum et alterum metrum ad caesuram revocari possint, quod haud inepte fieri tota huius ordinis compositio testificatur.
Sed diaereseos quae extant exempla inter soluta metra interceden- lis cum p. 271sqq. congesta sint, ad eam, quam supra statuimus legem confirmandam restare videtur, ut reliquos locos afferamus, ubi in so- lutis metris post alterius cuiusque priorem thesin caesura facta est. In quibus duo sunt Sophoclei
Ant. 876 ἄκλαυτος ἄφιλος ἀνυμέναι-ος. Trach. 649 χρόνον, πελάγιον, ἴδριες οὐδ-έν.
Praeterea Euripidei El. 1178 βροτῶν, ἴδετε τάδ᾽ ἔργα qóvia uucapd, δίγονα εὠματ᾽ ἐν, ubi inter metra soluta alterum et tertium caesura intermittitur;
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 349
eadem — ne quid omittamus, quod huc pertinere videatur — etiam per reliquum ordinem patet, ac vel inter primum et alterum me- trum, ubi, vocabuli terminatione intercedente post alteram arsin, proximum est monosyllabum, caesuram malimus quam diaeresin agnoscere, praesertim cui normae antistrophus conveniat, quae sic habet:
— 1191 ἄφαντα φανερὰ δ᾽ é£érpa£ac ἄχεα, qóvia δ᾽ Wrracac.
IphA. 1477 crégea περίβολα δίδοτε, pépere: πλόκαμος ὅδε KOTOCTEDENV. Phoen. 1710 ἴθ᾽ eic φυγὰν τάλαιναν᾽ ὄρεγε χέρα φίλαν,
quo in trimetro, solutis alterius metri posteriore arsi tertii priore, caesura posita est post tertii priorem thesin.
Phoen. 1751 ἴθ᾽ ἀλλὰ Βρόμιος ἵνα TE εηκὸς ἄβατος Öpecı | μαινάδων.
Soluta sunt primum et alterum metrum, eaque caesurae artificio coniuncta; idem simul inter reliqua metra cadit, quo fit, ut huius versus compositio similis evadat Electrae 1178 — 1191, si detraxeris solutiones, quae quidem non ab omni parte congruunt.
Troad. 316 γόοιςι τὸν θανόντα πατέρα πατρίδα Te,
inter alterum et tertium metrum caesura est ut Phoen. 1710; neque eam postulavit antistrophus, ubi insoluta est tertii metri prior arsis,
— 333 ἕλιςςε τάδ᾽ Exeice μετ᾽ ἐμέθεν ποδῶν. 835 βεβᾶςει᾽ có δὲ πρόςωπα νεαρὰ χάριςι παρὰ Διὸς θρόνοις. — 855 ὃν ἀςτέρων τέθριππος ἔλαβε χρύςεος ὄχος ávaprmácac,
ubi inter soluta metra alterum et tertium caesura intercedit.
1315 μέλας γὰρ Ócce κατεκάλυ- we θάνατος ὅειον ἀνοείαις ςφατγαῖειν,
κατεκάλυψε ex Hermanni emendatione pro κατακαλύψει. Caesura est inter solutum tertium et quartum metrum, et sic etiam in reliquis praeter quarti et quinti commissuram. In antistrophum idem cadit, quod supra ad primum metrum El. 1178 diximus, inter alterum enim et tertium, tertium et quartum metrum ita facta est caesura, ut integro verbo alteram antecedentis metri arsin claudenti subiungatur monosyllabum artius cum illo cohaerens,
— 1331, 32 ἰὼ τάλαινα πόλις. ὅμως δὲ πρόφερε πόδα cóv ἐπὶ πλάτας ᾿Αχαιῶν,
quod cum saepius fieri videamus, non dubitabimus in eadem caesurae condicione habere.
350 Wilhelmus Doehrmann:
Denique
Troad. 1313 Πρίαμε TTpíaue εὖ μὲν ὀλόμενος ἄταφος ἄφιλος. — 1829 τρομερὰ τρομερὰ μέλεα, φέρετ᾽ ἐμὸν ἴχνος. IT ἐπί,
ubi diaeresin reliquis locis servatam prohibuit verborum ordo inter alterum et tertium antistrophi metrum intercedere, una fieri potuit horum colligatio per caesuram post tertii priorem thesin collocatam.
Inter soluta igitur metra quia legitimas esse aut diaeresin aut caesuram post alterius priorem thesin evincit usus poetarum, unam, ut
Aesch. Suppl. 105 Aıyea βαρέα δακρνοπετῇ, alteram, ut Eur. Hel. 1326 πέτρινα κατὰ dpia πολυνιφέα, apparet, si ita fere transpositum erit: πολυνιφέα πέτρινα κατὰ dpig,
funditus perire iambicum numerum. Quam observationem secuti brevium syllabarum ordinem vel tum, cum reliqua quadrant in iam- bicam mensuram, si discrepant verborum terminationes ad alium numerum relegare debemus, in quo cuiusnam ille generis sit, ex ipsis verborum finibus diiudicandum erit, ut
Aesch. Choeph. 146 iere δάκρυ καναχὲς ὀλόμενον,
quae duodecim breves syllabae, nisi essent certae incisionum regulae, facillime constituerent dimetrum iambicum solutum. At obstat trium brevium vox καναχές ita collocata, ut tertia eius syllaba totius or- dinis octava sit, quo neque diaeresis efficitur neque ea, quam soluta metra flagitant, caesura. Ea causa fuit, cur p. 281 profiteremur non posse referri hune ordinem ad iambicum numerum, sed dochmium eum diximus adnexo proceleusmatico. Alterum exemplum est
Eur. Ale. 907 ἔφερε κακὸν ἅλις, ἄτεκνος ὦν. — 930 ἔθανε δάμαρ, ἔλιπε φιλίαν,
ubi propter stropham quidem non omnino exclusa videtur iambica mensura, siquidem vocabuli terminatio est post septimam brevem, i e. eo ipso loco, quo legitime cadit caesura penthem. Sed, praeter- quam quod probabilem facit alienum numerum incisio post quintam brevem immissa in stropha et ant., quae nulla est caesura in iambis, quamcumque eius mensurae suspicionem tollit antistrophus, ut quae sexta septima octava syllabis uno verbo comprehensis iambico nu- mero neque diaeresin relinquat neque caesuram. Ordinem propter illam incisionem p. 276 in glyconeis II numeravimus. Haec fere sunt, quae de diaeresi sive caesura inter integra metra collocata dicenda videbantur.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 351
Tam de decurtatis metris tractandum est, quam quaestionem ita instaurabimus, ut primum in universum quaedam de eo genere dis- putemus, deinde singulis locis quaenam propria inesse artificia vide- antur. Ex toto autem hoc genere ea inprimis considerabimus, ubi alterum metrum suppressa priore thesi ab arsi incipit, quae est cretica forma. Ad hoc metrum cum antecedente colligandum multum intererat, uter esset creticorum, isne, qui insolutam habet priorem arsin, an, cuius solvi possit, vide p. 301. Quorum unus, sicut ex- posuimus, et diaeresin patitur intercedere neque communi vocabulo iuncturam fieri vetat, alter diaeresi debet a praegresso metro dister- minari. Itaque apparet esse, ubi una diaeresis permissa sit inter antecedens aliquod metrum et proximum creticum, scil. tum, cum prior huius arsis aut soluta est aut quae possit solvi, ut
Eur. Phoen. 1041, 42 ὁπότε πόλεος ἀφανίςειεν ἁ TTTEPOÜC- | ca παρθένος τιν᾽ ἀνδρῶν. . — 1065, 66 ὅθεν ἐπέευτο τάνδε γαῖαν ἁρπαταῖ- cı “δαιμόνων τις ἄτα,
ubi in alter& sede creticus est eius generis, cui necessario diaeresis praemittatur. Neque aliter credo rem sese habere in versu
1019, 20 ἔβας ἔβας, ὦ πτεροῦςςα, γᾶς λόχευ- μα νερτέρου τ᾽ Ἐχίδνας. — 1043, 44 χρόνῳ δ᾽ ἔβα TTuO(ac ἀποεςτολαῖ- civ. Οἰδίπους ὁ τλάμων,
ubi in aequali ac v. 1041, 42 = 1065, 66 metrorum ordine, etiamsi certi indicii nihil accedit, diaeresis, quae est inter primum et alterum metrum, ex eodem fonte fluxisse videtur, cf. p. 3083. Et mirum sane, quod cum hoc versu ut reliqua sic etiam diaeresis consentit in versu
Her. 111, 12 ἔπεα μόνον καὶ δόκημα VUKTEPW- TOv ἐννύχων ὀνείρων. — 1923,24 λαβοῦ χερῶν καὶ πέπλων, ὅτου λέλοι- πε ποδὸς ἀμαυρὸν ἴχνος.
Quae cretica forma eodem iure diaeresin requirit si baccheus prae- greditur, id quod docent
Soph. OR. 1214 δικάζει τὸν ἄγαμον γάμον πάλαι. Eur. Troad. 1301 ἰὼ γᾶ τρόφιμε τῶν ἐμῶν τέκνων.
Hactenus ab ipso cretico pendet, quomodo fiat eius ad ante- cedentia alligatio; reliqua, si quidem universum poetarum usum spectas, omnia ad id quod praecedit metrum revertuntur. Ea enim eonsuetudo obtinuit, ut, integrum metrum ubi praeibat, commune voeabulum mallent intercedere, ubi baccheus, diaeresin, ita, ut in quadringentis ordinibus, qui coniuncta habent integrum metrum et creticum, ducenties sexagies communi vocabulo facta sit colligatio,
352 Wilhelmus Doehrmann:
centies quadragies diaeresis, in ducentis fere ordinibus, quibus con- iuncti sunt baccheus et creticus, sexagies quinquies commune voca- bulum, centies trieies quinquies diaeresis iutermittatur. Quibus numeris ea non accensuimus, quae p. 302 sqq. congesta sunt, ubi omnino non poterat nisi diaeresis existere. Baccheus autem quod tanto enixius expetit verbi terminationem quam integrum metrum, id ex natura eius provenire videtur, de qua p. 307 diximus; etsi se- quente cretico nou idem fuit diaereseos studium atque in meris baccheis. Cuius rei causam nemo non videt. Nam in concursu bacchei cum cretico quia duae sese excipiebant arses suppressis thesibus retardatae, una bacchei posterior, altera prior cretici, qua re idem fiebat illus exitus idem huius initium, apparet facilius communi vocabulo eos conglutinari potuisse, ut consentientibus stropha et antistropho
Eur. Her. 408 τὸν ἱππευτάν τ᾽ 'AuaZóvuv ctpatóv. — 425 δρόμων τ᾽ ἄλλων ἀγάλματ᾽ εὐτυχῆ.
In omnibus autem ordinibus, ubi communi vocabulo consociatur integrum metrum aut baccheus cum cretico, latissime patet is, qui in his vv. Euripideis, colligandi modus, quo verbum definitur post cretici priorem arsin, ut
Aesch. Sept. 888— 91 εἰδηρόπληκτοι μὲν ὧδ᾽ ExXoucıv, εἰδηρόπληκτοι δὲ τοὺς μένονειν, τάχ᾽ ἄν τις εἴποι, τίνες;
τάφων πατρῴων λαχαΐ,
ubi per quattuor ordines inter integrum metrum et creticum totiens ea verbi terminatio facta est. Omnino ex ducentis sexaginta ordini- bus, ubi communi vocabulo diximus integrum metrum et creticum consociari, centum octaginta vocabuli finem habent post cretici prio- rem arsin, in reliquis octoginta verbum ultra extenditur. Deinde dimetrorum pro rata parte plures sunt cum illa incisione quam tri- metrorum longiorumque ordinum, id quod non solum ad universum poetarum usum sed etiam ad singulos pertinet. Ex omnibus autem nonaginta quinque dimetris, qui sunt in istis ducentis sexaginta, quaternorum terni, ex centum sexaginta quinque longioribus ordini- bus ternorum bini eam verbi terminationem exhibent. Denique in baccheis cum cretico coniunctis etiam maiorem partem ea facta est, quinquagies in sexaginta fere quinque, quos invenimus uno vocabulo cohaerentes. In quo discrimen inter dimetros et trimetros pro minus- culo numero statuere non ausim.
Hae computationes ex omnibus, qui praemissa habent creticis integra metra aut baccheos, ordinibus desumptae satis ostendunt certum aliquid in colligandis iis metris observatum esse; itaque iam videamus, si qui loci inveniantur, ubi consilio quodam aut diaeresis ascita sit aut caesura, qualis artificii plerumque indicium est strophae et antistrophi consensus. Quam ad normam in integris metris cum
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 353
cretico coniunctis haud raro diaeresis diaeresi respondet, caesura cae- surae, sed haec responsio saepius est quam illa, sicut apparet ex iis numeris, quos p. 351, 52 dedimus. Diaereses sunt
Aesch. Choeph. 396, 97 ἔχοντα καὶ δωμάτων ἄτιμα. πᾷ τίς τράποιτ᾽ ἄν, ὦ Ζεῦ; — 409, 10 λύκος γὰρ ὥςτ᾽ ὠμόφρων ἄςαντος ἐκ ματρός Ecrı θυμός,
qui sunt dimeter et trimeter, uterque intermissa diaeresi inter inte- grum metrum et creticum.
Soph. OR. 1337 Tí δῆτ᾽ ἐμοὶ βλεπτόν, N. — 1357 οὔκουν πατρός γ᾽ ἂν φονεύς. El. 155 πρὸς ὅ τι cd τῶν ἔνδον εἶ mepiccá. — 175 Ζεύς, ὃς ἐφορᾷ πάντα καὶ κρατύνει. Eur. Suppl. 798 crevavuóv, ὦ ματέρες. — 811 προςάγετε τῶν δυςπότμων. Andr. 1212 διπλῶν τέκνων μ᾽ écrépnce Φοῖβος. — 1225 πανώλεθρόν μ᾽ ὄψεαι πίτνοντα.
cf. Aesch. Agam. 229 — 239. 280 — 240. 857 — 374. Suppl. 574 = 579. Soph. OC. 536 — 544. Eur. Alc. 872 = 889. Her. 111 — 123. 417 — 435. Or. 970 — 981. Phoen. 1019 — 1043. Suppl. 78 = 86. 805 = 818. Troad. 1304 = 1319. In quibus notandum est plerosque trimetros esse longioresque ordines, et ita quidem eos superare, ut palam fiat dimetros minus paratos esse ad diaeresin recipiendam. Caesurae sunt
Aesch. Choeph. 932 ὁ πυθοχρήςετας φυγάς. — 942 βροτοὶ τυχόντες καλῶς. Agam. 208 τὸ παντότολμον φρονεῖν μετέγνω. βροτοὺς θραςύνει γὰρ αἰεχρόμητις. — 218 φράςεν δ᾽ ἀόζοις πατὴρ uer εὐχὰν δίκαν χιμαίρας ὕπερθε βωμοῦ. Soph. El. 207 ai τὸν ἐμὸν εἷλον βίον. — 227 πρόςφορον ἀκούςαιμ᾽ ἔπος. OR. 1204 τανῦν δ᾽ ἀκούειν τίς ἀθλιώτερος. — 1218 ἐφεῦρέ c ἄκονθ᾽ ὁ πάνθ᾽ ὁρῶν χρόνος. Eur. El. 1154 cropoicıv ἐλθόντ᾽ ἐμάν. — 1162 τάλαιναν ἔςχεν κακόν. Heraclid. 773 πόρευςον ἄλλᾳ τὸν οὐ δικαίως. — 780 νέων τ᾽ ἀοιδαὶ χορῶν τε μολπαί.
Praeterea duos locos afferri velimus, qui caesura per plures deinceps ordines adhibita insigne praebent eius artificii exemplum, Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 28
354 Wilhelmus Doehrmann:
Boph. Ant. 357, 58, 61 πάγων ἐναίθρεια καὶ δύςομβρα φεύγειν βέλη.
τὸ μέλλον᾽ “Αιδα μόνον. — 868, 69, 72 νόμους γεραίρων χθονὸς θεῶν τ᾽ ἔνορκον δίκαν.
ξύνεςτι τόλμας χάριν,
ubi in stropha v. 357 scripsimus ἐναίθρεια pro αἴθρια ex Helmkii, in ant. v. 368 γεραίρων pro trapeipwv ex Reiskii coniectura.
Eur. Suppl. 73—75 ἴτ᾽ ὦ Zuvwdoi κακοῖς, ἴτ᾽ d ξυναλγηδόνες, χορὸν τὸν Ἅιδας céfe. — 81—83 ὑγρὰ ῥέουςα ςταγών, ἄπαυςετος ἀεὶ γόων᾽ τὸ γὰρ θανόντων τέκνων.
Satis conspicua est caesura. Nam in senis ordinibus Antigonae et Supplicium quini incisionem habent post cretici priorem arsin, in singulis (Ant. 357. Suppl. 74) nuda facta est vocabuli continuatio, quia caesurae resistebant verborum difficultates.
cf. Aesch. Agam. 358 = 375. 420 = 437. Choeph. 395 = 408. 419 — 440. 422 — 427. Eum. 378 — 386. Sept. 275 — 292. 919 — 931. 921 — 933. Suppl. 91 — 98. Soph. OC. 700 — 713. 1567 = 1578. Eur. Alc. 464 = 474. Suppl. 1140 = 1147. Troad. 1306 — 1321.
Quod supra diximus distinguendum esse in hac metrorum con- iunctione inter diaeresin et caesuram, ad eam rem optime faciunt quidam loci, ubi intra unum carmen hic ordo diaeresin habet, ille caesuram, ita quidem, ut stropha et antistrophus consentiant, ut
Aesch. Choeph. 395, 97 ἴδεςθ᾽ ᾿Ατρειδῶν τὰ λοίπ᾽ dunxávuc. ἄτιμα. πᾷ τίς τράποιτ᾽ ἄν, ὦ Ζεῦ; — 408, 10 πάρεςτι calveıv, τὰ δ᾽ οὔτι θέλγεται. ἄςαντος ἐκ ματρός ἐςτι θυμός. Eur. Troad. 1304, 06 ἰαλέμῳ τοὺς θανόντας ἀπύεις. καὶ xepci γαῖαν κτυποῦςα διςςαῖς. — 1319, 21 τάχ᾽ ἐς φίλαν γᾶν πεςεῖςθ᾽ ἀνώνυμοι. ἄϊετον οἴκων ἐμῶν με θήεει.
In Choephoris prior versus 395 — 408 est integer, isque caesura incisus, alter 397 — 410 catalecticus intermissa diaeresi; Troadum in praecedente integro versu 1304 — 1319 diaeresis adhibetur, in altero catalectico 1306 — 1321 caesura. Verum etiam inter vicinos sibi ordines et synaphiae artificio coniunctos extat illa diaereseos et caesurae discrepantia, ut
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 355
Aesch. Agam. 358, 59 Ócoic ἀθίκτων χάρις
πατοῖθ᾽ ὁ δ᾽ οὐκ εὐςεβής.
— 375, 76 κακοῦ δὲ χαλκοῦ τρόπον τρίβῳ τε καὶ προεβολαῖς.
Sept. 918, 19 ὁ πόντιος ξεῖνος ἐκ πυρὸς ευθεὶς
θηκτὸς εἰδαρος᾽ πικρὸς δὲ χρημάτων.
— 980, 81 τετραμμένου παντρόπῳ φυτγᾷ τένους. ἕετακε δ᾽ "Arac τροπαῖον ἐν πύλαις.
Ordines Agam. 358, 59 — 375, 76 duo sunt dimetri ex integro metro et cretico uterque compositus, quorum prior caesura ornatus est, alter diaeresi. In Septem duorum trimetrorum 918, 19 — 930, 31 prior diaeresin habet, alter caesuram.
In quibusdam ordinibus eadem quae inter integrum metrum et creticum diaeresis aut caesura etiam ad proximum metrum allata est, ut
Aesch. Choeph. 448 cé τοι λέγω, ξυγγενοῦ, πάτερ, φίλοις. — 448 Ἄρης Ἄρει ξυμβαλεῖ, Δίκᾳ, Δίκα
nemo dubitabit, quin, sicut inter integrum metrum, quod initium facit eius versus, et sequentem creticum, ita inter hunc et tertium metrum diaeresis quaesita sit, praesertim quam in antistropho con- duplicationis figura tam vehementer exprimat.
Soph. OR. 892 τίς ἔτι ποτ᾽ ἐν τοῖςδ᾽ ἀνὴρ θυμῷ Bein. — 906 φθίνοντα γὰρ Λαΐου παλαίφατα.
Diaereses sunt ut Aesch. Choeph. 448 = 448. Quae cum ita sint, quivis facile sentit, quantopere ab hac structura discrepet versus
Soph. OR. 863, 64 εἴ μοι Zuvein φέροντι μοῖρα τὰν EÜCETTTOV ἁγνείαν λόγων. — 873, 74 ὕβρις φυτεύει τύραννον᾽ ὕβρις, εἰ πολλῶν ὑπερπληςθῇ μάταν,
hie enim in aequali ordine trimetro et creticus praegredienti integro metro caesura adnexus est et quod sequitur integrum metrum cretico. Caesura in priore loco post cretici priorem arsin, in altero post proximi integri metri priorem thesin posita est. Quare in discri- bendis ordinibus similis fuit error ei quem p. 340 ad OR. 894, 95 — 908, 09 notavimus. Nam cum esset vocabuli finis post tertii metri priorem thesin, accedente interpunctione in antistropho, hoc ipso in loco versum terminatum voluerunt, ut tales formae existerent a quovis numero alienae:
εἴ μοι ξυνείη φέροντι μοῖρα τὰν εὔςεπτον ἁγνείαν λόγων. — ὕβρις φυτεύει τύραννον᾽ ὕβρις, εἰ πολλῶν ὑπερπληςθῇ μάταν. 28*
356 Wilhelmus Doehrmann:
Sed nihil est in hoc versu nisi artificiosum caesurae genus; qua- propter in subsequente dimetro 864 — 874 verbi terminationem factam post alterius metri priorem arsin haud immerito et ipsam caesurae nomini vindicari putamus, cf. p. 341.
Soph. OC. 1565—67 πολλῶν γὰρ ἂν xal μάταν πημάτων ixvouuévuv πάλιν cope δαίμων δίκαιος αὔξοι. — 1576—78 ὁρμωμένῳ νερτέρας τῷ ξένῳ νεκρῶν πλάκας᾽ cé τοι KIKÄNCKW τὸν αἰένυπνον.
In stropha 1567 cqe scripsimus cum Reiskio pro ce. Versus memo- rabilis est eam ob causam, quod utramque, diaeresin et caesuram, prae se fert. Primus ordo, qui est dimeter ex integro metro et cretico compositus, et alter, qui ex cretico et integro metro, apertam habent diaeresin. At in eo, qui sequitur, trimetro et integrum metrum initiale eum proximo cretico et creticus cum baccheo eadem caesura colligata sunt, quam OR. 863 — 873 deprehendimus, nam etiam in vocabulum aiévurvov ea caesura cadit, ut quod compositum sit ex duobus verbis bisyllabis.
Duos inveni longiores ordines, ubi caesura, quae creticum cum praegrediente integro metro coniungit, pariter ad reliqua pertinet, ita, ut alterius cuiusque syllaba initialis ultima sit eius verbi, quo antecedens metrum concluditur,
Soph. Ant. 876 ἄκλαυτος ἄφιλος ἀνυμέναιος ταλαίφρων ἄγομαι τάνδ᾽ ἑτοίμαν ὁδόν.
Creticus in tetrametro, qui priorem ordinem conficit, tertium locum obtinet. Caesura, quae cum antecedente metro eum colligat, post priorem ipsius arsin est, in primo cum altero iungendo post alterius priorem thesin, in tertio cum quarto, quod est anaclomenum, post priorem huius arsin. Servata est caesura in proximo dimetro 877, qui, compositus ex duobus creticis, post alterius priorem arsin inciditur.
Soph. El. 249 ἔρροι τ᾽ ἂν αἰδὼς ἁπάντων T εὐςέβεια θνατῶν,
cuius structuram facile iam perspici posse arbitramur.
Aequales inter se metrorum ordines hic diaereseos alias caesurae artificio ornari supra idoneo exemplo demonstratum est. Neque vero id egerunt poetae, ut ubique per totos ordines aut diaeresin facerent aut caesuram, sed quosdam magna varietate ita condiderunt; ut alternarent incisiones, quod ex arte fluxisse declarat stropha cum antistropho consentiens. Quo ex genere est trimeter ex integro metro et duobus creticis compositus, qui vide quas incisionum species praebeat:
Aesch. Suppl. 91 dp’ ὑψιπύργων πανώλεις βροτούς. — 98 βρότειον, οἵα νεάζει πυθμήν.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 357
Agam. 357 θεοὺς βροτῶν ἀξιοῦεθαι μέλειν. — 874 πρέπει δέ, φῶς αἰνολαμπέε, cívoc. 420 ὁ χρυςαμοιβὸς δ᾽ "Apnc cupóáruv. — 437 βαρεῖα δ᾽ ἀςτῶν φάτις ξὺν κότῳ.
Quorum ordinum, quamvis sint alioquin similes, plane diversae existunt incisiones. Nam in eo, quem primo loco posuimus, nulla immissa diaeresi et initiale metrum cum proximo cretico caesura copulatur et hic cum sequente. Alterius ordinis primum metrum diaeresi definitur, cretici eadem caesura colligati sunt. In tertio denique inter primum metrum et proximum creticum caesura cadit, alter ab iis diaeresi diiunctus est.
Soph. El. 1419 TeÀoüc ἀραΐί᾽ Zwcıv οἱ γᾶς ὑπαὶ κείμενοι. — 1439 δι᾽ ὠτὸς ἂν παῦρά γ᾽ dc ἠπίως ἐννέπειν. OR. 649 πιθοῦ BeAncac φρονήςας τ᾽, ἄναξ, λίεςομαι. — 678 γύναι, τί μέλλεις κομίζειν δόμων τόνδ᾽ ἔεω;
Iterum in paribus ordinibus quanta incisionum diversitas! Est diaeresis inter singula metra intermissa per totum Electrae tetrametrum, in Oedipo Rege ad tertium usque metrum caesurae sunt, quartum diae- resi ab antecedentibus disterminatur.
Iam eandem viam secuti in baccheos cum creticis coniunctos inquiramus. Quorum id proprium esse diximus, ut plerumque diae- resin interpositam habeant. Itaque plurimi sunt, ubi diaereses inter se respondeant, ut
Aesch. Suppl. 90 ἰάπτει δ᾽ ἐλπίδων. — 97 ἰδέεθω δ᾽ εἰς ὕβριν. Sept. 749 τέλειαι γὰρ παλαιφάτων ἀρᾶν. — 755 τίν᾽ ἀνδρῶν γὰρ τοςόνδ᾽ ἐθαύμαςαν. Soph. Ant. 589 κυλίνδει BuccóOev κελαινὰν θῖνα, καί. — 601 κατ᾽ αὖ νιν φοινία θεῶν τῶν νερτέρων. Trach. 651 τάλαιναν δυςτάλαινα καρδίαν. — 659 ἀμείψας, ἔνθα κλήζεται θυτήρ. Eur. El. 1208 ἰώ μοι, πρὸς πέδῳ. — 1216 παρήδων τ᾽ ἐξ ἐμᾶν. Suppl. 600 τίν᾽ αὐδὰν τάνδε προςφέρεις νέαν; — 610 δικαίους δαίμονας cU γ᾽ ἐννέπεις.
cf. Aesch. Agam. 355 — 372. 362 — 379. 363 = 380. Choeph. 42 — 52. Sept. 112 — 126. 272 — 289. 315 — 327. Suppl. 126 — 136. 357 — 368. 521 = 530. 539 — 547. 570 = 575. 571 = 576. 664 — 670. 742 — 749. Soph. Ant. 954 = 965. El. 128 — 144. 1421 = 1441. Eur. Andr. 121 = 130. 275 = 285. Ion. 214 = 233. 218 — 236. 687 — 706. Phoen. 1021 = 1045. 1026 = 1050.
358 Wilhelmus Doehrmann:
Suppl. 603 = 613. 620 = 628. 622 = 630. Troad. 579 = 584. 1307 = 1322.
Qui tantus numerus aperte commonstrat diaeresin tamquam legitimam incisionem constitutam esse usu poetarum; at caesura inter baccheos et creticos num in pari iure habita sit, in suspenso relin- quere malim, certe consensus strophae et antistrophi his tantum locis extare videtur:
Aesch. Agam. 184 ἄν-θος ᾿Αργείων. ἐπεὶ δὲ καὶ πικροῦ. — 197 πέλας βωμοῦ. τί τῶνδ᾽ ἄνευ κακῶν;
861 ἀτολμήτων "Apn.
— 878 δικαιωθείε, Ertei,
sed casu ortum esse liquet strophae et antistrophi consensum in hoc ordine, quia is qui proxime antecedit dimeter eiusdem formae,
360 πέφανται δ᾽ ἐγτγόνους. — 877 μελαμπατὴς πέλει,
divergentes praebet incisiones, in stropha diaeresin, in antistr. caesuram.
Sept. 116 xivüpovrat φόνον χαλινοί — 130 dáüTo0coa πελαζόμεεθα,
ubi librorum lectionem ἀπύουςαι in AdüToücaı mutavit Seidlerus.
Suppl 555 Ζεὺς αἰῶνος κρέων ἀπαύετου. — 562 δι᾽ αἰῶνος μακροῦ πάνολβον,
quo in ordine caesurae consensum effecit vox αἰῶνος in paribus strophae et antistrophi sedibus collocata.
Soph. El. 482 οὐ γάρ ποτ᾽ Auvacrei c ὁ φύεας Ἑλλάνων ἄναξ — 498 τοῖς dpwcı καὶ cuvdpWcıv. ἤτοι μαντεῖαι βροτῶν,
ubi inter baccheum et creticum, qui ordinem concludunt, caesura intercedit; quam tamen quaesitam esse similes atque Agam. 361 — 378 occurrunt dubitationes, proximi enim ordinis, ex iisdem metris compositi,
484 οὐδ᾽ ἁ παλαιὰ χαλκόπακτος ἀμφάκης vévuc. — 500 οὐκ εἰεὶν ἐν δεινοῖς ὀνείροις οὐδ᾽ ἐν θεςφάτοις,
inter baccheum et creticum caesurae in stropha, in antistr. diaereseos artificium est.
OR. 660 οὐ τὸν πάντων θεῶν θεὸν πρόμον."
— 689 ὦναξ, εἶπον μὲν οὐχ ἅπαξ μόνον. Eur. Her. 408 τὸν ἱππευτάν τ᾽ ᾿Αμαζόνων ctpatóv.
— 425 δρόμων τ᾽ ἄλλων ἀγάλματ᾽ εὐτυχῆ.
Verum ut sint, qui talia pro arte venditent, non tamen ne vestigium quidem reperitur caesurae in progredientem ordinem continuatae, id
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 359
quod integro metro antecedente fieri posse loci ostendunt supra allati Aesch. Suppl. 91 — 98. Soph. Ant. 876. El. 249. OC. 1567 — 1578. OR. 649 = 678. 863 — 873, immo una diaeresis esse videtur, quae, cum ordo ultra baccheum et creticum extenditur, ad subsequens metrum iungendum pertinere possit. Quod noli mirari in hoc genere, quod tantopere diaeresi indulgeat. Ac
Soph. El. 128 ὄλοιτ᾽, εἴ μοι θέμις τάδ᾽ αὐδᾶν. — 144 τί μοι τῶν δυςφόρων ἐφίῃ;
quam bene sese habeat duplex diaeresis, et ea, quae priorem baccheum dirimit a cretico, et quae hunc a baccheo finali, supra exposuimus. Idem artificium, ut alias saepissime, est
Eur. Ion. 218 évaípet Γᾶς τέκνων ὁ Βακχεύς. — 236 mapoUcac δ᾽ ἀμφὶ rácb' ἐρωτᾷς.
Quam ad rationem longior versus formatus est, dimeter consociatus cum trimetro,
Soph. El. 171, 72 αἰεὶ μὲν γὰρ ποθεῖ, ποθῶν δ᾽ οὐκ ἀξιοῖ φανῆναι. — 191, 92 ἀεικεῖ civ ςτολᾷ, κεναῖς δ᾽ ἀμφίεταμαι τραπέζαις,
ubi ad clausulam usque bacchiacam diaeresis intercedit inter singula metra strophae et antistrophi, nam in antistr. id quod spatii relin- quitur inter ἀμφί praepositionem et verbum ictauaı pro diaeresi est. Et sic eosdem ordines compegit Euripides
Hec. 629, 30 ἐμοὶ χρῆν ᾿εὐμφοράν, ἐμοὶ χρῆν πημονὰν γενέεθαι. — 638,39 πόνοι γὰρ καὶ πόνων ἀνάγκαι κρείεςονες κυκλοῦνται.
II. DE ORDINIBUS IAMBICIS IN VERSUS CONIUNCTIS.
Iam nobis videmur absolvisse eam, quam primam in hac dis- putationis parte posuimus, de singulis metris iungendis quaestionem. Unde, sicut proscriptum est, ad ordines contemplandos pergimus, quid, ubi plures synaphia colligabant, poetae observaverint. Etenim eam partitionem ipsa res commendavit, ex qua distinguendum est inter eos versus, qui ex metris compositi sunt et qui ex ordinibus, id quod supra explanavimus, dedimusque, quo istam per ordines compagem illustraremus, versum Soph. Ant. 872—775. Eius autem generis versum recte censebimus non nisi in ordines discribi posse, singula vero metra ad ipsum quidem versum constituendum nihil momenti affere, sed ad ordines, qui illum conficiunt. Quamobrem,
360 Wilhelmus Doehrmann:
ut in singulis ordinibus metra, ita ordines, cum duo vel plures in unum versum iunguntur, quasi materia sunt compositionis; ita
Eur. Her. 384, 85 κάθαιμα εἶτα yévuct, Xapuovalicıv ἀν- δροβρῶει δυςτράπεζοι
singularis est ordo quinque metrorum, versus munere fungens, cuius clausulam facit metrum bacchiacum, at
Her. 125—29 γέρων γέροντα παρακόμιζ᾽, ὦ ξύνοπλα δόρατα νέα νέῳ τὸ πάρος ἐν ἡλίκων πόνοις ξυνῆν ποτ᾽, EUKÄEECTATAC πατρίδος οὐκ ὀνείδη
versus quinque comprehendit ordines, isque non solitario metro con- cluditur, sed dimetro in baccheum catalectico. Deinde, ut metra existunt aut integra utraque thesi aut priore suppressa aut altera, ut variatio fiat numeri, sic etiam ordines, prout ab integro metro initium capiunt sive a baccheo sive a cretico, diversam indolem accipere necesse est. Et propinquiores inter se sunt qui ab integro metro et qui a baccheo, quia consentiunt in initiali thesi, a cretico autem qui sunt, eorum naturam in contrariam partem spectare apparet tam, quam thesis arsi contraria est. Unde duo efficiuntur compositio- num genera, quorum utroque poetae maxime delectati sunt, unum, ex quo plures ordines aut a thesi quisque aut ab arsi incipientes consociantur, ut in eo, quem modo ex Eur. Heracle attulimus, versu quattuor dimetri ab omni thesium suppressione immunes. Neque haec compositio postulavit ut in progressu ordinum omnia essent eadem metra quae in initio, modo ipsorum ordinum inter se aequa- litas maneret, ut Eur. Suppl. 73—75 = 81— 83 tres deinceps di- metros ex integro metro et cretico compositos invenimus. Quali structurae simillimus est versus Aesch. Eum. 377—79 = 385—87
377 μένει γάρ. εὐμήχανοί τε καὶ τέλειοι κακῶν τε μνήμονες, ceuvat,
in quo per tres ordines dimetros alterius metri prior thesis suppressa est; quapropter tertius, cum simul catalexeos officium susciperet, in spondiacam iambici metri formam exire debuit. Sunt etiam, ubi ordinum concinnitati ita satisfactum est, ut initialia tantum metra congruant discrepantibus alteris, ut Aesch. Suppl. 745, 46 = 752, 53
745 μέλας γενοίμαν καπνὸς vépecct γειτονῶν Διός,
ubi prioris ordinis alterum metrum creticum formam habet, posterio- ris integram. Sed rarius, ut videtur, hoc genus usurpatum est.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 361
Et hi quidem dimetri fere; nihil tamen obstat, quominus lon- giores ordines, ab iisdem metris orsi, immisceantur, ut Aesch. Sept. 273—76 = 290—93
273 τὸν ἀμφιτειχῆ λεών, δράκοντας ὧς τις τέκνων ὑπερδέδοικεν λεχαίων δυςευνήτορας,
ubi duobus dimetris ex integro metro et cretico compositis adicitur tetrameter ordo ab integro metro in tres creticos transiens. Sept. 917—21 = 929—383
917 πικρὸς λυτὴρ νεικέων ὁ πόντιος ξεῖνος ἐκ πυρὸς ευθεὶς θηκτὸς εἷδαρος᾽ πικρὸς δὲ χρημάτων κακὸς δατητὰς "Apnc, ἀρὰν πατρῴαν τιθεὶς ἀλαθῆ,
quo in versu per quinque ordines, partim dimetros partim trimetros, patet ea, quam supra diximus, convenientia, initiale enim singulorum metrum integra, alterum cretica forma est.
A baccheis plures deinceps ordines incipiunt, ut duo dimetri Soph. Ant. 589, 90 = 601, 02, quos p. 357 exscripsimus; ut tri- metri Aesch. Suppl. 357—59 — 368—70
357 κρατύνεις βωμόν, Ectiav χθονός, μονοψήφοιςει νεύμαειν céev, μονοςκήπτροιςει δ᾽ ἐν θρόνοις χρέος,
synaphia enim hi ordines cohaerent; quod ad perficiendum integra sunt in finibus metra pro baccheis.
Denique in hoc genere ii versus numerandi sunt, ubi pars or- dinum ab integris metris pars a baccheis initium capiunt, quia sic ordinum in introitu consensus servatur, ut Aesch. Agam. 358—62 L—375—'9
358 Öcoıc ἀθίκτων χάρις Taroi0' ὁ δ᾽ οὐκ εὐςεβής. πέφανται δ᾽ ἐγγόνους ἀτολμήτων Ἄρη πνεόντων μεῖζον ἢ δικαίως,
ubi primus et alter ordo ab integro metro, reliqui ἃ baccheo in- cipiunt.
Ea compositio, qua aequales ordines consociantur — aequales autem dicimus, quorum idem est initium, sive a thesi sive ab arsi — maxime vulgaris est si ordines a thesi incipiunt, contra qui thesi initiali suppressa ab arsi ordiuntur, eos poetae singulos collocare praetulerunt. Ac paene anxie caverunt, ne plures vicinos inter se ponerent, nullo intermisso, qui ἃ thesi inciperet, ordine. Velut
869 Wilhelmus Doehrmann:
Aeschylus, si a cretico fiebat initium ordinis, sequebatur integrum metrum, eaque vicissitudo continuabatur, etiamsi facili negotio di- metri constitui poterant a cretico singuli orsi integro metro termi- nati, Aeschylus maluit ex hoc in proximum creticum vocem porrigi, ut quasi in unum ordinem omnia coalescerent, ut Agam. 424—26 — 441—43
424 ψῆγμα δυςδάκρυτον ἀν- τήνορος «ςποδοῦ τεμί- ζων λέβητας εὐθέτους.
cf. Suppl. 758—61 = 766---69. Tamen apud Euripidem diaeresis est
Phoen. 1720—22 τᾷδε τᾷδε βᾶθί μοι, τᾷδε τᾷδε πόδα τίθει ὥςτ᾽ ὄνειρον ἰεχύν (ἔχων). 1740---42 φεῦ τὸ χρήειμον φρενῶν εἰς πατρός γε ευμφορὰς εὐκλεᾶ με Ofjcet.
Uterque versus ex ternis dimetris constat diaeresi inter se distinctis.
Altera compositio est, qua tamquam contraria contrariis oppo- nuntur ita, ut alter ordo a thesi incipiat alter ab arsi. Quo artificio, tam efficaci ad numeros variandos, vix est, quod magis celebratum sit a poetis, ut in dimetris Eur. Or. 968, 69 — 979, 80
968 ἔλεος ἔλεος ὅδ᾽ ἔρχεται τῶν θανουμένων ὕπερ,
ubi prior ab integro metro, alter ἃ cretico initium capit.
Saepius accidit, ut prior ordo in creticum desinat, quo cum ex- aequantur antecedentis exitus et sequentis initium, ipsa controversia adaugeri videtur, ut Soph. El. 207, 08 — 227, 28
207 ai τὸν ἐμὸν εἷλον βίον πρόδοτον, αἵ μ᾽ ἀπώλεςαν.
Sunt etiam, qui opponantur, longiores ordines, ut Aesch. Agam. 733, 34 = 740, 41
733 φιλεῖ δὲ τίκτειν ὕβρις μὲν παλαιὰ νεάζουςαν ἐν κακοῖς βροτῶν.
Soph. OR. 652, 58 — 681, 82
652 τὸν οὔτε πρὶν νήπιον, νῦν τ᾽ ἐν ὅρκῳ μέγαν καταίδεςαι,
quibuscum ordinibus, quo magis perspiciatur huius generis conferas, quos p. 361 ex Aesch. Septem dedimus vv. 278—716 = 290— 93.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 363
Neque solum in binis ordinibus versatur ista discrepantia, sed eliam in plures propagari potest, ut Aesch. Choeph. 624— 27 — 630—833
630 τέκνον δ᾽ ἐπειςφέρει δόμοις αἱμάτων παλαιτέρων τίνει μύεος χρόνῳ κλυτὴ Buccöppwv Ἐξρινύς.
Soph. OR. 198—201 — 211—14
198 τέλει γὰρ εἴ τι νὺξ ἀφῇ, τοῦτ᾽ ἐπ᾽ ἦμαρ ἔρχεται᾽ τόν, ὦ (ráv» πυρφόρων ἀςτραπᾶν κράτη νέμων.
Eur. Her. 411—14 — 428—31
411 τίν᾽ οὐκ ἀφ᾽ '€AAavíac ἄγορον ἁλίςεας φίλων, κόρας ᾿Αρείας πέπλων χρυςεόςετολον φάρος.
cf. Phoen. 1747 —50.
Qui omnes versus in eo consentiunt, quod primus et tertius or- dines a thesi incipiunt, alter et quartus ab arsi; quo fit, ut primus cum altero, alter cum tertio, tertius cum quarto concertare videatur.
Denique nolim praeteriri, quo eximie illustratur hoc genus, versum Eur. Suppl. 779—81 — 787—89
779 πόλει μὲν εὐδοξία καὶ ςτρατηλάταις δορὸς διπλάζεται τιμά.
Primus et tertius ordines iidem sunt qui in versu Aesch. Eum. 377—79 = 385— 87 (p. 360), tertius vel clausula spondiaca tenus, quae rarissima est iambici metri forma. At medius totam rem con- vertit, apud Aeschylum enim sicut primus et tertius a thesi incipiens aequabilem facit compositionem, apud Euripidem suppressa thesi initiali utrimque discrepantiam.
Quidam versus partim ad aequalium partim ad contrariorum ordinum normam conformati sunt, ut Aesch. Agam. 454—57
πυρὸς δ᾽ ὑπ᾽ εὐαγτγτέλου πόλιν διήκει θοὰ βάξις΄ εἰ δ᾽ ἐτήτυμος, τίς οἶδεν, εἴ τοι θεῖόν écti μὴ ψύθος,
ubi primus et alter ordo ab integro metro, tertius iis oppositus 8 cretico, quartus ab integro rursus metro incipit.
364 Wilhelmus Doehrmann:
Soph. Ant. 357—62 — 368—73
357 πάγων ἐναίθρεια xal δύςομβρα φεύγειν βέλη παντοπόρος᾽ ἄπορος ἐπ᾽ οὐδὲν ἔρχεται τὸ μέλλον᾽ Ἅιδα μόνον φεῦξιν οὐκ ἐπάξεται,
primus enim et alter ordo consentiunt in integro metro initiali. Contrarius tertius, qui est trimeter a cretico orsus. Discrepantia ut continuetur facit quarti integrum metrum initiale, quinti creticus. Aesch. Agam. 420— 24 — 437—41
420 ὁ xpucauoıßöc δ᾽ Ἄρης cwudtwv καὶ ταλαντοῦχος ἐν μάχῃ δορὸς πυρωθὲν ἐξ Ἰλίου φίλοιςι πέμπει βαρὺ : ψῆγμα δυςδάκρυτον ἀν-τήνορος.
Incipit versus ab ordinibus contrariis inter se; primus enim inte- grum habet metrum initiale, duos creticos, alter in initio duos creticos, tertium integrum metrum, cui vicissitudini quanta gravitas insit, nemo non sentit; alteri ordini opponitur tertius, qui ab integro metro initium ducit; aequalis est quartus, quintus denique, a cretico orsus, discrepantiam resuscitat.
Maxime eum ordinem, qui clausulae vice fungitur, a reliquis dissentire voluerunt, quod vel tum factum est, cum ceteroquin omnis aequalitas obtinet, ut in eo, quem p. 360 attulimus, versu Her. 125 — 29, ubi quattuor sunt integri dimetri, quintus, is, qui versum concludit, suppressa thesi initiali in trochaicam speciem commutatus ithyphallici similem se praebet. Et haec quidem clausula incredibile est, quam Saepe usu veniat, quo contra trimetri a cretico incipientes vix ires occurunt pro clausula, ut Eur. Suppl. 375, 76 = 379, 80
375 ποτ᾽; ἄρα φίλιά μοι τεμεῖ, καὶ τέκνοις ταφὰς ληψόμεεθα;
Praeter trochaicam — sic enim licet nuncupare — clausulam, solemnis est ea, quae ab anaclomeno metro orditur, ut Eur. Alc. 86 —88 — 98—100
86 κλύει τις ἢ ςτεναγμὸν ἢ χειρῶν κτύπον κατὰ cré(ac ἢ γόον ὧς πεπραγμένων;
Dimeter anaclomenus in baccheum catalect. pro clausula est, ut Soph. Trach. 825, 26 — 835, 36
825 δωδέκατος ἄροτος, ἀναδοχὰν τελεῖν πόνων τῷ Διὸς αὐτόπαιδι.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 365
Trimeter ab anaclomeno metro incipiens versum concludit, ut Aesch. Suppl. 359, 60 — 370, 71
359 μονοςκήπτροιει δ᾽ ἐν θρόνοις χρέος πᾶν ἐπικραίνεις᾽ ἄγος φυλάςοου,
quam clausulam notandum est medium flagitare creticum, equidem, ubi integrum metrum sit, non ad manum habeo.
III. DE CAESURA LONGIORIBUS ORDINIBUS IAMBICIS INIECTA.
Id quod inter singula metra pp. 339—359 cognovimus caesurae artificium, idem inter bina fieri potuit vel plura, i. e. tot, quot pro se ordinem efficiunt. Est autem ea caesura, ut plerumque, post sequentis metri primam syllabam, sive post priorem thesin, sive, suppressa ea, post priorem arsin. Neque vero utrumque genus pariter ab omnibus excultum est, id quod mox apparebit. Iam eos locos damus, qui hanc caesuram exhibent, in quo ordines ita distribuemus, ut ea syllaba, post quam caesura est, prima fiat in proxima linea. Et prius quidem genus vereor ne alienum sit ab usu Aeschyleo, ut qui unum praebeat eius caesurae specimen
Suppl. 122, 23 πλάτα μὲν οὖν λινορραφής τε δόμος ἅλα ετέγων δορός. — 132, 33 θέλουςα δ᾽ αὖ θέλουςαν ἁ- γνά μ᾽ ἐπιδέτω Διὸς κόρα,
nam in stropha t€ vocula cum antecedente verbo paene in unum eonfluit. Verum tamen casui tribuere malim tantillam rem in tanta apud Aeschylum iamborum multitudine.
Sed confirmant eam caesuram versus Sophoclei, ut
Ai. 351, 52 ἴδεςθέ μ᾽ οἷον ἄρτι κῦ- μα φοινίας ὑπὸ ζάλης. — 359, 60 cé τοι, cé τοι μόνον δέδορ- Ka πημονὰν ἐπαρκέςοντ᾽. Ant. 591, 92 δυςάνεμοι «τόνῳ βρέμου- cav ἀντιπλῆγες ἀκταί. — 602, 03 ἀμᾷ κοπίς, λόγου τ᾽ ἄνοι- α καὶ φρενῶν ἐρινύς. El. 482, 83 οὐ γάρ ποτ᾽ duvacrei C ὁ φύ- cac Ἑλλάνων ἄναξ. — 498, 99 τοῖς δρῶςει καὶ cuvdpWcıv. ἤ- τοι μαντεῖαι βροτῶν. 484, 85 οὐδ᾽ à παλαιὰ χαλκόπα- κτος ἀμφάκης γένυς. — 500, 01 οὐκ εἰεὶν ἐν δεινοῖς ὀνεί- ροις οὐδ᾽ ἐν θεςφάτοις.
366 Wilhelmus Doehrmann:
Tetrametri sunt ordines ex duobus integris metris, baccheo (mo- losso, cf. p. 307), cretico compositi; caesura post bacchei thesin intercedit.
El. 1087, 88 τὸ μὴ καλὸν καθοπλίςα- ca δύο φέρειν ἐν ἑνὶ λόγῳ. — 1095, 96 βεβῶςαν, ἃ δὲ μέγιςτ᾽ ἔβλα- cre νόμιμα, τιῦνδε φερομέναν. OC. 1482, 88 ἐναιείου δὲ CoU τύχοι- μι, μηδ᾽ ἄλαςτον ἄνδρ᾽ ἰδών. — 1496, 97 ὁ γὰρ ξένος ce καὶ πόλι- cua καὶ φίλους ἐπαξιοῖ. 1693, 94 ὦ διδύμα τέκνων ἀρί- cra, τὸ φέρον ἐκ θεοῦ καλῶς. — 1720, 21 ἀλλ᾽ ἐπεὶ ὀλβίως γ᾽ ἔλυ- ςε τὸ τέλος, ὦ φίλαι, βίου. OR. 463, 64 τίς ὅντιν᾽ ἁ θεςπιέπει- α Δελφὶς εἶπε πέτρα. — 473,74 ἔλαμψε γὰρ τοῦ νιφόεν- τος ἀρτίως φανεῖκςα. 1086, 87 εἴπερ ἐγὼ μάντις εἰ- μὶ καὶ κατὰ γνώμαν ἴδρις. — 1098, 99 τίς ce, τέκνον, τίς c ἔτι- KTE τῶν μακραιώνων ἄρα. 1331, 82 ἔπαιςε δ᾽ αὐτόχειρ νιν οὔ- τις, ἀλλ᾽ ἐγὼ τλάμων. — 1351,52 ἔρρυτο κἀνέςωςεν οὐδ- Ev εἰς χάριν πράςεων. Trach. 649, 80 χρόνον, πελάτιον, ἴδριες οὐδ- ev: ἃ δέ οἱ φίλα δάμαρ. = 657, 58 πρὶν τάνδε πρὸς πόλιν ἀνύεει- ε, ναειῶτιν Ecriav.
Hos apud Sophoclem invenimus eius generis ordines; qui omnes tetrametri sunt intermissa caesura post tertii metri priorem thesin. Apud Euripidem praeter tetrametros etiam longiores ordines eum in modum incisi sunt, pars commutari caesurae sedem postulavit. Nota- vimus autem hos ordines Euripideos:
Her. 107, 08 ὑπόροφα μέλαθρα καὶ vepai- & δέμνι᾽, ἀμφὶ βάκτροις — 119, 20 μὴ πόδα κάμητε βαρύ τε κῶ- λον, ὥςτε πρὸς πετραῖον.
In antistropho v. 119 κάμητε ex Wilamowitzii emendatione pro προκάμητε. Eadem caesura, quae inter alterum et tertium metrum, inter primum et alterum cadit; utramque ex arte fluxisse alii quidam loci docent.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. — 367
111, 12 ἔπεα μόνον καὶ δόκημα vuxtepu-
πὸν ἐννύχων ὀνείρων.
== 123, 24 λαβοῦ χερῶν καὶ πέπλων, ὅτου λέλοι- πε ποδὸς ἀμαυρὸν ἴχνος.
Phoen. 1019, 20 ἔβας ἔβας, ὦ πτεροῦςεςα, γᾶς λόχευ-
μα νερτέρου τ᾽ Ἐχίδνας.
= 1043, 44 χρόνῳ δ᾽ ἔβα TTußiaıc ἀποεςτολαῖ- ειν Οἰδίπους ὁ τλάμων.
1038, 89 ἄλλος ἄλλ᾽ ἐπωτότυ-
ζε διαδοχαῖς ἀνὰ πτόλιν.
= 1062, 63 Παλλάς, ἃ δράκοντος ai- μα λιθόβολον κατειργάςεω.
In stropha v. 1088 ἄλλ᾽ ἐπωτότυζε Valckenarius restituit pro ἄλλον ETTETÖTULE.
1041, 42 ὁπότε πόλεος Apaviceıev ἁ TTTEPOUC- ca παρθένος τιν᾽ ἀνδρῶν. — 1065, 66 ὅθεν ἐπέευτο τάνδε γαῖαν ἁρπαγαῖς ει δαιμόνων τις ἄτα,
qui versus duplicem caesuram habet, inter secundum tertiumque et inter tertium quartumque metrum. Addimus propter magnam cum his similitudinem
1732, 33 (ζφιγγὸς ἀναφέρεις ὄνει-
δος. ἄπαγε τὰ πάρος εὐτυχήματ᾽ αὐδῶν. 1756, 57 ἱερὸν ὄρεειν ἀνεχόρευ-
ςα, χάριν ἀχάριτον ἐς θεοὺς διδοῦςα,
qui pentametri easdem caesuras praebent, quas 1041, 42 = 1065, 66, priorem etiam interpunctione denotatam.
Suppl. 366, 67 ἐκλύετε τάδε γ᾽ ἐκλύετ᾽ ἄνα- κτος ὅεια περὶ θεοὺς καί. — 370, 71 ἱκόμενος ἔτι ματέρος Ayak- μα φόνιον ἐξέλοι, γᾶν. 623, 24 ἔτι ποτ᾽ alca, τίς ἄρα πό- τμος ἐπιμένει τὸν ἄλκιμον. — 631, 82 τὸ cóv ἄγαλμα, τὸ cóv ἵδρυ- μα πόλεος ἐκκόμιζέ μοι.
Est caesura, ut Her. 107 — 119, etiam inter primum et alterum metrum, eaque interpunctionis artificio aucta.
Troad. 1307—09 διάδοχά coi γόνυ τίθη- μι γαίᾳ τοὺς ἐμοὺς καλοῦςα vép- θεν ἀθλίους ἀκοίτας. — 1322—24 ὄνομα δὲ τᾶς ἀφανὲς ci- civ, ἄλλᾳ δ᾽ ἄλλο φροῦδον, οὐδ᾽ Er’ ἔ- criv ἁ τάλαινα Τροία.
368 Wilhelmus Doehrmann:
Apud Euripidem igitur tetrametri sunt cum usu Sophocleo con- sentientes Her. 107, 08 = 119, 20. Phoen. 1038, 39 = 1062, 63. Suppl. 366, 67 = 370, 71. 623, 24 == 631, 32, nisi quod caesurae post primum metrum interpositae nulla sunt certa exempla apud So- phoclem, nam
Trach. 133, 34 νὺξ pporoiciv οὔτε xfj- pec οὔτε πλοῦτος, ἀλλ᾽ ἄφαρ,
qui est tetrameter suppressa prima thesi, parum affert argumenti, quia responsione caret. Reliqui versus apud Euripidem, pentametri Her. 111, 12 = 123, 24. Phoen. 1019, 20 = 1043, 44. 1041, 42 — 1065, 66. 1732, 33. 1756, 57, heptameter Troad. 1307 —09 — 1322— 24 ex propria eius arte profecti sunt.
Haec caesura, si suppressa est proximi metri prior thesis, post arsin collocari debet.. Ordines ita constitutos plures habet Aeschylus, quem adeo apparet in hoc genere Sophocli et Euripidi praestare: quod satis mirum videbitur ei, qui reputaverit, quantopere Aeschylus abstineat a caesura post thesin intermittenda. Idem post cretici prio- rem arsin caesuram interposuit
Agam. 364, 65 ὑπὲρ τὸ βέλτιςτον. ἔ- cru δ᾽ ἀπήμαντον, ὥςτ᾽ ἀπαρκεῖν. — 381, 82 λιτᾶν δ᾽ ἀκούει μὲν οὔ- τις θεῶν᾽ τῶνδ᾽ ἐπίετροφον δέ.
Antistrophi verba 382 corrupta sic tradita sunt: τὸν δ᾽ ἐπίςτροφον τῶνδε. Dedimus Weyrauchii emendationem, quae numeros restituit.
Choeph. 42, 43 ἰάλλει ducdeoc γυνά. φοβοῦ- μαι δ᾽ ἔπος τόδ᾽ ἐκβαλεῖν. — 52, 58 περαῖνον νῦν ἀφίεταται᾽ φοβεῖ- ται δέ τις. τὸ δ᾽ εὐτυχεῖν. Pers. 989 πῶς δ᾽ οὔ; crparóv μὲν τοςοῦ- τον τάλας πέπληγμαι. — 999 ἀγανόρειος᾽ κατεῖ- δον δὲ πῆμ᾽ ἄελπτον. Suppl. 543 Τυφῶ μένος χὔδωρ τὸ Νεί- λου νόςοις ἄθικτον. — 551 τὰν μὲν βοός, τὰν δ᾽ αὖ vuvai- κός᾽ τέρας δ᾽ ἐθάμβουν.
In stropha χὔδωρ scripsimus cum Weilio pro ὕδωρ. In antistropho caesura interpunctione augetur.
Apud Sophoclem nullum est eius generis exemplum, duo apud Euripidem, utrumque tamen ita, ut de caesura dubitari non possit,
Her. 387, 88 Ἕβρον bierépace μό- x0ov, Muxnvaíu πονῶν tupávvy.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 869
— 401, 02 μυχοὺς eicéBaive, 0va- τοῖς γαλονείας τιθεὶς ἐρετμοῖς.
Ad caesurae artificium post cretici priorem arsin collocatum altera accedit res maxime singularis, quod integrum metrum 388 — 402 cretico subiunctum longam habet thesin initialem, quae in ea ipsa compositione tam procul a vulgari usu recedit, ut de industria illata esse videatur. Idem metrum inciditur post priorem arsin. Quocirca persuasissimum habeo eam hiec comparere caesuram, ad quam praeter alios referendum diximus ordinem
Soph. OR. 864 — 874 eücentov ἁγνείαν λόγων,
de quo cf. p. 340. In tali structura maxime probabile est, quam Her. 387, 88 = 401, 02 post cretici priorem arsin posuimus, ef ipsam quaesitam esse caesuram.
Suppl. 374, 75 χάριν τ᾽ ἔχει τὰν ἐς oi- ei. τί μοι πόλις κρανεῖ. — 878, 19 νόμους βροτῶν μὴ μιαί- γειν. εὖ τοι εέβεις δίκαν,
quo in ordine gravissima interpunctio caesuram adiuvat.
De anaclomenis ordinibus separatim dicendum est, cum quia 8 reliquis iambis divergunt, tum propter magnam incisionum varietatem. Sed eo usque valuit consuetudo eos ordines certis incisionibus distin- guendi, ut vix ullus sit, qui omni huiusmodi artificio careat. Quam ob causam, modo incisiones perspectae sint, iusta discriptio paene ubique inveniri potest. Id enim curae sibi habuerunt poetae in omni- bus iis versibus, qui aut ex meris anaclomenis constant, aut quibus admista sunt metra anaclomena, ut certis spatiis interpositis sive diaeresin facerent sive caesuram, plerumque post bina metra, interdum, idque in initio potissimum versuum, post terna. Utra incisio esset, metrorum concursus aliquod discrimen ferebat. Nam si eorum, inter quae incisionem cadere volebant, metrorum alterum integrum erat, una poterat intermitti diaeresis, ut Aesch. Prom. 128—230 = 145—47
128 μηδὲν φοβηθῆς᾽ φιλία γὰρ ἥδε τάξις πτερύγων θοαῖς ἁμίλλαις προςέβα τόνδε πάγον, πατρῴας,
ubi, alternantibus integris metris et anaclomenis praeter clausulam, singuli dimetri extiterunt diaeresi distincti. cf. Aesch. Agam. 211, 12 — 221, 22. Soph. Ant. 781, 82 = 791, 92. Phil. 1136, 37 — 1159, 60. Trach. 116—18 = 126— 28. Eur. Hel. 1451, 52 = 1465, 66. Her. 763—66 = 772—75. Caesura maxime usurpari solebat tum, cum eorum, inter quae Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 24
310 | Wilhelmus Doehrmann;
incisionem cadere volebant, metrorum alterum anaclomenum erat, fiebatque ea caesura post priorem huius arsin, ut
, Soph. Ai. 227, 28 οἴμοι φοβοῦμαι τὸ προςέρ- ᾿ πον᾽ περίφαντος ἁνήρ. — 251, 52 τοίας ἐρέεςουειν ἀπει- λὰς δικρατεῖς ᾿Ατρεῖδαι. OR. 1211, 12 πῶς ποτε, πῶς ποθ᾽ oi πατρῷ- αἱ ς᾽ ἄλοκες φέρειν, τάλας. — 1221,22 ἐκ «τομάτων. τὸ δ᾽ ὀρθὸν ci- πεῖν, ἀνέπνευςά τ᾽ ἐκ ςέθεν.
Neque tamen, sicut integrum metrum unam patiebatur diaeresin praemitti, ita anaclomenum unam caesuram; quae etsi frequentatior erat, licebat etiam diaeresin intercedere, ut.
Aesch. Eum. 546, 47 λαῖφος ὅταν λάβῃ πόνος 0pavopévac κεραίας. — 554, 55 ἕρματι προςβαλὼν δίκας (Aer ἄκλαυετος, ἄετος.
Itaque, ut summam faciamus totius rei, ubi integra metra alter- nabant cum anaclomenis!) quando incisio cadebat in commissuram anaclomeni et integri, nulla poterat esse nisi diaeresis, quando inter integrum et anaclomenum aut inter utrumque anaclomenum, tam diaeresis quam caesura legitima erat.
Haec sunt, quibus exhausta videri potest eius generis compositio, universa si quis contuebitur. Sed id ipsum, quod in parte ordinum anaclomenorum diaeresis et caesura promiscue adhibitae sunt, ea causa nos adduxit, ut quosdam versus subiungeremus, unde libertas incisionum patefieret. Tetrameter est anaclomenus cum media diaeresi
Eur. Med. 643, 44 ὦ πατρίς, ὦ δώματα, μὴ | δῆτ᾽ ἄπολις γενοίμαν.
1) Digna res est, quam attendas, quod in tetrametro
Soph. OR. 463, 64 τίς ὅντιν᾽ & θεςπιέπει- a Δελφὶς eine πέτρα. — 478, 74 ἔλαμψε γὰρ τοῦ vipóev-
TOC ἀρτίως qaveica,
cuius unum est metrum anaclomenum id, quod alteram sedem obtinet, caesura fieri potuit, at tetrameter
Phil. 1186, 37 ὁρῶν μὲν αἰεχρὰς ἀπάτας, cruyvöv δὲ φῶτ᾽ ἐχθοδοπόν, == 1159, 60 πόθεν γὰρ ἔςται βιοτά: τίς ὧδ᾽ ἐν αὔραις τρέφεται,
ubi vicissitudo est inter integra metra et anaclomena, media debuit diaeresi incidi.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 371
— 652, 53 εἴδομεν, οὐκ ἐξ ἑτέρων μῦθον ἔχω φράςαεθαι.
cf. Heraclid. 353, 54 = 362, 63. Idem tetrameter caesura incisus est
Her. 637, 38 à veórac μοι φίλον᾽ à- χθος δὲ τὸ γῆρας αἰεί. — 655, 56 εἰ δὲ θεοῖς ἦν ξύνεεις καὶ copia κατ᾽ ἄνδρας.
In antistropho, vocabulo post alterum metrum anaclomenum termi- nato, ita facta est caesura, ut proximum verbum monosyllabum sit, quomodo et alias caesurae necessitati obtemperari infra videbimus.
Et hi quidem catalectici in baccheum. Acatalecti sunt cum caesura
Aesch. Pers. 631, 32 ἡ ῥ᾽ dier μου μακαρί- τας icobaíuuv Bacıkeuc. — 638, 39 ἀλλὰ εὖ μοι Γᾶ τε καὶ ἄλ- λοι χθονίων ἁγεμόνες. Soph. OR. 488---86 δεινὰ μὲν οὖν, δεινὰ ταράς- cei ςοφὸς οἰωνοθέτας οὔτε δοκοῦντ᾽ οὔτ᾽ ἀποφά- ςκονθ᾽" ὅ τι λέξω δ᾽ ἀπορῶ. — 498—501 ἀλλ᾽ ὁ μὲν οὖν Ζεὺς ὅ τ᾽ ᾿Απόλ- Awv ξυνετοὶ καὶ τὰ βροτῶν eibórec: ἀνδρῶν δ᾽ ὅτι μάν- τις πλέον ἢ ᾿᾽γῶ φέρεται.
Eadem caesura est inter dimetrum anaclomenum et ordinem -w-v-wuv-.Quae saepissime clausula anaclomenis adnectitur, ut
Aesch. Agam. 664, 65 τὰν δορίγαμβρον ἀμφινει- xfj θ᾽ '€Mévav; ἐπεὶ πρεπόντως. — 680, 81 πραςςομένα τὸ νυμφότι- μον μέλος ἐκφάτως τίοντας. Pers. 645, 46 ἦ φίλος ἁνήρ, φίλος ὄ- χθος᾽ φίλα γὰρ κέκευθεν ἤθη. — 650, 51 οὔτε γὰρ ἄνδρας ποτ᾽ ἀπώλ- λυ πολεμοφθόροιειν ἄταις.
Altera est compositio, qua primus dimeter diaeresi definitur, in reliquis post bina metra caesura cadit, ut
Aesch. Agam. 188—91 μάντις ἔκλαγξεν προφέρων "Apteutv, ὥςτε χθόνα βάκ- τροις ἐπικρούςαντας ᾿Ατρεί- δας δάκρυ μὴ karacyeiv.
94"
372 Wilhelmus Doehrmann:
— 201—04 Taucavéuou γὰρ Oucíac παρθενίου θ᾽ αἵματος óp- γᾷ περιοργῶς ἐπιθυ- μεῖν θέμις. εὖ γὰρ εἴη.
Anaclomena metra et integra ubi perpetua vicissitudine decur- runt, caesura fieri solet inter singula integra et anaclomena metra, ut
Aesch. Agam. 429—32 ἀλλοτρίας διαὶ τυναι-
xöc. τάδε εἶγά τις Baü- ζει. φθονερὸν δ᾽ ὑπ᾽ ἄλγος ἕρ- πει προδίκοις ᾿Ατρείδαις.
— 446—39 di-croic τελέθοντος οὔτις ἀλ- xa‘ τὸ δ᾽ ὑπερκόπως κλύειν εὖ βαρύ᾽ βάλλεται γὰρ ὄς- τοις Διόθεν κεραυνός.
Soph. Phil. 687 —90 πῶς ποτε, πῶς ποτ᾽ ἀμφιπλή- KTuv ῥοθίων μόνος κλύων, πῶς ἄρα πανδάκρυτον οὕ- TU βιοτὰν κατέςχεν;
== 702—05 παῖς ἄτερ ὡς φίλας τιθή- vac, ὅθεν εὐμάρει᾽ ὑπάρ- χοι πόρου, ἁνίκ᾽ ἐξανεί- ἡ δακέθυμος ἄτα.
Ordines Agamemnonis 448 Philoctetae 689, quia proxime ante- cedentes Agam. 447 Phil. 688 integro verbo terminabantur, ut cae- sura fieret & vocabulo monosyllabo initium ceperunt, quod remedium supra diximus adhibitum esse, si idem vocabulum in proximam ana- clomeni arsin extendi non poterat.
Diaeresis et caesura intra unum eundemque versum sunt
Aesch. Suppl. 933—96 πᾶν ἄπονον δαιμόνιον᾽ Bäccov ἄνω φρόνημά πως αὐτόθεν ἐξέπραξεν ἔμ- πας ἑδράνων ἀφ᾽ ἁγνῶν.
—= 100—03 δυςπαραβούλοιςει φρεείν, καὶ διάνοιαν μαινόλιν κέντρον ἔχων ἄφυκτον, ἄ- τας δ᾽ ἀπάταν μεταγνούς.
V. 93 πᾶν ἄπονον scripsimus pro τὰν ἄποινον ex Wellaueri, v. 94 6àccov pro ἥμενον ex Weilii coniectura. Diaeresi finiuntur dimeter 93 = 100, qui ex duobus anaclomenis constat, ut Agam. 188 — 201, et. qui ex anaclomeno et integro, 94 — 101. Denique qui sequuntur ordines 95, 96 — 102, 03 vulgarem caesuram habent inter integrum et anaclomenum metrum. cf. Soph. Trach. 119—31 — 129— 31.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 373
Versum Sept. 703—409 = 710—106, qui totam stropham conficit, unaquaque expressa incisione sic discribendum esse docet strophae et antistrophi consensus:
703 πέφρικα τὰν ὠλεείοι- κον θεόν, οὐ θεοῖς ὁμοί- αν, παναλαθῆ, κακόμαν- τιν, πατρὸς εὐκταίαν "€pi- γὺν τελέςαι τὰς περιθύ- μους κατάρας Οἰδιπόδα βλαψίφρονος᾽ παιδολέτωρ δ᾽ ἔρις ἅδ᾽ ὀτρύνει.
Ad decimum igitur usque metrum alterum quodque cum succedente, quod est anaclomenum, caesura colligatum est. Inter trimetrum anaclomenum, quem in sexto ordine collocavimus, et clausulam diae- resis intercedit. Est ea clausula alcaicus decasyllabus, specie com- positus ex duobus dactylis et metro trochaico. Quo ex ordine, correpta alterius dactyli thesi, putaverim evasisse eum, de quo supra diximus,
-w-v-v--.,80b.v.-..v- ., αὖ
Prom. 408 τοῖς πάρος Evdeikvucıv αἰχμήν. — 416 πήμαςι ευγκάμνουεςει θνατοί.
Cum tantum sit in versibus anaclomenis diaereseos sive caesurae studium, omnis inde ordinum discriptio repetenda videtur. Quare probare non possumus Gleditschium, qui, neglecta quacumque in- cisione, sic nuper?) discerpsit versum Soph. El. 1058—62 — 1070—74:
1058 τί τοὺς ἄνωθεν φρονιμω- τάτους οἰωνοὺς Ecopw- μενοι τροφᾶς κηδομένους ἀφ᾽ ὧν τε βλάετωειν ἀφ᾽ ὧν T Óvnav εὕ- puci, τάδ᾽ οὐκ ἐπ᾽ ἴςας τελοῦμεν,
dimetros ordines dispertiens ex integro metro et anaclomeno com- positos 1058—61 = 1070—73, singulare integrum metrum, alcai- cum decasyllabum. Dimetros autem illos si voluisset Sophocles distribui, sicut voluit Aeschylus Prom. 128—130 — 145—47 (p. 369), diaeresi eos terminare debuit, vocabuli vero continuatio ex priore in alterum, i. e. ex anaclemeno metro in integrum, omnino fieri nequibat. Itaque alia incisio circumspicienda est. Et vera caesura esse videtur, quae est inter tertium metrum et quartum, i. e. integrum inter et anaclomenum, quae usitatissima est in hoc genere. Primo igitur ordine trimetro posito proximos dimetros faciemus ex anaclomeno et integro metro compositos, clausulam alcaicum decasyllabum, ut haec
— ——— - - —-
1) Metrik?, p. 159.
374 ... . v. . Wilhelmus Doehrmanh:.
digestio adhibenda sit, quam plerisque placere video, eaque simul ad antistrophi incisiones sese acommodat:
τί τοὺς ἄνωθεν φρονιμωτάτους olu- γοὺς ἐεορώμενοι τροφᾶς κηδομένους ἀφ᾽ ὧν τε βλά- cruciv ἀφ᾽ ὧν τ᾽ ὄνηειν εὕ- puci, τάδ᾽ οὐκ ἐπ᾽ icac τελοῦμεν;
Alter ordo consentientibus stropha et antistropho diaeresi defini- tur; reliqui usque ad clausulam continua caesura cohaerent, in antistr ea, quam vulgarem diximus, quae est post subsequentis ordinis arsin initialem. In stropha paulum ab ea .deflectere coegit verborum forma, quapropter incisio facta est post proximam, brevem, non tam aliena a vulgari caesurae genere, ut in graviorem discre- pantiam verti possit. Antistrophi verba cum sic leguntur:
1070 ὅτι civ (Schaefer, cpicıv LP) ἤδη τὰ μὲν ἐκ δόμων vocei, τὰ δὲ πρὸς τέκνων διπλῆ,
desiderant alterius ordinis primam arsin. Quae ad metricàm aptissime ita restituitur, ut antecedentis ordinis ultimum vocabulum in eam procurrat, ut in hac emendatione:
ὅτι cgpiv ἤδη τὰ μὲν ἐκ δόμων vocu- δη, τὰ δὲ πρὸς τέκνων διπλῆ.
Hactenus de ordinibus iambicis.
IV. DE INCISIONIBUS INTER SINGULA IAMBICA METRA ET ALIENOS NUMEROS OBSERV ATIS.
Miraberis fortasse, quod, cum iambicis ordinibus adiecerimus anaclomenos, in ea parte, quae praecedebat, ubi de metris inter se colligandis sermo erat, omisimus integra metra cum anaclomenis con- iuncta, etsi artis aliquid iis inesse pp. 256. 283. indicatum est. Quam quaestionem merito nobis videmur in eam partem distulisse, ad quam nunc accedimus, quae ex proposito nostro erit de synaphiae inter singula iambica metra et alienos numeros rationibus. Nam cum idem fuerit colligandi usus, sive alius quidam numerus sequeretur, sive metrum anaclomenum — nisi quod in hoc genere paulo minor severitas erat quam in ilo — ne distraherentur quae natura con- ciliata essent, omnia uno tempore transigere maluimus. Inter singula igitur metra et anaclomena, ut in trimetris mediam, quam dicimus, caesuram, caverunt, ne diaeresin intermitterent. Cuius rei causam eam opinamur esse, ne inter duas concurrentes arses quod spatii necesse erat fieri vocabuli terminatione augeretur. Quod ad evitandum satis erat, si verbum quatenuscumque ex antecedente integro metro in anaclomenum porrigebatur, sed tulit poetarum ars, ut plerumque
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 875
verbum post anaclomeni priorem arsin definirent, quae eadem caesura est, quam in ordinibus anaclomenis latissime patere invenimus. Caesura si fieri non poterat, diaereseos offensioni tollendae primum ita consuluerunt, ut vocabulum ex integro metro in anaclomenum continuarent. Reliqua, quae adhibuerunt remedia eadem sunt, quibus mediam caesuram in trimetris sublevaverunt, qua de re cf. p. 263 sqq. Itaque, si erat diaeresis, aut verbum praeire debebat monosyllabum, aut elisio, aut denique sequi verbum monosyllabum. Iam videamus, qui sit uniuscuiusque in hac re usus.
Apud Aeschylum longe maxima pars horum ordinum caesuram habet, ut
Agam. 211—183 θυτὴρ γενέεθαι θυγατρός, γυναικοποίνων πολέμων ἀρωγάν.
cf. Agam. 133. 221—23. 738 = 745. Pers. 990. 991 = 1001 Prom. 128—30 = 145—47. 133. 134 = 151. 404. 409. Sept. 710. Suppl. 507 — 514. 511. 748 — 755.
Missa caesura ubi verbo continuando, sicut diximus, operam dederunt, saepius priore anaclomeni thesi illud terminatum est, ut apud Aeschylum
Choeph. 48 δνόφοι καλύπτουςι δόμους. --- ὅ8 μένει χρονίζοντας ἄχη (βρύει),
sic enim Dindorfius emendavit pro χρονίζοντ᾽ ἄχη postquam Her mannus βρύει delevit.
Pers. 1000 τραπέντα ναύφαρκτον ἐρεῖς ὅμιλον. Prom. 131 μόγις παρειποῦςα φρένας. Suppl. 518 γενοῦ πολυμνῆςτορ ἔφαπτορ 'loüc.
Nulla est certa incisio
Prom. 148 πέτρᾳ προςαυαινόμενον. 150 νέοι γὰρ olakovöuoı.
Mitigatur diaeresis antecedente verbo monosyllabo in tribus ordinibus .— Prom. 401 crévu ce τᾶς οὐλομένας.
411 crévouc τὰν càv ευνομαι-μόνων. Sept. 708 πέφρικα τὰν ὠλεείοι-κον.
Haec fere apud Aeschylum integra metra cum anaclomenis con- iuncta. In omnibus his ordinibus nullus est, ubi nuda diaeresis intercedat.
Cum Aeschylo Sophocles in eo consentit, quod caesuram prae- valere vult, ut
Phil. 1136 δρῶν μὲν aicypàc ἀπάτας.
316 | Wilhelmus Doehrmann:
cf. Ai. 227. 390. 705 = 718. 1199. Ant. 791. 792. 795. 839. ' El. 823. 1058 — 1070. Phil. 1159. 1160. Trach. 117, 18 — 127, 28. Dimeter Ai. 1211, qui respondet versui 1199, corruptus legitur in libris καὶ πρὶν μὲν Evvuxiou,
ut ambiguum sit, quae fuerit eius incisio. Emendationem dedit G. Wolffius hanc:
καὶ πρὶν μὲν αἰὲν vuyíou,
qua probabilem utique in modum caesura huic ordini restituitur. Verbi terminatio cadit post priorem anaclomeni brevem
Ai. 251 Tolac épéccouciv ἀπει-λάς. Ant. 781 ἔρως ἀνίκατε μάχαν. Trach. 126 χρῆναί c" ἀνάλγητα γὰρ οὐδ΄.
Alia est verbi continuatio
Ant. 785 φοιτᾷς δ᾽ ὑπερπόντιος Ev. 857 Ewaucac AATEIVOTATAC.
Diaeresin praecedit vocula monosyllaba
Ant. 782 ἔρως, ὃς ἐν κτήμαει πί-πτεις. 806 ὁρᾶτ᾽ ἔμ᾽, ὦ γᾶς πατρίας πολῖται. — 828 ἤκουςα δὴ λυγροτάταν ὀλέεθαι. OR. 468 τίς ὅντιν᾽ à θεςπιέπει-α. — 478 ἔλαμψε γὰρ τοῦ νιφόεν-τος. Phil. 135 τί χρή, τί χρή, δέεποτά, μ᾽ ἐν ξένᾳ ξένον. Trach. 116 οὕτω δὲ τὸν Καδμογενῆ.
Duobus locis praegrediente elisione diaeresis lenitur,
El. 836 οἶδα yàp ἄνακτ᾽ 'Augiápeuv. Phil. 1137 ετυγνὸν δὲ φῶτ᾽ ἐχθοδοπόν,
ubi elisio simul monosyllabum facit antecedens verbum.
Restat unus, ubi Sophocles nullo adhibito levamento diaeresin Sibi permisit, versus
Ai. 375 κλυτοῖς mecüv αἰπολίοις.
Totum igitur usum si spectamus, Sophocles paulum recessit ab Aeschyli severitate, hic enim in triginta septem, quos numeramus, ordinibus viginti septem habet caesura incisos, ille in triginta quinque undeviginti. Euripides denique tantum fere distat a Sophocle quan- tum Sophocles ab Aeschylo, id quod praeclare ostendit tempore pro- grediente lapsam paulatim esse artem, ut iam non caesurae tantopere
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 377
studere viderentur, quam evitandae diaeresi Sed singillatim vide amus de Euripide. Caesura est, ut
Her. 639 βαρύτερον Αἴτνας «ςκοπέλων.
cf. El. 181 — 205. 472. Hel. 521. 1338. 1452. 1457. Her. 369. 657. 764. Hipp. 128 — 138. 147. IphA. 1036 — 1058. Med. 431 = 439. Or. 811 = 823. Phoen. 236. Suppl. 975.
Post anaclomeni metri priorem brevem verbum terminatur
El. 460 ἁλὸς ποτανοῖςι πεδί-λοιει. Hel. 1468 χρόνῳ ξυνελθοῦςα χοροῖς. Her. 368 ξύνοιδε Πηνειὸς ὁ καλλιδίνας.
Or. 826 Tuvbapic ἰάχηςε τάλαι-να.
Verbum ultra extenditur
Hel 1451 ®oivıcca Cibuviàc ὦ. | 1466 παρ᾽ οἶδμα Λευκιππίδας ἢ πρὸ ναοῦ. 1471 ὃν ἐξαμιλληςάμενος.
Hipp. 157 λιμένα τὸν εὐξεινότατον ναῦταις.
Or. 814 οἰκτρότατα θοινάματα καί.
Diaeresin praecedit vocabulum monosyllabum
Hel. 1454 xopavé τῶν καλλιχόρων. Her. 352 ἐγὼ δὲ τὸν γᾶς ἐνέρων τ᾽ ἐς Ópqvav. 687 παιᾶνα μὲν Δηλιάδες. 773 μέλουςι καὶ τῶν δείων ἐπάειν. Hipp. 1142 ἐγὼ δὲ cQ buctuyíq. Phoen. 1509 τίς ᾿ξελλὰς ἢ βάρβαρος ἤ.
Elhsio facta est ante diaeresin
Hel. 1337 ἐπεὶ δ᾽ ἔπαυς᾽ εἰλαπίνας. Her. 353 μολόντα, παῖδ᾽ εἴτε Διός νιν εἴπω,
quem in ordinem idem cadit, quod supra ad Soph. Phil. 1137 an- notavimus. Duos ordines Hel. 1353, 54
ὧν οὐ θέμις οὔθ᾽ ócía
érüpucac ἐν θαλάμοις strophae numeri arguunt in dimetros redigendos esse ex integro metro et anaclomeno compositos. Dubia est emendatio, quia ne de sensu quidem satis constat. Hermannus sicut scribi voluit,
ὧν οὐ Oéuicr οὐδ᾽ δεία,
πύρωςας ὄμμ᾽ ἐν θαλάμοις,
in utroque ordine diaeresi elisio praemissa est.
378 Wilhelmus Doehrmann:
* . Potuit diaeresis ita mitigari, ut monosyllabum in priore anaclo- meni metri arsi collocaretur; id artificium, ab Aeschylo et Sophocle repudiatum, Euripides in usum vocavit, ut
Hel. 1465 ἡ που κόρας àv ποταμοῦ. Her. 673 οὐ παύςομαι τὰς Χάριτας. Ion. 1074 αἰεχύνομαι τὸν πολύυ-μνον.
Singularis quaedam condicio est ordinum Her. 763, 65, 66 χοροὶ χοροὶ καὶ θαλίαι.
μεταλλαγαὶ γὰρ δακρύων, μεταλλαγαὶ ευντυχίας. — 772, 14, 75 θεοὶ θεοὶ τῶν ἀδίκων.
ὁ χρυςὸς ἅ τ᾽ εὐτυχία φρενῶν βροτοὺς ἐξάτεται,
quorum singula metra suo iure laudavit Wilamowitzius!) desinentibus vocabulis significari. Tamen diaereseos offensionem deminutam certe voluisse Euripidem apparet. Nam in v. 774 simul monosyllabum simul elisio praecedit, sequitur monosyllabum in 763, 65, 72. Denique in 766 = 75 ea, quae anaclomenum explent, verba ita composita sunt, ut etiam hic monosyllabum diaeresi succedere videatur.
Idem remedium, opinor, adhibitum est dimetro Ion. 1090 ὁρᾶθ᾽ ócot δυςκελάδοι-ειν. Postremo Hipp. 877 βοᾷ βοᾷ δέλτος ÓÀacra. πᾷ φύγω
antecedente conduplicationis figura βοᾷ βοᾷ propter verba diaeresis molliri non potuit.
Hi fere sunt ordines Euripidei, qui consociatum habent integrum metrum cum anaclomeno. Itaque, quod supra adumbravimus inde ab Aeschylo magis magisque crevisse caesurae incuriam, certis iam numeris comprobari licet. Apud Aeschylum autem et Sophoclem quae rationes intercedant inter observatas caesuras et neglectas, brevi ante indicavimus, apud Euripidem in quinquaginta duobus ordinibus viginti admodum duo caesurae artificio insigniti sunt. Ad centena ut omnia revocemus, apud Aeschylum septuageni terni sunt cum caesura, apud Sophoclem quinquageni quaterni, apud Euripidem quadrageni bini.
Quaerendum deinceps est, quomodo singula iambica metra cum alienis numeris colligata sint, scilicet aeolico et dactylico, eae enim compositiones imprimis colebantur a poetis. Et solemnis erat ordo
1) Her.* II. p. 166.
De versuum lyricorum.ircisionibus quaestiones selectae. 379
ex integro metro et glyconeo II compositus, is, cui Hephaestio nomen indidit alcaico dodecasyllabo. ') Quo in ordine summopere caesuram consectati sunt post primam glyconei syllabam, eaque apud ipsum Aleaeum est in eo, quod Hephaestio servavit, exemplo
frgmt. 62 B κόλπῳ c' ἐδέ- ξανθ᾽ ἁγναὶ Χάριτες Κρόνῳ. Soph. Ai. 599, 600 ἐγὼ δ᾽ ὁ τλά- μων παλαιὸς ἀφ᾽ οὗ χρόνος. — 612, 13 ὃν ἐξεπέμ- Uu) npiv δή ποτέ Ooupíiu. 601, 02 ἸΙδαῖα μί- μνὼν λειμώνι᾽ ἔπαυλα μή-λων. — 614, 15 κρατοῦντ᾽ ἐν "A- pev γῦν δ᾽ αὖ φρενὸς οἰοβώ-τας.
v. 602 scripsimus λειμώνι᾽ ἔπαυλα ex Lobeckii elegantissima con- iectura pro λειμωνίᾳ ποίαι.
622, 23 ἦ που παλαι- ἃ μὲν CUVTPOPOC ἁμέρᾳ. — 635, 86 xpeiccuv γὰρ “ἍΑι- ὃᾳ κεύθων ὁ vocüv μάταν. 624, 25 λευκῷ bé γή- ρᾳ μάτηρ νιν ὅταν νοςοῦν-τα. — 637,38 ὃς ἐκ πατρύ- ας ἥκων γενεᾶς ἄρι-ετος. Trach. 856 ἰὼ κελαι- νὰ λόγχα προμάχου δορός.
Praeterea tres loci sunt, ubi Sophocles neglecta caesura diaere- seos difficultatem sublevavit, iisdemque remediis, quae sequente metro anaclomeno adhibita esse invenimus. Bis enim glyconeo praemisit verbum monosyllabum, quos locos valde mirum alterum alteri respondere,
El. 479, 80 ὕπεςτί μοι
θάρεος, ἁδυπνόων KÄUOU-CAV. — 495,96 πρὸ τῶνδέ τοι
μ᾽ ἔχει μήποτε μήποθ᾽ ἣἧ-μίν.
480 θάροος scripsimus sicut L?P, θράςος L. 496 ἔχει ambigua lectio propter sensum et numerorum responsionem, sed vide Kaibel, Electra p. 151; de trochaica et iambica basi inter se respondentibus cf. Phil. 1125 — 1148.
1) p. 64.
380 Wilhelmus Doehrmann:
Trach. 845 γνώμας polóvr ὀλεθρίαιει cuvaAAavaic,
sic enim plerique scribunt pro ὀλεθρίαις ξυναλλαγαῖς. Quae si genuina est lectio, diaeresis lenitur intermissa elisione, in quo nihil esse, quod contra metricam faciat, quivis iam intellegit. Quamquam nulla est apud Sophoclem praeter hunc locum solutae et insolutae (856) baseos responsio. Et eam ob causam haud improbabilis videtur Hermanni coniectura
γνώμας μολόν- τα ςτυγναῖςει ευναλλαγαῖς,
quae praeter restitutam caesuram bases inter se aequavit. Sed ut istam responsionem in medio relinquamus, talis, qualem supra dixi- mus, diaeresis non facit mutandi necessitatem.
Eur. El. 169 ἔμολέ τις épo- | λεν γαλακτοπότας ἀνήρ.
== 192 χρύςεά τε χάρι- cv προθήματ᾽ ἀγλαῖας,
de responsione vide p. 283 annot.
Hee. 925, 26 xpucéuv évóm- Tpwv AeUccouc ἀτέρμονας eic αὐγάς. — 935, 36 ςεμνὰν rrpoci- | Couc οὐκ fjvuc Αρτεμιν ἁ τλάμων.
Ordo compositus est ex integro metro et glyconeo III, accedentibus duabus longis, quarum natura adhuc parum mihi explorata est.
Integrum illud metrum si in bacchiacam formam vertebatur, diaeresi & proximo glyconeo terminari debebat, ut
Pind. Nem. VI. str. 1, 2 ἕν ἀνδρῶν ἕν θεῶν YEvoc’ ἐκ μιᾶς.
Sophocles, qui, quantum equidem video, unus tragicorum eo genere usus est, aequabilitatis causa glyconeum ab iambica basi in- cipientem fecit, ut
Ai. 1205, 06 ἐρώτων &, ἐρώτων ἀπέπαυςεν, ὦ-μοι. 1217, 18 γενοίμαν ἵν᾽ ὑλᾶεν ἔπεςτι πόν-του. OC. 119,20 ὃ πάντων ὁ πάντων ἀκορέετατος. — 151, 52 ducaiwv μακραίων θ᾽ óc ἐπεικάςαι.
De versuum lyrieorum incisionibus quaestiones selectae. 381
123, 24 πλανάτας πλανάτας Tic ὁ mpécBuc, οὐδ᾽. — 155,56 περᾷς γάρ, περᾷς᾽ ἀλλ᾽ ἵνα τῷδ᾽ ἐν ἀ-φθέγκτῳ. 180, 81 ἀδέρκτως ἀφώνως ἀλόγως τὸ τᾶς. — 162, 68 φυλάξαι᾽ μετάςταθ᾽, ἀπόβαθι. πολ-λά.
Quorum in pluribus figurae artificio diaeresis denotatur, cf. p. 257.
Sequitur, quae memoranda sit, integri metri cum ordine dactylico coniunctio. In quo ad eandem, quam alias cognovimus, normam caesura interposita est post primi dactyli arsin, ut adnexo tetrametro catalect. in bisyllabum
Aesch. Agam. 108 ὅπως 'Axai- ὧν δίθρονον κράτος, '€AAóboc ἥβας. — 122 χρόνῳ μὲν ἀ- γρεῖ Πριάμου πόλιν ἅδε κέλευθος. 118 φανέντες ἴ- KTap μελάθρων χερὸς ἐκ δοριπάλτου. — 127 ςτρατωθέν. οἴς- Ku γὰρ ἐπίφθονος "Apreuic ἁγνά. frgmt. 132 Φθιῶτ᾽ ᾿Αχιλ- λεῦ, τί ποτ᾽, ἀνδροδάϊκτον ἀκούων. 282 κυρεῖν παρα- ςχὼν ἰταμαῖς κυεὶν ἀεροφοίτοις. Soph. OR. 175 ἄλλον δ᾽ ἂν ἄλ- Aw προείδοις ἅπερ εὔπτερον ὄρνιν. — 186 παιὰν δὲ λάμ- πει ςτονόεςςά τε γῆρυς ὅμαυλος. Eur. Hipp. 1104 λύπας παραι- pei ξύνεειν δέ τιν᾽ ἐλπίδι κεύθων. — 1118 τύχαν μετ᾽ ὄλ- βου καὶ ἀκήρατον ἄλγεει θυμόν. Ordo igitur ex integro iambico metro et tetrametro dactylico com-
positus ad communem poetarum usum redit. Praeterea pro tetrametro dactylico pentameter est
Aesch. frgmt. 238 κύδιςτ᾽ ᾿Αχαι- ὧν ᾿Ατρέως πολυκοίρανε uávOavé μου παῖ.
Alios ordines dactyl. subiunxit Euripides
Hec. 654 τέκνων 0avóv- τῶν τίθεται χέρα δρύπτεταί TE παρειάν,
versus constat ex metro iambico, trimetro dactylico, dimetro, utroque catalect. in bisyllabum.
389 Wilhelmus Doehrmann: .
Or. 1478, 79 ἔναντα δ᾽ ἧἦλ- θεν TTvAadnc ἀλίαςτος,
ubi trimeter dactylicus adiunctus est catal. in bisyll. Duobus locis satis habuit Euripides cavere, ne nuda diaeresis esset,
Ale. 903, 04 ἐμοί tic ἦν ἐν Yévei, ὦ κόρος á£ió0pnvoc. — 926, 27 παρ᾽ εὐτυχῆ coi πότμον ἦλθεν ἀπειροκάκῳ τόδ᾽,
in stropha ita, ut monosyllabum poneret id, quod diaeresin antecedit, verbum, in antistropho id, quod sequitur. Hoc tamen remedio ad leniendam diaeresin nemo usus est nisi Euripides, ut manifestus sit eorum error, qui iambicum metrum praeire dictitant
Soph. Trach. 94 ὃν αἰόλα νὺξ ἐναριζόμενα τί-κτει. — 103 ποθουμένᾳ γὰρ φρενὶ πυνθάνομαι τάν,
ipsa enim diaeresis antecedente plurium syllabarum verbo hanc men- suram excludere videtur, neque in dubio habeo, quin illa pro sup- pressa thesi accipienda sit, ut vulgo thesium suppressiones diaeresi significantur. Quapropter catalecticum hunc ordinem vocabimus Reizanum Quid dedicatum. qui et integer et decurtatus numero dactylo-epitritico admisceri solet.
Diaeresin necesse est intercedere — eam autem rem supra per- strinximus — si is, qui iambico metro adnexus est, ordo a duabus brevibus incipit, ut
Soph. OR. 173 iniwv καμάτων ἀνέχουει τυναῖκες. — 184 λυγρῶν πόνων ixerfjpec ἐπιςτενάχουειν. Eur. Med. 206 τὸν ἐν λέχει προδόταν κακόνυμφον. Phoen. 128 γίγαντι γηγενέτᾳ προςόμοιος,
ubi pro diaeresi est commissura verbi compositi.
V. DE INCISIONIBUS INTER ORDINES IAMBICOS ET ALIENOS NUMEROS OBSERVATIS.
In meris iambis ut distinguendum erat inter eam compositionem, quae fit ex singulis metris, et eam, quae ex ordinibus, ita etiam, ubi ali praeter iambos numeri adhibentur. Singula enim metra, cum breviora essent, quam ut per se ordinem conficere possent, nisi quod baccheus ad diaeresin propensior erat ( p. 380), sequens thesis bisyllaba verbo continuando resistebat (p. 382, quam artissime cum proximo ordine colligari voluerunt, quocum quasi in unum coalescerent. Itaque maxime caesurae operam dederunt, diaeresin nisi artificiis quibusdam lenitam aspernati sunt. Contra ordines iambici, i. e. plurium metro- rum complexus, et diaeresin patiuntur intercedere et caesuram, quod
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 383
certis finibus circumscripsit usus poetarum. Ea autem res, quoniam exposita sunt, quae ad singula metra cum aliis numeris iungenda pertineant, reliqua esse videtur ad disputandum. ᾿ Diaeresi solent definiri ordines iambici, perinde ac metra, si succedit thesis bisyllaba, ut Soph. OR. 168—70 = 178—80 .
168 ὦ πόποι, ἀνάριθμα γὰρ φέρω πήματα᾽ vocet δέ μοι πρόπας ςτόλος, οὐδ᾽ ἔνι φροντίδος ἔγχος.
cf. Phil. 1134, 35 — 1157, 58. Eur. Her. 639, 40 — 657, 58. Hipp. 1122, 23 — 1133, 34.
Eur. Med. 207, 08 θεοκλυτεῖ δ᾽ ἄδικα παθοῦ- ca τὰν Ζηνὸς ópxíav Θέμιν, à νιν EBacev.
Itidem dactylici et iambici ordinum concursus, quia duae deinceps theses proferri nequibant nullo intermisso spatio, diaeresin postulavit, sive acatalectus erat ordo dactylicus, ut Soph. OC. 676, 77 = 689, 90
676 φυλλάδα μυριόκαρπον ἀνήλιον ἀνήνεμόν τε πάντων,
sive catalecticus in bisyll. ut
Aesch. Prom. 429, 30 εἰειδόμαν θεὸν "ArAavO,, ὃς αἰὲν ὑπέροχον cOévoc κραταιόν,
. sive catalecticus in syll., ut Soph. Ai. 222, 23 — 246, 47
222 ἀνέρος αἴθονος ἀγγελίαν ἄτλατον οὐδὲ φευκτάν.
Varia est ac multiplex ordinum iambicorum cum aeolicis et ionicis coniunctio. Et eam fere iambici ordines sedem obtinent in hac compositione, ut aut praegrediantur aut medii admisti sint aut denique clausulae vice fungantur. In quo partim caesurae partim diaereseos artificium intercedere poetae voluerunt. Ac primum quidem de iis versibus videamus, ubi initiales sunt ordines iambici, sequuntur aeolici sive ionici. Haec synaphia diaeresi facta est, ut Aesch. Sept. 137, 38 = 745, 46
737 cmeípac ἄρουραν, ἵν᾽ ἐτράφη, ῥίζαν αἱματόεςςαν,
qui versus compositus est ex dimetro iambico et pherecrateo. Cf. Aesch. Suppl. 556, 57 — 564, 65. Eur. Bacch. 137,38. 412, 13 — 427,28.
Is, qui praecedit, dimeter iambicus alterumutrum anaclomenum habet metrum Aesch. Agam. 714, 15 = 725, 26
384 Wilhelmus Doehrmann:
714 μαλθακὸν ὀμμάτων βέλος, δηξίθυμον ἔρωτος ἄνθος,
ubi alter ordo est sapphicus enneasyllabus. Choeph. 48, 49 — 58, 59
48 δνόφοι καλύπτουςει δόμους δεςποτῶν θανάτο.ειν.
Eur. Hel. 1454—56 = 1468—70
1454 χοραγὲ τῶν καλλιχόρων δελφίνων, ὅταν αὔραις πέλαγος νήνεμον ἦ,
ubi succedit tetrameter ionicus a min. catalecticus. Hel. 1457, 58 = 1471, 72
1457 γλαυκὰ δὲ Tlóvrou θυγάτηρ Γαλάνεια τάδ᾽ εἴπῃ.
Her. 639, 40 — 657, 58
639 βαρύτερον Altvac «κοπέλων ἐπὶ κρατὶ κεῖται.
Alter ordo est Reizianus, quem orsum a thesi bisyllaba necesse erat ab antecedente ordine iambico diaeresi definiri.
De alcaico decasyllabo pro clausula in hoc genere adhibito quoniam supra dictum est, nunc quidem satis habemus duos afferre versus, qui ex singulari ordine anaclomeno et alcaico illo constant, lisque diaeresis intermissa est,
Aesch. Prom. 131, 32 — 148, 49
131 μόγις παρειποῦςα φρένας. κραιπνοφόροι δέ μ᾽ ἔπεμψαν αὖραι.
Suppl. 632, 33 — 642, 48
632 unb émyupiotc(crécic» πτώμαειν ainaricaı πέδον τᾶς, v. 632 «τάςις supplevit Bamberger.
Plures ordines iambicos pherecrateo conclusit Aeschylus Pers. 551—54 — 561—064
551 papíbecci ποντίαις. τίπτε Δαρεῖος μὲν οὕ- Tu τότ᾽ ἀβλαβὴς ἐπῆν τόξαρχος πολιήταις.
Euripides duobus locis clausulam subiunxit praxillium ἢ) ordinem,
1) Heph. p. 47.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 385
i e. alcaicum decasyllabum dactylo in initio auctum, Alc. 118—20 — 128—130
118 ψυχάν᾽ μόρος γὰρ ἀπότομος πλάθει᾽ θεῶν δ᾽ ἐπ᾽ écyópoic οὐκ ἔχω ἐπὶ τίνα μηλοθύταν πορευθῶ,
ubi soluta est alterius dactyli arsis. Troad. 1067—70 — 1078—81
1078 οὐράνιον Edpavov ἐπιβεβὼς αἰθέρα TE πόλεος ÖAouevac, ἂν πυρὸς αἰθομένα κατέλυςεν ὁρμά.
Addimus, ubi diaereseos artificio inter se distinguuntur duo dimetri iambici anaclomenis posterioribus metris, glyconeus II, pherecrateus,
Bacchyl. II. 11—14 καλεῖ δὲ Μοῦς᾽ αὐθιγενὴς γλυκεῖαν αὐλῶν καναχάν, Yepaípouc ἐπινικίοις TTavdeida φίλον υἱόν.
Glyconeus II tribus dimetris iambicis immistus est eadem diaeresi interposita
Soph. Trach. 881—84 αὑτὴν dinictwce. — τίς θυμὸς ἢ τίνες vócoi τάνδ᾽ αἰχμὰν βέλεος κακοῦ ξυνεῖλε; πῶς ἐμήςατο.
Scripsimus sicut codex Laurentianus alii. Ubi tamen nemo non videt verba 883 vitio laborare, nam quae ad ea explicanda scholiasta an- notat, αἰχμάν pro Deianira dietum esse, adeo absurda sunt, ut ipsa paene clarius corruptelam indicare videantur. Hermannus αἰχμάν mutavit in αἰχμᾷ, unde hic sensus existit: quae ira aut qui morbi hanc corripuerunt acie ferri? αἰχμᾷ etiam Wunderus retinuit, merito tamen, ut opinor, offensus verbo £uveiÀe ad vöcoı relato pro τίνες νόςοι scripsit τίνος vócoc, quod ad Herculis in Iolam amorem spectare voluit. Sed, ut alia omittam, undenam, obsecro, compertum habebat chorus gladio sese interemisse Deianiram, id quod isti ponunt? Quare valde miror equidem, quod Hermannus plane abiecit Triclinii emendationem, qui, aixuáv in αἰχμά mutans, τάνδ᾽ — ξυνεῖλε nutrici dedit. Quamquam τάνδ᾽ pronominis sic usurpati si quis causam defendet, frustra absumet verba, quod neque in initio enuntiati col- locari potuit, et omnino veri dissimile est nutricem eo usam esse ad denotandam Deianiram, postquam brevi ante de eadem dixit αὑτὴν dinictwce. At omnia perbene quadrant, modo τάνδ᾽ choro tribuatur, ut sic fere in utramque personam verba distribuenda sint:
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 9b ᾿
386 Wilhelmus Doehrmann:
TP αὑτὴν dinicrwce. XO τίς θυμὸς ἢ τίνες vócot τάνδ᾽ ΤΡ αἰχμὰ βέλεος κακοῦ Zuveile. ΧΟ πῶς Euncato.')
Sententiarum nexus qui fiat in propatulo est. Nutrix: se ipsa interfecit. Quaerit chorus: quae ira aut qui morbi hanc, ubi apparet dicturum eum esse corripuerunt, verum occupari à nutrice. Ea autem, ut fere est illud genus mulierum, ita perturbata novo facinore, ut de causis eius cogitare neque velit neque possit, cui nihil obversetur nisi ipsa necis formido, haec opponit quasi adversans choro: acies mali gladii corripuit. Porro sciscitante choro: quomodo molila est neci necem sola adiciens, ne tum quidem aliud habet, nisi eadem paene eiulare: luctuosi ictu ferri. Impatiens chorus harum lamen- tationum, ut attentiorem reddat nutricem in sua verba, simul castigans eam (uaraía 888), quaerit num ipsa viderit illud scelus committi. Sed ad id, quo tendebat perpetrandum omnino necesse erat missis lyricis numeris ad diverbiorum gravitatem eum redire, nam quod subinde vel nutrix eo usque erecta est, ut integro trimetro respondere possit (889), num poterat, nisi a choro id commonefacta? Quapropter quae leguntur chori verba v. 888
ἐπεῖδες, ὦ ματαία, τάνδ᾽ ὕβριν; Sic fere scribenda censeo: ETTEIdEC, ὦ μάταιε, τάνδε τὰν ὕβριν;
Vana mulier, lamentata modo interfectam Deianiram flebilibus modis, gloriose iam se iactans, quod ipsa sit, quae omnia viderit, haec respondet, 889
ἐπεῖδον, dc δὴ πληςία rapacráric.
Sed ad propositum revertamur. Trimetri iambici praemissi sunt ordinibus aeolicis intercedente diaeresi, ut Aesch. Suppl. 539, 40 — 547, 48
1) Minime casu factum credo, quod, cum singuli ordines diaeresi definiti sint, tres, quas significavimus, personae mutationes in medios ordines cadunt. Et res ubique vertitur in vocabulo monosyllabo. In primo enim ordine ab ipsa ultima arsi incipiunt chori verba, tertii, qui est glyconeus, initialis vox τάνδ᾽ — ex nostra quidem coniectura — chon est, reliqua nutricis. In quarto denique &d chorum pertinent quae sequuntur inde a vocabulo πῶς, collocato illo in prioris metri al &rsi Quo artificio Sophocles perfecit, ut secundum totius loci naturam concitatior exprimeretur chori et nutricis altercatio, nam personae mu- tatione ne nimium spatii fieret obstabat, quod intra unum et eundem ordinem erat, ne exeunte ordine, quod eiusdem personae verba in proxi- mum transibant.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 387
539 ἱκνεῖται δ᾽ eicıkvouuevou βέλει βουκόλου πτερόεντος,
synaphia enim hos ordines iunctos esse inde colligam, quod is, qui praecedit, trimeter iambicus in integrum metrum desinit, qui si bac- cheum habet finalem, interruptae id est synaphiae indicium, ut
Suppl. 562, 63 di’ αἰῶνος μακροῦ πάνολβον᾽ ἔνθεν πᾶςεα βοᾷ χθών,
ubi syllaba anceps versus terminationem facit. Cf. Sept. 910, 11 — 922, 23.
Quam ob causam non dubito, quin synaphiae vinculo cohaereant trimetri iambici cum ordinibus phalaeceis Soph. Phil. 135, 36 — 150,51
135 τί χρή, TI χρή, δέεποτά μ᾽ Ev ξένᾳ ξένον ςτέγειν f) τί λέγειν πρὸς ἄνδρ᾽ ὑπόπταν;
Phil. 201—03 — 210---12
201 eücrou' ἔχε, παῖ. ---τί τόδε; — προυφάνη κτύπος, φωτὸς CUVTPOPOC ὧς τειρομένου του.
Apud Euripidem sunt ex hoc genere
Hec. 950, 51 ἃν μήτε πέλαγος ἅλιον ἀπαγάγοι πάλιν, μήτε πατρῷον ἵκοιτ᾽ ἐς οἶκον,
ubi alter ordo est alcaicus decasyllabus.
Hel. 515, 16 ἤκουςα τᾶς θεςπιῳδοῦ κόρας, ἃ χρήζους᾽ ἐφάνη 'v τυράννοις,
sequitur sapphicus enneasyllabus. Iph A. 1036, 37 — 1058, 59
1036 τίς ἄρ᾽ ὑμέναιος διὰ λωτοῦ Λίβυος μετά τε φιλοχόρου κιθάρας,
ubi trimeter iambicus alterum et tertium metra anaclomena habet; proximus ordo est glyconeus III. Or. 811, 12 — 823, 24
811 πάλαι παλαιᾶς ἀπὸ ευμφορᾶς δόμων, ὁπότε xpuceíac ἔρις ἀρνός.
Trimetri iambici alterum metrum anaclomenum est. Sequitur glyco- neus III una syllaba in fine auctus.
Nonnulli loei sunt, ubi dimeter iambicus in baccheum exiens ionicum ordinem sive aeolicum praecedere videtur, sicut p. 380 de
singulari baccheo exposuimus. Is autem ut diaeresi terminari debui... : ita etiam ii, de quibus nunc loquimur, dimetri, ut succedente dimetrd :”
lonico a min. anaclomeno 25*
-
388 οὐ: Wilhelmus Doehrmann:
Sapph. frgmt. 90B yAuxeia μᾶτερ, οὔτοι δύναμαι κρέκην τὸν icróv,
πόδῳ δαμεῖςα παιδός, βραδίναν δι᾽ ᾿Αφροδίταν.
Bacchyl. VI. 1,2 Λάχων Διὸς μεγίετου λάχε φέρτατον πόδεεει.
— 9,10 νεανίαι βρύοντες.
ce δὲ νῦν ἀναξιμόλπου.
Sophocles subiunxit dimetrum ionicum a min. catalecticum
Ai. 398, 99 ἕλεεθέ μ᾽ οὔτε γὰρ θεῶν γένος oU0' ἁμερίων.
— 416,17 κατείχετ᾽ ἀμφὶ Τροίαν xpóvov: ἀλλ᾽ οὐκέτι μ᾽, οὐκ.
Sequentis ordinis aeolici tria invenimus exempla apud Euripidem
Alc. 455, 56 εἴθ᾽ Em’ ἐμοὶ μὲν ein, δυναίμαν δέ ce πέμψαι. — 466, 67 ματέρος οὐ θελούςας πρὸ παιδὸς χθονὶ κρύψαι. Ion. 1058, 59 μηδέ ποτ᾽ ἄλλος ἄλλων ἀπ᾽ οἴκων πόλεως ἀνάςοοι. — 1071, 72 ζῶςά ποτ᾽ ὀμμάτων ἐν φαενναῖς ἀνέχοιτ᾽ ἂν αὐταῖς,
quibus locis ab anaclomeno metro incipit is, qui praecedit dimeter; idem in tertio, quem habemus, loco ex duobus baccheis compositus est,
Suppl. 990, 91 τί φέγγος, τίν᾽ αἴγλαν . ébíppeue τόθ᾽ ἅλιος. — 1012, 18 ὁρῶ δὴ τελευτάν, ἵν᾽ ἕετακα᾽ τύχα δέ μοι,
in eo tamen tres hi loci consentiunt, quod subsequentes aeolici or- dines iambicam habent basin, eodem concinnitatis studio partam, quod apud Sophoclem in singulis baccheis cum glyconeis coniunctis notavimus.
Altera pars eorum versuum, qui constant ex iambico ordine et aeolico ionicove, sunt, ubi caesura hunc cum illo coniungit, et ea quidem plerumque caesura, quae cadit post alterius ordinis primam syllabam. Sed anaclomenos ordines iambicos magis ad caesuram in- clinare reperies quam integros, ex his enim unum extat exemplum
; ‚Assch. Choeph. 315—17 τέκνον, φρόνημα τοῦ θανόντος οὐ δαμά- ΝΣ ζει πυρὸς μαλερὰ γνάθος φαίνει δ᾽ ὕςτερον. ὀργάς.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 389
— 344— 46 φίλος φίλοιει τοῖς ἐκεῖ καλῶς θανοῦ- Cv, κατὰ χθονὸς ἐμπρέπιυν CEUVÖTIUOC ἀνάκτωρ,
ubi inter trimetrum iambieum et proximum glyconeum caesura, hunc inter et pherecrateum diaeresis posita est.
Post anaclomenos ordines saepius haee caesura occurrit apud Sophoclem et Euripidem. Quo ex numero primum in medium pro- ferre placet duos versus, quorum non satis intellecto eaesurae artificio adhuc falsa diseriptio esse videtur,
Soph. Ai. 1199— 1204 ἐκεῖνος οὔτε «τεφάνων οὔτε βαθειᾶν κυλίκων νεῖμεν ἐμοὶ τέρψιν ὁμι- λεῖν, οὔτε τλυκὺν αὐλιῶν Ötoßov, bóc- μορος, οὔτ᾽ ἐννυχίαν τέρψιν ἰαύειν. — 1211—16 καὶ πρὶν μὲν αἱὲν νυχίου δείματος ἦν μοι προβολὰ καὶ βελέων θούριος Αἴ- ac‘ νῦν δ᾽ οὗτος ἀνεῖται -ςτυγερί δαί- μονι. τίς μοι, τίς Er’ οὖν τέρψις emecran; El. 828---97 ποῦ ποτε κεραυνοὶ Διὸς ἢ : ποῦ φαέθιυν "Akıoc, εἰ ταῦτ᾽ ἐφορῶν- τες κρύπτουςιν ἕκηλοι; --- E € αἰαῖ. — 836—40 οἶδα γὰρ ἄνακτ᾽ ᾿Αμφιάρεων Xpucobéroic Epkecı κρυφθέντα γυναι- κῶν" καὶ νῦν ὑπὸ Ταίας — ἢ € iu.
Ordines anaclomeni coniuneti sunt eum ionieis a min., ut Eur. Hel. 1454—56 — 1468—70, quem loeum p. 384 dedimus. Sed apud Euripidem diaeresi inter se distinguuntur, apud Sophoclem inter ipsos quidem anaclomenos diaeresis est, is vero, qui ionieum ordinem tangit, caesura cum eo colligatur post primam longam molossi, quod saepissime est ionici ordinis metrum initiale. Ant. 781—84 ἔρως ἀνίκατε μάχαν,
ἔρως, ὃς ἐν κτήμαςει πί-
πτεις, ὃς ἐν μαλακαῖς παρει-
αἷς νεάνιδος ἐννυχεύεις,
— 791—94 εὖ καὶ δικαίων ἀδίκους
φρένας παραςπᾷς ἐπὶ λιύ-
Ba, cü καὶ τόδε νεῖκος ἀν-
dpüv ξύναιμον ἔχεις ταράξας,
Versus simillimus est ei, quem p. 385 ex Bacchylide attulimus, nisi quod pro clausula apud Bacchyl. pherecrateus est, apud Soph. sapphi- cus enneasyllabus. Et illie diaeresin diximus per totum versum pertinere, hie diaeresis est et eaesura. Primum autem ordinem cur
390 Wilhelmus Doehrmann:
necesse fuerit ab altero diaeresi disterminari, p. 369 expositum est. Alter cum tertio, qui est glyconeus, caesura colligatus est, tertius eadem caesura cum quarto.
Ant. 839, 40 οἴμοι γελῶμαι. TI με, πρὸς θεῶν πατρῴ- uv, οὐκ οἰχομέναν ὑβρί-ζεις. — 857, 58 Ewaucac ἀλγεινοτάτας ἐμοὶ μερί- μνας, πατρὸς τριπόλιετον οἶ-κτον,
trimeter iambicus, cuius alterum metrum anaclomenum est, caesurae artificio cum glyconeo II colligatur. Singularem in modum compositus est versus
Ai. 1187 —89 τὰν ἄπαυςετον αἰὲν ἐμοὶ dopuccon- τῶν μόχθων ἄταν ἐπάτων.
— 1194—96 κεῖνος ἁνήρ, ὃς «ετυγερῶν ἔδειξεν ὅ- TÀuv Ἕλλαει κοινὸν Αρη,
incipit enim, pariter ac glyconei IIL, à trochaico metro, eoque diaeresi definito; proximus est dimeter iambicus, priore metro anaclomeno; is cum proximo glyconeo III caesura colligatus est.
Semel apud Sophoclem caesura est post alteram succedentis glyconei syllabam,
Ant. 332, 33 πολλὰ τὰ δεινὰ κοὐδὲν dv- θρώπου δεινότερον πέλει — 848, 44 κουφονόων τε φῦλον ὀρ- γίθων ἀμφιβαλὼν ἄγει,
quod caesurae genus etiam in meris glyconeis obvenit, ut
Ant. 100, 01 ἀκτὶς ἀελίου, τὸ κάλ- Mcrov ἑπταπύλῳ φανέν. — 117, 18 «τὰς δ᾽ ὑπὲρ μελάθρων φονώ- caiciv. ἀμφιχανὼν κύκλῳ,
ubi φονώςαιειν pro φονίαιςιν ex scholiastae interpretatione Bothius restituit.
Euripides dimetrum anaclomenum coniungens cum glyconeo II eaesuram intermisit post primam huius syllabam
Heraclid. 910, 11 Ecrıv ἐν οὐρανῷ pepa- κὼς θεὸς γόνος, ὦ τεραι-ά. — 919, 20 ευμφέρεται τὰ πολλὰ πολ- λοῖς᾽ καὶ γὰρ πατρὶ τῶνδ᾽ ᾿Αθά-ναν. Eadem caesura est inter singularem dimetrum iambicum anaclo- meno altero metro et ordinem praxillium
Ion. 1074, 75 αἰεχύνομαι τὸν πολύυ- uvov θεόν, ei παρὰ καλλιχόροιςει παταῖς.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 391
— 1090, 91 ὁρᾶθ᾽ ócor δυςκελάδοι- civ κατὰ μοῦςαν ἰόντες ἀείδεθ᾽ ὕμνοις.
Denique hae caesura conglutinati sunt iambieus dimeter priore metro anaclomeno et dactylicus heptameter cataleet. in bisyllabum
Her. 381—83 καὶ ψαλίοις ἐδάμαςε πιύ- λους Διομήδεος, αἱ qovi- αιςι φάτναις ἀχάλιν᾽ ἐθόαζον. — 395—97 ἤλυθεν écmépiov ἐς αὐ- λάν, xpüceov πετάλων ἀπὸ μηλοφόρων χερὶ καρπὸν ἀμέρξων.
Iambici igitur ordines si in initio versus sunt, diaeresi synaphia fieri potest aut caesura. At ii, qni medii admisti sunt aliis numeris, tanto saepius diaeresi terminantur, ut, sicubi ex eo, qui praecedit, in iambi- cum ordinem verbum continuatur sive ex hoc in proximum, ad neglectam id malim diaeresin referre quam ad caesuram. Sophocles accuratissime diaeresin observavit, vel tum, cum, iambico illo ordine in paenultimo loco posito, is, qui pro elausula adnectitur, et ipse iambici generis est, ut Ant. 1115—19 — 1126— 30
1115 πολυιύνυμε, Καδμεῖας νύμφας ἄγαλμα καὶ Διὸς βαρυβρεμέτα γένος, κλυτὰν ὃς ἀμφέπεις Ἰταλίαν, μέδεις δέ,
OC. 184—87 = 203—06
184 τόλμα ξεῖνος ἐπὶ ξένης, d) τλάμων, ὅ τι καὶ πόλις τέτροφεν ἄφιλον ἀποετυγεῖν καὶ τὸ φίλον ςέβεεθαι,
uterque enim versus dimetro anaclomeno catal. eoneluditur. Utrimque alienus est numerus OC. 1044—48 — 1059—63
1044 εἴην ὅθι boiuv ἀνδρῶν TÓX ἐπιςτροφαὶ τὸν χαλκοβόαν Ἄρη μίξουσιν, ἢ πρὸς Πυθίαις ἢ Aaumáciv ἀκταῖς,
ubi dimetrum iambicum tres praecedunt ordines telesillii, subsequitur
clausula Reiziana. OC. 1054—56 = 1069—71
1054 ἔνθ᾽ οἶμαι τὸν ἐγρεμάχαν Θηςέα καὶ τὰς διςτόλους ἀδμῆτας ἀδελφάς,
399 u Wilhelmus Doehrmann:
quorum ordinum primus est glyconeus III, alter dimeter iambicus priore metro anaclomeno, tertius Reizianus.
Quibus locis apparet Sophoclem praeter diaeresin spectavisse, ut proximus esset a clausula is, quem alis numeris inseri vellet, ordo iambicus, deinde, ut duobus metris conficeretur. Quod exemplum Euripides secutus est
El. 483—86 τοιγάρ cé ποτ᾽ οὐρανίδαι πέμψουεςειν θανάτοιει᾽ κἂν ἔτ᾽ ἔτι φόνιον ὑπὸ δέραν ὄψομαι αἷμα χυθὲν cibópu.
Primus ordo est generis enhoplii, alter glyconeus II, tertius dimeter iambicus suppressa alterius metri priore thesi, quartus alcaicus deca- syllabus, si recte emendavit Erfurdtius ὄψομαι pro ὄψομ᾽.
Hel. 520—22 ἀλλ᾽ ἔτι κατ᾽ οἶδμ᾽ ἅλιον τρυχόμενος οὔπω λιμένων ψαύςειεν πατρίας γάς,
incipit versus ab ordine enhoplii generis, alter et dimeter iambicus in anaclasin desinens, tertius pherecrateus.
Med. 210—12 ‘EAXad’ ἐς ávrimopov dr’ ἅλα νύχιον ἐφ᾽ ἁλμυρὰν πόντου κλῇδ᾽ ἀπέραντον,
quae simillima est ordinum coniunctio atque Hel. 520—22
Suppl. 977—79 ᾿Απόλλων οὐκ ἐνδέχεται᾽ YÓóoiciv. δ᾽ ὀρθρευομένα δάκρυςει νοτερὸν ἀεὶ πέπλων πρὸς «τέρνῳ πτύχα τέγξω.
᾿Ῥγαθοθάμπί duo glyconei III, tertius est dimeter iambicus, quartus pherecrateus. _
Bis Euripides dimetri loco posuit trimetrum, El. 180—82 — 204—06
180 εἱλικτὸν Kpoucw πόδ᾽ ἐμόν. δάκρυει νυχεύω, δακρύων δέ μοι μέλει δειλαίᾳ τὸ κατ᾽ ἦμαρ,
ubi consociati sunt glyconeus III, trimeter iambicus altero metro anaclomeno, pherecrateus. Ion. 120—24 = 136— 40
120 uupcivac ἱερὰν φόβαν, & caipu δάπεδον θεοῦ παναμέριος ἅμ᾽ ἁλίου πτέρυγι θοᾷ λατρεύων τὸ κατ᾽ ἦμαρ.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 393
Antecedunt duo glyconei II, sequitur trimeter iambicus, phere- crateus. Restant nonnulli loei Euripidei, ubi longius abest a elausula is, qui interiectus est ordo iambicus, ut
Ion. 495—500 ἵνα χοροὺς creißoucı ποδοῖν ᾿Αγραύλου κόραι τρίγονοι cradıa χλοερὰ πρὸ Παλλάδος ναῶν, ευρίγγων ὑπ᾽ αἰόλας ἰαχᾶς ὕμνων, ὅταν aukloıc,
haec enim synaphia cohaerere probabile est, quam vel usque ad v. $02 continuari crediderim. Quos supra exseripsimus duo sunt glyconei IIT, dimeter iambieus, dochmius utraque longa thesi, enho- plii generis duo ordines.
Dubitari potest, ubinam versus terminandus sit
Phoen. 234—238 νιφόβολόν τ᾽ ὄρος ἱερόν, εἰ- Aiccuv ἀθανάτας θεοῦ χορὸς γενοίμαν ἄφοβος παρὰ uecóuqpaÀa γτύαλα Φοί- βου Δίρκαν προλιποῦςα,
nam v. 235 vox θεοῦ incertum est, utrum pro monosyllabo an bisyllabo aecipiatur; si pro monosyllabo, phereerateus est ordo, qui, praegrediente glyconeo, eum necessario faciat versus finem, is, qui proximus est dimeter iambicus, in alterius versus initio collo- eandus erit; si bisyllabum porimus θεοῦ, glyconeus existit, ex quo ne prorogetur synaphia nihil obstat.
Suppl 973—T' κεῖται μνήματα, “πένθιμοι κουραὶ καὶ «τέφανοι κόμας, Acıßal τε νεκύων φθιμένιυν ἀοιδαί, τὰς χρυτοκόμας ᾿Απόλλων οὐκ ἐνδέχεται:
Dedimus tantum, quantum satis est ad sententiam nostram compro- bandam, etsi synaphia pertinet usque ad v. 979. Est autem is, quem dicimus, dimeter tertius in quinque istis ordo.
Duo deinceps dimetri interpositi sunt Hel. 1305—11 — 1325 —29
1305 βαρύβρομόν re κῦμ᾽ ἅλιον πόθῳ τᾶς ἀποιχομένας ἀρρήτου κούρας᾽ κρόταλα de Βρόμια διαπρύσιον ἱέντα κέλαδον ἀνεβόα, θηρῶν ὅτε ζυγίους ζεύξαςα θεὰ carivac,
394 Wilhelmus Doehrmann:
ordines 1310, 11 graviter corrupti sunt; sed nulla adhuc inventa probabili emendatione dedimus quae libri praebent. Nullum est interruptae synaphiae indicium in his ordinibus. Versum igitur com- positum facimus ex duobus glyconeis III, dochmio utraque producta thesi, duobus dimetris iambicis, duobus enhopliis huius formae _ _ u - wu _, quam saepius apud Euripidem invenimus.
Vocabuli continuatio ubi intercedit in hac compositione, non tam caesuram eam diximus, quam neglectam diaeresin, ut apud Aeschylum in eo, quem unum habet ex hoc genere, versu
Sept. 311—13 ἱππηδὸν πλοκάμων, περιρ- ρηγνυμένων φαρέων᾽ βοᾷ δ᾽ ἐκκενουμένα πόλις.
— 323—25 ἄλλος δ᾽ ἄλλον ἄτει, φονεύ- ει, τὰ δὲ πυρφορεῖ᾽ καπνῷ χραίνεται πόλιςμ᾽ ἅπαν,
qui sunt glyconeus II, dimeter iambicus priore metro anaclomeno, dimeter suppressa thesi initiali. In antistropho inter glyconeum et proximum dimetrum, ut in genuina caesura, verbi terminatio cadit post primam huius arsin. In stropha, si omnino certae quicquam incisionis Aeschylus quaesivit, non nisi de diaeresi cogitari potest, quando glyconeus finitur post alteram syllabam vocabuli περιρρηγνυ- μένων, quae est commissura verbi compositi. In tanta autem Strophae et antistrophi discrepantia ne nomen quidem caesurae relinquitur.
Eur. Or. 813—15 ἤλυθε Tavrakidoıc, oikrpórara θοινάματα καὶ ςφάγια γενναίων τεκέων.
— 825—27 θανάτου γὰρ ἀμφὶ φόβῳ Τυνδαρὶς ἰάχηςε τάλαι- va: τέκνον, οὐ τολμᾷς Öcıo.
Primorum ordinum responsio turbata est librorum memoria, quod tamen nihil ad rem facit. Alter ordo est dimeter iambicus anaclo- meno posteriore metro, tertius glyconeus III. Inter eos legitima diaeresis est in stropha, quae res commonstrare videtur vocabuli continuationem in antistropho factam a caesura alienam esse.
Ab iambicis ordinibus mediis illatis in alienos numeros ad eos pervenimus, qui clausulae partes agunt. Potuit ea iambica clausula aut diaereseos aut caesurae artificio adiungi, quae res pluribus rationibus subiecta est. Ac primum quidem plurium quam duorum metrorum ordines glyconeis II adnexi diaeresi ab illis terminari solent, ut Aesch. Choeph. 337, 38 — 353, 54
337 πρός τινος Λυκίων, πάτερ, δορίτμητος κατηναρίεθης.
De :
Soph. El. 248—50 i t :
3
τ t Eur. Heracl. 771—73 = 778—80
771 τᾶς cóv καὶ πόλις, ἄς εὑ μά- np δέςποινά τε καὶ φύλαξ, πόρευςον ἄλλᾳ τὸν οὐ δικαίως,
At inter glyconeum III et trimetrum anaclomenum caesura inter» missa est post arsem huius initialem
Soph. Ai. 1185, 86 τίς dpa νέατος ἐς πότε λή- ξει πολυπλάγκτων ἐτέων ἀριθμός. — 1192,93 ὄφελε πρότερον αἰθέρα δῦ- vat μέγαν ἢ τὸν πολύκοινον "Aibav.
Duobus apud Sophoclem locis aeolico ordini adnexus est ana- clomenus dimeter, isque diaeresi ab illo distinctus, Ant. 609, 10 — 620, 21 ᾿
609 κατέχεις Ὀλύμπου μαρμαρόεεςαν αἴγλαν.
Phil. 712, 13 — 728, 24
712 πτανῶν πτανοῖς ἀνύςειε Yacrpl φορβάν. ὦ μελέα ψυχά. Eur. Ale. 255, 56 ἐπείγου᾽ cU κατείργεις. τάδε τοί με ςπερχόμενος ταχύνει. — 262,63 τί ῥέξεις; μέθες. οἵαν ὁδὸν à bei- λαιοτάτα προβαίνω.
Inter trimetrum ionicum a min. et dimetrum iambicum anaclomenum servata est diaeresis in stropha, neglecta in antistropho.
In glyconeis cum iambica clausula coniungendis diaeresis aut caesura intercedere potuit; diaeresis, ut
Aesch. Choeph. 313, 14 κέκληνται γόος εὐκλεὴς ».. προςθοδόμοις "Atpeíbaic. — 329, 30 τί τῶνδ᾽ εὖ, TI δ᾽ ἄτερ κακῶν; οὐκ ἀτρίακτος ἄτα,
caesura, ut
Pers. 569, 70 _ _ : créve xai δακνά- Cou, βάρυ δ᾽ ἀμβόαοον. — 577, 78 πενθεῖ δ᾽ ἄνδρα δόμος crepn- Ocíc: τοκέες δ᾽ ἄπαιδες.
Sophocles ubi pluribus ordinibus subiunxit iambicam clausulam,
396 Wilhelmus Doehrmann:
id observavit, ut eadem fieret clausulae colligatio quae antecedentium ordinum; itaque diaeresin interposuit
Ant. 1123—25 ναϊιετῶν παρ᾽ ὑγρῶν Ἰεμηνοῦ ῥείθρων ἀγρίου. T ἐπὶ ς«πορᾷ δράκοντος. — 1134—36 ἀμβρότων ἐπέων εὐαζόντων Onfaiac ἐπιςκοποῦντ᾽ ἀγυιάς,
qui ordines sunt Maecenas atavis, glyconeus III, dimeter iambicus catalecticus.
Trach. 637—39 χρυςαλακάτου τ᾽ ἀκτὰν κόρας, ἔνθ᾽ Ἑλλάνων ἀτοραὶ Πυλάτιδες καλέονται. — 644—46 ὁ γὰρ Διὸς ᾿Αλκμήνας (τε) κόρος ςεοῦται πάςας ἀρετᾶς λάφυρ᾽ ἔχων ἐπ᾽ οἴκους.
644 τε delevit Triclinius. Duo, qui praecedunt, ordines ex enhoplio genere sunt. Quam ob causam in eo, quem p. 385 attulimus, versu
Trach. 881—84 αὑτὴν διηίετωςε. — Tic θυμὸς ἤ τίνες vócot τάνδ᾽ — αἰχμὰ βέλεος κακοῦ ξυνεῖλε. — πῶς ἐμήκςατο.
dimeter iambicus 884 a praegrediente glyconeo diaeresi termi- natus est.
Caesurae artificio clausula debuit alligari, si in antecedentibus caesura erat, ut
Ai. 624—26 λευκῷ δὲ γή- ρᾳ μάτηρ νιν ὅταν vocoüv- τα φρενομόρως ἀκούεῃ — 637—39 ὃς ἐκ πατρῴ- ας ἥκων τενεᾶς ἄρι- cToc πολυπόνων ᾿Αχαιῶν.
Ac pro caesura cum supra viderimus posse collocari mitigatam diaeresin, in eodem genere numerabimus versum
El. 479—81 ὕπεςτί μοι θάροος, ἁδυπνόων κλύου- cav ἀρτίως ὀνειράτων.
— 495—97 πρὸ τῶνδέ τοι μ᾽ ἔχει μήποτε μήποθ᾽ N- μὶν ἀψεγὲς πελᾶν. τέρας,
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 507
ubi id, quod ante diaeresin in v. 479 — 495 vocula monosyllaba est, caesurae vice fungitur (p. 379).
Ad eandem normam Euripides synaphiam moderatus est. Diae- resin enim ex more Sophocleo intermisit
Hec. 635—37 Ἑλένας ἐπὶ λέκτρα, τὰν καλλίεταν ὁ χρυςοφαὴς "Akıoc αὐγάζει.
In antistropho inter primum et alterum ordinem omissa est diaeresis, quod & nomine proprio excusationem habet,
— 644— 46 ἐκρίθη. δ᾽ ἔρις, ἂν ἐν "I- da κρίνει τριςςὰς μακάρων παῖδας ἀνὴρ βούτας.
Caesuram continuari fecit Euripides
Heraclid. 358—61 μήπω ταῖς μεγάλαιειν o0- Tu καὶ καλλιχόροις ᾿Αθά- ναις εἴη. có δ᾽ ἄφρων ὅ τ᾽ "Ap- γει Σθενέλου τύραννος.
— 367— 70 ἕλκεις, οὐ βαειλεῦειν εἴ-
ξας, οὐκ ἄλλο δίκαιον el- Tuv, ποῦ ταῦτα καλῶς ἂν εἴ- n παρά Y' εὖ φρονοῦειν;
Constat versus ex tribus glyconeis II, aecedente pro clausula di- metro iambico anaclomeno. Caesura autem, tanta cum diligentia glyconeis immissa, usque ad clausulam ducta est.
Hipp. 128— 25 βαπτὰν κἀλπῖει pu- τὰν παγὰν mpoieica κρη- μνῶν, ὅθι μοί τις ἦν φίλα. — 1838--- 85 οἴκιυν, λεπτὰ δὲ φά- pn ξανθὰν κεφαλὰν ckıd- Zeıv. τριτάταν δέ νιν κλύω.
Ordines sunt dochmius!) soluta ultima arsi, glyconeus II, dimeter
1) Peculiare id est dochmiorum genus propter tantum caesurae studium, ut vel post solutam ultimam arsin ea fiat. Praeterea tribus tantum locis hunc dochmium invenimus,
Soph. Ant. 1137, 38 τὰν ἐκ macäv τι- c bmeprärav πόλεων. — 1146, 47 id πῦρ mveöv- τῶν xopdy’ äcrpwv, vuxluv, 1140, 41 καὶ νῦν, ic βιαί- ac ἔχεται πάνδαμος πόλις ἐπὶ vócov. — 1149, 50 παῖ Ζηνὸς γένε- θλον, προφάνηθ᾽, ὦναξ, caic ἅμα περιπόλοις,
398 Wilhelmus Doehrmann: De vers. lyric. incis. quaest. selectae.
iambicus priore metro anaclomeno. Et caesura ut dochmium cum glyconeo, ita glyconeum coniungit cum iambico ordine, qui totius versus clausulam facit.
ubi v. 1149 Ζηνός scripsit Bothius pro Διός, v. 1150 προφάνηθ᾽, ὦναξ Bergkius pro προφάνηθι vaklaıc.
Eur. Ion. 190—983 ἰδοὺ τάνδ᾽, ἄθρη- cov, Aepvatov ὕδραν ἐναί- ρει xpucéaic ἅρπαις ὁ Διὸς παῖς" φίλα, mp6cıd’ ὄςοοις.
— 201—04 καὶ μὰν τόνδ᾽ ἄθρη-
cov πτεροῦντος ἔφεδρον ἵπ- που τὰν πῦρ πνέουςαν ἐναί- ρει τριεώματον ἀλκάν.
DE ORDINE REIZIANO COMMENTATIUNCULA.
Huie iambieae clausulae bene consentiens Reizianus ordo cum iambicos aut aeolicos versus concludit — qui vulgaris est eius usus — et caesura et diaeresi synaphiam cum praecedente ordine fieri pati- tur, videlicet ea Reiziani forma, quae a thesi monosyllaba ineipit, nam in eam, quae a duabus brevibus, synaphia uno diaereseos arti- ficio protendi potest, cf. p. 253. Quapropter hoc loeo quaestio erit de forma v . w . .. Sophocles quidem id egisse videtur, ut tum, cum plures ordines praecederent diaeresi distincti, hanc clausulam eodem artificio ab illis secerneret, ut
OC. 1044—48 εἴην ὅθι δαΐων
ἀνδρῶν τάχ᾽ ἐπιςτροφαὶ , τὸν χαλκοβόαν Ἄρη
μίξουειν, f) πρὸς TTuO(aic N λαμπάειν ἀκταῖς.
— 1059—63 fj που τὸν égécmepov πέτρας vipáboc πελῶς᾽ Οἰάτιδος ἐκ νομοῦ πώλοιειν ἢ ῥιμφαρμάτοις φεύτοντες ἁμίλλαις,
ordines sunt tres telesillii, dimeter iambicus, Reizianus, singuli diae- reseos artificio inter se terminati, cf. p. 391.
1054—56 ἔνθ᾽ οἶμαι τὸν ἐγρεμάχαν Θηςέα καὶ τὰς διςτόλους ἀδμῆτας ἀδελφάς.
— 10θ9---71 ἀμπυκτήρια <croulwv)> ἄμβαεις, οἱ τὰν ἱππίαν τιμῶειν ᾿Αθάναν,
in antistr, ubi libri ἀμπυκτήρια φάλαρα πώλων, Weckleinii con- iectura numeros restituit. Versum conficiunt glyconeus III, dimeter iambicus priore metro anaclomeno, ordo Reizianus, cf. p. 391.
OR. 466—608 ὥρα viv ἀελλάδων ἵππων cdevapıWıtepov QuyQ πόδα νωμᾶν.
400 Wilhelmus Doehrmann:
— 476—78 φοιτᾷ γὰρ ὑπ᾽ ἀγρίαν ὕλαν ἀνά T ἄντρα καὶ πέτρας ἅτε ταῦρος.
ἅτε scripsimus ex Dorvillei coniectura pro ὧς. Coniuncti sunt duo telesillii et ordo Reizianus.
894—96 εὔξεται ψυχᾶς ἀμύνειν; εἰ γὰρ oi τοιαίδε πράξεις τίμιαι, τί δεῖ με χορεύειν; — 908—10 θέεφατ᾽ ἐξαιροῦειν ἤδη, κοὐδαμοῦ τιμαῖς ᾿Απόλλων ἐμφανής᾽ ἔρρει δὲ τὰ θεῖα,
de lectione vide p. 339. Numeri sunt trimeter iambicus suppressa thesi initiali, dimeter iambicus, ordo Reizianus.
Idem Sophocles, si aut singularis ordo antecedebat aut plures caesura coniuncti ad ipsum Reizianum alligandum caesuram usurpare solitus, post primam eius thesin interiecit, ut
Ai. 405—09 ei τὰ μὲν φθίνει, φίλοιςι τοῖςδ᾽ ὁμοῦ πέλας, μώραις δ᾽ ἄγραις προςκείμεθα, πᾶς δὲ crparóc δίπαλτος ἄν με χειρὶ φονεύοι. — 423—27 ἐξερῶ μέτ᾽, οἷ- ον οὔτιν᾽ à Τροία ετρατοῦ δέρχθη χθονὸς μολόντ᾽ ἀπὸ Ἑλλανίδος᾽ τανῦν δ᾽ ἄτι- μος ὧδε πρόκειμαι,
de verbis οἵ. p. 334. Versus discribendi erant duo, unus ex dochmio anaclomeno et duobus dimetris iambicis, alter ex dimetro iambico et Reiziana elausula compositus. Et prioris versus inter utrumque or- dinem dimetrum diaeresis interposita est, alterius inter antecedentem ordinem dimetrum et clausulam caesura, nam etiam in stropha non tam diaeresis est post ἄν quam caesura post ue, quia ἄν με propter encliticam voculae μὲ condicionem pro uno paene verbo accipiuntur. Quae caesura inde extitit, quod singularis intra versum ordo clausu- lam praecedit, etenim si inde ab ordine 406 — 424 aut 407 — 425 usque ad clausulam continuata esset synaphia nullo intermisso versus fine, ut ordines 406—08 — 424— 26 aut 407, 08 — 425, 26 inter se, ita ex more Sophocleo etiam Reiziana clausula 409 — 427 ab ordine 408 — 426 diaereseos artificio terminari debuit, qualem compositio- nem supra ostendimus esse OC. 1044—48 — 1059—63. 1054—56 = 1069—71. OR. 466—68 = 476—778. 894—96 = 908—10.
Ant. 139, 40 ἄλλα δ᾽ ἐπ᾽ ἄλλοις ἐπενώμα ετυφελίζων μέτας "A- ρης δεξιόςειρος.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 40]
— 153, 54 παννυχίοις πάντας ἐπέλθωμεν, ὁ Θήβας δ᾽ ἐλελί- Cuv Βάκχιος ἄρχοι,
in hoc versu tetrameter choriambicus et Reizian&à clausula caesurae artificio colligantur.
839—41 οἴμοι γελῶμαι. TI με, πρὸς θεῶν πατρῴ- ων, οὐκ οἰχομέναν ὑβρί- - ζεις, ἀλλ᾽ ἐπίφαντον; — 85'7—59 ἔψαυςας ἀλγεινοτάτας ἐμοὶ μερί- μνας, πατρὸς τριπόλιςτον οἷ- κτον τοῦ τε πρόπαντος,
versum componunt trimeter iambicus, glyconeus II, ordo Reizianus, eadem inter singulos caesura observata.
Unus tamen apud Sophoclem restat versus, cuius compositio paulum a vulgari eius usu recedere videatur,
OR. 1194—96 τὸν cóv δαίμονα, τὸν cóv, ὦ Ä τλᾶμον Οἰδιπόδα, βροτῶν οὐδὲν μακαρίζω. — 1201—03 ἐμὸς καὶ τὰ μέτγιςτ᾽ ἐτι- μάθης, ταῖς μεγάλαιειν ἐν Θήβαιειν áváccuv,
qui versus constat ex duobus glyconeis II et Reiziana clausula. In stropha quidem omnia ad regulam, in antistr. ex primo ordine in alterum vocis est continuatio, alterum inter et clausulam diaeresis. Sed rem nimii ponderis nemo arbitrabitur. Nam primum continuato verbo in antistr. 1201 respondet in stropha diaeresis, deinde per to- tum canticum tantopere ea praevalet, ut in ordine 1201 non nisi propter verba omissa esse videatur.
Euripides in reliquis haud multum a Sophocle discrepans, perinde habens eam Heiziani formam, quae a thesi bisyllaba, et eam, quae a monosyllaba incipit, diaeresin etiam tum intermisit cum Sophocles caesuram. Itaque ad Sophocleam artem ea tantum redeunt, ubi plures intra versum antecedunt ordines diaereseos artificio seiuncti, ut
Heraclid. 751—954 ἀγγελίαν pot ἐνέγκατ᾽, ἰαχήςατε δ᾽ οὐρανῷ καὶ παρὰ θρόνον ἀρχέταν γλαυκᾷ τ᾽ ἐν ᾿Αθάνᾳ.
— 162—065 μῆνιν ἐμᾷ χθονὶ κεύθειν᾽ κακὸν δ᾽, ὦ πόλις, εἰ ξένους ἱκτῆρας παραδώςομεν κελεύεμαειν Αργους.
165 καὶ λεύειμον ἄργος libri; seripsimus κελεύςμαςιν Ἄργους ex Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 26
409 Wilhelmus Doehrmann:
Reiskii coniectura. Primus ordo enhoplii generis est, sequuntur duo glyconei II, clausula Reiziana.
Ion. 461—64 Φοιβήιος ἔνθα γᾶς μεοόμφαλος ἑετία παρὰ χορευομένῳ τρίποδι μαντεύματα κραΐνει.
— 481—84 ἀλκά τε γὰρ ἐν κακοῖς οὖν τ᾽ εὐτυχίαις φίλον, δορί τε γᾷ πατρίᾳ φέρει εὠτήριον ἀλκάν,
versus compositus est ex duobus telesilliis, glyconeo II, clausula Reiziana.
492—94 d) TTavóc θακήματα καὶ παραυλίζουςα πέτρα μυχώδεςει Maxpaic,
quorum ordinum primus est glyconeus III, alter ex enhoplio genere, tertius Reizianus.
1084—86 δίνας χορευόμεναι, τὰν χρυςοςτέφανον κόραν καὶ ματέρα ceuváv. = 1100—02 παίδων ópvnuocuvav, οὐ κοινὰν τεκέων τύχαν οἴκοιςι φυτεύςας,
quorum primus est ordo enhoplii generis, alter glyconeus II, tertius Reizianus.
IphA. 1054—57 παρὰ δὲ λευκοφαῆ ψάμαθον εἰλιςςόμεναι κύκλια πεντήκοντα κόραι Νηρέως γάμους éyópeucav.
— 1176—79 μακάριον τότε δαίμονες τᾶς εὐπάτριδος γάμον Νηρήδων Edecav πρώτας Πηλέως δ᾽ ὑμεναίους,
ubi consociati sunt ordines glyconeus II, telesillius, glyconeus II, Reizianus.
In his igitur ad Sophoclis exemplum synaphia facta est; contra ex sua ipsius, quantum perspicitur, arte Euripides conformavit
Bacch. 862, 63 ἀρ᾽ ἐν παννυχίοις χοροῖς θήςω ποτὲ λευκόν. — 882, 88 ὁρμᾶται μόλις, ἀλλ᾽ ὅμως πιςτόν {τιν τὸ θεῖον.
De versuum lyricorum incisionibus quaestiones selectae. 403
883 τι add. Nauck. Diaeresi distineti sunt singularis ordo glyco-
neus II et Reizianus, qui apud Sophoelem caesura colligari debebant, vide ad Ai. 405—09 = 423— 27.
Hipp. 532—834 oiov τὸ τᾶς ᾿Αφροδί- τας Incıv ἐκ χερῶν
| Ἔρως ὁ Διὸς παῖς.
— 542—44 πέρθοντα καὶ διὰ πά- cac ἰόντα ευμφορᾶς
θνατοῖς, ὅταν ἔλθῃ,
constat versus ex ordine enhoplii generis _ _ v . w ., glyconeo τς νον. ἢ), clausula Reiziana, sed diversa inter singulos ordines synaphia. Nam primus et alter caesura colligati sunt, alterum a clausula diaeresis seiungit; eam quoque componendi rationem ἃ Sophocle alienam esse supr& exposuimus.
Ion. 112—15 ἄγ᾽ ὦ νεηθαλὲς ὦ καλλίςτας προπόλευμα bá- φνας, ἃ τὰν Φοίβου θυμέλαν caipeic ὑπὸ ναοῖς.
— 128—31 καλόν γτε τὸν πόνον, ὦ Φοῖβε, εοἱ πρὸ δόμων λατρεύ- uU τιμῶν μαντεῖον ἕδραν᾽ κλεινὸς δ᾽ ὁ πόνος μοι,
qui sunt ordines enhoplii generis v _ ὦ. w _, glyconeus II, glyco- neus III, Reizianus. Compositio propria quaedam est eo, quod pri- mus ordo et clausula diaeresi a mediis definiuntur, ipsi, qui medii sunt, glyconei caesura cohaerent.
Quibus peractis recurrere liceat unde exorsa nobis est disputatio. Constituimus certas, quae inter verborum et metrorum fines inter- cedant, rationes (pp. 251— 55). Et communem numerorum usum con- siderantes duas res invenimus saepe facere, ut verborum finibus metra terminentur, figuras (pp. 255— 71) et arsium solutiones (pp. 271— 97); unde simul comparebat posse quibusdam in locis nu- merorum ambiguitatem verbi terminatione diiudicari. Iam proposita quaestione, quaenam ex propria cuiusque generis natura sequerentur incisiones, iambicum numerum ab hac parte pervestigavimus. In quo profecti sumus a tribus iambiei metri formis, qui fuerit earum in versibus componendis usus, quamque vim una ad alteram exerceat (pp. 298—328). Cretiei et baechiaci metri duplices extiterunt for- mae, prout post suppressam thesin sequens arsis cum antecedente aut eodem verbo contineri potest aut diaeresi seiungitur. Ea cretici et bacchei forma, ubi diaeresis est pro suppressa thesi, solvi patitur proximam arsin, altera repudiat. Ac maxime bacchei duae formae
1) Wilamowitz, Hipp. p. 190. Goett. gel. Anz. 1898. p. 151. 20*
404 Wilh. Doehrmann: De versum lyric. incisionibus quaest. selectae.
usu poetarum inter se discernuntur, quod uberius nobis expositum est. Deinde ad incisiones in iambica compositione observatas pervenimus, incisiones enim fuisse strophae et antistrophi consensus permultis locis demonstrat. Dedimus singula metra diaereseos aut caesurae artificio coniuncta, tam ex integris quam ex decurtatis (pp. 329—359), porro ex ordinum compositione quae huc pertinere videbantur (pp. 359—374). Denique cum alienis numeris et singula metra (pp. 374—382) et ordines (pp. 382—398) ad certam normam con- sociata ostendimus, qua in re non solum aliquod diaereseos aut cae- surae studium, sed magna ex parte etiam legem fuisse. Subiunximus quaedam de Reiziano ordine ad ea comprobanda, quae de iambicis clausulis explicavimus (pp. 399—403).
Hac disputationis via rationes inter verborum et metrorum fines per aliquam — etsi minutam — partem persecuti id certe no- bis videmur effecisse, quantum artis in hanc rem contulerint poetae. Habemus iambico numero similia de reliquis observata, quae tamen tractanda in aliud tempus differre cogimur.
DE IOANNIS STOBAEI
EXCERPTIS PLATONICIS DE PHAEDONE
SCRIPSIT
ERNESTUS BICKEL
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 27
ANTONIO ELTER
27°
Orationis Platonicae pars magna non modo libris qui Platonem ipsum continent, verum etiam illorum scriptorum membranis traditur, qui verba Platonis citaverunt. quamquam autem ex testimoniis, quorum numerus paene infinitus est, exiguum tantum fructum recensioni quae dicitur operum Platonis redundare non nulli existimant 1), tamen inter omnes constat ad historiam memoriae Platonieae inlustrandam plurimum interesse naturam eorum quoque quae veteres scriptores inspexerunt exemplarium philosophi quam maxime exploratam habere. qui historiam textus Platonici enarrare conantur in duas quaestio- nes incurrunt quae nisi testimonia scriptorum evolvuntur aliter ex- pediri nequeunt. sed ut in propatulo sit quibus de rebus agatur, disputatio paullo altius repetenda videtur.
inde ab illa aetate qua dialogi academici in vulgus editi sunt usque ad graecitatem cadentem multa eorum exemplaria uni cuique saeculo suppetivisse propter causas gravissimas, quarum non nullas si placet adducam, probabile est. Hermodari bibliopolae velim tibi in mentem veniat.) deinde in testamento Platonis etiam de scriptis eius actum fuisse monere utile est.*) cum discipulos philosophi opera magistri sedulo coluisse sumendum sit, tum Philippum Opuntium memoriae Platonis servandae operam navasse traditum habemus.*) praeterea inter Alexandrinos grammaticos Aristophanem Byzantium in scriptis Platonicis disponendis edendis versatum esse scimus.?) antigrapha Platonica Atticiana in manibus doctorum fuisse Galenus testis est.9) inter viros Platonis studiosos etiam Cicero et Plutarchus referendi sunt; paucos eorum memorare satis habeo, plures uni cui- que puto succurrent. de illis temporibus dixi quibus dogmata Plato- nis nemini fere probabantur. iam vero inde ab aetate Calvisi Tauri usque ad tempora Iustiniani quam ampla philosophi divini qui voca- batur memoria fuerit notissimum est.
similiter tunc cum nova academia, illam dico cui Psellus prae- erat, condita est^), scripta Platonica apud homines litteratos perva-
1) cf. Schanz, ed. Plat. I praef. p. 10.
2) cf. Cic. Att. 18, 218, 1 dic mihi placetne tibi primum edere in- iussu meo? hoc ne Hermodorus quidem faciebat, is qui Platonis libros solitus est divulgare, ex quo λόγοιειν '€puóbupoc.
3) cf. Laert.:'Diog. 3, 43. , 4) cf. ibid. 8, 87. 5) cf. ibid. 3, 61.
6) ad Tim. p. 77 C. cf. Usener, Unser Platontext, Gött. Nach. (1892)
01. 7) cf. Überweg-Heinze, Grundrifs d. Gesch. d. Philos.® II p. 216.
410 Ernestus Bickel:
gata fuisse certum puto, quamvis nullum de nostris libris Platonicis Psello vivo exaratum esse memorandum sit.!) at Psellus eiusque sodales non primi inter Byzantinos memoriam Platonis redintegravere. iam nono saeculo p. Chr. n. exeunte traditionem Platonicam Byzanti- nis variam suppetivisse probari potest. pervenere enim ad nos libri illa aetate scripti Oxoniensis 39?) Parisinusque 18077); et quam- quam hie alias atque ille tetralogias continet, septima tetralogia neque in B neque in A legitur, tamen bipertitam Photi temporibus memo- riam summae partis operum Platonicorum fuisse vel ex ipsa nostro- rum librorum condicione elucet. plerosque enim dialogorum, qui libris B et A traduntur, etiam recentioribus membranis tradi quae a vetustissimis illis B et A derivari nequeunt, inter omnes constat.*) praecipue autem in iis scriptis quae praeter Venetum T' aliosque libros recentiores recentissimosque etiam JB rettulit, codices nostri permultis lectionibus iisque gravissimis inter se discrepant, ita ut complures recensiones sermonis Platonici nobis suppetere dicendum sit’) tamen ad eruendum num plena recentiorum librorum traditio iam Photiana aetate viguerit, etiam altiore indagine opus esse appa- ret. ita fieri potuit ut codicum recentiorum memoriam tantum non omnem per saecula Photianum excipientia ortam esse Cobetus coni- ceret®), ut Cobeti sententiam Schanzius qui post Bekkerum editionem eri&ioam Platonis curandam suscepit amplecteretur. etiamsi igitur singulis libris Platonis inter se comparatis praeter B etiam arche- typon alterum codicum nostrorum fuisse evincatur, tamen complures recensiones quas dicimus Photiana aetate dialogorum floruisse hac via demonstrari non posse vides. contra ita quaestionem de fontibus recentiorum librorum Platonis prorsus profligare licebit, ut cum his libris testimonia veterum componamus. ex testimoniis nullo negotio quisquis discere potest proprietates vel recentissimorum codicum Platonicorum plurimas ad antiquitatem ascendere, licentiae scriba- rum Byzantinorum perperam tribui.
in hac igitur re pars prior lucri quod e scriptorum testimoniis
1) scriptura quorundam veluti Tubingensis C (cf. Schanx, *Nov. Comm.’ p. 159) Venetorumque D et T (cf. Schanz, ‘Studien’ p. 5, ‘Pla- tocodex’ p. 1) proxime ad Pselli aevum accedit.
2) cui &pud Bekkerum nota A, apud Schanzium nota B est. cf. Nov. Comm. p. 105.
8) de Parisino A et ipso nono saeculo scripto cf. Schanz, Studien p. 2.
4) cf. lacunas quibus vetustissimi libri laborant repletas in recen- toribus libris. cf. Schanz, Studien p. 87 sq. Plat. I praef. p. 9. II praef. P Schanzium putare 'in iis dialogis qui Bodleiano et
arisino traditi essent, nobis ipsum archetypum librorum omnium nostro- rum servatum esse? temere contendit A. Schaeffer, quaeet. Plat. (1898) p. 8.
δ) cf. Schanz, Studien p. 46—48.
6) cf. Mnemos. 9 (1860) p. 389 *videmus etiam nunc quum Platonis codices vetustissimos cum recentissimis componimus ... quantum damni Platonicae orationi saecula quinque vel sex importaverint.'
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 411
historiae dialogorum academicorum fit, posita est. ex testimoniis certissime cognoscitur anno 896 quo liber B scriptus est, etiam alterum fontem prorsus a B alienum tetralogiarum quas B continet fuisse. atque simili modo ex testimoniis discendum est, num quibus scriptis libro A traditis a vetustissimo illo codice uno ommis lux et salus petenda sit. sola in septima tetralogia, quippe quam nulli libri nisi recentiores!) servaverint, ne testimoniis quidem in auxilium vocalis accurate definiri poterit, quaenam ipsa Photiana aetate condieio memoriae fuerit. sed quot libri nostrorum ab aliis non pendeant, in hae quoque tetralogia excerpta scriptorum facile docebunt.
at parum est eo uno consilio testimonia evolvere, ut historia memoriae Platonicae inde ab illis temporibus quibus nostrorum libro- rum antiquissimi scripti sunt, exploretur; quae ratio inter archetypa Photiana aetate exarata nostrorum librorum et volumina ab antiquis usurpata Platonis intercedat testimoniis erui posse praecipue spera- mus. antiquis saeculi cuiusvis usque ad interitum sectae neoplato- nicae multa exempla dialogorum academicorum prompta fuisse supra nobis veri simillimum visum est; e contrario numerum magnum nostrorum codicum Platonis ad archetypa satis pauca?) redire nemo infitias ibit: ergo manifestum videtur permultos libros philosophi ineunte media aetate pessum datos oblitteratos deperditos esse, ea igitur quae nuper Wilamowitzius?) de ruina per septimum octavum- que saeculum p. Chr. n. in litteras Graecas inrumpenti prolocutus sit, etiam in historiam textus Platonici cadere. sed cum omnium scriptorum labem aeque perniciosam fuisse vix credibile sit, tum Platonis opera, utpote quorum memoriam anno 896 variam fuisse demonstrari possit, dubito an numquam funditus perire*) periclitata sint; operum Platonicorum vide ne tot exempla vel post eum quem aevum Photianum excepit, artium situm diuturnissimum a Photio
1) praeter ceteros Veneti append. class. 4 cod. 1 et 189, Vindobo- nenses suppl. 7 et 55. at in Hippia maiore Marcianus 189 neglegendus et loco eius Vindobonensis 21 adsumendus videtur. cf. Schanz, Plat.IX praef.
2) e magna copia manu scriptorum librorum Platonis sano ac felici iudicio I. Bekkerum suos elegisse eiusque ex adnotatione critica fere totam varietatem scripturae, quae Byzantinis suppetebat, cognosci posse nunc bibliothecis iterum iterumque pervestigatis statui debet. inprimis inter lectiones librorum Stallbaumi paucissimae tantum inveniuntur, quae quamquam memorabiles in nullo codicum Bekkeri recurrant; atque idem valet in codices Rempublicam offerentes a Schneidero conlatos. tamen pauci libri a Bekkero ex parte vel toti neglecti ut Tubingensis Vindo- bonensis Suppl. 7 Venetus append. class. 4 cod. 1 merito post Bekkerum protracti sunt.
3) Aeschylus, Orestie II p. 148.
4) veluti Latinorum scriptorum multi per medium aevum prorsus latuere, donec studiis antiquarum litterarum renascentibus singula eorum exemplaria, omnium nostrorum librorum archetypa ab interitu re- tracta sunt.
412 Ernestus Bickel:
eiusque sociis indagata excussa conlata sint, ut classes librorum di- versis generibus antiquorum codicum responderent. num iure docti!) archetypon unicum nostrorum exemplarium Platonis media aetate Scriptum posuerint, quaerendum est.
hanc quaestionem testimoniis veterum in censum vocalis diri- mere licebit. qua tamen in re caute agendum erit; non enim, si excerpta scriptorum propriis lectionibus scatere demonstratum est, ideirco nostros libros Platonis ex uno archetypo mediae aetatis fluxisse apparebit. nimirum in hac quaestione utile est ea memoria tenere quae propter Plautum Leo?) dixit: 'zu erkennen ... ob eine Über- lieferung einheitlich oder mannigfaltig ist, mufs man die Überein- stimmung der Zeugen untersuchen, nicht ihre Abweichungen von einander. ut ad profligandam quaestionem quae de archetypo Pla- tonico est inlustrare necessarium videtur, quibus scripturis nostra exemplaria dialogorum inter se congruant, ita statuendum erit num apud scriptores lectiones Platonicae speciem veritatis offerentes nitoreque antiquitatis splendentes obviam fiant, quae a libris qui ex- tant philosophi omnibus alienae sunt. nisi nostros libros Platonicos vitiis laeunis communibus laborare cognitum erit e testimoniis, testi- monia libros nostros ad unum fontem redire nemini persuadere poterunt.
haec tibi iis locis rata esse velim, ubi scriptores ab omnibus membranis Platonicis discrepare reperis. iam vero ad illas testimo- niorum lectiones accedimus quae in singulis libris Platonicis vel in familis singulis eorum recurrunt. quibus locis allatis sententiam vulgarem de communi codicum Platonicorum archetypo prorsus refelli posse sperandum est. nam ex testimoniis eas codicum singulorum lectiones ad antiquitatem ascendere sciri poterit quas reliquorum librorum scripturis posthabendas esse pateat. quo in genere monen- dum est, ubi menda certa singulorum librorum apud scriptores ob- viam sunt, nostra exemplaria philosophi ex compluribus exemplis antiquis manasse facile perspici. sed ut absurdum videtur, si qui libri rarius cum scriptoribus faciunt, eos malae fidei convictos esse putare, ita etiam ex usu Platonico e conexu sententiarum lectiones a scriptoribus alienas traditioni deberi probandum erit. clarissime vero illis locis nostram memoriam Platonicam ex diversis libris pris- cis pendere inlustratur, ubi pluribus testimoniis suppetentibus codices nostri in easdem lectiones atque scriptores discedunt.
deinde alteram viam excerpta scriptorum suppeditant qua qui memoriam Platonis simplicem esse volunt refutari possunt. maiore enim copia testimoniorum in medium producta haud alienum videtur quaestionem movere, an excerpta veterum ipsa in diversa genera classibus librorum nostrorum respondentia discernere liceat. ita non
1) Schanzium praecipue dico (cf. Studien p. 28 sq.), etiam Schaeffe- rum (cf. l. c. p. 66).
2) Plautinische Forschungen p. 2.
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 413
modo generaliter ex testimoniis effici poterit variam priscam tradi- tionem in nostris libris Platonis obviam esse, sed fortasse etiam ipsas recensiones librorum certorum iam antiquitate viguisse probabile videbitur.
eam igitur quaestionem qua antiqui archetyporum librorum Pla- tonis fontes inlustrentur, etiamsi loci scriptorum auxilio arcessantur, contortam et difficilem esse patet; multo facilius testimoniis expedi- tur, quae ratio inter singulas membranas quae aetatem tulere Pla- tonis intersit. nimirum omnes ad unum illos codices ad antiquitatem ascendere certum est in quibus lectiones scriptorum nullis aliis libris relatae comparent. qui autem codices testes peculiares orationis Platonicae sunt, num ad unum archetypon redeant quod excerptorum Platonis aetate recentius sit, e simplici comparatione testimoniorum eum libris Platonicis non item intellegitur. cum periculum sit, ne omnibus singulorum codicum scripturis quae a testimoniis abhorrent pro noviciis habitis e peculiari quamvis pessima memoria scrip- . torum concludatur nostros libros ex uno eodemque exemplari fluxisse, ad quaestionem de archetypo Platonico profligandam lectiones scrip- torum diligenter ponderare et sua quamque disputatione critica prosequi necessarium est.
historia autem dialogorum academicorum explorata manifestum erii quas leges recensio sequi debeat. praeter quod perspectum habebimus qui codices ex libris deperditis apti sint, etiam pate- bit num illa quibus recensionem niti oportet exempla in classes distinguere ad textum recte constituendum expediat. libros com- plures quorum communis fons amissus insigni lectionum consensu indicetur classi certa comprehendere ad recensendum Platonem peru- tile esse negari nequit; at ut suspicio non abest quin quidam codices Platonis singuli e compluribus fontibus suspensi sint, ita fore ut ea quae ex condicione nostrorum librorum de familiis eorum efficiuntur, testimoniis aut certius probentur aut corrigantur putandum est. etiamsi plurimis locis libri Platonici in easdem par- tes discedant, tamen ad rem criticam in Platone factitandam distinc- tio classium nullum usum afferet, nisi singulis libris singularum familiarum inter se consentientibus totam traditionem Platonicam praeberi certum habuerimus. — quantum vero ad priscam Platonis memoriam via ac ratione resuscitandam scire intersit, utrum ex uno an e compluribus exemplis veterum nostri libri pendeant, non est quod explicem.
verum ut quaestio de historia dialogorum Platonis instituta praemunita via ad umbilieum adducatur, porro monendum est suam quemque dialogum disputationem requirere. nam non modo libri et numero et genere diversi diversos dialogos nobis suppeditant, verum etiam eorundem codicum indolem in aliis dialogis aliam esse docti dudum viderunt. Vatieani 225 partem maiorem de Bodleiano
414 Ernestus Bickel:
descriptam esse Schanzius detexit!); quem tamen librum in quibus- dam dialogis ut in Phaedone a B solo derivari non posse constat. in toto codice Bessarione possessore nobilitato eadem scriptura spe- ciosa obviam est?); fontes libri quam maxime variant.) verendum igitur est, ne qua membrana recentissima, etiamsi in non nullis dia- logis utpote a libro servato ducta neglegi debeat, in scriptis ab antiquis praecipue perlectis*) memoria lautiore utatur.
neque diu dubius haerebam, a quonam dialogo in comparandis testimoniis cum codicibus Platonis exordium sumerem. nimirum a scriptis libro Oxoniensi traditis incipere par fuit; inter haec autem praeter Erastas Phaedonem id esse constat in quo memoria librorum Platonicorum ipsa maxime variatur) idcirco non sine causa in hoc dialogo primo quaerendum putavi, quibus potissimum libris singula testimonia astipulentur.
praeter ceteros autem scriptores, qui Platonica suis operibus in- seruerunt, excerptorum et numero et amplitudine excellit Ioannes Stobaeus. anthologium Ioannis propter causas complures mihi maxime idoneum visum est, a quo quaestio de historia dialogorum Platonis ordiretur. primum enim scriptorem cadentis graecitatis electum volui; nam quae genera memoriae Platonicae Photi tempo- ribus viguere, ea, si modo priscae originis sunt, apud scriptores exeunte antiquitate florentes potissimum indagari posse putandum est. deinde certae causae suadebant, ut ceteris infimae aetatis ex- cerptoribus Stobaeus anteferretur. philosophos enim neoplatonicos atque scriptores christianos, qui suarum argumentationum verbis verba Platonica intexuerunt, hic illic à memoria quae eis ante ocu- los erat recessisse, menda scripturae sustulisse suspicio est; at ecloga- rio qui id tantum ageret, ut excerpta in opere recepta titulis accom- modata essent quos cuique capiti praefixerat, singulis locis lectionem exemplaris adhibiti recognoscere cura remotior erat. ita fidelissime apud gnomologum priscam Platonis traditionem redditam esse veri simile videtur. nec non ideo in hac quaestione Stobaeum evolvere fas est, quia diversa genera memoriae Platonicae in opere eclogarii obviam fieri merito sumitur.
de Phaedone
priusquam Stobaeanae lectiones Phaedonis*) cum lectionibus librorum Platonis componantur, praeter ea quae iam in universum de codicibus
1) cf. Studien p. 51. 2) cf. Studien p. 4.
3) cf. Schanz, Platocodex p. 89 sq.
4) traditum est non nullos dialogos a veteribus praeter ceteros tractatos esse. cf. Hermann, Plat. VI p. 219.
5) cf. Schanz, Studien p. 48.
6) tantum non omnes loci Phaedonis a Stobaeo citati in ea parte anthologii quàm Wachsmuth et Hense edidere reperiuntur. inter ampliores
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 415
Platonicis dicta sunt, etiam non nulla de numero et condicione librorum Phaedonem continentium praemittere necessarium est. Schan- ziana dialogi recensio libris scriptis quattuor, Bodleiano B Crusiano C Venetis D et E nititur, quorum libros BC D vinculo necessitudinis artissimo inter se coniunctos esse neminem fallere potest, ita ut hi libri memoriam «classis prioris a Schanzio statutae exhibeant. ex altera autem parte unum Venetum E, codicem in usum Bessarionis cardinalis, discipuli Gemisti Plethonis seriptum editor sibi quasi exemplar totius familiae sumpsit, eiusque scripturas non minore diligentia adnotavit quam lectiones librorum multo vetustiorum B C D. verum nune Schanzius ne ipse quidem quattuor illos libros, quorum lectiones in adnotatione critica congessit, archetypos omnium libro- rum Phaedonis esse iudicat. familiae quam dixit priorem praeter BCD etiam codices quattuor, quos Bekker notis A®@Gs signavit, attribuit!) deinde ab illis septem libris unius generis Bekkerianos ACEHJ L?) maxime discrepare censuit, qui omnes a Veneto T?) derivati fidelissime memoriam alterius familiae librorum Phaedonis offerrent. simul certo limite duas classes librorum distingui non posse Schanzius concedens non nullos codices in parte priore ab altera familia, in posteriore a priore stare edixit. atque inter huiusmodi libros in libello qui inscribitur “Ueber den Platocodex der Markus- bibliothek'*) ipsum Venetum E nune numeravit quem tunc cum Phaedonem edebat, idoneum putabat, qui instar omnium librorum alterius classis imaginem repraesentaret. quae cum ita sint, praeter Schanzianos etiam Bekkerianos libros in censum vocandos esse patet.")
earum quas Stobaeus e Phaedone desumpsit eclogarum prima dc ἄτοπον... ἡδύ (p. 60B— C) reperitur in libri I eapite L (Wachsmuth I p. 477, 22—478, 9) praemisso lemmate Πλάτωνος ἐκ τοῦ Φαίδωνος. differentia scripturae haec est:
eclogas unius memoriam (c. 120, 31 βαβαί ... ἀπαλλάττεεςθαι p. 84 D—85B) ex apparatu Gaisfordiano petivi. — deinde praemitto in constituendis gnomologii verbis lectiones alterius manus codicis Parisini *Eclogarum? (cf. Wachsmuth, prol p. 27) plane omittendas esse. eas enim Elter e codicibus Platonicis interpolatas esse mihi affirmavit.
1) cf. Platocodex p. 66.
2) distinguendi sunt Bekkeri C (Parisinus 1809) et Schanzi C (Tu- bingensis); item Bekkeri E (Parisinus 1811) et Schanzi E (Bekkeri A).
3) varias lectiones huius libri nondum publici iuris factas esse sane dolendum est 4) p. 66 et p. 89— 108.
5) quia tamen Schanzi notas librorum quoad attulit cum Wachs- mutho et Henseo editoribus Stobaei usurpare volui, sigla Bekkeriana uncis saepsi; quo factum est ut nil incommodi habeat quod litterae C et E alios libros apud Schanzium, alios apud Bekkerum significant. hae igitur sedecim notae in tabellis variarum lectionum obviam erunt BCDE (49$ GsACEHJLTTI) praeterea uno quoque loco invenies notam v qua codices reliqui praeter eos quorum propria nota adscripta est comprehenduntur. de d! quid valeat cf. Schanz, ed. p. 89, 3. Studien p. 5.
p.60B
— 477,
478,
p.60C
416
22 ἔοικεν — d! (4 ὦ 6 8) 22 τοῦτο = B OCd'Ev 24 — — εἶναι = B Cd'!Ev 24 τὸ λυπηρὸν = BOd!'Evo 24 — τῷ ἅμα = Ebd!o 24 — — αὐτὼ = BOd!Ev 25 — Θέλειν = Ev 25 — παραγίγνεςθαι = B 1 — — ἕτερον = BOd!Ev 1 καὶ λαμβάνῃ = Bd!'Ev 1rı= BOd!Ev 1 ἀναγκάζεεθαι ἀεὶ — Ev:xoi pro dei (pr. @): dei dvay- κάζεςεθαι (ᾧ 8) 1 — — ἀναγκάζεςθαι = BC d!Ev 2 fiuuévu — Ed®v
2 — — — δυοῖν TE
5 — ἐπειδὴ = BOCd'Ev 5 — ἐδύνατο = B Ev 5 — cuvfiyev = BCEv
5 αὐτῶν = Ev
6 — — — ὧν
7 — — ὥςπερ οὖν καὶ αὐτῷ — BOCd'Ev
8 — αὐτῷ μοι — BCd!'Ev 8 ἦν ἐν τῷ «κέλει = BCEv
9 ἀλγεῖν — Ev 9 — — δὴ = BOd!'Ev
Ernestus Bickel:
ἔοικέ τι BOEv
om. (6)
εἶναι καὶ (4)
λυπηρόν (D.AEJ T)
τὸ ἅμα BOd! !)*) αὐτὸ (4J) : om. (s) ἐθέλειν BOd! (40Gs0)*) παραγίνεεθαι C Ed! *) ἕτερον ἕξη (J)
καὶ καταλαμβάνῃ C
τι αὐτὸν (4) ávavkáZecom 8 Οἀϊ (A)
ἀναγκάζεται (T)
ευνημμένω BCd! (4 Φ6) : cv- νηρημμένω (9)
ov ὄντε BOCd!v : δύω ὄντε E
ἐπεὶ (J)*)
ἠδύνατο Cd! (40Gs0C)*)
ξυνῆψεν d! (4 Qs)
αὐτοῖς BCd! (46s
ὦ Plat.
ὥςπερ οὖν καὶ αὖ om (s)
αὐτῷ ἐμοὶ (J)
ἐν τῷ «κέλει ἦν πρότερον (s): ἦν ἐν τῷ «εκέλει πρότερον d’ (46)
ἀλγεινὸν BOd!(ABG et rc. IC)
δὲ (J)
varias lectiones quas plurimas locus brevissimus offert, diversum
ad quaestionem solvendam valere consentaneum est. qua de re va- rietatem scripturae in certae rationis tabellam redactam proposui, ita ut uno conspectu lectiones vim similem habentes comprehendantur, dissimiles distinguantur. tota autem lectionis varietas in genera duo dividitur, quorum alterum eos locos complectitur ubi Stobaeus a singulis partibus nostrae memoriae Platonicae discrepat, alterum eos ubi gnomologus ab universa traditione codicum Platonicorum ab- horret. deinde prior lectionum classis rursus in tres partes secanda est. eos enim locos ubi Stobaeus a singulis pluribusve libris Plato- nicis propter menda plana eorum dirimitur a ceteris differentiis eius-
*) Numeri qui in hac sequentibusque tabellis leguntur ad appen- dicis numeros referendi sunt.
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 417
dem classis secernere necessarium est: scripturis quas cuique originis recentissimae esse sumere licebit nullum traditionis discrimen effi- citur; cum igitur iam in inlustrando quantum quisque codex Platonis a Stobaeo distet, locorum quos dixi nullam mentionem facere in rem est, tum maxime in processu quaestionis iuvabit, quae menda aperta singularum familiarum codicum Platonicorum propria sunt, ea ab initio extra rationem reliquisse. nam explorato qui codex Platonicus & Stobaeo proxime absit, num pro archetypa huius libri memoria recensio apud eclogarium obvia haberi possit quaerendum erit. quo in genere monendum est libros Stobaeo familiares a memoria apud eum reperta descendisse nullo iure dici, nisi peculiares lectiones, si quae sunt horum librorum tam ab excerptore quam ab aliis codicibus Platonis abhorrentes spurias esse apparuerit. ut igitur codicum qui ante alios cum Stobaeo conspirant proprietates omnes diligenter examinare ne- cesse erit, ita de erratis horum librorum certissima quaeque a prin- cipio submovere ex re est. atque etiam illorum librorum menda manifesta qui praeter ceteros a Stobaeo abhorrent, a bonis eorum et dubiis scripturis segregata habere commodum est. cum enim ad illam quaestionem ascenditur, utrum nulla nisi ea librorum Platonis pars euius memoria gnomologo praecipue probatur a traditione eius prognata sit, an demum post Stobaeum memoria Platonica in classes quae extant discesserit, in singulas lectiones librorum ab eclogario maxime discrepantium inquirendum erit. qua ab quaestione eas scripturas remotas esse expedit quas ultra Stobaeum recedere demon- strari posse sane desperandum est.
verum etiamsi illas memoriae differentias quae ex vitiis planis singulorum codicum Platonis originem trahunt spreveris, tamen ne reliqui quidem loci ubi libri philosophi fluctuant, pariter omnes idonei sunt ex quibus quae ratio inter classes librorum et Stobaeum intersit cognoscatur. nam ubi minutiis codices Platonici inter se discrepant veluti usu formarum ἢ) rebusque orthographicis?), consensui partis alterutrius eorum cum Stobaeo aut nullum aut parvum pondus inest. et vilissimos quidem illos locos esse patet ubi eclogarius et pars librorum ea forma congruunt quae sola Platone digna, cui quae obstat a scriptore Attico aetatis qua Plato scripsit aliena est.) nimi- rum formas subditivas paucarum membranarum Platonis proprias item ut singulorum codicum lectiones prorsus insanas e recenti lapsu scribarum ortum trahere sumi debet. eorum autem locorum ubi de formis agitur quibus quae obstant et ipsae Platonicae procul dubio sunt^) cautum puto tunc demum rationem habere, cum quid rei sit differentiis gravioribus?) explanatum est. maxime vero illi loci inter
1) cf. θέλειν ἐθέλειν, γίγνεεθαι Yivecdaı, ἐδύνατο ἠδύνατο, οὖν ξύν, μοί ἐμοί.
2) οὗ τῷ τό. 8) cf. e. g. ἐδύνατο ἠδύνατο. 4) cf. e. g. μοί ἐμοί.
5) inter graviores differentias praecipue numeravi transpositiones verborum, mutata synonyma, verba addita aut neglecta excepto si καί pro τε καί, πάλιν pro πάλιν γε sim. posita inveni.
418 Ernestus Bickel:
leniores differentias scripturae memorabiles esse videntur, ubi menda aperta textus Stobaeani in singulis libris Platonis recurrunt. atque hos locos ut ab iis secernerem quibus quasi fundamento quaestionem niti volui, à me impetrare non potui; locis ceteris qui ad res minutas casui atque licentiae scribarum obnoxias spectant classis allera earum lectionum variarum constituitur quas tacite extra disputationem re- linqui iustum sit.
has rationes secutus tabellam ita instruxi, ut in fronte eius de lectionibus quae Stobaeo cum singulis partibus nostrae memoriae communes sunt eae quae spuriae videntur omnes, reliquae, dubiae et verae, tantum ex parte legantur; de dubiis eae desunt quibus lenior differentia memoriae subest, de veris eae quae certissimis vitiis singulorum vel paucorum librorum Platonis opponuntur. cui primae classi lectionum Stobaei e dextra columna tabellae scripturas eius- modi respondere videbis quae singulis libris Platonicis vel familiis singulis eorum traditae aut verae sint aut veritatis speciem quamvis parvam praebeant. una autem lineola a numeris paginarum remotos eos locos invenies, ubi Stobaeus cum quibusdam codicibus Platonis formis rebusque minutis talibus congruit quas aut pateat e stilo Platonis fluxisse aut scripturis obstantibus pares esse. quibus lectio- nibus in dextra laterculi columna scripturae aut vere ambiguae aut eae quae usu Platonico satis respecto improbandae sunt opponuntur. tertium denique tabellae locum illae Stobaei lectiones obtinent quae ut procul dubio genuinae sunt, sic in plerisque librorum Platonis recurrunt; quibus lectionibus errata plana singulorum pluriumve codicum Platonicorum respondent.
verum cum de locis quibus libri Platonis vacillant haud paucos in hac quaestione contemnendos esse probasse mihi videar, aliquotiens tamen rationem reddere par erit cur hos illos locos in numero negle- gendorum recensuerim. his igitur ex adnotationibus appendicem!) factam vides, in qua indoles codicum singulorum Platonis tam mendis eorum gravioribus quam orthographia corrupta formis subditivis inlustrata est, deinde quorum verborum formam duplicem Plato ad- hibuerit, expeditum. quemadmodum autem qua orthographia quibus formis Plato usus sit singulis locis per se spectatis dispici non posse constat, ita ad eum locum quo diversa eiusdem vocabuli scriptura primo se obviam dedit, condicionem generalem unius cuiusque codicis Platonici librorumque Stobaeanorum adumbrare iustum putavi cer- tarum autem quarundam formarum explicato usu Platonico sie mihi indulsi ut in tabellis differentias ad formas easdem spectantes adno- tare desisterem. 5)
1) notae in tabellis obviae, numeri per omnes eclogas ordine unico producti ad appendicem spectant.
2) ita semel significasse contentus fui scripturas yivecdaı pro τί- γνεςθαι, ξυν pro cuv, αὑτοῦ pro ἑαυτοῦ, οὕτω pro οὕτως, δέ pro dal, ἄν pro ἐάν, τὰ αὐτά pro ταὐτά, item omissionem litterae v paragogicae.
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 419
haec de iis Stobaei lectionibus quae inter se discrepantibus libris Platonis in parte altera obviae, ab altera alienae sunt in classes tres distinguendis dicere habui. restant solius Stobaei scripturae peculiares quas potissimum qui omnia nostra exempla Phaedonis ex uno archetypo post Stobaeum scripto fluxisse probare in animo habent protracturos esse patet. verum huius quoque generis locos aliquot utique spernendos esse vix est qüod moneam. ut enim lectiones testimoniorum propriae genuinae videantur oportet, si ex iis nostros libros Platonis artiore necessitudinis vinculo inter se coniunctos esse appariturum est!), ita quibus vitiis certis exempla quae exstant operis Stobaeani laborare conclamata res est, ea prorsus silentio praeteriri ratio postulat. huiusmodi igitur peculiaribus scripturis Stobaei seiunctis a reliquis quartum tabellae locum addixi; illas autem proprias lectiones gnomologi quibus qua veritatis species inest, plurimum a numeris paginarum distantes invenies.?) qui de his locis pro priscae memoriae Phaedonis vestigiis in nostris libris ob- litteratis habendi sint, attento animo quaerere nostrum erit.
qua ratione in comparandis testimoniis cum libris Platonis later- culos variarum lectionum instituendos esse putaverim, exemplo eclogae
WC... ἡδύ inlustratum habes; iam ex excerpti huius primi locis ilis quibus momentum inest quid disci possit videndum est. ac primum quidem quoniam ecloga ὧς... δύ nullae propriae
lectiones Stobaei offeruntur, eam ad probandam originem communem nostrorum exemplarium Phaedonis nulli usui esse apparet. deinde loci in fronte tabellae inspiciendi sunt quibus libri Platonis variantur. p. 477, 22 pro vulgata lectione ἔοικέ τι legitur in Vaticano (A) eiusque adseclis (DGs) ἔοικεν; idem testatur Stobaeus. tamen re- liqua memoria peculiaris codicum (40 Gs) ab excerptore aliena est; discrepant enim hi libri singuli vel universi ab ecloga omisso p. 477, 22 τοῦτο, additis p. 478, 1 αὐτόν p. 478,8 πρότερον. pro- pius autem a vetustissimis membranis B C quam a recentioribus .E (ACEHJL) familiam (40 Gs) abesse monendum est; p. 478,2 cuvnunevw libi BC (40Gs) membranis E (ACEHJLTT) in- vitis tradunt; similiter p. 478, 1 dei quod in B C deest neque in (4f) invenitur neque in (ὦ Gs) a principio fuisse videtur; atque etiam duabus aliis scripturis, p. 478, 5 αὐτοῖς p. 478, 9 ἀλγεινόν, maior pars librorum (4 Gs) cum BC congruit. at ecce omnes eae lec- tiones quae consensu codicum BC (4) gravissimo probantur, apud Stobaeum desiderantur; nam cum libris E (4CEHJ L) testatur gnomologus p. 478,1 ἀναγκάζεεθαι dei p. 478, 2 ἡμμένω p. 478, 5 αὐτῶν p. 478, 9 ἀλγεῖν. ergo horum recentium codicum memoriam
prorsus enotare neglexi differentias prosodiae nec non scripturam «i terminationis nı (de qua cf. Meisterhans, gramm. inscr.? p. 39 et 166. Schneider, Plat. Civ. I praef. p. 49 8q.). 1) cf. p. 412.
2) in ecloga ὡς ἄτοπον... ἡδύ nullum exemplum huius lectionum classis occurrit.
490 Ernestus Bickel:
eclogae simillimam esse patet, plurimum autem ab ea distare Vati- eani lectione ἔοικεν (p. 477, 22) respecta libros BC dicendum est. Crusianum vero etiam longius quam Bodleianum ab excerpto re- motum esse censeas propter lectionem eius p. 478, 1 καταλαμβάνῃ. atque ea quae loci graviores docent comprobantur minutiis; cf. prae- cipue p. 477, 24 τῷ p. 477, 25 θέλειν. praeter ἔοικεν (p. 477, 22) et παραγίγνεςεθαι (p. 477, 25) textus Stobaeanus idem est ac libri E.
brevi ecloga funditus eversa sententia Cobeti!) est qui peculia- rem librorum recentiorum Platonis memoriam post Photium ortam esse voluit. Byzantinos eo quo liber B scriptus est anno varia tra- ditione Phaedonis usos esse demonstratum habes. praeter Bodleia- num etiam alterum fontem nostrae memoriae Phaedonis tunc extitisse in propatulo est, euius imago praecipue ex libris E (440 EHJ L), deinde ex (4 D 6 8) resuscitanda videtur.
perspecto autem nono saeculo p. Chr. n. memoriam Phaedonis in duas classes divisam fuisse quaerendum est ante Stobaeum an post eum discidium traditionis factum sit. quam ad quaestionem ex- pediendam statuere oportebit, num omnes ab ecloga alienas lectiones singulorum librorum Platonis pro noviciis haberi liceat. ac potissi- mum quidem de iis scripturis agendum erit quae librorum BC (4) testimonio concordanti defenduntur. merito autem hi libri p. 478,1 ἀεί post ἀναγκάζεςθαι in enuntiato ἐὰν bé τις διώκῃ τὸ ἕτερον καὶ λαμβάνῃ, cxebóv τι ἀναγκάζεςθαι λαμβάνειν καὶ τὸ ἕτερον omittere videntur; cf. Soph. 238 D ὁπόταν αὐτὸ ἐπιχειρῇ τις ἐλέγ- xev, ἐναντία αὐτὸν αὑτῷ περὶ ἐκεῖνο ἀνατγκάζεςθαι λέγειν. p. 261 A ςοφιςτὴς φαίνεται.... προεβλημάτων γέμειν, ὧν ἐπει- δάν τι προβάλῃ, τοῦτο πρότερον ἀναγκαῖον διαμάχεςθαι. Phileb. 55 B ἀλγοῦντα δὲ ἀναγκάζεςεθαι φάναι κακὸν εἶναι τότε, ὅταν ἀλτῇ, κἂν 7) ἄριςτος. Protag. 329 E πότερον οὖν.... μεταλαμβάνουειν οἱ ἄνθρωποι τούτων τῶν τῆς ἀρετῆς μορίων οἱ μὲν ἄλλο, οἱ δὲ ἄλλο, ἢ ἀνάγκη ἐάνπερ τις ἕν λάβῃ ἅπαντα ἔχειν. deinde p. 478, 2 lectio codicum BC (A®G) ἐκ μιᾶς κορυφῆς ευνημμένω probanda est; cf. Soph. 245 E ευνάπτεται γὰρ ἕτερον ἐξ ἄλλου. item p. 478, 9 ἀλγεινόν libris BC (40 6) traditum scripturae ἀλ- yeiv Stobaei reliquorumque codicum Platonis praeferendum puto, cum quod sequitur adiectivum fjbU adiectivo apte opponatur. atque eliam p. 477, 2 ubi Vaticano destituti sunt, antiquissimos libros B et C verum servasse probabile est. ut enim in sententia ὡς ἄτο- TOV... ἔοικέ τι εἶναι τοῦτο ὃ καλοῦςειν οἱ ἄνθρωποι fjbU vocula τι valde desideratur, ita collocatio pronominis ab adiectivo suo di- rempti nil offensionis habet; cf. p. 65 D φαμέν τι εἶναι δίκαιον αὐτὸ ἢ οὐδέν. p. 73 A ἀθάνατον fj ψυχή τι ἔοικεν εἶναι. p. 91€ ἐὰν μέν τι ὑμῖν δοκῶ ἀληθὲς λέγειν. Symp. 174 E καί τι ἔφη αὐτόθι γελοῖον παθεῖν. p.194D εἴ τι Tcwc οἴοιο αἰςχρὸν ὃν
1) cf. p. 410 adn. 6.
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 421
ποιεῖν. Euthyd. 291 D Protag. 329 A.!) pleraeque igitur de pro- prietatibus librorum BC genuinae esse videntur; una tantum eorum lectio p. 478, 5 αὐτοῖς num vera sit dubium relinquo. nam etsi dictio cuvfjwev eic ταὐτὸν αὐτοῖς τὰς κορυφάς neque per se dis- plicet et tutores invenit Hermannum Schanzium Wohlrabium qui contulere p. 62 B τοὺς ἀνθρώπους ἕν τῶν κτημάτων τοῖς θεοῖς εἶναι, p. 72 E ἡμῖν fj μάθηεις οὐκ ἄλλο τι ἢ ἀνάμνηεις τυγχάνει οὖςα, Soph. 216 D τοῦ μέντοι ξένου ἣμῖν ἡδέως ἂν πυνθανοί- unv, tamen nusquam perinde atque hoc loco ad ςυνάπτω vel verbum simile dativum adpositum inveni; immo non nulli loci ut αὐτῶν ac- cipiamus suadent veluti Euthyphr. 4 C ὃ οὖν πατὴρ ευνδήςας τοὺς πόδας καὶ τὰς χεῖρας αὐτοῦ, Polit. 311 C τοῦτο δὴ τέλος ὑφά- (ματος. .. γίγνεεθαι φῶμεν πολιτικῆς πράξεως τὸ τῶν ἀνδρείων καὶ ςωφρόνων ἦθος, ὁπόταν ὁμονοίᾳ καὶ φιλίᾳ κοινὸν ξυναγα- γοῦςα αὐτῶν τὸν βίον fj Bacıkırn τέχνη ... Cuvexn. iam de iis Scripturis quas proprias antiquissimi codices B C coniuncti praebent dictum est. ceteris autem locis ubi singulae partes nostrae memoriae Platonis ab ecloga discrepant, libros dissentientes errare apertum puto. p. 477, 22 τοῦτο quod in (G) deest ponitur a Platone vel iis locis quibus nobis redundare videtur ut Gorg. 469 C ἐξεῖναι ἐν τῇ πόλει ὃ ἂν δοκῇ αὐτῷ ποιεῖν τοῦτο. p. 478, 1 pronomine αὐτόν quod (A) inserit opus non esse demonstrat locus quem modo protuli Protag.329 E. p. 478,8 πρότερον libris (41 D G.s) traditum glossema est propter Ucrepov (p. 478, 7) adiectum.
etsi igitur multa quae singuli codices Platonis invito Stobaeo adferunt improbanda sunt, tamen quivis puto ex his curis criticis mecum efficiet nostram Phaedonis memoriam eo antiquorum librorum genere quod fuisse ecloga Stobaeana testis est, non solo niti alte- rumque fontem priscum traditionis dialogi Byzantinis Photianae aetatis suppetivisse cui bona in libris BC obvia debeantur. inde nostros libros Phaedonis ex uno codice post Stobaeum in exemplaria plura transcripto fluxisse male sumi evincitur.
haec fere ex ecloga cum libris Platonis comparata discenda esse puto; iam paullisper subsistendum et circumspiciendum est. Schanzium libros Phaedonis in duas classes ita secantem ut priori praeter BC etiam (4 Φ Gs) attribueret, codicibus ((.4C EHJ L) E alteram fami- liam totam repraesentari vellet, parum firmis rationibus usum esse apparet. nam p. 477, 22 universi alterius classis Schanzianae libri a membranis B C stant, codicibus (41 D 6 8) alterum genus memoriae cuius ἔοικεν est continetur. quod si ea quae de classium librorum Platonis ambitu et origine haec ecloga docere videtur, comprehendere in animo est, classem priorem nullos libros nisi B C complecti, unius- cuiusque familiae archetypon Stobaeo vetustius esse dicendum erit. simul autem nullum inter alterius classis libros E (4D Gs ACEHJLTT))
1) cf. Schanz, Nov. comm. p. 185. Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 28
499 Ernestus Bickel: reperiri quin ex Bodleiano interpolatus sit statuendum est. ergo post illud tempus quo exempla Phaedonis in duas classes discessere, classes illae rursus inter se commixtae sunt; quae res quid incom- modi in historiam memoriae Platonicae inquirentibus afferat, prius- quam longiora testimonia producta sunt, fusius explicare non convenit.
ut autem supra de ratione inter Stobaeum et codicem E inter- cedenti nil statui potuit nisi hune librum proxime ab excerptore abesse, ita postquam membranas cum eclogario discordantes et ipsas ad antiquitatem ascendere perspeximus, propinqua cognatione lib- rum E cum ecloga ὧς ... ἡδύ coniunctum esse promulgandum erit. et quamquam inter fontes libri Bessarionis etiam Bodleianum esse lectio eius ἔοικέ Ti indicat, tamen adeo cum E ecloga consentit, ut quam prodit memoriam Stobaeanam, ei nomen E indere fas videatur. iam vero eruendum est num etiam aliae eclogae eandem recensionem atque haec praebeant.
locum qui sequitur Ioannes ex Phaedone ἐγὼ γὰρ... κακοῖς (p. 63 B— C — I p. 430, 27— 431,9) proposuit in capite XLIX quod eodem atque Phaedo Platonis titulo περὶ ψυχῆς 1) instructum est, una cum aliis permultis Phaedonis excerptis quae partim sine lemmatis copulata tribus locis, primum p. 325, 18— 332, 3, deinde p. 333, 20— 343, 11, postremo p. 430, 26 —444, 29 reperiuntur. has omnes eclogas unius capitis aptum videtur primum cum libris Platonicis deinceps comparare, deinde examinare num quae peculiaris sit ratio singulorum excerptorum diversis locis appositorum. initio eapitis coniuncta occurrunt praemisso lemmate λέγει γοῦν ἐν Φαί- dwvı?) testimonia haee: εἰπόντος... αὐτῶν (p. 69 E—70B = I p. 325, 18— 326, 13), παλαιός... πάνυ ve (p. SC0C—71A — p. 326, 15—327,16), τί οὖν... ἔχειν (p. 71 C—72 A— p. 327,17 — 828, 25), ἀρ᾽ οὖν... οὕτως (p. 78 B—OC — p. 328, 27— 329, 6), θῶμεν ... Σιμμίᾳ (p. 79 A—80D — p. 329, 7 —332, 3) atque Stobaeus discrepat a libris Platonicis hisce locis: p.69 E |
— 325,18 — bij — BCDEwv δὲ (4) cf. adn. 31
19 ἔμοιγε δοκεῖ = BCD
δοκεῖ ἔμοιγε Ev:dorei ἐμοὶ (®)
20 — — — — Aévec0oi καλῶς καλῶς Akyecdaı Plat. 22 — --- οὐδαμοῦ... cWuatoc om. (J) propter homoeoteleuton = BCDEwv p.70A 22 — — — — ἐςτι ἔτι f) BEv:én ἦ « C:én ἣ D 22 — — — — διαφθείρεται διαφθείρηται Plat. 22 — — τε — BCD Ev τι (A) 326, 1 — ἀπόλλυται = (T') etteste ἀπολλύηται Dv et ut Rühlius Bywater B scribit B: ἀπολλύηται CE?)
1) cf. Plato, epist. 18 p. 868 A ἐν τῷ περὶ ψυχῆς λόγψ. Cic. Tusc. 1, 11 evolve diligenter eum eius librum qui est de animo.
2) antecedunt Aetii placita.
26, 1
O2 m om
o ὧν
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone
n àv... ἀποθάνῃ = Ev
— 6 ἄνθρωπος — BCEv
εὐθὺς = BCDEv
— — diackedacdeica = BC D Ev
— — — — οἴχεται
διιπταμένη = (D): διαπτα- uevn Ev
— aumv-— BC
— cuvnopoicuévn = BCD — — — κακῶν νῦν
— — — — νῦν ci διῆλθες — Ev
— —- — πολὸν
— — — — εἴη ἐλπὶς
καὶ καλὴ = BCDEv
— — δὴ icuc = BCEv — — rte= BCDEwv
— n=BCD (4Φ650) — — -- ποιῶμεν — BDEv — — τούτων — BCDEv — εἴτε un — BCDE»v — ἐγὼ γοῦν: ἔγωγ᾽ οὖν Ev — — ó— BCDEv
— — — ἀκουςαίμην τίνα
423
n... anodvncka D:h ἂν... ἀποθνήιςκει B 9)
ἄνθρωπος D: ἅνθρωπος Bekker?)
om. (s)
dıackevacdeica (47)
οἴχηται Plat.
διαπτομένη BD (sACEJT): διαπτωμένη (G) : διαττομένη HL
ἑαυτὴν Ev: αὐτὴν D?)
Zuvndporcuevn Ev cf. adn. 6
ὧν ins. Plat.
có νῦν Plat.
δὴ διῆλθες ὃ : ἂν διῆλθες C D et ut vid. B
πολλὴ Plat.
ἐλπὶς ein Plat.
om. (pr. G)
ςαφῶς ins. D ($$) !!)
n (E)
om. Ev cf. adn. 30
ποιοῦμεν C 19)
τοῦτο (4)
ἢ μή (Φ) 12)
ἔγωγε οὖν BCD
ὦ (L) (sic etiam P Stobaei)
ἀκούςαιμι ἥντινα Plat.
— — ἔχεις — BCDEv ἔχης (pr. I) ἐν ταὐτῷ nc — BDEv om. C
λόγος οὗτος = E (OL τις Olymp. p. 48, 13 (Finckh : ὁ λόγος οὗτος v» Olymp. p. 44, 19
— ἀφικόμεναι = BCDEv
— — ἐκεῖ = BCDEv
— πάλιν Ye — BCDEv
— — — ἡ ἐὰν
ἡμῶν αἱ ψυχαί = Ev — τένοιτο = (Ads) — — — ἀρχύτου
— — — εἶδος
μόνον τοῦτο — DDEv
Aóvoc BCD (s)
ἀφικνούμεναι (4) ἐκεῖςε (Z) πάλιν (DsJ ἢ εἶεν ἂν BCEv : εἶεν ἂν D: δὴ ἢ εἶεν ἂν (4) αἱ ψυχαὶ ἡμῶν BCD γίγνοιτο BCDEv ἄν του BDEv: ἄν που C n δ᾽ ὃς Plat. τοῦτο μόνον C 28"
326,
327,
p.70E
p.71C
— 327,
424
26 ῥᾷον — BCD
26 ἀλλὰ καὶ = BCDEv
26 — — φυτῶν = BCDEv 1 öca περιέχει = C
1 nepi= BCDEv
1 — ἴδωμεν — (dO pr.I) Olymp. p. 106
2 — οὑτωςὶ = BCDEv
2 — ἅπαντα = Ev
2 ook = BCDEv
4 — — τῷ = BCDEv 4 δίκαιον = BCDE»v 5 — — — ἔχε
5 τοῦτο οὖν — ΒΟ (4G) 5 dpa = BCDEv
6 — — ὅεοις = BCDE»v
6 — — n— BCDEv
6 — — αὐτὸ = BCDEv
71 — — — 1Ó) αὐτοῦ
7 μεῖζόν τι = BCDEv
8 — — ἔπειτα — . . TIPÖTE- pov — BCDEv
11 ἔφη οὕτω = Ev
11 Ye = Ev Olymp. p. 49 13 — δὲ = CDv:d+B
13 — — χεῖρον = BCDEv 13 — — ouk = BCDEv 13 — xai ἐὰν — Ev
14 δικαιότερον = BCDEv
14 οὐκ = Ev |
15 — οὖν = BCDEv
15 — — ὅτι... πράγμα- ματα = ΒΟ Ευ
Ernestus Bickel:
ῥάδιον Ev
ἀλλὰ (pr. I')
φοιτῶν (A)
öconep ἔχει BDEv : ὅεα πα- péxe (s)
om. (G)
εἰδῶμεν BCDEv)
οὕτως (As): οὕτω (à) 15) πάντα BCD (A®Gs)
καὶ οὐκ (4C)
τὸ (H)
τὸ δίκαιον τῷ (I)
ἔχει Plat.
om. Ev
ὅτι (Γ
öcov (L)'”)
om. (4 s)
ἑαυτῶ (4 Φ Gs) : om. (L) τοῦ αὐτῷ Plat.
τι μεῖζον (I)
om. (J E) propter homoeoteleuton
οὕτω ἔφη BCD
om. BCD (46Gs
δαὶ E (TTCH)!*
om. (J E)
om. (E)
καὶ àv BCD (49) 9)
τι δικαιότερον (A
om. BCD (ACEHJL TT) γοῦν (A®s)
om. (G)
γίγνηται (4)
lemma deest
15 — — - τίγνεται = BCDEv
17 τὸ ἐγρηγορέναι = (4)
18 —— τί... ἔφη — BCD Ev
19 Te = BCDE»v
20 — écri καὶ — CE
20 — — καὶ αἱ — BCDE»v
20 — αὐτοῖν — BCD (40Gs) 21 ὄντων — C 21 — — γὰρ οὔ = BCDEv
τῷ ἐγρηγορέναι BC D Eo om. (®) propter homoeoteleuton
om. (G) : τι (A)
écriv καὶ erat in BD* αἱ om. (pr. A) 3)
αὐτῶν Ev
ὄντοιν BD Eo
om. (1)
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone
27,23 — — δέ — ΒΟ. Ev 24 — — τὸ δὲ = BCDEv 24 — — ἐγρηγορέναι καὶ ἐκ τοῦ καθεύδειν — Ev 25 — — — τοῦ ἐγρηγορέναι 25 — — xai ἐκ τοῦ ἐγρηγορέ- ναι = BCDEv 26 — — τὸ καθεύδειν = BCD Ev 1D 26 — — — — αὐτῶν 28, 1 — --- ἀνεγείρεεθαι = BCD Ev 2 — épnv — v 2 καὶ εὖ μοι = Ev 3 οὕτω = BCDE»v 3 μὲν — BCDEv 4 — — τῷ — BCDEv 4 εἶναι = BCDE»v 6 —— — τί δὲ... ὁμολο- Y€iv om. 1 —— — — ζῆν 8 ——— ὁ 8 — Te καὶ Ξε ΒΟ Ευ [E 9 eiciv ἄρα = Ev
9 ἔφη = BCDE»v 10 — τοῖν (bis) = BCD Ev (G
®sT)
11 — — — Yevéoiv
11 — — περὶ — BCDEv
11 — — ἑτέρα = BCDE»v
12 — — t0 = BCDEv
13 — — — οὐκ dvranodwWco- μεν om.
14 — — ταύτῃ = BCDE»v
15 — — — ὑποδοῦναι
15 — — — — ἐναντίαν
17 — — οὐκοῦν... ἀναβιώ- ckecdaı = DB Ev
17 — — ἀναβιώεςκεεθαι — C Ev
2A 18 — — — ἂν εἴη... τῶν
TEBVEWTWV om.
21 — — γεγονέναι... ZWv-
τῶν = BCDE»v
425
δή (L)
δὴ τὸ (DL) : δὴ τὸ δὴ τὸ (s)
om. BCD, praeterea C om. post καθεύδειν v. 25 τὸ
τὸ ἐγρηγορέναι Plat., sed C om. T
om. (pr. I? om. (4f)
αὐτοῖν Plat. ἀναγείρεςθαι (A)
ἔφη BCDE (GOsCEHJT)?) μοι καὶ có BCD
om. (G
om d
TÓ (A) om. (G) hab. Plat.
ζῶν Plat.
ὦ Plat. cf. p. 326, 12
xai (G)
ἄρα eiciv BCD
om. (G) ante αἱ ψυχαὶ
ταῖν (bis) v: τοι... τὴν (4) 35)
γενεςέοιν Plat.
hab. Plat.
ταῦτα (A)
ἀποδοῦναι Plat.
ἐναντίαν τινὰ Plat.
om. C D (s) propter homoeoteleu- ton
ἀναβιόςκεεθαι B (ter) D (bis)
hab. Plat., sed v. 18. 19 ἐκ... ἀναβιώςκεεθαι om. (Z7) prop- ter homoeoteleuton
om. (G) propter homoeoteleuton
496 Ernestus Bickel:
328,22 — — ἐδόκει = BCD (40 GsC) 23 — — τὰς... ἀναγκαῖον — BCD E»v
28 --- δὴ — BCDovo 94 — τίγνεεθαι = BCDEv
om. Ev
om. (4) propter homoeoteleuton
δεῖ E (C))
γίγνονται (G)
25 — --- ὡμολογημένων — BC ὁμολογημένων (J) D Ev 25 οὕτως ἔχειν — BCDv om. E p.78B Ev ταὐτῷ — 328,27 — — — — τῷ τῷ μὲν Plat. 27 --- — ευντεθέντι — BCEv ευντιθέντι D (1)
p.78C 27 — τε καὶ = BDEv - 829, 2 — ταῦτα — BCD (4 Φ 68) 2 ἤπερ — (G) ὃ οὕτως ἔχειν — BCDEv 3 --- ἅπερ = BCDEv 5 — — τὰ δὲ... covOera — BDEv 5 — — — ---- κατὰ ταῦτα cóv- θετα
καί C
τὰ αὐτὰ Ev?)
εἴπερ BCDEv
ἔχειν οὕτως (6)
ὅεαπερ (6)
om. C (L) propter homoeoteleu- ton
κατὰ ταὐτὰ ταῦτα δὲ cuvOecra ΒΩ :κατὰ ταὐτὰ ταῦτα δὲ εἶναι τὰ εύνθετα reliqui; sed E om. δὲ, (s) hab. εἰδέναι pro εἶναί, (ACEHJT) om. τὰ
p.79A lemma deest
—329, 7 βούλει = BCDEv Euseb. praep. ev. p. d5lc 7 —— τὸ μὲν... τὸ δὲ — BCDEwv 9 — — — — ἀειδὲς
11 ἄλλο τι ἡμῶν αὐτῶν ἢ — (Φ ET) αἱ videtur: ἢ hab., sed post τι ponit (4f)
p.79B 11 cwua ἐςτι τὸ δὲ ψυχή =
BCDEv Euseb.
12 — — ποτέρῳ = BCDEv
12 — ποτέρῳ... τῷ εἴδει = BCDEv Euseb.
13 φαμὲν ἂν εἶναι — Ev: φα- μὲν ἂν εἶναι ἂν (T)
16 μὴν = Ev Euseb.
17 — ἐλέτομεν = Ev
ei βούλει (4 Φ 9) τὸν μὲν... τὸν δὲ (A)
ἀειδὸς ἀεὶ Plat., sed ἀεὶ post ἔχον ponit (4f) : ἀειδὲς ἀεὶ Euseb.
ἄλλο τι ἡμῶν αὐτῶν BCDE (GsA4CHJLT) : ἄλλο δὴ C FG Eusebii: ἄλλο τι δὴ J Eusebii
cjua τὸ δὲ ψυχή écriv (Ds)
ποτὲ (1) ποτέρῳ ... εἴδει (A) *)
φαῖμεν ἂν εἶναι BCD (®sC) Euseb. Olymp. p. 64, 18
om. BCD (G)
Aéfouev BCD Euseb.””)
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis
329,17 puce ἐλέγομεν — BCDEv
(at λέτομεν ΒΟ D) Euseb.
18 — Aéqouev — BCD Euseb.
18 ὁρατὸν ἢ ἀόρατον εἶναι — BCD (4 ΦΙ 5) Euseb.
20 — --- εὐματός — BCDEv 20 --- ἐςτι = BÜDEv
7190 28 — — προζςχρῆται B C D Ev 23 tt = BIDEv Euseb. 23 — — τι... (κοπεῖν — BC
D Ev 25 τὸ bv αἰςθήςεως — Ev
25 τὸ — BCD 330, 1 — — ὑπὸ = BCDEv 1 — — eic τὰ — CD Ev 1 — — xarà ταὐτὰ = BÜD Ev 79D 6 — — ἔχον... Wcalrwc — BDEv
6 — — — — καὶ currevnc
6 — — — — αὐτοῦ oüUca
6 — — τε γίγνεται — Ev Eu- seb.
7 — τένηται = BCDEv
8 — πέπαυται = BODEv 8 — τε — ΒΟ ΠΕ Euseb. 11 — ἀληθῆ = BCOCDErv 12 — πρόςθεν = Ev Euseb.
79E 14 — — — tmüch 14 — ἔμοιγε — Ev Euseb. 14 — — δοκεῖ = BCDEv
14 ἦ δ᾽ óc — BCDEv Euseb. 16 — ψυχὴ = BCD Ἐν 18 — δὲ —— (46s)
80A 21 — ταῦτα = Ev Euseb.
22 — — — — f) πότερον
23 oiov ἄρχειν τε = BCDEv Euseb.
24 — τε καὶ — BCDEv
24 — — — — ἔοικε
de Phaedone 427
ἐλέτομεν φύτει (46s)
ἐλέγομεν Ev cf. adn. 97
δρατὸν εἶναι ( ACT): δρατὸν οὖν (HLT):óparóv εἶναι ἢ οὐχ ὁρατόν Ev : ὁρατὸν εἶναι fj
cWuaröc τε (4f)
ἔεται (@)
προςχῆται (4f)
om. €
om. (L) propter homoeoteleuton
τὸ bi aichncewv BD:Tö δὲ br aichncewv C : ἢ τὸ br αἰεθή- ceuc (T):om. Euseb.
τότε Ev Euseb.:óre (8)
ἀπὸ (AEJ)
αὐτὰ Β
κατ᾽ αὐτὰ (ΕἸ: κατὰ ταὐτὸν (C)
om. C propter homoeoteleuton
ὡς ins. Plat. Euseb.
o0ca αὐτοῦ Plat. Euseb.
ἐγγίγνεται D et ut vid. B:€ deest
γίγνηται (48) : τίνηται C FG Eusebii
παύεται (I7)
ve (40 GsCJ)
ἀληθῶς (4G sJ)**
Eumpocdev BC D*")
πᾶς ἂν Plat. Euseb.
μοι BUD
boxf] (I7)
om. (G)
ἡ ψυχὴ (E)®)
δὴ BCDEv Euseb. Olympiod. p. 65, 2931)
αὐτὰ BD")
καὶ πότερον Plat. Euseb,
ἄρχειν οἷόν re (Ds)
καὶ (4) ἔμοιγε Plat. Euseb.
428
330,26 — δή — BDE
27 — — à — BCDE»v 27 — — ἡμῖν — BCEv
p.80B 28 καὶ νοητῷ — BD Ev Euseb.
Ernestus Bickel:
δέ (6) cf. adn. 31
ὃ (AJ)
ὑμῖν D
om. (J):xoi θνητῷ C
inde ab καὶ ἀδιαλύτῳ p. 331, 1 liber F(arnesinus) solus excerptum
servavit
331, 1 — — — — ἀεὶ
1 —— dei... διαλυτῷ — B CDEv
1 xarà = BCD(®Gs) Euseb.
2 — — — — ὁμοιότερον
2 ψυχή-- BCD(OGsACEH)
3 ἀνοήτῳ καὶ πολυειδεῖ — Ev Euseb.
ὃ — — — ἀδιαλύτῳ
3 —— κατὰ... αὖ — BCD Ev
4 — — ταὐτὰ = BCDv
4 — αὐ = BCDE»v
4 εἶναι cwua = BODEv: ei- var τὸ ςὦμα Euseb.
5 — — — — λέγειν ἄλλο
5 wc — Ev Euseb. 6 — — — — οὕτως ἐχόντων τούτων
p.80C 9 ὅτι = Ev Euseb.
9 ------- ἀποθάνῃ Ev 10 cwua = Ev 11 ———— ὃ 12 xai διαπνεῖςθαι — Ev Euseb. 13 — — — γὰρ 14 — — — κεχαριέντως 14 τοιαύτῃ — B C D Ev, Eusebii CFGJ 15 — — ὥρᾳ = B Ev Euseb.
15 μάλα = BCD» Euseb.
p.80D 19 — — — — ὁμοίως — Eu-
seb.
καὶ dei Plat. Euseb. om. (A) propter homoeoteleuton
καὶ xarà Ev
ὁμοιότατον Plat. Euseb. ψυχήν Ev Euseb.
πολυειδεῖ xai ἀνοήτῳ BCD
διαλυτῷ B Ev Euseb. : εὐδιαλύτῳ (®s):* διαλύτῳ C D9*) om. (I)**)
αὐτὰ E ἂν (4) ςὧμα εἶναι (d)
ἄλλο λέγειν Plat, sed (H) om. ἄλλο cum praecedentibus παρὰ ταῦτα, (s) ins. τι post ἄλλο: ἄλλο λέγειν Euseb.
n Β:ἢ CD(40Gs0):f) ὡς (ἢ
τούτων οὕτως ἐχόντων BCD Ev Euseb.: τούτων om. (4E J) : πάντων pro τούτων hab. (s), πάντως (d)
om. BCD
ἀποθάνοι B D:àno0av καὶ C
τὸ cwua B CD, Eusebii plerique
ᾧ Plat. Euseb. (ante pochken)
om. BCD
μὲν Plat. Euseb.
καὶ χαριέντως Plat. Euseb.
τῇ αὐτῇ (J), Eusebii reliqui
ἡμέρᾳ CD μάλιςτα E (TL) ὅμως Plat.
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 429
331,20 — — — εἰς τὸ cic Plat. Euseb. Stob. p. 481, 11 21 — — ---- ἑτέρας ἕτερον Plat. Euseb. Stob. 431,12 pap(yrus Phaedonis) 22 — — -Αἰδου = BCDEv ἀηδῆ t 23 — — τῇ το BODEv ἐν τῇ (Φ) 24 — — ἰτέον — ΒΟ Ευ ἰτὸν ( 24 — — — — δὲ — Euseb. δὲ δὴ Plat. Stob. 331,14. 15 pap. ut vid. 332, 1 — — διαπεφύςηται = BC biurmegüccnrai E (T) Dv
2 ἄνθρωποι — BCDEv Euseb. τῶν ἀνθρώπων (ds) Stob. 431, 17 3 φίλε — BCD(DsCHLTTDI) om. Ev Euseb. Stob. 431, 17 8 — — — — καὶ te kai Plat. Euseb. Stob. 431, 18
harum eclogarum prima saepius et gravius quam quae eam excipiunt ab omnibus libris Platonis dissentit. in illa quae brevissima est totidem locis quot in iis quae restant cunctis verba transposita invenis. cf. p. 325, 20 λέγεςθαι καλῶς pro καλῶς λέγεεθαι, p. 326,5 vOv εὖ pro cü vOv, p. 326, 6 ein ἐλπίς pro ἐλπὶς ein, p. 330,6 αὐτοῦ oUca pro oUca αὐτοῦ, p. 331, 5 λέγειν ἄλλο pro ἄλλο λέ- yeıv, p. 331, 6 οὕτως ἐχόντων τούτων pro τούτων οὕτως éxóv- TUV. verum etiamsi inter memoriam primi excerpti et sequentium aliquid differre videatur, tamen quae in unum congestae leguntur eclogae initio capitis περὶ ψυχῆς, eas Ioannem ex compluribus fon- tibus petivisse credibile non est. itaque de iis universis tractatu unico agere oportebit. et quoniam primum statuendum est quo hae eclogae discrimine ab omnibus libris Platonis dirimantur, eas laterculo obiter perlustrato indicare iuvabit neque multis neque gravibus locis a cunctis codicibus Platonis distingui. si quis vero in tertia parte excerpti OWuev ... Σιμμία p. 331, 1—332, 3 paullo frequentiores Stobaei proprietates esse observaverit, ad id velim animum attendat, quod hunc locum codex Farnesinus solus rettulit. sed iam singulas lectiones proprias eclogarum intentissima cura ponderare opus est; ex quo enim prisco fonte communi diversa genera nostrorum libro- rum Phaedonis suspensa sunt itemque. excerptum quod iam tracta- vimus capitis L ὡς... fjbó ductum est, ad eum etiam has eclogas referre, nisi earum proprias scripturas ut falsas ita recentis originis esse probatum habuerimus, haudquaquam licere monendum est. quattuor autem lectiones peculiares excerptorum e stilo Platonis fluxisse negari non posse censeo. ac primum quidem p. 329, 5 (p. 78C) verba quae anthologio traduntur τὰ δὲ ἄλλοτ᾽ ἄλλως xai μηδέποτε κατὰ ταῦτα cóvOera, modo prosodia verbi ταῦτα in qua saepissime librarios Stobaei peccasse constat!) ταὐτά scribendo
1) cf. append. adn. 26.
430 | Ernestus Bickel:
corrigatur, et plenam et dignam Platone sententiam efficiunt. libri Platonici vero quo recentiores sunt, eo magis fucatum additamentis locum reddunt, quorum BD ταῦτα δὲ, E ταῦτα εἶναι τά, (ACEH JI) ταῦτα δὲ εἶναι, (4G) ταῦτα δὲ εἶναι τά ante cóvOera in- serunt. deinde p. 331, 19 (p. 80 D) ὅμως codicum nostrorum reiecto ὁμοίως quod praeter Stobaeum etiam Eusebius praep. evang. p. 553b praebet Platoni vindicandum est. in ὅμως Vermehrenum!) quamvis nullam scriptorum rationem habuerit, haesisse memorabile videtur qui ὅλως proposuit; qua coniectura spreta quod Stobaeus et Euse- bius tradunt, id verum esse toto loco paucis inlustrato probari posse Speramus. pro certo igitur cum Heindorfio habeo p. 80 C in sen- tentia ἐὰν μέν τις καὶ χαριέντως ἔχων τὸ cWua τελευτήςῃ xai ἐν τοιαύτῃ ὥρᾳ καὶ πάνυ μάλα et ὥρᾳ de eximia iuvenilis aetatis specie accipiendum esse et apodosin iam a verbis καὶ ἐν τοιαύτῃ ordiri. nam qui pone ὥρᾳ distinguunt quomodo par- ticulam Yóp in enuntiato subsequenti explicent non habere mo- nendum est?); contra concesso sententias Kol ἐν τοιαύτῃ ὥρᾳ ἐπιμένει cina χρόνον cuxvóv et cupmecóv γὰρ τὸ cWua μένει ἀμήχανον Ócov χρόνον inter se opponi particulam suum locum tueri quisquis videt; ut auiem verbis cupmecóv γὰρ τὸ cua... μένει ἀμήχανον ócov χρόνον perpetuitatem cadaveris humani Plato monstrare aggressus est, ita cum addit ἔνια δὲ μέρη τοῦ εώμα- τος... ἀθάνατά Écriv argumento e moribus Aegyptiacis petito alterum gravissimum subnectit. similiter enim ut Aegyptiorum cor- pora medicata atque condita etiam cuiusvis cadaveris partes certas fere inmortales esse dicit. adverbium ὁμοίως igitur dictiones ὀλίγου ὅλον μένει ἀμήχανον Ócov χρόνον et ὡς ἔπος εἰπεῖν ἀθάνατά ἐςτιν conectere eaque ratione apte positum esse apparet. tertia vero lectionum Stobaei quas germanas esse veri simile videtur ob- viam fit p. 331, 24 (p. 80D), ubi Eusebio (p. 5583 b) adsentiente eclogarius δή quod in libris Platonicis post bé legitur omittit. deni- que p. 325, 22 (p. 70 A) excerptorem proxime ad genuinam scriptu- ram Platonis accedere credo; quo tamen loco vestigia veri ne in nostris quidem exemplis philosophi plane oblitterata sunt. indicativi enim écrí διαφθείρεται ἀπόλλυται qui post dictionem ἀπιςτίαν παρέχειν in anthologio leguntur, quorum unum ἀπόλλυται etiam Coislinianus (I') Platonis testatur, ne verissimi sint valde verendum est. nempe a verbis quibus vis similis atque dictioni &mcríav πα- péxetv inest saepius apud Platonem indicativum pendere videmus*),
1) Platonische Studien (Leipzig 1870) p. 24.
2) cf. Schanz, Studien p. 41.
3) in censum vocare nolo Alcib. II p. 139 D ἀλλ᾽ ὅρα... μὴ οὐχ οὕτως ταῦτ᾽ ἔχει siquidem, praeter quod dialogus spurius est, ἔχει pro coniunctivi forma per €t scripta haberi potest, velut Crat. 486 B in sen- tentia ἀλλὰ μὴ οὐχ οὕτως ἔχει (sic B : ἔχῃ T) .. . ἀλλ᾽ ἀναγκαῖον ᾧ lectio- nem libri B coniunctivum esse patet. cf. etiam titulorum et papyri for- mas coniunctivi in εἰ exeuntes (Meisterhans, gramm. inscr.' p. 166.
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 431
cf. Lach. 196 C ἀλλ᾽ ὁρῶμεν μὴ Νικίας οἴεταί (sic T': οἴοιται B: οἴηται b) τι λέγειν xai οὐ λόγου ἕνεκα ταῦτα λέγει, Phaed. 84 Ε ἀλλὰ φοβεῖεθε μὴ δυςκολώτερόν τι νῦν διάκειμαι (διακέωμαι Hirschig), Theaet. 145 B ἀλλ᾽ ὅρα μὴ παίζων ἔλεγεν, Lys. 218 D φοβοῦμαι μὴ ὥςπερ ἀνθρώποις ἀλαζόειν λόγοις τιεὶν τοιούτοις ἐντετυχήκαμεν. coniunctivi fj διαφθείρηται ἀπολλύηται οἴχηται ἡ ita in contextum plurimorum codicum Platonis inrepsisse videntur, ut primum glossema οἴχηται διαπτομένη καὶ οὐδὲν ἔτι οὐδαμοῦ 7), petitum ex p. 84 B διαπτομένη οἴχηται καὶ οὐδὲν ἔτι οὐδαμοῦ ἧ reciperetur, deinde ad has formas verba antecedentia ἐςτί διαφθείρεται ἀπόλλυται adcommo- darentur. qua ratione si historiolam loci tibi refinxeris, una et quo- modo factum sit ut nunc in eodem enuntiato apud Stobaeum écrTt et f legantur explicatum habebis. ita de lectionibus propriis eclogarum quattuor respui non posse concedendum videtur; de tribus aliis iudi- cium retinere oportebit (cf. p. 325, 20 λέγεςθαι καλῶς pro καλῶς λέτεςεθαι, p. 326, 5 νῦν εὖ pro ci νῦν, p. 326, 6 ein ἐλπίς pro ἐλ- mic ein); reliquas omnes improbandas esse aut satis per se patet (cf. p. 327, 26 αὐτῶν pro αὐτοῖν, p. 328, 7 ζῆν pro ζῶν, p. 328, 15 ἐναντίαν pro ἐναντίαν τινά, p. 328, 27 τῷ pro τῷ μέν) aut testi- monio Eusebii certissimum fit (cf. p. 329, 9 deıdec pro deibéc dei, p. 330, 6 cuyyevnc pro dic εὐυγγενής, ibid. αὐτοῦ οὖςα pro oca αὐτοῦ, p. 330, 22 ἤ pro xai, p. 330, 24 ἔοικε pro ἔμοιγε, p. 331, 1 dei pro kai dei, p. 331, 2 ὁμοιότερον pro ὁμοιότατον, p. 331,5 λέγειν ἄλλο pro ἄλλο λέγειν, 331, 6 οὕτως ἐχόντων τούτων pro τούτων οὕτως ἐχόντων, p. 331, 11 ὅ pro d, p. 332, 3 καὶ pro TE καὶ).
pleraeque igitur de peculiaribus scripturis Stobaei quippe quae falsae sint, in causa esse nequeunt, ut qui fons communis nostrorum exemplarium Phaedonis fuit, ex eo etiam haec excerpta ducta esse negemus. sed tamen quibusdam locis gnomologum verum tradere nobis persuasimus, ex quibus locis quamvis paucis efficiendum vide- tur eclogas capitis περὶ Ψυχῆς e diversa traditione atque nostra Phaedonis exemplaria et excerptum quod generi E nostrorum libro- rum addicendum erat capitis L ὡς... ἡδύ fluxisse. verum prius- quam diiudicetur utrum diversis fontibus an eidem diversorum capitum testimonia attribuenda sint, etiam inter eclogas capitis περὶ ψυχῆς et inter familias singulas codicum Platonis quaenam ratio intersit eruendum erit. quanto quisque liber Platonicus discrimine ab his excerptis distet ut inlustremus proximum est.
primum igitur vetustissimos codices B C D ab eclogis longissime remotos esse observandum videtur, qui peculiares seripturas offerunt
Usener, Gótt. Nachr. 1892. p. 47). item dubito adducere Phaed. 77 B evectnkev ... τὸ τῶν πολλῶν ὅπως μὴ ... διαςκεδάννυται (sic BCDE: διαςκεδαννύηται b) et 77 D δεδιέναι... un... drackeddvvucıv (sic codd. : -vvöcıv Ast). cf. Kühner-Blafs, gramm. graec. II p. 191.
432 Ernestus Bickel:
memorabiles p. 326, 1 fj ἀποθνήςκει pro fj ἂν ἀποθάνῃ p. 326, 5 ἂν διῆλθες pro διῆλθες p. 326, 15 λόγος pro λόγος οὗτος p. 326, 19 αἱ ψυχαὶ ἡμῶν pro fju)v αἱ ψυχαί p. 327, 11 οὕτω ἔφη pro ἔφη οὕτω p. 328, 2 μοὶ Kai có pro καὶ cu μοι p. 328, 9 ἄρα eiciv pro eiciv ἄρα p. 329, 16 ἀλλά pro ἀλλὰ μήν p. 329, 25 αἰεθήεεων pro aicOncewc p. 331, 3 πολυειδεῖ καὶ ἀνοήτῳ pro ἀνοήτῳ καὶ πολυειδεῖ p. 331, 9 ἔφη pro ἔφη ὅτι p. 331, 10 τὸ cWua pro εὦμα p. 331, 12 διαπίπτειν pro διαπίπτειν Koi διαπνεῖςθαι. praeterea aliquot locis una cum singulis familiis recentiorum librorum vetus- tissimi BCD ab excerptis discedunt, ita praebent BCD (A®Gs) p. 327, 11 icqyuporépou pro icxuporépou γε p. 331, 5 f) pro ὡς, BCD (ds) p. 329, 18 φαῖμεν pro φαμέν, ΒΟ (ACEHJLTT) p. 327, 14 ἐξ ἀδικωτέρου pro οὐκ ἐξ ἀδικωτέρου. his locis multis et gravibus codices antiquissimi cum Stobaeo discordant; Crusianum vero etiam plus Veneto Bodleianoque ab excerptore abesse indicant propriae eius scripturae p. 326, 15 &crı pro ἔςτι τις p. 326, 25 τοῦτο μόνον pro μόνον τοῦτο p. 329, 23 ckomeiv pro cxoreiv Ti. sequitur ut codices quorum dux Vaticanus est (4 Gs) quibus lec- tionibus ab eclogis distinguantur exponamus. locos ubi una cum vetustissimis membranis BCD libri (44 Gs) vel pars eorum a Stobaeo discrepant iam propositos habes; cf. p. 327, 11 p. 331, 5 p. 329, 13. atque ad hos locos scripturas peculiares codicum (A® Gs) permultas accedere commemorandum est aut in iis universis obvias p. 329, 7 ei βούλει pro βούλει p. 329, 17 ἐλέγομεν qucet pro φύςει ἐλέγομεν aut in singulis, in (4) p. 327, 2 καὶ οὐκ pro οὐκ p. 327, 14 TI δικαιότερον pro δικαιότερον p. 329, 12 εἴδει pro τῷ εἴδει, in (6) 326, 6 ἐλπίς pro ἐλπὶς καὶ καλή p. 327, 1 γένε- αν pro Yevecıv περὶ p. 327, 19 ἀλλήλων pro ἀλλήλων τε p. 328,3 ἔφη pro ἔφη οὕτω p. 328, 4 τεθνάναι pro τεθνάναι εἶναι p. 328, 9 ἄρα pro ἄρα ἔφη p. 328, 24 γίγνονται pro γίγνεςθαι p. 329, 8 ἔχειν οὕτως pro οὕτως ἔχειν p. 380, 14 δοκεῖ pro δοκεῖ ἦ δ᾽ ὅς, in (Φ) p. 329, 11 τὸ δὲ ψυχή écriv pro ἐςτὶ τὸ δὲ ψυχή p. 380, 28 ἄρχειν οἷόν τε pro οἷόν τε ἄρχειν p. 331, 4 εὦμα el- ναι pro εἶναι εὦμα p. 332, 2 τῶν ἀνθρώπων pro ἄνθρωποι, in (s) p. 326, 1 ἀπαλλαττομένη pro εὐθὺς ἀπαλλαττομένη. deinde discrimen quo familia Vaticani a Stobaeo seiungitur locis iis augetur ubi recen- tiores libri E (40 GsACEHJL TI? cuncti aut certe eorum gra- vissimus quisque ab eclogario discedunt; cf. p. 325, 19 δοκεῖ ἔμοιγε pro ἔμοιγε δοκεῖ p. 326, 26 ῥάδιον pro ῥᾷον p. 331, 1 καὶ xarà pro κατά p. 331, 2 ψυχήν pro ψυχή p. 332, 3 Κέβης pro φίλε Ké- Bnc. his igitur locis etiam codices E (ACEHJLTT) cum excerp- tore pugnare vides; quorum codicum scripturas ab eclogis diversas in unum componere relicum est. atque remotissimum ex his Cois- lianum (I) a gnomologo esse apparet, quippe qui p. 326,26 ἀλλά pro ἀλλὰ καὶ p. 327, 4 τὸ δίκαιον τῷ pro δίκαιον p. 327, 5 ὅτι pro ἄρα p. 327, 7 τι μεῖζον pro μεῖζόν τι suo periculo exhibeat. codices
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 433
E (ACEHJLT) autem praeter illos locos ubi universa memoria recentiorum librorum a Stobaeana recedit, cuncti tantum bis ab ex- cerptore discrepant; cf. p. 327, 5 κκεψώμεθα pro τοῦτο οὖν ckeyuü- μεθα p. 329, 18 óparóv εἶναι pro ὁρατὸν ἢ ἀόρατον εἶναι. itaque communem memoriam horum librorum, quamvis singuli vel plures eorum etiam aliis locis ab anthologio dissentiant (cf. p. 327, 14 ἐξ AdIKWTEPOU pro οὐκ ἐξ dbikurépou p. 328, 3 ἐναντίον pro évav- Tiov μέν p. 328, 25 ἀναγκαῖον pro ἀναγκαῖον οὕτως ἔχειν p. 330, 28 ἀθανάτῳ pro ἀθανάτῳ καὶ νοητῷ p. 331, 14 τῇ αὐτῇ pro Toi- αὕτῃ p. 331, 15 μάλιετα pro μάλα), propius quam reliquas familias codicum Platonicorum ab his eclogis abesse statuendum est. simillime igitur his capitis XLIX testimoniis atque ecloga ὧς... ndU proprias lectiones recentium librorum E (4C EHJ L T) pluri- mas probari valde memorabile est. attamen horum excerptorum cum membranis E (e4CEHJ LT) consensum illam quae inter eclogam dc... ἡδύ et familiam E intercedit cognationem adaequare adhuc dubito dicere. in his enim excerptis amplam sane partem Phaedonis continentibus etiam loci satis multi ubi Stobaeus a classi E discre- pat, cum aliis libris Platonis conspirat occurrerunt; cuius generis loci in illa capitis L ecloga paucissimi tantum se obviam dedere.!) nihilo minus tamen vide ne altiore indagine firmari liceat cognatione plane eadem has eclogas atque eclogam ὡς... δύ cum peculiari memoria codicum E (ACEHJLT) cohaerere. nempe consenta- neum videtur, etiam si textus Stobaeanus ad idem exemplar priscum Phaedonis cum familia E nostrorum librorum ascendat, tamen com- munis fontis imaginem neque libris anthologii neque Platonis E ACEHJLT) integram servari. itaque nunc traditionem librorum E » CEHJLT) in antiquiorem statum restituere conandum erit. si vero circumspicimus, quas lectiones classis E tamquam novicias abicere fas sit, id quidem postulandum esse monuerim, ut quod quae- que stirps recens pristinae traditionis E (sive Stobaeus sive nostra classis E) secum fert peculium, id prorsus vile sit neve cuiquam ceterorum testium qui Phaedonem tradunt probetur. ergo ubi hae eclogae cum aliis libris Platonis atque cum E (ACEHJLT) faciunt, ibi E (.ACEHJ L T) penitus falli nobis demonstrandum erit. nisi saltem plerasque graviores propietates familiae E novicias esse planum fece- rimus simulque inlustraverimus illam traditionem priscam Phaedonis, quam ab excerpto dic... fjbU alienam libris BCD inesse inveni- mus, contineri scripturis a Stobaeo diversis codicum B CD etiam in ea parte Phaedonis quam hae eclogae complectuntur: capitis περὶ ψυχῆς testimonia ex eodem fonte atque eclogam ὡς... fjbU manasse dici nequit. ita rem in eo esse patet, ut exploremus quas proprietates classis E spurias esse probabile sit. deinde vero quae- cumque lectiones singulorum codicum Platonicorum a Stobaeo alienae
1) sicuti p. 477, 22 ἔοικεν.
434 Ernestus Bickel:
ex antiquitate ortum trahere videntur, iis in unum congestis intuen- dum erit, num fontes prisci quales refingi debent, classibus quae extant librorum Platonicorum respondeant.
plurimas autem lectiones quas libri recentiores Platonis Stobaeo invito praebent, veritatis specie carere concedendum est. veluti du- bitari nequit quin p. 325, 19 (p. 69 E) collocatio δοκεῖ ἔμοιγε quae pro ἔμοιγε δοκεῖ in libris E ( AOEHJL TI'40 Gs) reperitur re- spuenda sit. ἔμοιγε δοκεῖ quam saepe in Platone occurrat commode intellegitur perlectis paucis Cratyli paginis 416 A 421 E 428 E 424 A 425 C 429 C 4800 435 D 439D. ubi vero pronomen personale verbo δοκεῖ postposuit, semper formam breviorem μοὶ nisi quid me fugit Plato usurpavit! deinde p. 326, 26 (p. 70 D) ῥάδιον quod codices Platonici praeter antiquissimos B CD pro ῥᾷον suppeditant spurium esse censeo, cum quomodo pädıov ex ῥᾷον tam hoc loco quam p. 115 E et Crat. 392 B in libris quibusdam ortum sit facillime explicetur. nimirum papyro Gorgiae?) in non nullis antiquis exem- plis Platonicis t adscriptum quod dicitur neglectum fuisse inlustratum habemus; quam litteram, si forte aderat, librarios offendisse consen- taneum est. quo facilius A male iterato ex PAION PAAION feri potuit. item p. 332, ὃ (p. 80D) φίλε cur in libris E (4G.A4EJ) expunctum sit causa patet. nempe φίλε attributum, duobus voca- tivis Κέβης τε καὶ Σιμμία praemissum, uni tantum vocativo &ccom- modatum est?); qua in re scribas haesisse probatur p. 82 C ubi libri (4 Φ Gs) ἑταῖρε in verbis ὦ éroipe Σιμμία TE καὶ Κέβης omittunt, lectio reliquarum membranarum papyro defenditur. iam gravissimas Scripturas a Stobaeo alienas librorum recentiorum falsas esse nobis persuasimus. ut igitur archetypon vetus codicum E (4CEHJ LT) opera eclogarii restitui posse magis et magis speramus, ita nunc in fontium priscorum ex quibus nostra Phaedonis memoria manavit alterum inquirere conveniet. cum vero id exemplar Phaedonis vetus, cui codicum BCD scripturas ab ecloga ὡς... ἧδύ ab- horrentes deberi voluimus, etiam in ea parte dialogi quam haee capitis περὶ ψυχῆς excerpta complectuntur delineare in animo sit, iam quae ab his excerptis lectiones alienae singulorum pluriumve codicum Platonis ad antiquitatem ascendere videantur erui oportet. primum igitur p. 326, 1 (p. 70 A) dissuadente Stobaeo in enuntiato ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ... fj ἂν ὁ ἄνθρωπος ἀποθάνῃ cum BD ἀπο- θνήςκει scribendum, cum D uno ἄν delendum esse moneo. nam librariorum studium coniunctivum cum ἄν pro indicativo ponendi ex Crit. 50 B ἐκείνην τὴν πόλιν... ἐν fj (sie BCD Hermann: fj ἂν Ev) oi τενόμεναι δίκαι μηδὲν ἰεχύουςιν (sie D : ἰεχύωειν BCE), ἀλλὰ ὑπὸ ἰδιωτῶν ἄκυροί τε γίγνονται (sic BCD : Yir-
1) cf. e. g. Crat. 428 B 438 E. Asti lexicon δοκεῖ ἔμοιγε non offert. 2) cf. Wessely, Mitteilungen a. d. Samml. Rainer 1887 II. III p. 768q. 8) cf. Schanz, Comm. Plat. p. 117.
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 435
νωνται E) καὶ διαφθείρονται (sic Β Ο Ὁ : διαφθείρωνται E) cogni- tum habemus. ubi autem enuntiati sensus coniunctivum flagitat, membranas inter se consentire animadvertendum est; cf. Crit. 44 A τῇ γάρ που Ücrepaíq dei με ἀποθνήςκειν ἢ fj ἂν ἔλθῃ τὸ πλοῖον. deinde p. 329, 13 (p. 79 B) praebent E (AEHJLTTAG) cum Stobaeo φαμὲν ἂν εἶναι, quod germanum esse equidem non nega- verim conlatis p. 82 A ποῖ ἂν ἄλλοςέ φαμεν (sic ΒΟ. Ev : φαῖ- μὲν G Euseb.) τὰς τοιαύτας ἰέναι et p. 103 C οὐκ ἄν ποτέ φαμεν (sie BCDv: φαῖμεν E) ἐθελῆςαι; sed φαῖμεν ἂν εἶναι codicum BCD (®sC) et ipsum ad antiquitatem redire Eusebius (p. 551d et Olympiodorus (p. 64, 18) testes sunt. praeterea p. 331, 3 (p. 80 δι ex collocatione verborum πολυειδεῖ καὶ ἀνοήτῳ quam codices BCD offerunt horum librorum memoriam cum ultra tempora Stobaei tum etiam Eusebii (cf. p. 552 d) recedere conligendum est. quamquam sinceram Platonis orationem hoc loco ne BC D quidem servasse iu- dico. satis autem peculiarem traditionem antiquam in familia B ob- viam esse inlustratum fore censeo, si verba καὶ ἀνοήτῳ, quorum collo- catione haec familia a reliquis testibus abhorret, pro additamentis spuriis habenda esse apparuerit. atque prorsus inepte Kai ἀνοήτῳ dictioni quae praecedit xai vont) opponi fatendum est. nusquam enim apud Platonem ἀνόητος verbum ab eo frequentatum id quod ratione non capitur significat; quae res neque interpretes nostri aevi praeteriit, e quibus Hermannus!) αἰςθητῷ pro ἀνοήτῳ se exspectare pro- fessus est, neque commentatores antiquos quorum Olympiodorus νοητῷ active dictum esse voluit.) at vide ne καὶ ἀνοήτῳ deleto omnis difficultas remota sit. nam quod verbis τῷ μὲν θείῳ καὶ ἀθανάτῳ καὶ νοητῷ καὶ μονοειδεῖ καὶ ἀδιαλύτῳ xai ἀεὶ κατὰ ταὐτὰ ἔχοντι tantum quinque dictiones opponuntur, id nil offensio- nis habere alio loco Phaedonis clarissime probatur p. 83 B ψυχὴ ... ἀπέχεται τῶν ἡδονῶν TE xai ἐπιθυμιῶν καὶ λυπῶν καὶ φόβων λογιζομένη ὅτι ἐπειδάν τις ςφόδρα ἡἧἡςθῇ ἢ φοβηθῇ ἢ ἐπιθυμήςῃ (sie ΒΟ. : ἢ λυπηθῇ ins. post φοβηθῇ Ev : post ficOf] Iamblich. : καὶ λυπηθῇ post ἡςθῇ ADGs papyr.). sicuti p. 83 B λυπηθῇ quod substantivo λυπῶν responderet, item p. 80 B ἀνοήτῳ quod νοητῷ opponeretur lectores Phaedonis antiquissimi suo periculo supplevisse existimandi sunt. etsi autem p. 80 B additamentum vel in libros BCD inrepsit, tamen ex eius positione singularem memoriam his libris inesse evincitur. similiter p. 331, 5 (p. 80 B) quod codices BCD (44GsC) in enuntiato ἔχομέν τι παρὰ ταῦτα ἄλλο AE- yaıv... f] οὐχ οὕτως ἔχει tradunt fj pro ὡς librorum E (AEH JLT) Stobaei Eusebii (p. 552 d), id optimo iure Schanzium rece- pisse locis quibusdam veluti Phaed. 85 C Theaet. 184 C Leg. 963 D demonstratur. item p. 331, 12 (p. 80C) membranas B CD ex puriore
1) cf. ed. praef. p. 15. 2) cf. Wyttenbachi adn. ad 1.
436 Ernestus Bickel:
fonte quam reliquos testes memoriam hausisse apparet. nam ver- bum διαπνεῖςθαι quod a BC D solis abest, in E(ACEHJLTTA Φ G s) apud Stobaeum et apud Eusebium (p. 553 a) legitur, Xenophon et Aristoteles inter philosophos primi usurpaverunt. denique p. 331, 10 (p. 80C) ubi articulum τό ante cüpga libi BCD ponunt, E (4CEHJLAOGs) cum Stobaeo omittunt, discidium traditionis Stobaeo vetustius esse ex Eusebii testimonio (p. 553 8) cognoscitur. postremo vide ne etiam p. 329, 25 (p. 79 C) ubi anthologio verba eadem atque membranis E (4C EHJLI'40Gs) traduntur τοῦτο γάρ écriv τὸ διὰ τοῦ cWuatoc τὸ δι᾽ αἰεθήςεως cxomeiv τι codi- eibus BD τὸ bv αἰςθήςεων, Tubingensi C τὸ δὲ δι᾽ αἰςεθήςεων, Vindobonensi T i| τὸ δι᾽ αἰςθήςεως pro τὸ δι᾽ αἰςθήςεως exhibenti- bus, quibus variis fontibus nostra memoria Platonis nitatur apte inlustretur. quo loco Eusebium qui (p. 552a) τὸ bv αἰεθήςεως omittit genuinam Platonis scripturam servasse opinor; nam in sen- tentia f| ψυχὴ ὅταν μὲν τῷ εώματι προςχρῆται εἰς τὸ cxomeiv τι ἢ διὰ τοῦ ὁρᾶν ἢ διὰ τοῦ ἀκούειν fj δι᾽ ἄλλης τινὸς αἰςθή- cewc verbis ἢ διὰ τοῦ ὁρᾶν... f) dr’ ἄλλης τινὸς aicOrceuc notionem τῆς cképeuc τῆς ψυχῆς τῷ εώματι προςεχρωμένης planius describi, parenthesi autem quae sequitur τοῦτο (i e. τὸ ςκοπεῖν διὰ τοῦ ὁρᾶν x. τ. λ.) γάρ Ecrı τὸ διὰ τοῦ cWuaToc ckoreiv τι id dogma quod in enuntiato f| ψυχὴ ὅταν μὲν τῷ εώματι προςχρῆται εἰς τὸ ckormeiv τι ἢ διὰ τοῦ ὁρᾶν x. τ. λ. latet, diserte efferri apparet. nullum igitur locum dictioni τὸ dr αἰςθήςειως esse videmus. ut autem apud Stobaeum item atque in plurimis libris Platonis glossema in contextum orationis infarsum reperis, ita particulae bé Crusiani r) Vindobonensis verba suspecta glossatori deberi certum affirmant. — his igitur locis haud ita paucis qua memoria Phaedonis Stobaeus usus est, ea in parte maiore nostrorum librorum recurrit, singuli autem pluresve codices vetusti alteram priscam traditionem prae- bent. iam vero locos quosdam ubi Bodleiani memoria in parte maiore librorum Platonis comparet, gnomologus cum singulis paucisve membranis proprie congruit occurrere dicendum est; quo- rum locorum plerisque de leniore differentia traditionis agitur. p. 326, 3 (p. 70A) forma a Platone aliena praesentis duntauevn tam in libris scriptis Stobaei quam in Platonis Vindobonensi (4) invenitur; ubi genuinam lectionem nullos libros nisi eos qui διαπτο- μένη tradunt, servasse liquet, quoniam ne διαπταμένῃ quidem codi- cum quorundam Platoni impertire fas est.') praeterea lectiones pravas p. 327, 17 (p. 71C) Vaticani (4) τό pro τῷ, p. 329, 2 (p. 78C) Parisini (6) ἤπερ pro εἴπερ in anthologio recurrere adnotaverim. deinde p. 329, 11 (p. 79 A) fj particula quae in interrogatione ἄλλο τι ἡμῶν αὐτῶν ἢ τὸ μὲν εὦμά écri, τὸ δὲ ψυχή responso οὐδὲν ἄλλο sequente Stobaeo cum libris (ὦ EI") communis est, in
1) cf. Schanz, ed. Plat. XII praef. p. 18. Moeris p. 207.
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 437
Vaticano (A) autem post τι legitur, interpolatori debetur, antiquissi- mam vero traditionem pars maior librorum Platonis duce Bodleiano reddit. nimirum locum quem tutores!) particulae attulere Theaet. 170 B τί ἄλλο φήςομεν ἢ αὐτοὺς τοὺς ἀνθρώπους ἡτεῖςθαι .. .; :: οὐδὲν ἄλλο huc non quadrare atque rationibus Heindorfi et Schanzi?) ἤ improbantium plurimum tribuendum esse censeo. deni- que p. 330, 18 (p. 79 E) ubi Stobaeus cum paucis libris (4 ὦ 6 8) dE exhibet, lectionem Bodleiani reliquorumque codicum cum eclogario pugnantium δή et ipsam ab antiquitate originem trahere Eusebius (p. 552 c) confirmat. ac iam ii loci ubi vetustissimos libros BCD a traditione Stobaeana non pendere aut certum aut probabile est in medium producti sunt. sed ut omnes lectiones priscas Stobaeo igno- tas singularum partium nostrae memoriae Platonicae in unum com- ponere propositum habemus, ita nunc pauciens ipsis antiquissimis codicibus cum excerptore conspirantibus discrepantes membranas recentiores ad antiquitatem ascendere commemorandum est. p. 329, 25 (p. 79 C) legitur apud Stobaeum ut in BCD pessime τό pro τότε et p. 331, 2 (p. 80B) testantur BCD (OGs.ACE) adsti- pulante eclogario ψυχή, cum scripturam reliquorum librorum ψυχήν Eusebius (p. 552 d) praebeat.
quaestionum criticarum quas inire oportuit caleulis subductis evincitur harum eclogarum textum minime ita ex diversis familiis librorum Platonis constitutum esse, ut quas quaeque familia veras lectiones secum fert, eae in eclogis recurrant. praeter recensionem Stobaei etiam traditionem ab eo alienam in nostra memoria Phae- donis deprehendere contigit. et quoniam qui libri recensioni E eclo- gae WC... δύ ut peculiares testes orationis Platonicae opponi debuerunt B CD, ex iis ipsis praeter duos locos?) minoris momenti p. 329, 25 p. 331, 2 etiam illa quae ab his eclogis abhorret prisca memoria Phaedonis refingitur, ceterum alienas ab his excerptis libro- rum E (ACEHJLT) proprietates graviores a recenti lapsu scri- barum ortum trahere probatum est, iam his testimoniis capitis περὶ ψυχῆς plane eandem rationem atque eclogae ὡς... fjbU cum sin- gulis familiis librorum Platonis intercedere apparet. ac ne eo qui- dem haec excerpta ab ecloga (dc... ἡδύ differunt quod cum aliis libris atque cum E (40 EHJ L T) congruunt talibus locis paucis ubi velut p. 326, 3 p. 327,17 p. 329,2 p. 329, 11 p. 330,18 hi libri cum Bodleiano ad antiquitatem ascendere videantur; nam huius quoque generis locus in ecloga ὡς... ἡδύ obviam fuit p. 477, 22.*) quae cum ita sint Ioannem testimonia capitis περὶ ψυχῆς ex eodem fonte atque excerptum capitis L sumpsisse iudicandum est.
verum si libros EZ ((.4CE HJ L T) cum eclogis Stobacanis artius
1) cf. Hermann, ed. Plat. I praef. p. 15. 2) cf. Nov. Comm. p. 152. 3) de his cf. p. 439. 4) cf. p. 422.
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 29
438 Ernestus Bickel:
quam eum reliquis codicibus Platonis cohaerere dicimus, quod ma- culas quasdam diversis familiis librorum Platonicorum inter se com- munes esse ipsa Stobaei excerpta docuere!) nune nos fugisse credas. si e stirpe ad quam extremam omnia nostra exempla Phaedonis revocari debent, etiam ille liber ex quo excerpta anthologii ducta sunt prognatus est, qui fiat ut eaedem falsae lectiones in omnibus codicibus Platonis, non apud Stobaeum compareant, expediri non posse putes. tamen vel huius rei explicationem in promptu habere mihi videor. nullam enim lacunam e Stobaeo supplendam aut senten- tiam quam intellegi posse desperandum esset nisi excerptor succur- reret, in nostro textu Platonico occurrere observandum est; ubi scriptura communis librorum Platonis defendi nequit, aut addita- menta e libris expelluntur veluti p. 329, 5 (p. 78C) ταῦτα δέ p. 331, 24 (p. 80 D) δή aut lectiones corruptae, quae ut falsa veritatis specie splendent, ita in numerum mutationum consulto et emendandi causa factarum referendae sunt ut p. 325, 22 (p. 70A) διαφθείρηται p.331, 19 (p. 80D) ὅμως, in integrum restituuntur. talis au- tem cum indoles vitiorum sit quibus libri Platonici consentiunt, hic consensus vide ne ab re eadem repetendus sit quae pro causa habenda est cur locis quibusdam veluti p. 477, 22 p. 326, 3 p. 327, 17 p. 329, 2 p. 329, 11, p. 330, 18 codices Stobaeo cognati E (4C E HJ L T) libros BCD sequantur, membranae (4 D Gs) quae plerum- que ab eclogario discrepant solae eius memoriam reddant. monui- mus supra?) ex huiusmodi locis non modo apparere ad memoriam Stobaei refingendam praeter libros qui ab excerptore proxime ab- sunt E (4CEHJ L T) familiam (4 Gs) adhibendam esse, verum etiam unum quemque de codicibus E (ACEHJLTTA®Gs), quos una classi comprehendi par fuit, e Bodleiano interpolatum esse. cum igitur omnibus libris qui recensionem Stobaeanam tuendam accepere lectiones Bodleiani inmixtas esse constet, ut excerptoris recensio locis quibusdam e nostra memoria Platonica penitus expulsa sit non mirum videbitur. |
ita e mixta memoria cum librorum (4®Gs) tum familiae E propria explicatum habemus, cur quamvis discidium traditionis Pla- tonicae ante Stobaeum factum sit, tamen qui post eum libri scripti sunt nostri omnes communi necessitudinis vinculo cohaereant. atque diversorum rivulorum memoriae Platonicae confusioni, qualis adhuc in eodicibus E (ACEHJLTTADGs) probata est, nunc insistamus oportet, quippe in qua fines consistant ultra quos in erplorando, quae ratio inter fontes priscos nostrorum exemplarium et inter me- moriam ἃ Stobaeo usurpatam Phaedonis interfuerit, progredi non licet. etsi enim propinqua cognatione codices E (ACEHJLT) recensionem Stobaeanam attingere demonstratum habemus, tamen descendisse ab una excerptoris memoria ne libr E (ACEHJLT)
1) cf. p. 481. 2) cf. p. 421.
De loannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 439
quidem merito praedicantur, nisi forte cum ceteris eorum proprie- tatibus etiam eas quae in traditione Bodleiani recurrunt p. 477, 22 p. 326, 3 p. 327, 17 p. 329, 2 p. 329, 11 p. 330, 18 novicias esse evincitur. et ne tum quidem archetypon familiae E et textus Sto- baeani peculiare cogitare liceret; immo si lectiones quae libris E (ACEHJLT) cum codice Oxoniensi communes sunt velut p. 477, 22 ἔοικέ τι spuriae essent, ipse vetustissimus liber J a memoria E penderet. concesso vero non modo ab excerptoris recensione, verum etiam a traditione Bodleiani libros E (ACEHJLT) descendisse, rursus nisi E (40 EHJ LT) p. 477, 22 p. 326, 3sq. iisdem vitiis atque Clareianum occupatos esse firmatum erit, memoriam E post Stobaeum e codice B interpolatam esse pro certo dici nequit. etiamsi enim codicum E (4C EHJ LT) cum excerptore consensus plurimis locis gravissimis probatus lectiones ab eclogis alienas horum libro- rum ab eorum archetypo afuisse omnes ad unam ut sumamus sus- deat, tamen proprietates eiusmodi quae ut p. 477, 22 ἔοικέ τι ad ipsum Platonem redire videantur, recensioni archetypae E relin- quere ratio postulat. utrum igitur ex uno eodemque exem- plari antiquo diversae nostrorum codicum familiae in quibus scrip- turae anthologii comparent suam quaeque partem memoriae Stobaea- nae petiverint, an recensio qua excerptor usus est ipsa e variis fontibus constituta fuerit, in ambiguo relinquendum esse acriter moneo.
ut autem dubitari debet num recensio Stobaeana pro fonte habenda sit ex quo mixto cum traditione Bodleiani recensiones libro- rum E (ACEHJLT) et (40 Gs) ortae sint, sic id quidem certum esse adhuc nobis visum est in definita parte codicum Platonicorum, in codicibus B C D nullas Stobaei peculiares lectiones occurrere; cum traditio B etiam in reliquis libris Platonis, modo in his modo in illis, obviam esset, tamen ex B C D solis quaequmque a gnomologo aliena memoria Phaedonis ad nos pervenit, eam plenam cognosci posse. at nunc valde verendum esse dicamus oportet, ne B C D item memoriae Stobaeanae atque E (4 ΟΕ HJ L TI'40 Gs) traditionis B participes sint. nisi casu Stobaeus cum B C D p. 329, 25 lectione corrupta τό, p. 331, 2 ubi Eusebius cum libris plerisque wuxnv exhibet, lectione ψυχή congruit, etiam recensio B e compluribus libris antiquis con- flata est. sic vide ne quamvis testimoniis Stobaeanis dilucide per- Spectum habeamus varia memoria antiqua nostram memoriam Phae- donis niti, tamen quae exemplaria dialogi media aetate scripta sunt, ea in duas classes duabus priscis recensionibus respondentes Sto- baeo consulto secare frustra temptemus.!) immo si modo traditione apud Stobaeum obvia certus fons nostrae memoriae Phaedonis repraesentatur, etiam si ad duos libros veterum nostri omnes redirent, nostros libros in duas classes dividi omnino non posse demon- Stratum est.
1) ita corriguntur quae p. 421 dicebantur. 29*
440 Ernestus Bickel:
sed satis probabile esse e pluribus quam duobus libris veteri- bus varias familias codicum Platonicorum exortas esse modo!) ediximus. librorum E (4CEHJL T) recensionem item a libris (4 Φ α s) ut classem E((42CE HJ LTT'A 0G s) à membranis B CD iam ante Stobaeum distinctam fuisse admodum veri simile nobis visum est. trium autem recensionum Phaedonis uni cuique variam traditio- nem priscam inesse fusius inlustrare adhuc satis fuit et commodum; ut in communibus librorum E (4CEHJ LT) lectionibus recensio Stobaeana, in libris D CD traditio excerptori ignota clarissime deprehenditur, ita scriptura totius familiae (41 D 6 8) propria prae- clarum et insigne exemplum conflatae memoriae est, quam omnes libros Platonicos qui acrius intuuntur prae se ferre perspiciunt. at iam quot peculiares in partes libri nostri discedant nos nondum accurate exploratum habere in eo est ut moneamus. cum adhuc instar testis unius codices B CD item atque libros (A®@s) et E (ACEHJL T) habuerimus, clarissimum esse nunc statuere interest unum archetypon refingere ne ex iis quidem qui saepissime inter se proprie conspirant codicibus licere, nisi ubicumque iidem libri secum discordant, ibi altera pars eorum menda recenti laborat. ita dica- mus necesse erit, etiamsi ΒΟ aeque ac (A®Gs) et E(ACEHJ LT) peculiaribus scripturis plurimis inter se congruant, tamen nec BCD nec (40Gs) aut E (ACEHJLT) ab una stirpe totos tractos videri. ac primum quidem cum loci obviam sint qualis legi- tur p. 326, 3 ubi de libris (4 Φ Gs) unus (Φ) cum Stobaeo διιπτα- μένη exhibet, (4G s) cum aliis membranis Platonis ad antiquitatem ascendere videntur, libros singulos familiae (41 D (18) e variis fonti- bus constitutos esse indicatum habemus. deinde quamvis multis lectionibus gravissimis libri BC'D a reliquis omnibus Platonis distin- guantur, et eum locum occurrere fatendum est ubi ipse B una cum C memoriam Stobaeo probatam classis E (ACEHJLTTA®GSs) sequitur, D unus verum rettulit?), et eum ubi BD a fonte antiquo pendere eclogarius confirmat, attamen librum C ipsum quoque tra- ditione prisca uti veri simillimum est.) denique cum ad memoriam Stobaeanam e nostris libris refingendam praeter codicem E etiam libros (4CEHJ LT) adhibere necesse fuerit, tamen p. 327, 14 de familia E (ACEHJLT) unus E lectionem excerptoris οὐκ ἐξ ἀδικωτέρου tradit, codicum (4CEHJLT) scriptura ἐξ ἀδικωτέρου et veritatis specie splendet et in Oxoniensi libro recurrit.
quo plures autem recensiones propriae Phaedonis, quarum quae- que cum Stobaeo comparata variam traditionem priscam secum ferre videtur, nobis suppetunt, eo minus earum omnium originem a duobus tantum libris veteribus repetere opinor fas erit. et praesertim cum
1) p. 439. 2) cf. p. 826, 1 fj . . dmo6vrjcke. vide p. 484. 3) cf. p. 329, 25 τὸ δὲ δι᾽ αἰςθήςεων. vide p. 486.
De Ioannis Stobgei excerptis Platonicis de Phaedone 441
plane eodem iure quo nos codices E (/4C E HJ L T) ad librum pris- cum a Stobaeano diversum revocare voluimus, etiam recensionem (.4 C EHJ L) a recensione E iam antiquitate secretam fuisse quis dictu- rus sit, ne de aetate singularum recensionum quid certi praedicemus cavendum est.
contenti igitur inlustravisse eas quae ineunte capite περὶ ψυχῆς p. 325, 18—332, 3 leguntur eclogas item atque eclogam capitis L ὡς... δύ ἃ libris E (4CEIHJLT) multo propius quam a reli- quis libris Platonis abesse ad cetera testimonia Stobaeana Phae- donis transibimus. quid vero excerptis adhuc tractatis in historia memoriae Platonicae exploranda profecerimus, quid pluribus eclogis comparatis melius intellegi posse sperandum sit, breviter compre- hendere libet. e compluribus libris veteribus nostram traditionem Phaedonis aptam esse planum factum videtur; sed adhuc certum nes- cimus quot tandem Phaedonis exemplaria nec de servatis transcripta nec e servatis constituta sint, itemque ancipites haeremus utrum qui ad antiquitatem ascendunt libri certis libris veteribus respondeant, an pro recensionibus recens factis haberi debeant. ceteris igitur longis et multis testimoniis collatis ut codices omnes qui lectiones priscas soli servarunt, indicentur ad lucem protrahantur fore spera- mus; simul si quorum librorum proprietates non nullas in certis quibusdam eclogis recurrere videbimus, acriter intueamur necesse erit, num hi libri adeo cum solo gnomologo congruant ut ipsam eorum peculiarem recensionem priscae originis esse fatendum sit. tamen non iam recensionem aliquam apud Stobaeum obviam cum certo genere codicum nostrorum ex eadem stirpe descendisse ita firmare tempta- bimus, ut lectiones à Stobaeo diversas illius librorum familiae tam- quam spurias abiciendas esse probemus. nam perspecta ratione quae inter singula genera nostrae memoriae Platonicae et inter traditionem superiorum eclogarum intercedat, si familiam aliquam codicum Pla- tonicorum cum excerptis quibusdam sequentium peculiariter conspirare inveniemus, in familia librorum eadem etiam alteram ab his excerp- tis alienam traditionem Phaedonis deprehendemus, minime mirabimur. quae igitur eclogae sequentes similiter atque superiores eclogae generis E modo cum his modo cum illis libris Platonicis faciunt, eae a qua familia nostrorum librorum proxime absint, statuere satis habebimus. ut autem fons primarius librorum qui e diversis exemplaribus constituti sunt, si modo proditur, apertis scripturae vitiis inlustratur, sic si quae lectiones lacunosae insanaeve libris Stobaei cum singulis codicibus Platonis communes sunt, ex his locis potissimum discendum erit quae ratio inter familias nostrorum codi- cum et inter quamque Stobaei eclogam intercedat.
cum igitur ad reliquam quaestionem absolvendam minus expedire pateat libris Platonieis inter se discrepantibus quae scripturae ger-
442 Ernestus Bickel:
manae, quae falsae sint curis criticis investigare, tamen in pretium earum lectionum variarum quibus ab universa nostra memoria Pla- tonica Stobaeus abhorret diligenter inquirere pergendum erit. quorum excerptorum peculiares scripturae spuriae esse inveniuntur, eorum memoriam e stirpe eadem ac quae adhuc nobis innotuere recensiones Phaedonis originem petere sumi debet. si vero alicuius eclogae pro- prias lectiones complures e stilo Platonis fluxisse negari non poterit, sedulo dispicere oportebit, utrum quae nova deteguntur codicum Platonieorum vitia communia similiter atque corruptelas eorum superioribus eclogis proditas ab antiquariorum arbitrio!) repetere lieeat, an ex his vitiis concludi necesse sit quotcumque exemplaria vetera Phaedonis ad Byzantinos pervenere, ea omnia ex uno eodemque fonte maculoso pendere. ceterum eo magis testimonium concordans codicum Platonicorum veritatem praestare nobis persuasum erit, quod e compluribus libris veteribus nostros prognatos esse praegressa disputatione expertum habemus.
inter locos permultos Phaedonis quos Stobaeus per totum opus dispersit, etiam alia genera memoriae atque traditionem eclogarum quas adhue tractavimus, quam E appellari voluimus?), nobis obviam fore putandum est. praesertim si in eodem anthologii capite locis diversis testimonia Phaedonis leguntur, ea non omnia ex eodem fonte petita esse probabile videtur. in capite περὶ ψυχῆς eclogas quas ab- solvimus loci e Cratylo et Phaedro Platonis atque ex Herodoto desumpti secuntur, quos excipit pars altera eclogarum Phaedonis quas Ioannes in eaput περὶ ψυχῆς congessit. et horum quidem excerpto- rum primum est excerptum πότερον ... ἐξευρήςειν (p. 91 E—95 A — p. 333, 21— 338, 23) cuius memoria tabella hae inlustretur:
p.91E — 333, 21 — Eunpocdev = C Dv ἔμπροςθε BE (Υ) 8) 22 — — τοὺς... οὔξε BCD Ev . om.(OsI") propter homoeocatarc- | ton 23 — — ἐφάτην = Ev φάτην BCD 24 — — λέγετε = Ev λέγεται B (T) et ut vid. pr. C.D°®) 24 — ἔφαμεν Ξε BCDEv φαμὲν (6) τ 25 ἄλλότι = BCD(G): ἄλλοθε ἄλλοθί που Ev (AEHJLT) 25 — — πρότερον — BCDEv πότερον (4) p.92A 26 — — — ---- ἐντεθῆναι ἐνδεθῆναι Plat. 334, 1 —— — d ὃ Plat. 1 — — — — θαυμαςτῶς θαυμαςτῶς ὡς Plat. ὃ — — — — πάνυ γε πάνυ Plat. 4 — — — — 6aupácaiyut θαυμάζοιμι Plat. 4 — — — éyoi εἴ μοι Plat., sed (Z) om.
ἢ cf. p. 438. T) cf. p. 422.
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone
334, 4 — ἄλλα — BCD(à)
4 ἔτι — v:ém (J)
6 — ἄλλο — (6)
6 δόξαι — v
6 — ---- ἄνπερ μείνῃ — v : ἐάν- nep μείνῃ BDE(4dsT)
6 ἥ δε — BCDv
8 ἐκ τῶν = BCDEv
8 — ἐντεταμένων = BC D Ev
9 — — 00... εὐγκειμένη — BCDE»v 9 — — που = BCDEv 9 — cautoÜ0 = B Ev 29 B 10 — — — éxeivo 11 — — — — οὐδαμοῦ 12 ὅτι - BCDE(ACEHLGs ΥΓῚ 14 — — — — εἶδος καὶ 16 — d = Ev 17 — — — ópóppoctoi ὦ € 20 — — — — ξυναινέςεται 23 — — coi οὐ = Ev
25 ψυχὴν = Ev:wuxyn BCD 26 ἐκεῖνον ἔφη = v: ἐκεῖνο ἔφη σ
2D 27 — ---- εὐπρεπείας 335, 2 — — — φυλάττοιται 3 — — — — καὶ τοῖς ὃ — — — — mácv 4 — — — ὑποδέςεως
5 — ἐρρήθη = BCDv 6 — — — — πρὶν ἢ 7 — — — οὕτως
8 τοῦ = BCDE»v
2E 9 ἀποδέδειγμαι = (4.11, ΓῚ
10 — — — — dc... ὡς
10 — — unte ὡς ἐμαυτοῦ — BCD Ev (sed om. ὧς)
11 — ψυχὴ — BBDEv
11 —— d ... npochkev — BCDEv
12 TIdE ... τίδέ — C
443
ἄλλο Ev
om. BCD E(4«ds)
ἄλλα ΒΟ Εν
δοξάςαι BCDE(A40oGsT) ἐὰν Trepıneivn C
om. FE
ἐκ δὲ τῶν (J^)
ἐκτεταμένων (4): ἐντεταγμένων (1)
om. (@)
πω (L)
αὐτοῦ CD(G):aoroo c") ἐκεῖνα Plat.
οὐδαμῶς Plat.
ὅτι OU v
T€ ins. Ev:ye BCD
ὃ BCD(T)')
avapuocroı Plat.
Zuvacerar v:£uvécerai BC DE: ξυνίγεται (s)
οἴου ΒΟ: οὐ (G)
τὴν ψυχὴν (Ds)
ἔφη ἐκεῖνον Καὶ (T): ἔφη ἐκεῖνο B D: ἐκεῖνον (@)
ἀπρεπείας (1)
φυλάττηται Plat. Stob.II p. 24,22
ἐν ins. Plat. : Stob. II 24, 23 hab. ev, om. τοῖς
üracıv Plat. Stob. II 24, 23
Uno8éceuc B C D Ev: ὑποδέξεως (05)
ἐρρέθη E (ds Tr“)
Tpiv Plat.
ὥςπερ Plat.
τούτου (4)
ἀποδέδεγμαι B OD Ev
om. Plat.
om. (EJ L)
ἢ ψυχὴ (4) ef. adn. 30 om. (
Tide... τῇδε BCDEv: ríjoeom.(4)
444
Ernestus Bickel:
335,13 ἔχει — (J) ἔχειν ΒΟ Ev p. 93 A 18 ἂν ἐκεῖνα BODE(A40GsT) ἐκεῖνα ἂν v 18 — — ἔχῃ — BCDEv ἔχοι (4 E) 13 — — ἐξ — BODEv τὰ ἐξ (4) 15 παρ᾽ ὃ = παρ᾽ ἃ BEv:naop’ D 15 — — ἐκεῖνα — BCD Ev ἐκεῖνο (TE): ἐκεῖνος (J) 17 ἁρμονία = (AEHJLG) ἁρμονίαν BCDEv 18 — — dei BCDEv δὴ (45) 18 — — ἐναντία BCDEv ἐναντίαν (45) 18 — — γε — BD Ευ γὰρ C:Ye ἄρα (5): : om. (L) 18 ἁρμονία = CD(OÓGACEH ἁρμονίαν BE(T) JLT) 19 — — — — ἂν om. Plat. 19 τι ἄλλο - BCDE» ἄλλο τι (49) 20 — — αὑτῆς BDEv αὐτοῖς C 20 — — — μέντι μέντοι Plat. huc usque memoria Stobaei ex F' solo hauriebatur, inde a πέφυκεν p. 325, 21 etiam P excerptum habet 21 — — ὡς ἂν ἁρμοςθῇ — BC om. (s) D Ev 23 — — καὶ — BCDEv om. (4HJ 4) p. 933 B 23 — — εἴπερ = BCDEv ἤπερ (A) 24 — — ἂν — BCDEv om. (4CEJ LT) 25 ἥττων = BCDEv ἧττον (T) 26 εἰ — BCD(J):fj ei (T) Ev 26 τοῦτο = BCDE»v τοῦτο καὶ (4) 26 κατὰ — (A) xai κατὰ BCDEv 26 τὸ — BODEv om. (CEHJ L) 336, 1 — — — — ψυχὴν ψυχῆς Plat. 1 ἐπὶ — BCDEv om. (®s) — — αὐτὸ = BCDEv καὶ τὸ (s)
p. 93C
3 δή, ἔφη — BCDEv
4 τε = BCDEv Stob. p. 310, 23
6 — — τῶν ... ἁρμονίαν ei- vat — BCDEv
6 — τιθεμένων — Ev
7 — ψυχὴν = BCDEv
7 τί τις — BDEv
4 — — — φύεει 8 ταῖς ψυχαῖς = BCDEv 8 πότερα = (ELI)
δή (4CEHLAGsI) Stob. I p. 310, 22 om. (CEHJLA®G@sT)
om. (I?)
θεμένων BCD**)
τὴν ψυχὴν (E) cf. adn. 80
τις τί (4D G5): 11 τί C: τίνα τις (2):τις (TO)
price ΒΟ. Ev:qna (GsJ)
τῇ ψυχῇ (J)
πότερον BCDEv
De Ioannis Stobaei excerptis Platonici de Phaedone 445
336, 9 αὖ τινα — BCDE(AWsT) 9 ἄλλην = BCDv
93D
93 E
337, 94 A
94 D
10 —— — — τῇ 11 — — — τήν τε 11 — — xai = BCDE« 12 — — — --- ἔγωγε pnciv 12 — — ó — Ev 13 — — Σιμμίας B Ev 13 — δὲ = BCDEv 13 τοιαῦτ᾽ ἄττ᾽ = BCDEv 13 — — àv = ΒΟ Εν 15 — — ἑτέρας — BDEv 17 — — ἑτέρας = BCDEv 17 ἁρμονίας = BCDEv 18 μηδὲν -- BCDv 20 d — BCDE(TL) 21 — μήτε = BCDEv 22 — — | — BCDEv 22 — — τὸ Ícov (ante οὐκοῦν) = BCDEv 22 — — ψυχὴ 22 — --- οὐδὲν — BCODE»v 28 --- — ἄλλη... ἧττον — B C DE»v 24 — — ἥρμοεται = BC D Ev 26 — — — ἂν 2 — — — dvapuocrioc 4 ψυχὴ = BCDE»wv 9 — — écriv ἁρμονία = BO D Ev 7 παντελῶς ψυχὴ = BCDEv
13
te=(AJ) πάντιυν = BDE»v ὁμοίως ἀγαθαὶ = BCDEv
— τοῦτο — E (EJ) — — — — εἶναι ψυχαί ἔφη = BCDE»v
— — ὦ = BCDEv καὶ καλῶς = BCEv — — — — ἂν
— — & — BCDE»v — n=(®sCHLT) — ——— ἀρχὴν — — — πρότερον κατὰ τὸ = BCDEv
τινὰ αὖ υ: αὖ (G)
ἄλλην καλὴν, sed καλὴν punctis notatum Κ᾽: ἄλλην καλεῖν (G)
om. Plat.
τὴν δὲ Plat.
ὡς (D)
ἔγωγ᾽ ἔφη Plat.
ὦ BCD
Σιμμία C D
δὴ (ὦ
τοιαῦτ᾽ (4 EJ)
om. (G)
om. C
ψυχὴ ἐπειδὴ Plat. om. (ds) om. (4) propter homoeoteleuton
hpuócea (I)
μετέχοι àv Plat.
ávapuocria Plat.
om. (4f)
om. (3) propter homoeoteleuton
ψυχὴ mavreAüc (à) te BCDEv πάντων τῶν C (G) ἀγαθαὶ ὁμοίως (G) τοῦτο τὸ BC Dv *) ψυχαΐ, εἶναι Plat. om. (6G)
ὁ (J)
καλῶς D
om. Plat.
n ἢ
om. BCD Ev") ἄρχειν Plat. πότερον Plat.
κατὰ (I)
337,
446
17 nadrnacıv ἢ Kai Evavrıov- μένην — (443)
18 10 — BCDEv 18 olov = (40GsACEJ LI)
19 — — 10 — BDEv 20 που μυρία — C (G) 21 — — — — ἐροῦμεν p. 94 0 22 — — οὐκοῦν = BCEv 22 — — a0 — BCDEv
338,
p. 91D
p.94 E
p. 95 A
23 — npöcdev = BCDv
23 μήποτε ταύτην = BCD 23 — — — TE 94 — — — — ψάλλοιτο
25 — τυγχάνει = BODEv 27 vóv — BCDEv
1 φαίνεται ἡμῖν — (4)
2 — onci= BCDv
3 — — ἐναντιουμένη = BD Ev
4 — — χαλεπώτερον — BC D Ev
4 — — xoláZouca — BCDEv
5 — — 1€ — BCDEv
5 τὴν ἰατρικήν — BCDEv
9 — — οὗ = BCDEv
10 — xpadinv = BCDEv
10 — ἠνίπαπε — Ev
11 —— δὴ = BCDE»v
12 — — ποιῆςαι = BCDE»v
13 παθημάτων = (40Gs ACE JLI)
14 — — — ταύτας
15 τινὸς ἢ — (ACEHJLT) 16 — ἔμοιγε = BCD(A0G 8)
17 ἡμῖν — BCDEv
17 — οὐδαμῇ = BCDE»v 19 — — — ὁμολογοῦμεν 19 — — οὔτε = BCDE»v
Ernestus Bickel:
πάθεειν ἢ καὶ ἐναντιουμένην παθήμαειν υ: πάθεειν ἐναντι- ουμένην παθήμαειν BOD: πάθεειν ἢ καὶ ἐναντιουμένην τοῖς παθήμαειν E
om. (BL)
dci BCDEv
τοῦ C (0)
μυρία που BDE*v
ὁρῶμεν Plat.
om. D (post οὖν)
ἂν (4 E):0om. (G)
Zunpocdev E (4 Φ GsT) cf. adn. 29
μήποτ᾽ ἂν αὐτὴν Ev
γε Plat.
πάλλοιτο BCDEv:ónól otro (H): om. (G)
τυγχάνοι (I) "Ὁ
om. (®s)
ἡμῖν φαίνεται BCDEv
φήςει E*?)
ἐναντιουμένην C
χαλεπώτερα (6)
κομίζουςα (2)
δὲ (Φ)
ἰατρικήν (4 ὦ 65)
οἷ (6)
κραδίαν (I): καρδίαν (J) : om. L
ἠνείπαπε BCD(AG): ἐνίπαπε (5%)
om. (8)
ποιῆςαι καὶ (D)
παθῶν BCDEv
ταῦτα Plat.
τινὸς fj πράγματος ΒΟ Εν
ἐμοὶ (MEHJ LI): οὐκ ἔμοιγε Ev
om. (G)
οὐδαμῶς (6): οὐδὲ μὴ (L)
ὁμολογοῖμεν Plat.
οὔτε γὰρ (4)
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 441
338,19 — ἔχει = (dsrT) ἔχειν BCDEv 20 — — — ἕν eiev Plat. 20 — — — ὦ Σώκρατες ὁ Σωκράτης Plat. 22 —— ὦ... ἔφη = BCD om.(s) propter homoeoteleuton Ev
22 — ἱλαςόμεθα = BCDE»v ἱλαεώμεθα (A)
si quis attento animo lectiones Stobaei proprias quae in hac ecloga occurrunt perlustraverit, paucas inveniet quibus qua veritatis species inesse videatur. p. 333, 26 (p. 92 A) quod pro ἐνδεθῆναι librorum Platonis in anthologio legitur évreOfjvat doctrinae philo- sophieae quae Phaedone propagatur minus conveniens esse affirmant loci ut p. 81 E αἱ ψυχαί... ἐνδεθῶειν eic cWua. évboüvrat . . . eic τοιαῦτα ἔθη. p. 334, 1 (p. 92 A) ὡς in floseulo θαυμαςτῶς ὡς émeicenv apud excerptorem desideratur; at notandum est non modo altero adiectivo vel adverbio sequente sicut Crat. 395 D θαυμαςτῶς ὡς cuupwvwc, Phaed. 102 A θαυμαςτῶς ... dc ἐναργῶς, 96 A θαυ- μαςτῶς... ὡς παρὰ δόξαν pone θαυμαςτῶς adverbium ὡς obviam fieri, verum exemplis simillimis Phaed. 96 A (Stob. I 339, 5) θαυμα- ςτῶς ὡς ἐπεθύμηςα, p. 99D ὑπερφυῶς ... ὡς βούλομαι, Gorg. 496 C ὑπερφυῶς ὡς ὁμολογῶ (sic B: ὡς om. 7), Symp. 173 C ὑπερφυῶς ὡς χαίρω (ὡς om. 2) K p) locutionem θαυμαςτῶς ὡς ἐπείςθην com- probari. deinde p. 335, 6 (p. 92 D) dictionem πρὶν ij Stobaeo tra- ditam a Platone abiudicandam esse, quamquam ea p. 104 C vel in libris B C invenitur, nemo infitias ibit.!) item p. 335, 10 (p. 92 E) lectio eclogari dc ἐμαυτοῦ ... ὡς ἄλλου ἀποδέχεεθαι λέγοντος comparato p. 92 A ἀποδέξει γε εαυὐτοῦ λέγοντος suspecta videtur. praeterea p. 337, 24 (p. 94 C) propria citharistarum vox ψάλλειν pro πάλλειν apud Stobaeum obvia quin librario male docto debeatur nullus dubito; post ἐπιτείνεςθαι quod idem atque ψάλλεεθαι valet, ψάλλεεθαι inepte, commode πάλλεεςεθαι dici patet; neque iure quis Lys. 209 B οὐ διακωλύουςί ce οὔτε ὁ πατὴρ οὔτε ἣ μήτηρ ἐπιτεῖναί τε καὶ ἀνεῖναι ἣν ἄν βούλῃ τῶν χορδῶν καὶ ψῆλαι καὶ κρούειν τῷ πλήκτρῳ in censum vocaverit, ubi adulescentuli licentiam coacer- vatione synonymorum ἐπιτεῖναι ψῆλαι κρούειν illustrare auctori dialogi in animo est. denique p. 334, 20 (p. 92 C) ξυναινέςεται anthologii insitivum esse ultro patet; tamen haec lectio unde ori- ginem traxerit pluribus explicare in rem est. tenendum enim erit Platonem ξυνάιςεται libris (4 DG 4C EHJ L TT) traditum scripsisse, sed iam in priscis aliquot Phaedonis exemplis crebra dipthongi αἱ cum vocali € commutatione?) £uvécerai quod codices B C D E praebent exaratum fuisse. lectioni &utem corruptae Euveceran si syllaba at superscribebatur, verbum apud Stobaeum inventum ξυναινέςεται facile
1) cf. Krueger, gramm. graec. 69, 58 adn. 2) cf. append. adn. 86. inprimis vide Tim. 26 D ἀπαιςόμεθα corr. A: ἀπεςόμεθα Tub.
448 Ernestus Bickel:
oriri potuit. postremo p. 335,3 (p. 92 D) scripturas καὶ τοῖς et Tcv pro καὶ ἐν τοῖς et Amacıv in anthologio occurrentes spurias esse testimonio Stobaei ipsius eundem loeum iterum laudantis vol. II p. 24, 22 evincitur. ita plerasque proprietates eclogae πότερον ... ἐξευρήςειν respuendas esse apparet. uno tantum loco excerpto soli incolumem Platonis scripturam acceptam ferri fatendum est. p. 337, 13 (p. 94 A) enim dv post πάςχειν libri Platonici omittunt, libri antho- logii exhibent, ubi nemo nisi unus Vermehren?) scripturam codicum Platonis defendere ausus est, qui καλῶς etiam ad Trücxeıv referendum esse putavit. ut autem merito editores Platonis ἄν recepisse censeo, ita causam iustam suppetere opinor, cur consulto a librariis dv ex- punctum esse sumamus. duas enim sententias inter se satis multum abhorrentes ἦ Kai καλῶς δοκεῖ οὕτω λέγεςθαι; et ἦ ἔπαςχεν ἂν ταῦτα ὁ λόγος εἰ ὀρθὴ fj ὑπόθεεις ἦν; una structura Plato copula- vit. de improviso praeter λέγεςθαι etiam enuntiatum irreale a δοκεῖ suspenditur, cum infinitivo praecedenti sequentem responsurum esse facile quis speret.?)
igitur hanc eclogam πότερον... . é£eupriceiv, quoniam illo loco ubi verum praebet, traditionem codicum Platonicorum a scribis diversis emendandi causa extersam esse putare licet, ceterae autem eiusdem eclogae peculiares lectiones reici debent, eodem discrimine atque eclogas generis E ab universa memoria nostrorum exemplarium Phaedonis distare apparet.*) relinquitur ut inter singulos libros Platonicos et hoc excerptum quae ratio intersit eruamus. codicem E quem ab eclogis superioribus proxime abesse videbamus, ab hoc excerpto saepius quam reliquos libros Platonis dissentire ante omnia puto memorabile est. cum universae eae lectiones quas vetustissimus liber B a Stobaeo alienas exhibet etiam in E recurrunt ut p. 334, 4 ποτέ pro ποτὲ ἔτι p. 334,6 δοξάςαι pro δόξαι p. 334, 26 ἔφη ἐκεῖνον pro ἐκεῖνον ἔφη p. 335,17 ἁρμονίαν pro ἁρμονία p. 335, 18 ἁρμονίαν pro ἁρμονία p. 337, 18 ὡςεί pro oiov p. 338, 13 παθῶν pro παθημάτων p. 338, 15 τινὸς ἢ πράγματος pro τινὸς fj, tum praecipue nulla de peculiaribus scripturis libri E quales sunt p. 333, 25 ἄλλοθί που pro ἄλλοθι, p. 334, 6 ἥδε fj pro fj p. 336, 9 ἄλλην καλήν pro ἄλλην p. 336, 18 un pro μηδέν hae ecloga probatur. itaque aliter recensionem huius excerpti, aliter superiores eclogas constitutas esse indicatum habemus. nec vereor ne quis mihi obiciat ideo hanc eclogam a superioribus diversam videri, quia liber E inde a p. 85 novum fontem secutus cum recensione codieum B CD cohaereat)) nam ut hoc verum sit,
1) quae explicatio scripturae Stobaeanae si recta est, hoc loco quae infra p. 450 de cognatione librorum BC D cum hac ecloga exponuntur egregie confirmantur.
2) Plat. Studien p. 28 sq.
3) de ἄν a librariis saepius omisso cf. p. 486 adn. b.
4) cf. p. 442.
5) cf. Schanz, Platocodex p. 66.
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 449
certe tamen postulandum est ut cum illis libris qui per totum Phae- donem maxime a B CD discrepant (/10 E HJ L), quibuscum similiter atque cum E supra insigniter conspirabat!), etiam nune Stobaeus peculiariter faciat. verum plurimis locis haec ecloga etiam a libris (ACEHJL) singulis vel cunctis abhorret; cf. p. 335, 13 ἐκεῖνα ἄν librorum( 4C EHJ LI") pro ἂν ἐκεῖνα p. 335, 26 «μικρότατον librorum (CEHJ L) pro 16 cuixpóraTov p. 386,8 δή librorum(. 4CEH LA ΦΕ ΓῚ pro δὴ ἔφη p. 336, 4 νοῦν librorum (CEHJ 1,4 ὦ 6 8 Γ) pro νοῦν τε p. 336, 9 τινὰ αὖ librorum (4CEHJ LI?) pro αὖ τινα p. 336, 13 τοιαῦτ᾽ librorum (44 EJ) pro τοιαῦτ᾽ ἄττ᾽ p. 334, 8 ἐκ bé libri (J) pro ἐκ p. 336, 8 τῇ ψυχῆ pro ταῖς ψυχαῖς p. 336, 17 ἁρμονίαν libri (C) pro ἁρμονίαν ἁρμονίας. hi igitur loci excerptum a traditione libris (ACEHJL) potissimum repraesentata satis longe remotum esse demonstrant. codex (I’) autem plerumque a familia ($C EHJ L) stat, complura a Stobaeo aliena peculiaria veluti p. 335, 25 ἧττον pro ἥττων p. 337, 17 κατά pro κατὰ τό praebet, una tantum in re minuta p. 336, 8 πότερα pro πότερον cum gnomologo proprie con- sentit; quocirca ne (I") quidem eclogae cognatus videtur. sequitur ut codices (Ζ D 68) cum excerpto comparemus, qui una cum B CD quat- tuor locis ab eo discedunt; cf. p. 334, 4 ποτέ pro ποτὲ ἔτι p. 334, 6 δοξάςαι pro δόξαι p. 335, 17 ἁρμονίαν pro ἁρμονία p. 338, 15 τινὸς ἢ πράγματος pro τινὸς fj. praeterea libri (4 D G.s) duabus lectionibus quae iis cum familia (ACEHJL) communes sunt p. 336, 3 et p. 336, 4, quas iam supra citavimus, ab ecloga seiunguntur. de iis vero scripturis quae peculiares librorum (41 ὦ 6 8) inveniuntur, duas gravissimas p. 337, 17 παθήμαειν ἢ καὶ ἐναντιουμένην pro πάθεειν ἢ καὶ ἐναντιουμένην παθήμαειν p. 338, 1 φαίνεται ἡμῖν pro ἡμῖν φαίνεται in hoc excerpto recurrere Sane memorabile est; tamen quo- niam item eclogis generis E aliquae proprietates librorum (4 ὦ 6 8) probantur?) in consensu cum (4f D 68) huius excerpti indolem pecu- liarem consistere dici nequit. ceterum unusquisque codicum (4 D 6 8) differentiis multis ab ecloga distinguitur; cf. p. 336, 7 τις τί librorum (4 Φ Gs) pro τί tic p. 338, 5 ἰατρικήν pro τὴν ἰατρικήν p. 334, 12 ὅτι οὐ librorum (A®) pro ὅτι p. 335, 19 ἄλλο τι librorum (As) pro τι ἄλλο p. 335, 8 τούτου libri (4) pro τοῦ p. 335, 26 τοῦτο καί pro τοῦτο p. 337, 4 οὐδεμία pro οὐδεμία ψυχή p. 334, 25 τὴν ψυχήν librorum (ds) pro ψυχήν p. 337, 27 οὖν pro οὖν νῦν p. 337, 7 ψυχὴ παντελῶς libri (d) pro παντελῶς ψυχή p. 337, 18 τοιόνδε pro τὸ τοιόνδε p. 337, 10 ἀγαθαὶ ὁμοίως libri (G) pro ὁμοίως ἀγαθαί p. 337, 11 δοκεῖ pro δοκεῖ ἔφη p. 338, 17 ἄριετε pro dpicre ἡμῖν. ita ex- plorata ratione quae inter familiam (4 D G.s) et excerptum intercedat de libris BC.D ut agamus superest. praeter quattuor illos locos ubi BCD(4A®Gs) universi a Stobaeo discrepant communes codicum BCD lectiones tantum duae p. 337, 18 ὡςεί pro olov p. 338, 13 παθῶν
1) cf. p. 433. 2) cf. p. 488.
p. 95 E
— 338,
p. 96A
— 339,
450 Ernestus Bickel:
pro παθημάτων gnomologo improbantur. contra recurrit in antho- logio librorum B CD vitium gravius p. 337, 23 μήποτε ταύτην pro μήποτ᾽ ἂν αὐτὴν. ut autem vel hoe loco eclogam πότερον. ... ἐξευρήςειν ad id genus nostrae memoriae Platonicae quod libris B CD praecipue repraesentatur referendam esse admodum veri simile fit), ita nunc accipe peculiarem libri C recensionem propinqua cognatione hoc excerpto attingi. primum enim bis Tubingensis & traditione Bod- leiani recedit, cum ecloga facit; cf. p. 334, 26 ἐκεῖνον ἔφη pro ἔφη ἐκεῖνον p. 335, 18 ἁρμονία pro ἁρμονίαν. deinde C quem ab eclo- gis superioribus propter peculiares scripturas longissime remotum videbamus?), etiam in ea parte Phaedonis quam haec ecloga com- plectitur aliquotiens a reliquis codicibus Platonicis discrepat; at in hac ecloga proprietates Crusiani (praeter unam p. 337, 9 πάντων τῶν pro πάντων) recurrunt; cf. p. 335, 12 τί δέ pro τῇδε p. 335, 15 παρ᾽ Ó pro παρ᾽ à p. 337, 20 που μυρία pro μυρία που.
si autem firmatum habemus hane eclogam aliam atque superiores memoriam secum ferre, testimonia Platonica Stobaei revera e com- pluribus fontibus ortum trahere demonstratum est. et cum excerpti πότερον... ἐξευρήςειν proprietas eo contineatur quod lectiones peculiares libri C in eo recurrunt, alterum genus traditionis Platonicae apud excerptorem obvium memoriam C appellabimus. ex quibusnam vero diversis fontibus Stobaeus testimonia Phaedonis haurire potue- rit, antequam ea omnia percensuerimus, dieere non attinet. interim pergamus in inlustranda memoria excerptorum quae e Phaedone sumpta Ioannes in medio capitis περὶ ψυχῆς composuit. quorum excerptorum primum comparatum est cum libris Platonicis; subsecuntur tria alia ὁ oov ... χρῆμα (p. 95 E—96 C — p. 338, 25 — 339, 20), τὸ γάρ... οὐ cpóbpa (p. 99 B —100 A — p. 339, 22— 341, 4), ἀποκρίνου .. . Ἅιδου (p. 105 C—107 A = p. 841, 6—343, 11) titulis ἐν ταὐτῷ, TMarwvoc, ἐν ταὐτῷ inducta:
27 — — bei — BCDEv δὴ (4D ALT)
1 τί cov χρήειμον — BCDEv χρήειμόν τί coi (J)
2 — — φαίνηται — BCDEv φανεῖται (4CEHL) : φανῆται (JT)
2 περὶ Ξε BCDEv om. (s)
2 λέγεις — Ev ἂν λέτῃς BCD (8): λέτης (4)
2 — — βούλομαι... Κέβης om. B propter homoeoteleuton
C D Ev
4 ὡς ἐροῦντος = BCDE»v ἐροῦντος (H) : ὥςπερ ἐροῦντος ὥς
4 —— ὦ — BCDEv ὁ (13)
1) cf. etiam p. 448 adn. 1. 2) cf. p. 420 et 482.
139,
6 B
60
98Β
339,
340, 1
9C
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis
6 ὑπερήφανον — v Euseb. praep. ev. p. 26b
7 — — — ébóxe εἰδέναι εἶναι
7 αἰτίας Ξε BCDEv 8———— πολλάκις
9 ἄνω κάτω = BCDE(dsA CEHJ1) 9 — μετέβαλλον BCDEv 9 πρῶτον = Ev Euseb. 10 τὸ θερμὸν xai τὸ ψυχρὸν — Ev Euseb. 11 — — τότε = B Ev 13 — — ὁ BCDE»v 13 ὁ τὰς BDE»v Euseb. Stob. p. 482, 22 14 — — — — καὶ τοῦ 16 — — κατὰ = BCDEv 17 φθορὰς — BCD»v 18 — τε καὶ — Ev Euseb.
de Phaedone 451
ὑπερήφανος BCDE(A4G ACE TI
ἐδόκει εἶναι εἰδέναι Ev : ἐδόκει εἶναι B C D: εἶναι ἐδόκει εἰδέ- ναι Euseb.
icropiac (4C EHJ LT)
πολλάκις ἐμαυτὸν Plat. (sed J ponit ἐμαυτὸν post μετέβαλ- λον) Euseb.
ἄνω καὶ KÓTU) v
μετέβαλον (J.LI)
om. BCD
τὸ θερμὸν xai ψυχρὸν B D(A): τὸ θερμὸν τὸ ψυχρὸν C
τάτε CD(T G)
οὐ (J)
om. C
kai Plat. Stob. p. 482, 23 καὶ (AHJ)
φορὰς E, Eusebii F
καὶ BOD(AEHJ)
Πλάτωνος
90 τί écrit — ΒΟ Εύυ
23 — — ἐκεῖνο ἄνευ οὗ = BC D. Ev
23 écri τὸ αἴτιον — BC D Ev
24 — — — εἶναί τι ὃν
25 — ckótei = BCDEv
25 ὀνόματι = E(GACEHJL I) Simpl. in Arist. phys.
p. 388 Diels 97 — — bij — BCDEv 28 ποιεῖν — (HJ)
28 — — xapbónu = BCDEv
28 πλατείᾳ = BCDEv
ἀέρα = BCDE»v
1 βέλτιετα auta—=(H I7) Euseb. praep. ev. p. 752d Bimpl.
3 — — — ἔχει 4 ἄν ποτε Ἄτλαντα = v Euseb. 5 — —xai ὡςΞ BCD EvEuseb.
ecri τι (40 H):écri (EJ L)
ἐκεῖνο ὃ ἄνευ οὗ (ACEHJL Φ: ΓῚ : ἐκεῖνο οὗ ἄνευ (4f) **)
ἐςτι αἴτιον (@)
εἴη αἴτιον Plat.
ckór (4d Gs Η.1.) ἢ)
ὄμματι BC Dv
δεῖ (ΠῚ : δεῖν (J)
ποιεῖ BC D Ev
τῇ μαίςτρᾳ ToO ἀλεύρου xapbó- mw (H)*)
om. (G)
ἀέρα κάτω (ADGsC)
αὐτὰ βέλτιττα (4G) : βέλτιετον αὐτὰ BCDE(T) : βέλτιςτα αὐτοῦ ν
ἔχειν Plat. Euseb,
"Arkavra ἄν ποτε BÜDE(T)
τὸ δὲ καὶ ὡς (Ds): τὸ δὲ ὡς (I)
452
340, 6 — — — — cuvidelv καὶ cuv-
DEEIV
7 τῆς τοιαύτης = BCDE(A α590)): τοιαύτης v
7 - --- ἔχει = BCE»v
9 αὐτὸς = BCDE(40GsC HLTT)
p.99D 11 ἢ — BOD(®@s ACEHJL
341,
r)
12 ποιήςομαι = BCD(6G 4C EHJLI)
12 μὲν οὖν = BCDE»v
14 — — — ἀπειρήκει
14 ςκοπῶν = BCDEv
14 — — εὐλαβηθῆναι = BCD Ev
15 — ἐκλείποντα BBDEv
16 πάςχουει = v
16 διαφθείρονται γάρ που ἔνιοι τὰ ὄμματα — BCDEv, sed pro ἔνιοι τὰ hab. (4 68 CH) ἐνίοτε
17 —— év —— BCDEv
17 τινι — BCDE(A4®GsT)
p. 99 E 18 — τοιοῦτον = BCDEv 21 — δὴ = BCDEv 21 — — εἰ τοὺς λόγους — BC DEv 23 dc — BCDE»v p. 100A 24 — — — τὸ
94 ἐν — (408s ACEHJLT) 24 λόγοις = BCDEv 24 ςκοπούμενον = BCDEv 24 ἐν εἰκόςι = BODEv 26 —— ὃν — C Ev 27 éppupevéciat. v — BCDEv 28 ὄντα = BCDEv
1 περὶ — BCDEv — — — — πάντων
^
=D
— — δέ coi — BCDE»v capectepov = BCDEv oU = BCDEv
We No N e μὰ
Ernestus Bickel:
ξυνδεῖν καὶ cuvexeiv Plat. (sed pro ξυνδεῖν hab. ὦ «κο πεῖν, pro cuvexeiv 4 ξυνέχον, cuvé- xeıv om. 4 EJ) Euseb.
τῆς αὐτῆς (4C EHJ LI?)
ἔχειν D ἂν QUTÖC v
flv Ev romcwua Ev
μὲν (ὦ 68) ἀπείρηκα Plat. «κοπιῶν ζητῶν (4) εὐλαβηθέντα (J
ἐκλιπόντα (D)
om. BCDE(T)
ἔνιοι. τὰ ὄμματα διαφθείρονται γάρ που (Γ)
om. (BE)
ἔν vivi v
τοιοῦτο (6) 99)
δὲ (H) cf. adn. 81 om. (G)
i (ὦ τὸν Plat.
ἐν τοῖς BCDE(T)
λόγῳ (2)
ckortoüvra (J)
εἰκόει (45
om. BD
éppuyuevécrepov (L)
εἶναι (1)
om. (A®GsJ)
ἁπάντων Plat.
ὄντων ἃ BCDE(40GsT) δέοι (H)
cagécrara (J)
om. (A)
05 C 341,
05D
05 E
06 A
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 453 ἐν TAUTW 6 δὴ = BCOEv om. D 6 — — ᾧ — Ev ὃ BCD(T) 6 ἐγγένηται = BODEv ἂν γένηται (4f) 7 ζῶν — BCDEv ζῶον (D 7 —— d — Ev ὃ BOD(T) 7 — — d) ἂν ψυχή, ἔφη — B. p ἂν wuxn, ἔφη, écran (4E H CDEv εἶ 1],
7 ἀεὶ τοῦτο = BCDEr 8 — f — BCD pr. Ev
9 αὐτὴ = BCDEv
9 — κατάςκχῃ = BCDEv
9 — — En’ ἐκεῖνο — BDEv 10 — — πότερον... ἔφη — B C D Ev 10 δ᾽ — BCDE»v 11 — — f|... ἐναντίον — BC D Ev
12 — ψυχὴ = BCE(T) 14 cpödpa ἔφη = BCDEv 15 νῦν δὴ — BCDEv
15 δὴ — Ev
15 ὀνομάζομεν = (4 ΦῚ
18 ------ δέχηται = Β΄ Dv
19 --- ψυχὴ — (ΔΦΟΒΟΗΙ,1)
20 ἄρα = BCDEv
20 — ψυχὴ = (456 HL)
22 — — ὠ — BCDEv
23 avoptiw = BC Ev
23 ἀνωλέθρῳ = BCDEv
23 ἢ τὰ τρία — (GT)
25 θερμὸν = BCDE(ACEH JLoT)
25 — --αΟαἀνώλεθρονΞε BC D Ev 26 ἐπάγει = (AT)
26 — — ὑπεξήει = BCD Ev 26 — — — — μένουςα ἄτηκτος 27 Yé — BCDv
27 αὖ = BCDEv
27 — — — ἐδέξετ᾽
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII.
τοῦτο ἀεὶ (Z)
om. (. 4E HJ L) cf. adn. 30 αὐτὸ (TE):alrü (4H L) κατάςχοι (C)
ἐπ᾽ ἐκεῖνο ἐπ᾽ ἐκεῖνο C
om. (s) propter homoeoteleuton
om. (4f) om D (H) propter homoeoteleuton
ἢ ψυχὴ e ef. adn. 30
ἔφη cpóbpa (Ds)
δὴ νῦν (4f)
δὴ ταῦτα BED
ἰὠνομάζομεν B C D Εν: ὡμολογή- cauev a J L) : wuoAoyr- cupev (A)
δέχεται E
ἢ ψυχὴ BC D Ev cf. v. 12
οὖν (AEJ):&crı (HL)
ἣ ψυχὴ BCDE?o ef. v. 12
ὁ (®)
repirrü) (ΘΓ): ἀρτίῳ ἢ
ἀνιύλεθρον (G.DJ T)
τὰ τρία ἢ BCv:tà Tpia» E:1à τρία D(AEHJ)
ψυχρὸν (( I8) et corr. (4f) : ἄθερ- μῶν e
ἀνωλέθιῳ (®)
ἐπαγάγοι ΒΕ: ἐπάτοι C( G ACEHJ):enam L
ἐπεξήει (Ls)
οὖτα cic xai ἄτηκτος Plat.
om. E
ἂν (46 ΓῚ
ἐδέξατο Plat., sed (17) hab. ἐδέ- ξαιτ᾽
80
341,
342,
p. 106 B
p. 106€
454
28 — ὡς δ᾽ aüTuc — v D———i 1 — — — — ψυχρὸν 2 —— ἐπήει = BCDEv
2 ἀποεβέννυτο = D(CJ) 2 ànóM ro = D(AALT) 3 — εὧον — (GT)
3 ἂν — BCDEv
4 — — — οὖν
4 θανάτου = (GT)
4 εἰ uev= (ACEHJ L) 5 — — τὸ = BCDE»v 6 ἐπ᾽ αὐτὴν = BCDE»v 7 δὴ = BOEv
9 — — — — γοῦν τὸ
9 τὸ πῦρ — v 12 — ἀπολλυμένου = v
13 — διαμάχεεθαι = BCDE»v
14 — — ἀνάρτιον = ΒΟ. Εν
15 — ὡμολογεῖτο = (ACEH JLGT)
15 — — bieuaxóuc0a — B C Eo
16 τὰ = BCDEv
18 — — διεμαχόμεθα = BCD Ev
19 — — — θανάτου
19 ἡμῖν — BCDE»v 19 — ὁμολογεῖται = BCDEv
20 — — xai = BDEv
20 εἶναι = BCDEv
20 — — ψυχὴ = BCDEv
20 — — τῷ = Ev p.106D21 — — δέοι = ΒΟ Ευ
22 δὴ — (GT)
343,
23 τό τε — (LT) 23 ἀθάνατον ἀίδιον ὃν — BCD E(T) 24 — δέξεται = BCDE(AT) 2 ἐςτι = BOCDE»v 3 μέντοι = BCDE»v ὃ νὴ AU ἔφη ἀνθρώπων = B CDEv ὃ vé ye= BCDE(T)
Ernestus Bickel:
ücaóruc BCDES)
ei Plat.
ἄψυκτον Plat.
ἐποίη (4)
ἀπεεβέννυτο BC Ev
ἀπώλλυτο BCE*v
cüv BCD Ev:cóv (A) 5
om. (GI)
οὐκοῦν Plat.
ἀθανάτου BCD Ev
εἰπεῖν ei μὲν ΒΟ Εν
τὸ μὲν (LL)
om. (GT)
om. D
Y αὖ τὸ BCD Ev: v ἂν τὸ (4): Y αὐτὸ τὸ (L)
πῦρ BCDE
ἀπολομένου BDE(CT); ἀπολου- μένου C : ἀπολυομένου (HJ)
διαμαχέςαςθαι (405 4CJ) :bia- μαχήςαςθαι (2)
ἄρτιον (1)
ὡμολόγητο ΒΟΡΕυ
ἐμαχόμεθα 2: διεχόμεθα (s)
om. (ὦ
διαμαχώμεθα (GT A4 E): διαμα- θώμεθα (J)
ἀθανάτου Plat.
om. (40 GsI)
ὡμολογεῖτο (GI)
κἂν C
om. (ὦ 5)
ψυχὴν (7)
τὸ BCD(J)
δέοιτο (E)
dei BCDEV
ve τὸ BCDE(T):16 vc 9
ἀθάνατον καὶ ἀΐδιον v
δέξαιτο €
om. (H)
μὲν (GIL)
ἀνθρώπων νὴ Δί᾽ ἔφη (GT)
te (GACEHJ L): v€ 9
De Ioannis Stobaei excerptis Platonieis de Phaedone 455
343, 4 ἔτι — BCD Ev om. (EJ) 5 ἀδιάφθορον = BCDEv ἀδιάφορον (4f) 06E 5 — — — --- ἄλλο τι ἣ ψυχὴ εἰ ἄλλο m ἣ ψυχὴ fj εἰ (408): ἀλ-
ko τι ψυχὴ ἢ ei BC E( T): ἄλ- λο τι ψυχὴ εἰ D(AEHJ L): ἄλλο τι ψυχὴ (GI) cf. adn. 30
οἱ 45 7 τὸ μὲν θνητόν = BCD τὸ ἀνθρώπινον (1): τὸ μὲν οὖν Ev θνητόν (s) 10 ἄρα ἔφη = BCDv ἔφη (σ ΓῚ :ἔφη ἄρα E 10 — --- ὦ — BCDEv ὁ (L ΟΤΑ 11 — — — — Κέβης Κέβης ψυχὴ ἀθάνατον καὶ ἀνιύ-
λεθρον καὶ Ti) ὄντι Plat.
quamquam hae eclogae cum illa quam modo traetavimus πότε- pov... éEeupriceiv in medio eapite περὶ ψυχῆς eoniunetae occurrunt, tamen earum memoria ab exeerpto antecedenti diversa est. cum ecloga πότερον .... ἐξευρήςειν propius quam a reliquis libris Platonieis & codice Tubingensi absit, in his excerptis p. 339, 10 et p. 339, 13 proprietates Crusiani τό pro kai τό et αἰςθήςεις pro ὃ τὰς αἰςθήςεις frustra quaeruntur. deinde quae lectiones libro C cum codicibus BD vel B D(4 Gs) communes sunt p. 339, 2 ἂν λέγῃς pro λέγεις p. 339, 9 CKOTWV pro ckomüv πρῶτον p. 339, 25 ὄμματι pro ὀνόματι p. 340, 4 Ἄτλαντα ἄν ποτε pro ἄν more Arkavra p. 340, 16 ςκοπούμενοι pro ςκοπούμενοι Trácyouct p. 340, 24 ἐν τοῖς pro ἐν p. 341, 1 ὄντων & pro ü p. 341, 15 δὴ ταῦτα pro δή p. 342, 9 πῦρ pro τὸ πῦρ, earum nulla in anthologio reeurrit. ut igitur eclogae 6... χρῆμα, T6 ... cpóbpa, ἀποκρίνου... "Aibou diseri- mine magno a Crusiano separantur, sie eas ne ad memoriam E quidem quae nobis prima apud Stobaeum obviam fuit referre licebit. primum enim lectiones quinque a Stobaeo alienae librorum .BC D p. 340, 4 p. 340, 16 p. 340, 24 p. 341, 1 p. 342, 9 etiam in E comparent, deinde peculiares scripturae libri É non modo ambiguae et falsae p. 339, 17 φοράς pro φθοράς p. 340, 11 ἥν pro fj p. 341, 27 ἀπώλετο pro ἀπιύλετό γε p. 343, 10 ἔφη ἄρα pro ἄρα ἔφη, verum etiam quae verissima est p. 340, 12 ποιήσωμαι pro ποιήςο- μαι a gnomologo absunt. tamen eclogis generis E similior quam excerpto πότερον... ἐξευρήςειν novissimarum trium eclogarum recensio videtur; nimirum qui libri (ACEHJL) cum exeerptis generis E praeter ipsum codicem E saepissime congruunt, quibuseum libris iisdem in inferiore parte Phaedonis codex E minus constanter facit!) eorum proprietates non nullae his eclogis probantur. quod p. 342, 4 (4CEHJ L) cuneti pessime omittunt εἰπεῖν etiam apud Stobaeum deest, nec non partes singulae familiae (4C EHJ L)
1) cf. p. 448 adn. 5.
830"
456 Erneatus Bickel:
p. 339, 6 libri (HJ 1) p. 339, 28 (HJ) p. 342, 2 (CJ) vitiis pla- nis ὑπερήφανον pro ὑπερήφονος, ποιεῖν pro ποιεῖ, ἀποςβέννυτο pro ἀπεεβέννυτο cum anthologio consentiunt. at cave credas codices (ACEHJL) inter omnes libros Platonicos his eclogis familiarissi- mos esse. primum enim (/4C E HJ L) plurimis locis singuli pluresve ab excerptis discrepant; cf. e. g. libri (J) proprietates p. 339, 1 p. 340, 9 p. 340, 24, p. 341, 2 p. 343, 4; deinde cuncta familia (1C EHJ L) letionibus gravissimis p. 339, 7 icropíac pro αἰτίας p. 339, 22 ἐςτί τι pro τί ἐςτι p. 340, 7 αὐτῆς pro τοιαύτης p. 340, 17 Ev τινι pro τινι p. 341, 20 οὖν pro ἄρα p. 342, 23 ἀθάνατον καὶ ἀίδιον pro ἀθάνατον ἀίδιον ὄν p. 343, 3 TE pro TE Ye ἃ Stobaeo seiungi- tur. artius autem quam (46 E HJ L) eodex Coislinianus (D) cum his eclogis cohaeret, quem usque ad p. 102 a classe (ACEHJL) stare, inde ab hac pagina e Parisino (G) ductum esse Schanzius demonstrasse sibi visus est. hic igitur liber omnibus iis locis ubi antiquissimi codices B CD ab anthologio abhorrent, locos supra?) citavimus, cum eodem congruit; quas autem scripturas septem fa- miliae (4C EHJ L) proprias a Stobaeo alienas modo adnotavimus, earum quinque p. 339, 7 p. 340, 7 p. 340, 17 p. 342, 23 p. 343, 3 etiam in (I") legi concedi sane debet, tamen duae p. 339, 22 (p. 99B) ἐςτί τι p. 341, 20 (p. 105 E) οὖν a (I") absunt. praecipue vero pecu- liares lectiones Coisliniani, quales etiam in illa Phaedonis parte quae excerptis superioribus generis E et generis C continetur depre- hendimus?), in his eclogis multas recurrere memorabile est. quamvis nullo loco (I) solus eum eclogario congruat, tamen aliis locis alii libri Coislinianum comitantur; in quo non modo lectiones ambiguae Stobaei (cf. p. 340, 1 p. 99 C βέλτιετα αὐτά librorum ΓΗ͂ pro αὐτὰ BeArıcra p. 341, 23 p. 106A f| τὰ τρία librorum I'G pro τὰ τρία 7|), verum etiam menda eius haud pauca comparent; cf. p. 341, 26 (p. 106 A) ἐπάγει librorum (I4) pro ἐπαγάγοι p. 342, 2 (P 106 A) ἀπόλλυτο librorum (T4AL)D pro ἀπώλλυτο p. 342, 4 p. 106 B) θανάτου librorum (I'G) pro ἀθανάτου p. 342, 22 (p. 106 D) δή pro dei p. 342, 23 (p. 106 D) τό Te librorum (I'L) pro Te τό. et quandoquidem Coislinianus (I) in ecloga τό... ςφόδρα paginas 99 B—100 A continenti (ubi I' nondum a Parisino G- suspensum esse, immo ab archetypo codicum ACEHJL pendere Schanzius vult) p. 340, 1 (p. 99 C) a plerisque librorum (44 C E HJ L) recedens cum Stobaeo leetione βέλτιςτα αὐτά proprie consentit, nec non codex (6) in infimo excerpto paginas 105 C—107 A complectenti ἀποκρίνου... Ἅιδου tribus locis p. 341, 26 (p. 106 A) p. 342, 2 (p. 106 A) p. 342, 23 (p. 106 D) a membranis cum Stobaeo et (I") discordanti- bus stat: correctis Schanzi opinionibus peculiarem recensionem Cois- liniani per totum Phaedonem nobis suppetentem proxime ab his eclogis abesse merito edicemus. tamen memoriam (Γ) in inferiore dialogi
1) cf. Platocodex p. 67. 2) cf. p. 456. 8) cf. p. 482 et p. 449.
De Ioannis Stobaei excerptis Platonieis de Phaedone 457
parte inde a p. 102 aliquot proprietates cum (G) communes habere harumque scripturarum non nullas p. 341, 23 (p. 106 A), p. 342, 4 (p 106 B), p. 342, 22 (p. 106 D) etiam apud Btobaeum legi nemi- nem fugiet; simul autem recensionem (@) foeda licentia factam esse, quamvis p. 340, 23 (p. 99 E) sola verum d pro wc servaverit!), scripturis quibusdam ut p. 341, 23 περιττιῦ pro Gvapriu p. 341, 25 ψυχρόν pro ἄθερμον dilucide perspicitur. quod quoniam in eclogis ὁ... χρῆμα et τό... cpóbpa paginas 95 E—960€ et 99B— 100A continentibus, ubi nulla necessitudo inter (@) et (I") intercedit, (I7) rarissime tantum veluti p. 339, 9 p. 340, 16 peculiaria Stobaeo improbata secum fert, in postrema autem ecloga ἀποκρίνου... "Aibou iis scripturis quae eum (() codici (I) communes sunt p. 341, 23 p. 341, 25 p. 341, 27 p. 342, 3. p. 342, 6 p. 342, 19 p. 343,3 p. 343, 10 discrimen magnum efficitur inter Stobaeum et codicem (I7): haud absonum videtur conicere, nisi {1} e traditione (G) inde a p. 102 interpolatus esset, ut libri (ΠῚ eum novissima memoria Sto- baeana cognatio etiam evidentius compareat futurum esse.
restat ut in lectiones ab omnibus libris Platonicis alienas horum excerptorum inquiramus. proprietates Btobaei p. 339, 8 (p. 96 A) πολλάκις pro πολλάκις ἐμαυτόν p. 340, 6 (p. 99 C) cuvioeiv καὶ ευνδέειν pro Éuvbeiv xai cuvéyeiv diserto Eusebii testimonio (ef. praep. ev. p. 26 b et p. 752 d) refelluntur. p. 339, 14 (p. 96 B) τοῦ in ecloga 6... χρῆμα additum invenitur, sed abest ut a libris Platonieis etiam ab excerpto ὁ... ἐπιζςτήμην vol I p. 482, 23. p. 106 A de lectione fj χιὼν oca cóc καὶ ἄτηκτος pro qua Sto- baeus p. 341, 26 f| χιὼν uévouca &rrkroc offert, monendum est fe- minini formam cWc praeter ci et cä seriptores Athenienses in usu habuisse.) p. 342, 1 (p. 106 ΑἹ id quod libri Platonici tradunt ἄψυκτον verbo in ecloga obvio ψυχρόν praeferendum esse praece- dentibus vocabulis dvaprıoc et ἄθερμος certum fit. cum igitur a communi memoria librorum Platonieorum haee excerpta nullis nisi iis lectionibus distinguantur quae pro novieiis haberi debent, ex quo fonte vetusto diversae familiae codicum Platonicorum una eum supe- rioribus recensionibus Stobaei E et C ductae sunt, ex eo tertiam quoque recensionem excerptoris quam (1) vocare libet manasse patet. quae res etiam eo firmatur quod vitium vetus quo libri Platonici p. 106 A omnes foedantur, scriptura θερμόν pro ἄθερμον, in ecloga
ἀποκρίνου ... "Aibou p. 341, 25 recurrit. haec ad inlustrandam memoriam excerptorum ὦ... χρῆμα, τό... εφόδρα, ἀποκρίνου... "Aibou suflicere censeo. iam ab-
solutis illis eclogis quae in medio capite περὶ ψυχῆς p. 333, 21 — 343, 11 leguntur, ad eas pervenimus quae in fine capitis p. 430, 26
1) de vetustate recensionis ((7) cf. p. 487 et 488 adn. 3. 2) cf. Kühner-Blass, gramım. graece. I p. 542.
p.63 B
— 430,
431,
p.63 C
p. 80D
— 481,
p.80 E
p.81A
458
Ernestus Bickel:
— 444, 29 obviam sunt a superioribus diremptae testimoniis e Por- phyrio e Platonis Timaeo et Civitate ex Iamblicho aliisque desumptis. et inter eclogas tertio loco capitis περὶ ψυχῆς a Stobaeo e Phaedone
propositas prima occurrit ecloga ἐγώ ... κακοῖς (p. 68 B—C — p. 430, 26— 4831, 9) praemisso lemmate Πλάτωνος ἐκ τοῦ Φαίδω- voc. hane excipit cum titulo ἐν ταὐτῷ amplior altera f| .... φιλο-
μαθεῖ (p. 80 D—82 € — p. 481, 11— 434, 3), quam una cum ante-
cedenti nunc tractare in animo est.
τοὺς (J)
om. (
ἔπειτα καὶ Plat.
ἴετε ὅτι Plat. διιςχυριςαίμην Plat.
ὅτι BCDE»v
ἀγαθοὺς ἥξειν πάνυ (Φ)
ἀγανακτῶν (A) cf. adn. 14 εἰμι εἶναί τι Plat.
τε (05): wc (1)
λέγεται καὶ (4)
ἐν ταὐτῷ
28 --- — ἑ θεοὺς BCD Ev 29 — — xai = BCDE»v 29 — — — — ἔπειτα 2 — — — — ἴετε à — -— — bucyupicáunv 4 τὸ — (AG) 4 πάνυ ἀγαθοὺς ἥξειν — BC D. Ev 6 — ἀγανακτῶ = BCDEv 7 — — — du 8 — — Ye = BCDE»v 8 — — λέγεται = BCDE»v 13 — — "Abou = BCD Ev 14 — — — — avríka — pap.ut vid. 14 — — τῇ -ε BODEv 14 — — ἰτέον = BCDE» 16 — — διαπεφύςηται = BC Dv 17 ἄνθρωποι = B C D Ev Euseb. Stob. 332, 2 | 17 φίλε — BCD(®sCHLTT)
Euseb. Stob. 332, 3
21 αὐτὴ eic αὕτην = Ev Euseb.
23 τεθνάναι μελετῶςα = BCD Ev Euseb.
24 οὐ = BEv Euseb. pap.
24 — — — — «in fj
26 ἀειδὲς — BCDE (40GsI) Euseb. : aıdec pap.
27 — oi — BCDEv Euseb.
27 — - ἀφικομένῃ BCDEv Eu- Seb. pap.
27 — evdalnovi= BC D E»Eu- Seb.
ἀηδῆ (L)
αὐτίκα καὶ Plat. Euseb. praep. ev. p. 553 b Stob. p. 331, 23
ev τῇ (0)
iróv (
διαπεφύςεηται E (T)
τῶν ἀνθρώπων (Os) om. Ev
om. BCD μελετῶςα τεθνάναι (T)
om. CD ein Plat. Euseb. pap. cf. adn. 45 6ciov v
οὗ (L) cf. adn. 64 ἀφικνουμένῃ (J)
εὐδαίμονα (L) 95)
431,
432,
81 B
31 Ὁ
1D
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phacdone
28 — ἀνοίας = BCDEv Eu- seb. pap. 29 — ἀνθρωπείων — Bv Eu- seb. 1 — — κατὰ = BCDEv 1 — — — — τὸ λοιπὸν 2 θεῶν = Ev Euseb. pap. 2 διάγουςα = ΒΟ. Ev Euseb, pap. 2 ὦ Képnc— BCDENv Euseb. pap. 4 — — — ἀπηλάττηται 6 γεγοητευμένη = Ev Euseb.: veyrontevouevn BD 6 ἐπιθυμιῶν xai flooviv — B CD Ev Euseb. pap. 1 — δοκεῖν = ΒΟ Εν Eu- seb. 8 πίοι καὶ φάγοι = ΒΟ ἢ Ευ, Eusebii aliquot, pap. 11 — — — τὸ δὲ εἰθιςμένον 12 οἴει ψυχὴν — BCDEv Eu- seb. 13 — ἀπαλλάξεςθαι Stobaei F — BCEv pap. 13 ἀλλὰ — Ev pap. 13 — — διειλημμένην = B Ev pap. 14 — — --- αὕτη ὁμολογία 15 — τε καὶ — BCD E pap. 16 — — — ἣν émoince
17 δέ ye — BCDEwv pap.
17 ὦ φίλε τοῦτο = Β΄ Εν 17 οἴεεθαι = BCD Ev pap. 18 δὴ καὶ = BCDEv
18 ἣ = BCEv pap.
20 — — — δὲ
21 — κυλινδουμένη = BCDE (A®GsCHJLTT)
22 — — — ὥφθη xai
22 ςκιοειδῆ — BCDEv
22 pacuata — (EG)
23 — — — — περιέχονται
24 — ἀπολυθεῖςαι = BCD— Ev
459 ἀγνοίας (G) 95) ἀνθρωπίνων C DE(L) pap.?")
καὶ rà (TL)
τὸν λοιπὸν χρόνον Plat. Euseb. pap.
τῶν θεῶν BCD
äyovca (®)
om. (L)
ἀπαλλάττηται Plat. Euseb. γοητευομένη C pap.
ndovwv καὶ ἐπιθυμιιὼν (4 Gs) δοκεῖ (AJ)
φάτοι καὶ πίοι (4 Φ G s), Eusebii CFG τοῦτο δὲ εἰθιςμένη Plat. Euseb.
ψυχὴν οἴει (G)
ἀπαλλάξαςθαι Stobaei P — ἢ (GL) Euseb.
ἀλλὰ καὶ BC D
διειλημμένη C D(G)
αὐτὴ ἣ ὁμιλία Plat.
καὶ (Ds)
everoince Plat.
om. (L):6é om. (J) τοῦτο ὦ φίλε (GL) pap. οἴεςθαί τε (4 Φ 5)
δὴ (ABGsHJL)
om. D
τε Plat.
καλινδουμένη υ" Ὁ
ipn Plat.
ckoroeibf] (G) : om. pap. φαντάςματα .HC D Ev pap. παρέχονται Plat. ἀπολειφθεῖςα (4)
- 460 132,
433,
p.81E
25 εἰκὸς... Κέβης BCD Ev pap. 25 — — — — μέντοι γε 26 — — καὶ = BCDEv 26 — οὔτι = BCDEv 1 — — — fc... πλανῶνται om. propter homoeoteleu- ton 2 — — τῇ = BCDEv 4 ἐνδεθῶειν — B CD Ev Euseb. p. 697 a
4 de = BCDE»v Euseb. 5 τοιαῦτα = BE (CLTT)
5 — — — ἄττα
5 — μεμελετηκυῖαι = BC Ev Euseb.
5 — τύχωειν = BCD Ev Eu- seb.
7 yactpınapyiac = BCDEv Euseb.
7 φιλοποτίας : φιλοποςείας BC DE (4®GsT A) Euseb.
8 — διευλαβουμένους = BC DE (4®s ACHLT) Eu- seb.
9 θηρίων = BCDE Euseb.
p.82AÀ 11 vc — ΒΟ Ev Euseb.
p.82 B
11 — τε xai — B C D Ev, Eusebii FG 11 — — — — ἔρεις πάςεας 11 τυραννίδας xai épeic πάςας: T.K. ἁρπαγὰς B C.D Ev Eu-
Seb. pap. 12 — τε kai = BCDE» Eus. pap. 13 — — — ἀλλ᾽ óca 13 — φαμεν = BCDEv 13 — — levat = Ev Euseb. 14 — — — οὐκ ἦν
15 ἣ — BCDv Euseb. 15 — &xacta = ΒΟ (6G)
15 — — — ἐοικότα τὰς τῶν
18 — — bnporikv — B CD Ev Eus.
18 — T€ kai — Ev
20 — — — — καὶ
20 — τε kai — BC D Ev Euseb.
Ernestus Bickel:
om. (T)
μέντοι Plat. pap. ὡς (L)
οὔτοι (à) 9)
hab. Plat.
τὴν D ἐνδυθῶει (Z)
οὖν (L) τὰ τοιαῦτα CDv Euseb. ἄττ᾽ ἂν Plat.
μεμελετηκῦαι D®) τυγχάνωειν (G) γαςτριμάργους (2) φιλοτηείας v, Eusebii D
dıeuAaßnuevouc v97)
om. (4CEHJL T) om. (A®Gs) καὶ (H), Eusebii reliqui
ἁρπαγὰς Plat. Euseb. ἁρπαγὰς xoi τυραννίδας (4)
καὶ (Φ 5)
ἄλλοςε Plat. Euseb.
φαῖμεν (6) Euseb. cf. p. 435 εἶναι BCD (0G)
οὐκοῦν Plat. Euseb.
οἱ E cf. adn. 66
ἑκάςτη 9 Euseb.: éxacrov (4) 89) ἴοι κατὰ τὰς Plat. Euseb. δηλωτικήν (4)
καὶ BCD Euseb. T€ καὶ Plat. Euseb. καὶ (L)
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 461
433,21 πῇ δή = BCD»v Euseb. πῶς δὴ E: πῇ δὲ (A) 21 — — — — εἩὐδαιμονέςττατοι οὗτοι εὐδαιμονέεςτατοι Plat. Eu- seb. pap. 22 — — ὅτι = Ev Euseb. ὅτι οὐ BCD 22 — --- — — τούτοις τούτους Plat. Euseb. 22 — — — — τὸ τοιοῦτον τοιοῦτον Plat. Euseb. 23 — xai == Ev Euseb. te καὶ BC D (4 Φ( 5) 23 — — fj που ... vévoc— B om. C (J) propter homoeoteleu- D Ev Euseb. pap. ton 24 — — ἢ καὶ Ξε BCDEv Eu- καὶ (ACEHLTT) seb. 24 — ταὐτόν = BCDE«v ταὐτό (LL) cf. adn. 52 24 — — — τε γε Plat. Euseb. pap. ut vid. 434, 1 — — — ὧν θεῶν Plat. pap. 1—— un= BCDEv καὶ μὴ (4) 82C 2 ἄλλῳ — Ev Iamblich. ἀλλ᾽ BCD
verba f ... Σιμμία quibus p. 431, 11— 18 altera eeloga ^h... φιλομαθεῖ incipit iam supra in fine excerpti OWuev ... Zıu- μία p. 331, 20—332, 3 nobis occurrerunt.) verum eiusdem loci memoria diversis Stobaei locis plane diversa est. in ecloga N... φιλομαθεῖ omittitur p. 431, 14 xai quod etiam in papyro defuisse videtur, cum excerptum superius p. 331, 23 item atque exempla Phaedonis media aetate scripta καὶ praebent. contra quae a superiore excerpto p. 331, 24 ut ab Eusebio p. 553b aliena est partieula δή libris Platonis tradita?), ea comparet in testimonio inferiore p. 431, 15. praeterea lectio καί pro T€ καὶ quae p. 332, 3 eclogae superioris propria inveniebatur excerpto novissimo p. 431, 18 improbatur. cum igitur in scriptura eiusdem loei sibi minime constet, Stobaeum ex alio fonte excerptum N... Φιλομαθεῖ, ex alio eclogam OWuev . . . Σιμμία petivisse concludendum est. «quam sententiam eo magis amplectemur, quod in eodem eapite anthologii verba ἢ ... Σιμμία iterantur. quis enim in capite uno eodemque loannem, nisi com- plures fontes adhibuisset, locum eundem bis prolaturum fuisse credat?
iam vero firmabimus excerpta eyW ... κακοῖς et ἢ ... qiÀo- μαθεῖ ab alia stirpe atque eclogas generis E originem trahere eo, quod quos libros Platonicos a testimoniis Εἰ proxime abesse vidi- mus E (ACEHJL), is nullam cum his exeerptis cognationem intercedere probamus. revera neque libri EZ peculiares lectiones p. 433, 15 oi pro f] p. 433, 21 müx pro πῇ neque codicum (.4C E HJ L) proprietates p. 431, 26 θεῖον pro ἀειδές p. 433, 7 φιλοτη- cíac pro φιλοποτίας p. 432, 9 τοιούτων pro τοιούτων Anpiwv in his eclogis recurrunt. igitur memoriae E testimonia erw... κακοῖς
1) cf. p. 429. 2) cf. p. 480,
469 Ernestus Bickel:
et fj... φιλομαθεῖ addici non posse demonstratum est. sed ea ne recensioni C quidem eclogae πότερον ... ἐξευρήςειν p. 333, 21— 338, 23 nec traditioni (I) excerptorum quae p. 338, 25—343, 11 leguntur tribuere fas erit. libri C proprias scripturas p. 432, 6 TonTevouevn pro γεγοητευμένη p. 433, 5 τὰ τοιαῦτα pro τοιαῦτα ad antiquitatem redire papyrus Eusebiusque p. 697 a testes sunt; at utroque loco Stobaeus Crusiano refragatur. similiter p. 431, 24 liber C οὐ omittit, excerptor ἃ reliquis libris Platonicis οὐ prae- bentibus stat. praeterea Tubingensis quattuor aliis lectionibus quae ei cum Oxoniensi et Veneto D communes sunt p. 431, 21 cuvn- Bporcuevn pro cuvnOpoicuév] αὐτὴ eic αὑτήν p. 432, 2 τῶν θεῶν pro θεῶν p. 432, 13 ἀλλὰ καί pro ἀλλά p. 434, 2 ἀλλ᾽ pro ἄλλῳ ab his eclogis dirimitur. item codex Coislinianus (1?) nusquam propre cum his excerptis congruit; quae peculiaris eius scriptura p. 431, 23 occurrit μελετῶςα τεθνάναι pro τεθνάναι μελετῶςκα, ea Stobaeo refellitur. contra duabus in rebus minutis librum Pa- risinum (G) cum his testimoniis insigniter conspirare memorandum est; p. 431, 4 in anthologio perinde atque in (6) τό pro ὅτι scri- bitur, ita ut particulae ὅτι iunctura cum infinitivo evitetur quae tamen legitima est!); p. 432, 22 ut saepius in libris Platonicis φάςμα cum qQávracua in (G) permutatum vides, atque codici (G adstipulatur gnomologus. verum tamen artiore necessitudinis vinculo ne cum (G) quidem haec excerpta coniunguntur, siquidem idem (G) scatet scripturis a Stobaeo alienis aut in (6) uno obviis p. 432, 12 p. 432, 17 p. 432, 22 aut in cuneta familia (40 Gs) p. 432, 6 p. 432, 8 p. 432, 17 p. 432, 18 p. 433, 11. praecipue p. 432, 17 lectio τοῦτο ὦ φίλε libri (6) pro ὦ φίλε τοῦτο quam priscae ori- ginis esse papyrus confirmat in anthologio desideratur.
ita in quartum genus memoriae Phaedonis apud Stobaeum nos incurrisse patet, quam memoriam a certa quadam familia propius quam a reliquis familiis librorum Platonicorum abesse statui nequit. id autem quarti generis excerpta cum superioribus omnibus commune habent, quod iis nulla lacuna vel vitium gravius nostri textus Plato- nici detegitur. immo ex his eclogis quarum summam partem Euse- bius, magnam papyrus tradit perspicue cognoscitur quanta fides testi- monio concordanti nostrorum exemplarium Phaedonis insit. nulla enim peculiaris lectio harum eclogarum papyro Eusebiove probatur; cf. p. 431, 24 p. 432, 1 p. 432, 25 p. 433, 11 p. 433, 20 p. 433, 21 p. 433, 22 p. 433, 22.
iam postremum excerptorum quae in eapite περὶ ψυχῆς Sto- baeus proposuit ἀλλά... ἑαυτῷ (p. 107 B—114 D = p. 434, 5— 444, 29) tractandum suscipimus, quod titulo ἐν ταὐτῷ inductum excerpta modo comparata subsequitur. eclogae longissimae variae lectiones hae sunt:
1) cf. Heindorf ad p. 6806. 2) cf. Symp. 179 D Soph. 383A 366 B.
de Phaedone 463
τόδε τ' BCD (ACEHJLT): τόδ᾽ Ev» — ἀθάνατός écriv Ev (at ἀθάνα-
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis 07 B 434, 8 ——— — — τό τ'
07C 6 ἀθάνατος — BCD(ACEH
JL) Iambl. protr. p. 70,
17 P. 6 — — δὴ — BCDEv 71 ὦ — BCDEv lambl. 8 — — τοῦ = BCD Ev
8 δὴ καὶ — BCD Ev lIambl.
8 δόξειεν àv — BCD (Gs 4 CEHJLI) lamb.
9 — ἀμελήεει = BCD Iambl.
10 — — — ἦν
11 — — -- κακῶς
12 — — μετὰ τῆς wuyic=B CDEv
07D14 — τε καὶ = BDE% Iambl.
15 eic "Aibou ἣ ψυχὴ = BED Ev Iambl.
16 τροφῆς = BCD Ev Iambl.
16 —— δὴ — BCDEv
17 λέγεται μέγιςτα — v Iambl.
18 — — εὐθὺς... τελευτήςαν- τα — BCDEv
20 ὥεπερ = C (A)
20 ζῶντα εἰλήχει = ΠΟ Ev 21 οὕτως = (4)
21 — oi — BCDEv
21 δὴ — (1)
07E23 — ἐνθένδε = BCDEv
23 — éxeice = BCDEv
23 — — πορεῦςαι — BCDEwv 23 — — — ἐκεῖνον 23 δὴ — (C)
24 δεῦρο πάλιν = BCDEv 25 χρόνου — BCDv 26 ἄρα ἣ πορεία — BCDEv
08A 26 — — ὡς 6 = BCDEv 435, 1 — — ἁπλῆν — B Ev à — — — — οὐδὲν
»^ €
ὃ àv ἡγεμόνων ἔδει — B D Ev
3 οὐ — BCD (ACEHJL)
Tov 4)
δὲ (H)
περ (ABGsT)
om. (L
δὴ (GEN)
δόξειεν ἂν μάλιςτα Ev: μάλιετα δόξειεν ἂν D
ἀμελήςειεν Ec 9!
ἂν ἦν Plat. Iambl.
κακοῖς Plat. Iambl.
om. (L)
καὶ € (D) n ψυχὴ eic “Aıdou (IL)
φρονήςτεως (Ὁ ΓῚ
δὲ (ΠῚ
neyıcra λέγεται BCDE (T) om. (H) propter homoeoteleuton
öcnep BDEv Proclus in Alcib. p. 340, 35 Cous.
eiAnxer ζῶντα (ds)
οὗτος — BCDEv
οὗ (Z) **)
δεῖ B CD Ev cf. adn. 24
ἐνθάδε (4E HJ Ls) ®)
ἐκεῖ (L) 5)
mopevechun (.4C EHJ L)
ἐκεῖ ὧν υ: ἐκείνων ὧν BCDE (ἩΦΟΞΟΥΤῚ
δεῖ BCDEwv
πάλιν δεῦρο (GT)
χρόνων E (T)
à πορεία dpa (1)
ὡς (E)
ánM CD
οὐδὲ BCDEv:o (I)
ἡγεμόνων ἔδει ἂν (AUEHJL): ἡγεμόνων ἔδει C (GL)
οὐδὲ Ev
464 Ernestus Bickel:
435, 4 ἁμάρτοι = (ABGsACEH διαμάρτοι BCD Eo
JLI) 4 — — — οὐδ᾽ Önöce οὐδαμόςε Plat. 4 — — — — οὔεης ὁδοῦ ὁδοῦ oücnc Plat. (sed 4 hab. οὖς!) 4 — — εχίςεις = BCDEv cxéceic (H) 5 θυειῶν — Ev - óciuv BCD (GI'T) vp. (C) 5 — τε καὶ — BCDEv καὶ (4D Gs ACEHJ L) 6 νομίμων = BCDEv öciwv (H) 6 οὖν = Ev om. BCD 7 — xocuia τε καὶ — BCDv xocyuía καὶ E 9 — ἔμπροεθεν — BCDE(4 mnpócOev v cf. adn. 29 ΦΟ 50) 9 — — ἐκεῖνο — BCDEv ἐκεῖνον (G) p.108B 10 — — — — ἄλλα πολλὰ Plat.
10 — ävrıreivaca = ΒΟ Εν ἀντιτείνουςα (AT) 11 καὶ πολλὰ παθοῦςα = BC om. (1) : καὶ nadoüca (ACEH
DEv J) 11 — uóMc — v uöyıc BCDE (40Gs7)*7) 19 — — — ἀφικομένη ἀφικομένην Plat. 12 — bé = BCDEv δὴ (6) 18 — — — — ἄλλαι αἱ ἄλλαι 13 ——mn-— BCDEv τοι (s): om. (®)
14 — τοιοῦτον = BCDEv τοιοῦτο (Ds) cf. adn. 52 14 ἄττα τοιαῦτα = BCDEv τοιαῦτα ἄττα (GT): τοιαῦτα (J)
16 — — τυγχάνει = BCDEv τυγχάνειν (L)
16 — — — — ὑποκρύπτεται ὑπεκτρέπεται Plat. p. 108C 19 ἐλθόντων = BCDv ἐξελθόντων E
20 πρέπουςαν = BCDEv προεήκουςαν (ds)
21 καὶ Zuveunöpwv—= ΒΟ Ev om. (E)
22 — — θεῶν — Ev ócuv BCD
22 — — αὐτῇ = BCDEv αὐτόν (s)
23 — — mpocnkovra = ΒΟ mpocíovra (H)
Ev
23 eici δὲ πολλοὶ — BCDEv πολλοὶ bé cic (E): eia. καὶ πολλοὶ (H)
23 καὶ — BCD E» om. (4)
25 τῶν = BCDEv τῶν τὰ (GI)
25 --- — — δὲ om. Plat. p.108D 27 γῆς — BCD τῆς γῆς Ev
27 πολλὰ δὴ ἀκήκοα — BD Ev δὴ πολλὰ ἀκήκοα (6 Is): πολλὰ ἤδη ἀκήκοα (Φ) : πολλὰ δια- κήκοα C 436, 1 οὖν -- (GT) οὖν ἂν BCDE (T):&v οὖν v 2 τέχνη γέ μοι — BC Ev Eus. τέ μοι τέχνη (4 ὦ 6 8): τέχνη D p. 564d “ἜΝ
De Joannis St
436, ὃ — — γέ μοι... τέχνην —
BCEv 3 — — — — 6& τε 5 οὐδ᾽ ἂν = ΒΟ. Εὖ Euseb. 7 ὦ Σιμμία τῷ μήκει — BCD
Ev Euseb. 7 — — — — οὐκ — Euseb. 7 — ἐξαρκεῖν — Ev Euseb. 08E 9 — — — — λέγειν κωλύει
10 τοίνυν = BCD E» Euseb. 10 — — — — γῆ 11 — — — — τοῦ οὐρανοῦ 11 — — mepipepnc— B C D Ev 11 — — αὐτῇ = BCDEv
09A 13 ἱκανὴν = BCD (4s ACE
HJ L) Euseb. 13 αὐτὴν = BCD»v Euseb.
13 ὁμοιότητα = BCDEv Eu-
seb.
14 τοῦ οὐρανοῦ αὐτοῦ — BC D Ev Eus.
14 αὐτῆς = BODEv
15 — — — mv
16 — — τεθὲν — BCDE»v
16 — — — ἕξειν ἄλλον
16 κλιθῆναι = BCDEv 17 uev—= BCDEv
18 5| δ᾽ óc τοῦτο πέπειεμαι — BCD Ev Euseb.
19 — — — πᾶν μέγα 19 —— tt — BCDEv 20 — — οἰκεῖν Ξε BCDE»v
20 — μέχρι = ΒΟ (40Gs ACHJT), Eusebii FGJ
09B 20 — — «-τηλῶν = BCDEv 21 — — — — μικρῷ — Euseb. 21 — — — — ἐπὶ
22 — θάλαττανΞε B Dv, Eusebii libri praeter CF G
23 — πολλοῖς = BCDE» Eu- seb.
23 τοιούτοις τόποις = BCD Ev Euseb.
om. D
ἅ Y' Ev Euseb.:5é γ᾽ BC: (L) οὐκ ἂν ((.40GsI)) τῷ μήκει ὦ Σιμμία (9)
τοῦ λόγου οὐκ Plat. ἐξαρκεῖ BCD(T)*5)
κωλύει λέγειν Plat. Euseb. om. (4)
εἰ Plat. (sed GI' om.) Euseb. τῷ οὐρανῷ Plat. Euseb. περιφερὲς E
δ᾽ αὐτῇ (1)
ἱκανήν γε Τυ ἱκανήν Te i
αὐτήν τε E (AJ LI): (G) ὁμοιότητά τε (4)
αὐτοῦ τοῦ οὐρανοῦ (GI)
αὐτὴν (ACJL) Euseb.
τὴν ἱςορροπίαν Plat. Euseb.
τεθέντος (6)
ἕξει μᾶλλον Plat. Euseb.
τεθῆναι (Φ)
μὲν τοίνυν (40 Gs AEHJ LT): μὲν δὴ Euseb.
τοῦτο πέπειεμαι (4 ὦ 6 ΓῚ:" To neneıcua ἦ δ᾽ óc (A HJ 1)
πάμμετγα Plat. Euseb.
T€ (A)
om. (GT)
μέχρις Ev, Eusebii reliqui 9?)
ετυλῶν (J)
cupi) Plat.
περὶ Plat. Euseb.
θάλαςεςαν C E, Eusebii CF Ο 10) roAAoic (A4 E H J L):om.(®s) 11)
τόποις τοιούτοις (GI)
466
436,24 — πανταχῇΞεΞ BC D Ec, Eu-
sebii FG D 28 — — 6v... ὀνομάζειν — B C D Ev p.109C 28 — — — πολλοὺς τοὺς
28 περὶ -Ξ BCDEv 28 ταῦτα — E
437, 1 — — — ὃν à — — — — γῆς 5 — — — — οἴοιτο 6 — — τὴν — BCDE» 8 — — μηδεπώποτε = BCD Ev p.109D 8 — θαλάττης = BCDE»v 10 — — — — ὅεον 12 — τοῦτο — BCD Ev Euseb. 15 — — χωροῦντα — BC D Ev p.109E 16 — οἵους te — BCD Ev Eu- seb. 17 — — écyatov = BD Ev 17 — — — — ἀέρα 17 ἄκρα = BCDE»v Euseb. 17 — — ἔλθοι = BCDEv 18 — — — γενάμενος 18 — — — — οἱ 19 — — οἱ... ἐνθάδε BC Ev 21 — — — — ἦν 21 — ἀναςχέεθαι — v 21 — — — Oecupoóücot
22 ó — BCDEwv Euseb. 22 ἀληθῶς — BCDv 22 ἀληθινὸν = v Euseb.
p.110A 23 ἥδε = CD Ev Euseb.
24 — — xataßeßpwueva — B D Ev
25 — — ὑπὸ ... θαλάττῃ = B Ev
26 ἄξιον λόγου οὐδέν — v Eu- seb.
27 — — chparrec— B C D Eus.
28 — Böpßopoi B CD Ev Eus.
28 — — — — ἂν
28 fj — BCD Ev Euseb.
488, 1 —.— — κάλλη... ἡμῖν om.
propter homoeoteleuton 2 — — πολὺ = v Euseb.
Ernestus Bickel:
πανταχοῦ (J), Eusebii reliqui om. (I):in (G) lacuna est
πολλοὺς τῶν Plat. Euseb. om. (I) Euseb.
τὰ τοιαῦτα BCDv Euseb. οὗ Plat. Euseb.
τῆς γῆς Plat. Euseb. οἴοιτό τε Plat. Euseb.
καὶ τὴν (A)
οὐδεπώποτε (4 ΦΟ 5)
θαλάςεης (4)) cf. adn. 70 öcw Plat. Euseb.
τούτω (4. ACH L) ") xupoüvroc (EH)
οἵους (A)
ἐςχάτων C
τὸν ἀέρα Plat. Euseb.
ἄκρον (4 GsI'O)
ἔλθῃ (©)
γενόμενος Plat. Euseb.
om. Plat. Euseb.
om. D propter homoeoteleuton ein Plat. Euseb.
ávéxecom BCDE (TL) Euseb. 0cupo0ca Plat. Euseb.
om. (4CEHJ 1)
ἀληθινὸς E
ἀληθῶς BCDE (T)
non B
κατα C
om. C propter homoeoteleuton : bis scripsit D οὐδὲν ἄξιον λόγου BDE (T)
ςήριγγες E βόρβορός (4)
ἂν καὶ Plat. Euseb. om. (4C)
hab. Plat. Euseb.
πολλοῦ BCDE (4EHJT)'*)
38,
OB
0€
De Ioannis Stobaei excerptis Platonieis
2 — — àv — BCD Ev Euseb. 2 — πλέον = BCD ke 8 —— ed — BCDE»v 3 — γὰρ — BCDE»w Euseb. 3 — — — — δὴ — Euseb. 3 καλόν — Ev Euseb. 3 ἄξιον = BCDv Euseb. 4 — — οἷα — BCDEv 4 — — — — γῆς 4 — — — τῶν οὐρανῶν 6 — — λέγεται = BCDEwv 8 f — BCD 8 θεῷτο — v Euseb. 8 — — δωδεκάεκυτοι BCD Ev 8 — — εφαῖραι BC Ev 9 ποικίλη χρώμαςειτ BC DEv 10 εἶναι χρώματα = BCDE»v Euseb. 10 — — — — - χρώματα 10 — — ἐκεῖ = BODEv 11 — — πολὺ = BCDEv 12 — ἁλουργῆξΞε BCDE Eus. 13 καὶ = BCDEv 14 ἢ — BCDE»v 14 χιόνος = BCDEv 15 — — ἔτι -- Ev 15 — — — καλλιόνων 16 — — — αὐτὸς 17 — ἔκπλεα = BD (®GsC E), Eusebii CFG 18 — — n1 — BCDE»v 18 — — — — παρὰ τὸ εἶδος 18 παρέχεται = BCD OD 20 φαντάζεεθαιτε ΒΟ Εν Ea- seb. 20 — — — — τοιαύτῃ ode τοιαῦτα 21 ἄνθη = BCDE»v Euseb. 24 — — εἶναι ΒΟ Eo 25 — — — ταῦτα
de Phaedone 467
om. (10)
πλεῖον (46GI) Euseb. : πλείω (05) )
οὐ »
γε (4)
dei Plat.
om. BCD
καὶ ἄξιον E (DGsI'T)
oi (GT)
τῆς γῆς Plat. Euseb.
τῷ οὐρανιὼ Plat. Euseb.
λέγε (4)
ei Ev Euseb.
θεῶτο αὐτὴν (4 ΦΟ ΞΥ ΓῚ: θεῶ- ro ἂν BCD:om. E
διωδεκάςτατοι (I)
cpaipa D
om. (GI): (n
χρώματα εἶναι (GI)
ποικίλοις χριώμαει
χριύματα ὥςπερ δείγματα Plat. Euseb.
ἔοικε (GT)
πολλοὶ (ΠῚ
ἁλουρτῆν (GI'L) *9)
om. (4CEHJ LI) Euseb.
kai (I7) Euseb.
χιόνων (GT)
eni BCD
καὶ καλλιόνων Plat. (sed G- hab. καλλίων) Euseb.
αὐτὰ Plat. Euseb.
ἔμπλεα C Er, Eusebii reliqui 5)
re (ΠῚ
om. Plat. Euseb.
παρέχεςθαι Eo Euseb.
θαυμάζεεθαι (41 G5 ΓῚ
ταύτῃ οὔςῃ τοιαύτῃ Plat. Eu- seb.
ἄλεη (“Φ 9 ΓῚ
ein (®s)
ταῦτα τὰ Plat. Eusebii plerique
468 p. 110 E 25 — — ἰάςπιδας = BDEv — 439, 1 οὐδὲν ὃ μὴ τοιοῦτον : οὐ-
Qv iR ὼς ὡς O2 τὸ D
5 ὧι
“1
16 16
17 p. 111B 17 17
δὲν ὅτι μὴ τοιοῦτον Ev
καλλίω = BCDEv Euseb.
— — τούτου = BCDEv
καθαροί cict = v Euseb.
— -— — — κατεδηδομένοι
— — — — οὔτε
ὑπὸ = BCDEv Euseb.
Zuveppunkötwv — BDEv Euseb.
— — — καὶ (ante λίθοις)
λίθοις καὶ γῇ — BCDE Eu- seb.
— —- κεκοςμῆςθαι Ev
— ὅπαει — ΒΟ E» Euseb.
— T€ καὶ — v Euseb.
BCD
— — a0 = BCDEv — — τοιούτοις = DB CE» — — — — πλήθη = Eus.
πολλαχοῦ = BC D E (T) Eu- seb. θέαμα = BCDE»v Euseb.
— — — ---- εὐδαιμόνων — db’ = BEv
αὐτῆς — (4)
— yecovaía = BDEwv ὥςπερ = BODEv
— θάλατταν = BCDv
— — — vócoic
— — — πρὸς
— — ὅπερ = BCDE»v
τὸ = BCDEv
— xai=( (40GsAHJL I)
ἐκεῖ = BCDE»v
ἀήρ = BCDE»v
ἐκείνοις = BCD»v
αὐτοῖς — v
— — — - ἔχει
— — — ὥςπερ
— — ἡμῶν = BCDE»v
— — ἧπερ = Ev
— καθαρότητα = BCDE«v
Ernestus Bickel:
ἄςπιδας C
οὐδὲν ὅτι οὐ τοιοῦτον BCD (ACEHJL) : οὐδὲν ὁτιοῦν τοιοῦτον οὐκ Euseb.
κάλλιον (I)
τοιούτους (GI)
eii καθαροὶ BCDE
xatedndecuevor Plat. Euseb.
οὐδὲ Plat. Euseb.
ὑπὸ τῆς (I)
ἐξερρυηκότων C
ἃ καὶ Plat. Euseb. τοῖς λίθοις καὶ τῇ τῇ (4 ΦΟ
κεκοςμεῖςεθαι (J)
πᾶει (ACEHJL)
καὶ BCDE (T)
àv (4)
om. D
πλήθει Plat.
πανταχοῦ υ: πανταχῆ (L)
θέαν (D)
εὐδαιμόνων θεατῶν Plat. Euseb. T CD
αὐτῇ BCDE (Ὑ) ::-αὐτὴν v necoyalw C: μεεογείᾳ (E) ἢ ὡς
vn E cf. adn. 70 vncoıc Plat.
om. Plat.
ὥςπερ (GI)
xai (GI)
te καὶ BD Ev
ἐκείνοις (T?
ὃ ἀήρ (s)
τοῦτο ἐκεῖ E (E)
αὐτῆς ΒΟΡῈ (40 GsCTT) ἔχειν Plat.
ὥςτε Plat.
ἡμῖν (4)
εἴπερ BCD
καθαριότητα (FI) 5)
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 469
439,23 ἄλεη = BCDEv
23 καὶ ἱερὰ αὐτοῖς — BCDEv 24 — — — — φήμας
1126 — ve = BCDEv
440,
11D
26 ὁρᾶεθαι = BCDE»
27 — — αὐτῶν = BCDEv
1 τούτων = BCDE (4Φδ: TT)
1 δὴ = BCDEv
2 — — καὶ = BCDEv
2 mv= BCDE»v
2 ἐν αὐτῇ = BCDEv
8 — — — καὶ 3 — — τοὺς... οἰκοῦμεν — BCEv 4 — — — ἀναπεπλαμένους 5 — — αὐτοὺς = BDEv 6 — — oüc= BCDEv 4 — — τῷ... πλατυτέρους — BCDEv 8 γῆν — BCDEv 8 — — — ἄλληλα 9 — — — τὰ 9 — crevurrepa = CD Ev 9 — — καὶ eüpurepa = BC D Ev 10 — — ἀλλήλους = BC D Ev 11 — — καὶ — CD Ev 11 — devváuv — CDE 13 — — — δὲ πυρὸς 13 — — — — πολλὰ 13 — δὲ = ΒΟ Ευ 14 — — καθαρωτέρου — BC D Ev
14 évy —— BCDEv
11E15 npó — BCDEv
15 πηλοῦ = BCDEv 15 ῥέοντες = BCDEv 16 καὶ — BCDEv
16 — — — — éxücrouc 16 — — — — dc 16 — — &v = BCEv
ἕδη (ACEHJ L) Tim. lex. Her- mann. Plat. VI p. 401: τεμένη (D):in (G) lacuna
αὐτοῖς xai ἱερὰ (FI)
φήμας τε BCDEv : φήμας n- νὰς (
τε (T):om. (6 ΓΕ)
θεωρεῖςεθαι ( 4 DG I) : θεωρῆςθαι
(8)
om. (E) κατὰ Plat. om. D propter homoeocatarcton
ἀγαπεπταμένους Plat. αὐτῶν C")
οὗ (EHJ L)
om. (8)
τὴν γῆν (4)
ἀλλήλους Plat.
κατὰ BCD Ev:xarà τὰ (GT) crevórepa B9!)
om. (4)
ἄλλους (GI)
ἐξ (T) B (in ras.) ἀενάων B:devewv (8) 9") δὲ πῦρ Plat.
πολλοὺς Plat.
τε (4G T)
kadapwrarou (©)
οἱ ἐν (ACEHJ L) ὑπὸ (I)
πηλοῦ πολλοῦ (2f) ῥέοντος (4f)
om. (ds)
ἑκάστους τοὺς Plat. ὧν Plat.
om. D
Jahrb. f. class. Philol. Suppl Bd. XXVIII. 81
440,
410
17 — — ékáctoic = ΒΟ Ευ 17 — — τύχῃ = BCDEv
17 — — — — περιρροή
18 &voücav = BCDE»v 19 év — BCDE»v 19 δὲ αὕτη — (7)
19 — — αἰώρα = BCDEv 20 — — ἄλλως... γῆς — BC D Ev 20 te — BCDE»v 21 — — τετρημένον = BCDv p.112A23 — — — τηλέμαχ᾽ 24 καὶ ἄλλοθι καὶ — BCDEv 24 πολλοὶ = BCDEv 25 γὰρ — BDEv 26 Te — BCDEv 26 — — — — πάλιν πάντες 441, 1 — — ἐκρεῖν = BCDv p.112B 2 πάντα = BCDEv ὃ — — βάειν = BCDEv 3 — δὲ — C (4) 4 καὶ ὁ ΞΞ BDEv ὅ — — — — αὐτὸ 5 τῆς γῆς — BCDEv 6 — — — ἔπειτα δὲ 6 — — — — ὥςπερ ἐπὶ 1 — — ἀεὶ = BCDE»v 74 — — — ἐκπνεῖται 7 — — — — τὸ πνεῦμα ῥέον 8 — — — οὕτω... πνεῦμα om. propter homoeot. 9 — — δεινοὺς Ξε BCDEwv 9 ἀνέμους καὶ = BCDEv 10———— δὲ 10 — — oiv = BCDEv p. 112€ 10 ünoxwpncen = BCD (AEH JL) 11 — — — τὸ 11 — — — — τῆς 12 — — — — καὶ
Ernestus Bickel:
ékácrouc (I)
τύχοι (E)
f mepippor| Plat. (sed Z ponit EKÄACTOTE post f) TTEPIPPON)
oocav (GT)
om. (4f)
de ἄρα αὕτη BCDEv:b& αὕτη ἄρα (Φ)
μιώρα (H)
om. (J) propter homoeoteleuton
om. (I)
τετρημμένον E
τῆλε μάλ᾽ Plat.
ἄλλοθι xai (B):xai ἄλλοθι (s): ἄλλοθι (A)
om. (AJ)
γάρ τοι C
om. (4GsI*)
πάλιν ΒΟ υ: πάντες E sed vp. πάλιν supra versum additum
éxppeiv E
αὐτῷ Plat.
γῆς (T)
ἐπὶ τάδε Plat.
ὥςπερ Plat.
ἀεὶ καὶ (4 9)
ἐκπνεῖ τε Plat. (sed A hab. éumvei T€)
ῥέον τὸ πνεῦμα Plat. (sed cic- péov pro ῥέον ®)
hab. Plat. (sed καὶ ... om. A)
véouc (4f)
ἀνέμους (s)
T€ Plat.
οὐδ᾽ (GI)
öpufjcav ὑποχωρήςῃ Ev
πνεῦμα
τὸν Plat. διὰ τῆς Plat. τε καὶ Plat.
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone
441,12 — — — — ὥςπερ 12 — — ἐπαντλοῦντες = BC Ev 13 — te — BCDE»v 13 — ---- ἐκεῖθεν = B D Ev 13 — — — — ἐκεῖθεν 13 — ἀπολίπῃ = BCDEv 13 —— ——d 13 — ἐνθάδε = BOCDEv 14 καὶ διὰ = BCDE»v 15 — — &xacta = BCDE»v 16 — — — — ἑκάςτοις 16 — — — ὁδοποιῆται 16 θάλατταν = (E) 17 — — — — πάλιν 17 τῆς γῆς ΞΞ BCDv 112D 18 καὶ πλείους = BCDE«v 19 — — ἐλάττους = ΒΟ ἢ Εν 19 — — βραχυτέρους = BED Ev 19 — — τάρταρον = BC D Ev 20 — — — κατωτέρων 20 — ἐπηντλεῖτο = BOCDv 21 — — ὀλίγον = BC D.Ev 22 — — — — ἐξέπεςεν 28 de = BCDE»v 442, 1 xadevra—= BCDv 2 δ᾽ écriv — BCDv 112E 2 καθιέναι = BDEv 2 — πέρα — BODEv 3 — — ἄναντες γὰρ — v ὃ — — τὸ = BCDEv 4 —— τὰ — BCE 4 — — — — μὲν 4 — — ἄλλα = BCDE»v 5 — — écun— BCDEwv 6 τέτταρα = (ACEHJL) 6 μὲν — BCDE»v 4 — — — — τὰ 8 écti, τούτου δὲ = BÜDEv
411
ὥςπερ oi Plat. ἐπατλοῦντες ἢ
δὲ (4GsD'O)
ἐκεῖθεν ἐκεῖθεν C
ἐκεῖθεν μὲν Plat.
ἀπολείπῃ (GM)
de Plat.
ἐνθένδε (CHJL) cf. adn. 65
om. (469 ΓῚ
éxacroc (L)
ἑκάςτους Plat.
ὁδοποιεῖται Plat. (sed s hab. ei- δοποιεῖται)
θαλάττας BC DEv
πάλιν buóueva Plat.
γῆς .E
om. (GT'
ἐλάττιω d DG)
Bpaburépouc (ACEHJ)
τέταρτον (4)
κατωτέρω ἢ BODEwv : κατωτέ- pu ἢ εἰ (Ds)
ἐπηντλῆτο E**)
ὀλίγα (J)
eicpei ἐξέπεςεν Plat.
δὲ καὶ (GT)
καμφθέντα ΗΕ :καμφέντα (L)
ἐςτὶν E
κατιέναι C
πέραν (LL) “ἢ
ἄναντες πρὸς τὰρ (“18 ΓῚ : ἄ- varcec (àp πρὸς ΒΟ D E( T)*)
om. (L)
om. D
μὲν οὖν Plat.
δῆλα (EM)
eict (4)
τέτταρ᾽ ἄττα B C Εν :τέτταρ᾽ ὄν- τα (GT) : τετταράτα D : τέτ- rap ἄττα τὰ (A)
om. (I)
om, Plat.
Ecrı δὲ τούτου (GT):écri, τού- του δὴ (E)
31}
442,
412
8 — ἐναντίως = (Dr 9 1€ — BCDc
9 τόπων = BCDEv 9 δὴ xai — DEc
p. 113A 10 ἀφικνεῖται τὴν 'Axepovaóba
p. 113 B 19
— BCDEv
11 — — τετελευτηκότων = B Cv
eiuapuévouc = (G)
— — — πάλιν
τὰς τῶν = BCDv
τούτων = BCDEv Euseb. p. 567e
— — yécov — BCEv
καὶ = BCDEv Euseb.
τῇ τῇ — BCDEv
— — ἄλλοςέ Te — BCD Ev
— — — — ᾿Αχερονείας
de — BDEv Euseb.
— — — KATWTEPOU
— — ταρτάρου = BCDEv
értovouáZouci — v Euseb.
19 19 21 21 21 22
— — gU —v
— — δε BCDv ráprapoc — C (4) — — — — χρῶμα — — — κύαμος
24 24 24 25 26
λίμνην = BCDEv Euseb. 1 — ἐμβάλλων = BDEv
3 — — δὺς — BCDEv
3 — — κατὰ = BCDEv
ὃ — ἐναντίως = Dv Eus.
4 — — — — ’Axepovcia = Euseb.
5 — — ἐναντίας = BDEv
5 — — τὸ = BCDEv
1 — ἐναντίως = v Euseb.
8 λέτουςει = BCDv Euseb.
1 καλῶς kai óciuc = BODEv
12 — — pécuc = BCDEv
Ernestus Bickel:
ἐναντίος BE (T®LT)
om. E
om. (L)
δὴ BC (1)
τὴν ᾿Αχερουειάδα ἀφικνεῖται (ὦ)
τελευτηκότων DE
εἱμαρμένους χρόνους BCD Ev αἱ δὲ βραχυτέρους πάλιν Plat. om. E
διὰ τούτων (405)
uécuv D
om. (4)
τὴν γῆν (G.I):0m. Euseb.
ἄλλος ἕτερος (GT)
᾿Αχερουειάδος Plat. Euseb.
om. C (T)
κατωτέρω Plat. Euseb.
τάρου (4)
ἔτι ὀνομάζουει BCDE:óvoyuá- Zovcı (ACEHJLOGT)
αὐτοῦ BCDE (T)
δὲ ὁ E sed δὲ punctis notatum
τέταρτος BD Ev Euseb.
χρῶμα δὲ Plat. Euseb.
kuavóc Plat. (sed κυανοῦς 6: ὠκεανὸς HE:6 ὠκυανὸς J)
λίμνην ἣν (BJ et re. I) Theo- doret.
ἐμβαλὼν C Euseb. : ἐκβάλλων (6
dic (T)
xai (GT)
ἐναντίος BCE (GOCHTTI)
᾿Αχερουειάδι BCDEv : 'Ayai- poucía (s)
avriac C
om. (GIL)
ἐναντίος BCDE (GACHLT)
φάςκουει E
óciuc καὶ δικαίως (L) Euseb. (καλῶς xai δείως καὶ δικαίως Eusebii C ut vid.)
ἀμέεως (C): ἀμέμπως (1)
443,
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone
12 — — émi — BCDE»v 13 ἀναβάντες = BOCDE»v Eus. 13 — — ὀχήματα = BCDEv
14 — T€ καὶ = ΒΟ Εν Eus. 16 τίς τι τε BCD Ev Euseb. 16 — ἠδίκηςεν = Cv
113E 18 = Ev Euseb. p. 568 b
18 — — πολλὰς = BDEv 19 — — — — ἐξερταςάμενοι 20 τοιαῦτα τυγχάνει ὄντα — BDE(ACHJ LT) Euseb. 21 — — — προςήκουζα 21 οὔποτε = BOCDEv Euseb. 22 — — μὲν — BCDEv 23 olov — BCDEv Euseb. 24 — — — ὑπὸ cirfic 24 — — — μεταμέλλον 114A 25 — Bibciv— BC D Ev Euseb. 25 ἢ — BCDE» Euseb, 25 — — — ávbpogóvu 26 τούτους = BCDE»v 444, 1 — — — — ῥεῦμα 2 — — πατραλοίας — B Ev 2 — — μητραλοίας = Ev 114B 7 μὲν -Ξ- BCDE» Euseb.
[14€
7 anoßatvova = BÜDv 8 — — — — καὶ — Eusebii G 10 ταῦτα = BCD Ev Euseb. 11 — ἠδίκηςαν — B C D Ev En- seb. 12 δὴ = ΒΟ νυν Euseb. 12 πρὸς τὸ — ΒΟ Εν Euseb. 13 — βιῶναι = BCDEv Eu- seb. 13 — τῶν = BCD Ev Euseb. 13 τόπων = (GT) 14 — τε kai — BC D Ev Euseb.
15 — — — δὲ cwrnpiav 15 — ἀφικνούμενοι = BCDE v Euseb.
16 — — — — τῆς — Euseb,
413
ἀπὸ (LL)
καὶ ἀναβάντες (à)
ὄχημα (H)
καὶ (4 Φ 9)
τί τις (L)
ἠδίκηκεν BDE (4 GsCEHJ TI Euseb.
om. B C D et Eusebii FG p.699b: ἢ xoi (EJ)
πολὰς C
ἐξειργαςμένοι Plat. Euseb.
τυγχάνει τοιαῦτα ὄντα C (GT): τυγχάνει ὄντα (s) : τυγχάνει ὄντα τοιαῦτα υ
^ mpocrkouca Plat. Euseb.
οὐδέποτε (GI)
om. (G.I)
ἢ (s)
ὑπ᾽ ὀργῆς Plat. Euseb.
μεταμέλον Plat. Euseb.
Bibcuev (Ο ΓῚ 8)
ἢ καὶ (4) :ἢ oi (G)
ἀνδροφόνοι Plat. Euseb.
τούτοις (4 C EH L) Euseb. : τοὺς (GT)
κῦμα Plat. Euseb.
πατρολοίας € D : rarpaMbac Eu- seb.
unrpoAoíac BCJD:om. Euseb.
om. (JL)
éxpaivova E (4 ΦΞ ΥἹ Euseb,
τε καὶ Plat, Eusebii reliqui
αὐτὰ ταῦτα (4d GsI
ἠδικήκαειν (Ds)
om. (J) om. (4f) βεβιιυκέναι (8)
om. (H)
τόπων τῶν BCDEv Euseb. καὶ (4GT)
decuwrnpiwv Plat. Euseb. ἀφικόμενοι (Ds)
om. Plat.
474 444,17 τε = BCDE»v Euseb. 19 τούτων καλλίους — BCDE v Euseb. 20 — — — — μὲν 21 — — — — χρὴ ἕνεκα 21 — — üv= BCDE»v
21 πᾶν — BD(ABGACEHJ LI Euseb. Iambl. protr. p. 76,6
23 — ταῦτα = Ev
p.114D 23 — διιςκχυρίςαεθαι = BCD
Ev
24 — — — οὖν
25 ἢ ταῦτα = BCDE»v
26 — — — — ἀθάνατος
27 — - μοι — BCDE (40Gs TI)
28 — — olouevw = BCDEv
29 tà — BCDE»v
Ernestus Bickel:
om. (A®GsT) καλλίους τούτων (4 GT)
δὴ Plat. Euseb.
ἕνεκα χρὴ Plat. Euseb. τω (G)
πάντα C Ev
τοιαῦτα BCD διιςχυρίζεςθαι (4 D GST)
νοῦν Plat. (sed 4 hab. νῦν). ταῦτα (I)
ἀθάνατόν Ye Plat.
ἐμοὶ v
olouevwv (G) om. (GI)
plus pars dimidia eclogae longissimae p. 436, 2— 439, 11 et p. 442, 14—444, 23 etiam apud Eusebium praep. ev. p. 564 d sq. et p. 567 csq. legitur, qui non nullas lectiones eclogarii a libris Platonis alienas et ipse praebet. primum p. 438, 3 (p. 110 B) Eu- sebius (p. 566 a) cum Stobaeo scriptura δή consentit, ubi libri Pla- toniei δεῖ exhibent. δή, nisi p. 438, 3 καλόν quod a libris BCD abest Platoni vindicatur, tolerari non posse liquet; e contrario dei respuendum esset si, καλόν sequente, μυθολογεῖν quod apud Euse- bium pro μῦθον λέγειν invenitur verum esset. ut autem vel ea quam Eusebius tradit sententia ei γὰρ δὴ xoi μυθολογεῖν καλόν, ἄξιον ἀκοῦςαι (taceo recensiones recentiorum librorum Platonis) sententiae quam codices BCD offerunt ei γὰρ dei xoi μῦθον λέγειν, ἄξιον ἀκοῦςαι impar videtur, ita consensum in δή scriptorum casui tribuere in rem erit.) nec magis quam hoc loco p. 439, 10 (p. 111 A) testi- monium concordans eclogarii et Eusebii (p. 567 a) verum praestat, ubi πλήθει codicum Platonicorum aceipi, πλήθη scriptorum reici oportet. item p. 444, 16 (p. 114 C) nostra Phaedonis exempla sola Platonis vestigia premunt, ubi articulum τῆς ante γῆς apud Stobaeum et Eu- sebium (p. 569a) obvium neglegunt. yfji enim nusquam nisi cum de certa terra agitur articuli indiget*); simul vero saepe inserendi
1) dipthongi é1 cum vocali ἢ permutatio scribarum vitium creber- rimum est. cf. praecipue p. 329, 2 (p. 78 C) ἥπερ libri (G) et Stobaei pro εἴπερ, p. 335, 26 (p. 93 B) ei librorum BCD (J) et Stobaei pro fj, p. 386, 20 (p. 98 D) εἰ librorum BCD E (T) et Stobaei pro ἡ, p. 484, 31 (p. 107 D) δή libri (Z) et Stobaei pro bei, p. 484, 23 (p. 107 E) δή libri (C) et Stobaei pro dei, p. 438, 8 (p. 110 B) ἡπερ librorum BC D et Sto-
baei pro εἴπερ. 2) cf. Krueger, gramm. graec. 50, 2, 18.
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 475
articuli studium scribarum apertum deprehenditur.!) tres igitur pro- prietates eclogae, etiamsi apud Eusebium recurrant, improbandas esse patet. sequitur ut duos alios locos proferamus ubi scriptorum inter se conspirantium lectio an librorum Platonieorum vera sit diiudicari nequit. p. 436, 21 (p. 109 B) in omnibus codicibus Platoni- cis cum Stobaeo tum Eusebio (p. 5652) refragante forma σμικρός comparet, quam in titulis Atticis raro adhue inventam?) a Platone promiscue cum breviore μικρός adhibitam esse Schneiderus?) proba- vit. perinde autem atque hoe loeo etiam p. 443, 4 (p. 113 C) con- sensus scriptorum ad usum formarum spectat. nostri enim libri Platonici eam adiectivi Ayxepoücioc formam feminini quae per suffixum -αὃ ficta est constanter praebent (p. 113A 113B 1130 114A); Stobaeus vero exhibet p. 442, 19 (p. 113 B) 'Ayepouciac p. 443, 4 (p. 113 C) 'Axepoucía et "Axepoucia comprobat Eusebius (p. 567 d). restat sextus de loeis quibus gnomologus una eum exeerptore christiano contra omnes libros Platonicos facit p. 436, 7 (p. 108 D), ubi τοῦ λόγου in anthologio ut in praep. ev. (p. 564d) desideratur. quo loco haud scio an scriptores orationem sinceram Platonis servaverint. nam fortuito τοῦ λόγου in libris utriusque exeerptoris deesse nemini credibile videbitur; verba autem antiquis testibus tradita plenam sententiam effieiunt, eum usus dativi in enuntiato ὃ βίος... τῷ μήκει οὐκ ἐξαρκεῖ") eum usum adaequet quem exemplis quale est Civ. 548D ἀμήχανον... μήκει ἔργον eognitum habemus.?)
ita proprietatibus quae excerpto ἀλλά... ἑαυτίῦ cum Eusebio communes sunt perlustratis vitium commune exemplarium ommium nostrorum Phaedonis unum repertum est. nee non in ea parte eclogae quam Eusebius non refert traditionem Btobaeanam probandam semel esse iudico. quae enim verba p. 441, 22 (p. 112 D) libri Platoniei universi suppeditant πάντα δὲ ὑποκάτω εἰςρεῖ τῆς éxpofjc. καὶ ἔνια μὲν καταντικρὺ T] eicpet ἐξέπεςεν, ea quamvis explicari possunt tamen offensionem praebere Astio et Schanzio concedendum est, qui ordinem verborum eicpei éEémecev mutatum voluere. cum vero eicpei a Stobaeo absit, vide ne hoc verbum «quod ex antecedenti enuntiato facilime suppletur, Platoni ipsi omnino non debeatur.
duo igitur additamenta insitiva ecloga ἀλλά... ἑαυτι e nostro textu Platonico expelluntur. ceterae autem de quibus adhue non dixi excerpti proprietates omnes ad unam respui debent, quarum pars circiter dimidia improbatur Eusebii testimonio diserto, ef. p. 436, 3. 9. 10. 11. 21 p. 437, 3. δ. 10. 17. 18. 21.28 p. 438, 4. 10. 18. 20
1) cf. p. 108 D (p. 485, 27) p. 109 C (p. 487, 3) p. 110 B. (p. 438, 4) p. 112 B (p. 441, 5) p. 112, C (p. 441, 17). 2) ef. Meisterhans, gramm. inscr. Att. p. 89. 3) ad Civ. vol. I p. 287. nota Phaed. 90 À μικρός in BCD solis legi, p. 4C 90A 91B 102C 102D forman sine c recen- tiorum codicum propriam esse, 4) de ἐξαρκεῖ seriptura probanda codicum B C. D(T) cf. adn. 68. 6) cf. Krueger, gramm. graec. 48, 15, 15. Kühner-Gerth p. 440, 12.
476 Ernestus Bickel:
p. 439, 3. 4. 11 p. 442, 19. 25 p. 443, 19 p. 444, 1. 20. 21. ita ex propriarum lectionum indole!) eclogam novissimam plane eodem discrimine ac quaecumque superiora nobis obviam fuere testimonia Stobaeana, ab universa memoria codicum Platonicorum abesse in-
tellegitur.?) relicum est ut quae ratio inter singulos libros Platonicos et eclogam ἀλλά ... ἑαυτῷ intersit expediamus. cuius quaestionis
initium capere haud alienum videtur ex iis locis ubi exempla nostra Phaedonis in easdem lectiones atque scriptores veteres discedunt. ac primum quidem recentiorum librorum apud Stobaeum recurrentes scripturas paucas, quibus quae obstant lectiones vetustiorum librorum Eusebio probantur, proferamus. p. 444, 13 (p. 114 B) perinde atque in anthologio in (GI) τῶν omittitur, cum praep. ev. p. 568d memoria codicum B C D Ev defendatur. at τῶν propter homoeoteleuton deest), quocirca an fortuito consensus librorum (GI) cum ecloga ortus sit dubitabimus. deinde p. 436, 28 (p. 109 C) gnomologus cum uno E τῶν περὶ ταῦτα εἰωθότων λέγειν exhibet, ubi Eusebius (p. 565 b) eodiei (I suffragans τῶν τὰ τοιαῦτα εἰωθότων λέγειν praebet, plerique libri Platonici τῶν περὶ τὰ τοιαῦτα εἰωθότων λέγειν sup- peditant. praeterea una cum (Z1 G.s TT) codex E p. 489,1 (p. 110 E) scripturam Stobaeanam un testatur pro lectione germana codicum BCD(ACEHJ L) et Eusebii (p. 566d) οὐ. denique p. 443, 18 (p. 113 E) universi recentiores libri Platonis cum Stobaeo particulam ἤ offerunt quae tamen abest ut ab antiquissimis libris BCD ita a praep. ev. p. 699b. sed iam omnes loci ubi BC D ab ecloga dis- crepant, etiamsi eorum memoriam ad antiquitatem ascendere scriptore vetere confirmetur, enumerati sunt; quibus locis multo graviores frequentioresque illos esse ubi BCD aut soli aut cum aliis libris eclogae adstipulantur, codices autem ab ecloga abhor- rentes recentiores cum Eusebio Theodoreto Proclo Timaeo faciunt, statim patebit. primum p. 438, 14 (p. 110 C) libri BCD Ev fj prae- bentes cum excerpto conspirant, ubi codicis (I lectio καί apud Eusebium (p. 566 C) recurrit. idem Eusebius (p. 568a) comprobat p. 443, 11 (p. 113 D) libri (L) scripturam δείως καὶ δικαίως, cum Stobaeus quod codices ΒΟ. Ev habent καλῶς xai óciuc tueatur. similiter p. 443, 1 (p. 113 C) lectio librorum BCD Ev λίμνην etiam in anthologio comparet, quo loco Theodoretus eam scripturam quae editoribus Platonis probata est λίμνην ἥν cum libris (J d») exhibet. deinde p. 444, 7 (p. 114 B) membranae E(4 s T) éxfaívouc cum Eusebio (p. 568d) verissime tradunt, sed in gnomologio falsa codi- cum BCDv lectio ἀποβαίνουςι invenitur. praeterea quattuor loci
1) cf. p. 442. 2) nota in hoc excerpto duas suspectas lectiones librorum Platonis recurrere p. 487,18 (p. 109 E) ἀνακύψαντα pro ἂν dva- κύψαντα p. 441, 4 (p. 112 B) αὐτόν pro αὐτό. 8) praecedit τόπων. item propter homoeoteleuton desiderantur in (G) ut in anthologio p. 486, 1 (p. 108 D) ἄν pone οὖν p. 442, 12 (p. 118 A) χρόνους post εἱμαρμένους,
De Ioannis Stobaei excerptis Platoniecis de Phaedone 477
praesto sunt ubi familiam (40 E HJ L) ex parte maiore vel totam ab antiquitate repetere memoriam peculiarem ex Eusebio "Timaeo discimus, Stobaeus cum libris BC D (4 Gs) facit; cf. p. 436, 14 (p. 109 A Eus. p. 565a) αὐτήν pro αὐτῆς p. 438, 13 (p. 1100 Eus. p. 566 c) θαυμαςτήν pro καὶ θαυμαςτήν p. 439, 23 (p. 111 B Tim. p. 401) ἕδη pro ἄλεη p. 443, 26 (p. 114A Eus. p. 568c) τούτοις pro τούτους. talibus locis veri simile fit eelogae ἀλλά... ἑαυτῷ cognationem cum ea traditione Platonica quae libris B CD potissi- mum continetur intercedere. accedit quod p. 438, 18 (p. 110 C) lectio suspecta in nullis libris nisi BO D obvia παρέχεται pro παρέ- xecdon quod codices E( ΟΕ HJ LI'T.40 Gs) eum Eusebio (p. 566 e) suggerunt Stobaeo comprobatur. unde excerptum ἀλλά... éauTiD similiter atque eclogam πότερον... ἐξευρήςειν (p. 91 E—95 A) quae p. 333, 21— 338, 23 legitur constitutum dicas) ac quem- admodum testimonium πότερον... ἐξευρήςειν, praeterquam quod cum universa familia JBCD proprie congruit, etiam aliquas libri € peculiares lectiones testatur, sic ecloga ἀλλά... ἑαυτιῦ cum Cru- siano insigniter conspirat; cf. p. 434, 20 (p. 107 D) ὥςπερ libri € et Stobaei pro Ócmep librorum BD Ev et Procli, p. 442, 24 p. 113 B) τάρταρος pro τέταρτος librorum BDEv et Eusebii p. 567 d).
ita ex locis ubi discidium memoriae Platonicae Stobaeo vetustius esse aliorum scriptorum testimoniis firmatur, naturam excerpti ἀλλά ... ἑαυτῷ inlustratam habemus. duo longissima testimoniorum quae in capite περὶ ψυχῆς leguntur ab Ioanne ex fonte eodem sumpta esse tenendum erit. et quoniam nune eclogae omnes capitis περὶ ψυχῆς, quod solum locos plerosque a Stobaeo eitatos Phaedonis continet, absolutae sunt, etiam reliquarum recensionum, quae praeter traditio- nem C in illo uno Stobaei eapite nobis obviam fuerunt, breviter memoriam repetere iuvabit. excerpta initio capitis posita inde a p. 325, 18 usque ad 332, 3 pertinentia eandem atque ecloga ὡς ... fjbU capitis L (p. 477, 22—478, 9) recensionem libro Bessarionis E consimilem prae se ferunt"); qui loci in medio capite inde a p. 338,25 usque ad p. 343, 11 decurrentes excerptum prius generis Ü πότερον . . . ἐξευρήςειν excipiunt, codieem Coislinianum (I) propinquitate at- tingunt?); denique eclogae quae capite vergente testimonio generis C alteri ἀλλά... ἑαυτῷ praemissae inde a p. 430, 36 usque ad p. 434, 3 leguntur, ipsae quoque peculiari recensione utuntur.) ita in classes quattuor excerpta capitis περὶ ψυχῆς discedere reperimus; et in has classes quattuor etiam reliquas eelogas Stobaei, quae ex parte summa brevissimae per totum anthologium dispersae sunt, diseribere nune nobis conandum erit. «quamquam iudieium de brevioribus eelogis summa cautione faciendum, de brevissima quaque prorsus retinendum
———— —— 1 ——— —M——
1) cf. p. 450. 2) cf. p. 437. 3) cf. p. 467. 4) cf. p. 462.
418 Ernestus Bickel:
esse nemo non videt. hoc vero ordine reliqua excerpta proponam quo ordine in opere Stobaeano inveniuntur.
τούς... πλείετους (p. 90A = p. 301, 10—12) ecloga legitur in eapite XLVII περὶ @ücewc ἀνθρώπων aliis Platonicis inserta, lemmate ἸΤλάτωνος ἐκ τοῦ Φαίδωνος inducta. v. 11 hab. (4) fi pro καί.
φέρε... λέγεται (p. 98B — p. 310, 22—24) loeum eundem iam intra excerptum maius πότερον... ἐξευρήςειν generis C p. 336, 3—6 deprehendimus.!) quam p. 336, 4 tam 310, 22 τε quod libi (CEHJLA®GSsT) omittunt traditur. sed ἔφη excerptor p. 336, 3 cum libris BCD Ev praebet, p. 310, 22 cum (ACEHL A®sT') neglegit; ideo hanc eclogam ex alio fonte atque longiorem πότερον. ... ἐξευρήςειν originem trahere eredo. ceterum hoc excerp- tum vitiis planis aspersum est p. 310, 23 ἀγαθήν v. 24 κακήν quibus amplior ecloga p. 336, 4 et v. 5 caret.
ὁ... &mernunv (p. 96 B — p. 482, 22—25) verba eadem, quae hic Aetianis decretis et loco cuidam Aristotelico a Didymo petito adnexa occurrunt, iam in excerpto generis (I") p. 339, 13—17 citata vidimus.) quod p. 339, 14 additur τοῦ ante ὁρᾶν, p. 482, 22 ut in libris Platonis deest.
ἐγώ... ämacı (p. 92D — vol. II p. 24, 20—23) haec quoque ecloga iteratur in capite περὶ ψυχῆς et in priore quidem excerptorum C πότερον... ἐξευρήςειν p. 334, 28— 335, 8.58) in eapite περὶ ψυχῆς codicibus Platonis invitis p. 335, 3 ἐν omittitur, ibid. rtüciv pro G&mactv scribitur; vol. II p. 24, 23 adest ἐν et Amacı legitur. contra articulus τοῖς quem p. 335, 3 Stobaeus cum libris Platonis iradit desideratur II p. 24, 23.
TU ... φοβερόν (p. 67 E — vol. III p. 28, 4—6) praeter quod v. 5 suo periculo τό ante τεθνάναι neglegit, excerptum constanter cum vulgata memoria codicum Platonicorum consentit. verum sin- guli libri Platonici saepius ut a reliquis ita ab ecloga discedunt; v. 4 omittit D oi, ibid. transponit (9) ἔφη ἄρα, v. 5 (®) αὐτοῖς fixicra, v. 6 deest in (Os) ἀνθρώπων.
ἀλλά ... πλείετους (p. 890—90 A — vol. III p, 231, 10—232, 7) Uc ... προθυμοῦνται (p. 91A — p. 232, 9—14) in libri III ca- pite IV cui titulus περὶ dqpocóvnc est, Ioannes tres eclogas Phae- donis proposuit, quarum duae priores lemmate ἐν ταὐτῷ inter se coniunctae inde a p. 231, 10 usque ad p. 232, 14 leguntur, tertia in fine capitis p. 252, 11 sq. occurrit. duarum superiorum eclogarum variae lectiones hae sunt:
1) cf. p. 444. 2) cf. p. 461. 8) cf. p. 448.
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 479
9C /81, 10 μὲν = (1) 10 — — μὴ = BODE»v 9 D 13 — — ἔετιν = BCDEv
13 τούτου = BCDEv 17 — τε — BCDE(G) 20 μάλιετα = BCDEv
9E 21 — — δὴ = BCEv 22 ἡγεῖται οὐδενὸς = BCDEv 132, 1 — — — — οὐδὲν ὑγιὲς εἶναι
-
c) — BCDE(T)
om. BCD Ev
μὲν (J)
ἔςται (8): ἔςτ᾽ (4) om. (H)
οὐδενὸς ἡτεῖται (@)
οὐδὲν ὑγιὲς εἶναι τὸ παράπαν ΒΟ υ: τὸ παράπαν οὐδὲν ὑγιὲς εἶναι E
cÓ mw (G): οὔπω v: οὕτω πως [46}}: πάνυ (ΦῚ
1 τοῦτο γιγνόμενον = BOCD γινόμενον τοῦτο (4) Ev 4 — — — ---- ἐπεχείρει ἐπιχειρεῖ Plat. 4 ἀνθρώποις — v ἀνθρωπείοις BC DE(TG) 5 ἔχει — BCDEv πρέπει (A) 5 — — ἂν = BCDv om. E 6 xdi— BCD EvStob.1301,10 A (A) 7 — — — — τούτων om. Plat. Stob. I 301, 11 LA ev ταὐτιῦ 32,10 — — oi — BCDEv om. (4) 11 — φιλονείκως = BCDEv φιλονίκως (s) ef. adn. 48 14 — — xai= BDEv om. C
41 — ópqicBntüciv — BC D Ev
12 ὅπῃ = BCDEv
12 — — ἔχει = BCDv
12 — — dv = BCDE»v
13 — δόξει = BODE(®GsA4 CHJTT)
verba quae eclogam ἀλλά...
ἀμφιςβητήειυει (Gs ACEH JI)
önwe (L)
ἔχοι E
om. (L)
δόξῃ v "ἢ
πλείετους elaudunt TOoÜDC..,
πλείετους p. 232, 5—7 iam vol I p. 301, 11— 12 et illie quidem paullo fidelius (cf. p. 232, 7 τοὐτιυν)ὴ laudata vidimus.') tamen in summa pauca excerpti ἀλλά... πλείςτους peculiaria sunt, quod praeter illo quod memoravimus additamento tantum bis ab universis libris Platonis discrepat p. 232, 1 omissione adverbii τὸ παράπαν p. 232, 4 scriptura ἐπεχείρει pro ἐπιχειρεῖ. a plerisque vero libris Platonieis ecloga p. 231, 10 abhorret, cum uno codice (L) μέν post πρῶτον tradit. similiter p. 232, 4 excerptum ab antiquissimis libris BCD ἀνθρωπείοις praebentibus secedit, seripturam codieum
1) cf. p. 478.
p. 68B
— 959,
p. 68€
253,
p. 68D
480
Ernestus Bickel:
(4CEHJLUI A05) ἀνθρώποις praestat. unico tantum loco p. 232, 1, ubi solius codicis (6) lectionem cU rw veram esse cum Hermanno!) persuasum habeo, ecloga memoriam peculiarem codicum B C D tuetur.
oUKOÜv ... πεφιλοςοφηκότες (p. 68 B—69D = vol. III p. 252, 11 — 255, 8) capitis περὶ ἀφροεύνης excerptorum Phaedonis tertium quod a superioribus duobus tam aliorum philosophorum locis quam Platonicis testimoniis e Clitoph. Euthyphr. Soph. Tim. Men. Epist. Alcib. II desumptis dirimitur, has offert varias lectiones:
11 ἔφη = BCD E» pap.
12 — — μέλλοντα = BCDE»v 13 — — — — αὐτὸς
13 — δὲ = BCDE»v
14 — — — τοῦ
14 — — dv = BDE»
15 ἢ = BCD Ev pap. 15 — πάνυ = BCDEv 15 ἔχει = BCDEv
16 — — — οὐκ ἂν 1 — ἀνδρεία — D Iambl. protr. p. 65, 22 P. 1 — — τοῖς — BCE«v 2 — — — — που
2 καὶ — BCD Ev pap. 2 ἣ Ξε BCDEv pap. Iambl.
3 καὶ oi πολλοὶ = BCDEv Iambl.
3 — — cugpocuvny = BCD Ev pap.
3 — — τὸ — B D Ev Stob. III 279, 4 pap.
ἦ δ᾽ ὃς (s
μέλλοντος (7)
ὁ αὐτὸς Plat. pap.
δὴ (C)
που Plat.
ὃν C: om. pap.
ἢ καὶ (A)
πάνυ τ᾽ (40s)
om. (4)
οὐ καὶ f| Plat. pap.
ἀνδρία BCE(ACHJ), Stobaei A®)
toi D
δή που Plat.
om. 4)
om. Qs)
οἱ πολλοὶ καὶ (D)
ςωφρόνην (4) τε C
inde a verbis v. 7 εἰ γάρ eclogam editio Trincavelliana sola rettulit
7 — ἐθέλεις — BCD(CHJT) pap. Iambl. 7 — — ye= Ev pap. Iambl.
8 — ἀνδρείαν — v pap. Iambl.
8 δόξη cu: δόξει cot ΒΟ Ev pap. Iambl.
8 —- ἄτοπος ΞΞ- BCDE»v
9 — 6n = BCDEv
* 1) ef. ed. praef. p. 16.
ἐθελήεεις Ev cf. adn. 47
te BCD(ATE) ἀνδρίαν BODE cf.v.1 δόξει (4)
ἄτοπον (LL) δὲ (J)
53,
3E
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis
9 — — οἷεθα = BCDv 10 μεγάλων — B CD pap. Iambl. 10 κακῶν = BCD Iamb. Olym-
piod. 19 — — — αὐτὸν 19 — — τὸν... eio = BO Εν pap. 13 — — — de, vol; vat. ἄρα οὖν 14 — — mMv...elvai— BD Ev pap.
14 ἄλογόν = BD pap. Iambl. 15 τινὰ = BCD Ev Iambl. 15 καὶ BODE(A®GsT') Tambl.
15 — — δειλίᾳ = BCDEv 16 αὐτῶν = BCDEv
16 ——— ὃ
16 — — — — tavtó
16 — τοῦτο = BCDE»v
17 γε — BCD Iambl.
18 — — — — ὅμως
18 — τούτῳ — BC D Ev Iambl.
18 ὅμοιον = BCD Iambl.
21 ὑπ᾽ ἄλλων κρατουμένιυυν : ὑπ᾽ ἄλλων κρατούμενοι BÜD Ev lambl : ὑπ᾽ ἐκείνων κρατούμενοι pap.
| A 22 — — ἄρχεεθαι = BUÜDEr Stob. III 292, 5 23 ὑφ᾽ ἡδονῶν — BC D Ev pap.
Iambl.
1 To0to — C
1 ——— - δὴ
] — — — — 6 = Iambl.
2 — — δὴ ἐλέγετο = BCD Ev:dn ἔλεγον Iambl.
2 — — — — 10
2 — — ςεςωφρονίεθαι — BC DEV
3 un γὰρ — BCD(®Gs)
4 — f — BC:fj Dv
4 ἀλλ᾽ ἀντὶ : ἀλλαγὴ (4d0sC) Iambl. — — — ἡδονὰς
Ya
de Phaedone 481 ficóa E")
μεγίςτων Ev
κακιῶν εἶναι Ev pap.
αὐτῶν Plat. pap. Iambl. om. D propter homoeoteleuton
δεδιέναι ἄρα καὶ Plat. pap. Iambl.
om. C
oU Plat. Iambl.
ταὐτὸν Plat. Iambl. cf. adn. 52 τούτω (L) Iambl. ef. adn. 72
γέ που Ev
ὅμως αὐτοῖς Plat. pap. Iambl. τοῦτο (@) pap.
ὅμοιον εἶναι Ev
κρατούμενοι ὑπ᾽ ἄλλων (“ Φ Gs)
ἄρξεεθαι (4)
ὑφ᾽ ἡδονῆς (D): ὑπὸ τῶν ἧδο- γῶν (L)
κρατεῖν ἄλλων ἧδονῶν τοῦτο BD Ev pap. lambl,
δ᾽ Plat. Iambl.
b BOCDEv:&à (ds)
διελέγετο (.L)
τῷ Plat. : om. lambl.
ςεςωφρονῆεςεθαι (4 4 C EH) : ce- cugpoveic8at (JL)
un Ev
An Βί“) : ἐετὶν ἡ (praecedente ob) Iambl. cf. adn. 45
ἀλλὰ BCD:om. Ev
ἡδονὰς πρὸς ndoväc Plat. Tambl, pap.
254,
p. 69 B
p. 69€
255,
482 5 — — — λύπας 6 — — — — μείζω — Iambl. 7 — — = BCDEv
7 — o0 — BCDEv 7 ταῦτα πάντα — (J)
8 — — καταλλάττεεθαι = B CEv 9 — — τούτου = BCDEv 10 — — — — ἀνδρεία — Iambl. 10 cugpocüivn καὶ δικαιοςύνη — BCD Ev Iambl.
11 — ἀρετὴ = B Ev Iambl.
11 καὶ = ΒΟ. Ev Iambl. 11 — — — προςγινομένη
19 — — — ἀπογινομένη
19 — πάντωνΞΞ BC D EvIambl. 13 xal 2 Ev Iambl.
13 — ---ἀλλαττόμεναΞΞ BCDEv 14 — — ἀλλήλων = Ev Iambl. 14 —— —— fj
14 — — τοιαύτη = BCDE»v 15 — — ὑγιὲς = Ev Iambl.
16 ἔχῃ = BD Ευ: ἔχει C 16 A xadapcıc = D
17 — rávtuv—B C D EvIambl. 17 καὶ (prius) = BCDE»v 17 ἣ δικαιοςούνη = ΒΟ Ευ
Iambl. 18 — — — — δικαιοεύνη 18 —— — — ἔτι 18 — — αὐτὴ = BCDE»v 18 — — καθαρμὸς = BCDEv 18 — — τις — BCDE»v 1 ——— — ὡς
1 — xıvduvevouc = D(A4G) Iambl. Olymp.
Ernestus Bickel:
λύπας πρὸς λύπας Plat. Iambl. pap. ut vid.
καὶ μείζω Plat.
ei (4f)
ὅτου (s)
πάντα ταῦτα Ev Iambl.: ἅπαντα ταῦτα BCD
καταλάττεεθαι D
τούτω (4) ἀνδρία Plat. cf. adn. 88 δικαιοςύνη Kal ςωφροούνη (4s)
nem ἧ CD(G): ἀρετὴ καὶ (4) cf. adn. 45
om. (4)
ttpocyıvouevwv BCD lIambl.: rpocyıyvouevwv Ev cf. adn. 3
ἀπογινομένων B C DIambl.:órro- γιγνομένων Ev
ἁπάντων (4)
om. BCD
ἀπαλλαττόμενα (4)
ἄλλων BCD
ἢ ἣ Plat. (sed G hab. εἴη &): écriv ἣ Iambl. cf. adn. 45
τοςαύτη (C)
ὑγιὲς εἶναι BCD
ἔχουςα (4 Φ 68): ἔχειν (L)
A κάἀθαρείς τις BC Ev:xá9apcic ἣ τις (4 ὦ 68): ἐςετὶ κάθαρείς τις Iambl.
ἁπάντων (6)
om. (4f)
δικαιοούνη (E)
δικαιοεύνη καὶ ἀνδρεία BCD: δικαιοούνη καὶ fj ἀνδρεία Eo Iambl.
om. Plat. Iambl.
αὐτὴ δὲ (A)
καθαριςμὸς (4)
τι (6)
καὶ Plat. Iambl.
KtvbuveUcouci (ΗΠ) : κινδυνεύωςι BCEwv
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 483
55, 2 φαῦλοι-ΞΞ B CDIambl.Olymp. φαῦλοί τινες Ev
ὃ — — ἀτέλεειτος τ BDEv ürekecraroc C 4—— tv= BCDEv om. (s) 4 — — — wxeicecBai κείςεται Plat. Iambl. 4 — τε καὶ — BC DEvlambl. καὶ (ds E) 5 — — θεῶν — BCDEv θεὸν (A) 5 — — — — οἰκήςεται οἰκήςει Plat. Iambl. 6 ὡς — BCD(A0G«&) om. Ev Iambl. 7 βάκχοι δέ τε παῦροι = BC βάκχοι bé παῦροι ( L) : παῦροι bé D Ev Iambl. τε βάκχοι (s) )D 8 — — — — πεφιλοςοφηκό- mégilocopnkórec ὀρθῶς Plat. tec — Iambl. Clem. Alex. strom. 1,19 p. 372 Pott.
locis quattuor libris Platonis adversantibus Iamblichus eum ecloga congruit. primum p. 254, 10 (p. 69 B Iambl. p. 66, 28) forma falsa ἀνδρία in libris nostris legitur, vera ἀνδρεία apud scriptores solos in- venitur.!) deinde p. 254, 1 (p. 69 A) attractio relativi quam codices Platonici in sententia τοῦτο δὲ ὅμοιόν Ecrıv dp νῦν δὴ ἐλέγετο τῷ τρόπον τινὰ... cecwoppovicddı tradunt, quae defendi potest ?), quamvis hoc attractionis genus rarum sit, apud Stobaeum et apud Iambliehum (p. 66, 19) desideratur. praeterea quae verba in exemplaribus nostris Phaedonis comparent p. 254, 6 (p. 69 A) καὶ p. 255, 8 (p. 69 D) ὀρθῶς, ut in gnomologio Stobaei ita in protreptico Iamblichi dá 66, 23 et p. 67, 16) frustra quaeruntur; tamen leetio librorum xaí tutorem invenit Heindorfium ?), ὀρθῶς vero probatur testimonio Clementis nee non disputatione sequenti p. 69 D ei δ᾽ ὀρθῶς προὐθυμήθην et ante- cedenti p. 67 E oi ὀρθῶς φιλοςοφοῦντες, p. 67 D μόνοι ol φιλο- ςοφοῦντες ὀρθῶς, p. 66 B τοῖς γνηείιυς qgiAocógoic, p. 64 E ὅ τε ὧς ἀληθῶς qiÀócogpoc, p. 64 Β οἱ ὡς ἀληθῶς φιλόςοφοι. ita ne eae quidem quas Iamblichus amplectitur huius eclogae proprietates praeter unam rem minutam (p. 254, 10 ἀνδρείαν) aecipi debent. multo Saepius autem quam memoriam Stobaeanam traditionem nostrorum librorum Iamblichum tueri moneo; of. p. 253, 16. 18 p. 254, 1, 18, 18 p. 255,1. ὅ similiter in papyro nullam peculiarem eclogae lee- tionem recurrere statuendum est; cf. p. 252, 13 p. 253, 18.
sequitur ut perserutemur a qua familia eodieum Platonicorum ecloga οὐκοῦν. .. πεφιλοςοφηκότες proxime absit. ac primum quidem lectionibus duabus a vetustissimis libris BCD distinguitur. p. 254, 7 Stobaeus cum codice (J) scriptura ταῦτα πάντα con- sentit, ubi reliqui libri cum Iamblicho (p. 66, 25) πάντα ταῦτα tradunt*); p. 254, 13 gnomologus cum universis recentioribus libris
1) cf. Schanz, Plat. VII praef. p. 9. 2) ef. Krueger, gramm. graec. 51, 10, 8. 3) in ed. 4) saepe libri Platonici inter πάντα ταῦτα et ταῦτα πάντα fluetuant veluti Phaed, 66B T4A Symp. 1858 Polit. 259 D.
484 Ernestus Bickel:
E(ACEHJLTT4ADGSs) καί quod supervacaneum esse Schanzius demonstravit!) exhibet. sed his locis duobus exceptis ecloga cum &ntiquissimus codicibus BC. constanter facit. una cum familia (4 Φ Gs) suffragante eclogario libri B CD p. 253, 15 καί pro ἤ sup- peditant, p. 254, 3 γάρ post μή inserunt. deinde p. 255, 6 (p. 69 C) ὡς BCD(440 68) cum Stobaeo offerunt, reliqui libri cum Iamblicho (p. 67, 13) omittunt. atque ad eos locos quibus una cum (40 Gs) vetustissimi libri eclogae adstipulantur, illi accedunt ubi recensio Stobaeana in nullis codicibus nisi B CD obviam est. ita p. 253, 10 (p. 68D) scriptura Stobaei et Iamblichi (p. 66, 6) κακῶν in BCD recurrit, eum reliquarum membranarum Platonis lectio κακῶν εἶναι papyro, in qua αἱ superest, probetur. praeterea cf. p. 253, 10 μεγά- λων librorum BC D et Stobaei pro μεγίετων p. 253, 14 ἄλογον pro ἄτοπον p. 253, 17 γε pro γέ mou p. 253, 18 ὅμοιον pro ὅμοιον εἶναι p. 255, 2 φαῦλοι pro φαῦλοί τινες. his igitur locis perspicue cognoscitur excerptum οὐκοῦν... πεφιλοςοφηκότες consimilis re- censionis esse atque eclogas πότερον ... ἐξευρήςειν (p. 9IE—95A = vol. I p. 333, 21—338, 23)?) et ἀλλά... ἑαυτῷ (p. 107 B— 114 D — p. 434, 5 —444, 30)°) quae non modo cum codice Tubin- gensi C proprie conspirant, verum etiam cum tota familia BCD necessitudine iunguntur.*)
ἄριετον δὲ τὸ περί... kocuiuc (p, 68 C — vol. III p. 279, 5— 6) verba quae in capitis IV excerpto οὐκοῦν... πεφιλοςοφηκότες, quod modo comparavimus, p. 253, 3— 4 leguntur°) in eapite V περὶ cugpocuvnc iterum proponuntur. hie gnomologus Platonis verbis flosculum ἄριςτον δέ quasi caput obtrusit.
καίτοι ... ἄρχεεθαι (p. 68E — vol. III p. 292, 4—5) haec quo- que ecloga intra testimonium Οὐκοῦν ... TTEPIÄOCOPNKÖTEC recurrit p. 253, 21— 22.5) memoria Stobaeana locis diversis sibi constat.
Baßai ... βίῳ (p. $4D—E — vol. III p. 336, 8—12) v. 9 ecloga cum plerisque libris Platonis conspirat lectione τοὺς ἄλλους &vOpi- πους ubi ἀνθρώπους (s) omittit, (I) post πείςαιμι ponit. v. 10 libri (^4 E HJ L) habent ὅτι pro ὅτε reliquorum Platonis et Stobaei. v. 11 post duckoAwrtepov desideratur in ecloga τι.
οὐκοῦν... cwuatoc (p. 67D — cap. 118, 18 p. 452 Gaisford) cum BCD Ev Stobaeus habet τοῦτό γε θάνατος ubi (4 ὦ 68) 0á-
1) Nov. Comm. p. 142. 2) cf. p. 450. 8) cf. p. 477. 4) nota omissionem trium verborum p. 254, 1 (p. 69 A) κρατεῖν ἄλλων ἡδονῶν huic excerpto cum uno codice C communem esse lacuna ex homoeoteleuto ortum trahente. item nota in ea parte Phaedonis quae hac ecloga con- tinetur inde a p. 68B usque ad p. 69D Crusianum, niei plani scribarum errores in, censum vocantur, nusquam & BD recedere. 5) cf. p. 480.
6) cf. p. 481.
De loannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone ARE
νατος τοῦτό Ye praebent. quod post yupicuóc pessime in BED deest ψυχῆς, ecloga cum Ev iradit. articulus τοῦ ante cWuaroc in E(TL) infersus abest ut a BC Do ita a florilegio.
Baßai ... ἀπαλλάττεςθαι (p. S4 D —85B — cap. 120, 31 p. 471 Gaisford) verba quibus ecloga incipit Baßai ... βίῳ iam supra III p. 336, 8—12 pro peculiari excerpto Ioannes eitavit.') recensio textus utroque loco Stobaeano eadem est, praeter quod in maiore testimonio νῦν ante διάκειμαι male omittitur. reliqua pars eclogue bis ab universa memoria codieum Platonicorum secedit, p. 85A legitur apud Stobaeum οὔτε pro οὐδέ p. 85 B becmórou αὐτοῦ pro δεςπότου. praeterea in excerpto corrupte seribuntur p. 85 ἃ δέος τοῦ ἀνθρώπου μᾶλλον ibid. αὐτὴ ἀηδιίνν. a recentioribus libris Platonicis (40 Gs 4C EHJ LI) aliena est eclogae lectio p. 8δ0 Kai pro TE καί. contra ab antiquissimis codieibus BCJD abhorret excerptum scripturis p. 85 B ijroüuaı pro mou οἶμαι ibid. re pro y€. a maxima parte codieum Platonieorum diserepans Stobaeus p. 85 A cum (®s) solis articulum 6 ante ἔποψ inserit. eeterae singu- lorum vel plurium librorum peculiares leetiones Stobaeo refelluntur, ita scripturae libri (L) p. 84 E ὧς pro καὶ ὡς ibid. ἀποθανεῖν αὐτούς pro αὐτοὺς ἀποθανεῖν p. 85 A uerıcra pro uäkıcra p. 85 B αὐτός pro Kai αὐτός, libri C p. 85 À καί pro καὶ χελιδιὺν kai ibid. φαίνεται pro pot φαίνεται, deinde lectio libri (s) p. 85 A λυπῆται λύπην pro λύπην λυπῆται, libri (G) p. 85 A fj χελιδιύν pro xekıdıbv, librorum (As AE) p. 85 A ὅν pro 6, libri (P) p. 85. A μοι ταῦτα pro ταῦτά μοι, librorum (G E ΠῚ p. 85 B mpöcdev pro ἔμπροεθεν, libri ( 4f) p. 85 B χείρων pro χεῖρον.
Kal... kaprepetre (p. 117 E — cap. 120, 32 p. 472 Gaisford) ecloga brevissima cum lemmate ἐν raUTU) excerpto Baßai ... ἀπαλλάττες- θαι adnexa est. testes inter se consentiunt.
conelusio
postquam omnia excerpta anthologii eum libris Platonieis com- paravimus, summam «quaestionis faeere oportet. absolutis iis eelogis quae a libris E(.4C E HJ L) proxime absunt, de loeis in historia memoriae Platonicae quibusdam iudicium certum fieri potuit, locis aliis reliqua Stobaei testimonia lucem allatura esse sperabamus.?) a varia veterum memoria nostram Phaedonis ortum, trahere vel ex eclogis generis E solis intellegere lieuit; sed ut archetypon peculiare Stobaeanae memoriae E et certae partis nostrorum librorum refingere frustra temptavimus, ita ne unici quidem fontis prisei nostrorum librorum recensionem accuratius definire contigit. qui igitur libri
1) cf. p. 484. 2) cf. p. 441. Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 82
486 Ernestus Bickel:
Platonis ad antiquitatem ascendentes recensionem e diversis fonti- bus recens constitutam secum ferrent, qui a singulis veteribus exemplis stirpem ducerent, plane incertum remansit. atque etiam in eo quaestio de fontibus librorum Platonicorum testimoniis generis E comparatis movebatur potius quam ad liquidum perducebatur, quod testimonia E proprietates non nullas singulorum codicum recentium necopinato pro- babant, ad explorandum quot tandem libri pro testibus peculiaribus orationis Platonicae habendi essent, copiis minime sufficientibus. si vero cetera excerpta Stobaei quae post eclogas generis E nobis ob- viam fuere quid expedierint circumspicimus, primum statuendum est: quam supra!) promulgavimus sententiam, nostros libros Platonicos ad unum archetypon post Stobaeum in plura exempla transcriptum revocari non posse, eam sequentibus eclogis egregie firmatam esse. tot lectiones aperte vitiosas singularum familiarum codicum Plato- nicorum apud Stobaeum recurrere, tot locis singulos codices auctori- tatem reliquorum gnomologo defensam obruere, totiens nostros libros in easdem scripturas atque scriptores veteres discedere vidimus, ut gravissimam quamque differentiam nostrae memoriae Pla- tonicae ab antiquitate originem petere sumi debeat. et quod ex locis, quos inde antiquitus varie tradi testimoniis Stobaei exper- tum habemus, de memoria totius Phaedonis necessario efficitur, id minime illis locis refutatur ubi idem Stobaeus omnia nostra exempla Phaedonis vitio eodem occupari docet. nimirum quod de spuriis scripturis quas excerpta generis E comparantes omnium librorum Platonicorum communes deprehendimus?), moneri oportuit), idem in reliquas*) quoque nostri textus Platonici mendas Stobaeo detectas cadere nemo non videt. ut autem si verum est variis exemplaribus veterum nostram traditionem Phaedonis niti, ne unam quidem sen- tentiam dialogi decurtatam mutilam ad nos pervenisse probabile vide- tur, ita nunc in eo est ut in toto Phaedone codicum Platonicorum memoriam nulla lacuna aut vitio graviore laborare diserte declaremus.°)
quae igitur de archetypo media aetate scripto omnium librorum Phaedonis quaestio est, eam eclogis Stobaei funditus diremptam vides.
1) cf. p. 421. 2) cf. p. 429 8q. 8) cf. p. 488. 4) cf. p. 448
p. 475 p. 488. 5) utile duxi lectiones componere quae universis libris traditae omnes quoad video editores Phaedonis offenderunt, praeterii tamen additamenta libris cunctis inserts. mutanda igitur putavere editores omnes p. 62 Α irríw vel εἰττίω in ἴττω (nota C τι in ras. habere) p. 87 A Avrırldenaı in dvaridenaı p. 91 B ἄνοια in ἄγνοια
(cf. append. adn. 56) 104 A ὅπερ in οὗπερ (de o pro ou in priscis libris Platoris obvio cf. Lach. pap. p. 190 E, 17 p. 191D, 12, Her- mathena 19, 1893, p. 810 8q. cf. etiam Crat. 416 B) P. 112 B αὐτόν in αὐτό (αὐτόν etiam Stob. I p. 441, 4 tradit, cf. p. 476 adn. 2). deinde supplenda censuere editores omnes p. 78B οὐ & de loco »rnarius,
eclog. p. 8) p. 88 C τά (τά abest etiam & bl. protz. p. 69 et a pap.) praeterea bis ἜΤΗ ἄν, p. 948 (cf. P 448) et p. 109 E (cum libris consentit Stob. I p. 487, 18, cf. p. 476 adn. 2). pars
editorum reposuit áv etiam p. 62C p. 19B p. 84 D.
à De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 481
atque etiam de altero in historia memoriae Phaedonis loco pertractatis testimoniis Ioannis iudicium firmum facere licebit. eos enim libros Phaedonem praebentes qui eum testimoniis veterum proprie con- spirant, ad antiquitatem ipsos ascendere certa res est; tantam au- tem partem dialogi Stobaeus citavit, tot tamque variis generibus memoriae usus est, ut eclogis Stobaeanis codices omnes ad unum qui peculiares testes orationis Platonicae in Phaedone sunt, ad lucem protractos esse credendum sit. ita apographa a libris qui ad edendum Phaedonem adhiberi debent, ratione certa di- stincta habemus. siquidem vero praeter codices C E(I') quorum quisque cum excerptis certi generis proprietates graviores communes habet, etiam aliorum eodieum peeuliares lectiones in eclogis Stobaei recurrunt idque in eclogis generum variorum, iam uno ordine libros omnes qui ab exemplaribus deperditis pendent eorumque scripturas Stobaeo probatas percensere iuvabit.
propriae libri 3 traditioni quam Stobaeus praestat, omnes ii loci imputari debent ubi B C D soli cum eclogario congruunt, quorum locorum numerus tantus est ut singulos proferre supersedendum sit. codicem Venetum D saepius solum memoriam veterem reddere lec- tionibus cum gnomologio Stobaeano communibus veluti p. 106 A (p. 342, 2) ἀποςβέννυτο et ἀπόλλυτο pro &recBévvuro et ἀπιύλλυτο non ita certo demonstratur. contra Tubingensis C admodum multas scripturas anthologii unus servavit p. 710 (p. 327, 21) ὄντων pro ὄντοιν p. 92 E (p. 335, 12) τί bé pro τῆδε p. 93A (p. 335, 15) ó pro ü p. 94B (p. 337, 20) mou μυρία pro μυρία που p. 107 D (p. 434, 20) ὥςπερ pro ὅςπερ p. 113 B (p. 442, 24) ráprapoc pro τέταρτος p. 113 D (p. 443, 16) ἠδίκηςεν pro ἠδίκηκεν. Vaticani (4) apud Stobaeum recurrunt proprietates p. 710 (p. 327, 17) τό pro τῷ p. 940 (p. 338, 1) φαίνεται fjuiv pro ἡμῖν φαίνεται p. 107 D (p. 434, 20) οὕτως pro οὗτος p. 111 A (p. 439, 12) αὐτῆς pro αὐτῇ; praeterea 7 locis quibusdam una eum singulis pluribusve libris cognatis excerptori astipulatur, ef. p. 60 B. (p. 477, 22) ἔοικεν pro ἔοικέ τι p. 69 A (ITI p. 254, 4) ἀλλαγή pro ἀλλα p. 94 B (p. 337, 17) παθήμαειν ἢ Kai ἐναντιουμένην pro máOeciv ἢ koi ἐναντιουμένην παθήμαειν p. 105 D (p. 341, 15) ὀνομάζομεν pro ὠνομάζομεν p. 118 Β (p. 442, 22) érovouáZouca pro ἔτι ὀνομάζουςι. codicis Parisini (@) peculiares lectiones Stobaeo firmantur p. 63 C (p. 431, 4) τό pro ὅτι p. 81D (p. 432, 22) φάσματα pro pavräcuara p. 92A (p. 334, 6) ἄλλο pro ἄλλα p. 106 A (p. 341, 23) A rà τρία pro τὰ τρία ἤ p. 106 B (p. 342, 4) θανάτου pro ἀθανάτου, Vindobonensem (®) et ipsum aliquotiens fontem deperditum nobis solum recludere indicare videntur scripturae p. 70 À (p. 326, 3) διιπταμένη pro διαπτομένη p. 79A (p. 329, 11) αὐτῶν ἤ pro αὐτῶν p. 85A (IV cap. 120, 31) ὁ ἔποψ pro ἔποψ. codex (s) librorum (4G 4) adsecla nusquam cum Stobaeo proprie consentit. familiae (4CEHJ P memoria universa saepe eclogario probatur, ef. p. 92 A (p. 384, 6
δ"
488 Ernestus Bickel:
δόξαι pro δοξάςαι p 94E (p. 338, 15) τινὸς ἤ pro τινὸς ἢ πράγ- ματος p. 100A (p. 341, 1) & pro ὄντων & p. 106 B (p. 342, 4) ei μέν pro εἰπεῖν ei μέν p. 111B (p. 439, 18) αὐτοῖς pro αὐτῆ p. 112 E (p. 442, 6) τέτταρα pro TETTap’ ἄττα. codex (J) familiae ACEHJ L) solus cum Stobaeo communes habet lectiones p. 69 A Ctt p. 254, 7) ταῦτα πάντα pro πάντα ταῦτα p. 92 E (p. 335, 2 ἔχει pro ἔχειν p. 94 A (p. 337, 8) TE pro ve p. 99 B (p. 339, 28 ποιεῖν pro ποιεῖ p. 111 E (p. 440, 19) δὲ αὕτη pro δὲ dpa αὕτη, codex (L) p. 89 C (III 231, 10) πρῶτον μέν pro πρῶτον p. 96A (p. 339, 6) ὑπερήφανον pro ὑπερήφανος. reliquorum familiae (ACEHJL) librorum memoria peculiaris a Stobaeo aliena est.!) Coisliniani (ΓῚ traditionem ad antiquitatem ascendere ex huius codicis Scripturis p. 92 E (p. 335, 9) ἀποδέδειγμαι pro ἀποδέδεγμαι p. 93C (p. 336, 8» πότερα pro πότερον p. 99 C (p. 340, 1) βέλτιςτα αὐτὰ pro αὐτὰ βέλτιετα p. 106 A (p. 341, 26) ἐπάγει pro ἐπάγοι p. 106D (p. 342, 23) τό TE pro Ye τό intellegitur. liber Bessarionis E?), qui similiter atque Coislinianus (1) saepissime cum familia (.14C E HJ L) peculiariter conspirat, ab hac familia discrepans p. 71 A (p. 327, 14) οὐκ ἐξ pro ἐξ p. 109 C (p. 436, 28) ταῦτα pro τὰ τοιαῦτα p. 110E (p. 439, 1) un pro οὐ cum Stobaeo exhibet.?)
1) libros (4C E HJ L) ex T (Ven. app. class. IV cod. I) transcriptos esse Schanzius affirmat (cf. p. 415 adn. 3), et quamvis unum quemque horum librorum e compluribus fontibus constitutum esse ex laterculis variarum lectionum facile cognoscitur (praecipue Parisinus C totiens conspirat cum Bodleiano ubi 4 EHJL cum Stobaeo faciunt), tamen editori Phaedonis pro libris sex (10207. E HJ L) unum T usurpare licebit, dummodo quaecumque a Bodleiano diversa memoria vetus singulis libris (ACEHJL) inest, contineatur omnis codice 7. contra si iis locis ubi libri (J) et (L) singuli cum Stobaeo congruunt, 7 cum (4C EH) a B stantibus facit, praeter 7 etiam (J) et (L) adsumere oportebit. ^ mirum est ut p. 71 E (p. 328, 10) universi (4C E HJ L) bis ταῖν tradant, quam- quam Schanzio teste (cf. Plat. XII praef. p. 11) 7 cum BCDE(GösT') τοῖν praebet.
2) E ex (T) Phaedonem petivisse ferunt, cf. Schanz, Platocodex p. 89sq. etiamsi autem ex antiquiore libro (T) memoriam communem (T) E recuperare fas sit, tamen (T) e. g. p. 109 C (p. 486, 28) cum Bod- leiano ταῦτα tradere, E solum propriam traditionem τὰ τοιαῦτα servare notandum est.
8) quae Stobaei excerpta de memoria peculiari singulorum codicum Phaedonis docent, pluribus modis firmari possunt. primum omnes loci conligendi erunt ubi singuli libri soli verum rettulere, sicuti lectiones unius codicis D p. 70A (p. 326, 1), unius (G) p. 89 E (III p. 282, 1) et p. 99 E (p. 840, 23) accipiendas esse nos p. 484 p. 480 p. 457 monui- mus. deinde aliorum scriptorum testimonia nec non papyrum donis cum iisdem membranis atque Stobaeum proprie conspirare mon- strandum est. Eusebium p. 109 C (p. 486, 28 = p. 565 b) scri libri (D) τῶν pro τῶν περί p. 118D (p. 448, 11 = p. 568a) libri (1) óciuc xal δικαίως pro καλῶς xai óciuc p. 114B (p. 444, 7 — p. 568d) libri E &xßatvoucı pro ἀποβαίνουςει comprobare, papyrum p. 81B (p. 482, 6) cum C γοητευομένη pro γεγοητευμένη p. 81C (p. 482, 17) cum (FL) τοῦτο ὦ φίλε pro ὦ φίλε τοῦτο tradere supra memoravimus. praeclarum libro-
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 489
postquam libros e quibus varia vetus memoria quae ad nos pervenit Phaedonis resuscitanda est, singulos proposuimus, qui horum librorum traditionem media aetate e pluribus priscis constitutam sup- peditent, qui recensionem a simillima vetere ductam praebeant, ex- pedire relicum est. recensionem codicis E excerpta quae prima nobis apud Stobaeum occurrere, paene constanter sequi vidimus"); attamen inter leetiones ab illis eclogis diversas libri etiam eas inveniri concedendum fuit, quas Oxoniensis eodieis auctoritate firmatas veritatis specie splendentes recensioni archetypae libri E relinquere ratio postulabat.) ipsum igitur genus Εἰ nostrae memoriae Phaedonis utrum ab antiquitate ortum traheret, an post Stobaeum e Bodleiani memoria et ex ila quam E vocare iuvabat traditione Btobaeana factum esset, diiudicari non potuit. ae ne ceteris quidem excerptis quae praeter eclogas E in anthologio nobis obviam fuere, aetatem recensionis cuiusdam nostrarum Phaedonis certo definitam esse concedi debet. quamvis non nullis reliquarum eclogarum cum codice C pecu- liaris ratio intercedat, aliae autem a libro (I") proxime absint, tamen nec testimonia generis C eum codice Tubingensi, neque generis ( I") cum Coisliniano cognatione tam propinqua coniungi quam eelogas E eum libro Bessarionis neminem fugere potuit. quod quoniam ne testimonia E quidem cum certa familia librorum Platonicorum ad peeuliare archetypon revocare contigit, auxilio eclogarum C et (I") priscas recen- siones C et (I) refingere omnino non iam temptandum fuisse patet. ut cum eclogis generis E"), ita etiam cum excerptis C et (D) comparata una quaeque nostrarum recensionum Phae- donis e diversis libris veteribus mixta videtur; quocirea qui omnes quae extant recensiones Phaedonis post antiquitatem exeuntem factas esse volunt, eos certis argumentis refelli non posse apparet.
tamen tenendum erit non modo traditionem plane eandem quae veteribus Stobaei recensionibus eontinetur, recensionibus nostris subesse?), verum etiam alia anthologii excerpta aliis libris Plato- nicis similiora esse. igitur fae quaeso e codicibus Photiana aetate scriptis paucissimis — atque duos ponere satis est, Bodleianum codicemque alterum — multos illos libros quos ad antiquitatem ipsos ascendere demonstravimus, ductos esse; nonne horum arche- typorum codicum recensiones ita inter se mixtas esse, ut libri si- militer ac quos Stobaeus usurpavit constituti denuo suborerentur, dicere necessarium erit? ergo quibus recensionibus nostris peculiaris cognatio cum eclogis certis intercedit, ens a consimilibus veteribus
rum (J®Gs) cum papyro consensum (cf. p. 88 Β λυπηθῇ A φοβηθῇ pro φοβηθῇ ἢ λυπηθῇ p. 83D óuórpogpóc re καὶ óuórpomoc pro ópórpomóc τὲ καὶ ὁμότροφος ibid. καθαρῶς eic "Aihou pro εἰς "Ardou xaBapibc), familine (ACEHJL) cum Plutarcho (ef. p. 58A = Plut. fat. 7 ri ἦν pro ri οὖν Av) obiter indicare libet.
1) cf. p. 420 et 433. 3) ef. p. 439. 3) cf. p. 440. 4) memi- neris velim quae diversis loeis de discrimine dixerim inter universam codicum Platonicorum memoriam et eclogas Btobael intercedente.
490 Ernestus Bickel:
recensionibus originem trahere haud alienum videtur credere. ac prae- cipue codex Tubingensis C undecimo saeculo p. Chr. n. exaratus dubito an exemplar antiquissimum ipse exprimat; de libris E et (I") recen- tissimis iudicare difficilius videtur, quorum alterum (I) Venetum 7 inter fontes habere !), alterum E saltem in dialogis quos praeter Phae- donem continet?) quibusdam e libris servatis memoriam petivisse certa res est. tamen vel horum codicum recensiones proprias summam par- tem ex antiquissimis libris fluxisse probabili coniectura assequimur.?)
si autem qui media aetate scripti sunt libri Phaedonis ad plus duos veterum libros redeunt, secundum fontes eorum priscos in duas classes codices nostros discerni non posse consentaneum est. nec tamen ab omni ratione duarum classium distinctionem librorum Phaedonis abhorrere nunc explicare oportet. codicum qui extant vetustissimi B aliquot lacunas lectionesque sensu carentes etiam in duobus aliis libris, in Tubingensi C et in Veneto D recurrere monen- dum est*); nisi igitur membranarum C et D fons primarius ipse Bodleianus est, imago libri cuiusdam ante annum 895 p. Chr. n. ex- arati refingitur, ex quo B C D, quamvis unus quisque eorum etiam ex altero fonte interpolatus sit"), summam partem memoriae petiverint. ille autem liber deperditus, quem classis prioris codicum Platonicorum archetypon aliquo iure vocare licebit, in exempla plurima transcriptus esse videtur; nimirum ab eo codices omnes qui nobis Phaedonem servarunt, alii alibi pendent.) ita proprio consensu membra- narum BCD certus fons deperditus memoriae Phaedonis definiri posse videtur. codicibus autem qui praeter ΒΟ ad antiquitatem ascendentes") plurimis locis peculiari familiae BCD traditioni coniuncti opponuntur), item certum quoddam genus libro- rum Phaedonis effici nemo infitias ibit. tamen lacunis lectionibusve aperte vitiosis huius alterius classis libri omnino nullis inter se cohaerent. non nisi communi codicum recentiorum a fa- milia BCD differentia codices recentiores inter se copu- lantur. itaque quid de discrimine classium librorum Phaedonis statuendum sit, in aperto videtur: ad duo archetypa codices nostri
1) cf. append. adn. 34. praeterea cf. p. 456. 2) praebet omnes. 3) similia de libris (I) et E sensit A. Schaeffer, Quaest. Plat. p. 70 sq. 4) it» BCD omittunt p. 71C ἐγρηγορέναι καὶ ἐκ τοῦ καθεύδειν p. 186 T€ p. 96 A εἰδέναι p. 102 E ob, praebent p. 78D xataurd pro xarà ταὐτά p. 82B ὅτι οὐ pro ὅτι p. 82D cuam pro εὠματα p. 92C οἴου pro col οὐ p. 108C öcwv pro θεῶν p. 110 C ἐπί pro ἔτι p. 114 A. μητρολοίας pro untpakolac. 5) id ex locis concluditur quales ii sunt ubi C cum Stobaeo facit, BD cum Eusebio. 6) cf. quae libris BCD communia sunt menda plana cum exemplis familiae (4C Ε HJ L) p. 18B μέν pro μέντ᾽ p. 76 B τόδε pro τί δὲ τόδε p. 90C πάντα pro πάντα τά p. 104D ὅτι pro à ὅτι p. 110 À πολλοῦ pro πολύ, familiae (41 6 δ) p. 82A εἶναι pro ἱέναι p. 86C ὑποταθῆ pro ἐπιταθῇ p. 960 ἅ ποτ᾽ ἔμαθον pro ἀπέμαθον p. 112 Ε ἄναντες γὰρ προς pro ἄναντες γὰρ. 7) TE(4SGJLTT). 8) singulos locos adnotare supervacaneum est. 9) criticam Bekkeri adnotationem sis perlustra.
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 491
referri non debent, sed quondam a vulgata dialogi memoria recensi- onem propriam libri illius quem archetypon classis prioris appellari voluimus, secessisse sumendum erit. cum vero indolem recensionis communis classis B C D vetustissimo horum librorum maxime inlustrari putandum est, tum codicem B inter omnes libros Platonis fidelissime Atticum philosophi sermonem servasse ex adnotationibus, quibus in appendice!) differentias memoriae Platonieae ad formas res ortho- graphicas grammaticas spectantes proseeuti sumus, uni cuique cognoscere licet. de aetate autem qua archetypon familiae BCJD scriptum sit, si verum est quod supra coniecimus, eodicem € e libro ante Stobaeum exarato solo descendisse"), sequitur ut memoria communis elassis BCD etiam multo ante Stobaeum?°) con- stituta sit. contra antiquiorem altero saeculo p. Chr. n. seripturam archetypi librorum BC D esse, in quo at pro € non modo in ter- minationibus verborum solemniter exaratum fuit) parum probabile videtur. :
ita ab historia memoriae Phaedonis causa repetenda est, cur duo traditionis genera distinguamus; tamen ad recensendum dialogum nostros libros in duas classes dividere nil expedire ex iis quae ex- posuimus apparet. num consensu codicum omnium classis prioris cum plerisque exemplaribus classis alterius universa memoria vetus Phae- donis quae ad nos pervenit suppeditetur, incertum remanet. singu- larum ad antiquitatem ascendentium membranarum testi- monium concordanti testimonio reliquorum librorum ad textum constituendum adhibendorum editorem Phaedonis par putare fas est.
de Platonis Phaedone diximus, dicendum est de Btobaeo ex- cerptore Phaedonis. ac primum quidem diversae originis eclogas Stobaeanas esse certum nos cognovisse statuo. etiamsi ommes nostrae recensiones Phaedonis post Stobaeum compositae essent, dummodo variam veterem memoriam contineant, e mutata ratione, quae inter singulas recensiones et textum Stobaeanum intercedit, novum fontem Ioannem sequi necessario effieitur. propter unicam tantum rem paullisper dubitare licebit, num qualem instituimus distinctionem generum traditionis Stobaeanae, fundamento iusto nitatur: nimirum si in diversis Phaedonis partibus rationes plane diversae singulis Pla- tonis libris eum fontibus priscis intercederent, per totum dialogum dispersa anthologii excerpta ad normam recensionum nostrarum dirigi non posse apparet. sed eclogae quae in finitimis paginis Phaedonis obviam sunt veluti p. 60 B—O iuc... ἡδύ") et p. 68 B—69 D οὐκοῦν ... πεφιλοςοφηκότες δ) quantum inter se distent velim tecum reputes;
1) cf. p. 493 sq. 2) ef. p. 490. 8) de Stobaei aetate cf. K. Praechter, Hierocles der Stoiker (Leipzig 1901) p. 2. 4) cf. append, adn. 36, Kühner-Blass, gramm. graec. I p. 52. Meisterhans, gramm, inscr, Att. p. 34 n. 185. 5) cf. p. 416. 8) cf. p. 480.
499 Ernestus Bickel: De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone
praeterea in scriptura locorum bis a se citatorum loannem saepissime Secum ipsum pugnare meminerimus.!)
quod si ratione recta species varias memoriae Stobasanae distinctas esse persuasum habemus, fontibus diversis anthologii nomina imponere conandum est. quae eclogae recensionem codicis E secuntur, tam excerptum Uc... δύ capitis L p. 477, 22— 478, 9 quam eclogae multae capitis περὶ ψυχῆς ineuntis lemmate ἐν ταὐτῷ aut nullo inter se cohaerentes p. 325, 18— 332, 3 post placita Aetiana reperiuntur. Aetianis vero solebat Stobaeus Didymea subiungere.?) igitur gnomo- logum excerpta generis E ex enchiridio quodam Didymi descripsisse veri simile fit.°) atque huic fonti Ioannis etiam ecloga 6... ἐπιςτήμην p. 482, 22— 25, quippe quae et ipsa pone decreta Aeti posita in- veniatur*), adsceribenda erit. deinde excerpta generum OC et (I')*) generisque quod deteximus quartum?) cum a vetustioribus anthologiis tum ab exemplari quodam ipsius Stobaei Platonico") originem ducere opinabimur. cum autem illud traditionis genus quod eclogarum lon- gissimarum proprium in omni parte anthologii recurrit, peculiare Sto- baeani exemplaris Phaedonis fuisse haud absurdum sit putare, classis C testimonia πότερον .. . ἐξευρήςειν p. 333, 21— 338, 239) ἀλλά... ἑαυτῷ p. 434, 5— 444, 29?) οὐκοῦν... πεφιλοςοφηκότες III 252, 11 — 255, 81?) Ioannem e suo Platonis libro transcripsisse credo.!*)
1) iterantur apud Stobaeum verba p. 68 C τό... κοςμίως (cf. p. 484) p. 68 E καίτοι ... äpxecdar (cf. ibid.) p. 80 Ὁ ---Ὲ ἡ... Σιμμία (cf. p. 461) p. 84D —E fofaí ... βίῳ (cf. p. 485) p. 88E—904A τούς. .. rAc(crouc (cf. p. 479) p. 92D ép... ἅπαει (cf. p. 478) p. 93B φέρε.... λέγεται (cf. ibid.) p. 96 B 6... ἐπιςτήμην (cf. ibid.). 2) cf. Elter, de Ioannis Sto- baei codice Photiano p. 25. 3) cf. Elter, Ind. schol. Bonn. (1894/95) p. 12. ceterum de huius enchiridii Didymei memoria Platonica planius dici nequit nisi praeter Phaedonem aliis dialogis, Timaeo potissimum et
Philebo cum Stobaeo comparatis, Eusebio in censum vocato. — 4)cf. p.478. 6)cf.p.450. 6)cf.p.458. 7) οὗ. Diels, Dox. Graec. p. 75. 8) cf. p. 442. 9) cf. p. 468. 10) cf. p. 480. 11) de Platonis codice Stobaeano,
priusquam omnia Platonica anthologii inlustrata erunt, sententia certa proferri non potest. interim coniciemus hunc librum non modo quae neoplatonicis adamabantur (cf. p. 414 adn. 4), verum omnia quae nos possidemus opera Platonis complexum fuisse. laudat enim Ioannes Lyside Hippiis Epinomide exceptis dialogos omnes nostri corporis Platonici novem tetralogiarum atque etiam spuria extra tetralogias relicta scripta Parisino A aliis libris tradita praeter Sisyphum Alcyonem. tetralogiarum ordinem Stobaei librum secutum fuisse inde deducas quod gnomologus II p. 85, 26 Ionem cum Hippiis confudit.
Appendix
1) τὸ dua cum Riddellio probavit Schanz p. 91, 1 2) θέλειν hic ferri potest quia μὴ praecedit. at post consonas nil nisi ἐθέλειν Platonem usurpasse libris scriptis eius titulisque Atticis (cf. Meisterhans®, gramm. inscr. Ati. p. 178) docti sumus. Blaís et Horna qui nuper (Be- richte d. Sächs. Gesellsch. d. W. 1899 p. 162) Usenero θέλειν a Platone abiudicanti (Gótt. Nachr. 1892 p. 50) obstitere nil novi attulerunt neglec- tis iis quae Schanz (Nov. Comm. p. 102) congessit 8) cf. Moeris, ed. Bekker. p. 198. Meisterhans" p. 177. — librarius qui E exaravit praeter hunc locum etiam ed. Schanz. p. 129, 4. 142, 13 y omisit. multo saepius vero forma íalsa in BÜUD inrepsit, ita p. 101, 16. 106, 9 bis, 108, 20. 124, 16. 175,9. constantius quam codex Oxoniensis videtur Y offerre Parisinus vetustissimus, cf. Bekker ad Remp. 329 C 'riyveran A qui nusquam aliter! 4) ἐπεὶ οὐκ ἐδύνατο, cuvijwev libri (J) leetio ab usu Platonis aliena. rarissime apud eum ἐπεί pro ἐπειδή positum in- venitur, legitur Parm. 158 B Clit, 406, nota Theag. 126 C Zei δὲ δή. ei- militer inscriptionibus ἐπεὶ pro ἐπειδὴ erraro traditur, ef. Meisterhans* p. 262. e coniectura igitur non debuit Hermann Civ. 477 A ἐπεί scribere. ceterum ab Attico usu Platonis usus Xenophonteus abhorret, cf. Anab. 1,8,5.1,8,6 5) ἠδυνάμην ita ut ἥμελλον ἠβουλόμην tituli Attici non ante Platonem mortuum praebent, cf. Meisterhans" p. 169. libri Platonici testantur ἡβούλου in Alcibiade I dialogo spurio p. 144 B. inter veteres grammaticos alii formas cum ἢ augmento sermoni Atheniensi addixere, alii eas ab eo abhorrere iudiearunt. tamen nobiliores n pro- bavere, cf. Herodian II p. 354 Moeris p. 198 6) quae ratio inter formas. tuv et cuv in libris B et C intersit, adeurata Schanzi quaestione (Nov. Comm. p. 15654.) exploratum est, de libris Bekkerianis, ut- pote qui parum diligenter excussi sint, iudicari nequit, JE praebet ubi- cumque BC D cov habent formam eandem. deinde E tribus loeis quibus
BCD E testantur ed. Schanz. p. 124, 23, 126, 19. 128, 8 vocabula a c incipientia suppeditat. at si ommes loei spectantur, seriptura Thucydidea Zuv (cf. Poppo ad Thuc. I p. 209. 399) multo saepius in E comparet quam in vetustioribus libris, ef. 104, 4. 8. 114, 22, 122, 17. 127, 20. 188, 9. 1. 9. 135, 21. 186, 14. 26. 140, 2. 7. 144, δ. 11. 24. 25. 1465, 1. 2. 4. 6. 146, 7. 8. 12. 148, 12. 158, 19. 155, 10. 14. 15. 17. 156, 16. 17. 157, 14, 18. 158, 1. 8 bis. 160, 3. 28. 161, 13. 162, 26. 28. 164, 5. 165, 18. 19. 169, 22. 173, 23. 174, 1. 175, 9. 178, 10. 186, 9. cum tituli Attiei inde a hello Pelo-
ponnesiaco confecto in paucissimis tantum certis vocibus € praebeant (cf. Meisterhans? p. 220), minus probabile est Platonem totiens formam antiquiorem, quotiens ea in E legitur, adhibuisse. cf, etiam Diels, D. Litteraturzeitung (1901) p. 8033 7) indicativum ἀπόλλυται defendi
p. 480. — alterum À in ἀπόλλυςθαι omittit C etiam ed. Schanz. p. 137, 26, 138, 9, E p. 144, 8. 144, 8. 9. 145, 10. 150, 18 Crit. 79, 9. 11. tamen sne- pius in E ut in B semper per duas A ἀπύόλλυςθαι seribitur, ef. p, 187, 26. 138, 2. 151, 14. 158, 16. 27. 162, 3. 164, 11. 167, 18. 16. 24
494 Ernestus Bickel:
8) Plato in ἀποθνήιςκειν ı adscripsit, cf. Usener, Ann. phil. 91 (1865) p. 245 sq. Meisterhans? p. 177. praeter papyrum p. 67 E etiam Bod- leianus genuinam scripturam servavit, vide ed. Schanz. p. 92, 12. 98, 12. 95, 5. 19. 97, 17. 103, 18. 104, 11. 110, 26. 112, 2. 120, 10. 121, 11. 189, 14. 168, 13 9) de crasi ἄνθρωπος novissimus disputavit Schanz Nov. Comm. p. 98 10) tituli Attici vivo Platone incisi formam aó- τοῦ fere totiens quotiens ἑαυτοῦ praebent, cf. Meisterhans?* p. 158. co- dices Platonici in Phaedone modo bisyllabam modo trisyllabam testantur formam, sed inter se plerumque consentiunt. duobus tantum locis ed. Schanz. p. 98, 8. 108, 2 pone καθ᾽ in E formam ampliorem, in BCD breviorem reperis, duobus aliis p. 129, 11. 17 BC D 8011 longiore utuntur. etiam papyri scriptura variat, p. 88A ἑαυτὴν habet ubi membranae cunctae αὑτὴν exhibent, p. 84 A bis αὑτήν ubi illae ἑαυτήν praebent. reliquis locis papyro servatis libri membranei cum papyraceo formam bisyllabam suppe- ditant p. 197, 17. 180, 17 bis. 130, 18. bisyllaba inde ab Alexandrina ae- tate rarissima est in inscriptionibus Atticis, apud tragicos et Isocratem iragicos imitantem erat usitatissima, cf. Br. Keil, Anal. Isocr. p. 111 11) capüxc pro glossa ad Icwc apposita habeo; quam qui adiecit Tcwc non urbane ac leniter, sed ita ut p. 67 A in sententia τοῦτο δ᾽ écriv Tcwc τὸ ἀληθές fortius dictum voluit 12) Heindorf defendebat ποιοῦμεν inepte comparato Civ. 580 D καὶ ἡμεῖς... ξυγχωροῦμεν. A πῶς ποιοῦ- μεν; 18) εἴτε --- ἤ interrogationem disiunctivam inducere Leg. 988 B nescio quam membranam secutus Ast lexic. I p. 646 contendit. revera εἴτε — ἤ pro εἴτε — εἴτε i. q. πότερον --- ἤ valet CI A. I 40, 5 διαχει- porovficaı τὸν δῆμον αὐτίκα πρὸς Medwvalouc, εἴτε φόρον δοκεῖ τάττειν τὸν δῆμον αὐτίκα μάλα, A ἐξαρκεῖν αὐτοῖς τελεῖν Ócov τῇ Θεῷ ἀπὸ τοῦ φόρου ἐγίγνετο 14) ἐκεῖςε recipere potuerunt Ast et Schleiermacher, quippe qui ἐκεῖ ad ἀφικόμεναι referendum putarent. sed pessime Pla- toni dictio eiclv ἀφικόμεναι similis Sophocleae Oed. R. 90 προδείςας εἰμί vindicatur. etsi enim apud eum saepius εἶναι cum participio alius verbi coniunctum legitur (cf. Phaedr. 249 D &crw . . . δεῦρο... ἥκων. Men. 84 A οὗ écriv... βαδίζων. Ast, lexic. I p. 622), tamen aoristi participium nullum ita copulatum occurrit. ne Zconaı quidem participio aoristi adiunctum repperi, cuius usus apud reliquos scriptores generis cuiusvis exempla crebra sunt, cf. Krueger, gramm. graec. 8 56, 1sq. — igitur eiciv cum ἐκεῖ coniungemus, lectio libri (L) petita videtur ex p. 58E ἐκεῖςε ἀφικόμενον 15) Schanz et hoc loco et Soph. 245 E ἃ scrip- tura cibüpuev vetustiorum codicum temere recessit. nam satis constat εἰδέναι non solum i. q. scire, sed etiam i. q. cognoscere significare. cf. Theaet. 209 E icréov δῆ. Symp. 217 C icréov ἤδη τί écrt τὸ πρᾶγμα. Phaedr. 246 C οὔτε εἰδότες (sic B, accipi debet: ἰδόντες T) οὔτε ἱκανῶς voricavrec Θεόν. Lys. 204 A: βούλει οὖν ἕπεςθαι ἵνα καὶ εἰδῇς τοὺς ὄντας αὐτοῦ. Lysias or. 12, 100 οἶμαι δ᾽ αὐτοὺς ἡμῶν τε ἀκροᾶςθαι xal ὕμς eicecdar τὴν ψῆφον φέροντας. --- quamquam monendum est εἰδῶμεν (in B praecipue) etiam iis locis legi ubi dipthongum licentiae scribarum deberi pateat. vide Crat. 885 E φέρε δὴ εἰδῶμεν (sic B T). 424 εἰδῶμεν B: ἴδωμεν T. 428 D xal δὴ xal νυνὶ ἡμεῖς εἰδῶμεν (sic B: ἴδωμεν T). 485 E Exe δὴ εἰδῶμεν (sic B: ἴδωμεν TY. Theaet. 169 D dvrılaßıbneda .. . xal εἰδῶμεν (sic B: ἴδωμεν T). Soph. 223 B ἔτι δὲ xal τῆδε εἰδῶμεν (sic BT: ἴδωμεν W). 257 A εἰδῶμεν δὴ xal τόδε (sic BT: ἴδωμεν W). 260 E ἵνα κατειδῶμεν (sic T: κατίδιμεν B). Parm. 158 B ὧδε εἰδῶμεν. Lach. 190 C à34à ... εἰδῶμεν (sic B: ἴδωμεν T). e contrario scribae εἰ in i mutarunt e. g. Charm. 155 D ubi ἴδον in BT invenis. bene con- sentiunt in ἴδωμεν B et T Phaedr. 268 A Gorg. 456 A al. — cf. etiam adn. 48 16) de formis οὕτως οὕτων dixit Schanz Nov. Comm. p. 4 80.; in uno quoque codice Platonis saepissime ante consonas οὕτως inveni- tur, itemque οὕτω ante vocales ipsi vetustissimi libri aliquotiens prae-
De Ioannis Stobaei excerptis Platonieis de Phaedone 495
bent. in media oratiore legitur oürw vocali sequente in B, cui T plerumque astipulatur, Euthyphr. 9E Apol. 22E Crat. 439 D Theaet. 152B 159 B 209 C Soph. 245 B Symp. 191 C Phaedr. 257 D Erast. 188 C Protag. 351 C. deinde saepenumero in fine enuntiati, etsi sententia quae sequitur a vocali incipit, οὕτω traditur. in dialogis primo editis Schanz ubique librum E expressit, in posterioribus ante vocales nil scripsit nisi οὕτιμς. cf. Kühner- Blafs, gramm. graec. I 296. — forma oórwciv, de qua ef. Herodian. I 509, in codice E ante vocales frequentatur, ita Euthyphr. 4E Apol 19 A Phaed. 91 B; similiter reperitur in E Apol 26 E otrocdv ὦ. 33D oóro- civ ἐμός 17) totum enuntiatum in (L) ita constituitur: dpa dvay- kaiov, dcov Ecrı τι ἐναντίον, μηδαμόθεν ἄλλοθεν yiyvecdan ἢ ἐκ τοῦ atm ἐναντίου. quod si αὐτό post ἄλλοθεν deletum, öcoıe in ücov mutatum est, libri (L) scribam iudico αὐτό ad öcoıc referre noluisse. lectio vulgata firmatur loco ab Heindorfio adlato Leg. 667 B δεῖ τόδε γε ὑπάρχειν ἅπα- ctv, ὅςοις ςυμπαρέπεταί τις χάρις, ἢ τοῦτο αὐτὸ μόνον αὐτοῦ τὸ crou- δαιότατον εἶναι ἤ τινα ὀρθότητα 18) particula δαί Aristophaneis et Platonicis libris fere solis traditur (cf. Krueger, gramm. graec. 8 69, 16) ac iam ne a Platonis quidem editoribus admittitur. — in Phaedone for- mulam τί δαί recentioribus codicibus traditam Oxoniensi obtrusit correc- tor ed. Schanz. p. 89, 18. 93, 4. 98, 16. 17. 99, 12. 100, 4. 105, 13. 110, 18. 114, 14. 115, 11. 21. 118, 14. 120, 1. 193, 5. 24. 125, 3. 146, 6. 14. 148, 10. 149, 21. 159, 16. 181, 13. item in aliis haud paucis dialogis nulli libri nisi recentiores δαί praebent, velut Euthyphr. p. 4, 6. 11, 1. 12, 7. 21, 25. 28, 16 Crit. 76, 16. 18. 84, 13 Thenet. 16, 21. 31, 8. 41, 85. 64, 2 Phaedr, 1, 15 Lach. 58, 16 Gorg. 1, 12. 2, 24. 26. 12, 9. 24, 16. 31, 28. 78, 20. in Mar- ciano T' occurrit dal e. g. Theaet. p. 9, 23. 32, 18. 59, 6. ΤΊ, 26 Soph. 12, 17. 28, 16. 28, 4. 20. 31, 7. 51, 26. 80, 12 Phaedr. 59, 29 Aleib. I 36, 13. 37, 10. 89, 2 Charm. 9, 21 Lach. 40, 29. 54, 16. his igitur loeis omnibus libri B prima manus Tí δέ scripsit. at in Menone manus eadem nil nisi Tl δαί exaravit, cf. p. 116, 17. 118, 26. 119, 4. 125, 21. 132, 30, 140, 21. 147, 18. 18. 148, 29. 150, 26. 153, 34. 154, 26. in Parisino A legitur ri dal, sed αἱ in rasura e. g. Leg. p. 46, 19. 53, 27. 98, 10, 21, ri δέ com- paret e. g. p. 22, 6. 28, 32. 31, 21. 46, 17. 69, 26. — haee cum sit libro- rum scriptorum memoria, Platonem formulas τί dal et τί δὲ promiscue usurpasse Hermanno dissentiente (cf. ed. Plat. I praef. p. 5) Schneiderum secutus (cf. ad Civ. I p. 155. 307) censeo 19) libri Platonis formam triplicem καὶ ἐάν ed. Schanz. p. 169, 2. 179, 27, καὶ dv p. 92, 24. 145, 21, κἄν p. 109, 12. 169, 4. 181, 18 testantur. in Phaedone BCJD saepius quam E καὶ ἄν habent, cf. p. 109, 16. 126, 8. eadem forma iam in titulo ante bellum Peloponnesium scripto CIA. IV 1b, 35 b 18 occurrit. ita- que quamquam inscriptiones vivo Platone incisae formam ἄν non prae- bent (cf. Meisterhans? p. 256), tamen post dipthongos philosophum ἄν exarasse dubitari nequit. post consonas in Phaedone duodecies ἐάν reperitur, semel post c äv p. 146, 16. item post brevem vocalem omnes libr semel tantum ἄν habent p. 151, 7. senptura δὲ ἄν quae bis inve- nitur, non potest in censum vocari. — cum ea ratio inter formas ἐάν et ἄν in Phaedone intersit, quaerere utile videtur, num etiam in aliis dialogis inter has formas eadem ratio recurrat. praeter Phaedonem igi- tur Euthyphronem Apologiam Critonem Cratylum Theaetetum inspexi. in his dialogis post v ἐάν undequadragies legitur Euth. p. 14, 28. 24, 11 Apol. 36, 24. 40, 28. 41, 16. 45, 18. 58, 6. 59, 24. 64, 5 Crit. 68, 2. 70, 28, 75, 15. 79, 19. 83, 6. 84, 18. 85, 8 Phaed. 97, 6. 126, 94. 136, 4. 15. 148, 19. 151, 7 Crat. 8, 16. 17. 6, 80. 11, 25. 18, 29. 48, 4. 65, 6. 15, 31. 76, 23. 78, 25. 81, 9 Theaet. 18, 25. 28. 34, 7. 60, 22. 99, 30. 32, ἂν quinquies Apol. 35, 15 Crat. 75, 11 Theaet. 7, 1. 44, 25. 57, 6; post c ἐάν vicies bis Euth. 13, 28 Apol. 58, 1 Crit, 80, 17, 82, 23 Phaed, 127, 8. 136, 14. 140, 12. 153, 9. 158, 4. 164, 19 Crat. 25, 13. 55, 29. 56, 8, 75, 23, 76, 6 Theaet,
496 Ernestus Bickel:
14, 6. 22, 19. 28, 13. 35, 19. 29. 71, 20. 77, 8, ἄν quater Crit. 84, 6 Phaed. 146, 16 Crat. 58, 14 Theaet. 11, 8. post p semel ἐάν reperitur Euth. 7, 14, dv bis Crat. 74, 14 Theaet. 6, 84; post x semel ἐάν Crat. 55, 27. sexies ἀλλ᾽ ἐάν scriptum est Apol. 47, 28 Phaed. 158, 10 Crat. 60, 28 Theaet. 15, 20. 71, 18. 98, 18, semel ἀλλ᾽ ἄν Theaet. 55, 6. post dipthon- gos et longas vocales ἐάν septuagies quater comparet Euth. 5, 1. 8. 7, 14 bis. 18, 20 Apol. 36, 24. 38, 20. 48, 6. 46, 2. 5. 47, 14. 51, 8. 58, 8. 64, 7. 9 Crit. 67, 11. 68, 11. 17. 78, 8. 74, 16. 79, 20. 21. 80, 15. 84, 19. 85, 7 Phaed. 96, 28. 102, 9. 118, 1. 126, 18. 159, 6. 169, 2. 179, 27 Crat. 7, 8. 9. 20. 11, 24. 17, 18. 15. 19, 25. 26, 7. 27, 22. 80, 1. 88,25. 48, 7. 58, 10. 70, 7. 12, 30. 75, 28. 78, 26 Theaet. 11, 9. 18, 24. 15, 21. 18, 28. 90, 14. 91, 16. 88, 6. 85, 26. 37, 16. 88, 8. 44, 28. 51, 1. ὅθ, 18. 15. 65, 30. 88. 78, 24. 74, 14. 84, 84. 89, 5. 90, 19. 98, 30. 97, 28. 29. 98, 22, dv quater decies Euth. 3, 10. 6, 15 Phaed. 92, 24. 126, 18. 148, 18. 145, 21 Crat. 7, 22. 24, 2. 66, 8. 67, 14. 74, 6, 18 Theaet. 56, 9. 60, 8. post 1 quattuor locis ἐάν traditur Euth. 22, 90 Apol. 39, 16. 24 Phaed. 101, 28, semel tantum Theaet. 51, 2 omnibus libris dv. post à legitur ἐάν decem locis Euth. 8, 19 Crit. 79, 20. 85, 21 Phaed. 118, 4. 157, 7 Crat. 65, 6. 75, 9 Theaet. 77, 7. 78, 28. 85, 12, dv tribus Phaed. 151, 7 Crat. 60, 20. 74, 6, post o ἐάν bis Crat. 7, 6 Theaet. 85, 29, ἄν semel Theaet. 87, 80. — ex his co- piis apparet ἄν libris Platonicis non tantum post eas syllabas tradi, post quas litteram € propter aphaeresin omissam esse dicere licet. ἐδ- men ἐάν adeo crebro reperimus, ut omnibus iis locis, quibus elisio litte- rae € in voculis δέ et γέ statuenda an forma ἄν legenda sit incertum est, Platoni ἐάν reddendum videatur. philosophus ipse prosodiis usus non est. itaque nos secundum titulos Atticos scribere par est Apol. 81, 25 und’ ἐάν pro μηδὲ ἄν, Phaed. 101, 11 δ᾽ ἐάν pro δὲ ἄν, 109, 15 «i δ᾽; ἐάν pro τί de; Av, Crat. 1, 14 οὐδ᾽ ἐὰν pro οὐδὲ Av, 22, 15 δ᾽ ἐὰν pro δὲ ἂν, 28, 14 τοῦτό γ᾽ ἐὰν pro τοῦτο ve: Av. similiter dubito an pro und’ Av Euth. 7, 18 et οὐδ᾽ ἄν Crit. 76, 25 Crat. 17, 17 und’ ἐὰν et οὐδ᾽ ἐὰν restituenda sint. librarii € elisisse videntur quasi de forma consueta οὐδ᾽ ἄν ageretur 20) v paragogicum aeque ante consonas atque ante vocales in titulis Atticis comparet, cf. Meisterhans? p. 112. inter poetas Athenienses Aeschylus ut positionem quae dicitur efficeret sae- pius quam Sophocles Euripides Aristophanes illam litteram usurpavit, cf. Br. Keil, Anal. Isocr. p. 121. tamen eadem in recentibus Atticis in- scriptionibus multo crebrior est quam in vetustioribus. libri Platonis praeter paucos BDTA qui usum titulorum secuntur, v paragogicum ante vocales exhibent, ante consonas omittunt, normam eandem tenent codices Stobaeani 21) ubi de re iam in medium prolata agitur (cf. p. 71 A δύο yeveceıc), articulus locum suum tuetur 22) ἱκανῶς coi nullum verbum desiderat, cf. Men. 76 B ἱκανῶς coi, ἢ ἄλλως mwc Zn- Teic; 28) si titulis libroque B fides est, forma ταῖν a Platone &biudicari debet; quae tamen saepius vel in codices T'et A se insinus- vit. cf. Schanz, ed. XII praef. p. 11. Meisterhans? p. 198. Kühner-Blafs I p. 604 24) in sententia ὅθεν δὴ πάλιν γίγνεςθαι Heindorf det pro δὴ voluit, sed cf. Civ. 408 Ο ὅθεν δὴ κεραυνωθῆναι αὐτόν. infinitivus adhibetur in enuntiato relativo etiam Phaed. 109 B 110 B 111 A. contra bei traditur libris plerisque idque recte p. 107 D (p. 484, 21) ubi (L) cum Stobaeo δή habet 25) τὰ αὐτά librorum Ev quod sen- tentiae vix convenit ex ταῦτα ita natum videtur, ut librarii de ταῦτά agi arbitrati crasin dissolverent, veluti dissolverunt p. 78C 78E 79 A, cf. Schanz, Nov. Comm. p. 99. ipsum Platonem saltem in for- mula κατὰ ταὐτά constanter usum esse crasi veri simile est propter titulos, cf. Meisterhans? p. 71. p. 155. — in libris Stobaeanis saepissime falsam prosodiam dictioni contractae raura additam vides, ita p. 829, 4. 399, 9. 829, 10. 380, 1. 331, 4 26) (4) &rticulum τῷ in verbis
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 491
ποτέρῳ οὖν ὁμοιότερον τῷ εἴδει φαμὲν ἂν εἶναι... τὸ cópa pessime omittere demonstrant Phaed. 79 D ποτέρῳ ... τῷ εἴδει. Crat. 489 A πο- τέρα. .. ἡ μάθηεις (sic codd.:5j inducit Hirschig) Politic. 264 E ὁπο- τέρας... τῆς τέχνης (τῆς om. A). Parm. 149 E ὁποτέρῳ ... τῷ εἴδει. Phaedr. 263 C ποτέρου.... τοῦ γένους (sic B Τ᾽: τοῦ om. Σ). Gorg. 521A ἐπὶ ποτέραν... τὴν θεραπείαν (sic BT: τὴν om. T). Men. 87 B ὁποτέ- pw ... τῷ ovöuarı Leg. 668 Ο τὴν δ᾽ ἀλήθειαν... ποτέραν. — cf. Krueger, gramm. graec. 8 50, 11. 34 27) ἐλέγομεν quod Ev p. 829, 17 cum Stobaeo, p. 329, 18 soli praebent, utroque loco minus apte dici- tur. similiter Crat. 898 D male in T' ἐλέγομεν pro λέτομεν libri B scorip- tum. verum Phaed. 78 C imperfecto quod BCD offerunt, locum esse probavit Hermann ed. praef. p. 14. deinde hiec moneo ἐλέγομεν p. 79 C omnibus testibus relatum sane retinendum esse, verba τόδε πάλαι ἐλέγο- uev spectant ad p. 65 B sq. 28) quod non solum in Platonis mem- branis (4GsJ), verum etiam in parte Eusebianarum Praep. ev. p. 552 b obviam est ἀληθῶς librariis videlicet debetur, quos dictio καλῶς xal ἀληθῆ offendebat. ἀληθῆ cum adverbio copulatum occurrit etiam Protag, 352 D Ion. 588 E. ἀληθῶς plerumque apud Platonem i. q. revera valet, perraro ut Phaed. 98 B i. q. recte; huius significationis Asti index exem- pla promit nulla 29) Plato formas πρόςεθεν et ἔμπροςθεν promiscue usurpavit. ut hoc loco, ita p. 108 A (485, 9) et Euthyphr. 15 C libri re- centiores mpócOev, vetustiores Eunpocdev praebent. aliis locis, velut Phaed. 86 E 94 C Crat. 410 D forma brevior in B comparet, plenior in vulgata
30) saepissime Plato ψυχή sine articulo dixit, cf. Kühner-Gerth, gramm. graec. I p. 606. tamen testibus inter se dissentientibus quid singulis locis philosophus scripserit aliquotiens difficile est diiudicatu. ed. Schanz. p. 124, 22 (praep. ev. p. 552d) libri Eusebiani pugnant cum Platonicis Stobaeanisque, p. 125, 2 Eusebiani item atque Pla- tonici inter se ipsi. multis locis recentiores codices Platonis articulum suppeditant, vetustiores omittunt, ita p. 88C 87D 95 C 105D. contra evenit p. 70 B (p. 826, 8) 81) saepenumero pro δὴ singuli libri δέ vere exhibent. ut hic codicis (4f) scripturam ὅρα δέ Stobaeus proba, ita haud scio an etiam p. 69 E (p. 825, 18) εἰπόντος δὲ τοῦ Σωκράτους ταῦτα unius Vaticani lectio genuina sit, cf. Symp. 219 C εἰπόντος δὲ ταῦτα τοῦ Σωκράτους. similiter Gorg. 450 0 452 B Men. 88 A Phaedr. 229 E δή codicum BT Schanz respuit, bé sive libri (.4) sive (I) sive aliorum recentiorum accepit. Gorg. 497 E B (4) ἄθρει δέ, reliqui ἄθρει δή habent. Men. 92 E δέ libris plerisque inter quos BT sunt pro δὴ pessime traditur. Crit. 44 B ἔτι δέ defendi potest 82) vide ne scriptura codicum BD xai κατ᾽ αὐτὰ αὖ πότερόν cov δοκεῖ Platoni tri- buenda sit comparatis Phaedr. 229 E ἐμοὶ δὲ πρὸς αὐτὰ (sic B: ταῦτα T) οὐδαμῶς écri cxoAn. Leg. 820 E θαῦμά γε περὶ αὐτά (sic A: ταῦτα reli- qui) écri. Phaed. 63 B χρὴ ue πρὸς αὐτὰ (sic G: ταῦτα reliqui) ἀπολο-
γήςεεθαι 88) εὐδιάλυτος apud Aristotelem primum legitur 34) verba in (I neglecta unum versum libri 7 efficere Schanz Plato- codex p. 41 statuit 35) ἔμπροεθε pro ἔμπροςθεν saepe Plato ante
consonas scripsisse putandus est. nam non modo apud poetas Athe- nienses v terminationis -0ev aliquotiens abiectum reperitur, etiam in titu- lis quarti saeculi occurrunt ἔμπροςθε καθύπερθε sim., cf. Meisterhans? p.146. Kühner-Blass I p. 294. in B Eumpocde vel πρόςθε exaratum est Crit. 49 E Theaet. 164 A Politic. 292 E 800 E Gorg. 504 B 508 E, in A Leg. 688C 713A 756B 773E 872C 917E 925 A Epist. 825 C 826 D, in D Phil. 42 A. de recentioribus libris cf. Schneider ad Civ. I p. 124 sq.
36) ne quis λέγεται librorum B (T) defendere curet, memoro saepe B unum aut cum paucis aliis libris perperam di pro € praebere. praeter hunc locum occurrit scriptura vitiosa λέγεται in B solo Soph. 248 E, in B (2) Men. 76 C, in B T Charm. 154D. deinde Lach. 201 B antiquissimus
498 Ernestus Bickel:
unus αἱρεῖ pro ἐρεῖ habet, una cum 7' suppeditat Lach. 200 E cxeyacdaı pro «κέψαςθε, cum CD (T) Phaed. 102 E αἴτιον pro ἔτι ὄν. in T uno Lach. 189 C male μαθήςεςθαι pro μαθήςεςθε exaratum est, in W Hipp. 298 E ἀφαιρεῖεθαι pro ἀφαιρεῖςθε. atque idem vitium quod his locis in singulis paucisve libris conparet, occurrit hic illie etiam in plerisque Platonicis, cf. Phaed. 77 D λέγεται. 77 E. ἐξιάςηται. 107 B. διέληται Euthyd. 278C ἐνδείξαιςθον. Hipp. 298 D λέγεται. rarius librarii ai in € mutarunt, B tradit falso Lach. 198 E &cecde pro ἔςεςθαι, BT Euthyd. 275 A nporpewere pro προτρέψαιτε, B CD E Phaed. 92C £uvécerai pro Euvdicerai, C Tim. 26D
ἀπεςόμεθα pro ἀπαιςόμεθα 37) cf. Civ. 418Β φαμέν A: ἔφαμεν reliqui 88) p. 86 B consentiunt libri in ἐντεταμένου 89) cf. Tim. lex.
ἑαυτῷ ἐπὶ τρίτου mpocurmovu: oí ᾿Αττικοὶ δὲ ἐπὶ δευτέρου κέχρηνται. e librorum memoria Schanz ed. Plat. VII praef. p. 12 pluralem tantum numerum pronominis ἑαυτοῦ Platonem in alias personas transtulisse conligit 40) & probavit Heindorf Civ. 349 D τοιοῦτος dpa écrlv ἑκάτερος αὐτῶν oicrep ἔοικεν comparato, ὅ defendit Ast s. v. ἀπεικάζω in indice 41) forma éppéOnv occurrit Theaet. 168 B in B, Soph. 261 C in W, nus- quam ut videtur in A, saepe in recentioribus libris. cf. Schneider ad Civ. II p. δ Βα. 42) &vavria adverbii loco positum est ut p. 94 C, cf. Krueger, gramm. graec. $ 46, 5, 4 43) praesens et aorisbus verbi τίθημι saepius a librariis inter se confunduntur, vide Crat. 427 À τιθέ- μενος B: θέμενος T. Civ. 420 C τιθέντες A al.: θέντες reliqui 44) τό retinuit Wyttenbach 45) locos ubi librarii n post alterum ij aut addidere, aut neglexere congessit Schanz Studien p. 80. a&dde Phaed. 69 À αὕτη A BCDv Stob. Iii p. 254, 4: αὕτη A ἡ E (A) 69B ἀρετὴ B Ev Stob. III p. 254, 11: ἀρετὴ A CD (G) 46) τυγχάνοι libri (I?) recepit Bekker. sed indicativum ab usu minime abhorrere monuit Stall- baum ad 1. 47) similiter p. 68 D futurum ἐθελήςεις in Ev, praesens ἐθέλεις in BCD (CHJTT) legitur. quo loco ἐθέλεις, quamvis δόξει se- quatur, verum esse Heindorf Crat. 435 B Alcib. I 122 D Protag. 934 A 349 D Men. 71 A in censum vocatis docuit. cf. praeterea p. 109 A μενεῖ E: μένει ΒΟ} 48) scriptura speciosa libri B ἠνείπαπε improbanda est. etiam in aliis vocabulis perperam B εἰ pro i praebet. cf. quod eum saepissime falso testari adn. 15 monebam εἰδῶμεν pro ἴδωμεν. deinde ἀποκτεινύναι in Gorgia libri B solemniter scribitur, cum tiei nil nisi κτεινύειν ἀποκτιννύναι ἀποκτινύναι agnoscant, cf. anz, ed Plat. VIII praef. p. 6. Kühner-Blass, gramm, graec. II p. 469. — in non nullis verbis omnes libri εἰ falso suppeditant, ita in οἰκτείρω, v. Kühner-Blass II p. 498 et in φιλόνεικος, v. Schanz. ed. Plat. VI praef. p. 10. similiter didnc (quod papyrus Phaedonis pro ἀειδήὴς offert, membranae rarissime velut Crat. 404 B exhibent) Platoni reddendum erit, cf. Usener, Götting. Nachr. (1892) p. 46. ceterum librarii etiam in partem contrariam €i in i mutando peccarunt, cf. Schanz, ed. Plat. VII praef. 8 1 et 7. Meister- hans? p. 48—54 49) ἄνευ nomini postpositum invenis apud Xeno- hontem Demosthenem alios, non apud Platonem, cf. Krueger 8 68, 4, 1. ühner-Gerth I p. 455 50) Platoni utriusque generis ὁ «κότος et τὸ «κότος formae usitatae, cf. Kühner-Blass I p. 514 51) in textum libri (7) scholion ab Hermanno ed. Plat. VI p. 233 propositum inrepsit 52) indicem locorum tantum non omnium quibus τοιοῦτον τοιοῦτο TOCOÜTOv τοςοῦτο ταὐτόν ταὐτό apud Platonem leguntur, ἃ Schanzio Nov. Comm. 8 1 confectum habes, a Schanzio eodem ubi in antiquissi- mis libris AB τοιοῦτο Tocoüro ταὐτό occurrant diligenter exploratum est ed. XII praef. 8 4. formae exiles & nullo Atheniensium scriptorum lane alienae videntur, quamquam tituli eas non praestant, cf. Kühner- lass I p. 606. Meisterhans? p. 155 68) mirum in modum Wachsmuth Uc δ᾽ αὕτως lectionem librorum Stobaei plerorumque Platonicorum sprevit. consensu codicum scripsisse Platonem wc δ᾽ αὕτως evincitur Phaed. 102E
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 499
Politic. 310 D Leg. 809 E 879 D 910 ἃ. membranae Leg. 728 E variant, sed A habet hic quoque υὑς δ᾽ αὕτως 54) cüov traditur libria (G I") Phaed. 106 A 106 E, Vaticano o Tim. 82 B. in cv consentiunt codices Phaed. 87 C Civ. 888 C. utraque forma probatur inseriptionibus, ef. Meisterhans? p. 149 55) structura libri (L) ὑπάρχει αὐτῇ εὐδαίμονα elvat vix digna Platone est, quippe a quo nomen infinitivo additum quod ad dativum spectat dativo exprimi soleat. vide apud Astium structuras verborum ὑπάρχει πρέπει ἐξαρκεῖ ἐγχωρεῖ sim. raro accusativus dativo subiungitur, subiungitur Politic. 274 À Ti xócuu προτετέτακτο abrokpd- Topa εἰναι. Symp. 116 D ἄλλῳ cuußowkebcam . . . κραιπαλῶντα. Civ. 408 E ἣ οὐκ ἐγχωρεῖ κακὴν evouévnv T€ καὶ oücav εὖ τι Bepamebetv, 414 A Alcib. Il 141 A ἐξαρκέςει coi τύραννον γενέςθαι. cf. Krueger, 5 55, 2, 7. Meisterhans? p. 204 56) haud ita crebro libri inter ἄνοια et ἄγνοια fluctuant, cf. Phaedr. 270 A ἀνοίας B T: ἀγνοίας G. Criti. 107 B ἄγνοια AZ: ἄνοια E. Leg. 794 E ἀνοίᾳ Ad al: ἀγνοίᾳ yp. ἢ. maior nu- merus eorum locorum praesto est ubi libri seripti in ἄνοια conspirent, in editis ἄγνοια inveniatur, v. Phil. 38 ἃ 480 49D Leg. 625 E 688 E 689 B 819 D. quod discrimen inter ἄνοια et ἄγνοια intercedat, commode intellegitur ex Phaed. 93 C λέγεται ψυχὴ ἡ μὲν νοῦν τε ἔχειν... ἡ bé ἄνοιαν, Theaet. 176 C ἡ δὲ ἄγνοια ἀμαθία, Tim. 86 B vócov μὲν δή ψυ- χῆς ἄνοιαν ξυγχωρητέον, δύο δ᾽ ἀνοίας γένη, τὸ μὲν μανίαν, τὸ δ᾽ ἀμα- θίαν. — ceterum aliquotiens etiam διάνοια eum ἄνοια im codicibus con- fundi notandum est, v. Phaed. 91B Phaedr, 270A Gorg. 464 D 57) ut hoc loco ita Symp. 181 E Alcib. I 103 A Oxoniensis aliis libris repugnan- tibus formam évOpdrmeoc praebet. ἀνθριύπειος eum dáv8purmvoc idem valere, utramque formam Platonem promiscue adhibuisse docuit Stall- baum ad Civ. 497 C. in Phaedone omnibus libris ἀνθριύπειος traditur p. 89 E, ἀνθρώπινος p. 68A 72E 8OB 82B 8418 SC 107A 68) καλινδεῖςθαι etiam Theaet. 172 C Politie. 309 A editionibus propa- gatur. num codicum auctoritate forma per à seripta nitatur ex Bekkeri &dnotationibus certo non intellegitur 59) cf. p. 82C οὔτι D (ACH JG I): οὔτοι (E). Civ. 331 οὔτι A D: οὔτοι reliqui 60) dipthongus vi Athenis quarto saeculo etiam ante vocales in v abiit, ef. Kühner- Blass I p. 136. in formis femininis partieipii perfecti tituli quinti saeculi ut praebent, quarti v, v. Meisterhans" p. 59 adn. 505. codicum Platoni- corum scriptura solemnis in his formis ui est, raro occurrit v, ita legitur in libro C Phaed. 86 A διερρωγυῶν, in A Leg. 694 E γεγονυῶν, 786 B ξυμβεβηκῦα. saepius quam in participio in υἱός 1 libri neglegunt, cf. Schanz, ed. Plat. XII praef. p. 8. Sauppe, ed. Protag. (1884) p. 349
61) quia per epexegesin καὶ μὴ διευλαβουμένους antecedenti μεμελετη- κότας adnectitur, participium praesentis eum perfecto copulatum nullam offensionem habet, cf. Krueger, gramm. graec, 8 56, 15, 3 62) neutrum ἕκαςτα Bernhardy gramm. graec. (1829) p. 480 defendit conlatis Leg. 795 À οὐκ ἐν dpicrepQ μὲν τύξον ἀπάγων, ἐν δεξιᾷ δὲ oicróv mpoca[ópevoc μό- γον, ἀλλ᾽ ὁμοίως ἑκατέροις (sie codd.: ἑκατέραις edd,) ἐπ᾿ ἀμφότερα χριύ- μενος. p. 802 B ταῖς δὲ ἡδοναῖς καὶ ἐπιθυμίαις μὴ ἐπιτρέποντας ἀλλ᾽ fj
rıcıv ὀλίγοις (sic codd. Bekker Ast: ὀλίγαις Hermann) 88) cf. p. 106 D ἂν... δέχοιτο εἰ... δέξεται. Alcib. I 118 E Av, .. ἀμπίεςχοιο el... οἴςει 64) similiter atque hie unus (L) o0 ... ευλλεγέντας praebent omnes libri Men. 84 À o0 ... βαδίζων, ibid. 94 Ὁ οὗ... δαπανιύμενον.
cf. etiam adn. 66 65) ἐνθένδε pro ἐνθάδε in sententia τοὺς ἐνθένδε ékeice πορεῦςαι de more dictum est. cf, Apol. 40 C ueroíxnac τῇ ψυχῇ τοῦ τόπου τοῦ ἐνθένδε εἰς ἄλλον τόπον. Phaed. 112 C (p 441, 13) τὰ év- 0évbe (sic CHJ L: ἐνθάδε reliqui) πληροῖ. Gorg. 472 B ἥντιν᾽ ἂν βούλῃ τῶν ἐνθένδε (sic EF: ἐνθάδε reliqui) ἐκλέξασθαι. — Crat. 408 D οὐδένα δεῦρο. . . ἀπελθεῖν τῶν ἐκεῖθεν. Leg. 888 E τκεψιύμεθα τοὺς ἐκεῖθεν. Politic. 307 E πρὸς τὰς ἔξιυθεν πόλεις. — de ὅθεν pro ὅπου obvio οἵ,
500 Ernestus Bickel:
Schneider ad Civ. 489 E 66) ut hoc loco (L) ἐκεῖ nopeücar codex m Civ. 618 E tradit óc αὐτὴν ἐκεῖ ἄξει. cf. Krueger, gramm. graec. 66, 2, 6. Wohlrab ad Phaed. 82 A 67) in B legitur uöyıc Apol. 21 B 27 C Phaed, 108 B Symp. 190 C 213 D Phaedr. 240 E 248 A 254C Charm. 160 A Lya. 292 B, μόλις Theaet. 142 B 160 E Euthyd. 282 D. Parisinus A testatur μόγις Civ. 346 C 850D 502 C Leg. 644 D Epist. 818 C 814 A, μόλις Tim. 85 C 86 A Epist. 862 B Axioch. 368 B. librorum consensu probatur μόγις Phaedr. 248A Civ. 346 C Leg. 644D, μόλις Euthyd. 282D Tim. 85C Epist. 362 B Axioch. 368 B. ubi libri fluctuant, plerumque vetustiores μόγις, recentiores μόλις exhibent ut Apol. 21 B 27 C Phaed. 108 B Symp. 1906 218 D Phaedr. 240 E 264 C Lys. 222 B Civ. 350D Tim. 86A Epist. 8180 314A; tamen Theaet. 142 B 160 E Charm. 160A Hipp. II 364C Civ. 502C codices antiquissimi aut saltem satis antiqui μόλις praestant. cf. Schnei- der ad Civ. II p. 208 68) structura hic in libris BCD obvia μοι δοκεῖ... ἐξαρκεῖ recurrit in iisdem libris p. 77 A ἐμοὶ δοκεῖ... ἀποδέ- δεῖκται, deinde in omnibus libris Protag. 814 C δοκεῖ... μοι... κατή- xovev. Menex. 286 B μοι δοκεῖ cuverideı. Crat. 886 D οἶμαι. . . δοκεῖ. 429 C οἶμαι... εὐυνδοκεῖ. cf. Sauppe ad Protag. 314 C. Schanz, Nov. Comm. p. 130 69) uéxpic a titulis alienum est qui etiam ante vo- cales nihil exhibent nisi μέχρι, cf. Meisterhans® p. 219. similiter nullo loco cunctis codicibus Platonis uexpıc traditur, at singuli binive libri ali- quotiens formam cum c ante vocales suppeditant, praeter ceteros Vind. 21 (T) in quo Gorg. 487 C μέχρις ὅποι. Hipp. I 281 C μέχρις ᾿Αναξαγόρου. Menex. 289 E μέχρις Αἰγύπτου. 245 A μέχρις οὗ invenitur. in Veneto D Civ. 428 B Bekkero teste μέχρις οὗ exaratum est, praeteres occurrit μέχρις in libris scriptis Theaet. 143 A Symp. 210 E. 220 D Phaedr. 268 B Protag. 826 C Civ. 471B 599 A Leg. 794A 877D 878D 929B 70) formam θάλαςςα, quae oppido raro in codicibus legitur, tamen du- bitarunt prorsus & Platone abiudicare et Heindorf ad Euthyd. 279 E et Schneider ad Civ.l p. 21. libri A et B praeter unum locum Tim. 26D θάλαττα praebent, recentiores codices a vetustioribus hic illic abhorrent; ita saepe in Menex. Coisliniani (I) p. 289 E 240B 241A 241D 3480 246 A nec non pauciens in Phaed. Veneti E p. 109 B 111 A in Civ. Am- brosiani t p. 832 E 396 B 0dAacca scriptum est. etiam Phaed. 109 C Politic. 298 B Euthyd. 279 E Civ. 371 B Criti. 110 E membranae inter 0á- λαττα et OdAacca fluctuant. tituli Attici scripturam per duo T firmant, cf. Meisterhans? p. 101 71) terminatio -ıcı(v) dativi declinationum primae alteriusque non invenitur in inscriptionibus quarto s&eculo incisis, neque eam Platone excepto scriptores solutae orationis Athenienses usur- passe videntur, cf. Meisterhans? p. 121. 126. Kühner-Blass I p. 885. Pla- tonicorum librorum praecipue A terminationem ampliorem praestat, raro in Civ. p. 888 D 560 E 564 C, et in Tim. p. 74 E, satis uenter in Leg. p. 6250 625D 660A 687D 690E 718D "714E 717A 782C 744D 783A 785A 789A 794A 795A 806D 829C 829C 848C 849 A 873 D bis 878 E 8800 888 B 888C 910A 917B. aliis L locis veluti p. 713D 788B 806D 811D item ut Phaed. 109B 119 E Symp. 197 D Gorg. 497 D Io. 538 D Civ. 541 A nulli libri nisi recentes formam plenam testantur. Venetus D habet Civ. 889 B θεοῖςι, in B legi- tur Phaedr. 240 B ἡδίετοιετιν. 276 B ἡμέραιειν. 278 B ἄλλαιειν. etiam in Polit. libri B plenarum formarum vestigia sunt, vide p. 261 E διπλακείοις ἣ. 294 E ταειν. Theag. 131 A tradunt codices cuncti εὐχαῖςι. — cf. Schneider ad Civ. I p. 222 72) pro τούτω libris ((/1 4C H L) relato τούτῳ seri- bendum est quod ad ταὐτόν referre licebit. cf. p. 68 E (III p. 258, 16) 18) aut πολύ aut πολλῷ comparativo adicitur, cf. Krueger, gr. 48, 15, 10. 11 74) tituli quarti et tertii saeculi in scriptura πλέον sibi constant, πλεῖον forma recentior est, cf. Meisterhans® p. 152. at libri Platonici vel antiquissimi quam πλέον tam πλεῖον exhibent, πλεῖον occurrit
De Ioannis Stobaei excerptis Platonicis de Phaedone 501
in B Theaet. 146 B. 192 D Soph. 244B 258 © Alcib. II 148 C Charm. 170A Euthyd. 800 D Gorg. 488 B, in A Civ. 349 B 588A Leg. 766 O, in D Civ. 674 A, in recentioribus codicibus e. g. Civ. 417 B. 505 B. tamen πλέον libri multo saepius praebent, ita Euthyphr. 12 C Apol 19A Phaed, 93 B 114 E. 1165 C Crat. 387 A. 387 C 428A Theaet,. 161B 200€ Politic. 2620 306 B Parm. 1654 D Phil. 24 C Symp. 175 Ε 217 € 222 D Phaedr. 261 B 276 C Alcib. I 106 ἃ II 118 B em 190€ Euthyd. 290 B Gorg. 453 A 483 C 4880 Men. 91E Hipp. I 282 E bis Io. 535 D Civ. 848D 349 B 349 C 466 C Criti. 114 E. Leg. 689 B. 697 D 751B 774D 15) tres formae ἁλουργής ἁλουργοῦς ükoupyöc memoria Platoniea probantur, cf. Tim. 68 C ἁλουργοῦν codicum A al. &Aoupyóv codicum J'Ssv. Civ. 429 D ἁλουργά. ceteri scriptores duas tantum formas ἁλουρζής áÀoupyóc pro- miscuo usu adhibuerunt, vide Lobeck ad Phryn. p. 185 76) etiam ἔκπλεως, quamquam alias apud Platonem non legitur, tolerari potest. ἔμπλεως testantur membranae omnes Theaet, 156 É Civ. 411 C 505 €
77) quae forma in recenti libro (E) occurrit necoyelg, ea Attica est. cf. Kühner-Blass I p. 134. 552. Meisterhans" p. 128. item Leg. 909 B re- centes codices necoreiwv suppeditant, ubi A uecoyalwv, sed ἂϊ ex eorrec- tura habet 18) kadapıörnc Epin. 984 A traditur 19) αὐτῶν vel αὑτῶν lectio Crusiani cum sermonis lege pugnat, cf. Krueger 47, 9, 12, αὐτούς ut per epanalepsin dietum aecipiendum est 80) comparati- vum per o scriptum adiectivi crevóc quem B offert, atici antiqui agnoscunt, cf. Kühner-Blass I p. 558 adn. 2. Tim. 66 D omnes libri cre- νώτεραι praebent 81) scriptionem ἀένναος Platoni non imputo, recurrit Leg. 966 E in quibusdam libris 82) ἐπήντλητο voluit Hir- schig 83) πέραν ubi apud Platonem reperitur eandem vim atque πέρᾳ habet, cf. Tim. 89 C οὐ βίου οὐκ ἄν moré τις elc τὸ πέραν ἔτι βιιμη. Leg. 670 A τοὺς ἤδη τριακσντούτας καὶ τῶν πεντήκοντα πέραν (sie A) γεγονότας. — de scriptura πέρᾳ monendum est 1 adscriptum ut Phaed. 119 E ita Phil. 12 C Gorg. 487 D Civ. 423 Β 493 D 559 B. 561A 590 A Tim. 29 D 66 D Criti. 110 D desiderari; adest in A Civ. 561 A, in B T Phaedr. 241D 84) πρός tam post ἄναντες quam pone ydp redun- dare patet. ne πρὸς ἄναντες quidem, quod apud Aristotelem legitur in- vehentem in hunc Phaedonis locum met. 2, 2 τὸ yàp λυιπὸν πρὸς üvav- τες ἤδη näcıv elvai τὴν φοράν, sententiae Platonicae conveniens est
85) cf. p. 113 D Bubcavrec omnibus libris traditum 86) voculam τε in dictione παντάπαεί re ἀληθῆ εἶναι xal ὑγιῆ ante ἀληθῆ positam nil offensionis habere ex locis ab Astio lexie. III p. 365 conlectis commode intellegitur 87) paullo inferius ipsi vetustissimi libri B C.D coniunc- tivum δόξῃ post ὅπως praebent, item aliis locis ut Symp. 174 E coniunc- tivus aoristi cum ὅπως copulatur. cf. Krueger 54, 8, δ, Meisterhans* p. 264 88) de formarum ἀνδρεία ἀνδρία memoria Platonica dispu- tavit Schanz ed. VII praef. 8 7. forma per εἰ scripta etiam papyro con- firmatur p. 68 D. — cf. adn. 48 89) neque imperfecto locus est neque forma ἧςθα Platoni vindieari debet, de qua ef. Kühner-Blass If p. 242
Jahrb. f. class. Philol Buppl. Bd XXVIII. 43
DE GRAECORVM PRECATIC . QVAESTIONES
SCRIPSIT
CAROLVS AVSFELD DR. .
B. PHIL
In cultu euiusque gentis, cuiusque aetatis, quae rationes inter homines et deos intercedant, optime illustratur precibus cum pu- blice tum a privatis ad deos missis. Cum vero precibus omnium populorum et quae more maiorum sancita quaeque tempore sollem- niter ac rite formulis sacris concepta sunt, per saecula retineantur Sacris in caerimoniis ac ritibus et paulatim antiquis formis insi- nuentur novae rationes, facilius possumus pervestigare atque intelle- gere, quo ex fonte profectae quaque via progressae sint sententiae ilae rituales. Hane in sententiam tractare mihi proposui preces Graecorum, quorum cultus atque ritus quantum et in rebus publicis et privalis valuerint nemo neseit, quantumque nostris quoque. in rebus saeris adhue vigeant magis magisque intellegimus.
Multi viri docti de precibus Graecorum disputaverunt multaque collegerunt multasque adnotaverunt rationes, quae in precatione respiciendae sunt. Imprimis Naegelsbach: Homerische Theologie 1840 de Homericis precibus optime disseruit, Autenrieth tertinm curata edi- tione 1884 cf. p. 197 sqq. nonnulla notabilia in notis attulit Idem- que Naegelsbach: Nachhomerische Theologie 1857 de insequenti aetate multa explicavit atque testimoniis illustravit; itemque JE. v. Lasaulz: Die Gebete der Griechen und Römer, ind. lect. Wirceb. 1842 paucis paginis magnam copiam testimoniorum inter se respondentium con- gessit multasque rationes gravissimas perstrinxit. Praeterea adhibui C. Fr. Hermann: Lehrbuch der griech. Staatsalterliü mer, tom. II Die gottesdienstlichen Aliertümer der Griechen. 1846 8 21; Sehoemann: Griech. Altertümer tom. II*. 1902. p. 2628qq. Stengel: Griech. Cultus- altertümer (Handbuch V, 2?) 1898 p. 715qq. ubi summatim multa referuntur exemplisque, quae quidem in promptu sint, explicantur. Planius L. Schmid!: Die Ethik der altem Griechen. 1884. tom. I. p. 85sqq. et II p. 315qq. de Graecorum preeibus disputat atque eximia affert et de tempore inde a quinto saeculo, euius ad explicationes saepius recurram. Attamen haud supervacaneum putavi denuo res ilas sacras perquirere ita, ut ea, quae viri illi doeti passum dis- persa et alia ratione collecta atque paucis tantum exemplis illustrata adnotaverunt, uno tenore per nonnulla saecula persequar atque eo ' eonsilio illustrem, ut et ex precandi usu eluceat, quo modo paulatim notiones atque sententiae Graecorum ex rudimentis rationum, nt ita dicam, naturalium ad honestiores illas sententias saeeuli quinti, quarti seqq. pervenerint. Sed neque omnia Graecorum scripta pervestigare
506 Carolus Ausfeld:
neque omnia congerere potui; itaque eas potissimum preces, quibus natura ac religio cuiusque aetatis praecipue illustratur, privatae dico, perquirere conatus sum, quae quidem immissae sint dialogis poetarum tragicorum et comicorum. Atque ut exponam rudi- menta opinionum plerumque formulis sollemnibus servata, magicas preces adhibui quasi fundamentum, deinde Homericae aetatis preces eollegi et quae inveniuntur in Pindari, Bacchylidis aliorumque car- minibus insertae preces — hymnis exceptis. Tragicos comicosque poe- tas perscrutatus sum omniaque exempla eximiarum precum congessi, atque ex historicorum scriptis illius aetatis nonnulla conquisivi. Atque ut explanem, quas ad maiores et honestiores sententias, inde & quinto saeculo vigentes et sensim in preces irrepentes, Graeci petentes pervenerint, utque persequar summas opiniones gravissimas- que usque ad preces christianas, rationes et doctrinas philosophorum imprimis Socraticae aetatis, Xenophontis Platonis, adieci et quae mihi exempla ex Stoicorum doctrina occurrebant, adhibui.
Sed priusquam ad precationem ipsam transgrediamur, nonnulla exponenda sunt de generibus precationum, de occasione atque tem- pore precandi, de diis imprimis advocatis, de usu rituque precandi. Quamquam de his potissimum rebus ab iis, qui de Graecorum preci- bus generaliter disseruerunt, fusius actum est, tamen exemplis a me collectis praefationis atque expositionis causa denuo illas rationes colligere, demonstrare, emendare, augere studui, ut ea, quae de preci- bus ipsis exponam, eo clarius intellegi possint. Iam vero primum quidem pauca praemittamus de precationum geheribus. Discernuntur primo obtutu preces, quae cum actione quadam sacra coniunctae, cum sacrificiis, libationibus cet., pronuntiantur, ferme publicae, coram eoetu quodam ab uno dictae; aliud genus est privatarum, quae temporis momento postulantur quaeque sine ulla actione, quocumque sunt loco, ad deos mittuntur. Sed cum haud semper accurate diversae illae rationes distingui possint, primum sequantur exempla precum, ut ita dicam, ritualium, deinde earum, quae sine actione sacra effunduntur:
I.I 451: Chryses verba faeit in sacrificio Apollini oblato.
II 412: Agamemnon Iovi bovem sacrificans precatur. III 276: in iure iurando sacrificatur atque dei ab Agamemnone implorantur. VI305: Theano Athenae vestimentum dedicans preces effundit. XVI 233: Achilles Patroclo in pugnae discrimen misso Iovem imprecatur: v. 231 «τὰς uécu épxei, λεῖβε δὲ οἶνον οὐρανὸν eicavıdWv; cf. alia similia: XIX 258. XXIV 308; Odyss. III 55. IV 762; Aeschyl. Choeph. (165) 125, ubi Electra patri mortuo libationem offert. v. 479 orationem illam ab Oreste et Electra in patris tumulo pronun- tiatam (cf. Eurip. El. 671, Orest. 1225). Pertinent ad has preces, ut ita dicam, rituales verba ab Oreste in templo Athenae facta: Aeschyl. Eum. 235sqq. et 287; praeterea conferantur preces apud Sophoclem laudatae: El. 634. In Euripidisfabulis egregia sunt exempla: Hec. 534.
De Graecorum precationibus quaestiones. 507
Iph. Aul. 1570, de quibus infra p. 529 copiosius dicam; of. Hel. 1584. El. 805.1) In Aristophanis fabulis huie generi tribuendae videntur preces, quas Dicaeopolis Ach. 247 ad Dionysium ante pompam sa- cram ineundam dirigit; cf. alias sollemnes precationes: nub. 264. vesp. 868. 875. pac. 974. Thesy. 282. v. Herond. mim. IV 1 sqq.
His exemplis genus illud precationum usitatissimarum sacri- ficantium satis illustretur, quae preces rituales plerumque coram populo circumstante velut exercitu (cf. exempla ex Iliade allata) coetu sollemni convocato (v. exempla ex Aristophanis comoediis eongesta) pronuntiantur atque eae ab uno et qui dignitate et auc- toritate antecedit — rex exercitui — sacerdos coetui — et qui sive cum eo, cui sacrifieium datur — liberi cum patre mortuo — sive cum ea, quae immolatur (v. Achilles cum sponsa Iph. Aul. 1. 1.) vinculo quodam coniunctus est. Attamen non semper pro multis preces illae rituales ab uno proferuntur — v. Il. XVI 233 Aeschyl. Choeph. (165) 124. Eurip. El. 805 al. Quibus ab exemplis profecti ad id genus precandi et preeantium pervenimus, quo pro se quisque deos adorat plerumque sine ulla sacrali actione, prout temporis momentum postulat, quodque genus praecipue in Homericis car- minibus passim invenitur. Ac primum quidem homines omnibus rerum angustis ad preces impelluntur, quibus iis ob oculos ad- ducitur, quanta ipsi sint infirmitate et quam incerti sint rerum eventus deorum gratia auxiliove, quacumque sit ratione, non conciliatis paratisque?) — velut ante pugnam, in certaminis diseri- mine, ante mortem, post reditum, ante alium quendam conatum: oratores orationes publicas incipientes cf. Lycurg. Leocrat. 1. 2: δίκαιον, ὦ ᾿Αθηναῖοι, xai εὐςεβῆ καὶ ὑπὲρ ἡμῶν καὶ ὑπὲρ τῶν θεῶν τὴν ἀρχὴν τῆς κατηγορίας Λεωκράτους τοῦ κρινομένου ποιήςομαι, εὔχομαι γὰρ τῇ ᾿Αθηνᾷ καὶ τοῖς ἄλλοις θεοῖς καὶ τοῖς npwcı τοῖς κατὰ τὴν πόλιν καὶ τὴν χώραν ἱδρυμένοις... De- mosthen. de eor. 1. πρῶτον μὲν .... τοῖς θεοῖς εὔχομαι πᾶςι καὶ πάκαις ... et talia; cf. de Pericle Plutarch. Moral. 808 A; saepius in dialogis Platonicis gravis quaestio initur deorum invocatione: Plat. rep. 4, 432 C Euthyd. 275 D Krit. 108 C. Tim. 48 D. E. legg. 10, 887 C. 893 B.
Atque per saecula paulatim maiore existimatione omnium rerum divinarum per se praevalente certae normae statutae inveniuntur,
1) Accedunt apud eundem poetam preces, quas Helena Hermionae mandat solvendas in tumulo Clytaemnestrae: Orest. 115 μελίκρατ᾽ ἄφες γάλακτος οἴνωπόν τ᾽ ἄχνην, καὶ crüc' ἐπ᾽ ἄκρου χώματος, λέξον τάδε x. T. À. et Iphigeniae verba Iph. Taur. 170 anapaestis lugubribus, qui vocantur, expressa et carmen illud Hippolyti, quo Artemidi coronam dedicat: Hipp. 75 8qq.
2) Sed ne actam rem agam, conferas singulis illis rationibus exem- plisque ab aliis congestis: Naegelsbach, H. Th.? p. 198. N. H. Th. p. 2128qq. 216 8qq. Schmidt, 1.1. II, p. 81. Lasaulx, 1. l. p. 9. Hermann, 1. 1. 8 21 not. 38qq. Schoemann, 1. 1. p. 262. Stengel, 1. 1. p. 78 not. 1—8.
508 Carolus Ausfeld:
quando quibusque locis semper dei invocandi sint, neque solum tem- poris momento coacti homines deos precibus adibant. Itaque simulacra, aras, templa cet. deorum praetereuntes ad precandum commoventur non solum ita, ut precaturi illo aspectu impellantur, ut ad cerium quendam deum, cuius sacrum in conspeetu est, preces dirigant, sed eliam ita, ut quasi lex statuatur, ne quis deorum statuas praetereat nisi precibus effusis: v. Eurip. Hipp. 88 ἄναξ, θεοὺς γὰρ δεςπότας καλεῖν χρεών, dp' Av τί μου δέξαιο BouAeUcavroc εὖ; v. 107 τιμαῖ- cv, ὦ παῖ, δαιμόνων χρῆςθαι χρεών. Attamen Hippolytus Veneris statuam neglegit, quamquam serva eum admonuit, ut precaretur sicut ipsa v. 522 sqq. et senex v. 107 sqq. fecerunt praetereuntes. Similem in modum in universum postulatur, ut abeuntes atque rede- untes deos adorent: cf. Sophocl. Ai. 823. Electr. 67. Euripid. Heracl. 599, ubi Herculem adhortatur Amphitruo: προςελθὼν νῦν Ttpóceuré θ᾽ Ecriav xoi δὸς πατρώοις δώμαςειν cóv ὄμμ᾽ ἰδεῖν. — Atque brevi post a Xenophonte et Platone diserte in universum praeci- piebatur, ne quid ageretur nisi deis advocatis: cf. speciminis gratia: Xenoph. Oecon. 6, 1 ᾿Αλλὰ ταῦτα μὲν, ἔφη, ὦ Σώκρατες, καλῶς μοι δοκεῖς λέγειν κελεύων πειρᾶςθαι εὑν θεοῖς ἄρχεεθαι παντὸς ἔργου, dc τῶν θεῶν κυρίων ὄντων οὐδὲν ἧττον τῶν εἰρηνικὼν ἢ τῶν πολεμικῶν ἔργων. Plat. Tim. 27 C ἐπὶ παντὸς ὁρμῇ καὶ «μικροῦ καὶ μεγάλου πράγματος θεὸν ἀεί που καλοῦ- cıv, saepius. Frequentatur illa elocutio οὖν θεοῖς, cuius genuinam vim plane perspicias ex versu lliaco X 290, ubi de patris rebus Athenae auxilio bene gestis Diomedes dicit: cüv coi, dia θεάων, ὅτε oi mpógpacca παρέεςετης. cf. Aeschyl. Ag. 912 τὰ δ᾽ ἄλλα φροντὶς oux ὕπνῳ vırwuevn Once δικαίως εὑν θεοῖειν ἄρμενα. 961 οἴκοις δ᾽ ὑπάρχει τῶνδε εὑν θεοῖς, ἄναξ, ἔχειν. Choeph. 147 ἡμῖν δὲ πομπὸς ἴςεθι τῶν ἐςθλῶν ἄνω, cóv θεοῖει καὶ τῇ καὶ δίκῃ νικηφόρῳ. Soph. Ai. 888 ξύν τοι θεῷ πᾶς καὶ τελᾷ κὠδύρεται. 764 τέκνον, δόρει βούλου κρατεῖν μέν, εὑν θεῷ δ᾽ ἀεὶ κρατεῖν. 778 ἀλλ᾽ εἴπερ ἔςτι τῇδε θἠμέρᾳ τάχ᾽ ἂν τενοί- μεθ᾽ αὐτοῦ εὑν θεῷ εὠωτήριοι. Ο. R. 145 ἢ τὰρ εὐτυχεῖς εὺν τῷ θεῷ φανούμεθ᾽ ἢ πεπτωκότες. Eurip. frg. 352 N? ὡς cóv Beoicı τοὺς ςοφοὺς κινεῖν δόρυ ςτρατηλάτας χρῆ, τῶν θεῶν δὲ μὴ βίᾳ. frg. 490 εὖν τοι θεῷ χρὴ τοὺς ςοφοὺς ἀναςτρέφειν βουλεύματ᾽ ἀεὶ πρὸς τὸ χρησιμώτερον. Aristoph. ran. 1199 ἀλλὰ civ τοῖειν θεοῖς ἀπο ληκυθίου cou τοὺς προλόγους διαφθερῶ. vesp. 1085 ἀλλ᾽ ὅμως Ewcauecda ξὺν θεοῖς, πρὸς ἑςπέραν. Cf. Thucyd. I 86, ὅ ξὺν τοῖς θεοῖς ἐπίωμεν πρὸς τοὺς ἀδικοῦντας. Xenoph. Oec. VI 1 v. 1. 18. Hipparch. IX 8 cüv θεῷ πράττειν (opponitur ἄνευ θεῶν v. Epictet. 1. c. p. 509 et Trag. frag. adesp. 477 N? ἄνευ θεοῦ τὰρ οὐδὲ eic ἀνὴρ εθένει); vectig. VI 3 cüv τὰρ θεῷ. inst. Cyr. XII 5, 77 θεοὺς χρὴ εὑν ἡμῖν ἔςεςθαι. (cf. quae Schmidt et alii ll. ll. afferunt.) Eadem sententia praevaluit inde ab illa ae- tate apud philosophos deorum cultum laudantes, ut Epictetum:
De Graecorum precationibus quaestiones. . 509
v. diss. 3, 21, 12 sqq.: ἀλλ᾽ ἀπὸ λιμένος μὲν οὐδεὶς ἀνάγεται μὴ OUcac τοῖς θεοῖς καὶ παρακαλέςας αὐτοὺς βοηθοὺς οὐδὲ crreipoucıv ἄλλως οἱ ἄνθρωποι, εἰ μὴ τὴν Δήμητραν ἐπικαλεςάμενοι τηλικούτον δ᾽ éprou ἁψάμενός τις ἄνευ θεῶν ἀςφαλῶς ἅψεται καὶ oi. τούτῳ TTPOCIÖVTEC εὐτυχῶς προςελεύεονται: v. Antonin. ἐ. €. VI 23 ἐφ᾽ ἅπαςι δὲ θεοὺς ἐπικαλοῦ. καὶ μὴ διαφέρου πρὸς τὸ πόεῳ χρόνψ ταῦτα πράξεις᾽ ἀρκοῦςει γὰρ καὶ τρεῖς ὧραι τοιαῦται.
Hoc exemplo laudato progressi sumus ad tempora diei precationi idonea, quae praecipue commemorantur in numero precandi prae- ceptorum; cf. Plat. legg. X 887 E θεοῖς εὐχαῖς προςδιαλεγομένους kai ἱκετείαις, ἀνὰ ἀνατέλλοντός Te ἡλίου xal σελήνης καὶ πρὸς δυσμὰς ἰόντων προκυλίςεις ἅμα καὶ προςκυνήςεεις ἀκούον- τές τε καὶ ὁρῶντες...
Ad id spectant etiam praecepta Hesiodi!) op. 338 ἄλλοτε δὲ «πονδῇςει θύεςει TE ἱλάςκεςθαι, ἠμὲν ór' εὐνάζῃ καὶ ὅταν φάος ἱερὸν ἔλθῃ cf. de Socrate: Plato Symp. 220 ὁ δὲ εἱςτήκει μέχρι ἕως ἐγένετο καὶ ἥλιος ἀνέςχεν. ἔπειτ᾽ ὥχετ᾽ ἀπιὼν προςευξάμενος τῷ fiu.)
Sacro illo et magico tempore diei Pindarus quoque Pelopem precem illam praeclarissimam effundentem facit: 01.173 ἐν óog và.) Xenoph. rep. Laced. XIII 2. 3 de Lycurgi temporibus observat: Θύει (ὁ βαειλεύς) μὲν γὰρ πρῶτον οἴκοι ὧν Διὶ ἀγήτορι. .. αὖ θύεται Διὶ καὶ ᾿Αθηνᾷ. ὅταν δὲ ἀμφοῖν τούτοιν τοῖν θεοῖν καλλιερηθῆ, τότε διαβαίνει τὰ ὅρια τῆς χώρας. ... ἀεὶ δὲ, ὅταν θύηται, ἄρχεται᾽ μὲν τούτου τοῦ ἔργου ἔτει κνεφαῖος. προλαμβάνειν βουλόμενος τὴν τοῦ θεοῦ εὔνοιαν." |
Exempla precationum collectarum perlustranti atque disponenti mirum videtur, quam paucae inveniantur graíulationes. Quod genus precationum et spectat ad maiorem opinionem consuetudinis inter deos et homines initae et plerumque hymnis et carminibus choriacis explicatur, ut Naegelsbach recte N. H. Th. p. 214 affert. — Apud Homerum vestigia quaedam, ut ita dicam, exstant: cf. Odyss. XIIT 356, ubi Odysseus post reditum nymphas ita precibus adit: “νύμφαι vnıadec, κοῦραι Διός, οὔ mor ἐγώ γε ὄψεςθ᾽ ὕμμ᾽ ἐφάμην᾽
1) cf. Schmidt, 1.1. II p. 81 et al.
2) De Persarum more cf. Herodot. VII 54 (ὧς δὲ ἐπανέτελλε ὁ ἥλιος cnevdwv ἐκ xpucenc φιάλης Ξέρξης ἐς τὴν θάλαςςαν εὔχετο πρὸς τὸν ἥλιον μηδειιίαν oí ευντυχίην τοιαύτην γενέεθαι,... cf. Tac. hist. 8, 24, ubi milites Romani, qui e Syria venerant, secundum eundem morem solem adorant: orientem solem (uti in Syria mos est) salutavere.
3) cf. Usener, G. N. p. 886 not. 9.
4) cf. Usener, @. N. p. 186 not. 24. 187 not. 25. — Wellhausen: Reste arab. Heidentums. edit. alt. p. 115: „sie opfern dem Morgenstern das Beste der Beute", sagt Nilus, ,... am liebsten schöne Knaben, auf zusammengetragenen Steinen, zur Zeit der Morgendämmerung.“ cf. Dieterich: Abraxas p. 169: „Beschwörung am frühen Morgen... bei Sonnenaufgang“...
510 . Carolus Ausfeld:
γῦν δ᾽ εὐχωλῇς Ayavficıv χαίρετ᾽. sequuntur denuo vota et preces.!)
Inde ab Euripidis aetate saepius laudantur gratiae deis oblatae; precibus illis a redeuntibus effusis (cf. p. 508) sensu quodam gratiae aguntur: v. Heracl. 606 δράςω τάδ᾽ εὖ γὰρ εἶπας... χρόνῳ δ᾽ ἀνελ- lv... οὐκ ἀτιμάεω θεοὺς προςειπεῖν πρῶτα τοὺς κατὰ CTEYac. Heraclid. 869, ubi Alemene exclamat: ὦ Ζεῦ χρόνῳ μὲν τἄμ᾽ ἐπε- ckéyu) κακά, χάριν δ᾽ ὅμως cot τῶν πεπραγμένων ἔχω; cf. Elect. 563. 771. Hipp. 1169.7?)
Apud Xenophontem multa exempla praestant, quibus gratias agere iubentur homines, cf. inst. Cyr. IV 1, 2 πρῶτον μὲν τοὺς θεοὺς ἐγώ τ᾽ ἐπαινῶ 85) ócov δύναμαι, καὶ ὑμεῖς δὲ πάντες, οἶμαι γίκης τε YÜP τετυχήκαμεν καὶ εωτηρίας τούτων μὲν οὖν χρὴ χαρι- «τήρια, ὧν ἂν ἀεὶ ἔχωμεν, τοῖς θεοῖς ἀποτελεῖν. v. VII 5, 32. Ages. XI 2. cf. Herodot. IV 136 θεοῖςΐ τε καὶ Σκύθῃει εἰδότες χά- piv. Plutarch. Mor. 349 F. et Naegelsbach, N. H. Th. p. 214. Schmidt, l. 1. II p. 38sqq. Apud oratores item talia inveniuntur, ut Meuss, F'leckeis. Jahrb. 139 (1899) p. 464. 65 adnotat: Demosth. I 10. XV 2. prooim. 24. Dein. III 11 (Demosth. XVIII 238 mente quidem, 86, 216 actione). Herond. mim. IV 1 sqq.
In eligendo deum, qui singulis occasionibus invocetur, varia sunt respicienda; primum quidem multum interest, id quod per se intelle- gitur, cuius ad provinciam pertineant petita:
Ad Apollinem verba faciunt Graeci pestem deprecantes Il. I
351 (ef. I 37 v. p. 515) Odysseus in mari iactatus deum maris invocat. Odyss. V 445. Penelope mortem ab Artemide petit. XX 61 Iupiter, ut signum det, rogatur XX 98. 112; Aeschyl. Sept. 69 Eteocles Iovem et deos urbis cet. imprecatur, ut urbem servent. Choeph. init. (cf. 165. 124sqq. 479) inferi dei implorantur ulciscendi causa, cf. Eumen. 94. Sophocl. Ai. 831 sqq. Electr. 118. Euripid. Ale. 163 Hestia, ut liberos tueatur. Helen. 1584 Poseidon et Nereides, ut mare prosperum reddant. cf. Iph. Taur. 269 saepius. Itaque planius explicatur, quem ad deum dirigantur, cuiusque in
1) De testimoniis Homericis cf. Naegelsbach, H. Th.* p. 198. Her- mann, l. 1. 8 24 not. 4 (p. 107). Stengel, 1.1. p. 72 not. 88.
2) His locis addam aliud testimonium: Hel. 1447 κέκληςθέ μοι, θεοί, πολλὰ χρηςτ᾽ ἐμοῦ κλύειν καὶ λυπρὰ... librorum lectionibus contra Kirchhoffii, Nauckii, Weckleinii sententias retentis atque hunc in modum explicatis: iam saepe, dei, a me invocati estis, ut et iucunda et tristia audiatis; cum χρηςτὰ vim ,utilia^ neque ex sententiarum connexu neque ex insequenti voce ἐμοῦ habere possit, et vim per se habere liceat „iu- cunda", cf. Medea 601 ubi xpncrà et λυπρὰ hac vi opponuntur, conclu- dendum mihi videtur imprecantes gratias egisse deis ita, ut iucunda audirent.
3) De voce ἔπαινος cf. Schoemann, l. c. p. 262 not. 9 εὐχαὶ a Platone legg. 801 explicantur: παρὰ θεῶν αἰτήςεις, 415 B εὐχὴ, αἴτηεις ἀνθριύ- ποις ἀταθῶν ἢ δοκούντων περὶ θεῶν. cf. Euthyphr. 14 B Xenoph. conviv. 2, 1 ὡς δ᾽ ἀφῃρέθηςαν αἱ τράπεζαι καὶ ἐςπείςαντο καὶ ἐπαιάνιςαν.
De Graecorum precationibus quaestiones. 511
rei angustiis. v. Xenoph. Cyneg. VI 13 εὐξαμένῳ τῷ ᾿Απόλλωνι καὶ τῇ ᾿Αρτέμιδι τῇ Arporépq ... Arrian. Cyneg. 34.1) Praeterea ratio habenda est, quonam cum deo precantes vinculo quodam?) coniuncti sint: velut Odysseus eiusque gens saepe Athenae supplicat: cf. Il X 278. 460. XXIII 770. Odyss. II 260. IV 762. VI 323. Euripid. Rhes. 608. Cycl. 850; vel filius deum patrem advocat.: Achilles matrem Il. I 352. Cyclops Poseidonem Odyss. IX 528. "Theseus eundem deum. Eurip. Hipp. 887. 1169; cf. Pind. Olymp. VI 58 de Iamo: ἐκάλεςςε TToceıdäv’ eupufíav, ὃν πρόγονον, καὶ ToEopópov Δάλου θεοδμάτας ckxomóv ... Isth. V 41 Heracles Iovem patrem pro Telamone orat. Bacchyl. XVI 53 verba Minos facit ad Iovem: Ζεῦ πάτερ, dxoucov. εἴπερ u[e κούρ]α ®oi- vıcca λευκώλενος coi τέκε. Hue spectant preces a sacerdote ad deum, cui servit, effusae: cf. Il. I 37 Chryses ad Apollinem. VI 305 Theano ad Athenam. Eurip. Iph. Taur. 1082. 1898 Iphigenia ad Artemidem. Eundem fere in modum diiudicandum est, quod Glaucus ad Apollinem preces mittit, quasi patrium; venerat enim Glaucus e Lycia, terra illa vera lucis, ubi Apollo imprimis colebatur. cf. Usener, G.N. p. 190 sqq. Ita saepius leguntur exempla, quibus illustratur singulos viros cum deo quodam artissime coniunctos esse: cf. Aeschyl. Sept. 448. de Polyphontis et Eurip. Hipp. de Hippolyti amicitia cum Diana inita. Atque Diomedem eiusque maiores cum Pallade arte cohaerere eodem quo Odysseus vinculo privato ex Iliados versibus: V 115. X 284 elucet. Huc quadrant praeterea preces Aeschyli mysteriis initiati ad Cererem datae: Aristoph. ran. 886 et v. 892 Euripidis verba: αἰθὴρ ἐμὸν βόσκη- μας iudicum ad Lycum heroem cf. vesp. 389 c. schol. et ad Jia βούλαιον et ᾿Αθηνᾶν βουλαίαν cf. Antiph. π. τ. Xopevr. 45. Praeterea addam causam haud ita parvi momenti a Ni - bacho et aliis laudatam exemplisque exstructam: sacrum quoddam, quod non multum abest, persaepe ad eligendum deum impellit: Odysseus invocat nymphas; Odyss. XIII 356 Aegisthus easdem deas Eurip. El. 805. cf. Soph. El. 635. 1376. Eurip. Suppl. init. Hipp. 116. 522 v. p. 508. Eadem de causa Phoen. 1365 ad Heram, βλέψας πρὸς "Apyoc, 1373 ad Athenam (cf. schol.) preces diriguntur. [dem valent verba Herodot. VII 191. VIII 64. Socratis preces ad Panem: Plat. Phaedr. 279 B.C.) Neque omittam aliam rationem apud Graecos vigentem; utebantur saepius, cum dubitabant quem
1) Fusius de illa parte, quis deus imploretur, imprimis Schmidt, l. c. II p. 34 sqq. disputat; de exemplis Homericis conferas Naegelsbach, l.l. p. 2168qq. de Euripideis: Fr. Lübker: Zur Theologie und Ethik des Furipides (Prg. Parchim 1868) p. 12. 18.
2) cf. Naegelsbach, 1. 1. p. 217.
3) cf. Phileb. 65 B v. p. 516.
512 Carolus Ausfeld:
ad deum preces dirigerent, oraculis: cf. Herodot. VII 178. 189. Xenoph. Anab. III 1. 6.')
Ex normis illis in eligendo deo generaliter statutis satis dilucide apparet, quam multi ac diversi dei in auxilium vocentur. Attamen nonnulla animadverti possunt, qui potissimum dei a singulis scripto- ribus singulis temporibus invocati sint. Si preces carminum Ho- mericae aetatis perlustramus, tria illa numina, lovem Athenam Apollinem, praecipue advocari videmus:
Ζεύς: Il. II 412. III 298. 320. 350. 365. VII 179. 202. VID 236. XV 372. XVI 233. XVII 645. XIX 270. XXI 273. XXIV 308. Odyss: VII 331. XX 97. 112.) ᾿Αθήνη: ll. V 115. VI 304. X 278. 283. 460. XXIII 769. Odyss. II 261. III 380. IV 762. VI 323. ᾿Απόλλων: Il. I 37. 451. XVI 513. Qui tres dei in trinitatem, ut ita dicam, coniuncti in formula illa, ut suspi- cari, licet antiquissima, qua ea, quae optantur, nullo modo fieri posse significatur, apud Homerum usitatissimi sunt: αἴ γὰρ Ζεῦ T€ πάτερ καὶ ᾿Αθηναίη xai Ἄπολλον cf. Il. II 371. IV 288. VII 132 saepius?), quam formulam L. Schmidt, 1.1. II 35 legiti- mum initium sollemnis praecationis fuisse existimat. ^ Eandem trinitatem quasi legitimam laudat Plat. Euthyd. 302 C. D.: εἶτα τοῖς ἄλλοις, ἔφη, ᾿Αθηναίοις οὐκ Ecrı Ζεὺς ὁ πατρῷος; οὐκ Ecriv, ἦ δ᾽ ἐγώ, αὕτη fj ἐπωνυμία ᾿Ιώνων οὐδενί, οὐθ᾽ Ócot ἐκ τῆςδε τῆς πόλεως &ruxicuévot eiciv οὐθ᾽ ἡμῖν, ἀλλ᾽ ᾿Απόλλων πατρῷος διὰ τὴν τοῦ Ἴωνος τένεειν᾽ Ζεὺς δ᾽ ἡμῖν πατρῷος μὲν οὐ καλεῖται, ἕρκειος δὲ καὶ φράτριος, καὶ ᾿Αθηναίη φρατρία ἀλλ᾽ ἀρκεῖ γε, ἔφη 6 Διονυςόδωρος: ἔςτι γάρ coi, ὡς ἔοικεν, ᾿ἸΑπόλ - λων τε καὶ Ζεὺς καὶ ᾿Αθηνᾶ. πάνυ ἦν δ᾽ ἐγώ. οὔκουν καὶ οὗτοι coi θεοὶ ἂν εἶεν; ἔφη. Atque apud Demosthenem XXI 198 illa trinitas quasi formula legitima legitur: νὴ τὸν Δία καὶ τὸν ᾿Απόλλω καὶ τὴν ᾿Αθηνᾶν. Maximus Tyrius in fine capitis undecimi, quo de sententia εἰ δεῖ eüxechaı disputatur,
1) cf. Schmidt, 1.1. IT, p. 37. 38.
2) Memoratu dignum videtur, quod plurimae preces et publicae et privatae ad Iovem directae a regibus exclamantur. In brevibus invo- cationibus per dialogos dispersis, quae quidem non sint exclamationes stupentium vel admirantium, quibus in exclamationibus Apollo appellatur, ut Wilamowitz, Heracl.? ad vss. 538 et 821 ad ὦ Φοῖβε &dnotat, certae quaedam leges constitutae sunt. Apud Aristophanem tales formulae affirmationis vel admirationis ex sermone cotidiano, ut videtur, desumptae passim laudantur atque scholia normas illas deorum advocandorum ac- curatius explicant. cf. Ziebarth, de iure iurando $n $wre Graeco. Diss. Gotting. 1892 p. 68qq., ubi omnes fere loci ad hanc rem pertinentes collecti inveniuntur.
3) cf. Naegelsbach, H. Th. p. 108 8 81.
4) In eandem fere sententiam iudicant: Lasaulz, 3. 1. p. 6 not. 18. Naegelsbach, 1. 1. p. 108. Stengel, 1. 1. p. 72 not. 6.
De Graecorum precationibus quaestiones. 513
precatur hunc in modum: ὦ Ζεῦ καὶ ᾿Αθηνᾶ xal Ἄπολλον, ἐθῶν ἀνθρώπων ἐπίεκοποι . . .T)
E numero aliorum deorum advocatorum, quos omnes singulos enar- rare supervacaneum videtur, et Poseidonem Odyss. III 55. IX 528, Artemidem: Odyss. XX 60 nymphas: Odyss. XIII 355. XVII 240 et rituales illas formulas commemorem, quibus deis advocatis ad longe aliam quandam et genuinam et vulgarem seriem deorum et quasi’a ceteris rationibus carminum Homericae aetatis alienam des- : cendimus. Il III 276sqq. Ζεῦ πάτερ Ἴδηθεν μεδέων, κύδιςτε μέτιςτε, ἠέλιος δ᾽ ὃς πάντ᾽ ἐφορᾷς καὶ πάντ ἐπακούεις καὶ ποταμοὶ καὶ γαῖα καὶ oi ὑπένερθε καμόντας ἀνθρώπους τίνυςθον ὅτις κ᾿ ἐπίορκον ὀμόςῃ. et XIX 258 ἴετω νῦν Ζεὺς πρῶτα, θεῶν ὕπατος καὶ ἄριετος, [fj τε καὶ Ἠέλιος καὶ ᾿᾽ξρινύες, ai θ᾽ ὑπὸ γαῖαν ἀνθρώπους τίνυνται, ὅτις κ᾿ ἐπίορκον öuöcn.?)
Longe aliter res se habet posteriore aetate, apud poetas, tragi- cos et comicos quos quidem praecipue adhibeam: permulti dei atque deae invocantur, singuli et coniuncti, sicut argumentis si fabularum postulatur. Quo fit, ut apud Aeschylum et Sophoclem plerumque dei inferi et patrii, mortui advocentur:
Sept. 69 ὦ Ζεῦ τε καὶ Γῆ καὶ πολιςςοῦχοι θεοὶ, ᾿Αρά τ᾽ Ἐρινὺς πατρὸς fj μεγαςθενής. Choeph. 1 'Epufj χθόνιε. v. 124. 139 καὶ ci κλῦθί μου, πάτερ. v. 479. Eum. 115 ὦ κατὰ χθονὸς θεαί. Soph. Ai. 831 Ζεῦ... πομπαῖον Ἑρμῆν... ταχεῖαι ποίνιμοί τ᾽ Ἐρινύες ... Ἥλιε... Θάνατε, Θάνατε... El. 67 ὦ πατρῴα τῆ θεοί T ἐγχώριοι. 110 ὦ δῶμα ᾿Αίδου καὶ Περεεφόνης, ὦ χθόνι᾽ Ἑρμῆ καὶ πότνι᾽ ᾿Αρὰ ςεμναί τε θεῶν παῖδες Ἐρινύες. v. Ο. C. 84.
In Euripidis et Aristophanis fabulis item multi ac varii dei et deae invocantur et maxima et inferiora numina, quae enumerare longum est, quaeque nullo modo certa quadam ratione comprehendi possunt.)
Iam vero satis superque mihi dictum videtur in universum de generibus precationum, de occasione precandi, de diis potissimum
1) Fortasse hic afferre licet haec: Aeschyl. Eum. 756 καί τις 'EX- λήνων ἐρεῖ, "Apyeioc ἁνὴρ αὖθις Ev τε χρήμαειν οἰκεῖ πατρῴοις, TTáA XA aboc καὶ Λοξίου ἕκατι καὶ τοῦ πάντα κραίνοντος τρίτου cuTf)poc, ὃς πα- τρῷον aibecOelc μόρον ς«ᾧζει με μητρὸς τούςδε ευνδίκους ὁρῶν᾽. et Iulian. orat. VII (2) 82 C καὶ ὁ νεανίεκος, ᾿Αλλ᾽ ὦ μέγιςτε, εἶπεν, Ἥλιε καὶ ᾿Αθηνᾶ, cé τε καὶ αὐτὸν ἐπιμαρτύρομαι τὸν Δία xpficde μοι πρὸς ὃ με βούλεςθε.
2) Similiter dei coniunguntur: Aesch. Prometh. 888qq. cf. Meuss, 1.1. p. 474. 75. Ziebarth, 1.1. p. 22sqq. Hirzel, Der Eid 127. Papyr. Oxyrh. 1 48 et 49.
3) Neque, ut ad finem praefationis perveniam, planius de formulis illis, θεῶν Tic, θεοὶ πάντες καὶ πᾶςαι neque de similibus sententiis seriem deorum advocandorum continentibus, ut θεοὶ κοινοὶ Herodot IX 90 saepius, disserere mihi proposui. De oratoribus cf. Meuss, 1. l. p. 460 et appendic. p. 574. 16 et Kuehnlein, de vi et usu precandé et iurandé formulis apud decem. oratores Atticos. Prg. Neustadt a. d. H. 1882 p. 9. 24. 25. 42. 48.
514 Carolus Ausfeld:
imploratis; neque copiosius de aliis") rebus ad expositionem pertinen- tibus explanem nisi de more quodam non satis diserte explanato ab iis, qui de precandi usu disputaverunt: Saepius commemorantur petentes elara voce preces effudisse: cf. Il. I 450 Xpücnc μεγάλ᾽ εὔχετο v. III 275. VIII 347 μετάλ᾽ εὐχετόωντο Exactoc, v. XV, 369 et Schol. Bekk. ad. 1450... .. ὅτε κατηρᾶτο, ἡευχῇ ηὔχετο. Schol. ad I 35 ἀπάνευθε κιών: ἵνα μὴ ἀκούςωειν οἱ πολέμιοι cet. Odyss. V 444 : €. Schol. ef. La Rochei editionem ad III 275; cf. verba Aiantis I. VII 193 ἀλλ᾽ ἄγετ᾽ ὄφρ᾽ àv ἐγὼ πολεμήια τεύχεα δύω, τόφρ᾽ ὑμεῖς εὔχεεθε Διὶ Κρονίωνι ἄνακτι cıyf ἐφ᾽ ὑμείων, ἵνα μὴ Τρῶές γε πύθωνται ... quo ex loco minime concludi posse mihi videtur in universum cty(fj implorari deos, ut Schoemann, 1. 1. p. 265 putat, sed e contrario, etsi me non fugit Il. I 450. III 275 unum pro multis advocata contione verba facere atque ita facilius morem illum clara voce precandi intellegi posse.) Apud Diogenem Laertium IV 171 p. 416 D scriptum legimus praeceptum Pythagoricorum μετὰ φωνῆς εὔχεεθαι, qui locus ita explanatur: ὅτι δικαίας ἐβούλοντο εἶναι εὐχὰς ἃς οὐκ ἄν τις αἰδεςθείη ποιεῖεθαι πολλῶν ευνειδότων.) Stengel 1. 1. p. 72 morem illum cognosci posse ex humana ratione atque existimatione deorum putat, idemque fere exstimat Hermann 1.1. 8 21 not. 17. 18. Sed summi momenti mihi esse videtur, quod Lasaulx 1. 1. p. 5 not. 8 vim verborum εὐχὴ, εὔχεεθαι: clara voce pronuntiare explicans perstringit: „lautes feierliches Sprechen, nach der Ansicht der Alten, dafs im Worte die stärkste Magie liege“ Immo vero haec genuina vis praecepti clara voce precandi papyris magicis illustratur: cf. Dieterich, papyr. mus. Lugd. Bat. πάςῃ φωνῇ. Abraxas p. 8. 4. 16. πάςῃ φωνῇ. v.de vi magica vocis clarae: Heim, incantamenta graeca et latina p. 465. Lehmann-Petersen: Aberglaube u. Zauberei p. 47. Atque ita denuo ad genuinam vim magicam et in precibus pervulgatam descendimus.
Haec satis multis verbis expositionis causa praefatus ad preces ipsas pervenimus; ac primum pauca explicemus de dispositione, quam ut eo facilius perspicias, afferam nonnulla exempla eximia e numero precationum his in quaestionibus tractatarum. Plerumque sunt divisae preces in tres partes, quarum una comprehendit in-
1) De gestibus, de verbis precandi, quorum ex numero praecipue urgeam vocem ἀρᾶςθαι saepe apud Homerum, postea raro usitatam, et verba καλεῖν, ἐπικαλεῖν, TpockaAeiv, quorum de genuing vi imprimis magica infra p. 519 pauca afferam — cf. Sittl, Gebärden der Griechen und Römer p. Me sqq. et viros doctos supra laudatos.
2) cf. praecepta Oedipodi a choro data: 1. c. 486 ὥς cpac καλοῦμεν Eüuevidac ἐξ εὐμενῶν crépvuv δέχεεθαι τὸν ἱκέτην cwrhpiov, αἰτοῦ có τ᾽ αὐτὸς, K' εἴ τις ἄλλος ἀντὶ ςοῦ, ἄπυετα φωνῶν μηδὲ μηκύνων βοήν, ἔπειτ᾽ ἀφέρπειν ἄντροφος.
8) cf. Pers. II 5: tacita libavit acerra, Schol. ideo am non erant, ne 1niqua eorum petitio audiatur. cf. O. Jahn, ad hunc locum in editione commentario instructa.
De Graecorum precationibus quaestiones. 515
vocationem, altera semper fere media, si modo ab ceteris parti- bus accuratius secerni potest, omnia continet, ut generaliter dicam, quae neque ad invocationem neque ad tertiam partem, preces ipsas, pertinent; ut facile ires illas partes cognoscas, hanc precem Homericam, quam infra saepius repetam, conferas: D. I 37 κλῦθί μοι, ἀργυρότοξ᾽, ὃς Χρύεην ἀμφιβέβηκας Κίλλαν τε ζαθέην, Τενέδοιό τε ἶφι Aväcceıc, Σμινθεῦ; pars altera: εἴ ποτέ τοι χαρίεντ᾽ ἐπὶ νηὸν ἔρεψα ἢ εἰ δή ποτέ τοι κατὰ πίονα μηρί᾽ ἔκηα ταύρων ἠδ᾽ αἰγῶν, τόδε μοι κρήηνον ἐέλδωρ; tertia pars: τίςειαν Δαναοὶ ἐμὰ δύκρυα coici βέλεςειν. Huius partitionis rationem secutus postea agam: primum de invocatione, quae dei nomina epi- thetis et additamentis aucta omnibus temporibus appellantur: cf. infra 521 cf. Soph. El. 110 ὦ δῶμ᾽ 'Aíbou xai TTepcepóvnc ὦ χθόνι᾽ Ἑρμῆ xal πότνι᾽ 'Ap& ceuvaí τε θεῶν παῖδες Ἐρινύες, ai τοὺς ἀδίκως θνήεκοντας ὁρᾶθ᾽ ai τοὺς εὐνὰς ὑποκλεπτομένους ἔλθετ᾽ ἀρήξατε, τίςαςθε πατρὸς φόνον ἧμε- τέρου, Kai μοι τὸν ἐμὸν πέμψατ᾽ ἀδελφόν, μούνη γὰρ ἄγειν οὐκέτι «ς«ωκῶ λύπης ἀντίρροπον ἄχθος. Aristoph. vesp. 875 ὦ δέςποτ᾽ ἄναξ τεῖτον ᾿Αγυϊιεῦ τοὐμοῦ πρόεθεν προπυλαίου, δέξαι τελετὴν καινήν, ὦναξ, ἣν τῷ πατρὶ καινοτομοῦμεν᾽ παῦςον τ᾽ αὐτοῦ τοῦτο τὸ λίαν ς«τρυφνὸν καὶ πρίνινον ἦθος, ἀντὶ cipatou μέλιτος μικρὸν τῷ θυμιδίῳ παραμίξας...
Deinde de altera parte epica, qua multa ac varia continentur, quae etsi infra copiose demonstrabimus, hoc quoque loco non multis testimoniis diffuse proponamus: cf. p. 525. Odyss. III 380 ἀλλά, ἄναςς᾽, ἵληθι, δίδωθι δέ μοι κλέος ἐεθλόν, αὐτῷ καὶ παίδεςει καὶ αἰδοίῃ παρακοίτι, coi δ᾽ αὖ ἐγὼ ῥέξω βοῦν ἦνιν, εὐρυμέτωπον ἀδμήτην, ἣν οὔ πω ὑπὸ ζυγὸν ἤγαγεν ἀνήρ, τήν τοι ἐγὼ ῥέξω χρυςὸν κέραειν περιχεύας. cf. Eurip. Hec. 534. Iph. Aul. 1570 p. 529. Hel. 1441 ὦ Ζεῦ, πατήρ τε καὶ copöc κλήζει θεός, βλέψον πρὸς fjuGc καὶ μετάςτηςον κακῶν. EAKoucı δ᾽ ἡμῖν πρὸς λέπας τὰς ευὐυμφορὰς ς«πουδῇ cüvayaı. κἂν ἄκρᾳ θίτῃς χερί, ἥξομεν ἵν᾽ ἐλθεῖν βουλόμεεθα τῆς τύχης. ἅλις δὲ μόχθων, οὗς ἐμοχθοῦμεν mápoc...; postremo de tertia parte, preceipsa; atque eam quoque nonnullis exemplis explicationis causa ostendam: cf. Aeschyl. Sept. 69 ὦ Ζεῦ τε καὶ Γῆ καὶ πολλις- ςοῦχοι θεοὶ, 'Apóá τ᾽ Ἐρινὺς πατρὸς f) μετγαςθενὴς, μή μοι πόλιν γε πρέμνοθεν πανώλεθρον ἐκθαμνίεητε δῃάλωτον, Ἑλ- λάδος φθόγγον χέουςαν, καὶ δόμους ἐφεςτίους᾽ ἐλευθέραν δὲ γῆν τε καὶ Κάδμου πόλιν Ζζυτγοῖςει δουλίοιει μήποτε ςχεθεῖν᾽ γένεεςεθε δ᾽ ἀλκή᾽ ξυνὰ δ᾽ ἐλπίζω λέγειν᾽ πόλις γὰρ εὖ πράςςουςα δαίμονας τίει; et Plat. Phaedr. 279 B. C ὦ φίλε Πάν τε καὶ ἄλλοι ὅςοι τῇδε θεοί, δοίη τέ μοι καλῷ γενέεθαι τἄνδοθεν ἔξωθεν δ᾽ ὅεα ἔχω, τοῖς ἐντὸς εἶναί μοι φίλια. Πλούειον δὲ νομί- ζοιμι τὸν ςοφόν᾽ τὸ δὲ χρυςεοῦ πλῆθος εἴη μοι ὅεον μήτε φέρειν μήτε ἄτειν δύναιτ᾽ ἄλλος ἢ ὁ εὔφρων.
516 Carolus Ausfeld:
I.
His exemplis, ut cuiusque partis precationis et cuiusque aetatis proprietates illustrentur atque in contextu proponantur, laudatis, transeamus nunc ad fusiorem explicationem invocationum deorum. primum quidem agemus de formulis invocationi nominis dei ipsius Ac saepius praemissis aut preces ipsas incipientibus. Quae quidem for- mulae omnibus temporibus usurpatae hanc fere vim praebent:
audiendi, videndi, veniendi:
κλῦθι: Il. I 37. 451. V 115. X 278. XVI 514. XXIII 770.
Odyss. II 262. III 55. IV 762. V 445. VI 324. IX 528. κέκλυθι: Il. X 284. κλύε: Soph. El. 1376. κλύετέ μου: Eurip. Phoeniss. 605. &xoucov: Odyss. VI 325. Aeschyl. Choeph. 500. ἄκουε: Soph. El. 643. eicakoucov: Eurip. Orest. 1234 saepius. ἴδοι: Aeschyl. Suppl. 206. ἴδοιτο: 210. ἐπίδοι: Suppl. 1. Sept. 485. ἐπιδέτω: Suppl. 145. θεωρὸς... γενοῦ: Choeph. 246. βλέψον πρὸς ἡμᾶς: Eurip. Hel. 1442 saepius.!) ἐλθέ: Il. XXIII 770 κλῦθι θεὰ ἀγαθή μοι ἐπίρ- ροθος ἐλθὲ ποδοῖιν. ἔλθοι: Aesch. Eum. 297. μολεῖν ἀρωγόν: 289. ἐλθεῖν ἀρωτούς: Soph. Ο. C. 1012. εωτῆρας.... μολεῖν: Phil. 737. v. Eurip. Orest. 1226. ἱκοῦ: 1281. ἔλθετ᾽: Soph. El. 115. ἐλθέ: Eurip. El. 680. cf Hec. 536. Cycl. 602. Heracl. 494. Aristoph. nub. 269. Thesm. 1155 passim. φάνηθι: Eurip. Heracl. 494. Rhes. 370. v. Soph. Ai. 696. Eurip. Bacch. 1017. φάνηθι ταῦρος. Hipp. 528 φανείης.
Quibus exemplis ex ingenti numero invocationum collectis?), si consideramus, quae formulae rituales vim maxime genuinam atque minimam deorum existimationem praebeant, primo obtutu elucet formulis audiendi et videndi, quibus deus, ut quasi de caelo animum ad res humanas adhibeat, admonetur, maiorem deorum eorumque naturae opinionem significari quam verbis veniendi?) Atque ut eo clarius edoceamur, quam proprie hae voces veniendi intellectae sint, conferamus preces magicas, quae nobis papyris traditae sunt. His enim formulae antiquissimae, quae omnibus temporibus vigebant, Servatae sunt, et vetustissimae opiniones magicae explicantur, qui- bus deus invocatur, ut intret in precantem aique eo modo petens deus ipse fiat. cf. Greek Papyri in the Brit. Mus. ed. Kenyon 1893 p. 116 pap. CXXII ad Hermem: [ἐλθ]έ μοι κύριε Ἑρμῆ dc rà βρέφη εἰς τὰς (Ta Pap.) κοιλίας τῶν γυναικῶν, ἐλθέ μοι κύριε Ἑρμῆ εύνατον ... vs. 14 ἐλθέ μοι... vs. 84 cum alia formula magica*) ἤδη ἤδη ταχύ ταχύ ἐν τῇ νυκτὶ ταύτῃ ἐλθέ.
1) cf. Usener, Götternamen p. 69 not. 7. Lübcker: Sophocleische Theo- logie u. Ethik. I (1851) p. 18 qq.
2) De his formulis in hymnis usitatissimis v. Adams: de poet. scaen. graec. hymn. sacr. imitator. Jahrb. f. cl. Ph. Suppl. XXVL p. 221 qq.
3) cf. formulas invocandi supra allatas ἐπικαλεῖςθαι π cet. —
quarum ad sententiam interpretandam copiosius revertar infra p. 517 sqq. 4) cf. Adami, 1. c. p. 220 not. 3.
De Gr&ecorum precationibus quaestiones. 517
Cf. praeterea Dieterich, Papyr. mag. mus. Lugdun. Bat. (Jahrb, f. class. Philol. Suppl. XVI) p. 803, XVIII 6: eíceA0e, κύριε xal χρημάτιςοον ... eiceAeUcerat θεός. Abraxas p. 185, 3 εἴςελθε xai ἐπάκουςόν μοι... 5 εἰεελθόντος δὲ τοῦ θεοῦ μὴ évaréviZe τῇ ὄψει ... His formulis non solum petitur, ut veniat, sed etiam deus cogitur: cf. Papyr. Par. ( Wessely) v. 709 μένε cv ἐμὲ (sie!) ἐν τῇ ψυχῇ μου. 3106 ἐλθὲ δέ ποτε, θεὲ, καὶ λέγε ἐν ἀνάγκῃ. v. Papyr. mag. mus. Lugdun. Bat. IV 8 ὃ δὲ ἐπάναγκος, δεῦρό μοι πήξας τὸν A τῇ ςεαυτοῦ δυνάμει.) Eandem vim magicam reperimus in precatione a Pelope ad Poseidonem effusa, quam Pindarus Ol I 73 memoriae tradit: ἐγγὺς ἐλθὼν πολιᾶς ἁλὸς οἷος Ev ὄρφνᾳ ἄπυεν βαρύκτυπον Εὐτρίαιναν. ὁ δ᾽ αὐτῷ πὰρ ποδὶ cxedöv φάνη, τῷ μὲν eire?)
His formulis praemissis vel additis, quibus iterum &d rem magi- cam pervenimus, nomen dei appellatur aut nonnunquam nomen „dei certi^?) epitheti loco usurpatur vel alio modo deus significatur, ut exempli gratia in carminibus Homericis Athena: Διὸς TEexoc — ’Atpurwvn: Il V 115, X 284. Odyss. IV 762. VI 324. Διὸς tékoc*): Il. X 278. θεά: Il. XXIII 770. ávacca: Odyss. III 380. Apollo invocatur: ἀργυρότοξε: IL I 37. 451. ἄναξ: Il. XVI 514. 523. v. Usener,1. c. p. 221 not. 6. ᾿Αγυιεῦ: Aristoph. vesp. 875. Apud Aeschylum Eum. 115 Erinyes: ὦ κατὰ χθονὸς θεαί; a Sophocle O. C. 84 eaedem deae ὦ πότνιαι δεινῶπες, v. 106 ὦ τλυκεῖαι παῖδες ἀρχαίου Σκότου; ab Euripide Hecab. 534 Achilles ὦ παῖ Πηλέως; Iph. Aul. 1570 Artemis: ὦ παῖ Ζηνὸς ὦ θη- PoKTöve?) invoeantur; eadem dea Iph. Taur. 1398 ὦ Λητοῦς κόρη. Athena: Phoen. 1373 ὦ Διὸς κόρη. Aphrodite: Hel. 1098 κόρη Διώνης, Κύπρι. Hipp. 117 δέςεποινα, Κύπρι, 522. δέςποινα, ποντία Κύπρι. Artemis: Hipp. 74 ὦ δέεποινα. Iph. Taur. 1082 ὦ πότνια. Hestia: Alc.163 δέςεποινα (cf. Schol. a. h. 1.).5) Quam diligentissime operam navaverint, ut deus, ad quem preces dirigebantur, etsi nomen non appellabatur, recte significaretur, ad- verti potest etiam ex locis Homericis: cf. Odyss. II 262 c. schol., ubi Telemachus deum vocat verbis: ὃ χθιζὸς θεὸς, ἤλυθες et Odyss. V 445 imprecatur Odysseus deum, qui mare perturbat, κλῦθι ἄναξ ὅτις ÉéCCl. Atque multis aliis exemplis demonstratur, quam sancte riteque servatus sit mos ille nomen rectum afferendi sive nomine
1) De formulis ἐλθέ cet. in omnibus papyris usurpatis cf. indices apud Dieterich, Suppl. XVI 1888. Abraxas. Wessely, Denkschriften der Wiener Akademie. 1888. 1898. De ἐπάναγκος v. Buresch, Klaros p. 20.
2) cf. Usener, G. N. p. 886 not. 9.
3) cf. Usener, G. N. p. 75 not. 3 et 816 sqq.
4) De more illo addendi, unde deus vel de& natus sit, vide infra p. 523.
5) In libris extat "Apreut, quae vox, cum versui accommodari non possit, eo cognoscitur, quod supra lineam vel ad marginem ad παῖ Ζηνὸς adposita erat. (v. Aristoph. Lys. 841 ὦ θεά: Schol. πρὸς τὴν θεὰν eöyxeraı).
6) cf. ad πότνια, bécroiwa cet. Usener G. N. p. 222 8qq.
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 84
y
518 Carolus Ausfeld:
proprio addito sive alio modo potentia dei invocati expressa. Ut facile cognoscas omnibus temporibus morem illum vulgarem fuisse, adiungam nonnulla exempla: Ι Aeschyl. Ag. 160 Ζεὺς, ὅςτις ποτ᾽ ἐςτὶν, εἰ τόδ᾽ αὐτῷ φίλον
κεκλημένῳ, τοῦτό νιν προςεννέπω (Chor.). Eur. frg. 912, 2 N.? Ζεὺς εἴτ᾽ Αἴδης ὀνομαζόμενος ςτέργεις. Plat. Phileb. 120 καὶ νῦν τὴν μὲν ᾿Αφροδίτην, ὅπῃ ἐκείνῃ φίλον, ταύτῃ προςαγορεύω. Optime illustratur hie ritus illo loco Platonico: Kratyl. 400 ἐν ταῖς εὐχαῖς νόμος écriv ἡμῖν εὔχεεθαι, οἵτινές τε καὶ ὁπόθεν χαίρουειν ὀνομαζόμενοι ταῦτα καὶ ἣἡμᾶς αὐτοὺς καλεῖν.1) Cf. praecepta quae apud Menandrum περὶ ἐπιδεικτικῶν
. περὶ Σμινϑιακοῦ Rhet. gr. III, p. 438 1. 11 sqq. (Spengel) statuuntur: ὦ Σμίνθιε ΓΛπολλον τίνα cé χρὴ TTPOCEITTEIV πότερον ἥλιον... ἢ νοῦν... fj δημιουργὸν cet. et p. 445 1. 26 ποίαις cé προςεητγορίαις προςφθέγξομαι; oi μέν ce Λύκειον AEyoucıv, οἱ δὲ Δήλιον, oi δὲ ᾿Αςκραῖον, ἄλλοι δὲ "Axtıov. Λακεδαιμόνιοι δὲ ᾿Αμυκλαῖον, ᾿Αθηναῖοι πατρῷον. Cf. Iuliani orat. VII 231 A (Hert- lein) ὦ Ζεῦ πάτερ ἢ ὅτι coi φίλον ὄνομα xai ὅπως ὀνομάζεςθαι. Servius ad Aen. II 351 et IV 577 Pontifices ita precabantur: Iupiter optime mazime sive quo alio nomine te appellari volueris. Vide praeterea Apul. met. 11, 2 in precatione: sive tu Ceres ...seu tu caelestis Venus ... seu Phoebi soror . . . quoquo nomine quoquo ritu quaqua facie te fas est invocare; atque denique Arnobius III 42 de invocatione gentili explicat: wsque adco res exigit propriatim deos scire nec ambigere nec dubitare de uniuscungue vi nominis.?)
Itaque summi momenti esse affert scholiasta ad Il. V 114, quae epitheta singulis in causis deis tribuantur, his verbis: οἰκείως δὲ τοῖς παθήμαει oi εὐχόμενοι τοῖς θεοῖς τὰ ἐπίθετα ποιοῦνται xoi γῦν μὲν ὁ καταπονούμενος ἀτρυτώνην, ἣ δὲ εὐχομένη τὴν Ἴλιον ςῴζεεθαι ἐπικαλεῖται τὴν ἐρυείπολιν (VI 305), οἱ δὲ τὴν λείαν λα- Bóvrec ἀνατιθέαει τῇ ληϊτίδι (X 460). Eadem de causa Chryses Il. 1 37 Apollinem ἀργυρότοξε invocat, ut sagittas pestiferas mittat, atque talia.
Salis superque demonstratum mihi videtur esse summa cura
atque diligentia per multa saecula in invocandis deis nomina tractata
1) cf. Schanz: Comment. Platonic. ( Festgruss d. 20. Philologenversamm- lung zu Würzburg 1868) p. 109. Lasaulx: Gebet d. Griech. u. Römer (ind. Wirceburg. 1842) p. 6 not. 18.
2) Form am illam Agahdius (Jahrb. f. class. Philol. Suppl. 1898 p.132) indigitamentis tribuit. De formula sive .. . sive cf. Horat. carm. saec. 16 sive tu Lucina probas vocari seu Genitalis. εἴτε... «εἴτε cf. Usener G. N. p. 336 not. 11. Cf. compluria exempla a Wi issowa, Religion u. Cultus d. Römer. Hdbch. V 4 (1902) p. 33 not. 1. 2. 3. Fortasse huc quadrant versus Aristoph. Ach. 566, ubi chorus Lamachum advocat quasi deum: ἰὼ Λάμαχ᾽... ὦ βλέπων crpamác, βοήθηςον, ὦ τοργολόφα, φανείς: ἰὼ Λάμαχ᾽ ὦ φίλ᾽, ὦ φυλέτα. εἴτ᾽ ἔςτι ταξίαρχος ἢ crpamnyöc A τειχομάχας ἀνήρ, βοηθηςάτω τις dvöcac...cumulantur epitheta, auxilium .
De Graecorum precationibus quaestiones. 519
esse a Graecis. Attamen minime miraberis, quod in precibus illa diligentia servata est, si cognoveris, quanta fuerit vis nominis et in omnibus precationibus antiquissimorum populorum et in rebus ma- gicis. Semper semperque accuratissime vis nominis explicatur, id quod facile cognoscas ex his exemplis, quae speeiminis eausa, quan- tum fors mihi obtulit, collegi: de efficacia nominis apud Indos ef, quae Oldenberg, Vedareligion pp. 310. 480/81. 515,1. 516/17 adnotat. de Arabibus Wellhausen: Reste arabischen Heidentums, edit. alt. 1897 p. 213 e. not. dicit: „für die Götter ist der Name von allerhóchster Wichtigkeit . . . der Name ist der ganze Inhalt ihrer Offenbarung . . . nur wenn man ihren Namen konnt, kann man auf sie wirken und sie an- beten.‘ Idem fere de Muhamedanis p. 199. Cf. Freudenthal, Hell. Stud. II 172. De Aegyptiis affert Renouf: Vorlesungen über Ur- sprung und Entwicklung der Religion, erläutert an der Heligion der alten Ägypter (autorisierte Übersetzung. Leipzig 1881) p. 181 so 0n vielen Stellen gründel Osiris seine Ansprüche einfach auf seine Kenntnis der Namen der Götter...“ p. 211 ex hymno quodam Acgyptiaco: „Dein Name soll mein Schutz sein.“ Bevertamur ad Graecorum papyros magieas. Ubique eandem opinionem invenimus. Ita papyrus, quam Dieterich, Abraxas p. 119 sqq. edidit, inseripta est Βίβλος ἱερὰ ἐπικαλουμέμη Movàc ἢ ὀγδόη Muucéwc περὶ τοῦ ὀνόματος τοῦ Ayiou.‘)
Ut eo clarius appareat summam vim magicam positam esse in scientia nominis, id quod semper innumerabil fere exemplorum numero demonstratur quodque, qui papyros perlegerit, facile intelle- get, liceat mihi nonnullos loeos efficacissimos afferre:
YVWcıc ὀνόματος passim summi momenti esse existimatur: cf. Pap. Berol. II 128 δῶρόν μοι ἐδωρήσω τὴν τοῦ μεγίετου cov ὀνόματος Yvüciv. Pap. mag. mus. Lugd. Bat. ed. Dieterich, 1. c. p. 799 III 196 xai &dwpricw τὴν τοῦ μεγίστου óv[óuaroc] cov γνῶειν ἣν καὶ rnpncw. cf. Pap. Leid. V, p. ΠῚ 15.
Atque si quis nomina cognoverat, deos se plane regere atque sua voluntate eorum potentia uti posse sibi persuaserat: ef. Pap. mag. mus. Lugd. Bat. p. 800 IV 11 émóxoucóv μοι, ὅτι μέλλω τὸ μέτα ὄνο[μα] λέγειν. Abrazas p. 177 Ll 24 ἐπίβλεψόν με... τὸν εἰδότα cou τὸ ἀληθινὸν ὄνομα καὶ αὐθεντικὸν ὄνομα, p. 178 1. 11 μέριςόν μοι ἀγαθά, αὔξηςόν μοι τὸν βίον ὅτι... ὕμνηςἁ cou τὸ αὐθεντικὸν ὄνομα καὶ ἅγιον .. .: passim in papyris de nominibus illis magnis atque sanctis disseritur: ef. Abraxas 195 1. 4 δεῦρό μοι... οὗ ECTIV τὸν κρυπτὸν ὄνομα καὶ ἄρρητον ἐν ἀνθριύποις. . . Pap. Mag mus. Lugd. Bat. p. 676 οὗτοί eiciv οἱ καλούμενοι πολοκράτορες
1) Vide Dieterich, Abraxas p. 22. 148. 160 not. 1 de deis advocatis, nomine enumeratis; cl. T'ylor, Anfünge der Cultur, p. 860881. v. p. 524 not. 3.
δὲ"
520 Carolus Ausfeld:
τοῦ οὐρανοῦ ὡς dei ce ἀςπάςαςεθαι ὁμοίως éxacrov τῷ ἰδίῳ ὀνό- ματι... Pap. Paris. ed. Wessely, 1. e. v. 1189 ci εἶ τὸ ὄνομα τὸ ἅγιον καὶ τὸ ἰςχυρὸν τὸ καθηγιαςμένον ὑπὸ τῶν ἀγγέλων πάντων ... v. 1609 ἐπικαλοῦμαί cou τὰ ἱερὰ καὶ κρυπτὰ καὶ μεγάλα ὀνόματα, οἷς χαίρεις ἀκούων. Cf. precationem illam supra p. 516 laudatam, ubi Hermes his verbis cogitur v. 20 οἶδά cou xai rà βαρβαρικὰ ὀνόματα.) Sequuntur nomina illa, quibus deus signi- ficatur.
Quoniam satis dictum est de origine illius moris summa dili- gentia nomen dei invocati afferendi, ad aliam consuetudinem in- vocandi transgressi sumus, quae ex eodem fonte derivari potest. Ut enim rectum atque legitimum nomen nominetur, appellationes et epitheta deorum cumulantur atque ita πολυωνυμία deorum effieitur, qua dei celebrantur ita, ut quo maior sit numerus epi- thetorum, eo maiore fruantur honore dei?) Optime illustratur illa consuetudo his locis: Aristoph. Plut. 1164, ubi Carion ad Mercurium dicit: dc ἀγαθόν écr ἐπωνυμίας πολλὰς ἔχειν et precatione illa a Diana ad patrem directa: Callimach. hymn. ad Dian. 7 δός μοι moAuwvuuiav. Atque apud omnes nationes omnique aetate hic mos pervulgaris erat usque ad id tempus, quo novi ritus statuebantur, secundum quos multa verba fieri in precibus vetabantur.
Renouf, 1.1. p. 83: „in der Litanei des Gottes Ra ... wird der- selbe Gott unter 75 verschiedenen Namen angerufen.“ ΟἿ, Zimmer, Altindisches Leben p. 67. v. Lydus, de mensibus p. 118, ubi epi- theta superant numerum triginta. Iulian. orat. 5, 179 D in prece ad Magnam Matrem.
Sed ex illis precibus quas ex Homerica aetate usque ad iniens saeculum quartum collegimus, nonnulla specimina, quibus epitheta cumulantur, congerere supervacaneum non erit, ut inde accuratius explicemus de forma ac vi ac ratione illorum epithetorum:
Il. I 37: κλῦθί μοι ἀργυρότοξ᾽ ὃς Xpocnv ἀμφιβέβηκας Κίλλαν τε ζαθέην Τενέδοιό τε ἶφι Aväacceıc Σμινθεῦ.ὴ II 412: Ζεῦ κύδιςτε μέγιετε κελαινεφές αἰθέρι ναίων. Sophocl. Ai. 835: καλῶ δ᾽ ἀρωγοὺς τὰς ἀεί τε παρθένους ἀεί θ᾽ ὁρώςεας πάντα τἀν βροτοῖς πάθη, ceuvac Ἐρινῦς τανύποδας. Eurip. Iph. Aul. 1570:
1) Cf. Wünsch, Seth. Verfluchungstafeln n. 49. 5% ἐξορκίζω. ὑμᾶς, ἅγιοι ἄγγελοι καὶ ἅγια ὀνόματα.
2) Dei ipsi πολυώνυμοι appellantur: cf. nonnulla exempla apud Usener G. N. p. 334 not. 7. Adami, l. c. p. 240: quibus addam ex Papyris magicis haec: Papyr. Paris. vss. 2745. 2766. 2815. 2881; apud Kenyon, p. 82 vss. 503. 756. Papyr. 122 vs. 14.
3) Quanti aestimata sit vis illius precationis et quam vulgares versus illi Homerici fuerint, ex eo lucet, quod initium invenimus in prece magica (pap. Anastasi 5), Brit. Mus. XLVII (III saecul. p. Chr.). Cf. Wessely (Gr. Zauberpap. 1888) p. 9 et p. 1498qq. Kenyon, 1.1. p. 82 vss. 80. 81. 36. 37, ubi Κύλλαν extat et ἐπὶ βωμὸν ἔρεψα, quae vox βωμὸν ad verbum
ἔρεψα eis, qui adhibebant hanc imprecationem, magis convenire videbatur quam νηόν, quae vox in libris Homericis legitur: cf. Schol. ad h. 1.
De Graecorum precationibus quaestiones. 521
d παῖ Ζηνός, ὦ θηροκτόνε, τὸ λαμπρὸν εἱλίεςους᾽ Ev εὐφρόνῃ φάος. Aristoph. pac. 974: ὦ ςεμνοτάτη βαείλεια θεὰ, πότνι᾽ Εἰ- ρήνη, δέεποινα χορῶν, δέεποινα γάμων.
Haec fere summatim de more epitheta congerendi praefatus nune pauca dicamus de forma atque vi epithetorum. Adduntur nomini dei et substantiva, et adiectiva, et participia, et sententiae relativae. Hoc quoque loco, quamquam de eadem con- suetudine in hymnis componendis adhibita Adami nonnulla collegit l. c. p. 242 mihi liceat ex numero precationum usitatissimas formulas et substantiva et adiectiva et participia et sententias relativas adferre, ut ex formulis collectis vim sententiarum singulis deis tributarum eo facilius eligas; quae a p. 522 alia ratione congeram.
᾿ς Frequentantur substantiva: ἄνα, ἄναξ, ävacca: cf. Il. III 351. XVI 233, Aeschyl. Eum. 235, Soph. El. 645. 1376, Eurip. El. 678, Cycl. 599, Aristoph. pac. 238 av. 295. cf. p. 517. πά- T€p. cf. p. 522 ab Euripidis aetate δέςποινα: cf. Eurip. Alc. 163, Hipp. 117.522, Cycl. 350, Rhes. 608, Aristoph. pac. 271. δέσποτα: Eurip. Iph. Taur. 271, Aristoph. nub. 264, pac. 385. 399, Lysistr. 940; e numero adiectivorum afferam: κύδιςτε μέγιςτε cf. p. 522. πότνια, πότνιε: Soph. O. C. 84, Eurip. Iph. Taur. 1082. Hel.1093, Phoen. 1365, Aristoph. pac. 271. 975, ran. 337 passim. cf. p. 517. Deinde epitheta illa sollemnia: ceuvóc: Soph. Ai. 837, Aristoph. nub. 291, pac. 974 saepius. πολυτίμητος: Áristoph nub. 269. 293, vesp. 1001, equit. 1390, av. 667, Thesm. 286, ran. 337 et alia. Participia usitatissima nominentur: μεδέων: II. III 276 (= 320, VII 202, XXIV 308), Aristoph. Lysistr. 834, equit. 768. ναίων, οἰκῶν: cf. p. 524. Sententiae relativae: 0c... ἀμφιβέβη- Kac...Aväcceıc!) I. I 37. 451; ὃς πάντ᾽ ἐφορᾷς καὶ πάντ᾽ ἐπακούεις: Il. III 277. ὃς... ávácceic: Odyss. XX, 112. ὃς μέδεις Τρίκκης καὶ Κῶν γλυκῆαν κἠπίδαυρον diknkac: Herond. mim. 4, 1. ὃς οἰκεῖς: Eurip. Hel. 962. ὃς... ἔχεις: Aristoph. nub. 264, ran. 659. εἴτε... κάθηςθε... εἴτε... χορὸν icrate... εἴτ᾽... ἔχετε. οὗ p. 524.
Nunc autem electis atque digestis epithetis quaeramus, qua ratione illa additamenta congesta sint, atque illustremus, quae ex- plicentur his epithetis. Nec vero, ut iam supra exposuimus, negan- dum est illam vocabulorum adiectionem evidentissime plerumque eo conspirare, ut dei hominum natura iudicati propitii fiant atque eo libentius petita dent.") Utque his epithetis ornatui destinatis omni modo dei celebrentur, primum explicatur potentia eorum aique in universum natura et potestas singulorum deorum; tum saepe additur cognomen, quo ostenditur, unde natus sit deus*); deinde
1) cf. Adami, l. c. p. 243.
2) cf. Bergk, Kl. Schriften p. 708 not. 129.
3) cf. Menandri praecepta: Rhetor. Graec. III (Spengel) p. 488. Adami, 1.1. p. 224 8qq.
522 Carolus Ausfeld:
nonnunquam adiciuntur loca, sive oppida sive montes, in quibus deus aut natus est aut imprimis colitur aut unde arcessitur. Haec fere sunt genera epithetorum, quae ex formis illis derivari possunt quaeque, ut res postulat, in precibus minime usurpantur tam copiose quam in hymnis fieri solet, qui longe alia ratione adhibentur atque imprimis in honorem deorum destinati sunt. Iam vero propo- sita illa genera secundum deos, quibus adplicantur, exemplis eximiis explicemus atque probemus; atque incipiamus ab epithetis ad naturam et potentiam Iovis spectantibus, deinde sequantur alii dei invocati. Quam seriem testimoniorum enarrare non alienum esse mihi videtur, cum dei nominentur non ea ratione, qua p. 521, neque epitheta congerantur ut in Bruchmanni libro de Epithetis deorum edito, Sed eo consilio collegi exempla eximia, ut demonstrem numerum epithetorum singulis deis una invocatione additorum, atque ut eorum vis varia ac diversa facilius intellegatur: Ζεῦ πάτερ: Il. I 503. III 365. VIII 236. XV 372. XVII 645. XIX 270. XXI 273. Odyss. VII 331. XX 98; Ζεῦ πάτερ ἠδ᾽ ἄλλοι μάκαρες θεοὶ αἰὲν ἐόντες: Odyss. XII 371; Ζεῦ πάτερ, ὅς τε θεοῖειν καὶ ἀνθρώποιειν ἀνάεςεςεεις: Odyss. XX 112; Ζεῦ πάτερ, Ἴδηθεν μεδέων, κύδιετε μέτιετε: Il. III 276. 320. VII 202. XXIV 308; Ζεῦ κύδιετε μέγιετε κελαινεφές, αἰθέρι ναίων: Il. II 412; Ζεῦ κύδιετε, μέ- yıcte: II. III 298: Ζεῦ ἄνα: II. III 351. XVI 233; Ὀλύμπιε μητίετα Ζεῦ: 1.1508; μητίετα Ζεῦ: XV 377; Ζεῦ πατρῷε καὶ τροπαῖ᾽ ἐχθρῶν ἐμῶν: Eurip. El. 671. Ζεῦ ξένιε: Cycl. 854; Ζεῦ πρόγονε: Orest. 1242: Ζεῦ μεγαβρόντα: Aristoph. vesp. 323. Apollo: ἄναξ: Il. XVI 514. 523; ἄναξ Απολλον: Soph. El. 1376; ὦ Poiß’ ἌΛππολλον Πύθιε: Aristoph. vesp. 869; ὦ δέςεποτ᾽ ἄναξ γεῖτον ἀγυιεῦ: vesp. 875. Athena: πότνι᾽ ᾿Αθηναίη, ῥυείπολι, δῖα θεάων: Il. VI 305; θεά: cf. p. 517; ἄναςς᾽ ᾿Αθάνα: Aesch. Eum. 235; bécmoiv' ᾿Αθάνα: Eurip. Rhes. 608; θεά... ὦ χρυεολόφα.... πολιοῦχε: Aristoph. Lysistr. 341. Artemis: Ἄρτεμι, πότνα θεά, θύγατερ Διός: Odyss. XX 61; ὦ παῖ Ζηνός, ὦ θηροκτόνε: Eurip. Iph. Aul. 1571. Aphro- dite: δέςποινα Κύπρι: Hipp. 117; δέεποινα novria Κύπρι: 522. Demeter: Δήμητερ éctioóy : Eurip.Suppl. in.; Δήμητερ n 9péyaca τὴν ἐμὴν φρένα: Aristoph. ran. 886; dectorva πολυτίμητε Δήμητερ φίλη: Thesm. 286. Hera: ὦ πότνι᾽ ἢ Δίοιειν ἐν λέκτροις πίτνεις: Eurip. Hel. 1098: ὦ πότνια Ἥρα: Phoen. 1365. Poseidon: TToceidaov Ταιήοχε: Odyss. III 55; TToceíbaov yaınoxe κυανοχαῖτα: Odyss. IX 528; ὦ πάτερ TTöceıdov: Eurip. Hipp. 887; πότνιε TTóceibov: Hel. 1585. Hermes: Ἑρμῆ χθόνιε πατρῷ᾽ ἐποπτεύων κράτη: Aeschyl. Choeph. init. Ἑρμῆ χθόνιε μέγιετε τῶν ἄνω καὶ κάτω: 124; χθόνι᾽ Ἑρμῆ καὶ πότνι᾽ ᾿Αρὰ: Soph. El. 111; ὦ φίλ᾽ Ἑρμῆ: Aristoph. nub. 1478; ὦ δέεποθ᾽ Ἑρμῆ: pac. 385. Hephaestus:
De Graecorum precationibus quaestiones. 523
Ἥφαιετ᾽ ἄναξ Airvaie: Eurip. Cyel. 599. Dionysus: ὦ Διόνυςε δέεποτα: Aristoph. Acharn. 247. Cf. alia numina invocata: δέεποτα Παλαῖμον: Eurip. Iph. Taur. 271; ib Auxke δέςποτα γείτων ἥρως: Aristoph. vesp. 389; ὦ δέςποτ᾽ ἄναξ ἀμέτρητ᾽ Anp: nub. 264: αἰθὴρ ἐμὸν βόςκημα: ran. 892, Erinyes: Ἐρινύες, αἵ θ᾽ ὑπὸ ταῖαν ἀνθριύπους τίνυνται: Tl. XIX 259; ἐρινὺς... μεγαςθενής: Aeschyl. Sept. 70; καλιῶ δ᾽ ἀρωγοὺς τὰς ἀεί τε παρθένους ἀεί θ᾽ ÖöpwWcac πάντα τἀν βροτοῖς πάθη ςεμνὰς Ἐρινῦς τανύποδας; Soph. Ai. 835; ταχεῖαι, ποινιμοί t' Ἐρινύες: ibid. 843; ceuvai τε θεῶν παῖδες Ἐρινύες, ai τοὺς ἀδίκως θνήσκοντας ὁρᾶθ᾽: Soph. El. 112; πότνιαι δεινῶπες: 0. C. 84; ὦ γλυκεῖαι παῖδες... Σκό- TOU: ibid. 106. Tai’ ávacca: Eurip. El. 678: ὦ νέρτερ᾽ "Aion: Hel. 969; ἠέλιος θ᾽ ὃς πάντ᾽... emakoueıc: 1. HI 277; ὦ φίλτατ᾽... Ἡράκλεις: Eurip. Herael. 490; νύμφαι νηϊάδες: Odyss. XIH 356; κρηναῖαι; XVII 240; πετραῖασι: Eurip. El. 805; πολυτίμητοι Νεφέλαι: Aristoph. nub. 269; d) ceuvo- τάτη BaciAcıa θεά, πότνι᾽ Εἰρήνη bécmoiva XopWv, bé- ςποινα γάμων: pae. 974. Νηρέως ἀγάλμαθ᾽ ἢ, ὃς. τὸν εὐγενῆ ἔτικτε πεντήκοντα Νηρήδων χορόν: Eurip. Iph. Taur. 273.
Deinde mos est, ut paucis verbis, plerumque adiectivo vel talibus
voculis: wei, τέκος. κόρη, θύγατερ, gens dei advocati explicetur");
Athena: Aiyıöxoıo Διὸς τέκος: Il. V 115. X 278, 284, Odyss. IV 762. VI 324; Aıorevec θεά: Eurip. Cycl. 350; ὦ Διὸς κόρη: Phoen. 1373 cf. p. 522; Artemis: Ἄρτεμι πότνα θεὰ θύγατερ Διός: Odyss. XX 61; παῖ Ζηνός: Eurip. Iph. Aul. 1570; Λητοῦς κόρῃ: Hipp. 1092. Iph. Taur. 1398. Aphrodite: Κόρη Διώνης: Hel. 1098; ὦ παῖ Διώνης; frg. 177 N*; Nymphae: κοῦραι Διός: Odyss. XIII 356. XVII 240; Erinyes: ceuvai τε θεῶν παῖδες: Soph. El. 112; ὦ γλυκεῖαι παῖδες ἀρχαίου Σκότου: Ο. C. 106; Νηρέως κόραι: Eurip. Hel. 1585; ὦ πον- τίας παῖ Λευκοθέας (Palaemon): Iph. Taur. 270; d) μελαίνης Νυκτὸς ἐκπαίδευμ᾽ (Somnus): Cycl. 601; παῖ Πηλέως (Achilles mortuus): Hec. 534.)
Postremo derivantur epitheta vel additamenta ornantia e loei
cuiusdam nomine, ut his exemplis:
Ὀλύμπιε: Il. 1 508, XV 375; Ἄπολλον TTo81e: Aristoph. vesp. 868; "Hoaicr' ávo£ Aitvaie: Eurip. Cycl.599; Κύπρι: Hel. 1098. Hipp. 117. 522; Tpıroy&ver': Aristoph. Lysistr. 347; huc spectant: θεοί τ᾽ ἐγχιύριοι: Soph. El. 67; i) κατὰ χθονὸς θεαί:
1) Hoc exemplum accedat ad exempla ab Adami ad Soph. Antig. 1115
p. 241/42 collata; addam Papyr. mag. Paris. (Wessely) v. 2789 de Luna: νυκτὸς ἄγαλμα.
2) Cf. de hymnis Adami, 1. 1. p. 226,27.
3) Memoratu dignum mihi videtur plerumque deas esse, quibus gens addatur; quae quidem consuetudo in hymnis et in partibus choriacis ad utrumque genus pari modo quadrat.
524 Carolus Ausfeld:
Aeschyl. Eum. 115; Φοῖβε προςτατήριε: Soph. El. 687; Λύκει᾽ "Απολ- λον: Soph. El.655.1379. 0. R. 919. Cf. Usener, G.-N.p. 213.214. 234. Saepe declaratur, ubi dei sint, ubique maxime colantur: Zeus: αἰθέρι ναίων: Il. II 412. XVI 233; οὐρανὸν... iv’ οἰκεῖς dcrépuv ποικίλματα : Eurip. Hel. 1095; εὐ τ᾽ ὦ φαεννῶν Actepwv οἰκῶν ἕδρας: Cyel. 353; ἀλλ᾽ ὦ φαεννὰς οὐρανοῦ γαίων πτυχάς: Phoen. 84: ὦ ναίων ἅλα πόντιε TTóceibov: Hel. 1584; de mortuis: ὦ γέρον, ὃς οἰκεῖς τόνδε λάϊνον τάφον: Hel. 962; ὦ κάτω γῆς ἀνοείως οἰκῶν πάτερ: ΕἸ. 677; ὦ δῶμα vaiwv νυκτὸς ὀρφναίας πάτερ: Orest. 1225; ὦ τῆς ὄχημα κἀπὶ γῆς ἔχων ἕδραν: Troad. 884; ᾿Αὴρ ὃς ἔχεις τὴν γῆν μετέωρον: Aristoph. nub. 264: Ἄπολλον ὅς που Δῆλον ἢ Πυθῶν᾽ ἔχεις: ran. 659; ΠΠοςειδῶν ὁ ἐπὶ Ταινάρῳ θεός: Acharn. 510. Prorsus non rarescit, id quod intellexeris ex nonnullis aliis exemplis: pap. mag. mus. Lugd. Bat. p. 806. VII 5: ὦ θεοὶ οὐράνιοι, ὦ θεοὶ ὑπὸ γῆν, ὦ θεοὶ ἐν uécu κυκλούμενοι; II 28 p. 797: θεοὶ οὐράνιοι καὶ ὑπότειοι καὶ ἀέριοι καὶ ἐπιχθόνιοι; p. 809. VIII 8: βαςειλεύων τῆς ἄνω καὶ κάτω χώρας; p. 799. III 46: cU εἶ ὁ μέγας Ἄμμων ὁ ἐν οὐρανῷ ναίων. Pap. Berol. II vs. 101: c& καλῶ μέγαν ἐν οὐρανῷ. v. formulas: Ἴδηθεν μεδέων: II. III 276. 320. VII 202. XXIV 308; ὃς Χρύεην ἀμφιβέβηκας Κίλλαν τε ζαθέην Τενέδοιό τε ἶφι ávácceic: Il I 37. 451; Δωδωναῖε Πε- Aacyıre τήλοθι ναίων, Δωδώνης μεδέων: II. XVI 233 c. schol.; καλῶ χώρας dvaccav τῆςδ᾽ ᾿Αθήναιαν: Aeschyl. Eum. 288; εὑ δ᾽ ὦ τὸν αἰπὺν οὐρανὸν διφρηλατῶν ἥλιε: Soph. Ai. 845; Δήμητερ ἑςτιοῦχ᾽ Ἐλευεῖνος χθονὸς τῆςδε: Eurip. Suppl. init; Ἥρα τε βωμῶν f) Μυκηναίων κρατεῖς: Eurip. El. 674; Κύπρου καὶ Κυθήρων καὶ Πάφου nedeouc': Aristoph. Lysistr. 838. Cf. p. 521 (Herond.).!) Postremo pronuntiantur, — certo quodam ordine nonnunquam?) — sedes, unde vocatus deus redeat, vel unde audiat preces effusas.?) | Hoc loco repetere mihi liceat e precibus Aristoph. nub. 269 sqq. traditis, quibus Orphicorum carmina illudi Dieterich, Mus. Rhen. vol. XLVIIT p. 275 sqq. explicavit: vss. 269 sqq.: ἔλθετε δῆτ᾽... eir Em Ὀλύμπου κορυφαῖς ἱεραῖς xıovoßAntorcıv ká8nc6e*), εἴτ᾽ QxeavoO πατρὸς Ev κήποις ἱερὸν xópov icrare Νύμφαις,
1) cf. Pap. 122 vs. 18 (Kenyon): οἷδά cov Ἑρμῆ, τίς εἶ καὶ πόθεν εἶ καὶ τίς ἡ πόλις τοῦ Ἑρμοῦ πόλις. — v. Matth. VI 9: ὁ ἐν οὐρανοῖς; XI 25. 26: πάτερ κύριε τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς (— Luc. X 21).
2) cf. Adami, l. c. p. 229/30.
3) cf. Tylor, l.l. p. 868... „der du in dem Himmel bist oder auf der Erde, in den Wolken oder in den Tiefen, höre die Stimme dessen, der dich anfleht.“
4) cf. formulae gratia: Pap. Berol. II 101: cé καλῶ ... 6c καὶ οἰκεῖς 2. .TÀv. ὅλην οἰκουμένην ἐπὶ λωτῷ καθήμενος; Pap. Leid. V p. III vs. 9: ἐπὶ λωτῷ καθήμενος. ᾿
De Graecorum precationibus quaestiones. 525
εἴτ᾽ ἄρα Νείλου προχοαῖς ὑδάτων χρυςέαις ἀρύεςεθε προχοῖειν, ἢ Μαιῶτιν λίμνην ἔχετ᾽ ἢ «κόπελον νιφόεντα Μίμαντος. Ita ex diversis caeli partibus multisque aliis locis arcessuntur dei, ut Adami l.l: p. 229 sqq. copiose explicat. Attamen eum fugerunt cum hi duo loci e precibus sollemnibus collecti: Il. XVI 514 ... ὅς που Λυκίης Ev πίονι δήμῳ εἷς ἢ ἐνὶ Τροίῃ et Aeschyl. Eum. 287 versus illi precationis illius maxime ritualis atque legitimae ad Athenam sanctissimis formulis pronuntiatae: καὶ νῦν dp’ ἁγνοῦ «τόματος εὐφημῶς καλῶ χώρας Avaccav τῆςδ᾽ ᾿Αθηναίαν ἐμοὶ μολεῖν ἀρωγόν... vs. 292 ἀλλ᾽ εἴτε χώρας ἐν τόποις Λιβυςετικοῖς Τρίτωνος ἀμφὶ χεῦμα veveOMou πόρου, Tí8nciv ὀρθὸν ἢ κατηρεφῆ πόδα, φίλοις ἀρήγους᾽, εἴτε Φλεγραίαν πλάκα θραςεὺς ταγοῦχος ὡς ἀνὴρ ἐπιςκοπεῖ, ἔλθοι. κλύει δὲ καὶ πρόεωθεν ὧν θεὸς ... tum versus illi magici Papyr. Berol. TI 101sqq.: εξ καλῶ τὸν μέγαν Ev οὐρανῷ... dic | κατοικεῖς τὴν ὅλην οἰκουμένην... ἐπὶ λωτ[ᾧ καθήμενος καὶ λαμπυρί- Cuv τὴν ὅλην οἰκουμένην. ὁ καταδείξεις... ζῶα, οὗ τὸ ἱερὸν ὄρνεον ἔχεις | ἐν τῇ croAf ἐν το[ῖς πυ]ρὸς ἀπηλιώτην μέρεει τῆς '€pu6pác | Hakdccnc dic[1 .. . ἔχεις ἐν τοῖς πρὸς βοῤῥᾶ
uépeci μορφὴν | νηπίου παιδὸς ... | ἐν δὲ τοῖς πρὸς νότου μορφὴν ἔχεις τοῦ ἁγίου ἱέρακος. .. | 111 ἐν δὲ τοῖς πρὸς λίβα μέρεειν μορφὴν ἔχων κροκοδίλου .. | .. ἐν δὲ τοῖς | 113
πρὸς ἀπηλιώτην μέρεει δράκοντα ἔχεις πτεροφυῆ .. .!)
II.
Quoniam satis probe mihi exposita videntur, quae invocatione sollemniter sancteque usurpata contineantur, aggrediamur ad partem alteram precationis, eamque plerumque mediam, ut ita dicam, epicam, qua permulta ac varia tractantur. Atque ut quae volumus summatim disseramus, primum quidem illa parte narratur, qua ratione petentes cum deo coniuncti sint quibusque rebus allatis se impetra- turos esse, ut dei succurrant, sperent. Itaque discernendae sunt et eae causae, quae inter deos et petentes, et eae, quae inter deos et petita intercedant. Quas si perlustraverimus, plane ac dilucide in- veniemus rudimenta illius opinionis praebere formam pactionis cuiusdam inter homines et deos initae, qua deus offieio quodam obligatur donis antea acceptis, ut precantes audiat eorumque preces expleat, tamquam si foedus factum sit, in quo manere ille debeat. Atque illa sententia exprimitur formulis εἴπου ἐγὼ ... νῦν εὐ... et similibus in carminibus Homericis.) Attamen posterioribus quoque
1) cf. Parthey ad h. 1. Berl. Sitzungs-Berichte 1865 phil. hist. cl. p. 165/66.
2) De his exemplis infra persequendis cf. Naegelsbach H. Th. p. 215 et editio tert. ab Awthenriet curata p. 197 8qq., ubi in appendice not, 145 ex aliarum gentium moribus testimonia laudantur.
526 Carolus Ausfeld:
saeculis illa ratio reperitur!), etsi rudes, ut icta dicam, opiniones, quae illis formulis de ratione inter homines et deos intercedente proponuntur, in universum maioribus de deorum natura existimatio- nibus cesserant.?) Itane vero? immo extant et in hac parte pre- cationis vetustissimae opiniones! Ut in invocatione reliquiae pre- cationis magicae, qua dei coguntur vi verbi atque formulae, ut dicto audientes sint, ita his sententiis ius quoddam, quo dei hominesque coniuncti sint, proponitur atque ita potestas deorum quasi vinculo quodam mortali ligatur. — Forma illa usitatissima optime illu- stratur versibus illis Homericis Il. I 37 sqq. κλῦθί μευ ἀργυρότοξ᾽... εἴ ποτέ τοι xapíevt! ἐπὶ νηὸν épeya, ἢ ei δή ποτέ τοι κατὰ πίονα μηρί᾽ ἔκηα ταύρων ἠδ᾽ αἰγῶν, τόδε μοι κρήηνον ἐέλδωρ .. .)
Cf: Il. 1 508 Ζεῦ πάτερ, εἴ ποτε δή ce μετ᾽ ἀθανάτοιειν ὄνηςα ἢ ἔπει ἢ épyu . . . Od. XVII 240 εἴ ποτ᾽ ᾿Οδυςςεύς ὕμμ᾽ ἐπὶ μηρί᾽ ἔκηε, καλύψας πίονι δήμῳ, ἀρνῶν ἠδ᾽ ἐρίφων, ... Il. XV 372 εἴ ποτέ tíc τοι ἐν ᾿Αργεῖ περ πολυπύρῳ ἢ βοὸς f| ὄϊος κατὰ πίονα μηρία καίων εὔχετο νοςτῆςαι.... τῶν μνῆςαι. Od. IV 763 εἴ ποτέ τοι... Ὀδυςςεὺς f| βοὸς ἢ ὀίος κατὰ πίονα μηρί᾽ ἔκηεν, τῶν νῦν μοι μνῆςαι. v. Callin. εἰς Δία Bergk. Frg. poet. Lyr. TI p. 5, fr. 2, 2 μνῆςαι δ᾽ εἴ ποτέ τοι μηρία καλὰ βοῶν .. . formula legitima omissa illa sententia exhibetur: Il. VIII 240 ἀλλ᾽ ἐπὶ πᾶςι βοῶν δημὸν xai μηρί᾽ ἔκηα, ἱέμενος Τροίην ἐυτείχεον ἐξαλαπάξαι. ἀλλὰ, Ζεῦ, τόδε πέρ μοι ἐπικρήηνον ἐέλδωρ; cf. Aeschyl. Choeph. 255 καίτοι θυτῆρος καί ce τιμῶντος μέγα πατρὸς νεοςςοὺς τούςδ᾽ ἀποφθείρας ... Sept. 179 chor. φιλοθύτων δέ τοι πόλεος ὀργίων μνήετορες écré μοι. Lysiae II 39 ποῖαι δ᾽ οὐχ᾽ ἱκετεῖαι θεῶν ἐγένοντο ἢ θυειῶν ávauvriceic.*)
1) v. infr& p. 527.
2) De his sententiis atque rationibus primitivis conferas, quae Ferd. Dümmler, Das griechische Weihgeschenk. Kl. Schriften. II (1901) p. 189 8qq. congessit: v. p. 206 „Mitunter tritt das Bewu/stsein der Gegenseitigkeit ganz naiv zu Tage: „Dir, o Jungfrau, hat Telesinos auf der Akropolis dies Bild aufgestellt: wenn es dir gefällt, so gewähr’ ihm die Mittel, dir bald wieder eins zu weihen“ .. . p. 207: „Das Verständ- nis für die meisten Typen privater Weihgeschenke giebt das Bedürfnis, sich der Gottheit in Erinnerung zu bringen oder im Gedächtnis zu er- halten, als ein zwar Hilfsbedürftiger, der sich aber für geleistete Hilfe wieder erkenntlich erweist.“
3) cf. locos p. 520 not. 3 laudatos, ubi extat χαρίεντ᾽ ἐπὶ βωμὸν ἔρεψα. cf. schol. Bekk. ad épewya: . . . écrépero γὰρ κιςςᾧ et Amets- Hentze: Anhang ad h. 1. cf. paraphrasin illius precationis: Plato. rep. III 894 A: πολλὰ τῷ ᾿Απόλλωνι εὔχετο, τάς τε ἐπωνυμίας τοῦ θεοῦ ἀνακαλιῦν καὶ ὑπομιμνήςκκων καὶ ἀπαιτῶν, εἴ τι πώποτε ἢ ἐν ναῶν οἰκοδομήςεειν ἢ ἐν ἱερῶν θυςίαις κεχαριςμένον δωρήςαιτο ὧν δὴ χάριν κατεύχετο Ticaı τοὺς ᾿Αχαιοὺς τὰ ἃ δάκρυα τοῖς ἐκείνου βέλεειν.
4) cf. Sophocl. Electra ed. Kaibel ad. v. 1888: „Gebet und verhalten sich wie Leistung und Gegenleistung.“ v. Naegelsbach. N. H. Th. p. 215. L. Schmidt: 1. c. II p. 8.
De Graecorum precationibus quaestiones. 527
. Summi momenti esse mihi videntur duo loei, qui ad hane sen- tentiam quadrant, ubi de morte Croesi regis agitur a Bacchylide ὃ, 35 his verbis: poeta regem in Apollinem invehentem inducit: ὑπέρ- Bie δαῖμον ποῦ HeWv Ecrıv χάρις; ποῦ δὲ Aeroibac ἄναξ, atque Herodotus 1, 87 eandem rem commemorat hane in sententiam: ἐπὶ - βώεαςθαι τὸν ᾿Απόλλωνα ἐπικαλούμενον, ἐξ αὐτοῦ ébu- ρήθη παραεςτῆναι καὶ pucachui μὲν ἐκ τοῦ παρεόντος κακοῦ. Quid? Nonne his testimoniis demonstratur fuisse pervulgatam sen- tentiam Croesum regem in rogo fumante ad Apollinem precatum esse atque deo obiecisse illum hoe in diserimime suceurrere debere, cum antea tot sacrificia accepisset? Etiamsi non satis plane probari po- test precem ipsam illis temporibus in promptu fuisse, tamen ex Herodoti verbis elucet sententiam illam atque formulas illas legiti- mas — ad εἴ τι cf. εἴ που, εἴ ποτε p. 526 de χαρίζεεθαι ef. Tl. T 39 εἴ ποτέ τοι χαρίεντ᾽ ἐπὶ νηὸν Epewa, Odyss. XIX 397 m yàp kexapicuéva unpi ἔκαιεν ἀρνῶν ἠδ᾽ ἐρίφων; ὁ δέ oi πρόφρων ἅμ ὀπήδει. Aristoph. pac, 386 cf. Xenoph. Hipp. I 1 πρῶτον μὲν θύοντα χρὴ αἰτεῖεθαι θεοὺς ταῦτα διδόναι... dp ^ ὧν θεοῖς μὲν Kexapıcuevwrara ἄρξειας ἂν... Plato. Euthyph. 14 B ἐὰν μὲν xexapicuéva τις ἐπίετηται τοῖς θεοῖς λέγειν TE καὶ πράτ- τειν εὐχόμενός τε καὶ θύιυν ... republ, 3, 394 A (de IL I 37 sqq.) ἐν ἱερῶν θυείαις xexyapicuévov bupricarro. Crit. 119 D. ἐπευ- Zauevor τῷ Bel) τὸ xeyapicuévov αὐτῷ θῦμα ἑλεῖν, Plut. Mo- ral. 351 C.
ad δωρεῖεθαι cf. infra p. 581 — aetate illius seriptoris in ser- mone rituali usitatissimas fuisse. Eadem fere vis inest in verbis Clytaemnestrae ad Erinyes preces dantis: Aeschyl. Eum. 106 ἦ πόλλα μὲν δὴ τῶν éudv ἐλείξατε, χοὰς δὲ ἀοίνους, νηφάλια μειλίγ- ματα... καὶ πάντα ταῦτα λάξ ὁριὼ πατούμενα. Sophoclis Eleetra veniam petens, quod non sacrificet, commemorat sacrificia antea ob- lata his verbis EL 1377 fj ce πόλλα δὴ ἀφ᾽ (ὧν ἔχοιμι λιπαρεῖ προύςτην χερὶ. νῦν bé. ef. Kaibel ad ἢ. 1. In Euripidis fabulis haec sententia cognoscitur in precatione a Menelao ad Hadem data at- que arrogantem quendam in modum pronuntiata, quasi ut imm animos spectantium inducat poeta, quam inepta talia sint: Hel, 969 d) vép- tep "Aibn, καὶ ce εὐμμαχον καλῶ, ὃς πόλλ᾽ ἐδέξω τῆςδ᾽ ἕκατι ς«ὠματα πεςόντα τὠμιὺ φαςγάνῳ, μιεθὸν δ᾽ ἔχεις" ἢ νῦν... ἀπό- δος... ἢ... Avaykacov... ldem fere signifieatur, etsi de hae quidem re formulae non inveniuntur, iis quae Orestes, Electra, Pyla- des Agamemnoni mortuo, ut auxilium ferat, narrant: Eurip. Orest. 1235 Or. ἔκτεινα μητέρ᾽ Pyl. ἡψάμην δ᾽ ἐγὼ ξίφους. El. équ) à érmeve- kéAeuca κἀπέλυς᾽ ὄκνου. Or. coli, πάτερ, ἀρήγων. El. οὐδ᾽ ἐγὼ προύδωκά ce. Ratione inversa Theseus deum patrem de promisso ad- monet: Hipp. 887 ἃς ἐμοί more ἀρὰς Omécyou τρεῖς, μιᾷ xarép- yacaı τούτων ἐμὸν raid ... Apud poetas comicos haee: Phera- cratis κραπάταλοι frg. 87 (Kock) i) δέςποτ᾽ ᾿Αγυιεῦ, ταῦτά vuv
528 Carolus Ausfeld:
μέμνηςό μοι. Aristoph. pae. 385 μηδαμῶς εἴ TI xexapicuévov χοιρίδιον οἶεθαι Trap’ ἐμοῦ γε κατεδηδοκώς, τοῦτο μὴ φαῦλον γόμιζ᾽ ἐν τῷδε τῷ πράγματι.)
Quibus exemplis satis mihi illustratum videtur sententiam illam per multa saecula formulis legitimis et usurpatis et omissis genuina opinione durasse in Graecorum precatione neque quisquam ignorabit his quoque temporibus ab hominibus effundi preces, quibus deo merita obiciuntur vel vota promittuntur. Quem morem vota vel aliud quoddam emolumentum deis promittendi, quibus homines deos ad exaudiendas preces commovere vel iure quodam obstringere student, ad eandem genuinam opinionem referre licet. Ut enim exemplis supra allatis dei donis acceptis obligati sunt, ita votis, plerumque secundum tem- poris seriem preces sequentibus, eis persuadetur donis accipiendis vel alliciuntur, ut suceurrant.?)
ef: Il. VI 306 dZov δὴ ἔγχος Διομήδεος, ἠδὲ καὶ αὐτὸν
πρηνέα δὸς πεςέειν Σκαιῶν προπάροιθε πυλάων, ὄφρα τοι αὐτίκα νῦν δυοκαίδεκα βοῦς ἐνὶ νηῷ ἥἤνις ἠκέετας ἱερεύ- couev. X 291 mopictao καί με φύλαςςε᾽ coi δ᾽ αὖ ἐγὼ ῥέξω βοῦν ἦνιν εὐρυμέτωπον ἀδμήτην, ἣν οὔπω ὑπὸ Zuyov ἤγαγεν ἀνήρ᾽ τήν Tor ἐγὼ ῥέξω χρυςὸν κέραςειν περιχεύας; v. Od. III 3825α4. XIII 358 ἄταρ καὶ δῶρα διδώςεομεν, dic τὸ πάρος περ, αἴ κεν ἐᾷ πρόφρων με Διὸς θυγάτηρ ἀγελείη αὐτόν τε ζώειν καί μοι φίλον υἱὸν ἀέξῃ. Athena Pandaro suadet, ut Apollini se sacrificium daturum esse polliceatur Il. IV 101: εὔχεο δ᾽ ᾿Απόλ- iuvit... ἀρνῶν πρωτογόνων ῥέξειν... κλειτὴν ἑκατόμβην. Achilles Patroclum mortuum Hectorem traditurus patri his verbis lenire studet: Il. XXIV 595 coi δ᾽ αὖ ἐγὼ καὶ τῶνδ᾽ ἀποδάςςο- uat, Ócc ἐπέοικεν. Hymn. Hom. ad Ven. III 100sqq. Anchises Venerem imprecans dicit βωμὸν ποιήςω, ῥέξω δέ Tor ἱερὰ καλὰ ὥρῃςιν πάςῃςιν. Baechyl. X 104 Proclus Artemidi promittit: 00cu bé cot eikocı βοῦς ἄζυγας φοινικότριχας. Cf. Aeschyl. Choeph. 483 οὕτω Y&p ἄν coi: daitec ἔννομοι βροτῶν xKrıloiat' el δὲ μὴ, παρ᾽ εὐδείπνοις ἔςει ἄτιμος ἐμπύροιει κνιεωτοῖς χθονός᾽ v. 486
1) Scholiasta ad hunc locum advocat Hom. Il. 139 εἴποτε... χα- ρίεντ᾽... épeya.
2) De rudimentis illius sententiae adiungere liceat nonnulla alia exempla: Liv. X 19, 17: dicitur Appius in medio pugnae discrimine ita ut inter prima signa manibus ad caelum sublatis conspiceretur, ita pre- catus esse: Bellona si hodie nobis victoriam dwis, ast ego tib$ templum voveo. Cf. Herodot. II 181 εὔχεται (Ladice) ἐν τῷ νόῳ τῇ ᾿Αφροδίτῃ, ἥν οἱ ὑπ᾽ ἐκείνην τὴν νύκτα μιχθῇ ὁ Ἄμαεις, τοῦτο γάρ οἱ κακοῦ εἶναι μῆχος, ἄγαλμά οἱ ἀποπέμψειν εἰς Κυρήνην. IV 16 εὔξατο τῇ μητρὶ ὁ ᾿Ανάχαρεις, ἣν ςῶς καὶ ὑγιὴς ἀπονοςτήςῃ ἐς ἑωυτοῦ, θύςειν τε κατὰ ταυτὰ κατὰ ὥρα τοὺς Κυζικενικοὺς ποιοῦντας καὶ παννυχίδα «τήςειν. Speciminis causa cf. vota apud Indos usitata, quae laudat Oldenberg 1. c. p. 806, 2 et apud Tylor l.l II p. 367: ,,Habe Mitleid und behüte mein Leben und ich will dir ein Opfer geben... .“ v. Dümnler 1. 1.
De Graecorum precationibus quaestiones. 529
Electra sententiam fratris sequitur κἀγὼ χοάς cot τῆς ἐμῆς παγκληρίας olcu πατρώνων ἐκ δόμων YvaunMouc: πάντων δὲ πρῶτον τόνδε πρεςβεύσω τάφον. Eum. 289 Orestes Athenae pronuntiat: κτήςεται δ᾽ ἄνευ δορὸς αὐτόν TE καὶ γῆν καὶ τὸν ᾿Αργεῖον λεὼν πιςτὸν δικαίως ἐς τὸ πᾶν re εὐμμαχον. Eandem sententiam praebent verba Eteoclis: Aeschyl Sept. 76 ξυνὰ δ᾽ ἐλπίζω λέγειν. πόλις yàp εὖ mpäccouca δαίμονας τίει v. schol. δα h. l. κοινωφελῆ καὶ ὑμῖν νομίζω λέγειν. Soph. ΕἸ, 1382 y. supra p. 526 not. 4 — 455 ... ᾿Ορέζττην... ζῶντ᾽ ἐπεμβῆναι ποδὶ, ὅπως τὸ λοιπὸν αὐτὸν (patrem) ἀφνειυτέραις xepciv cré- φωμεν ἢ τανῦν δωρούμεθα. Cf. Eurip. Orest. 123, ubi Helena se sorori Klytaemnestrae voturam esse per Hermionen pollicetur: ἅπανθ᾽ Umcxvoü νερτέρων δωρήματα. Iph. Taur. 1087 Iphi- genia precationis vim auget his verbis: καὶ γὰρ ἐνθάδ᾽ οὐ πρέ- mer ναίειν, παρόν coi πόλιν ἔχειν εὐδαΐμονα. Apud Aristo- phanem vota illa illuduntur hune in modum: vesp. 394: κοὐ μή ποτέ cou παρὰ τὰς xávvac oüpricu und ἀποπάρδιω. pac. 3958q9., ubi petentes Hermen plurimis votis fatigant, ut reginam Εἰρήνην apportet. Cf. Thesmoph. 287 sqq. Illa serie innumerabilium voto- rum Aristophanes eonsulto consuetudinem votis deos commovendi illusisse videtur. Aristophanem etsi laudator veterum morum existimabatur, tamen a novis illis opinionibus praecipue Socrate auc- tore gliscentibus rudesque illas sententias eonsilio in dubium vo- cantibus novaque norma in iudicandis rebus et publieis et privatis irrepente non alienum fuisse et aliis exemplis infra p. 544 laudatis apparere puto atque spero.
Ut sacrificia antea oblata et vota postea solvenda deum iure quodam obstringere debent, ita pactum illud ipsum quasi ante oculos spectantium, ut ita dicam, initur in sacrificiis eum precibus coniune- tis, quibus aeceptis deus obligatur, ut munus munere penset. Optime illa genuina sententia sacrificii illustratur exemplis duobus Euripideis maxime egregiis: Hecub. 534 sqq. et Iph. Aul 1570sqq7) Neque praetermittendum mihi videtur esse preces illas pronuntiari in im- molandis hominibus; altera recitatur in immolanda Polyxena, altera in mactanda Iphigenia: atque inter se formulis sanetis congruunt, ut facile cognoscas:
Hecub. 534: Iph. Aul. 1570: ὦ παῖ Πηλέως, πατὴρ δ᾽ ἐμός, ὦ mai Ζηνός, (ὦ 0npoxróve, τὸ δέξαι χοάς μου τάςδε κηλη- λαμπρὸν εἱλάςςους᾽ ἐν εὐφρόνῃ
1) Huc spectant illi versus: Choeph. 256, ubi Orestes Electra sorore recognita imprecans liberos Agamemnonis comparat cum aquilis deser- tis: πόθεν ἕξεις ὁμοίας χειρὸς εὔθοινον γέρας; — Uhoeph. 788 (chor,) Ζεῦ... φυλάςοοις... 792 δίδυμα καὶ τριπλᾶ παλίμποινα θέλιων ἀμείψει,
2) Quamquam finis Iphigeniae Aulidensia, quae vocatur fabula, a multis viris doctis in dubium vocatus est, tamen mihi videor fieri non
530
Tnpíouc νεκρῶν ἀρωγούς᾽ ἐλθὲ δ᾽ ὡς πίῃς μέλαν κόρης ἀκραι- φνὲς alu, ὅεοι δωρούμεθα CTPATÖC τε κἀγώ" πρευμενὴς δ᾽ ἡμῖν γενοῦ. λῦςαί τε πρύμνας καὶ χαλινωτήρια νεῶν δὸς ἡμῖν πρευμενοῦς T ἀπ᾽ Ἰλίου γόετου τυχόντας πάντας εἰς
Carolus Ausfeld:
φάος, δέξαι τὸ θῦμα τόδ᾽ ὅ γέ εοι δωρούμεθα crparóc T ᾿Αχαιῶν ᾿Αγαμέμνων ἄναξ θ᾽ ὁμοῦ. ἄχραντον αἷμα καλλι- παρθένου δέρης καὶ δὸς ve- γέεθαι πλοῦν νεῶν ἀπήμονα Τροίας τε πέργαμ᾽ ἐξελεῖν ἡμᾶς δορί. —
πάτραν μολεῖν.
Venio nunc ad ipsam explicationem illarum, quas attuli, pre- cationum. Deus advocatur ad altaria — quam opinionem iam supra planius exposuimus — ut bibat sanguinem sacrum virginis immolatae.
Ad hane opinionem genuinam, quam plurimis exemplis demon- strare supervacaneum est, spectant formulae in precibus magicis cum sacrificiis coniunctis usurpatae.
Cf. Papyr. Paris. v. 2501 παράεςθητί μοι κυρία... 2543 δεῦρ᾽
ἴθι... δεῦρ᾽ — 2548 δεῦρ᾽ 101... 2550 δεῦρ᾽. .. καὶ μόλε
γῦν νύχια... 2564 ἐλθ᾽ ἐπ᾽ ἐμαῖς θυείαις. . . οὗ 1.1335 ubi Artemis Oineum alloquitur: ἄλλοι δὲ θεοὶ δαίνυνθ᾽ ἑκατόμ- Bac ...!)
Speciminis causa liceat afferre nonnulla exempla quibus illustre-
tur, quam vulgaris fuerit opinio deos primo sacrificiis ipsis frui:
Cf. Tylor 1. 1. II 366 apud Polynesios: „Hier ist Speise für viele, verzehre sie und sei uns gnädig um dieser Gabe willen." v.p. 3168qq. ubi de sacrificiis eorumque vi generaliter agitur. Kaegi, Rig-Veda carm. 7 — 1, 152 vs. 7 „zur Opferfreude lade ich in Ehrfurcht und herzlich Euch ..."* 18, ὃ = 1,69 „kehret helfend £u uns und trinkt den süfsen Trank.“ | Usener: Sintflutsagen pag. 11 vs. 96 „die Götter rochen den Duft, die Götter rochen den gulen Duft, die Götter sammelten sich wie Fliegen um den Opfernden.“ pag. 19 (gen. 8, 21 Kautsch) „als nun Jahve den angenehmen Duft roch, da be- schloss er bei sich, ich will künftig die Erde nicht mehr zu Grunde richten . . .“
Cum vero id praesertim periculum sit, ut deus dona sacrificiis
oblata accipiat, persaepe formula illa usurpatur δέξαι.
v. Supra v. 534. Eurip. frg. 912 N? xonv πέλανόν TE φέρω... CU δέ μοι Oucíav ἄπυρον παγκαρπείας δέξαι πλήρη προ- xudeicav. Aristoph. nub. 269 sqq. ἔλθετε... ἐπακούςατε... δε- ξάμενοι Oucíav καὶ τοῖς ἱεροῖει χαρεῖςαι. pac. 977 δέξαι Buciav τὴν ἡμετέραν. Lysistr. 204 τὰ ςφάγια δέξαι. vesp. 876 δέξαι ὅταν τελετὴν καινὴν --- v. Aeschyl. Sept. 700 ἐκ χερῶν θεοὶ θυείαν
posse, quin concedatur ilum finem iam antiquis esse ideoque, si veteres preces perquiramus, adhi 1) cf. Stengel l. 1. p. 86 &qq.
mporibus &dditum 1 posse.
De Graecorum precationibus quaestiones. 581
δέχωνται. Xenoph. inst. Cyr, VIII 7, 3 Ζεῦ maorpüx€ καὶ Ἥλιε καὶ πάντες θεοί, béyecOe τάδε... Herod. IV 13 τἀπίδορπα δέξαιςθε.
Neque praetermittendum mihi videtur, quia hoc loeo in nu- mero earum formularum commemorem verbum dwpeicdaı, quod iam supra Herodoti locum eitantes p. 527 urgebamus; saepius in- venimus illam. vocem et de donis deis datis et ab eis acceptis usur- patam in precibus sollemnibus. Utar nonnullis documentis, quae mihi in promptu sunt:
Herodot. I 87. v. p. 527, VIL 54... ἐδωρεῖτο; Soph. El. 457
ómUC ... ἀφνειυτέραις xepciv crepwuev-f τανῦν δωρούμεθα vs. 1383 v. p. 529. Eurip. Iph. Aul. 1572 Hecab. 537 ... v. 530, Orest. 117 cé Taicde δωρεῖται xocic 123 Umicxvoü ... δωρή-
ματα. Aeschyl. Pers. 523, Plato Euthyphr. 140 οὐκοῦν τὸ θύειν dwpeicdai Ecrı τοῖς θεοῖς, τὸ δὲ εὔχεςθαι αἰτεῖν τοὺς θεούς; Politie. 290 CD καὶ μὴν καὶ τὸ τῶν ἱερέων αὖ YEvoc wc τὸ γόμιμόν qnc, παρὰ μὲν δωρεὰς θεοῖς διὰ θυειῶν ἐπιετῆμόν ECTI κατὰ νοῦν ἐκείνοις διωρεῖςθαι rep. 3, 394 A (ad Π.1 248q9q.) εἴ τι πώποτε... ἱερῶν 8uciaic xeyapicuévov buiprjicairo . . . Ale. II 10 ἕτεροι 5' ἀναθήμασι δωρούμενοι τοὺς θεοὺς εὔ- χονται. praeterea locos quos e papyris erui: pap. mag. mus, Lugd. Bat. III 6 xoi &dwpncw μοι τὴν τοῦ ὄν cou Tvüxiv. pap. Berol. II 128 δῶρόν μοι ἐδωρήεω τὴν τοῦ uericrou cou ὀνόματος vvüiv. pap. Par. v. 491 θεοδιύρητον (πνεῦμα). δώρημα deorum donum significans invenitur: Eurip. Heracl. 612. Med. 636. Hel. 583. Iph. Aul. 1074. Ion. 1428.
Transeamus ad alias causas, quibus petentes dei gratiam sibi conciliare et auxilium sibi vindicare student: ut exemplis moribus- que supra allatis homines et donis antea oblatis et votis postea sol- vendis et sacrificiis in precatione ipsa datis deos, ut suceurrerent, obligari putavisse illustratur, ita e sequentibus apparebit secundum ea, quae ab hominibus aequa atque iusta putarentur, etium deos morta- lium natura et moribus eogitatos acturos esse homines antiquos existimasse. Itaque saepenumero admoneri deos invenimus, ut eum antea auxilium praebuerint, his quoque in angustiis adiuvent, Quae sententia his formulis exprimitur: ἡμὲν δήποτ᾽... εἴ mou, εἴποτε... Kal νῦν; πάρος... vóv.!)
Cf. I. I 453; XVI 286 ἠμὲν δή ποτ᾽ ἐμεῦ πάρος (XVI
280 ἐμὸν ἔπος) ἔκλυες eo£auévoio ... ἠδ᾽ ἔτι καὶ νῦν μοι τόδ᾽ ἐπικρήηνον. ἐέλδωρ. V 116 εἴποτέ μοι καὶ πατρὶ φίλα φρονέουςα παρέττης... νῦν αὖτ᾽ ἐμὲ φῖλαι ᾿Αθήνη; X 27H ἥ τέ μοι αἰεὶ ἐν πάντεςει πόνοιςι παρίςταςαι — νῦν αὖτε μάλιετά με qoi ᾿Αθήνη. — ef. Eurip. Rhes. 609 ἐν πόνοιει
1) De illa formula nonnulla collegit exempla Bloomfield ad Aeschyl. Agam. 503. — Naegelsbach. H. Th.* p. 2008qq. N. H. Th. p. 215.
532 Carolus Ausfeld:
γὰρ παροῦς ἀμύνεις τοῖς ἐμοῖς ἀεί ποτε — X 285 creó μοι, ὧς ὅτε πατρὶ ἅμ᾽ ἕεπεο Τυδέϊ δίῳ ἐς Θήβας ... sequuntur quae dea iuvante pater effecit. v. 291 pergit εὺὑν coi; δῖα θεά, ὅτε oi TTPÖPPacca rapéctnc. ὡς νῦν μοι ἐθέλουςεα παρίεταο καὶ με φύλαςςε. Apud Pindarum Heracles Iovem ut Telamoni filium det imprecans exclamat Isth. V (VI) 42 εἴποτ᾽ &uäv, ὦ Ζεῦ πάτερ, θύμῳ θέλων ἀρὰν AKOUCaC ... νῦν ce νῦν εὐχαῖς ὑποθεςπεείαις Aiccouoı cf. Aeschyl. Ag. 520 εἴπου πά- Aat... προςείδετ᾽... béEacOe. Soph. O.R. 165 (chor.) εἴ ποτε Kai προτέρας ἄτας.... rjvücar ... ἔλθετε καὶ vüv.!) v. Eurip. Iph. Taur. 1082 f| περ μ᾽ Αὐλίδος xarà πτυχὰς δεινῆς Ecwcac ἐκ πατροκτόνου χερός cücóv με καὶ νῦν. frg. 781 N ? (Phaet.) vs. 59 có θ᾽ ὧς πάρος bécrowa Δήμητρος κόρη Ἥφαιςτέ τ᾽ ECTE πρευμενεῖς δόμοις ἐμοῖς.)
Sed priusquam ad aliam causam transeamus, commemorare liceat et in aliis precibus talia reperiri. Speciminis gratia, quomodo Indi preces auxerint, afferam: cf. Oldenberg l. c. p. 436: „Man unterstützt seine Bitten durch die Erinnerung an den eigenen Eifer, an die alte Freundschaft mit dem Gott und dessen frühere Wohl- thaten'* cf. Kaegi. R.V.p. 43. not. 101 et „70 Lieder“ 22,5 ='10, 108.
Eiusdem generis est, quod petentes afferunt se, quia vinculo quodam cum deo invocato coniuncti sint, summo iure sperare eum petita effecturum esse.?)
cf. Bacehyl. XVI 53 Ζεῦ πάτερ ἄκουςον εἴπέρ μ[ε κούρ]α
Qoívicca λευκώλενος coi τέκε ... Pind. Ol. VI 58 ἐκάλεςε TTo- ςειδᾶν ... ὃν πρόγονον. cf. Il. X 278 Rhes. 609 p. 531 laudatos. Philoct. 134 Odysseus de Athena f) cu£et μ᾽ dei. Hippol 887 Theseus ad patrem ὦ πάτερ Πόςειδον. Iph. Taur. 1399 Iphi- genia: cWCÖV με τὴν civ ἱέρειαν. Phoeniss. 1365 Polyneices ad Heram: cóc γὰρ ein’, ἐπεὶ γάμοις ἔζευξ᾽ 'Abpácrou παῖδα καὶ γαίω χθόνα... . Aeschylus Cererem, ut initiatus, Aristoph. ran. 886 f| Opéyaca τὴν ἐμὴν φρένα precatur.
Sed non solum is, qui ipse privato quodam vinculo cum deo coniunctus est, causam illam pronuntiat, ut sibi deorum auxilium paret, sed etiam ab iis, qui, cum in summis angustiis versentur, vin- culo illo, ut ita dicam, indigent, a dei filio petunt, ut intercedat.*) Cf. ea quae a Diodoro 4, 61, Apollodoro 3, 12, 6. 9, 10 (Bekk.), Pausan. 2, 29, 2 narrantur de Áeaco.: oraculum suasisse in Summa angustiarum versantibus, ut Aeacum . . . τὸν Διὸς καὶ Αἰγίνης... δὰ rogandum adducerent, tamquam si „evceßectacoc“ ille summam auctori-
1) De Antig. 1140 v. Adami l. c. p. 284. 285 not. 1 locosque ab eo laudatos.
2) Huc referam: Aristoph. equit. 591 δεῖ γὰρ τοῖς dvbpáca Tolcde πάςῃ τέχνῃ πορίσαι ce νίκην εἴπερ ποτὲ kal vOv.
3) cf. supra p. 511 Naegelsbach: N. H. Th. p. 224.
4) cf. Lasaulz l. c. p. 9.
De Graecorum precationibus quaestiones. 533
tatem deos adeuntium haberet. Quid? Nonne similia ex aliis reli- gionibus comparari possunt?
Sed mittamus hanc gravissimam rem atque transeamus ad reli- quas causas, quibus imprecantes offieio iustitiae vel aequitatis eoactos esse deos adiuvare putaverint. Quibus in rebus deum describentes, quibus angustiis premantur orantes, ad misericordiam movent: Eurip. Electr. 1329 ἔνι τὰρ κἀμοὶ τοῖς τ᾽ οὐρανίδαις olkror θνη- τῶν πολυμόχθων. v. Spengler: Theologum. Euripid. Prg. Köln 1863. p. 17 not. 47. ltaque haud raro copiose miseriae orantium explicantur; attamen advertendum est in seriptoribus tragieis inter- pretandis illustrandi causa, expositionis causa nonnunquam multa verba facta esse. Sed ne tritissimam rem repetam, locos tantum verbis non adiectis laudem:
Il. 1 506 sqq., XVI 516, XXI 274, Odyss. V 445 8qq., Aeschyl. Choeph. 131/37, 247 sqq. Soph. Ai. 837. El. 118. O.R. 922. 0.0. 101/105. Eurip. Ale. 164. El. 672. Hel. 1442. Heracl. 492. Oyel. 351. Aristoph. vesp. 328, 390.!)
Praeterea, qua sint potentia, dei admonentur atque rogantur, ut adiuvent. Cf. locum a Naegelsbach landatum: Theogn. 13 εὐχο- μένῳ μοι κλῦθι κακὰς δ᾽ ἀπὸ κῆρας ἄλαλκε. coi μὲν τοῦτο, Oed, ςμικρόν, ἐμοῦ δὲ μέγα. Eiusdem generis sunt hi versus: Aeschyl. Choeph. 262/63 κόμιζ᾽, ἀπὸ εμικροῦ 6° àv ἄρειας μέγαν δόμον. Eurip. Hel. 1444 κἂν ἄκρᾳ θίτης χερί, ἥξομεν ἵν᾽ ἐλθεῖν Bouköuecdu τῆς τύχης. Optime illam rem illustrant verba Eurip. Suppl. 65 sqq. ἔχομεν Evdıra . . . Kal coi TE πάρεςτι cOévoc. Quae eum ita sint, dei humano more instituti opem ferre debent. Quibus opinionibus commoti petentes talia proponunt humana: Iphigenia ad Artemin: Eurip. Iph. Taur. 1401 φιλεῖς δὲ καὶ cU cóv kaciyvntov. Aristoph. vesp. 389 Philocleon ad Lycum: có yäp oicmep é[U xeyápncat τοῖς δακρύοιειν τῶν φευγόντων dei xoi τοῖς ὀλοφυρμοῖς. ἡ cf. Aeschyl. Choeph. 491 μέμνηςο λουτρῶν, οἷς &vocpicäne x. τ. X. Soph. El. 68 auget Orestes precationis vim his verbis: τοῦ γὰρ ἔρχομαι δίκῃ καθαρτὴς πρὸς θεῶν ὡρμημένος. El. 117 τὸν ἐμὸν πέμψατ᾽ ἀδελφὸν, μούνη Tüp ἄγειν οὐκέτι cune λύπης ἀντίῤῥο- πον ἄχθος. O.C. 102 δότε πέραςιν ἤδη καὶ καταςτροφήν τινα, εἰ μὴ δοκῶ τι μειόνως ἔχειν, ἀεὶ μόχθοις λατρεύων τοῖς ὑπερτά- τοις βροτῶν.
Sed non semper homines quasi animo submisso deos adeunt, sed etiam rati se optime scire, quo tempore modus miseriarum trans-
1) cf. de his Naegelsbach: N. H. Th. p. 215. — Kaegi, R. V. p. 48 ex carminibus laudat: „wenn ich so viel besüfse, wie dw, o Gott, ich würde den Sänger nicht der Armut preisgeben.“
2) Huc quadrant in versibus Pind. Ol I 77 verba Pelopis: φίλια δῶρα Κυπρίας dy' εἴ τι, Tloceldaov, ἐς χάριν τέλλεται. v. quae. Boeckh. ad- notat ad ἢ. l.
Jahrb. f. class. Philol. Buppl. Bd. XXVIII. 3b
534. Carolus Ausfeld:
eatur, deos acerba reprehensione perstringunt.!) Cf. Herodot. VI 80 Cleomenis verba: ὦ Ἄπολλον χρηςτήριε, ἦ μεγάλως μ᾽ ἠπάτηκας φάμενος "Apyoc αἱρήςειν. Aeschyl. Eum. 106 ἦ πολλὰ μὲν δὴ τῶν ἐμῶν ἐλείξατε, χοάς τ᾽ ἀοίνους, νηφάλια μειλίγματα, καὶ γυκτίςεμνα δεῖπν᾽ ἐπ᾽ ἐςχάρᾳ πυρὸς ἔθυον, ὥραν οὐδενὸς κοινὴν θεῶν. καὶ πάντα ταῦτα λὰξ ὁρῶ πατούμενα. Posteriore aetate illa reprehendendi consuetudo rarius invenitur, cum aliae sententiae vigerent.?)
Sed Euripides reprehensionibus illis prudens ac consilio saepius usus est in precibus; cf. Hel. 1099 ἅλις δὲ λύμης, ἣν μ᾽ ἐλυμήνω πάρος... 1102 τί ποτ᾽ ἄπληςτος ei κακῶν ἔρωτας ἀπάτας δόλιά T ἐξευρήματα Ackoüca φίλτρα θ᾽ αἱματηρὰ δωμάτων; 1446 ἅλις δὲ μόχθων, οὗς ἐμοχθοῦμεν πάρος. Heraclid. 869 χρόνῳ μὲν τ᾽ An’ ἐπεεςκέψω κακά. .. frg. 900 N? ὥφειλε δῆθεν, εἴπερ ἐςτ᾽ ἐν οὐρανῷ Ζεύς, μὴ τὸν αὐτὸν δυςτυχῆ καθιςτάναι. cf. Phoen. 86 v. lin. 28. — Inde proficiscitur Euripides philosophus et in deorum opi- niones vulgares acerrime invehitur, ut iis, qui audiant et labores hominum in scaenam prodeuntium videant, demonstret, quam absurda sit eorum opinio, qui tales esse deos velint, quales homines iisdem- que quibus humanam naturam affectionibus obnoxios cogitent. Ac primum quidem homines precantes dubitantes facit, num tales sint dei, quales tradantur: cf. Heracl. 490 ὦ φίλτατ᾽, εἴ ric φθόγγος εἰεακούεται (Wil.) θνητῶν παρ᾽ "Aibn. Hipp. 890 εἴπερ ἡμῖν ὦπα- cac capeic ἀράς. Hel. 1441 ὦ Ζεῦ, πατήρ τε καὶ cogóc κλήζει θεός. Cycl 354 Ζεῦ ξένι᾽, ὅρα τάδ᾽, εἰ γὰρ αὐτὰ μὴ βλέπεις, ἄλλως νομίζει Ζεύς, τὸ μηδὲν ὦν, θεός. Orest. 1231 ὦ πάτερ ἱκοῦ, δῆτ᾽, εἰ κλύεις elcu χθονὸς τέκνων καλούντων.) Phoen. 86 χρὴ δ᾽, εἰ ςοφὸς πέφυκας, οὐκ ἐᾶν βροτὸν τὸν αὐτὸν ἀεὶ bucruxf καθεςτάναι.
Etsi ante Euripidem iam multi de iis, quae de deorum natura fabulis tradebantur, dubitaverunt*), tamen poeta ille clarrissimus no- vas illas opiniones primus in preces inseruit, cum praesertim eos loquentes fingeret, qui egregiam imaginem tristissimae miseriae prae- bebant: cf. Hecubam in Troad. dicentem vss. 98/152. 469. 1240. 1280. 1295; et homines in Helena, Hercule, Ione fabulis loquenteg.") Sed non solum inanes illas nugas et commenta levia, quae mens in-
1) De exemplis Homericis cf. Naegelsbach: H. T'h. p. 200.
2) cf. Naegelsbach N. H. Th. p. 224—27; de reprehensione oraculo delphico facta multa exempla afferri possunt. cf. Nestle, Euripides, der Dichter der griechischen Aufklärung p. 108 8qq.
3) In prece Hel. 966 generaliter Menelaus mortuos vim quandam habere infitiatur.
4) cf. Decharme: Euripide et l'esprit de son théátre p. 598qq. Schmidt l. e. I p. 141. Naegelsbach: N. H. Th. p. 427 8qq. Nestle 1. c. p. 871—162.
1 6) cf. locos ἃ Lübcker l c. p. 5, 11. ἃ Decharme 1. c. p. 64 sqq. collectos.
De Graecorum precationibus quaestiones. 535
culta sibi finxerat, reiecit atque sprevit, sed etiam suam opinionem haud raro explicuit per eos, quos loquentes induxit: ita Amphitruoni preces illas captiosas Heracl. 339/47 pronuntianti Herculem verbis Xenophanis respondentem fingit a v. 1340.!) In Troad. cum Andro- mache et Cassandra tum Hecuba et sententias populares explicant et poetae opiniones proferunt: cf. vs. 914 sqq., ubi elegantissimam illam disputationem inter Helenam in deos transferre malefactorum culpam studentem et Hecubam Euripidis ipsius sententiam promulgantem a v. 969 et fabulas illas Iliacas acerrime refutantem inseruit.)
Etiamsi statuere nequeamus Euripidem certos homines, ut tales novas opiniones doceret, elegisse, tamen is, qui hanc partem precatio- num in Euripidis fabulis traditarum iterum atque iterum pervesti- gaverit pertractaveritque, qua tam varia et divers& proponuntur, cognoscet eas opiniones, quae minime cum religione populari pug- nent et, quae sancta atque venerabilia vulgo habebantur, privent illa sanctitate, effundi per nuntios.) Nuntius in scaenam prodit et oratione recta ad verbum preces cuiusdam recitat, non oratione ob- liqua ut apud Aeschylum Sept. 639 — uno loco Heraclid. 851/55 excepto —. Quae proprietas a ceteris poetis tragicis aliena summi esse momenti mihi videtur, cum hac ratione eas veteres opiniones, quibus, quamquam veras non putat, tamen carere non potest, nullo ipsius iudicio addito tribuit narrationibus nuntiorum.*)
In numero earum precum, quae non per nuntios proferuntur, hae tantum reprehensione carentes inveniuntur: Iph. Taur. 1082— 1088 preces ab Iphigenia sacerdote ad deam missae, Suppl. init. ab Aethra ad Cererem, quae fabula in universum sollemni quodam tenore scripta est"); El 671: ab Electra et Oreste ad patrem mor- tuum datae; ceterae preces, quas adhibui, plenae sunt reprehensionis et contemptus deorum vulgarium, ut supra demonstravimus. Sed non solum veterem deorum opinionem contempsit, sed etiam novas de deorum natura sententias pronuntiavit, novos deos imprecatus est — cf. Troad. 884 sqq. et apud Aristoph. ran. 894 — et sanctiores et honestiores; neque ut attingam, quae ad hanc partem precatio- nis pertinent, deos maximis sacrificiis votisque petita dare cogi posse, sed qua mente immolaretur, maxime interesse putabat. cf. frg. 327, 6 (τοὺς) 0coici μικρὰ θύοντας τέλη τῶν βουθυτούντων
1) cf. Heracles ed. Wilamowits? ad. va. 840 et 1840 et eiusdem Griech. Trag. I p. 288/89.
2) cf. Steiger, Philologus (1900) p. 862 sqq.
3) Exempla precum a nuntiis pronuntiatarum: Alc. 168/69. Hec. 632/37, Hel. 1584 sqq. Heraclid. 861 sqq. El. 805 sqq. Hipp. 1190sqq. Iph. Aul. 1570 &qq. Iph. Taur. 269 sqq. 1898 sqq. Phoen. 1864 sqq. 1872 sqq.
4) Nuntiis omnino agendum non est, sed narrare tantum licet. cf. Rassow: Quaestiones selectae de Euripideorum nuntiorum narrationibus. Gryph. Diss. 1883. p. 17/18.
5) cf. Rohde, Psyche II? p. 258 not. 4.
86*
536 Carolus Ausfeld:
ὄντας eUcefecrépouc (eicopWw).!) Nestle l. c. p. 53, 10 c. not. et p. 117 planius de hac re disputat sententiasque illas tribuit Hera- clito, Inde ab illo saeculo illam opinionem de sacrificiis eorumque vi semper pervulgatam invenimus: cf. Alcib. II 149 D, ubi contra τὸ θεοὺς Ovucíaic TE Kai εὐχαῖς πείθειν disputatur: cf. Plat. rei publ. 2, 364 B. 3, 399 B. legg. 10, 909 B. 931 ΒΟ.) Xenoph. me- morab. 1, 3, 3 de Socrate commemoratur: θυςίαις bé θύων μικρὰς ἀπὸ μικρῶν οὐδὲν ἡγεῖτο μειοῦεθαι τῶν ἀπὸ πολλῶν καὶ μεγά- λων καὶ μεγάλα θυόντων Ὁ) Apud Stoicos semper urgetur mens pura in precibus adhibenda?): v. Sen. epist. 95, 50 vis deos propi- tiare? bonus esto, satis illos coluit, quisquis imitatus est. 60, 1 o quam inimica nobis sunt. vota nostrorum! cet. sunt vota nostrorum... cf. quae Persius secunda satira explicat, ubi doctrinam stoicam sen- tentiae prioris aetatis de efficacia precum opponit. ... vs. 9 nom iw prece poscis emaci... quae misi seductis nequeas com- miltere divis. v. schol. ad. 4 quia putant impia postulantes promissis volis deorum redimere voluntates. vs. 48 et ta- men hic extis et opimo vincere ferto intendit. cf. 73/75 c. Schol. cf. Juv. sat. X inde passim talia explicantis. cf. Apoll. Tyan. epist. 26 (Hercher.) Porphyr. de abstinent. 2, 15 ad. Marcell. c. 19. Sed ne longius aberremus a proposito nostro, haec quidem statua- mus: Ab Euripidis aetate, secundum doctrinas philosophorum, per- vulgari coeptas esse sententias, secundum quas pars illa secunda in precibus tractandis omnino fere usurpari non posset. Non iam ho- mines, ut ex exemplis supra allatis elucet, deos commovere atque iure quodam obstringere nitebantur, ut, quae sibi optabant, momento temporis darent, sed aliae rationes et honestiores adhibebantur. Itaque Euripides in precatione illa celeberrima Troad. 884 sqq.*) explicat, deum semper iustitia uti, eiusdemque iustitia confisus Socrates Xenoph. Mem. 1, 3, 2 deis permittit dare quae utilia sint, cum homines nesciant. Quae sententia apud Stoicos vulgaris erat: cf. Epictet. diss. 2,1,2, 95. 4,4, 21... εἰ ταύτῃ τῷ θεῷ φίλον, ταύτῃ γενέεθω atque inde usque ad Christi preces pervenit celeberrimas: cf. Matth. 26, 39 πάτερ μου, ei δύνατόν écri, παρελθέτω ἀπ᾽ ἐμοῦ τὸ πο- τήριον τοῦτο, πλὴν οὐχ ὡς ἐγὼ θέλω, ἀλλ᾽ ὡς εὐ. Satis superque mihi videtur esse dictum quantam ad existimationem pre- cantes pervenerint paulatim deorum eorumque consuetudinum cum hominibus initarum; attamen sequente parte denuo ad has opiniones revertamur.
1) cf. Zeller: Philosophie der Griechen II? p. 785.
2) cf. Schmidt 1. c. II 48.
3) cf. de Stoicorum precibus: A. Bonhöffer: Die Ethik des Stoikers Epiktet. 1894. p. 76 sqq. Zeller l. c. III? p. 811. 818. d. Dieterich: Necyia p. 67 de his sententiis.
4) cf. Nestle l. c. p. 145: Die Gottheit des Euripides.
De Graecorum precationibus quaestiones. 537
IH.
Nunc denique ad tertiam partem, preces ipsas, descendamus. Ac primum quidem de formulis pauca praefari lieeat. Nonnunquam transitur ad preces voce ἀλλὰ:
cf. Il. X 468 ἀλλὰ καὶ alrıc" plerumque nomine dei invocati
repetito: Il. VIII 242 ἀλλὰ Ζεῦ, τόδε πέρ μοι ἐπικρήηνον ἐέλδωρ. Π.1Ὶ δ0ὺ8 Thetis ad Iovem precatur et a vs. 508 his ver- bis ad preces ipsas progreditur: ἀλλὰ có πέρ μιν Ticov, ᾿Ολύμπιε μητιέτα Ζεῦ. Cf. XVI 523. XIX 273 Soph. O. C. 101 Eurip. Iph. Taur. 1086. Haud raro hac vocula tota precatio initur: cf. I. XVII 645 Ζεῦ πάτερ... ἀλλὰ εὑ pücaı. Odyss. IIT 380 ἀλλὰ ἄναςς᾽ ἵληθι. Soph. El. 67 ἀλλ᾽ d marpüiba τῆ. Aristoph. nub, 1478. vesp. 323. Thesm. 282.
Saepius usurpantur formulae νῦν, xal vOv, ef. alterius partis elocutiones: εἴποτε... νῦν p. 531 v. Bacchyl. XVI 55 ... νῦν Aeschyl. Eum. 287... καὶ vOv, praeterea quae antea exposita sunt, comprehenduntur vocula ταῦτα: cf. Soph. El. 655 ταῦτα, ὦ Λύκει᾽ ”ArtoAAov ἵλεως κλύων δός. Aristoph. pae. 1016 ταῦτ᾽... ἡμῖν δίδου. v. Demosth. 20, 49.!)
Preces ipsae pronuntiantur modo imperativo, optativo, in- finitivo, sacra illa forma vetustissima.) Exempla illius infinitivi Homerica contulit La Roche ad Il. I1 413, quem ad locum et ad alios Scholiasta inscius adnotat: λείπει τὸ δός, v. Herodot. V 105 ὦ Ζεῦ ἐκγενέεθαι μοι ᾿Αθηναίους Ticacden. —Eurip. Heracl 500 ἀμύνειν cf. Wilamowitz, Heraci. Tl” a. h.l. Denique forma negativa invenitur passim. v. Aeschyl. Sept. 71 un... exdauvicnte. Soph. Ai. 844 μὴ qeíbecO0e. Eurip. Hel. 1098 μή μ᾽ ἐξεργάςῃ. Aristoph. nub, 1478 μηδαμῶς θύμαινέ μοι, μηδέ μ᾽ ἐπιτρίψης; saepius.
Imperativi frequentissimi a verbo διδόναι derivantur: de formula δός apud Homerum cf. La Roche ad Il. III 322; accedunt δίδου: Odyss. III 58; δίδωθι: III 380; δότε: Il. VI 476, Apud Aeschylum: δός; Choeph. 140. 480. 490. Soph. El. 646. 656. Eurip. El 675/76. Hec. 540. Iph. Aul. 1575. Phoen. 85. 1367. 1374. ἀπόδος: Hel. 963. 972. δότε: Boph. Ὁ. C. 102. Eurip. Orest. 1243. Saepius.
Praeterea saepe usurpatur verbum δέχεσθαι: de testimoniis ad sacrificia spectantibus cf. supra p. 530. v. Aeschyl. Eum. 236 δέχου ... ἀλάςτορα Ag. 517. crparóv δέχεςθαι ibid. 521 δέξαςθε κόςμιμ Bacık&a πολλῳ xpóvü) v. Suppl. 29. 219. Soph. Ὁ. C. 44. Augentur illae voculae saepius adiectivis vel adverbiis adpositis his: ἵλαος,
1) De formulis illis in hymnis usurpatis ef. Adami, 1. l. p. 284.
2) De infinitivo in hymnis usitato cf, Adam, 1.1. p. 243, in rebus magicis C. I. A. app. ed. Wünsch s. v. D. Devotionum formulae singulis verborum: modis conceptae.
538 Carolus Ausfeld:
ἴλεως. εὐμενής, πρευμενής, πρόφρων. εὔφρων, quae formulae sacrae et sollemnes summo iure dici possunt:
Pind. Pyth. 12, 4 ἵλαος... εὑν εὐμενείᾳ ... δέξαι. Boph.
El. 1376 ἵλεως αὐτοῖν κλύε. 655 ταῦτα... ἵλεως κλύων δός. Theogn. 781 ἵλαος ἡμετέρην τήνδε φύλαςςε πόλιν. Frg. trag. adesp. N? 164. ἵλεως γενοῦ. Plato. legg. IV 712 B θεὸν πρὸς τὴν τῆς πόλεως Katackeunv ἐπικαλούμεθα, ὁ δὲ ἀκούςειε καὶ ἀκούςας ἱλέως εὐμενής τ᾽ ἡμῖν ἔλθοι; saepius.) Herodot. 2, 45 παρὰ τῶν θεῶν καὶ παρὰ τῶν ἡρώων εὐμενείη εἴη. Aeschyl. Suppl. 686 εὐμενὴς δ᾽ ὁ Λύκειος écru. Ag. 951 τὸν κρατοῦντα μαλθακῶς θεὸς πρότωθεν εὐμενῶς προςδέρκεται. Soph. Antig. 1199 aitrcavrec ἐνοδίαν θεὸν Πλούτωνα τ᾽ ὀργὰς εὐμενεῖς κατα- cxedeiv. Frg. 644 N? ᾿Αςκληπιοῦ παιῶνος εὐμενοῦς τυχών. Eurip. Ale. 791 εὐμενὴς γὰρ fj θεός. Bacch. 928 ὁ θεὸς Önap- tel πρόεθεν ὧν οὐκ εὐμενής. Andr. 54 εἴ πως... θεὸν παρά- cxoıt’ εὐμενῆ; Iphig. Taur. 1086 εὐμενὴς ἔκβηθι βαρβάρου χθονός. Med. 918 τ᾽ ἄλλα δ᾽ ἐξεργάζεται πατήρ τε καὶ θεῶν ὅςτις écriv εὐμενής. Suppl. 630 chor. πόλει μοι ξύμμαχος γενοῦ τῇδε εὐμενής. Suppl. 552 πρός τε γὰρ τοῦ δυςτυχοῦς ὡς εὐμενὴς ij, τίμιος Yepaiperan. ibid. 1280 εὐμενοῦς πόλει οὔςης Frg. 26 N? ἡνίκ᾽ écriv εὐμενής. Aristoph. Lysistr. 204 τὰ ςφά- για δέξαι εὐμενής. Cf. Menandr. frg. 616. Plutarch. de superstit. 166 D Antonin. €. €. 9, 10. Epictet. diss. 3, 1, 36 saepius. De papyris cf. indic. apud Wessely et al.
Aeschyl. Suppl. 138 τελευτὰς... πατὴρ. .. TTPEUMEVEIC κτίςειεν. ibid. 210 Ζεὺς ... ἴδοιτο δῆτα πρευμενοῦς Am’ ὄμματος. Pers. 609 παιδὸς πατρὶ πρευμενεῖς χοάς. ibid. 685 χοὰς δὲ πρευ- μενὴς ἐδεξάμην (Darius). Soph. El. 453 αἰτοῦ... δὲ πρευμενῆ ἡμῖν ἀρωγὸν αὐτὸν... μολεῖν. Eurip. Hec. 538 πρευμενὴς δ᾽ ἡμῖν γενοῦ. Frg. 781, 60N? ἔετε πρευμενεῖς δόμοις ἐμοῖς.
Il. VIII 23 ἀλλ᾽ ὅτε δὴ καὶ ἐγὼ πρόφρων ἐθέλοιμι Epüccat. ibid. 39 θυμῷ πρόφρονι. XIV357 πρόφρων νῦν Aavaoic, TTocei- δαον, ἐπάμυνε. Odyss. XIII 359 αἴ κεν ἐᾷ πρόφρων με Διὸς θυ- yarnp ... ζώειν. XIX 398 ὁ δέ οἱ πρόφρων ἅμ᾽ ὀπήδει. Hesiod. opp. 667 εἰ δὴ μὴ πρόφρων γε TToceibáuv ... Aeschyl. suppl. 216 ευγγνοῖτο δῆτα καὶ παραςταίΐη πρόφρων. Choeph. 1063 C ἐποπτεύων πρόφρων θεὸς φυλάςςοι. Soph. El. 1380 τενοῦ πρόφρων ἡμῖν ἀρωγός. Eurip. Alc. 743 πρόφρων ce χθόνιος θ᾽ Ἑρμῆς ἍΑιδης TE δέχοιτ᾽. Aristoph. av. 928 (Pindar) δὸς ἐμὶν ὁ τί περ TEA κεφαλᾷ θέλεις πρόφρων δόμεν ἐμίν τεῖν. Soph. Ai. 702 ἄναξ ᾿Απόλλων ὁ Δάλιος εὔγνωςτος ἐμοὶ ξυνείη διὰ παντὸς εὔφρων. De formulis ἐλθὲ, ἰδοῦ, ἄκουςον, κλῦθι preces in uni- versum incipientibus supra planius exposuimus; restat, ut commemorem formulas illas Homericas: xpnnvov ééAbup: ILI 41. 504 ἐπι-
1) cf. Drexler, Mythol. Beitr. p. 58 not. 1.
De Graecorum precationibus quaestiones. 539
kprinvov ἐέλδιυρ: I 455 VIII 242 XVI 238 xpnnvar’: Odyss, XVII 242. kxpfjivov... ἔπος XX 115.
His formulis enumerandis ad ea, quae rogantur, transgressi sumus, quae quidem planius perlustremus. Quoniam, ut supra exposuimus, occasio precandi secundum ea, quae momentum temporis postulat, captatur, preces quoque variae ac diversae effunduntur, Itaque quae quidem optanda oranti in mentem veniunt, petuntur a deis atque brevi post voluntate versa abrogantur. Cf. Π. I 42 Chryses iratus Apollinem rogat, ut mittat pestiferas sagittas: Tricetav Δαναοὶ ἐμὰ δάκρυα coicıv Bekeccıv et idem v. 456 precatur ἤδη νῦν Aavooicıv ἀεικέα λοιγὸν ἄμυνον. Optime illud genus illustratur exemplis Homericis, cum ex eis, quae carminibus illis continentur, dico discrimina pugnae, planius variae preces deriventur.
ef. Il. V 118 δὸς... μ᾽ ἄνδρα ἑλεῖν xai ἐς ὁρμὴν ἔγχεος ἐλθεῖν. VI 306 ἄξον δὴ ἔγχος Διομήδεος... ἠδὲ καὶ αὐτὸν πρηνέα δὸς πεκέειν. X 281 δὸς δὲ πάλιν ἐπὶ νῆας εὐκλεῖας ἀφικέςθαι. 285 cmeio ... 291 mapicrao xai ue φύλαςςε. XVI 523 Glaucus violatus Apollinem imprecatur: ἕλκος xeccat, xoi- uncov δ᾽ ὀδύνας, δὸς δὲ κράτος... XVII 645 Aias, postquam nebula exorsa conspectum hostium ademit, petit ῥῦςαι ὑπ᾽ ἠέρος υἷας ᾿Αχαιῶν, noincov δ᾽ αἴθρην ... δὸς... ἰδέεθαι. Odyss. IV 765 Penelope: φίλον υἷα cawcov, μνηςτῆρας δ᾽ ἀπάλαλκε. VI 327 Odysseus: δὸς μ᾽ ἐς Φαίηκας φίλον ἐλθεῖν ἠδ᾽ ἐλεεινόν. IX 530 Polyphemus: δὸς μὴ ᾿Οδυςςῆα πτολιπόρθιον οἴκαδ᾽ ἱκέεθαι, ἀλλ᾽ ... ὀψὲ κακῶς ἔλθοι.
Multa alia adiungi possunt, sed mittamus exempla, quae Naegels- bach planius congessit'); atque nonnulla alia testimonia e precibus tragicorum et posterioris aetatis eolligamus, ubi eundem in modum et bona et mala sibi et aliis, prout temporis momento optabila videntur, orant:
Aeschyl. Sept. 71/77 un... πόλιν ... ektauvicnte ... Tevecde δ᾽ ἀλκή. Choeph. 19 γενοῦ δὲ cóuuayoc θέλων ἐμοί. ibid. 138 ἐλθεῖν δ᾽ Opécrnv δεῦρο. ibid. 142 τοῖς δ᾽ ἐναντίοις λέγω φανῆναί cou, πάτερ, τιμάορον.... Eum. 236 δέχου δὲ πρευμενιὼς ἀλάετορα., ibid. 297 ἔλθοι... ὅπως γένοιτο τῶν δ᾽ ἐμοὶ λυτήριος, Soph. Ai. 826 πέμψον τιν᾽ ἡμῖν ἄγγελον, κακὴν φάτιν Τεύκρῳ φέροντα... 832 'Epufjv χθόνιον εὖ με κομίςαι... 844 ςεύεεθε, μὴ φείδεςθε πανδήμου «τρατοῦ... 846 Ἥλιε... ἄγγειλον, ἄτας τὰς ἐμὰς μόρον τ᾽ ἐμὸν Yepovrı πατρὶ... 854 (ὦ Θάνατε, Θάνατε, νῦν μ᾽ ἐπίεκεψαι μολιύν. El 68 δέξαςθε μ᾽ εὐτυχοῦντα ταῖςθε ταῖς ὁδοῖς... 71 μή μ᾽ ἄτιμον τῆςδ᾽ ἀποιςτείλητε τῆς, ἀλλ᾽ ἀρχέ- πλουτον καὶ καταςτάτην δόμων. 115 ἔλθετ᾽ ἀρήξατε, τίςαςθε πατρὸς φόνον ἡμετέρου καὶ μοι τὸν ἐμὸν πέμψατ᾽ ἀδελφόν. 645 pravissimas illas preces Olytaemnestrae: ταῦτά μοι... εἰ μὲν
1) cf. Naegelsbach, H. Th.* p. 199.
540 Carolus Ausfeld:
πέφηνεν ἐςεθλά, δὸς TeÀecpópa, εἰ δ᾽ ἐχθρά, τοῖς ExBpoicıv ἔμπαλιν μέθες. 1380 γενοῦ πρόφρων ἡμῖν ἀρωγός τῶνδε τῶν βουλευμάτων. Ο. R. 920 ἱκέτις ἀφῖγμαι... ὅπως λύειν τιν᾽ ἡμῖν εὐαγῆ πόρῃς Ο. C. 102 δότε πέραειν ἤδη καὶ καταςτροφήν τινα.ἷ)
Eiusdem generis sunt preces Euripidis: Hecab. 539 Aücat τε πρύμνας καὶ χαλινωτήρια νεῶν δὸς ἡμῖν πρευμενοῦς T ἀπ᾽ Ἰλίου vócrou τυχόντας πάντας εἰς πάτραν μολεῖν. Cf. Iph. Aul. 1575 καὶ δὸς γενέεθαι πλοῦν νεῶν ἀπήμονα Τροίας TE πέργαμ᾽ ἐξελεῖν ἡμᾶς δορί᾽ Hel. 1094 ἀνάψυξον πόνων. 1101 θανεῖν δ᾽ ἔαςόν μ᾽. 968 ἀπόδος ἀπαιτῶ τὴν ἐμὴν δάμαρτά ce... 972 f) νῦν ἐκείνους ἀπόδος ἐμψύχους πάλιν. 1442 μετάςτηςον κακῶν. 1586 εὐεατέ μ᾽ ἐπ᾿ ἀκτὰς Ναυπλίας. Heraclid. 851 ἡμέραν μίαν νέος γενέεθαι κἀπο- τίςεαςθαι δίκην ἐχθρούς. El.675 νίκην δός. 679 Auuv’äuvv’...Iph. Taur. 1084 εὥςόν με καὶ νῦν τούςδε τ᾽... 1086 εὐμενὴς ἔκβηθι βαρβάρου χθονὸς. 1399 ςὥςόν με τὴν ςὴν ἱέρειαν. Phoen. 1367 δός μοι κτανεῖν ἀδελφόν. 1374 δὸς ἔγχος ἡμῖν καλλίνικον ἐκ χερὸς εἰς crépv' ἀδελφοῦ τῆςδ᾽ ἀπ᾿ ὠλένης βαλεῖν κτανεῖν θ᾽ ὃς ἦλθε πατρίδα πορθήςων ἐμήν.
Apud Aristophanem multa testimonia eiusdem generis exstant. ef. sub voce δέξαι p. 538 cf. Ach. 247 xexapıcuevwc cot... ἐμὲ πέμψαντα καὶ θύεαντα μετὰ τῶν οἰκετῶν ἀγαγεῖν... τὰς crrovódc... καλῶς ξυνενέγκειν. vesp. 393 ἐλέηςον καὶ CWCOV νυνὶ τὸν ςεαυτοῦ TrÀnció- χωρον. 870 τὸ πρᾶγμ᾽ ὃ μηχανᾶται ἔμπροςεθεν οὗτος τῶν θυρῶν, änacıv ἡμῖν ἁρμόςαι παυςαμένοις πλάνων. Accedunt preces quibus in risus deflexit homines qui audiunt: vesp. 324 ἤ με ποίηςον καπνὸν ἐξαίφνης, ἢ Προξενίδην, ἢ τὸν Σέλλου τοῦτον τὸν ψευδα- μάμαξυν .... (cf. schol. ad h. 1). Thesm. 287 πολλὰ πολλάκις μέ cot θύειν Exoucav, εἰ δὲ μἀάλλὰ νῦν λαθεῖν. καὶ τὴν θυγατέρα χοῖρον ἀνδρός μοι τυχεῖν πλουτοῦντος, ἄλλως τ᾽ ἠλιθίου κἀβελτέρου, καὶ πρὸς θάληκον νοῦν ἔχειν μοι καὶ φρένας. Ach. 816 negotiator Megaricus dicit: Ἕρμᾶ ᾿᾽μπολαῖε, τὰν γυναῖκα τὰν ἐμὰν οὕτω μ᾽ ἀποδόςεθαι τάν τ᾽ ἐμαυτοῦ ματέρα. equit. 766 (Kleon.) ὥεςπερ᾽ νυνὶ μηδὲν δράςας δειπνεῖν ἐν τῷ πρυτανείῳ. Lysistr. 742 ἐπίεχες τοῦ τόκου ἕως ἂν εἰς ὅειον μόλω ᾿γὼ χωρίον. Eccl. 869 ὦ πότνι᾽ Εἰλείθυια, μή με περιίδης διαρραγέντα μηδὲ βεβαλανωμένον ἵν᾽ μὴ γένωμαι ckwpanic κωμῳδική. Nugae illae cumulantur aliis locis: cf. pac. 991 sqq. Thesm. 295 sqq. Sed his precibus non solum ad ri- sum vertere voluisse ille poeta mihi videtur hominum animos, sed etiam ut supra contendimus et infra p. 544 exponemus ad maiora spectasse illudendo veterum suaeque aetatis mores.
Atque priusquam de petitis honestioribus atque decorioribus dis- seramus, nonnullis verbis de precibus in universum editis dicamus, quibus homines auxilium, misericordiam, gloriam talia assequi student: cf. Odyss. V 450 ἐλέαιρε. Aeschyl. Choeph. 130 értoíkripov;
1) Talia saepius in precibus magicis Papyr. mus. Lugd. Bat. IX 26 τέλει τελείαν τελετήν. 11 τέλεςόν μοι τῆἦνδε πρᾶξιν. Papyr. Paris. (Wessely) 2565 πρᾶγμα τέλεςον. 2868 καί μοι τόδε πρᾶγμα ποίηςον.
De Graecorum precationibus quaestiones. 541
ibid. 502 οἴκτιρε; Soph. O. C. 109 οἰκτίρατ᾽ ; cf. exempla supra sub for- mulis p. 537 sqq. laudata. Il. XXIV 592 μή uot... ckudarveuev. Soph. El. 1382 δεῖξον ἀνθριώποιει τἀπιτίμια τῆς bucceBetac οἷα dwpoüv- ται θεοί. Eurip. El. 805 πολλάκις ue βουθυτεῖν καὶ τὴν κατ᾽ οἴκους Τυνδαρίδα δάμαρτ᾽ ἐμὴν rrpáccovrac We νῦν, τοὺς δ᾽ ἐμοὺς ἐχθροὺς κακῶς. Hipp. 523 εὐνεργος εἴης. τἄλλα δ᾽ ol’ ἐγὼ φρονῶ, τοῖς ἔνδον ἡμῖν ἀρκέςει λέξαι φίλοις. Il. VII 203 δὸς νίκην Αἴαντι καὶ ἀγλαὸν εὖχος ἀρέςθαι. Odyss. III 57 κῦδος. ibid. 880 κλέος ἐςθλὸν. IL I 505 τίμηςόν μοι υἱόν... I. VI 476 Hector pro infante filio haec petit: Ζεῦ ἄλλοι τε 0€oi, δότε δὴ xal τόνδε Tevecdaı παῖδ᾽ ἐμόν, ὡς καὶ ἐγιύ περ, ἀριπρεπέα Tpweccıv, ὧδε βίην τ᾽ ἀγαθὸν καὶ Ἰλίου ἶφι ἀνάςςειν᾽ καί ποτέ τις εἴποι πατρός γ᾽ ὅδε πολλὸν ἀμεί- vuv ἐκ πολέμου ἀνιόντα φέροι δ᾽ ἔναρα βροτόεντα κτείνας δήιον ἄνδρα, χαρείη δὲ φρένα μήτηρ.) Eiusdem generis mihi videtur esse oratorum Atticorum consuetudo initio orationis deos summatim imprecandi: cf. Meuss, 1. c. p. 460. De eodem more Periclis ef. Plutarch. Pericl. 8, 3. Moral. 803. Quint. inst. 12, 9.?)
Neque praetermittendum mihi videtur esse a deis et; peceatorum veniam peti non in universum, sed eorum, quae in eos ipsos com- missa sunt: cf. Simonidis frg. 22. Bergk P. L. G. H p. 241 vs. 15 μεταιβολία bé τις φανείη, Ζεῦ πάτερ, ἔκ ceo, ὅτι δὴ Bapcakkov ἔπος, εὔχομαι [καὶ νόςφιν] δίκας, εὐγγνωθί μοι. Herodot. VI 86, 4 ταῦτα dxoUcac ὁ Γλαῦκος ευζγνιύμην τὸν θεὸν παραιτέετο αὐτῶ ςχεῖν τῶν ῥηθέντων. Soph. Antig. 65 ἐγιὺ (Ismene) μὲν οὖν airoüca τοὺς ὑπὸ χθονὸς ξύτγνοιαν ἴεχειν, dic βιάζομαι τάδε, τοῖς ἐν τέλει βεβῶςι πείεομαι. Eurip. Hipp. 117 χρὴ ευγτνιώύμην ἔχειν, εἴ τις c ὑφ᾽ ἥβης ς«πλάγχνον évrovov φέρων μάταια βάζει. Iph. Taur. 1400 κλοπαῖς εὐγγνωθ᾽ ἐμαῖς, Idem fere valent verba, quae Andromache de Neoptolemo Delphos profecto profert: Eurip. Andr. 548qq. €t mwc τὰ πρόςθε ςφάλματ᾽ ἐξαιτούμενος θεὸν mapäcxoır eic τὸ λοιπὸν εὐμενῆ, (cf. frg. 645 N.? ευὐγγνώμονάς τοι θεοὺς εἶναι δόκει, ὅταν τις ὅρκῳ θάνατον ἐκφυτεῖν θέλῃ .. .). Aristophanes Strepsindem ad veteres deos reversum precantem faeit ad Hermen nub. 1478: μηδα- μῶς θύμαινέ μοι, μηδέ μ᾽ émirpíugc, ἀλλὰ cuyyvWunv ἔχε μου παρανοήςαντος ἀδολεςχίᾳ. vesp. 1001 veniam petit Philocles a deis, quod reus quidam absolutus est ἀλλ᾽ W πολυτίμητοι θεοί, ξύγ- γνωτέ nor’ ἄκων γὰρ αὔτ᾽ ébpaca xou τοὐμοῦ τρόπου. Cf. Xenoph. Mem. 2, 2, 14 cU οὖν, ὦ παῖ, ἂν cugpovfjc, τοὺς μὲν θεοὺς παραι- τήςῃ ευγγνώμονάς τοι εἶναι, εἴ τι παρημέληκας τῆς untpöc. ef. p. 547.
Iam vero ad aliam seriem precum transgrediamur, quae eum artissime cum humanae vitae necessitatibus cohaereant, ita pervul- gares sunt, ut quasi ad formulas congestae ab omnibus euiusque gentis hominibus precantibus effundantur. Quid enim facilius in-
1) cf. Naegelsbach, H. Th.* p. 199. 2) v. L. Schmidt, l. c. II p. 318qq.
542 Carolus Ausfeld:
tellegi potest quam ab eis, quorum maxime res ad vitam optime viven- dam necessarias interest impetrare, divitias, fecunditatem agri et pecoris, bonam valetudinem peti? cf. Odyss. VII, 148 roic θεοὶ ὄλβια δοῖεν Zuépevai, καὶ παιεὶν ἐπιτρέψειεν ἕκαςτος κτήματ᾽ ἐνὶ μεγάροιει γέρας θ᾽ ὅ τι δῆμος ἔδωκεν. XVII 354 Ζεῦ ἄνα, Τηλέμαχόν μοι ἐν ἀνδράειν ὄλβιον εἶναι, καί οἱ πάντα τένοιτο, óca φρεεὶν fic μενοινᾷ. Eurip. Hipp. 1111 εἴθε μοι εὐξαμένᾳ θεόθεν τάδε μοῖρα παράεχοι, τύχαν μετ᾽ ὄλβου καὶ ἀκήρατον ἄλγεςει θυμόν. Saepius coniunguntur preces fecunditatisagri,mulierum, talium, quae homines sibi rogant, inimicisque abrogare student: cf. Soph. O. R. 269 ubi Oedipus formula quasi rituali pronuntiat contra eos, qui non summopere conantur Laii interfectorem ex- plorare: xai ταῦτα τοῖς μὴ dpWcıv εὔχομαι θεοὺς ur ἄροτον αὐτοῖς γῆς ἀνιέναι τινὰ μήτ᾽ οὖν γυναικῶν παῖδας, ἀλλὰ τῷ πότμῳ τῷ νῦν φθερεῖςεθαι κἄτι τοῦδ᾽ ἐχθίονι. Idem fere Danaides Argivis optant apud Aeschyl Suppl. 630 βαᾳ. v. vs. 674 τίκτεεθαι δὲ φόρους γᾶς ἄλλους [τ εὐχόμεθ᾽ ἀεὶ Ἄρτεμιν θ᾽ Ἑκάταν γυναίκων λόχους ἐφορεύειν. vs. 689 καρποτελῆ δέ τοι Ζεὺς ἐπικραινέτω φέρματι γᾶν πανώρῳ. πρόνομα δὲ βοτὰ τοῖς πολύγονα τελέθοι. Hue quadrant preces Electrae: Soph. Electr. 648 καὶ μή με πλούτου τοῦ παρόντος ei τινες δόλοιςι βουλεύουειν ἐκβαλεῖν, ἐφῇς... Eurip. Alc. 165 τέκν᾽ ὀρφανεῦςαι τἀμά, καὶ τῷ μὲν φίλην cüZeuEov ἄλοχον, τῇ δὲ γενναῖον πόςειν. μηδ᾽ ὥςπερ αὐτῶν f τεκοῦς᾽ ἀπόλλυμαι θανεῖν ἀώρους παῖδας, ἀλλ᾽ εὐδαίμονας ἐν γῇ πατρῷᾳ τερπνὸν ἐκπλῆςαι βίον. Aristoph. pac. 1321 πλοῦ - τον... κριθάς... πολλάς... γυναῖκας τίκτειν ἡμῖν (cf. Isaei περὶ Κίρωνος κληροῦ. 16 ηὔχετο ἡμῖν ὑγίειαν διδόναι καὶ κτῆειν ἀγαθήν. v.commentar. Schoemanni editionis p. 387. cf. Isocrat. 8, 16 ὑγίειαν καὶ xrfjciv ἀγαθήν).
Quibus cum petitis optime comparare licet, quae Xenophon Oecon. 11, 8 explicat: οὕτω δὴ ἐγὼ ἄρχομαι μὲν τοὺς θεοὺς θεραπεύειν, πειρῶμαι δὲ ποιεῖν, ὡς ἂν θέμις ἦ μοι εὐχομένῳ καὶ ὑγιείας τυγ- χάνειν καὶ ῥώμης εώματος καὶ τιμῆς ἐν πόλει καὶ εὐνοίας ἐν φίλοις καὶ ἐν πολέμῳ καλῆς cwrnpiac καὶ πλούτου καλῶς αὐξαμέ- vOv; cf. frg. com. 163 Kock. II p. 525 αἰτῶ δ᾽ ὑγίειαν πρῶτον, εἶτ᾽ εὐπραξίαν, τρίτον δὲ χαίρειν... Menandr. KoAax. frg. 292. Kock III p. 83... . διδόναι cwrnpiav, ὑγίειαν, ἀγαθὰ πολλά, τῶν ὄντων δὲ νῦν ἀγαθῶν Óvnciv rác ταῦτ᾽ εὐχόμεθα; cf. Plutarch. Moral. 1, 166 D: de superstitione παρ᾽ ὧν (θεῶν) αἰτούμεθα πλοῦτον εὐπορίαν ὁμόνοιαν, Öpdwcıv λόγων xai ἔργων τῶν Apicrwv. Antonin. ἐ. €. 9, 11 καὶ οἱ θεοὶ δὲ εὐμενεῖς τοῖς τοιούτοις elcív. εἰς ἔνια δὲ ευνεργοῦει εἰς ὑγίειαν, εἰς πλοῦτον, εἰς δόξαν. οὕτως εἰεὶ χρηςτοί. Eadem fere petuntur in precibus magicis: cf. Papyr. Mimarit. 270sqq. ζωήν, ὑγίειαν, cwrnpiav, πλοῦτον, eüvexviav...?)
1) cf. Dieterich, Abraxas p. 151 not. 8.
De Graecorum precationibus quaestiones. 543
cf. Dieterich, Abraxas p. 196/97 1.22 qq. ὑγίειαν... cwrnpiav... εὐπορίαν . .. cf. Dieterich, Papyr. mag. mus. Lugd. Bat. VIII 8 ci bíbeic πλοῦτον, εὐτυχίαν, εὐτεκνίαν, ἰεχύν, tpopác.!) saepius.
Quam usitata illa petita apud omnes gentes fuerint, facile cognoscas ex his exemplis:
cf. Kaegi, 70 Lieder d. Rigveda X == 1, 41 ad Aditiam v. 6: „der
Sterbliche gelangt durch Euch zu jedem wünschens werten Gut, zu Kindersegen unverletzt.“ XL = 17, 102: „er (Pargänja) suche unsere Felder heim, er ist, der Samen giebt dem Kraut, der Kuh u. Stute ihre Tracht, des Mannes Weibe Fruchtbarkeit.‘ cf. Kaegi, R. V. p. 44. — Oldenberg, 1. c. p. 434 citantur preces, qui- bus orantur: „Glück . . Nachkommenschaft ... fruchtbar die Weiber. ‚Regen zu aller Zeit... fruchtbar reife das Korn.“ Cf. Taylor de Samoanis 1. c. II p. 366: „möge Überfluss herrschen an Nahrung, lasst ein zahlreiches Volk für Euch in diesem Lande sein.“ p. 368 de Africanis: Kuh ... „Kinder, Vieh... Glück... Kinder..." inter petita reperiuntur. ibid. p. 370 de Asianis: „Lass unsere Heerden so zahlreich werden, dafs wir sie nicht mehr beherbergen können, gieb uns einen so reichen Kindersegen, dass die Sorge um sie ihren Eltern zu schaffen macht. v. Buecheler, Umbrica p. 50, 19, p. 67 not. 10 ad VIB 4. IA 16; cf. Cato, de re rust. . apud Gellium 3, 21: „Mars pater, te precor quaesoque, «li sies volens propilius mihi, domo familiaeque nostro, ut tu morbos .. . prohibearis defendas averuncesque, wbique tu fruges, frumenta, vineta, virgullaque grandire beneque evenire sinas, pastores pecuaque salve servassis duisque bonam salutem vale- tudimemque mihi domoque familiaeque nostrae."
Satis superque mihi tractata videntur petita ad vitae necessitates pertinentia; at non semper talia rogantur sola, sed cum his coni- unguntur virtutes, ut res optabiles: cf. Callimach. hymn. ad Iovem in extremo: δίδου δ᾽ ἀρετήν τ᾽ Äpevöc TE. OUT’ ἀρετῆς ἄτερ ὄλβος ἐπίεταται ἄνδρας ἀέξειν OUT ἀρετὴ ἀφένοιο᾽ δίδου δ᾽ ἀρετήν τε καὶ ὄλβον᾽ quas formulas in hymnis saepius invenies. cf. Pind. Ol. 2, 58. Pyth. 5 initio. Hom. Hymn. 15, 9. 20, 8.
At vero et in precibus, ut ita dicam, privatis honestiora atque decora inveniuntur petita. ab hominibus cuiusque generis. Cum quinto a. Chr. n. saeculo viri clarissimi, Socrates, Euripides, tales, qui in maiorum leges et instituta moresque in dies magis magisque invehebantur, ut novam normam res cum publicas privatas iudicandi inducerent, novas illas sententias palam pronuntia- rent atque in Atheniensium animos insinuarent, magna mutatio existimationum earum rerum, quae ad mores hominum eorumque rationem, qua cum deis coniuncti erant, pertinebant, exorsa est. Ut iam supra P. 540 de maiore illa existimatione deorum diximus, qua
1) cf. L. Schmidt, 1. 1. I p. 86/87 et locos ab eo laudatos.
544 Carolus Ausfeld:
urgebatur alia aestimatio sacrificiorum, ita et preces ab eis, qui divi- nam maiestatem non iam humana illa condicione tractabant, longe alia ratione adhibebantur. Hominibus maior vis sibi ipsis nullo auxilio adiutis bona quaerendi atque parandi tribuebatur, atque dei, ut ita dicam, longius a rebus humanis amovebantur. Summa virium con- tentione sibi quaerant homines, quae velint, neve deorum auxilio freti quiescant! — ἀργὸς γὰρ οὐδεὶς θεοὺς ἔχων ἀνὰ crópa βίον δύναιτ᾽ ἂν ξυλλέγειν ἄνευ πόνου. v. Eurip. El. 80 quae sententia saepius sta- tuitur: cf. frg. Trag. adespot. N.? 597 θεὸς δὲ τοῖς dpyoücıv οὐ παρί- craraı. cf. frg. Eurip. N.? 286, 13. Xenoph. inst. Cyr. 1, 66. Plut. Moral. 239, 29. saepius — neve petant quae ipsi sine deorum auxilio assequi possint quaeque indigna sint, quae a deis omnino petantur!!) Itaque Aristophanes locis illis supra laudatis multitudini illi innu- merabili rerum parvarum et pravarum, quibus morem antiquum et a sua aetate non alienum illudere studet, Thesm. v. 310 addit ταῦτ᾽ εὔχεςθε καὶ ὑμῖν αὐταῖς τἀγαθά et v. 331 usque ad v. 350 ταῖς δ᾽ ἄλλαιει ὑμῖν τοὺς θεοὺς εὔχεεθε πάςαις πολλὰ δοῦναι κἀγαθά. Atque inde ab illis temporibus passim ea, quae antea pete- bantur, repudiantur atque alia praecipiuntur; imprimis a Platone et Xenophonte talia memoriae tradita sunt praecepta a Socrate instituta. Attamen prioribus quoque temporibus preces honestiores effunduntur a privatis hominibus, ut a Solone frg. 13, 1 P. L. Gr. (Bergek) II p. 423. Mvnuocvvnc xai Ζηνὸς ᾿Ολυμπίου ἀγλαὰ τέκνα, Moücar TTtepíbec, κλῦτέ μοι εὐχομένῳ ὄλβον μοι πρὸς θεῶν μακάρων δότε καὶ πρὸς ἁπάντων ἀνθρώπων ἀεὶ δόξαν ἔχειν ἀγαθήν᾽ εἶναι δὲ γλυκὺν ὧδε φίλοις, éx0poici δὲ πικρόν, τοῖς μὲν αἰδοῖον, τοῖςι δὲ δεινὸν ἰδεῖν x. τ. .?) Atque praecipue a Pindaro, euius in carminibus praeclarissima atque honestissima inveniuntur. cf. Ol. XIII 115 Ζεῦ τέλει᾽ αἰδ ὦ δίδοι καὶ τύχαν τερπνῶν γλυκεῖαν. Nem. VIII 35 εἴη μή ποτέ μοι τοιοῦτον ἦθος, Ζεῦ πάτερ, ἀλλὰ κελεύθοις ἁπλόαις Zwäc ἐφαπτοίμαν, θανὼν dic παιεὶ κλέος μὴ τὸ δύςφαμον προςάψω. χρυςὸν εὔχονται, πεδίον δ᾽ ἕτεροι ἀπέραντον᾽ ἐτὼ δ᾽ ἀςτοῖς ἀδὼν καὶ χθονὶ γυῖα καλύψαιμ᾽, αἰνέων αἰνητά, μομφὰν δ᾽ ἐπιςπείρων ἀλιτροῖς. cf. Xenoph. Mem. 1, 8, 2 καὶ εὔχετο δὲ πρὸς τοὺς θεοὺς ἁπλῶς T ἀγαθά διδόναι, ὧς τοὺς θεοὺς κάλ- Aıcra εἰδότας ὁποῖα ἀγαθά écriv... τοὺς δὲ εὐχομένους χρύειον ἢ ἀργύριον ἢ τυραννίδα ἢ ἄλλο τι τῶν τοιούτων οὐδὲν διάφορον ἐνόμιςεν εὔχεεθαι ἢ εἰ κυβείαν ἢ μάχην ἢ ἀλλο τι εὔχοιντο τῶν φανερῶς ἀδήλων ὅπως Aroßncorto°); cf. quae Socratem ipsum
1) cf. exempla a Schmidt, Ethik II 84 collecta, οὐ Naegelsbach, N. H. Th. p. 216.
2) Quomodo Crates hanc precem cymice verterit, v. Poet. Graec. frg. III 1, poet. Philosoph. frg. ed. Diels Crates, frg. 10 (1B).
3) cf. Val. Max. 7, 2, ext. 1 (de Socrate) etenim densissimis tenebris involuta mortalium mens, in quam late potentem errorem caecus precationes tuas spargis! divitias adpetis, quae multis exitio fuerunt: honores concw-
De Graecorum precationibus quaestiones. 545
petentem facit Plato in Phaedri 279 B. C. cf. p. 515. cf. Alcib. III 148 A: Alcibiades ad Socratem dicit: ἀλλὰ μάργον TE μοι δοκεῖ εἶναι xai ὧς ἀληθῶς πολλῆς φυλακῆς, ὅπως μὴ Ace τις αὑτὸν εὐχόμενος μὲν κακά, δοκῶν δὲ τὰ ἀγαθά, ἔπειτ᾽ ὀλίγον ἐπίεχων ὅπερ καὶ cU ἔλεγες, παλινῳδῇ ἀνευχόμενος ἅττ᾽ ἂν τὸ πρῶτον εὔξηται. cf. 138 B idem 142 E laudat poetae cuiusdam verba: φρόνι- μός Tic εἶναι ἐκεῖνος ὁ ποιητής, ὃς δοκεῖ μοι φίλοις ἀνοήτοις Ticl χρηςάμενος, ὁρῶν αὐτοὺς καὶ πράττοντας καὶ εὐχομένους ἅπερ οὐ βέλτιον ἦν, ἐκείνοις ἐδόκει, κοινῇ ὑπὲρ ἁπάντων αὐτῶν εὐχὴν ποιήςαςθαι. λέγει δέ πως dbi Ζεῦ βαεςειλεῦ, τὰ μὲν ἐςθλὰ, qncí, καὶ εὐχομένοις καὶ ἀνεύκτοις ἄμμι δίδου, τὰ δὲ δεινὰ καὶ εὐχομένοις ἀπαλέξειν κελεύει.) cf. 149 B. C: οἱ μὲν yàp ἄλλοι Ἕλληνες οἱ μὲν χρυςοκέρως βοῦς παραςτηςάμενοι, ἕτεροι δ᾽ ἀναθή- nacı δωρούμενοι τοὺς θεοὺς εὐχόμενοι ἅττ᾽ ἂν τύχῃ ταῦτα, ἄν T ἀγαθὰ ἄν τε κακά. Quae sententia opponitur eis, quae a Lacedae- moniis rogantur: cf. 148 C ἰδίᾳ xai δημοςίᾳ éxácrore παραπληεςείαν εὔχονται τὰ καλὰ ἐπὶ τοῖς ἀγαθοῖς τοὺς θεοὺς διδόναι κελεύ- οντες αὖ ςφίειν αὐτοῖς. πλεῖον δ᾽ οὐδεὶς ἂν ἐκείνων εὐξαμένων ἀκούςειε.5) Plutarch. Moral. 238 f. de eisdem: εὐχὴ δ᾽ αὐτῶν, διδό- vai τὰ καλὰ T ἐπὶ τοῖς ἀγαθοῖς καὶ πλέον οὐδέν. Aristotel ethic. 5, 2 1129" 4 (Bekk.) δεῖ δ᾽ οὔ εὔχεεθαι μὲν τὰ ἁπλῶς ἀγαθὰ καὶ αὐτοῖς ἀγαθὰ εἶναι, αἱρεῖεθαι δὲ τὰ αὑτοῖς ἀγαθά. cf. Demosth. 20, 161 ἀλλὰ χρή γ᾽ ἀνθρώπους ὄντας τοιαῦτα καὶ λέγειν xal νομο- θετεῖν, oic μηδεὶς ἂν veuecnca, καὶ τἀγαθὰ μὲν προςδοκᾶν καὶ τοῖς θεοῖς εὔχεεθαι διδόναι, πάντα δ᾽ ἀνθρώπιν᾽ ἡτεῖεθαι. In eandem fere sententiam Stoici iudicant, qui quamquam docebant providentia et fato res humanas regi, tamen preces non repu- diabant?); cf. ea, quae inde alii de precibus disseruerunt: Max. Tyr. diss. XI et quae Persius secunda satira exposuit. In eandemque sententiam Iuvenalis satira decima dixit. cf. Antonini ἐ. €. 5, 7 Ἤτοι οὐ δεῖ εὔχεεθαι ἣ οὕτως ἁπλῶς καὶ ἐλευθέρως. cf. 9, 40 Epictet. diss. 2, 16, 13. 2, 16, 42. Epictet. sententiae codicis Vaticani 1144, 4
pisci, qui complures pessumdeder@nt: regna tecum ipsa volvis, quorum exitus saepenumero miserabiles cernuntur: splendidis coniugiis — inicia manus; at haec ut aliquando inlustrant, ita nonnunquam itus domos evertunt. Socrates . . . nihil ultra petendum a diis immortalibus arbitra- batur, quam ut bona tribuerent, quia ii demum scirent, quid. unicuique esset. utile, nos autem plerumque id votis non impetrasse melius foret . . .
1) Antholog. Palat. X 108. Eadem precatio invenitur in codice quodam Harleiano 1752, ut A. D*eterich me docet.
2) cf. Plato, Krit. 106. legg. 7, 801A. B. . . . 981B. sqq. Politici 290 C. D. ad h. 1. Lobeck, Aglaoph. 1 11. 12. Sen. epist. 81, 2 saepius. cf. Schmidt, 1. c. II 328qq., ubi planius de hac re agitur multaque exempla laudantur.
3) Speciminis causa precem illam in hymno Cleanthis traditam con- feras: ἄγου δὲ μ᾽ ὦ Ζεῦ καὶ coy! ἡ Tlenpwuevn ὅκοι ποθ᾽ ὑμῖν διατεταγ- μένος ὡς ἕψομαι ἀόκνος, ἣν δὲ μὴ θέλω, κακὸς γενόμενος οὐδὲν ἧττον ἕψομαι. v. Epictet. manual. 52. Diss. 4, 1, 181. Sen. epist. 107. 11.
546 Carolus Ausfeld:
(Schenkl, p. 479) Meuvnco περὶ τῶν μεγάλων αἰτεῖν τὰ μετάλα. μικρὰ γὰρ οὐκ ἂν δοῖεν. οὐδὲν θεοῦ μεῖζον καὶ ὑψηλότερον. εὐχόμενος τοιγαροῦν θεοῖς αἴτει τὰ θεῖα, ὧν οὐδὲν ςάρκινον καὶ γήινον ψαύει πάθος. Cf. Porphyr. ad Marcell. cap. 12 et 24. Atque ubi enumeran- tur, quae digna sint, quae petantur, laudantur mens bona, fama, fides: Pers. 2, 8; pura casía mens: Plin. paneg. 3; roga bonam men- tem, bonam valetudinem animi; Sen. epist. 10, 4; ἀρετὴν ψυχῆς καὶ ficuxtav βίου καὶ ζωὴν ἄμεμπτον καὶ εὔελπιν θάνατον, τὰ θαυμαςτὰ δῶρα, τὰ θεοῖς δοτά: talia Max. Tyr. diss. XI p. 207 precanda se- cundum Socratis morem praescribit atque talia plurima in doctrinis philosophorum reperimus.!)
His exemplis aetate quidem preces illius religionis praeteriimus, quae summam existimationem dei et commercium &b eo cum homini- bus initum assecuta est, christianae. Itaque liceat mihi, ut dispu- tationem ad finem perducamus brevibus verbis complectendo atque comparando considerare, a quo initio profectae quaque via et ratione progressae preces pervenerint usque ad eam orationem, quam voca- nrus dominicam.
Incipiuntur preces cuiusque aetatis ab invocatione nomine facta, cui adiciuntur epitheta additamentaque. Testimoniis satis illu- stravi, quanta vi magica fuerit YvWcıc nominis et quam sancte riteque servata sib omnibus temporibus illa consuetudo nomen appel- landi idque, ne quid omittatur, plurimis epithetis ornantibus cumulandi. Celebratur his additamentis potentia dei, narratur, quibus parentibus natus sit, quo loco domicilium habeat, ubi imprimis colatur, quo vineulo petentes cum deo invocato coniuncti sint: omnia haec partim copiosius partim brevius expli- cantur omnibus temporibus atque quasi formulae liturgicae usque ad hane memoriam servata sunt: cf. Matth. 6, 9 πάτερ ἢ ἡμῶν, ὁ Ev οὐρανοῖς, Ayıacantw τὸ ὄνομά cov. Etsi hoc loco vox ὄνομα (hebraice DY) et aliam vim atque nomen ipsum habeat, tamen hic commemoranda videtur vis illa antiquissima nominis in precatione.*)
1) cf. Zeller, Philosophie d. Grieeh. IL. v. de ratione precum chri- stianiarum locos a v. d. Goltz, Geb. in d. ältest. Christenheit. 1901. p. 150sqq. ex Origenis tractatu περὶ εὐχῆς laudatos et p. 272 8qq.
2) De formula illa usitatissima v. p. 622. cf. v. d. Goltz, 1.1. p. 11 qq.
3) cf. p. 524 et Matth. 21, 25. 26 — Luc. 10, 21 πάτερ, κύριε τοῦ οὐρανοῦ καὶ γῆς.
4) De oratione dominica cf. v. d. Goltz, 1. 1. p. 408qq. de vi nominis praeterea cf. p. 128 sqq. „Der Name des Gekreuzigten war ein wirksames Schreckmittel zur Verscheuchung der Dämonen (vgl. Act. 19, 13; Luc. 9, 49), wie uns dies auch Justin z. B. in seiner zweiten Apologie (c. 6) erzáMt. Origenes spricht mehrfach von dem erprobten Gebrauch heiliger Namen, besonders des Namens Jesu, der ..... viel gegen die Dämonen vermöge . . .“* cet., cf. p. 29sqq., ubi nonnulla de vi quadam magica nominis, quam supra p. 519 exposuimus, ex illis quoque temporibus adferuntur; sic sae- pius. cf. Giesebrecht, die alttestamentliche Schätzung des Gottesnamens cet. Königsberg, 1901, passim, praecipue cf. p. 88 aqg. :
De Graecorum precationibus quaestiones. 547
Pertractando primam partem, invocationem, quasi infimam senten- tiam, rudimenta opinionis, quae ratio inter deos et homines inter- cedat, res magicas in precibus magicis optimo consilio, ut sanetissi- mas formulas rituales, posteriore aetate adhibitas invenimus. Aliae opiniones significantur altera, media, epica parte: Antiquissimis formulis demonstratur deos et homines sacrifieiis antea ob- latis, votis postea solvendis, momento precandi ipso datis iure quodam officioque coniunctos, obstrietosque esse, ut dent; deinde nobis occurrunt sententiae homines ratos se optime scire, quid sibi utile sit, secundum suam ipsorum natu- ram et eam consuetudinem, quam eum diis habeant, deos intellegentes, eosque quanta sint potestate atque potentia commovere studere, ut hominum voluntati obsecuti petita praebeant. Tales sententiae permixtae inveniuntur usque ad eam aetatem, qua Socratis auspiciis nova existimatio deorum pervulgari coepta est, quae et ex Euripidis et ex Aristo- phanis fabulis eruere conati sumus. Inde ab illis tempori- bus confitentur homines minime se scire, quae utilia sint, sed deis esse remittendum, quaeipsis dent. Itaque causae quae plerumque media parte explanatae sunt, irritae faetae sunt, neque quidquam restabat nisi sententia illa iam Socratica Tevndntw τὸ θέλημά cou cf. Matth, 6, 10. — Similem in modum de precibus ipsis diiudicare lieet secundum rationem, qua homines se cum deis coniunctos esse putaverint. Primo orantur, quae temporis mo- mento postulantur, οὗ nugae et res pravae; omnibus tem- poribus ea, quae ad vitam humanam pertinent, petuntur a deis: liberi, fruges, divitiae, atque talia reperiuntur in oratione dominica: Matth. 6, 11 τὸν ἄρτον ἡμῖν τὸν émioóciov δὸς ἡμῖν ςήμερον. Postea reprehenditur illa consuetudo omnes vitae necessi- tates precibus deis explicandi et in universum postulatur, ut hone- stiores preces ad deos dirigantur, — neque desunt exempla veniae petendae cf. p. 541 quibuseum conferantur, etsi latiore sensu, Matth, 6,12 καὶ ἄφες ἡμῖν τὰ ὀφειλήματα "uiv — eisque permittatur, quae nobis dent.
UNTERSUCHUNGEN ÜBER DIE DER HYMNEN DES AMBROSIUS
VON
AUGUST STEIER
DR. PHIL.
Jahrb. f. class. Philol. Suppl, Bd. XXVIII. 86
Dr.
pui, C/ A. 0. PROFESEOR F
ke
νότος =
AN DE
TOT rt.
—
Inhalt. Seite
Kap. 1. Die Geschichte der Echtheitsfrage . . . . . . . . 568—560
Kap. 2. Sprachliche Untersuchung der Hymnen der Gruppe A. 560—682 8 1. hymn. I Aeterne rerum conditor (S. 660—564) 8 2. hymn. II Iam surgit hora tertia (S. 565—569) 8 8. hymn. III Deus, creator omnium (S. 569—574) 8 4. hymn. IV Intende, qui regis Israel (S. 574—582)
Kap. 3. Sprachliche Untersuchung der Hymnen der Gruppe B. 582—641
[wn
. hymn. V Splendor paternae gloriae (S. 582—590) . hymn. VI Illuminans altissimus (S. 690—595) . hymn. VII Grates tibi, Jesu, novas (S. 595—601) . hymn.VIII Apostolorum supparem (S. 601—606) . hymn. IX Victor, Nabor, Felix, pii (S. 606—611) hymn. X Apostolorum passio (S. 611—617) hymn. XI Hic est dies verus Dei (S. 617—022) . hymn. XII Agnes, beatae virginis (S. 622—629) . hymn. XIII Amore Christi nobilis (S. 629—634) 10. hymn. XIV Aeterna Christi munera (S. 634—688) 11. Die Hymnen XIV. XV. XVI. XVIII (Biraghi) — IV. V. VI. XVIII (Dreves) (S. 688—641)
Kap. 4. Exkurs. . . .. ......... ll res 641—048 Kap. 5. Das Versmafs der Hymnen. . . . . .. ...... 644—649 Kap. 6. Untersuchung über Reimverwendung und Alliteration 649—651 Anhang I Die Texte der untersuchten Hymnen . . . . . .. 661—658 Anhang II Textkritische Bemerkungen . . . . . . . .... 658—602
€ 0 - δ᾽ C » o t
wm ἐὺ uounmuwunmum»umuumum»un» e
Kap. 1. Die Geschichte der Echtheitefrage.
Die Frage nach der Echtheit der von Aurelius Ambrosius, Bischof von Mailand von 374 bis 397, verfalsten lateinischen Kirchenhymnen ist keineswegs etwa ein Problem, das die philologische Erforschung der lateinisch-christlichen Litteratur gezeitigt hat, sondern schon der Humanist Dionysius der Karthäuser (1402 — 1471), der nach Angabe der Mauriner!), allerdings nur auf sein subjektives Urteil gestützt, eine Liste der Hymnen des Ambrosius aufgestellt hat, mufste sieh der Aufgabe unterziehen, die echten Hymnen des Mailünder Bischofs von den Nachahmungen zu sondern. Fragt man sich, wie es müglich war, dafs die Dichtungen eines Mannes, dem nach seinem eigenen Zeugnis?) von seinen Gegnern der Vorwurf gemacht wurde, dals er durch seine Hymnen das Volk bezaubere, uns nicht mit seinem Namen überliefert sind, so findet man, dals gerade der Erfolg, den Ambrosius mit seinen Hymnen hatte?), daran schuld ist, dafs wir über diese Frage im Unklaren sind. Denn gerade wegen dieses Erfolges fand die Dichtungsart des Ambrosius schon bald nach seinem Tode so viele Nachahmer, dafs die Bezeichnung 'hymnus Ambrosianus' bald nicht mehr blofs „ein von Ambrosius verfalster Hymnus", sondern auch ,ein nach dem Muster des Ambrosius verfafster Hymnus" be- deutete.*)
1) Sancti Ambrosii Mediolanensis episcopi opera. Editio monachorum O. S. Benedicti, e congregatione 8. Mauri. tom. Ll Parisiis 1686; tom. II. Parisiis 1690. Dortselbst heilst es tom. II p. 1215: 'Dionysius Carthu- sianus hymnorum, quos Ambrosianos existimavit, catalo texuit; sed cur eosdem Doctor nostro adiudicarit, praeterquam de hymno ‘Deus creator omnium' rationem nullam in medium profert, nisi quod Ambrosii phrasin et characterem in quibusdam ab se cognosci testificatur.'
Auf diese Ausgabe der Mauriner beziehen sich alle in der Abhand- lung vorkommenden Citate aus den Prosaschriften des Ambrosius, soweit es nicht anders bemerkt ist. So habe ich in Citaten, die aus i stammen, welche Schenkl in die Ambrosiusausgabe des Wiener 'Co scriptorum ecclesiasticorum Latinorum? vol. aufgenommen hat, den Text, welchen Schenkl bietet, zu Grunde gelegt.
2) ep. 21 (sermo contra Auxentium) 34.
3) Dies bezeugt Augustin, conf. IX 7, 15; ibid. 6, 14; ibid, 12, 32.
4) Isidor. Hisp. de eccl. offic. I 6: *hymni ex eius (Ambrosii) nomine Ambrosiani vocantur. Aus Isidor schöpft Rabanus Maurus de inst. cler. II c. 49 p. 157 ed. Knipflor.
554 August Steier:
Infolgedessen ist es nicht angängig, einen Hymnus, den Autoren wie Beda Venerabilis und Hincmar von Rheims als 'hymnus Am- brosianus’ bezeichnen, auf Grund dieses Zeugnisses dem Ambrosius zusprechen zu wollen, da es meist unentschieden bleiben mufs, welche der beiden oben gegebenen Übersetzungen die richtige ist. Nachdem also die Bezeichnung “hymnus Ambrosianus' zwei so sehr verschiedene Deutungen zuläfst, ist es leicht erklärlich, dafs sich in den auf die Liste des Dionysius des Karthäusers folgenden Ausgaben der Werke des Ambrosius bald mehr bald weniger Hymnen als von Ambrosius herrührend verzeichnet finden. So weist Johannes Gillot in seiner 1568 in Paris erschienenen Ausgabe dem Ambrosius 16 Hymnen zu, die 1585 zu Rom gedruckte Ausgabe zählt 34 “echte” Hymnen auf!), in der von dem Kardinal Thomasius 1685 veranstalteten Ausgabe sind sogar alle im cod. Vat. Reg. 11 (nach dem bei Biraghi?) mit- geteilten Urteil von de Rossi die älteste Handschrift ambrosianischer Hymnen) enthaltenen Hymnen dem Ambrosius zugeschrieben. Eine auf kritischer Basis beruhende Scheidung haben erst die Mauriner in ihrer oben erwähnten Ausgabe (tom. II p. 1215) vorgenommen, indem sie nur Hymnen aufnahmen, für deren Echtheit sich das Zeug- nis verlässiger Autoren erbringen liefs. Auf Grund dieses Verfahrens sprachen die Mauriner dem Ambrosius 12 Hymnen zu. Da aber ver- schiedene von den Maurinern aufgenommene Hymnen an den von ihnen zum Beweise angeführten Stellen als "hymni Ambrosiani' be- zeichnet sind, kann mit Rücksicht auf die Zweideutigkeit dieses Aus- druckes der von ihnen aufgestellte Hymnenkanon keinen Anspruch auf Glaubwürdigkeit machen.
Nachdem also die Echtheitsfrage trotz mehrfacher Versuche eine auch nur einigermafsen befriedigende Lösung keineswegs gefunden hatte, müfste füglich angenommen werden, dafs es überhaupt zweck- los sei, sich weiterhin mit diesem Problem zu beschäftigen, wenn nicht durch ein gütiges Geschick vier Hymnen überliefert wären, die durch unbestreitbare Belege als Hymnen des Ambrosius bezeugt sind. Es sind dies die Hymnen I, II, IIT, IV des Kanons, den ich als An- hang I der Abhandlung beigegeben habe. Für diese vier Hymnen lassen sich folgende Zeugnisse anführen.
hymn. I * Aeterne rerum conditor! ist beglaubigt durch Augustin (also einen Zeitgenossen des Ambrosius) retract. I 21, 1: “In quo dixi in quodam loco de apostolo Petro, quod in illo tamquam in petra fundata sit ecclesia; qui sensus etiam cantatur ore multorum in versibus beatissimi Ambrosii, ubi de gallo gallinaceo ait:
hoc ipsa petra ecclesiae canente culpam diluit? (Str. 4 V. 3, 4).
1) ed. Maur. tom. II p. 1215. 2) Luigi Biraghi, Inni sinceri e carmi di Sant’ Ambrogio. Milano 1802. S. 26. ΄
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 555
hymn. II *Iam surgit hora tertia! ist beglaubigt durch Augustin, de natura et gratia 63, 74: 'Quem Spiritum memoratus episcopus (Ambrosius) etiam precibus impetrandum admonet, ubi in hymno dicit: votisque perstat sedulis sanctum mereri Spiritum" (Str. 2 V, 3, 4).
hymn. III “Deus creator omnium ist beglaubigt durch Augustin, conf. IX 12, 321): *Deinde dormivi et evigilavi et non parva ex parte mitigatum inveni dolorem meum: atque ut eram in lecto meo solus, recordatus sum veridicos versus Ambrosii tui: tu es enim
Deus creator omnium polique rector, vestiens diem decoro lumine noctem sopora gratia,
artus solutos ut quies
reddat laboris usui
mentesque fessas allevet
luetusque solvat anxios' (Str. 1 u. 2).
hymn. I V Intende, qui regis Israel ist beglaubigt durch Augustin, serm. 372 de nativ. Domini 4, 3: 'Hune nostri gigantis exeursum brevissime et pulcherrime cecinit beatus Ambrosius in hymno, quem paulo ante cantastis; loquens enim de Christo Domino sie ait:
Egressus eius a Patre,
regressus eius ad Patrem, excursus usque ad inferos, recursus ad sedem Dei’ (Str. 6).
Da jedoch die Echtheit dieser Predigt Augustins angezweifelt wird?), kann dieses Zeugnis nicht als absolut beweiskräftig gelten; allein der Hymnus ist in der Hede, welehe Papst Cólestin auf einem Konzil zu Rom im Jahre 430 gehalten hat, als Hymnus des Ambrosius bezeichnet: “Recordor beatae memoriae Ambrosium in die natali Domini nostri Jesu Christi omnem populum fecisse una voce canere:
Veni, redemptor gentium, ostende partum virginis, miretur omne saeculum, talis decet partus Deum.'*)
1) Da sich diese Worte auf den Tod der Mutter des Augustin, Monika, beziehen, die i. J. 387 gestorben ist (vgl. Rauschen, Jahrbücher der christlichen Kirche unter dem Kaiser Theodosius d, Gr., Freiburg i. Br. 1897, S. 275), so ist die Abfassungszeit des Hymnus Ende 386 oder An- fang 387 anzusetzen.
2) Siehe A. Ebert, Geschichte der christl.-lat. Litteratur von ihren Anfängen bis zum Zeitalter Karls des Grolsen. I*, S. 172.
3) Labbe III (ed. Venet. 1728), col. 555.
556 August Steier:
Ein weiteres Zeugnis aus dem 5. Jahrhundert bietet der Brief des Faustus von Riez an Gratus diaconus (p. 203 Engelbrecht): *Aecipe eliam in hymno sancti antistitis et confessoris Ambrosii, quem in natale Domini catholica per omnes Italiae et Galliae regiones persultat ecclesia:
Procede de thalamo tuo ... geminae gigas substantiae' (Str. 5 V. 1 u. 3).
Dafs diese vier Hymnen wirklich von Ambrosius verfalst sind, wird auf Grund der völlig einwandfreien Zeugnisse allgemein anerkannt, und wenn von Hymnen des Ámbrosius die Rede ist, so sind diese darunter verstanden. Jedoch wird sich, wenn man sich an die oben erwähnten Stellen aus Augustin erinnert, die den Erfolg bezeugen, den Ambrosius mit seiner Hymnendichtung hatte, wenn man ferner bedenkt, dafs andere kirchliche Schriftsteller durch die Dichtungen des Ambrosius zur Nachahmung angeregt wurden!), sofort die Überzeugung auf- drängen, dafs Ambrosius mehr als vier Hymnen verfafst haben mufs. Für diese Annahme spricht ferner eine Stelle in den Akten des Kon- zils zu Toledo vom Jahre 633, aus welcher deutlich hervorgeht, dafs Ambrosius Hymnen auf Gott, auf Apostel und Martyrer gedichtet hat.?)
Da aber keiner der oben erwähnten vier Hymnen, die ich der Kürze halber als Hymnengruppe A bezeichnen will, zum Preise von Aposteln und Martyrern verfaíst ist, so waren Mone?) und Daniel*) berechtigt, nach echten Hymnen des Ambrosius zu suchen, in denen Apostel und Martyrer verherrlicht sind. Allein die Argumente, welche für Mone und Daniel bestimmend waren, einige solche Hymnen dem Ambrosius zuzusprechen, haben nicht überzeugt, da sich beide viel zu sehr von ihrem subjektiven Ermessen leiten liefsen. Somit war die Entwickelung der Echtheitsfrage auch durch die Hymnensamm- lungen Mones und Daniels nicht über den Stand hinaus gediehen, den sie schon zur Zeit des Dionysius des Karthäusers eingenommen hatte. |
In ein neues Stadium trat die Frage durch die gründlichen Untersuchungen, welche Luigi Biraghi in seinem Buche “Inni sinceri
1) Ich nenne Prudentius und Ennodius, der es carm. I 6, 89 (p. 6 ed. Vogel) selbst ausspricht, und Gelasius, von dem Gennadius ‘de scriptoribus eccl. c. 96? sagt: 'fecit et hymnos in similitudinem Am- brosii.
2) conc. Tolet. IV can. 13 (Labbe VI [Venet. 1729] 1455): "Nonnulli hymni humano studio in laudem Dei atque apostolorum et martyrum triumphos compositi esse noscuntur, sicut hi, quos beatissimi doctores Hilarius atque Ambrosius ediderunt) Auf diese Stelle verweist auch Guido M. Dreves S. I., Aurelius Ambrosius, der Vater des Kirchengesanges. Stimmen aus Maria-Laach. Erg.-Heft 58. Freiburg i. Br. 1898, 8. 54.
3) F. J. Mone, Lateinische Hymnen des Mittelalters. I—III. Frei- burg i. Br. 1853.
4) Daniel, Thesaurus hymnologicus. I. Halia 1858.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 557
e carmi di Sant' Ambrogio' (Milano 1862) angestellt hat. Nach seinen Ausführungen hat Ambrosius aufser den vier Hymnen der Gruppe A vierzehn weitere Hymnen verfalst, deren Echtheit Biraghi nachzuweisen versucht hat. Da ich auf diese grundlegende Arbeit Biraghis im folgenden oft Bezug nehmen werde, möchte ich hier kurz auseinandersetzen, auf welchem Wege Biraghi dazu gekommen ist, für die achtzehn Hymnen des von ihm aufgestellten Kanons die Autor- schaft des Ambrosius in Anspruch zu nehmen Biraghi hat die echten Hymnen des Ambrosius da gesucht, wo sie einzig mit Sicherheit zu finden sind, nämlich in der Liturgie der Mailändischen Kirche. Denn was liegt näher als die Annahme, dafs sich die Hymnen, die der Mailänder Bischof zum Gebrauche seiner Kirche verfafst hat, in eben- dieser Kirche am besten erhalten haben? Deshalb stellte Biraghi an einen echten Hymnus des Ambrosius mit Recht die Forderung, dafs er ständig der Liturgie der Mailündischen Kirche angehört habe. Biraghi hat indes nicht übersehen, dafs in die Liturgie der Mailän- dischen Kirche, so konservativ sie auch im allgemeinen war, im Laufe der Jahrhunderte auch Nachahmungen der Hymnen des Ambrosius Eingang gefunden haben), und er ist deshalb nicht so weit gegangen, alle “hymni Ambrosiani’, die in der Mailänder Tradition enthalten sind, als von Ambrosius herrührend zu bezeichnen. Jedenfalls aber hatte er, indem er an der richtigen Fundstätte suchte, eine feste Grundlage für seine Untersuchungen gewonnen, von der aus er zwischen den Hymnen seines Kanons und den Schriften des Ambrosius Ver- gleiche anstellte, welche die Echtheit dieser Hymnen darthun sollten.
Trotz der Ausführungen Biraghis konnte sich seine Ansicht über die Echtheit der von ihm dem Ambrosius zugesprochenen Hymnen keine Geltung in der Wissenschaft erringen. Zwar erwähnen Bähr?), Huemer?), Spiegel*), Teuffel®) und Jülicher®) das Buch Biraghis, ohne jedoch die von ihm gewonnenen Resultate anzunehmen oder seine Argumente zu würdigen. In anderen Werken und Abhandlungen, die sich mit ambrosianischen Hymnen beschäftigen, ist von der Arbeit Biraghis überhaupt keine Notiz genommen. So sagt Ebert in seiner Litteraturgeschichte, deren erste Auflage") 12 Jahre nach der Ab-
1) Vgl. Dreves, a. ἃ. O. S. 17.
2) Bähr, Die christlichen Dichter und Geschichtschreiber Roms. Karlsruhe 1872. S. 60f.
3) Joh. Huemer, Untersuchungen über den jambischen Dimeter bei den christlich -lateinischen Hymnendichtern der vorkarolingischen Zeit. Prgr. des k. k. Obergymnasiums Wien. IX. Bezirk. 1876. Desselben Ver- fassers „Untersuchungen über die ältesten lateinisch-christlichen Rhyth- men". Wien 1879.
4) Nic. Spiegel, Untersuchungen über die ältere christliche Hymnen- poesie. Prgr. des alten Gymnas. Würzburg. I. Teil. 1896. II. Teil. 1897.
5) Teuffel-Schwabe, R. L.5 S. 1110.
6) Jülicher bei Pauly -Wissowa, s. v. ,, Ambrosius".
7) Auch in der 2. Auflage des 1. Bandes (1889) nimmt Ebert noch diesen Standpunkt ein.
558 August Steier:
handlung Biraghis erschienen ist: „Unter den uns erhaltenen ambro- sianischen Hymnen sind nur vier, von welchen die Autorschaft des Ambrosius wirklich sicher dokumentiert ist." Dieses Urteil Eberts oder wie es Dreves (a. a. O. 8. 11f.) nennt, „die Ebertsche Erblehre“ ist in verschiedenen textlichen Variierungen in die meisten Arbeiten übergegangen, in denen die Echtheitsfrage berührt ist.!)
Nur hie und da stófst man auf eine Vermutung über die Echt- heit des einen oder anderen Hymnus, der nicht der Gruppe A an- gehört. So sagt Joh. Kayser, Beiträge zur Geschichte und Erklärung der ältesten Kirchenhymnen. IL? Paderborn 1881. S. 194, dafs er geneigt wäre, aus der grofsen Zahl der *hymni Ambrosiani' am ersten die beiden Hymnen 'Splendor paternae gloriae! und “Aeterna Christi munera! für echte Hymnen des Ambrosius zu halten, ohne jedoch einen Grund für seine Ansicht anzugeben. Ferner &ufsert sich Theodor Fórster, Ambrosius, Bischof von Mailand (Halle 1884), S. 264: ,Unter den "hymni Ambrosiani’, deren eine erhebliche Zahl überliefert ist, darf am meisten Anspruch auf die Autorschaft des Ambrosius machen der bekannte, ihm vielfach zugeschriebene *Splendor paternae gloriae", ein Morgenlied, das schon zu Anfang des 6. Jahrhunderts weithin bekannt war. Doch ist es erst Beda und nach ihm Hincmar gewesen, welche Ambrosius als Verfasser nennen. Dagegen liefsen sich innere Gründe hierfür geltend machen: die krüftige, einfache Sprache, die Zahl der Strophen, die den echten Hymnen ühnliche Rhythmik, das Fehlen jeden Reimes und die innere Verwandtschaft mit 'Aeterne rerum conditor, soferne die Szenerie in beiden die nümliche ist.“ Eine Würdigung dieses Urteils verschiebe ich auf die Erürterungen über den Hymnus 'Splendor paternae gloriae’ und füge hier nur noch bei, dafs sich Förster auch in seinem Artikel in der Realencyklopüdie für protest. Theol. und Kirche. L? 1896. S. 447 geneigt zeigt, diesen Hymnus dem Ambrosius zuzuschreiben, im übrigen aber, wie Wey- man sagt?) ,trotz der Ausführungen von Biraghi-Dreves auf seiner unfruchtbaren Exklusivität verharrt und glaubt: Mehr als 4—5 (Hymnen) werden als unzweifelhaft echt kaum anzunehmen sein“.
So hat zwar die Frage nach der Echtheit der Hymnen des Am- brosius auch während der Zeit, in der das Buch von Biraghi unver-
1) Ebenso wie Ebert nehmen (auíser den S. 557 citierten Werken) nur die Hymnen der Gruppe A als echt an: Max Ihm, Studia Ambrosiana, Jahrb. f. class. Philol. von Fleckeisen. XVII. Supplementband. Leipzig 1890. M. Manitius, Geschichte der christl.latein. Poesie. Stutt 1891. Un- erwühnt bleibt Biraghi ferner bei Trench, Sacred Latin Poetry (8rd ed. London 1874) und in John Julians Dictionary of Hymnology. Von den Metrikern, die lateinisch-christliche Hymnen untersucht haben, nennen Biraghi nicht: Lucian Mueller, de re metrica (ed. altera 1894), der p. 95 von den Hymnen des Ambrosius spricht, und John J. icher, The origin of Rhythmical Verse in late Latin. (Inaug. diss. Chicago 1900.)
2) Jahresbericht über die Fortschritte der klassischen Altertums- wissenschaft von Bursian. Bd. 98. Jahrg. 25. 1897. 8. 170 ff.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 559
dientermafsen der Vergessenheit anheimgefallen war, nicht ganz geruht, allein sie hat keine Fórderung erfahren, da man es nicht für nótig gehalten hat, die von Biraghi erbrachten Beweise zu prüfen und auf der von ihm gezeigten Bahn weiterzuschreiten. Deshalb hat Guido M. Dreves der Wissenschaft einen Dienst geleistet, wenn er in seinem oben erwähnten Buche mit Nachdruck auf die Arbeit Biraghis hingewiesen und eine (teilweise verkürzte) Übertragung derselben in die deutsche Sprache geliefert hai.) Ä
Es kann indes nicht entgehen, dafs Biraghi nur für einzelne in den Hymnen seines Kanons vorkommende Stellen, die ihm besonders geeignet erschienen, Parallelen aus den prosaischen Schriften des Ambrosius angeführt hat, und dafs es ihm nicht so sehr darum zu thun war, die Echtheit der Hymnen aus dem Sprachgebrauche des Ambrosius als vielmehr durch inhaltliche und sachliche Gründe zu erweisen. Deshalb habe ich mir die Aufgabe gestellt, den von Biraghi aufgestellten Kanon von 18 Hymnen, die nach seinem Urteil alle von Ambrosius verfafst sein sollen, hinsichtlich des Sprachgebrauches nachzuprüfen und so wennmöglich die von Biraghi-Dreves erbrachten meist sachlichen Echtheitsgründe durch eine eingehende sprachliche Untersuchung zu stützen.
Um eine sichere Grundlage zu gewinnen, will ich im ersten Teile der Abhandlung zuerst die Sprache der Hymnen der Gruppe A untersuchen und sie mit der Sprache der Prosawerke des Ambrosius vergleichen; sodann sollen die 14 übrigen (Gruppe B) mit der Hymnengruppe A und mit der Prosa zusammengehalten werden. Im zweiten Teil soll zuerst eine metrische Untersuchung sämtlicher Hymnen folgen, der sich eine Erörterung über die Verwendung des Reimes und der Alliteration anschliefsen wird; auch hier werden die Hymnen der Gruppe A denen der Gruppe B vorangehen.
Den Untersuchungen ist der Text der Hymnen zu Grunde gelegt, wie ihn Biraghi bietet. An den Stellen, wo sich textliche Ver- schiedenheiten ergeben, habe ich auf die im Anhang II beigefügten textkritischen Erörterungen verwiesen. Leider war es nicht möglich, den von Biraghi gebotenen Text überall genau zu prüfen, da er selbst nur an wenigen Stellen die Lesarten der Handschriften mitteilt; auch Dreves bietet, obwohl er die vatikanischen und mailändischen Handschriften eingesehen hat (vgl. a. a. O. S. 17—25) nur wenig mehr als Biraghi Deshalb mufsten sich die textkritischen Be-
1) Als einen erfreulichen Erfolg der von Dreves veröffentlichten Abhandlung darf man es bezeichnen, dafs Bardenhewer, Patrologie’”’ 1901 (der in der 1. Auflage seines Buches [1894] noch auf dem Stand- punkte Eberts steht) S. 386 schreibt: „Eine Reihe anderer H (des Ambrosius) sind an der Hand der mailändischen Tradition unter Zuhilfenahme innerer Kriterien von Biraghi und Dreves als echt er- wiesen worden.“
560 August Steier:
merkungen auf die Stellen beschränken, zu denen Biraghi und Dreves die Lesarten der Handschriften mitgeteilt haben.
Die von Biraghi-Dreves gefundenen Parallelstellen aus der Prosa des Ambrosius habe ich der Vollständigkeit halber aufgenommen und durch Beisetzung des Namens (Bir. und Drev.) gekennzeichnet. Jedoch habe ich jene Stellen, die Biraghi und Dreves aus zweifel- haften Schriften des Ambrosius als Belege für die als echt zu er- weisenden Hymnen angeführt haben, weggelassen, da solche Hin- weise keine Beweiskraft besitzen, sondern nur als Vergleiche zu den Hymnen der Gruppe A zulässig sind.
Kap. 2. Die vier Hymnen der Gruppe A.
Wenn man die Sprache der vier Hymnen des Ambrosius, welche allgemein als echt anerkannt sind, mit der Ausdrucksweise vergleicht, der sich der Bischof in seinen prosaischen Werken bedient, so fällt es sofort auf, dafs sehr häufig der poetische und prosaische Ausdruck übereinstimmt. Besonders zeigt sich diese Annäherung der pro- saischen an die poetische Diktion in den zahlreichen Predigten, in denen sich die mit rhetorischen Mitteln aller Art reichlich geschmückte Sprache oft zu höchstem Pathos erhebt.!) Diese Übereinstimmung möge im einzelnen der folgende Vergleich beweisen.
Kap. 2. $ 1. hymn. I: “Aeternae rerum conditor'?)
Str. 1. V. 1: ' Aeterne rerum conditor."
Wie im Sprachgebrauche der Vulgata?), so ist bei Ambrosius die Bildung von Verbalsubstantiven auf “tor” sehr beliebt; “conditor’ wird „Gott“ genannt: de virginib. III 6, 34 te rerum conditor pre- camur, deus; ep. 73, 5 deus creator et conditor; de Tobia 16, 55 conditor mundi huius; de Elia 9, 32 ab ipso mundi conditore didi- cimus; de Noe 17, 61 nec sine auctore Deo ... et conditore;
1) Vgl E. Norden, Die antike Kunstprosa II, der S. 810—870 die Entstehung der Hymnenpoesie und des Hymnenreimes aus der christ- lichen Predigt nachgewiesen hat.
2) Vgl. Biraghi, a. a. O. S. 108—112; Kayser, a. a. O. 8. 149—169; ich verweise ferner auf „Stimmen aus Maria-Laach.* 1896. Bd. 61. S. 86—97, woselbst G. M. Dreves nach dem Urteil Weymans (in Bursians Jahresber. üb. d. Fortschr. d. klass. Altert. Wissensch. Bd. 98. J . 25. [1897] S. 170) eine treffliche Übersetzung und Analysierung dieses Hym- nus gegeben hat.
3) Vgl. Rónsch, Itala und Vulgata. S. 65 ff.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius, 561
Str. 1. V. 2 u. 8: *noctem diemque qui regis et temporum das tempora." ἢ) „Schöpfer und Lenker der Zeiten" wird Gott genannt: In Ps. 43, 6: Cum igitur omnes dies Deus fecerit; de fide II 11, 94: nam quomodo posset diem nescire, qui dies feeit. et tempora; de fide I 5, 36: Dei Filium, cum conditor ipse sit temporum"); ibid, 9, 58: eum Filius temporis auctor sit et creator.
Str. 1. V. 4: "ut alleves fastidium." Denselben Gedanken spricht Ambrosius aus: de Elia 9, 32: ab ipso mundi conditore didicimus saepe diversitatibus eumulari gratiam. Zur Verbindung 'allevare fastidium" lassen sich vergleichen: de Noe 22, 80 allevet ... aerumnas; ibid. 29, 111:'infifmitatem alle- vat; In Ps. 37, 42: dolorem allevet; In Ps. 35, 8: allevet omme delictum. |
Str. 2. V. 1 u. 2: *Praeco diei?) iam sonat noctis profundae pervigil. *)
“pervigil’ wird, obwohl der Genetiv "profundae noctjs’ davon ab- hüngig ist, hier als Adjektiv zu fassen sein. Wenigstens lüfst sich “pervigil’ als substantivisch gebrauchtes Adjektiv in der Prosa des Ambrosius nicht nachweisen. Für diese Annahme spricht auch der Umstand, dafs V. 1 und 3 der Hahn mit den Substantiven ' praeco" und “lux’, V. 2 und 4 mit dem Adjektiv ' pervigil und dem Partizip "segregans' bezeichnet ist, daís also die Konzinnität gewahrt wird. Übrigens ist die Verbindung des Adjektivs "pervigil’ mit dem Gene- tiv nicht ohne Analogien, vgl. Auet, ad Her. II 29: persequentissi- mus iniuriarum; s. Otto zu Cie. de fin. Lips. 1831 p. 100.
Str. 2. V. 3: ' nocturna luz viantibus.’
Das Verbum 'viare' wird von Quintilian?) eine unglückliche Wortbildung genannt. Im Spätlatein findet es sieh jedoch häufig®), bei Ambrosius ist es sogar mit Vorliebe verwendet; deshalb hat Biraghi recht, wenn er (a. a. Ὁ, S. 108) das Wort "un voeabulo fa- vorito di Ambrogio' nennt, obgleich er es nur an vier Stellen
1) Die Erklärung dieser Stelle, die von Dreves nicht klar gefalst ist, lautet vielleicht *temporibus tempora (Tag und Nacht) assignas.'
2) Wie diese und die folgende Stelle zeigt, kann man mit Pauly, hymni p. 19 (vgl. Kayser, a. a. Ὁ.) unter 'conditor' recht wohl auch Christus verstehen.
3) Wohl mit Anlehnung an diesen Vers wird der Hahn Prudent. cath. I 1: *ales diei nuntius genannt.
4) Vgl. Plin. hist. nat. X 24: 'Proxime gloriam sentiunt hi nostri vigiles nocturni, quos excitandis in opera mortalibus ruxmpendoque somno natura genuit.
6) Quintil. inst. orat, Ib. VIII 6, 33: 'Sed hoe feliciter evaluit; at conira vio pro eo infelicius.'
6) S. Rönsch, It. u. Vulg. 8. 162, woselbst Beispiele aus Apul. Solin. Amm. Marc. u. a. angeführt sind; vgl. inviare = envoyer.
562 August Steier:
gefunden hat; thatsächlich kommt es viel öfter vor, nämlich: hex. III 9, 38; ibid. V 10, 29; ibid. V 16, 53; ibid. VI 4, 16; de Tobia 1, 5; de Abrah. II 2, 6; de Ioseph 13, 78; In Ps. 36, 47; In Ps. 118, 5, 2.3. 5; ibid. 6, 5; ibid. 8, 43; ibid. 13, 16; ibid. 11, 9; ibid. 12, 50; ibid. 22, 5; ep. 6, 16; ep. 27, 11.
Str. 2. V. 4: “a nocte noctem segregans.'
Wie hier, so sagt Ambrosius vom Hahne, dessen Ruf die Teile der Nacht voneinander trennt, auch ep. 69, 3: Quam canora vox galli, nocturnis vicibus solemne munus ad excitandum et canendum ministrans?
Str. 3. V. 14. 2: “Hoc excitatus lucifer solvit polum caligine.
“polus’ — Himmelsgewólbe gebraucht Ambrosius: hex. I 6, 20: mi- cans fulgentibus stellis polus; ibid. I 8, 29: ornando enim polo caeli; ibid. I 8, 32: includit autem caeli polus;
Str. 3. V. 3 u. 4: “hoc omnis erronum!) chorus vias nocendi deserit.'?)
Ähnlich sagt Ambrosius de Cain et Abel II 8, 26: latro diem refugit.
Zur Verbindung 'eiías deserere" vgl. ep. 78, 2: qui vias eius deserant (Deut. 9, 12: deseruerunt velociter viam; Deut. 9, 16: de- seruisse ... viam).
Str. 4. V. 2: 'pontique mitescunt freta?
"fretum — das (flutende, brandende) Meer’; so gebraucht Ambrosius das Wort a) wörtlich: hex. II 3, 12: Tyrrheni aequoris freta scin- dens; ibid. II 3, 14: quod ea (aqua), quae fluviis in freta influat; ibid. III 2, 8: in freta currunt flumina; ibid. V 10, 27: mare infun- ditur, ut insulas faciant, ut possideant freta; de Elia 19, 70: latius pelagi fudit aequora (deus), certe ut freto includeret terras; ep. 63, 92: si quis bene gubernat navigium, cito transit fretum. b) bildlich: de Noe 17, 59: caro nostra ... freti modo fluctuat passionibus; hex. I 4, 14: saeculi huius freta; de interp. Iob I 9, 30: in hoc sae- euli .. . freto; de interp. Dav. II 9, 34: sicut insulae in istius mundi freto; de fide I 6, 46: sed quosin illo impietatis suae freto miseros inter naufragia fidei reperit fluctuantes; ep. 2, 1: inter tot mundi freta: ep. 59, 3: in medio versamur omnium molestiarum freto. 'mites- cere’ findet sich in ähnlicher Verbindung In Luc. IV 69: fluctus mitescunt saeculi (bildl.); de fide resurr. II 74: verbo unda mitescat.
1) Zum Texte s. Anhang II $ 1.
2) Vgl. Damasus 27, 2sq. (ed. Ihm): Carnificumque «eias pariter tunc mille nocendi vincere quod potuit, monstravit glori& Christi. Vgl. Archiv IX. 181. 183.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 563
Str. 4. V. 3 u. 4: “hoc ipse!), petra ecclesiae, canente culpam diluit.’ “petra ecclesiae? wird nach Matth. 16, 18 Petrus genannt: ep. 2, 1: ecclesia domini tamquam supra apostolicam aedificata petram; in Ps. 40, 30: Tu es Petrus et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam; ubi ergo Petrus, ibi ecclesia.
Zur Verbindung “culpam diluere’ vgl. In Ps. 40, 5: culpas di- luitur; de off. III 19, 116: sanguine suo ... diluere notam; In Ps. 39, 17: Filium hominis tradis, qui venit, ut in sanguine suo omnium peccata dilueret.
Str. 6. V. 2: * aegris salus refunditur Zu 'refundere' bemerkt Biraghi (a. a. O. 8. 63): 'verbo tanto caro ad Ambrogio'; den Beweis für die Richtigkeit dieser Behauptung werde ich im Exkurs Kap. 4 zu erbringen suchen.
Str. 6. V. 3: “mucro latronis conditur.
Mit der nämlichen Synekdoche findet sich 'mucro' gebraucht de virginib. I 2, 7: nunc furentis mucroni militis totum offerre corpus.
Str. 7. V. 1: ' Iesu, pawentes?) respice."
“respicere’ wie hier mit blofsem Akkusativ findet sich: hex. V 25, 89: respice nos quoque domine Iesu; hex. III 12, 50: respexit eam Iesus; in Ps. 38, 28: respice ergo nos; In Luc. X 89: quos Iesus respicit; ibid. 90 respicit te.
Str. 7. V. 3: “si respicis, lapsus cadunt?
Zum Plural lapsus vgl. den Exkurs Kap. 4, 8 5; Ambrosius ge- braucht dieses Wort wie hier im Plural: Apol. Dav. 9, 46: lapsus quis intelliget. (aus Ps. 18, 18); ep. 70, 23: confitentibus nobis lapsus nostros.
Str. 8. V. 1: "Tu luz refulge sensibus." Die Bezeichnung luz = Christus ist Ambrosius sehr geläufig; vgl. in Luc. II 12 et ipse (Christus) lux vera (nach Sap. 7, 26; Ioh. 1, 9); In Luc. IV 43: quis est enim lux magna nisi Christus? In Luc. VIII 36: lux, Dei Filius; de Spir. sanct. I 14, 161: lux autem et Filius; ibid. lux autem vera est Dei Filius; ibid. I 14, 162: quia Filius Dei lux est.
Str. 8. V. 2: * mentisque somnum discute.
"somnum discutere'?) findet sich in keiner der unzweifelhaft echten Schriften des Ambrosius, wohl aber in der als unecht geltenden Ab-
1) Zum Texte s. Anhang II $ 1.
2) Zum Texte s. Anhang II 8 1.
3) Vgl. Ammian. Marc. 19, 6, 8: discusso somno; Apul. met. 10, 11 p. 188, 31: sopore discusso (— Curt. 8, 6 (28), 26); Prop. 3, 10, 18: eom- num discute.
564. August Steier:
handlung!) Apol. Dav. altera 3, 18: somnum mentis, tuae discute. In ühnlichen Verbindungen steht 'discutere' in Ps. 118, 3, 25: vela- men discuteret; de bono mortis 9, 42: lux non recipit tenebras, nam statim discutit.
Str. 8. V. 3: “te nostra vox primum sonat.'
"sonare aliquem' (poetisch) findet sich in Ps. 118, 6, 3: lesum Christum sonat; de Ioseph. 10, 56: ut, quem tenebat animus, vox sonaret; ep. 39, 3: nobilitatem ... sonans.
Die bedeutendste Parallelstelle, welche auch ohne andere Zeug- nisse die Echtheit dieses Hymnus zu beweisen imstande würe, ist in hex. V 24, 88 sq. gegeben?); schon die Mauriner haben in der Anmerkung zu dieser Stelle darauf aufmerksam gemacht, dafs sich hier fast der ganze Hymnus in Prosa aufgelóst wiederfindet. Um einen Vergleich zu ermüglichen, schreibe ich den Text hier aus: “Est enim galli cantus suavis in noctibus, nec solum suavis sed etiam utili, qui quasi bonus cohabitator et dormitantem excitat et solli- citum admonet et viantem solatur processum noctis canora signi- ficatione protestans. Hoc canente latro suas relinquit insidias, hoc ipse lucifer excitatus oritur caelumque illuminat, hoc canente maesti- tiam trepidus nauta deponit, omnisque crebro vespertinis flatibus excitata tempestas et procella miteseit, hoc (canente» devotus affec- tus exsilit ad precandum, legendi quoque munus instaurat, hoc postremo canente ipsa?) ecclesiae petra culpam suam diluit, quam, priusquam gallus cantaret, negando contraxerat. Istius cantu spes omnibus redit, aegri relevatur incommodum, minuitur dolor vulnerum, febrium flagrantia mitigatur, revertitur fides lapsis, lesus titubantes respicit, errantes corrigit. Denique respexit Petrum; et statim error abscessit; pulsa est negatio, secuta confessio. ibid. 25, 89: Respice nos quoque, domine lesu, ut et nos propria recognoscamus errata, solvamus piis fletibus culpam, mereamur indulgentiam peccatorum.
1) Vgl. Ihm, Studia Ambrosiana p. 72; C. Schenkl in den prolego- mena zur Ambrosiusausgabe im Corp. script. eccl. lat. Vindobon. vol. XXXII pars 1.
2) Die Abfassung des Hexaemerons füllt sicher in die Zeit nach 886 (vgl. Ihm, 1. c. p. 14); nach Rauschen, a. a. O. S. 491 f., schrieb Ambrosius das Hexaemeron „frühestens i. J. 389, wahrscheinlich erst in den folgenden Jahren" (Kellner, Der hl. Ambrosius, Bischof v. Mailand, als Erklürer des Alten Testamentes, Regensburg 1898, S. 78 nimmt das Jahr 889 oder 390 an) Da der Hymnus bei Ábfassung des Hexaemerons schon vorlag (vgl. Rauschen, a. a. O. S. 492 und Ihm, 1. c. p. 14 und 59 sq.), so dürfte die Entstehung des Hymnus in die Zeit von 386 bis 890 zu setzen sein.
3) So liest Schenkl und bemerkt: ipsa P et m 2 V ipsae ΟΝ M' et m 1 V ipse cet. Zum Texte des Hymnus s. Anhang Il $ 1.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 565
Kap. 2. S 2. hymn. Il: 'Iam surgit hora tertia." ἢ)
Str. 1. V. 1 u. 2: 'Iam surgit hora tertia, qua Christus ascendit crucem.’
"ascendere crucem?) statt "ascendere in crucem findet sich bei Am- brosius: In Ps. 118, 5, 25 (Christus) ascendit erucem; de interp. Iob I 5, 14: ubi ascenderit erucem; de inst. virg. 96: crucem ascen- dit; in Ps. 118, 16, 36: ut pro nobis erucem ascendas; in Luc. X 107: non enim suam sed nostram erucem Christus ascendit; ibid. 108: ascensurus crucem.
Str. 1. V. 4: * intendat. affectum precis.
Wenn Kayser diesen Vers übersetzt „der Geist erstrebe die Stimmung des Gebetes", so ist das dem Sinne nach richtig; jedoch ist zu beachten, dafs Ambrosius übereinstimmend mit dem Sprach- gebrauch der Vulgata?) 'intendere mit Akkus. oder Dativ’ — 'in- tueri, aspicere, ATeviZeiv” gebraucht; so
a) mit Akkusativ: in Ps. 118, 10, 25: sermonem intendere; de inst. virg. 89: mysteria intendas; ibid. 113: Christum intendas; In Luc. VIH 61: distantiam intende verborum; In Ps. 118, 8, 48: haee diligenter intende; hex. I 1, 1: deum ... . ideam intendentem fecisse mundum; de parad. 5, 26: domini unitatem semper intendas.
b) mit Dativ: in Ps. 118, 2, 5: intendere seniorum praeceptis, prophetarum oracu- lis, apostolorum magisteriis; ibid. 7, 26: cantatores sibi fecit verus Salomon, qui toto spiritu inquirendae cognitioni divinitatis inten- derent; ibid. 10, 24: ille, eui intendit dominus lesus; de laeob I 5, 17: mens bona est, quae ... intendit sapientiae disciplinis; ibid: mens itaque bona, si rationi intendat.
In der Bedeutung „nach etwas streben, etwas erstreben‘ setzt Ambrosius bei 'intendere' 'in' oder 'ad'; so: In Ps. 40, 5: inten- damus in ipsum venerabile saeramentum; In Ps. 47, 14: ad dei intendimus gratiam. Jedoch kommt auch in dieser Bedeutung der blofse Akkusativ vor: hex. I 7, 25: qui emissà sagittà in loeum, quem iaculator intendit, incisus aer in se ipsum resolutus est.
Str. 2. V. 1: ' Qui corde Christum suscipit!
Ähnlich sagt Ambrosius ep. 37, 22: qui Christum recipit; de fuga saec. 9, 56: si geras Christum.
1) Vgl. Biraghi, a. a. Ὁ. S, 111—120; Kayser, a. a. O, S. 184—193; auch diesen Hymnus hat Dreves übersetzt und erklärt (Stimmen a. Mar. Laach. 1898. Bd. 54. S. 273—282).
2) Über den Gebrauch des Akkusativs & den Exkurs Kap. 4 $ 3.
3) Vgl. Rónsch, It. u. Vulg. 8. 871.
Juhrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. aT
566 August Steier:
Str. 2. V. 2: “innoxium sensum gerit?
“gerere’ = "habere' steht wie hier in Verbindung mit “sensum’ oft mit animum, mentem, affectum, so: de off. II 15, 68: sobrium gerere animum; in Ps. 36, 51: constantem animum gere; ep. 19, 32: in- superabilem gessit animum; de Iacob I 7, 32: alienum ... animum gerit; ibid. II 7, 30: pacifieum affectum gerebat; ibid. II 10, 41: inflexibilem mentem gerebat.
"innoxius! heilst wie hier bei Ambrosius gewöhnlich “sine culpa ; so: in Ps. 118, 7, 17; ibid. 7, 20; ibid. 8, 25; ibid. 8, 51; ibid. 20, 22. Jedoch findet sich ' innoxius? auch = “sine noxa! ἢ); so: In Luc. VI 7: ignis innoxius; de fide I 4, 33: innoxia flamma; In Ps. 118, 19, 23: fruetus innoxius; dafür gebraucht Ambrosius auch 'innocuus'; so: in Ps.118,6, 13: Bonus cervus in medio viperarum innocuus pascebatur.
Str. 2. V. 3 u. 4: “votisque perstat?) sedulis sanctum mereri Spiritum. “perstare’ steht in dieser Bedeutung (Bir.) In Luc. VI 80: Ergo isti, qui septem aluntur panibus, triduo perstiterunt.
Str. 3. V. 1u. 2: ' Haec hora, quae finem dedit diri veterno criminis'
* finem. dare alicui rei’ (wofür häufiger 'finem facere" gebraucht wird) steht: In Ps. 40, 37: ut... finem libro daret; de virginib. I 4, 15: qui virginitati finem dederunt; ep. 6, 9: lux finem intemperantiae dedit.
“veternus, i’ (Schlaf, Erstarrung, Ohnmacht)?) findet sich bei Ambrosius nur einmal: In Ps. 118, 13, 14: Sed novit, quibus se praeferat senioribus inveteratis scilicet in peccato et vefermo impieta- tis atque senio perfidiae delirantibus.
Str. 4. V. 1u. 2: ' Hinc iam beata tempora coepere Christi gratiá' diesen Gedanken spricht Ambrosius aus: In Ps. 118, 6, 25: passus est Christus et omnia coeperunt novae gratiae foecundare germinibus.
Str. 4. V. 3 u. 4: ' fidei replevit veritas totum per orbem ecclesias. Zu 'fidei veritas" vgl. de interp. Iob III 4, 15: qui fidei non habet veritatem; In Ps. 38, 34: fidei veritate; ep. 21, 12: fidei veritatem;
1) Vgl zu diesem Gebrauche O. Hey, Semasiologische Studien (XVIII. Supplementbd. d. Jahresbb. f. Philol. S. 199) und Weyman, Studien zu Apuleius, S. 368 ff.
2) Vgl. Cic. de fin. 2, 107: si perstiteris ad corpus es, quae dixi referre.
3) Vgl. Verg. Georg. 1, 124: “nec torpere gravi passus sua regna veterno’; Cael. apud Cic. fam. 8, 6, 4: nisi ego cum aquariis et taber- naris pugnarem veternus civitatem occupasset.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 567
das Kompositum 'replere' (vgl. gallisch reimplere — remplir) ver- wendet Ambrosius in der nümliehen Verbindung wie hier im Hym- nus: In Ps. 43, 17: qui totum repleret orbem terrarum; In Ps. 118, 2, 15: ut repleatur totus orbis terrarum; de Cain et Abel I 6, 22: quo totus repletus orbis est; de Abrah. II 10, 77: eeclesiae, quae totum orbem fidei hereditate possedit.
Str. 5. V. 1: ' Celso triunphi vertice’ "vertex! wie hier bildlich gebraucht: In Luc. VII 66: virtutum ... vertice; ibid. VII 184: sublimem suae verticem potestatis effudit; ibid. VIII 39: exeelsorum vertice possis eminere meritorum; de vir- ginit. 9, 49: pro meritorum verticibus. Das Kreuz nennt Ambrosius „den Triumph Christi^"): In Luc, X 109: Dei triumphus . . . crux Domini; ibid. VII 5: qui crucem triumphum putat; de fide IV 1, 8: triumpho crucis,
Str. 6. V. 1 u. 2: 'Praetenta nuptae foedera alto docens mysterio.
Zu nupta! = ‘Maria’ vgl. In Luc. II 7: discamus mysterium, Bene desponsata (Maria) sed virgo; ... et ideo fortasse saneta Maria alii nupta, ab alio repleta.
Die Verbindung "mysterium. altum findet sich: de Cain et Abel I 9, 37: alta mysteria; In Luc. III 35: mysterii altioris; vgl. ferner: de myst. 9, 56: altitudinem ... mysteriorum; ebenso In Luc. VI 30; de off. I 50, 260: non enim omnes vident alta mysteriorum. Der Aus- druck 'mysterium docere’ steht ep. 18, 7: caeli mysterium doceat me deus ipse.
Str. 6. V. 3 u. 4: "ne virginis partus sacer matris pudorem laederet.' Auf die dem Ambrosius eigentümliche Auffassung, in den Worten Christi am Kreuze „Weib, sieh da deinen Sohn!* ein Zeugnis für die Jungfräulichkeit Marias zu erblicken, hat Biraghi, a. a. Ὁ. 8. 119 hingewiesen und dazu als Parallele In Luc. X 129 angezogen; Dreves hat die gleiche Auffassung auch ep. 63, 109 und de inst. virg. 7, 46 gefunden. Zur Ergünzung seien noch folgende Stellen mitgeteilt: In Luc. I 4: Et Dominus ipse in cruce positus manifestavit (Mariae virginitatem), cum dixit matri: Mulier, eece filius tuus'; deinde discipulo: “ecce mater tua'; In Lue. II 1: Maluit autem Dominus aliquos de suo ortu quam de matris pudore dubitare; de inst. virg. 6, 42: Quod autem fuit desponsata connubio, licet alibi plenius dixerimus, ut ab his, qui Mariam gravi utero cernerent, non adulte- rium virginitatis, sed desponsatae partus legitimus crederetur. Ma- luit enim Dominus aliquos de sua generatione quam de matris pu- dore dubitare.
1) Vgl Damas. epigr. 8, 7 (ed. M. Ihm): 'gaudent Christi portare triumphos.’
- 81
25658 August Steier:
ibid. 7, 47: Dignum quippe erat, ut qui latroni veniam dona- bat, matrem dubio pudoris absolveret. Dixit enim ad matrem: ' Mu- lier, ecce filius tuus', dicit ad discipulum: 'Eece mater tua’ Ipse est discipulus, cui mater commendatur.
ibid. 7, 48: .. . audite, quid Christus loquatur. Testatur de cruce Dominus Iesus et paulisper publicam differt salutem, ne matrem inhonoram relinquat ... Legatur matri pudoris defensio, testimonium integritatis: legatur et discipulo matris custodia, pietatis gratia. Derselbe Gedanke wird genau in derselben Weise ausgeführt ep. 56, 4 und 6 (de causa Bonosi), in einem Briefe, dessen Echtheit schon die Mauriner (ed. Maur. tom. II p. 1008) angezweifelt haben. Da die Autorschaft des Ambrosius für diesen Brief nicht feststeht, habe ich mich mit dem blofsen Hinweis begnügt, ohne die Stelle aus- zuschreiben.
Str. 7. V. 3: 'nec credidit plebs impia." Unter 'plebs impia' sind die Juden zu verstehen; von diesen sagt Ambrosius: in Ps. 43, 6: In veritate viderunt Iudaei (Christum) et non crediderunt; In Ps. 1, 33: non Iudaeis, qui non crediderunt. Str. 7. V. 4: “qui credidit, salvus erit. Dieser Vers ist wörtlich aus Marc. 16, 16: “qui autem crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit! (Sabatier, Bibliorum sacrorum versiones antiquae, III 249) entnommen. Ambrosius citiert diese Stelle hex. VI 6, 38: qui erediderit ... hic salvus erit. Str. 8, V. 1: * Nos credimus natum Deum." “credere aliquid! — „an etwas glauben“ findet sich: ep. 22, 21: qui Trinitatis ... virtutem non crederet; In Luc. I 6: qui non credi- derunt Dei Filium, nec Filium virginis crediderunt; ibid. I 46: quia religiosum credidit partum; ibid. X 2: quia non credunt Filium Dei. Str. 8. V. 2: “partumque virginis sacrae.
"partus' ist hier, wie der in V. 3 folgende Relativsatz 'peccata qui mundi tulit' zeigt, als ,Leibesfrucht — Christus" vu fassen. In dieser Bedeutung gebraucht Ambrosius das Wort: Apol. Dav. 5, 22: (Christus) qui erat virginis partus; de inst. virg. 8, 55: sine dis- pendio claustrorum genitalium virginis partus exivit.
Str. 8. V, 3: * peccata qui mundi tulit
Dieser Vers ist Joh. I 29: “qui tollit peccatum mundi’ entnommen. Die Pluralform 'peccata' ist jedenfalls aus metrischen Rücksichten gewühlt (peccatum würde einen Spondeus im zweiten Fufse ver- ursachen), indes findet sich das Citat in der nämlichen Fassung wie in Hymnus einmal auch in der Prosa: In Ps. 118, 3, 26: 'tulit pecenta mundi’; daneben de fuga saec. 9, 54: qui tulit peccatum
1) Vgl. Ihm, 1. c. p. 58.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 569
mundi. An anderen Stellen zieht Ambrosius statt 'tulit'') die ge- bräuchlichere Perfektform von "tollere’ "abstulit" vor, so: In Ps. 40, 1: peceatum totius mundi abstulit; Apol Dav. 15, 73: qui peccatum mundi abstulit; de fuga saec. 4, 24: qui mundi peccatum abstuli; de Joseph 3, 18: quibus abstulit peccatum mundi, Aufserdem findet sich das Citat in der Fassung: ep. 72, 18: ut tolleret peccata mundi; ep. 7, 12: ut tolleret peccatum mundi; ebenso ep. 46, 12; de Iacob II 9, 38.
Kap. 2. $ 3. hymn. Ill: *Deus ereator omnium." ἢ
Da dieser Hymnus von Augustin, conf. IX 12, 32 (s. Kap. 1 8. 555) als echter Hymnus des Ambrosius beglaubigt ist, dürfte es unnötig sein, nach weiteren Zeugnissen für seine Echtheit zu suchen; indes seien der Vollständigkeit halber die Stellen angegeben, an denen Augustin, allerdings ohne den Namen des Ambrosius zu nennen, Verse aus diesem Hymnus eitiert: August. de beata vita n. 35; de musica VI 2, 2; ibid. 9, 23.
Str. 1. V. 1: ' Deus creator omnium."
Zum Verbalsubstantiv 'creator' vgl. hymn. I1, 1: *conditor’; Gott wird “creator omnium genannt: de virginib. ΠῚ 1, 3: quia creator est omnium; hex. I 3, 11: creatori omnium; ibid. II 2, 5: de creatore omnium; ibid. III 3, 15: creator omnium; de Spir. saneto II 5, 36: omnium creatorem; ibid. II 5, 32: sieut Pater et Filius ereator est omnium; de parad. 9, 42: omnium creatori.
Str. 1. V. 2: ' polique rector?)
*ereator omnium? und 'rector' wird Gott genannt: de Cain et Abel I 1, 4: Altera, quae tamquam operatori et ereatori omnium deo defert, et eius tamquam parentis atque rectoris subdit omnia gubernacula.
“polus’ ist hier in weiterem Sinne als hymn. I 3, 2 (s. Kap. 2. 8 1 8. 562) nämlich gleich ' mundus? zu fassen; vgl. hex. I 8, 28: quid (esset rerum species) sine aquarum congregatione, quibus ante de- mersa poli huius habebantur exordia?
Str. 1. V. 2w. 93: * vestiens diem decoro lumine'
“vestire’ gebraucht Ambrosius gerne im Bilde*); so: In Lue. V 28: novoque indumento gratiae vestire; hex. III 11, 47: ita hie nemori- bus terra vestita est; ibid. 12, 49: pampinis vestit; ibid. 12, 52: vestitur ... vinea pampinis; ibid. 16, 65: ripae se vestire myrtetis; 1) Das Perfekt 'tulit? von 'tollo' steht bei Prisc. 10, 34 und öfters bei Sueton (in der Redensart filium, liberum ex aliqua tollere). 2) Vgl. Biraghi, a. a. Ὁ. 8. 125—127. Kayser, a. a. Ὁ. S. 134—147. 3) Vgl. Ovid. met. 1, 331: mulcet aquas rector pelagi. Ovid. met.
2, 60: vasti quoque rector Olympi. 4) Vgl. Verg. Aen. 6, 640: ' largior hie campos aether et lumine vestit."
570 August Steier:
ibid. 17, 51: arborum, quae ... frondibus vestiuntur; ibid. V 1, 1: vestita diversis terra germinibus virebat omnis.
"decoro lumine? ; wie “decorum’ hier zu fassen ist, erhellt aus de off. I 16, 231: Est igitur decorum, quod praeeminet; ibid. 233: Habes hoc decorum generale, quia fecit Deus mundi istius pulchri- tudinem. Habes et per partes, quia cum faceret Deus lucem et diem noctemque distingueret, cum conderet caelum, cum terras et maria separaret, cum solem et lunam et stellas constitueret lucere super terram probavit singula. Ergo decorum hoc, quod in singulis mundi partibus elucebat, in universitate resplenduit.
In ähnlicher Weise wie hier im Hymnus drückt sich Ambrosius aus: ep. 34, 7: caeli lumina ... creaturae sunt ... servientes dispo- sitioni creatoris aeterni, ministrantes splendorem, quo vestiuntur alque die nocteque emicant.
Str. 2. V. 3: "mentesque fessas allevet.
Zur Verbindung ' mentes fessas allevare’ vgl. hymn.11,4: “ut alleves fastidium' und die dort (S. 561) angeführten Stellen.
Str. 2. J. 4: "luctusque solvat anzios.’
Zum Plural 'luctus* vgl. hymn. I 7, 3: “lapsus’, sowie den Exkurs Kap. 4, 8 5.
Str. 3: * Grates peracto iam die et noctis exortu preces, voti!) reos ut adiuves, hymnum canentes solvimus.'
"grates! = * gratias" in feierlicher Rede besonders als „Dank gegen die Gótter" auch im klass. Latein sehr gebrüuchlich, findet sich de exc. Sat. 15: quas grates, quae munera referam tibi? -
Nicht selten ist die Verbindung 'grates solvere', hingegen un- gewöhnlich 'preces solvere', das hier als zeugmatische Verbindung "grates et preces solvimus' zu erklären ist; übrigens ist in dem Aus- druck preces solvere' die Grundbedeutung von 'solvere' vollständig festgehalten, da der Christ zu “preces’ — „Bittgebeten“ ebenso „ver- pflichtet“ ist wie zu 'grates' = „Dankgebeten“. Der Gebrauch von "solvere' ist bei Ambrosius sehr ausgedehnt?); vgl. hymn. I 3, 1 und 8, 4; ferner in diesem Hymnus 2, 4; aufserdem: de obit. Val. 2: sol- vamus ... lacrimas; In Ps. 118, 20, 52: antelucanum solvere Do- mino canticis et hymnis obsequium; de Cain et Abel I 7, 26: ut ei reverentiam debitam solvas.
1) Bei Dreves steht nach voti ein sinnstórendes Komma.
2) So tritt auch bei Ambrosius (wie es Weyman, Studien zu Apu- leius, S. 373 für andere Autoren des Spätlateins nachgewiesen hat) * poe- nam exsolvere" für * poenas dare ein: de Elia 9, 30: poenam suae ebrie- tatis exsolvit.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 511
Den in V. 2 ausgesprochenen Gedanken giebt Ambrosius wieder: In Ps. 118, 8, 48: Domini, eui in occasu diei precem fuderis.
V. 3: 'volti reos ut adiuves'
'voti reus’!) — „einer, dessen Gebet, das er durch ein Gelübde unterstützte, erhört worden ist, der also schuldig ist, das Gelübde einzulösen.“ Die Redensart 'voti reus! konnte ieh in der Prosa des Ambrosius nicht finden. Str. 4. V. 1: ' Te cordis ima concinant.'
"cordis ima’; der Gebrauch eines substantivierten Adjektivs im Plu- ral des Neutrums mit abhüngigem Genetiv?) ist bei Ambrosius sehr beliebt; da ich hierüber im Exkurs Kap. 4, $ 1 handle, mögen hier wenige Beispiele genügen: ep. 50, 15: oceulta cordis; ebenso hex. VI 8, 44: de interp. Dav. II 4, 15: in intima cordis secreta.
Zu *concinere aliquem (aliquid)? vgl. ep. 21 (sermo contra Aux.) 20: vident pueros Christi gloriam concinentes; ep. 23, 22: gloriam Patris et Fili et Spiritus maiestatem individuam coneinentes; In Ps. 1, 5: ut salutem suam ... concinentem avidius mundus audiret.
Str. 4. V. 4: "te mens adoret sobria."
“mens sobria! ist bei Ambrosius ein beliebter Ausdruck: ep. 27, 8: sobriam mentem; de Noe 11, 38: mens enim sobria passiones omnes cohibet; de Elia 9, 30: Dominus enim gratiam sobriae mentis auge- bat; ferner findet sich 'sobrietas mentis': de exc. Sat. 1 51; de Noe 11, 38. Str. 5. V. 1 u. 2: *Ut cum profunda clauserit diem caligo noctium."
Zu der sonst nicht häufigen Verbindung 'caligo noctium" (zum Plural s. den Exkurs Kap. 4, $ 5) verweise ich auf: ep. 22, 6: nulla ealigo noctis; de obitu Val. 64: noctis caligine; In Ps. 118, 7, 31: caliginem noctis; ähnlich findet sich: In Ps. 36, 21: caligo tenebra- rum?); ebenso hex. I 8, 32.
Str. 5. V. 3: * fides tenebras nesciat." "tenebrae! ist wie hier bildlich gebraucht: de Cain et Abel IT 4, 16: Nec mirum, si noctis tenebras habebat (Iudas), qui Christum desere- bat; ep. 59, 4: in istius mundi tenebris; In Ps. 118, 13, 16: malig- num est, quidquid admiseet malitiae tenebras veritati. Der Gebrauch von 'nescire — οὐκ εἰδέναι, nicht kennen? *) mil
1) Vgl Verg. Aen. δ, 388 8q.: 'taurum constituam ante aras voti reus .. .ἢ 2) Darüber spricht Draeger, Syntax und Stil des Tacitus® 8. 30, 3) Vgl. Quintil. decl. mai. 18, 7: caligo tenebrarum. 4) Hierüber sprechen Rönsch, Itala τι. Vulg. S. 373 (woselbst auf Plaut. Aul. prol. v. 30 illa illum nescit hingewiesen ist) und Draeger, historische Syntax? II 5. 303 f. (der u. a. auf Plaut. Pers, 762: beneficium reddere nescit verweist).
572 August Steier:
Akkusativobjekt lälst sich aus jeder Schrift des Ambrosius nach- weisen; deshalb führe ich nur einige Stellen an: de off. II 7, 38: timor ... nescit diuturnitatis custodiam; In Ps. 118, 7, 31: nescis illam caliginem noctis; ibid. 2, 24: qui fidem nescit; ep. 37, 5: Sa- piens ... varios &nimi casus nescit; ep. 73, 4: fraudem nescit. de Abrah. I5, 39: dolum nesciat. Ebenso häufig findet sich “nescire’ in der nämlichen Bedeutung mit Infinitiv:!) In Ps. 35, 29: nescit stare; In Ps. 37, 14: nescit errare; Apol. David 9, 48: nescit ... committere; de interp. lob III 4, 14: nescivit succumbere; de fuga saec. 4, 23: nescit agnoscere.
Str. 5. V. 4: “et noz fide reluceat.’ Ähnlich sagt Ambrosius In Ps. 37, 21: ut fides luceat; ebenso de obit. Theod. 48.
Den in diesem Vers ausgesprochenen Gedanken giebt Ambrosius in der gleichen antithetischen Fassung wieder: in Ps. 36, 32: ergo sibi dies est iustus in tenebris; quia et lux in tenebris . . . habes ergo, quod in te luceat, si iustitiam sequaris. Splendet tibi dies, lucet tibi nor; quia fideli et nox sicut dies illuminabitur (Ps. 138, 12).
Str. 6. V. 1: * Dormire mentem ne sinas
Hierzu vgl. de Tobia 7, 26: dormire non sinit; ibid. 20, 73: non est, qui sinat eum dormire.
Str. 6. V. 2: * dormire culpa noverit
"novi mit Infinit. — ich kenne’ ist nicht so häufig von Ambrosius gebraucht wie “nescio’ in der negativen Bedeutung, wofür sehr oft “non novi' eintritt. 'novi' (positiv) findet sich: In Ps. 48, 1: qui noverit peccata donare; In Ps. 38, 12: qui se exaltat, novit se hu- miliare; et qui se humiliare novit, etiam exaltare se novit. Viel gebräuchlicher ist der negative Ausdruck ‘non novi! mit Infinitiv; aus der grofsen Zahl mögen einige Beispiele genügen: de Iacob II 9, 35: pulchritudine, quae marcescere non novit; de Nabuthe 4, 16: ieiunare nisi ex necessitate non novit; ibid. 6, 28: quod nisi mortem dives inferre non noverit; ibid. 7, 33: recte destruit, qui sapienter aedificare non novit; ibid. destruit horrea, qui non novit sua frumenta dividere, sed claudere. Apol. Dav. 9, 47: non novit inflectere.
Str. 6. V. 3 u. 4: *castos fides refrigerans somni vaporem temperet." “refrigerare aliquem’?) — recreare, reficere (ἀναψύχειν τινά; ital. rifrigerare; franzós. rafraichir = readfraichir) findet sich bei Am- brosius: de off. III 18, 105: Iesus corda ... quasi fons refrigerabat; de Isaac 8, 77: caritatis flamma eos refrigerabat; de Iacob I 1, 4; fervorem .. . refrigerare; de myst. 3, 13: refrigeravit incendia passio-
1) Vgl. S. 571 A 4. 2) Vgl. Rónsch, a. a. O. S. 878.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius 573
num; ep. 53, 3: refrigerasti animum; In Ps. 118, 4, 19: hos Domini crux refrigeret. “sommi vaporem’; vapor — aestus, libido; in dieser Bedeutung steht das Wort: exh. virg. 30: corporei vaporis incendia; ibid. 48: vapor corporis, ebenso ep. 63, 26; de poen. I 14, 68: va- pore carnis; de Cain et Abel II 3, 11: edaei libidinum vapore consumi.
Den Gedanken der beiden letzten Verse giebt Ambrosius: exh. virg. 58: ut nihil eis (membris) somnus caloris infundat, nullos ex- citet motus; ... quam nulli vapores carnis exagitant; ähnlich heifst es In Ps. 36, 18: ne veniat ille (diabolus), qui eulefactum corporis somno excitare consuevit; und In Ps. 118, 8, 46: calor soporis.
Str. 7. V. 1u. 2: *Exuta sensu lubrico te cordis alta!) somnient”,
"exutus aliqua re’ — „frei von elwas* ist eine bei Ambrosius stän- dige Konstruktion; vgl. ep. 18, 23: exutae . . . tenebris terrae; in Luc. X 110: nodo mortis exuta; in Ps. 43, 61: exuta omnibus im- pedimentis, ebenso de interp. Dav. II 2, 6; In Ps. 118, 10, 11: exuti... ornamento; ibid. 11, 9: curis exutus saecularibus.
Daneben kommt vor 'exutus ab aliqua re’ in der gleichen Be- deutung, so: In Luc. VIII 64: exutus a culpa; In Ps. 43, 63: a nexu exutus; und “exutus aliquid' (sogen. griech. Akkusativ): de Isaac 4, 16: quasi exuta vinculis pedem (mit diesem Ausdruck lehnt sich Ambrosius wohl an Verg. Aen. 4, 518: *unum exuta pedem vinclis . . .' an; vgl. auch Mart. V 7, 3: 'taliter exuta est veterem nova Roma senectam.)
"lubricus! findet sich in derselben Bedeutung wie hier — „schlüpfrig, sündhaft": de fide II 16, 142: mens lubrica; de off. II 6, 26: tentatio lubrica; ep. 19, 13: lubricae libidinis consuetudinem; de Ioseph 5, 23: lubrica .. . est libido; de fuga saec. 4, 21: lubricae mentis imperio;
Str. 7. V. 3 u. 4: *nec?) hostis invidi dolo pavor quietos suseitet'
Zu “hostis invidus? — ' diabolus! vgl. de interp. Dav. II 7, 28: sit porta nostri oris et cordis clausa diligentius, ne hostis introeat.
Dem Gedanken, daís der Teufel über den schlafenden Menschen Gewalt zu bekommen suche, giebt Ambrosius öfters Ausdruck; so: In Ps. 36, 27: adversarius et malignus arcum extendit, ut quietis animis moveat tempestates, excitet flatus; In Ps. 35, 25: quia noote advenit inimicus et adversarius, quando sommo sensus tenelur. In Ps. 36, 18: ne... veniat ille, qui calefactum corporis sommo excitare consuevit.
+
1) Zum substant. Adjektiv mit abhängigem Genetiv vgl. den Ex- kurs Kap. 4. $ 1 und Str. 4. V. 1: "cordis ima? B. 571. 5 2) Zum Texte s. Anhang II, $ 3.
574 August Steier:
Str. 8. V. 3: “unum potens per omnia." Das Neutrum 'unum' gebraucht Ambrosius zur Bezeichnung der Wesensgleichheit der göttlichen Personen ausschliefslich: de Spir. sancto III 16, 117: quia unum dixit sumus, non unus sumus; ibid. III 19, 144: Itaque sicut Pater et Filius unum sunt . . . ita et Spiri- tus unum est cum Patre et Filio; de fide I 2, 16: Filius .. ., quia unum cum Patre. Zu “potens per omnia" vgl. de off. III 2, 11: iustus per omnia. Str. 8. V. 4: “fove precantes Trinitas." * fovere aliquem! = ‚jemanden begünstigen, unterstütsen“ findet sich: ep. 45, 16 (Deus) creatum fovit; ep. 59, 2: fovet illa, quae pacis sunt; In Ps. 118, 19. 39: (Christus) illum tamen fovet; de bened. patr. 11, 47: (Ioseph) zelum incidit ab iis, quos magis fovebat.
Kap. 2. 8 4. hymn. IV: ‘Intende, qui regis Israel.’')
Wie in Kap. 1 8. 555f. dargethan wurde, ist dieser Hymnus durch einwandfreie Zeugnisse beglaubigt und wird allgemein als echter Hym- nus des Ambrosius anerkannt; trotzdem sei noch auf einige Stellen hin- gewiesen, an denen die Autorschaft des Ambrosius bezeugt ist. Wie Dreves mitteilt, erwühnt Facundus von Hermiana in Afrika (6. Jahrh.) diesen Hymnus mit folgenden Worten: “Unum de Trinitate credidi Dominum Iesum Christum ... qui Patris exsistens unigenitus factus sit unigenitus matris, ut geminae gigas substantiae, sicut intellexit et cantavit Ambrosius, utriusque verae nativitatis proprietate credatur (Migne LXVII 540). Ebenfalls aus dem 6. Jahrh. und zwar aus dessen erster Hälfte stammt das Zeugnis des Cassiodorius, der In Psalm. 8, 11 concl. (Migne LXX 79) schreibt: Beatus Ambrosius hym- num natalis Domini eloquentiae suae pulcherrimo flore compinzit, ut pius sacerdos festivitate dignum munus offerret. Ait enim:
Procedat de thalamo suo,
pudoris aula regia
geminae gigas substantiae,
alacris ut currat viam (Str. 5) et cetera, quae supra humanum ingenium vir sanctus excoluit. Den- selben Hymnus erwühnt Cassiodorius, In Psalm. 71, 6 (Migne LXX 509): 'Hine Ambrosius ille, quaedam ecclesiae candela, mirabili fulgore lampavit dicens:
"Veni redemptor gentium
ostende partum virginis,
miretur omne saeculum
talis decet partus Deum." ἢ (Str. 2)
1) Vgl. Biraghi, a. a. O. S. 49—54. Dreves, Stimmen aus M. L. Erg. Heft 58. S. 83 ff. und S. 63 f.
2, Auf diese beiden Stellen aus Cassiodorius machen schon die Mauriner aufmerksam (ed. Maur. tom. II p. 1218).
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 575
Schliefslich sei noch erwähnt, dafs Augustin Str. 5. V. 3: ' gemi- nae gigas substantiae’ citiert (August. tract. in ev. Ioann. LIX 3), worauf Weyman (Miszellanea zu lateinischen Dichtern, Freiburg i. d. Schweiz, Oeuvre de St. Paul 1898. S. 10 f. [Compte rendu du qua- trieme congres scientifique international des catholiques. Section VI, p. 146 77) hingewiesen hat. In Bursians Jahresber. über die Fort- schr. d. klass. Altertumswissensch. Bd. 105. Jahrg. 28 (1900). 8. 58 fügt Weyman noch bei, dafs eben diese Stelle Leporius bei Cassian. contra Nestor. I 5, 8 p. 244, 25 f. P citiert.
Nachdem ich die wichtigsten Zeugnisse für die Echtheit des Hymnus aufgeführt habe, wende ich mich zur sprachlichen Unter- suchung.
Str. 1: 'Intende, qui regis Israel, super Cherubim qui sedes, appare Ephrem coram excita potentiam tuam et veni.’
Die ganze Strophe ist die fast wörtliche Wiedergabe des Psalms 79, 2, 3: "Qui regis Israel, intende: qui dedueis velut Ioseph. qui sedes super cherubin appare. 3. eoram Ephrem, et Benjamin et Manasse’ (nach Sabatier, II 163). Ambrosius, der sonst überaus häufig Psalmverse eitiert, erwähnt nur einmal einen Teil dieser beiden Verse, nämlich de fide V 6, 85: Supra Cherubim Dominus sedet; sieut habes: “Qui sedes super Cherubim, appare."
Die Mauriner, welche diesen Hymnus in ihren Kanon auf- genommen haben, lassen die erste Strophe weg, sodafs der Hymnus dort mit 'Veni redemptor gentium" beginnt. Da aber cod. Vat. Reg. 11 die erste Strophe enthält, und der Hymnus im Gegensatze zu den bisher behandelten Hymnen nur 7 Strophen hätte, so ist keine Veranlassung gegeben, die erste Strophe zu streichen.) Als Grund, weshalb diese Strophe ausgefallen ist, hat Dreves (Stimmen aus M. L. Erg. H. 58. 8. 63) richtig die Häufung der Elisionen er- kannt, die im Gesange unbequem wurden.
Str. 2. V. 1 u. 2: ' Veni, redemptor gentium, ostende partum virginis." Unter 'partus virginis! ist wie in hymn. II 8, 2: *partumque virginis sacrae' Christus zu verstehen. vgl. S. 568. V. 3: "miretur omne saeculum."
Mit der gleichen Metonymie sagt Ambrosius de Bpir. sancto ΠῚ 4, 22: totus orbis iure miratur.
1) Auch Huemer, Untersuchungen über den jambischen Dimeter, S. 9, Anm. 1 stimmt mit Mone (a, a. O. I S. 42) gegen Daniel (l c. I p. 12) mit Rücksicht auf die gerade Strophenzahl und die Handschrift für die Beibehaltung der Strophe.
516 August Steier:
Str. 3. V. 1, 2u. 3: “Non ex virili semine, sed mystico spiramine verbum Dei factum est caro.’
Mit Vers 1 lehnt sich Ambrosius an Joh. 1, 18 an: 'qui non ex sanguinibus neque ex voluntate carnis neque ez voluntate viri, sed ex Deo nati sunt! (Sabatier III 388).
Dieselbe Modifizierung des in der Bibelstelle ausgesprochenen Gedankens wie im Hymnus findet sich: de inst. virg. 6, 44: An vero Dominus Iesus eam sibi matrem eligeret, quae virili semine aulam posset incestare caelestem? ibid. 16, 98: Inoperata est ergo et caro Christi, quem ut Maria virgo conciperet, inusitato quodam novoque incarnationis mysterio sine ulla virilis seminis admixtione divinae gratia dispositionis, quod erat carnis, adsumpsit ex virgine; de fide I 12, 77: Die, quemadmodum sit natus ex Maria . . . quomodo sine semine viri partus.
V. 2: ' mystico spiramine ‘spiramen’, ein im Sprachgebrauch der Vulgata häufiges Wort!), gebraucht Ambrosius: In Luc. VII 168: aerio spiramine; ibid. IX 32: sereno ... Spiramine; de virginit. 15, 94: leni spiramine flatuque.
V. 3 ist aus Joh. 1, 14: 'verbo caro factum est’ (Sabatier III 388) entnommen. Diese Stelle citiert Ambrosius: In Luc. II 40; de virginib. I 3, 11; In Ps. 1, 33; In Ps. 36, 34; In Ps. 37, praef. 4;
Str. 3. V. 4: “fructusque ventris floruit?
Diesen Gedanken führt Ambrosius aus: In Luc. II 24: Ipse fructus ventris (Ps. 131, 11) est . . . flos Mariae Christus, qui velut bonae arboris fructus pro nostrae virtutis processu nunc floret.
Str. 4. V. 1: * Alvus tumescit virginis.
Hierzu ist zu vergleichen: ep. 5, 11: tumescit alvus et inceden- tem foetus sui onera gravant; In Luc. I 43: tumescere alvum.
Str. 4. V. 2: * claustrum pudoris permanet.
Der Ausdruck 'claustrum pudoris’?) kehrt auch in der Prosa des Ambrosius wieder: ep. 5, 9: pudoris claustra; exh. virg. 5, 29: quo meliores afferat fructus claustro pudoris septa virginitas.
Desselben Bildes bedient sich Ambrosius mit unwesentlichen Änderungen ep. 44, 4: partus claustra; exh. virg. 6, 35: Quid tam verum quam intemerata virginitas, quae signaculum pudoris et clau- strum integritatis genitale custodiat? de virginib. 8, 45: pudor clau-
1) Vgl. Vulg. 'spiramen dei’; Rönsch, It. u. Vulg. 8. 26; spiramen zuerst bei Lucan. 6, 90: spiramine, 10, 247: spiramina im fünften Fufs.
2) Mone, a. 8.0.1 I 8. 44 verweist auf das Menaeum zum 22. August: “οὐδαμῶς mapecdAeuce παρθενίας cou τὰ κλεῖθρα.᾽ Möglicherweise schwebte dem Dichter Cant. 4, 12: * hortus clausus soror mea sponsa, hortus clau- sus, fons signatus? vor.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius, 577
ditur; ep. 5, 10: laxatis uteri genitalibus claustris (Drev.); de inst. virg. 8, 52: Mansit intemeratum septum pudoris; ibid. 9, 58: Audi, virgo ... clauso pudore; ibid. 9, 60: hortus clausus es, fiha, nemo auferat sepem tui pudoris; ibid. 9, 62: clausit pudorem tuum; ibid. 17, 111: ut teneat claustra pudicitiae; ep. 63, 33: Qui eum ex Ma- riae nasceretur utero, genitalis famen septum pudoris et intemerata virginitatis conservant signacula; ep. 42, 6: Quae autem est illa porta, ... quae manet clausa .. . nonne haec porta Maria est? ibid. 7: Quid autem incredibile, si eontra usum originis naturalis peperit Maria et virgo permanet?
Str. 4. V. 3: ' vexilla") viriutum micant."
"vexillum" gebraucht Ambrosius bildlich: (Drev.) de inst. virg. 5, 35: Egregia igitur Maria, quae signum sacrae virginitatis extulit et inte- gritatis vexillum erexit; (Drev.) de virginib. II 2, 15: Quantae in una virgine species virtutum emieant? Secretum verecundiae, vexillum fidei, devotionis obsequium; ep. 63, 70: vexillum confessionis; de fide II 16, 143: fideique tuae vexilla; de fide V 10, 128: vexilla Dominicae passionis; In Luc. VII 64: vexilla fidei; In Luc. IX 13: vexilla iustitiae; de obit. Theod. 43: vexilla salutis.
Str. 4. V. 4: versatur in templo Deus.’
Maria wird wie hier als "femplum bezeichnet: ep. 63, 33: ut esset etiam corporale Dei templum, in qua corporaliter, ut legimus, habitavit plenitudo divinitatis; de Spir. sancto HI 11, 80: Maria erat templum Dei; In Ps. 45, 13: Admirabile templum Dei (Maria); ep. 30, 3: ut in utero virginis (Mariae) sacra reperiretur aula, in qua Rex habitaret caelestium, et corpus humanum Dei templum fieret; de inst. virg. 5, 33: Non de terra utique, sed de eaelo vas sibi hoe, per quod descenderet, Christus elegit et sacravit templum pudoris (Mariam); ibid. 17, 105: in qua (Maria) esset . . . Dei templum.
Str. 5: “Procedat e?) thalamo suo, pudoris aula regia, geminae gigas substantiae alacris ut eurrat viam."
Die ganze Strophe ist mit unverkennbarer Anlehnung an Ps. 18, 6: *et ipse tamquam sponsus procedens de thalamo suo: exsulta- vit ut gigas ad eurrendam viam’; (Sabatier II 38) gebildet") Am- brosius citiert diesen Psalmvers In Ps. 43, 28; de inst. virg. 1, 6; de incarn. 5, 35. Wie Str. 4. V. 4: 'templum', so wird Maria hier
1) Vgl. Stat. silv. 4, 2, 42 ἢ: summittentemque modeste Fortunae vexilla suae; Ammian. XIV 1, 10: velut contuwmaciae quoddam verillum altius erigens.
2) Zum Texte s. Anhang Il. 8 4.
3) Dies bemerkt such Kayser, a. a. O. S. 176.
D. Angus See.
'awna repa! geraztt ene Bennehrurz ὧδ in der Prosa des Ambro- iur sehr heYNeUut mtl vzl Dev. de :insn virg. 13. 19: habitavit in foU). 'uAE reI selens ım asia γέ uien virginahs: ibd. aula regale est virgo: τυ! 15. 105: cadlesüs anlam virgimis: ep. 30, 3: ut in "lero virginis A» ra reperiretur awla: ep. 42. τ: m novo Testa- tento virgo regis. a«la oadestis. eieeia est ad salutem: ep. 63, 110: aut iurtasse quia eognorerat per nlii mortem mundi
aula regalis "Maria : dieselbe Stelle auch In Luc. X 132; exh. virg. 4. 27: «quis non venerabitur aulam yud»ris ı Mariam? de poenit. I 1. 4 'David : «uius posteritas aula caelestis « Maria? est; In Ps. 45. 15: admirabile templum et asla caelestis ı Maria’).
V. 3: geminae gigas substantiae"
Bei Erörterung des Psalmverses bedient sich Ambrosius desselben Ausdruckes wie im Hvmnus. um Christus als „Gottmenschen“ zu bezeichnen: In Ps. 11&, 10, 18: Hic (Christus) est ergo homo geminae substantiae; (Bir.) de incarn. 5, 35: Quem quasi gigantem sanctus David propheta describit, eo quod bifurmis geminaeque naturae anus sit, consors divinitatis et corporis; de bened. patr. 11, 51: geminam igitur Propheta in Christo substantiam declaravit, divinitatis et car- nis; de fide III 8, 65: geminam in Christo substantiam ; ep. 30, 10 ([esus ) in utriusque idem naturae diversitate dividuae, unius Filii Dei veritatem gigas salutaris implevit.
In der nämlichen Weise wie hier Ps. 18, 6 variiert Ambrosius gen. 10, 9: 'tamquam Nembroth gigas venator ante Dominum. In Erörterung dieser Stelle sagt er ep. 55, 5: et ideo tamquam Nem- broth gemini gigas nominis, venator egregius super terram.
Der Gebrauch von ' geminus — zweifach’ ist bei Ambrosius viel häufiger als der von *duplex'; vgl. In Luc. I 8: gemina virtus; In l's. 40, 41: Et quia geminum psallendi officium demonstravit, gemi- nam quoque vocem esse Bcriptura edocuit; In Ps. 43, 60: geminum intellectum; de fide 12, 153: geminam Filio, geminam Patri facitis iniuriam; ep. 7, 20: geminam habens redemptionem.
Str. 5. V. 4: ' alacris ut currat viam.
Das 'exsultavit' des Psalmverses ist hier mit "alacris? gegeben, das Ambrosius synonym mit 'laetus, exsultans' gebraucht; so In l,uc. V 27: sequebatur enim iam laetus 'alacer et exsultans.'
Die Form 'alacris' für das Maskulinum!) ist in der Prosa des Ambrosius nicht gebrüuchlich.
1) Vgl. Verg. Aen. 5, 880: “ergo alacris cunctosque putans excedere palma Aeneae stetit ante pedes .. .’ ibid. 6, 685: *alacríis palmas utrasque tetendit.'
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius, 579
Str. 6: ' Egressus eius a Patre, Hegressus eius ad Patrem, Excursus usque ad inferos, Recursus ad sedem Dei."
Wie die vorige Strophe an Ps. 18, 6, so lehnt sich diese Strophe an Ps. 18, 7: “a summo coelo egressio eius, et occursus eius usque ad summum eius’ (Sabatier II 38) an.
Auch dieser Psalmvers findet sich in einer Modifikation, wie sie Vers 1 der Hymnenstrophe aufweist, in der Prosa des Ambrosius: de Isaac ὃ, 10: quia currit Dei Verbum et non est alligatum. Deni- que exsultat tamquam gigas ad eurrendam viam. Et quia egressus eius a summo coelo ét occursus eius usque ad summum eius.
Ambrosius hat in dieser Strophe nicht nur den Inhalt des Psalm- verses übernommen, sondern auch die Einkleidung der Gedanken bei- behalten, welche sich als „hebräischer Satz- und Gedankenparallelis- mus“ darstellt. Vgl. E. Norden, a. a. Ὁ, II 5. 816 ff.
Str. 7. V. 1: ' Aequalis aeterno Patri."
Mit Recht bemerkt Kayser (a. a. Ὁ, 8. 179), dafs dieser Vers (wie Strophe 4 und 5) gegen den Arianismus Front mache. Auch in seinen Prosaschriften verteidigt Ambrosius das in diesem Verse ausgesprochene Dogma öfters; so bemerkt er, bei der Besprechung des von Palladius aufgestellten Batzes 'pater maior est Filio" aus- drücklich: ep. 8 (gesta concilii Aquileiensis) 37: ' Filius . . . seeundum divinitatem aequalis est Patri'; denselben Gedanken spricht er aus: de bened. patr. 4, 18: ne quis, eum audiret aequalem Patri, non pu- taret, Filium; In Ps. 43, 13: quia (Filius) aequalis est Patri; ep. 48, 4: Filium itaque coaeternum Patri suscepisse carnem . . . aequalem Patri seeundum divinitatem.
Str. 7. V. 2: *carnis irophaeo*) cingere."
“eingere’ ist natürlich Imperativ Präsens vom medialen „eingi sich gürten"?), nicht wie Mone (a. a. Ὁ. I 8. 45) meint, „historischer In- finitiv mit dem Partieip (firmans V. 4), gleich dem griechischen Aorist.“ 'accingi' in medialer Bedeutung findet sich: de virginib. I 8, 46: Accingere itaque virgo et ... elaude; In Ps. 118, 10, 9: In adiumentum accingere, qui accinotus es, ut creatos": In Lue. II 70: ad omne accingamur obsequium caelestium praeceptorum. Das ver- bum simplex “cingi’ lüíst sich in medialer Bedeutung bei Ambrosius nicht erweisen.
1) Biraghi, a. a. O. 8. 51 verweist auf: In Ps, 118, 6, 6, woselbst Ambrosius den Gedankengang dieser Strophe in derselben brachylo- gischen Weise wiedergiebt; dort heilst es: Balit de caelo in virginem, de utero in praesepe, de praesepio in lordanem, de Iordane in crucem, de cruce in tumulum, in caelum de sepulero.
2) Zum Texte s. Anhang ll. $ 4.
3) Noch nicht bei Verg. und Ovid,
580 August Steier:
Str. 7. V. 3 u. 4: ' infirma nostri corporis
virtute firmans perpeti.' !)
Statt des Substantivums 'infirmitas? gebraucht Ambrosius das substant. Adjektiv "infirmus? im Neutrum mit abhängigem Genetiv *): ep. 36, 4: infirmum carnis meae; de parad. 3, 12: infirmum . . . na- turae; de incarn. 5, 41: infirmum doloris humani. Vgl. hierzu hymn. III 4, 1: *cordis ima’, und 7, 2: 'cordis alta."
“perpes, etis = perpetuus (vgl. Rönsch, It. u. Vulg. S. 121) ist auch der Prosa des Ambrosius nicht fremd; er gebraucht es: de obit. Theod. 1: perpeti horrens caligine; In Luc. I 8: virtute perpeti); de fide res. II 20: perpes in voluptatibus; de obit. Theod. 5: perpetem firmitatem.
Str. 8. V. 1: ' Praesepe iam fulget tuum."
Der Form 'praesepe, is’ (Neutrum) giebt Ambrosius in seinen Prosaschriften vor “praesepium, ii’ weitaus den Vorzug*); dafs er für die Form 'praesepe' eine gewisse Vorliebe hatte, erhellt aus In Luc. II 42: agnovit enim bos possessorem suum et asinus praesepe) (Schenkl praesaepe obwohl B praesepe liest) domini sui (Esai. 1, 3), immo praesepium dixerim, sicut scripsit, qui transtulit; nihil enim apud me distat in verbo, quod non distat in sensu. Wenn auch Ambrosius hier ausdrücklich sagt, daís er auf die Wortform kein Gewicht lege, so beweist doch gerade der Umstand, dafs er am Bibel- texte diese rein formale Ánderung vorgenommen hat, und daís er es für nötig hält, darüber (unter Hinweis auf Cic. orat. 27) zu sprechen, dafs ihm eben die Form 'praesepe' nüher lag. Die Bevorzugung dieser Form läfst sich übrigens an zahlreichen Beispielen erweisen, von denen hier einige genügen mögen: ep. 63, 93: quae non refugit praesepe Christi; de obit. Theod. 42: praesepe Domini; de virginit. 15, 96: ad Domini praesepe ducuntur; In Luc. VII 82: agnovit asina praesepe Domini sui; In Luc. IX 6: non praesepe, non alimenta.
Str. 8. V. 2: 'lumenque noz spirat. novum." “Jumen novum’®) ist jedenfalls aus Apoc. 21, 1 und 22, 5:
1) Diese beiden Verse sind, wie Mone (a. a. O. I S. 242) bemerkt, in den Hymnus “ Veni creator Spiritus’ übergegangen.
2) Diese Erscheinung findet sich noch nicht in klass. oder silb. Latinität; vgl. den Exkurs Kap. 4, 8 1.
3) Zu dieser Stelle bemerken die Mauriner: *nec perpeti? pro verbo, sed pro adiectivo sumenda est.’
4) Charisius (p. 59, 11 Keil) billigt beide Formen; der Ursprung der Neubildung ist im Plural 'praesepia? zu suchen.
5) Zur Schreibweise 'praesepe? vgl. Georges, Lexikon der latein. Wortformen S. 550: „Die Schreibung ' praesepe? ist die fast aller Hand- schriften und auch inschriftlich bezeugte (Orelli inscr. 4877).
6) Sowohl Mone (a. a. O. IS. 46f.) als Kayser (a. 8. O. S. 180f.) fassen lumen als „das Licht der Offenbarung“, und zwar als ein neues Licht, im Gegensatz zum Lichte der Offenbarung im alten Bunde.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 581
“erit mihi caelum novum et terra nova et novum lumen" entnommen; diese Stellen citiert Ambrosius In Ps. 38, 18.
"lumen spirare! nach Analogie von "odorem spirare" gebildet; diese Verbindung ist gebraucht: de vid. 5, 30: odorem fidei, quem ... mentis spiret affectus; de virginit. 9, 49: odorem ... spirant; ibid. 12, 72: spirabunt odorem; vgl. In Lue. IX 32: fides spirat.
Str. 8. V. 3: "quod nulla noz!) interpolet."
Der ganze Vers, teilweise mit unwesentlichen Änderungen, kehrt häufig in der Prosa wieder: In Ps. 118, 12, 13: qui desiderant ful- goris perpetui claritatem, quam nulla nox interpolat; ibid. 13, 8: lumen sine defectu, quod nullae tenebrae noctis interpolent; ep. 22, 6: Ecce veri dies, quos nulla ealigo noctis interpolat; (Bir. hex. IV 5, 22: Magna lux divinitatis, quae nulla umbra mortis interpolat.
Str. 8. V. 4: ' fideque iugi luceat."
Hierzu vgl. hymn. III 5, 4: "nox fide reluceat.’
iugis, e’ = ,immerwührend", wie im späteren Latein über- haupt?), so auch bei Ambrosius sehr häufig; vgl. ep. 11, 6: iugi con- tinuatione; ep. 8, 6: fonte iugi ac perpetuo; ep. 54, 1: iugis successio; de Abrah. II 5, 22: laetitia iugis; ibid. II 8, 57: iugi flatu; ibid. II 10, 76: exercitio iugi; de off. I 18, 74: iugis properatio; hex. I 2, 7: perseverantiae iugis; hex. V 15, 52: iugis labor; hex. VI 9, 71: iugis fames.
Hiermit habe ich die Untersuchung der Hymnengruppe A hin- sichtlich der sprachlichen Erscheinungen abgeschlossen. Wenn ich dabei etwas weiter ausgeholt habe, so geschah es deshalb, weil ich untersuchen wollte, ob die Sprache der Hymnen eine so weitgehende Übereinstimmung mit der Ausdrucksweise der Prosa des Ambrosius zeigt, dals man berechtigt ist, auch von den vierzehn weiteren Hym- men (Hymnengruppe B), für deren Verfasser nach den Ausführungen von Biraghi-Dreves Ambrosius zu halten ist, diese Übereinstimmung zu fordern. Diese Frage kann ich auf Grund des angestellten Ver- gleiches in folgender Weise beantworten;
I. Die Sprache der vier Hymnen der Gruppe A weist eine sehr bedeutende Übereinstimmung mit der prosaischen Diktion des Am- brosius auf. Abgesehen von dem erbrachten Nachweise gleicher sprachlicher Verbindungen im einzelnen war es möglich, eine Stelle aufzuzeigen, an welcher sich ein Hymnus in Prosa aufgelöst wieder- findet, und zwar in einer Darstellung, die sich in nichts mehr von der poetischen Diktion unterscheidet (vgl. hymn. I bezw. hex. V 24, 88 S. 564).
1) *nox' erklärt Kayser a. a. O. als „Nacht des Unglaubens.* 2) Vgl. Rönsch, It. u. Vulg. 8. 118 u. 150.
Jahrb, f. class. Philol. Suppl. Bd, XXVIII. 38
582 August Steier:
II. Ferner zeigte die Untersuchung, dafs Ambrosius, wie er auch in seinen prosaischen Schriften überaus häufig zu thun pflegt, Bibel- citate in seine Hymnen aufgenommen hat. Diese Bibelcitate treten nicht selten (besonders beachtenswert ist in dieser Hinsicht hymn. IV) in einer Variierung auf, die sich auch in der Prosa des Ambrosius nachweisen liels.
Somit darf behauptet werden, dafs die Sprache der Hymnen wohl geeignet ist, ein Kriterium für die Echtheit der Hymnen zu bilden, und man ist berechtigt, an einen echten Pymes des Ambro- sius die Forderung zu stellen, dafs er sprachliche Übereinstimmungen mit der Prosa aufweist.
Kap. 3. Die Hymnen der Gruppe B.
Kap. 3. $ 1. hymn. V: ‘Splendor paternae gloriae.’')
Wie ich oben (Kap. 1 S. 558) bemerkt habe, neigen Kayser und Förster der Ansicht zu, dafs dieser Hymnus, wenn wir auch ein nach ihrer Ansicht glaubwürdiges Zeugnis für seine Echtheit nicht besitzen, Ambrosius zum Verfasser habe und stützen sich auf innere Kriterien. Um eine Beurteilung der Zeugnisse, die sich aus Autoren erbringen lassen, zu ermöglichen, stelle ich sie hier zusammen.
1. Beda, de arte metrica (Keil VII 255): 'Sed et Ambrosiani eo maxime currunt: “Deus creator omnium’; “Iam surgit hora ter- tia^; "Splendor paternae gloriae"; * Aeterne rerum conditor" et ceteri perplures.'
Dieses Zeugnis besitzt, obwohl hier Beda den Hymnus zusammen mit drei echten Hymnen nennt, keine Beweiskraft, da, wie ich in der Einleitung (S. 553 f£) erwähnt habe, 'hymnus Ambrosianus' nicht „von Ámbrosius herrührend“ zu bedeuten braucht.
2. Unzweideutig schreibt Hincmar von Rheims diesen Hymnus dem Ambrosius zu de non trina deitate (edit. Sirmond vol. I p. 528): "Aliquando Ambrosius totos tres sanctae trinitatis personas afferens unius deitatis sanctam trinitatem esse demonstrat, dicens: Splendor paternae gloriae etc.' Es folgen die drei Anfangsstrophen des Hymnus.
Allein Hinemar ist, wie Dreves (Stimmen aus M. L. Erg. Heft 58 8. 27 und 36) zeigt, kein einwandfreier Zeuge, da er dem Ambrosius manchen Hymnus zuschreibt, der nicht von ihm sein kann. Schon die Mauriner legten auf sein Zeugnis nur geringen Wert.?)
1) Vgl. Biraghi, a. a. O. S. 118—116; Dreves, Stimmen aus Maria- Laach. Erg. H. 58. 1898. S. 80 ff. Der Hymnus ist übersetzt und erklürt von Dreves, Stimmen aus Maria-Laach, Bd. 51 [1897] S. 241—248.
2) ed. Maur. tom. II p. 1218: * Nonum, decimum atque undecimum (hymnum) nobis indicavit Hincmaris Remorum episcopus, cuius auctori- tatem hac in re sequendum eo usque ducimus, quatenus vel hymni tanto nomine digni videntur, vel nulla ratio, ut ab eius recedamus sententia, &nimum impellit.?
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 583
3. Wichtiger ist die von Biraghi (a. a. Ὁ. S. 113) mitgeteilte Stelle aus einem Briefe des Fulgentius, Bischofs von Ruspe (468—533) an Ferrandus diaconus: 'Ipsum enim (Filium) apostoliea praedicat auctoritas splendorem gloriae et figuram substantiae dei (Hebr. 1, 3); quod sequens beatus Ambrosius in hymno matutino splendorem pater- nae gloriae Filium esse pronuntiat") Aus demselben Briefe führt Dreves (Stimmen aus M. L. E. H. 58 8. 30) eine weitere Stelle an: "Hane ebrietatem bibemus, dum accepto Spiritu sancto perfectae caritatis, quae foras mittit timorem, gratiam possidebimus, Hine est, quod beatus Ambrosius in hymno malutino huius nos postulare gratiam ebrietatis edocuit, dum dicimus: Laeti bibamus sobriam ebrietatem Spiritus." ἢ
Gestützt auf das völlig einwandfreie Zeugnis des Fulgentius will ich im folgenden untersuchen, ob die Sprache des Hymnus zu der Annahme berechtigt, dafs Ambrosius sein Verfasser ist.
Sir. 1. V. 1: "Splendor paternae gloriae.
Schon Fulgentius bemerkt, dals sieh dieser Vers an Hebr. 1, 3: “qui est splendor gloriae et imago substantiae eius' (vgl. Babatier, Bibliorum saerorum latinae versiones antiquae III 907) anlehnt.") Diese Bibelstelle citiert Ambrosius oft, nicht selten variiert.
In Ps. 35, 22: Idem (Christus) est splendor gloriae Dei Patris; ep. 29, 7: quis autem lumen vultus Patris nisi splemdor gloriae et imago invisibilis Dei; de Abrah. II 6, 40: splendorem gloriae, cuius heres primus facetus est ... Dei Filius Iesus Christus. Exh. virg. 57: quoniam Pius splendor gloriae Patris et imago substantiae eius est; de Spir. sancto I 14, 163: Patris aeterni splendor est Filius; de vir- ginib. I 8, 46: quia (Christus) patris splendor; de vid. 5, 31: (Ühristus) splendor gloriae eius et imago substantiae; In Ps. 38, 24: Imago autem Dei Christus, qui est splendor gloriae et imago substantiae eius; In Ps. 40, 35: Patrem . . ., cuius splendor est gloriae (Christus); In Ps. 43, 12: Vultus quoque paterni splendor est Christus; et ideo ait: Qui me videt, videt et Patrem; quasi splendor gloriae eius; In Ps. 118, 19, 38: de Deo dubitas, quod ubique fulgeat splendor gloriae eius; hex. II 5, 19: Imago est enim invisibilis Dei Filius. Omnia patris quasi imago exprimit, omnia eius quasi spélemdor gloriae illu- minat; hex. VI 7, 42: Illa anima bene picta est, in qua est splendor gloriae et paternae imago substantiae.
1) epist. XIV ad Ferrandum n. 10 (Migne LXV 401).
2) ibid. n. 42 (Migne l. c. 480).
3) Mit Recht erinnert Biraghi (a. a. Ὁ. S. 118) auch an Bap. 5: “Claritas Dei . . . candor lucis meternae. Auf diese Stelle nimmt Am- brosius Bezug: In Luc. X 49: Christus .. . propter expressam in se pa- ternae claritudinis; de fide I 7, 49: Splendor; quod claritas paternae lucis in Filio sit; ibid. 13, 79 (Filius) quasi splendor lucis aeternae.
88*
584 August Steier:
Genau in derselben Weise modifiziert wie im Hymnus findet sich die Bibelstelle:
(Drev.) de fide IV 9. 108: unde et apostolus splendorem pater- nae gloriae Filium dixit, quia splendor paternae lucis est Filius; hex. I 5, 19: est enim splendor gloriae paternae atque eius imago Substantiae!); ep. 35, 11: quia (Christus) splendor est gloriae pater- nae et imago substantiae eius; In Ps. 47, 18: et omnis gloriae pater- nae Filium splendorem esse cognoscas et eius characterem substantiae.
Der häufige Gebrauch des Bibelcitates macht es erklürlich, dafs Ambrosius de virginib. II 2, 7 Christum ohne Nennung des Namens und ohne jeden Zusatz “Splendor’ nennen kann: 'quid nobilius Dei matre? quid castius ea, quam Splendor elegit?
Str. 1, V. 2: “de luce lucem proferens.
Denselben Gedanken drückt Ambrosius aus In Luc. II 12: et ipse (Christus) lux vera et genitor lucis aeternae.
Str. 1. V. 3: 'luz lucis et fons luminis?
Sehr häufig wird Christus “lux” genannt; so hymn. I 8, 1: tu luz refulge sensibus’; ep. 44, 17 (Christus): luz saeculi; ep. 29, 20: est enim (Christus) /ux mundi; In Ps. 1, 56: lux enim Christus est; In Ps. 39, 19: aeterna lwz (Christus); de bono mortis 12, 57: ego (Christus) sum /uz; In Luc. IV 43: qui est enim lur magna, nisi Christus? In Luc. VIII 36: uz, Dei Filius; de Spir. sanct. I 14, 161: lur autem et Filius; ibid.: lux autem vera est Dei Filius; ibid. 162: quia Filius Dei !ux est.
Ebenso oft wird Chrisius “lumen’ genannt; so: In Ps. 37, 41: verum lumen (Christus); de bono mortis 12, 53: dominus enim erit... lwnen verum; de virginibus III 1, 2: (Christus) jumen ex lumine; Exh. virg. 9, 57: lumen Filius est, lumen et Pater; ibid. 12, 81: vos... filiae (estis) eius, qui non transfiguratur in angelum lucis, sed verum lumen, qui de vero est lumine; de Spir. sancto I 14: 160: etiam Filius lumen.
Str. 1. V. 4: ‘diem dies illuminans?)
Zu dies — Christus ist zu vergleichen: (Drev.) In Ps. 118, 12, 26: Sunt quibus semper dies est, illis utique, quibus Christus adest ... Hic est dies, quem vidit Abraham, dies remissionis peccatorum; In Ps. 40, 35: Nox in te (Christo) nulla:est, quia totus es dies; In Ps. 43, 6: hic ergo est dies, quem illuminavit sol ille iustitiae; In Ps. 118, 2, 9: in tenebris ambulo, quia diem Christi nescio; ibid. 12, 25: (Christus) dies omnibus lucet; hex. V 24, 86: habentes in proximo
1) Auf diese Stelle hat Weyman aufmerksam gemacht in Bursians Jahresb. Bd. 93. Jahrg. 25. [1897] S. 170. 2) Zum Texte 8. Anhang II, 8 5.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 585
diem Christi et lumen ecclesiae; de Isaac 4, 37: dies cadlestium est Christus. Str. 2. V. 1: *verusque sol, illabere." ἢ
Wie in der 1. Strophe splendor, lux, lumen, dies’, so wird hier Christus “sol” genannt, jedenfalls in Anlehnung an Malachias 4, 2; “et orietur vobis, qui timetis nomen meum, Sol iustitiae" (Sabatier II 1011). Im Anschluís an diese Bibelstelle bezeichnet Ambrosius Christum gern als “sol iustitiae", so: In Ps. 43, δ: Hie ergo est dies, quem illuminavit sol ille iustitiae; In Ps. 118, 2, 9: ideo fusca sum, quia sol me reliquit iustifiae, qui ante me illuminare consueverat; ibid. 8, 51: meridies est ei, cui iuslitiae sol refulget; ibid. 8, 57: mystieus autem sol ille iustitiae omnibus ortus est; de interp. lob. I 5, 14: festino ergo, ut illum possim videre solem. iustitiae illuminan- tem animos universorum; ep. 26, 10: signifieabatur enim esse ventu- rus sol iustitiae; (Drev.) hex. IV 1, 2: si tam gratus est sol consors et particeps naturae, quam bonus est sol ille iustitiae; (Drev.) ibid. 2, 5: Filius fecit solem. Dignum enim erat, ut solem mundi faceret sol iustitiae.
Auch ohne den Zusatz 'iustitiae" wird Christus 'sol' genannt: In Ps. 118, 12, 25: sed omnes in Christo unum sumus, ‚Sol omnibus fulget, dies omnibus lucet; ibid. 12, 13: oceurre soli lucis aeternae, quae illuminat omnem hominem; (Drev.) In Ps. 118, 19, 18: ut, dum oras nocte, veri solis pectori tuo splendor irradiet; quia omnis anima, quae Christum cogitat, in lumine semper est.
Str. 2. V. 2: micans nitore perpeti."
Zum Gebrauch von "mieare’ vgl. hymn. IV 4, 3: ' vexilla virtu- tum micant! und die dort (8. 577) angeführten Stellen.
"nitor" in derselben Bedeutung wie hier: de Ioseph 1, 2: splen- det nitor gratiae; ep. 34, 7: caeli lumina etsi praeclara fulgent nitore,
Das Adjektivum perpes, etis — perpetuus gebraucht Ambrosius hymn. IV 7, 4: virtute perpeti. (vgl. 8. 580.)
Str. 2. V. 3: “iubär, dris. n.*) findet sich: hex. IV 1, 1: procedit sol magno iubare diem, magno mundum complens lumine; de parad. 3, 23: secundum Christum, qui iubar quoddam lueis aeternae effudit; ep. 18, 27: fideique iubar emicuisse; Biraghi verweist ferner auf Verg. Aen. IV 130: 'it portis iubare exorto delecta iuventus. Den Einflufs, welchen die Lektüre Vergils auf die Sprache des Ambrosius ausgeübt hat, haben, wie die zahlreichen Anmerkungen zeigen, schon die Mauriner bemerkt. Ausführlicher hat darüber Max Ihm (a. a. O. S. 80 ff.) und Weyman im Liter. Centralbl. 1897 Sp. 687 f. 1691 If. gehandelt.
1) Vergl. Verg. Aen. 3, 89: "da, pater, augurium atque animis illa- bere nostris.
2) Zur Quantität der Silbe är, die im Hymnus gelüngt ist, vgl. Kap. 5, 8 8.
586 August Steier:
Str. 2. V. 8 u. 4: 'iubarque Sancti Spirilus infunde nostris sensibus." Zur Konstruktion ' infundere!) aliquid alicui rei’ vgl. den Exkurs Kap. 4, 8 2, woraus hervorgeht, dafs Ambrosius diese Konstruktion der mit 'in' oder 'ad' weitaus vorzieht. Hier führe ich nur einige Beispiele an: In Ps. 118, 6, 9: ut infundat sensibus, quod invenire posse difficile videbatur; In Ps. 43, 87: ita et hoc praeclarum sancti apostoli, qui vere interpres est Christi, ut aptiore eum sensu et ser- mone nostris infunderct mentibus; de off. II 19, 96: qui sensum visceribus infudit; ep. 37, 7: Iacob ubertatem disputationis huius omnium pectoribus infudit; ep. 73, 2: legem, quam Deus creator tn- fudit ... pectoribus; de inst. virg. 75: infundebat calorem pectoribus ; de fuga saeculi 3, 16: infundens se omnibus; In Luc. I 34: cui Spi- ritus sanctus infundilur.
Str. 4. V. 1: *énformet actus strenuos’
"informare = bilden, gestalten! gebraucht Ambrosius: hex. IV 4, 13: Et quomodo Dominus aut bonis praemia proposuit aut im- probis poenas, si facit necessitas disciplinam et conversationem stella- rum cursus informal? hex. III 13, 53: levi materia usum manus puerilis informat; In Ps. 36, 64: atque ad ea, quae complaceant Deo, suum informet affectum; In Luc. IV 50: sed quamvis simplex expo- sitio moralem informet affectum; In Luc. IV 13: Nunc in deserto Christus est, agit hominem, instruit, informat, exercet, ungit oleo spiritali. Áhnlich ist der in diesem Vers ausgesprochene Gedanke wiedergegeben: In Luc. VII 152: ab improbo liberemur actu.
Zur Verbindung 'actus informare' vgl. In Ps. 1, 12: ad supe- riorum intuitum vitam nostram aciusque formare. ibid. 43: qui... vitam suam actusque formarent.
Str. 4. V. 2: ' dentem retundat invidi.
“invidus’ wird hier der Teufel genannt, wie hymn. III 7, 3: "hostis invidus' (vgl. Kap. 2, 8 3). “invidus’ als substantiviertes Adjektiv — der Teufel findet sich: In Ps. 37, 21: ut ureretur $nvidus et humani generis adversarius.
* dens invidi? ist „der Zahn des Teufels“ (invidus = malignus); bei diesem Ausdrucke schwebte dem Dichter wohl das Bild der Schlange im Paradiese vor." Diese Auffassung stützen folgende Stellen: In Ps. 48, 8: Alia est iniquitas nostra, alia calcanei nostri, in quo Adam dente serpentis est vulneratus; de bened. patr. 7, 32: Hoc est enim mordere equi calcaneum, ut veneni suffusione equus
1) Die Bemerkung Biraghis (a. a. O. S. 68), dafs 'refundere' ein Lieblingswort des Ambrosius sei, darf man auch auf 'infundere? be- ziehen. Vgl. Kap. 4, 8 2. Ammian. 28, 6, 33: infundere sensibus.
2) Deshalb erscheint mir der Hinweis Kaysers (a. a. O. S. 207) auf Hor. carm. IV 8, 16: *et iam dente minus mordeor invido? und Cic. Balb. 26, 27: *dens malignus' nicht passend.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 587
saucius et vulneratus dente serpentis; de Abrah, II 8, 59: quia prin- ceps mundi huius (diabolus) et volueres caeli, spiritualium nequitiae, quae sunt in caelestibus, eos, qui mundana sollicitudine curaque divisi sunt, gravi motu incessant et velut cadavera mortuorum dila- cerent deníe aspero.
Str. 4. V. 3: ' casus secundet asperos.' ")
“secundare aliquid" — „etwas zum Guten wenden“ findet sich in der Prosa des Ambrosius nicht; intransitiv ist 'secundare" ge- braucht: de interp. David IV 6, 15: video illis omnia commoda se- cundare. |
Str. 5. V. 1: * mentem gubernet et regat?
"gubernare et regere" *) ist ein bei Ambrosius hüufiges Hendia- dyoin. de inst. virg. 14: gubernat et regit; hex. I 2, 7: per quem omnia reguntur et gubernantur; de Abrah, II 3, 9: omnia regi et gubernari; de bono mort. 10, 44: ab eo (Deo) regitur et gubernatur; ep. 77, 6: qui regere se non potest et gubernare; die von diesen Verben abgeleiteten Substantiva gebraucht Ambrosius In Ps. 43, 4: gubernator et rector.
Str. 5. V. 3: ' fides calore ferveat."
Zur Verbindung '/ides fervet ^ vgl. de Cain et Abel II 6, 20: significat fidem tuam . . . sancto fervere Spiritu; ibid. 21: debeat fides nostra fervere; ferner ist zu vergleichen de Isaae 5, 49: fides .. ferventior; In Ps. 118, 2, 24: Frigidus est enim, qui fidem nescit: calidus, qui Spiritus sancli fervore succensus est. Qui ergo calorem fidei non habet etc.
Str. 5. V. 4: ' fraudis venena nesciat."
Zur Konstruktion 'nescire aliquid! verweise ich auf hymn, III 5, 3: 'fides tenebras nesciat" (Kap. 2. 8 3 8. 571£). Hier füge ich noch bei: de parad. 13, 63: quod amictum fraudis natura nesciret; ep. 73, 4: fraudem nescit.
Unter 'fraudis venena? muls nicht, wie Biraghi (a. a. Ὁ. 8. 114) will, die Häresie verstanden werden; sondern m. E. bleibt der Dichter im einmal gewählten Bilde und spricht hier vom „Gift der Teufels- schlange." Diesem Gedanken giebt Ambrosius Ausdruck: Apol. Dav. 3, 11: quia verus crucifigendus generi annuntiabatur humano, qui serpentis diaboli venena vacuaret; ibid. 17, 80: quo vacuata sunt venena, serpentis; In Luc. V 19: Venite omnes, qui ineurristis peeca- torum varias passiones, utimini peregrino medicamento, quo venenum Serpentis excluditur; In Ps. 37, prol. 5: Faeta enim erat fraude et veneno infusa serpentis caro nostra, caro peceati; ibid. 8: malitiae
1) Kayser (a. a. O. 8. 208) verweist auf Verg. Georg. IV 897: 'even- tusque secundet.’
2) Vgl. Cic. nat. deor. 1, 52: qui regat, qui gubernet; Cic. ad Att. 16, 2, 2: regito, gubernato; pro Sulla 78: gubernat-moderatur-regit.
588 August Steier:
(uae vencna deponas; ibid. 9: Serpens ille paradisi prior feminam ad culpae adulterium provocavit: sed ubi venenum eius effusum est in hunc mundum, soboles illius feminae circumventione parentis et fraude multa serpentis armis eum suis exuit et caput illius amputavit; In Ps. 48, 8: unde Dominus discipulis pedes lavavit, ut lavaret venena serpentis; ep. 45, 10: venenum in dentibus habet (diabolus); ibid. caput autem nostrum Christus est. Hoc maneat incolume, ut serpentis ve- nena nobis non possint nocere; In Luc. IV 11: qui contereret laqueum fraude diaboli praeparatum.
Str. 6. V. 1: * Christusque nobis sit cibus.
Dieser Vers sowie V. 2: 'potusque noster sit fides" ist nach Joh. 6, 56: “Caro enim mea, vere est cibus: et sanguis meus, vere est potus? (Sabatier III 418) gebildet. Zu V. 1 ist zu vergleichen: ep. 77, 5: Bonus cibus omnium Christus est; In Ps. 43, 36: Donsi- nus noster sit cibus; In Ps. 118, 5, 9: Ergo cibus suavis est Christus; ibid. 18, 26: Christus mihi cibus; de parad. 9, 49: hic (Christus) est enim cibus, in quo vita definitur aeterna.
Es dürfte nicht ohne Belang sein, darauf hinzuweisen, dafs Am- brosius die Verbindung 'cibus et potus! in der Prosa dem Ausdruck “vietus et potus' (In Luc. X 49) vorgezogen hat. Er gebraucht “eibus et potus’ In Luc. VII 64; In Luc. VIII 51; ibid. 56; de vir- ginibus I 8, 53; de bono mortis 5, 20.
Str. 6. V. 3 u. 4: “laeti bibamus sobriam
ebrietatem?) Spiritus."
Das äufserst scharfsinnig geprägte Oxymoron 'sobriam cbric- tatem" dürfte ein Neubildung des Ambrosius sein*), der es in Prosa mit Vorliebe gebraucht. Als Vorlage mag für den Ausdruck die de Noe 29, 111 citierte Bibelstelle Ephes. 5, 18: “Inebriamini non vino, in quo est luxuria, sed implemini Spiritu sancto? (Sabatier III 805) gedient haben. Folgende Stellen mógen zum Vergleiche herangezogen werden: de fuga saec. 8, 47: sobriam ilam iucunditatis ebrietatem ; de Ioseph 11, 60: a principio inebriatur ebrietate, sed sobria; de Iacob II 1, 3: a luxuriae omnis ebrietate sobrius; In Ps. 1, 33: bona ebrietas, quae sobriae stabiliret mentis incessum; ep. 63, 31: ut sit in te sobrietatis ebrietas; (Drev.) de Cain et Abel I 5, 19: sed haeo ebrietas sobrios facit.
Von dem Zustande der “ebrietas’, welchen der hl. Geist hervor- ruft, spricht Ambrosius: In Luc. IX 24: musti sancto fervente Spiri- ritu; ibid. ebrii ..., quibus Spiritus sanctus inundabat.
Zur Verbindung '* ebrietatem bibere" vgl. de Isaac 6, 50: Audiens haec anima hausit mysteriorum ebrietatem caelestium.
1) Zur Lángung,des ‘i’,in "ebrietatem" vgl. Kap. 5, 8 8.
2) Möglicherweise ist eine Anspielung auf den H3 zu er- blicken: August. conf. V 23: Ambrosium, cuius tunc eloquia strenue ministrabant ... sobriam vini ebrietatem populo tuo.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius, 5809
Str. 7. V. 2: "pudor sit ut dilueulum.’
Das schöne Bild ' Bella immagine!" sagt Biraghi (a. a. 0.8. 115): "Il pudore sia in noi simile al rossore dell aurora ist der Bibelstelle Cant. 6, 9: “quaenam est haec prospiciens famquam diluculum” (Ba- batier II 385) entnommen. Dies zeigt de Isaac 7, 62: 'eius anima fulget ut diluculum, de qua dicitur: 'Quaenam haee est prospiciens tamquam diluculum, speciosa sieut luna?" (Cant. 6, 9). Diese Stelle citiert Ambrosius auch de bened. patr. 10, 45, und auf sie Bezug nehmend sagt er von Valentinian de obitu Val. 64: Videor mihi te videre fulgentem, videor audire dicentem: Diluculum mihi est, pater.
“Str. 7. V. 3: * fides velut meridies.
Auch mit diesem Bilde lehnt sich der Dichter an eine Bibelstelle an Ps. 36, 6: ' Et educet iustitiam tuam tamquam lumen et iudicium tuum sicut medium diem’ (So ist die Lesart der versio antiqua nach Sabatier II 72; dort ist ausdrücklich bemerkt, dafs Ambrosius immer "sicut meridiem" (also wie im Hymnus) liest; so In Ps. 36, 14 und 45: sicut meridiem? : In Ps. 118, 2, 11: tamquam meridiem; ferner (bei Sabatier nicht erwühnt) hex. IV 3, 8: sieut meridiem; de Ios. 10, 52: sicut meridiem. Denselben Vergleich gebraucht Ambrosius in der Prosa (Bir.): In Ps. 118, 2, 11: Illis luces, illis refulges, illis calet gratia tua sicut meridies; (Drev.) hex. IV 5, 22: in meridiano pascis, hoc est in eeclesiae loco, ubi fulget indierum sieu! meridies,
Das in den Versen 2, 3 und 4 ausgeführte Bild findet sieh In Ps. 118 prol 1: centesimum vero et octavum decimum psalmum, velut pleni luminis solem meridiano ferventem ealore, in processa libri constituit (David) aetate, ut neque mafutimi ortus semiplena exordia neque vespertini occasus quidam senilis defectus claritati aliquid perfecti splendoris decerperent.
Zu V. 4 vgl in diesem hymnus Str. 5, 4: ' fraudis venena nes- ciat! und hymn. III 5, 3: fides tenebras nesciat. (s. B. 571 f. u. 587.)
Str. 8. V. 1: "cursus.’
Zu diesem Plural vgl. den Exkurs Kap. 4. $ 5. Str. 8. V. 2. Die Bezeichnung 'Christus — Aurora' findet sich in der Prosa des Ámbrosius nicht.
Str. 8. V.3 u. 4: “in Patre totus Filius
et totus in verbo Pater.’
Die beiden Verse sind fast wörtlich zu lesen: In Ps. 47, 18 ἢ: (Filius) “qui ita expressit Patrem, nt im eo fofus sil Pater sicut in Patre totus est Filius; In Ps. 36, 37: Pater Deus totus in Filio est et Filius in Patre; In Luc. II 12: quia Pater in Filio et Filius in Patre.
1) Dreves citiert die Stelle irrtümlich In Pe. 48, 18.
590 August Steier:
Wenn ich die auf Grund der angeführten Belege gemachten Beobachtungen über diesen Hymnus in Kürze zusammenfasse, so ge- lange ich zu folgenden Resultaten: 1. In dem Hymnus finden sich (wie in den Hymnen der Gruppe A) Verse, die nach Stellen der hl. Schrift gebildet sind (vgl. Str. 1. V. 1; Str. 6. V. 1, 2, 3, 4; Str. 7. V. 2, 3) und zwar so, dafs die Bibelstelle im Hymnus in gleicher Weise, wie häufig in den prosaischen Schriften des Ambrosius ge- ändert ist. 2. Fast alle Gedanken, die im Hymnus ausgesprochen sind, liefsen sich teilweise sogar in würtlicher Treue, in der Prosa des Ambrosius, und zwar in den verschiedensten Schriften, nach- weisen. 3. Der Hymnus ist also so beschaffen, dafs er sowohl sprach- lich als auch inhaltlich die denkbar grüfste Übereinstimmung mit der Prosa des Ambrosius aufweist.! 4. Nimmt man dazu noch das unverfüngliche Zeugnis des Fulgentius (um von Beda und Hincmar ganz abzusehen), und erinnert man sich daran, dafs der Hymnus, genau so wie wir es in der Prosa des Ambrosius finden, Ausfälle gegen die von Ambrosius energisch bekümpften Arianer?) enthält, und dafs das Lied als Bestandteil der mailändischen Liturgie?) bis in die älteste Zeit, welche festzustellen möglich war, hinaufreicht, so sind das Gründe, die wohl berechtigen, den Ambrosius für den Verfasser dieses Hymnus zu halten, zumal da nicht eis Grund gegen die Autorschaft des Mailänder Bischofs vorgebracht ist. Denn dafs der Gedanke festgehalten werden könnte, man habe es hier mit einem Nachahmer zu thun, halte ich schon deshalb für ausgeschlossen, weil sich der Hymnus nicht etwa an eine oder zwei Schriften des. Am- brosius anlehnt, sondern sich aus Gedanken zusammensetzt, die in den verschiedensten Werken des Ambrosius wiederkehren.
Kap. 3. $ 2. hymn. VI: 'Illuminans altissimus.' *)
Dieser Hymnus wurde schon von den Maurinern dem Ambrosius zugesprochen°) auf Grund einer Stelle bei Cassiodorius, In Ps. 74, 8: “Vinum in divinis scripturis significat coeleste mysterium, sicut in ills hydriis factum est, quas Dominus aqua fecit impleri, ut latices fontium ruborem vini mutata qualitate susciperent, quem natura non habuit. Unde beatus Ambrosius in hymno sanctae Epiphaniae mira- biliter declamavit splendidissima luce verborum.' Es ist jedoch nicht angängig, den Hymnus deshalb dem Ambrosius zuzuerkennen, da aus
—
1) Somit ist das Urteil Fürsters über die Sprache des Hymnus richtig.
2) Das ist sicher für Str. 8 (vgl. Biraghi a. a. O. S. 116) und mög- lich für Str. 5. V. 4. (vgl. S. 587.)
8) Biraghi (a. a. 6. S. 116) Lo stile, i passi paralleli, e l'usu per- petuo della Chiesa ambrosiana ampiamente lo confermano.
4) Vgl. Biraghi, a. a. O. S. 565—062; Dreves, Stimmen aus Maria- Laach, Erg. H. 58 [18983] S. 86—42 und S. 67f.; auch Ebert, a. a. O. S. 382 ist geneigt, den Hymnus dem Ambrosius zuzusprechen.
5) ed. Maur. tom. II p. 1218.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 591
der angeführten Stelle nicht hervorgeht, ob Cassiodorius von dem in Frage stehenden Hymnus 'Illuminans altissimus" spricht, oder ob er einen anderen, allerdings unbekannten Epiphanie-Hymnus des Am- brosius meint. Jedenfalls aber beweist die Stelle, dafs Ambrosius einen Epiphanie-Hymnus verfaíst hat, und man wäre, wenn sich andere Anhaltspunkte für die Autorschaft des Ambrosius finden lassen, berechtigt, die Ausführungen des Cassiodorius auf den Hymnus “Illuminans altissimus' zu beziehen. Deshalb will ich im folgenden untersuchen, inwieweit die Sprache des Hymnus Beweise für seine Echtheit zu bieten vermag.!)
Str. 1. V. 1: ' Illuminans altissimus." ἢ
“illuminans’ bezieht m. E. mit Unrecht Mone (a. a. O. I &. 76) auf die Taufe Christi; der Sinn ist vielmehr (vgl. auch hymn. V 1, 4: “diem dies illuminans") ,Christus (lux lucis? hymn. V 1, 3) erhellt die Gestirne.“
Ähnlich sagt Ambrosius In Luc. VIII 46: Christus sieut ful- gur ... luminis sui globos spargit.
Unter “altissimus’ ist Christus verstanden; so: de fide III 2, 9:
Quis autem neget Christum esse altissimum significatum? ... Sed hinc dubitari non potest, quod altissimus Christus sit. ... Qui al-
tissimus? Dei Filius. Ergo, qui altissimus Deus, Christus est.
Str. 1: V. 2: " micantium astrorum globos,'?)
Diesen Ausdruck gebraucht Ambrosius mit Vorliebe, nämlich: (Bir.) de Spir. sancto II 5, 36: stellarumque mieantium globos; (Bir.) de fide res. II 10: stellarum micantium globis; de fide II 2, 24: stellarum lucentium ... globi; hex. I 8, 28: tolle eaelis stellarum globos; hex. IV 6, 27: stellarum globi; In Ps. 45, 2: stellarum glo- bos; In Ps. 118, 12, 9: stellarum nitentium rutilat globus.
Dafs im Hymnus ' astrorum statt "stellarum" gewählt ist, dürfte aus metrischen Rücksichten (Elision der Silbe “um” in 'micantium") zu erklüren sein.
Str. 1. V. 3: ' paz, vita, lumen, veritas."
Der Vers lehnt sich an Joh. 14, 6 an: "Ego sum via et veritas et vita? (Sabatier III 458), ein Citat, das Ambrosius oft Anlals zur Erórterung giebt; so: de Abrah. I 4, 29; de bono mort. 6, 24; 5, 21; 12, 54; 12, 55; 12, 57; In Ps. 38, 1; In Ps. 118, 3, 18.
1) Die gegen die Echtheit des Hymnus vorgebrachten Einwände, dafs zur Zeit des Ambrosius die im Hymnus erwähnten drei Fest- beziehungen auf die Epiphaniefeier noch nieht bestanden hätten (s. Kraus, Realencyklopädie der christl. Altertümer, I 494, s. v. , Feste"; Kayser, a. a. O. I 868 ff.; Daniel, l. c. I p. 1254.) hat Dreves, Stimmen aus M. L. Erg. H. 58 [1893] S. 37 tf. zurückgewiesen,
2) Zum Texte s. Anhang II 8 6.
3) Vgl. Cic. rep. 6, 16: ' Stellarum autem globi terrae magnitudinem facile vincebant.'
592 August Steier:
Zu Christus = lumen verweise ich auf hymn. V 1,3 (Kap. 8. 81 S. 584).
2 Christus = paz vgl. ep. 63, 4: “ubi enim paz, ibi Christus, quia pax Christus’, In Ps. 1, 33: bibe Christum, quia paz est; ep. 29, 6: hie (Christus) est pax nostra. Unter Modifizierung der Bibel- stelle Joh. 14, 6 wird Christus 'paz, veritas, vita! genannt: In Ps. 36, 65: eum de pace loquimur, ipse (Christus) est; cum de veri- tate et vita et redemptione loquimur, ipse est.
Str. 2: *Seu mystico baptismate fluenta Iordanis retro conversa quondam tertio praesente sacraris die.'!)
Die Formen baptisma, atis und baptismum, i*) gebraucht Am- brosius ohne Unterschied nebeneinander, z. B. In Ps. 118, 3, 14: Non unum est baptisma .. . Est et aliud baptisma ... sed sit hoc baptismum passionis . . . Est etiam baptismum ... Culpa coepit et baptismum coepit; ferner finden sich beide Formen: In Ps. 118, 16, 19; ibid. 18, 30.
Vers 2 und 3 haben zur Vorlage Ps. 113, 3: 'mare vidit et fugit: Jordanes conversus est retrorsum? (so lautet versio antiqua nach Sabatier II 224). Diese Stelle verwendet Ambrosius häufig, so: hex. III 1, 2: mare vidit et fugit, Jordanes?) conversus est retror- sum; de myst. 9, 51: lordanes retrorsum conversus contra naturam in sui fontis revertit exordium; de fide res. II 74: quod retrorsum fluenta. vertuntur, maria fugiunt? Sic enim propheta testatur: Mare vidit et fugit, Iordancs conversus est retrorsum; In Ps. 61, 32: Solus lIordanes retrorsum conversus est; In Luc. I 37 sicut dicit scriptura: Jordanes conversus est retrorsum; hex. III 1, 6: quasi boni Jordanis fluenta revertimini mecum in originem; ep. 42, 7: atque in fontem suum Jordanis fluenta remearunt.
Str. 3: “Seu stella partum virginis coelo micans signaverit et hoc adoratum die praesepe Magos duxerit.*) Zu 'parlum virginis" vgl. hymn. II 8, 2: 'partum virginis"; hymn. IV 2, 2: “partum virginis; Die Betonung der 'virginitas
1) Das von Biraghi vor 'retro? und nach 'tertio? gesetzte Komma ist leicht entbehrlich. 2) Vgl. Rönsch. Itala und Vulgata, S. 270.
3) In der Ausgabe der Mauriner findet sich als Nominativ die Form Iordanis, welche ein Teil der Handschriften bietet (vgl. Georges, lat. Wortformen S. 363). Schenkl hat den Nominativ Jordanes aufgenommen, in Übereinstimmung mit dem sonstigen Gebrauch (vgl. Tac. hist. 5, 6; Plin. nat. hist. 5, 71; Lact. 4, 15, 2). A ulgata liest (nach Sabatier II 224) in Ps. 113, 8: * Jordanis? als Nominativ, was auch Jos. 8, 15 (vers. ant. und Vulg. nov. nach Sabatier I 402) steht.
4) Zum Texte s. Anhang II. $ 6.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius, 593
Mariae? 'entspricht ganz der Art des Ambrosius, der fast in jeder Schrift Veranlassung nimmt, dieses Dogma machdrücklieh zu ver- teidigen. Zum blofsen Ablativ * coelo" vgl. hymn. II 2, 2: "qui corde Christum suscipit", ibid. 5, 1: 'celso triumphi verfice."
V. 8 u. 4: "adoratum ... duxerit ; das Supinum auf “um” bei Verbis der Bewegung gebraucht Ambrosius: ep. 20, 10: inde domum cubitum me recepi; ep. 62, 3: misi diaconum . . . memoratum; de virginib. III 4, 18: cubitum pergimus; ibid. 19: priusquam cubitum iret; hex. V 12, 36; cum eunt cubitum; passivisch: ep. 54, 2: cura- tum venit. |
Zu *praesepe? vgl. hymn. IV 8, 1: "praesepe.” Auch hier ist die Form gewühlt, von der ich Kap. 2. 8 4 nachgewiesen habe, daís sie Ambrosius der Form 'praesepium' vorzieht. (s. 8. 580.)
Die Anbetung der Weisen aus dem Morgenlande erwähnt Am- brosius: In Ps. 47, 11: Sie eum Magus adoravit ... Non ergo quae- rebat, quem de caelo fulgens stella monstrabat; dafs hier 'Magus' für den Plural steht, zeigt In Luc. II 43: quod Magi adorant; ibid. 44: Magi ex oriente venientes . . . adorant; ibid. 45; Stella ab his (Magis) videtur ... et viam monstrans.
Sir. 4: 'vel hydriis plenis aquae vini saporem infuderis. Hausit minister conscius, quod ipse non impleverat.'
Zur Metonymie ' hydriis ... vini saporem infuderis’ vgl. hex. VI 2, 5: aut poculum bibitur, quod diverso colore atque odore im alie- nos mutetur sapores; In Ps. 1, 33: poculum bibe; In Ps. 118, 21, 4: hic calix inebriat gentes; de Spir. saneto I 16, 184: bibit calicem (Jerem. 49, 12; Ezech. 23, 32; Matth. 20, 22; I Cor. 11, 26).
In allen Füllen ist wie im Hymnus das Gefüís für den Inhalt gesetzt.
plenis aquae Um die Behauptung Biraghis (a. a. Ὁ. 8. 57) “il geni di Ambrogio inelinava a questi genitivi' zu prüfen, habe ich den Gebrauch des Genetivs und Ablativs bei "plenus’ untersucht und bin zu dem Resultate gekommen, dafs Ambrosius in 85 von 100 Füllen den Genetiv vorzieht. (Quint. 9, 3, 1 hült den Genetiv für klassisch, den Ablativ für modern.) Zur Konstruktion 'infundere aliquid alicui rei’ vgl. hymn. V 2, 4: "infunde nostris sensibus ' (B. 586) und den Exkurs Kap. 4. 8 2.
Zu Str. 4— 8 hat Biraghi (a. a. Ὁ. 8. 59 f£.) auf eine treffliche Stelle In Luc. VI 84sq. verwiesen; um einen Vergleich zu ermüg- lichen, setze ich den Text der vier letzten Strophen des Hymnus hierher und lasse dann die Prosastellen folgen.
Str. 5: 'Aquas colorari videns inebriare flumina, elementa mutata stupet transire in usus alteros.
594 August Steier:
Str. 6: Sic quinque milibus virum! dum quinque panes dividis*), edentium sub dentibus in ore crescebat cibus.
Str. 7: Multiplicabatur magis dispendio panis suo. Quis haec videns mirabitur iuges meatus fontium?
Str. 8: Inter manus frangentium . panis rigatur profluus, intacta, quae non fregerant, fragmenta subrepunt viris.'
Ambrosius schreibt In Luc. VI 84: Iam illud divinum, quemad- modum quinque panes quinque milibus populi redundaverint; non enim exiguo, sed mulliplicato cibo populum liquet esse satiatum. ibid. 85: Videres inconprehensibili quodam rigatw inter dividentium manus, quas non fregerint, fructificare particulas et intacta frangen- tium digitis sponte suà fragmenta subrepere. Qui haec legit, quemad- modum iuges aquarum mirelur?) meatus et liquidis fontibus stupeat continuos fluere successus: quando etiam panis exundat et naturae solidioris rigatus exuberat? ibid. 86: hic panis, quem frangit Iesus, . . qui dum dividitur, augetur; ... panis ... dum frangitur, dum dividitur, dum editur, sine ulla dispendii conprehensione cumulatwr.
ibid 87: Nec dubites vel quod in manibus ministrantium vel in ore edentium cibus crescat; ... Sic in nuptiis ex fontibus eina mi- nistris operantibus colorantur et ipsi, qui impleverant hydrias aqua, vinum, quod non detulerant, hauriebant, ... Hic edentibus populis crescunt. suis fragmenta dispendiis . .. illic in alienam speciem ver- tuntur elementa, . .. quin etiam melior est muíati vini natura quam nati; quia in arbitrio creatoris est et quos wsus velit adsignare na- turis et quas naturas inpertire gignendis ... dum aquam minister infundit, odor transfusus inebriat, color mutatus informat, fidem quoque sapor haustus adcumulat.
ibid. 88: nam et cibus edentium in ore crescebat.*)
Nur zur Vervollständigung des Vergleiches seien noch folgende Belege angeführt.
1) Zum gen. plur. ‘virum’ vgl. Wölfflin, Archiv f. lat. Lexikogr. IV 2—4; Neue-Wagener, Formenlehre, Bd. I?, S. 166 f. und 176.
2) Zum Texte s. Anhang II. ἃ 6.
8) Zu beachten ist die ewendung, mit der der gleiche Gedanke im Hymnus gegeben ist (Str. 7. V. 8 u. 4)
4) Da die Abfassungszeit des Lukekommentars in die Zeit von 385—357 füllt (vgl. Schenkl, Ambrosii op. Corp. script. eccl. lat. Vindob. vol. XXXII. pars iv. praef. p. V sqq. un "Rauschen, a. 8. O. S. 495), so dürfte auch der Hymnus in dieser Zeit entstanden sein.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 595
Zu Sir. 5. V. 3 u. 4: de myst. 9, 52: non valebit Christi sermo, ut species mutet elementorum; hex. III 2, 9: usumque elementi imperio dei esse conversum; In Ps. 1, 47: in aliam videtur saepe fransire naturam; ep. 76, 7: Quis enim naturam mutare potest, nisi qui erea- vit naturam? In Ps. 118, 19, 9: ut... elementa mutaret; de inst. virg. 34: in usus alteros mutaretur.
Zu Str. 7. V. 4: 'iuges!) meatus fontium" vgl. de fide II 1, 2: a fontis meatu; de Spir. sanet. I prol. 7: meatusque suos fons; In Ps. 36, 39: meatus fluminum; ebenso ep. 45, 2.
Str. 8. V. 2: *profluus. '
Die Form 'profluus' bebraucht Ambrosius ausschliefslich für "profluens"; so: de off. I 36, 181; de off. III 50, 260; de exc. Sat. I 52; de interp. Dav. IV 7, 21; In Ps. 35, 1; ep. 73, 3; de Bpir. sanct. I 8, 94.
Auf Grund des angestellten Vergleiches komme ich zu folgen- den Resultaten:
1. Mehr als die Hälfte des ganzen Hymnus findet sich in der Prosa fast wórtlich wieder. Dieser Umstand spricht umsomehr für die Autorschaft des Ambrosius, als er einen anderen, unbestritten echten Hymnus (vgl. hymn. I und hex. V 24, 88, s, Kap. 2. 81 8, 564) in seiner Prosa wiedergegeben hat.
2. Die Sprache des Hymnus deckt sich nieht nur mit dem Aus- druck, der an der Hauptbeweisstelle In Lue. VI 84 sqq. gewählt ist, sondern es liefsen sich in den verschiedensten Schriften des Ambro- sius zahlreiche sprachliche Übereinstimmungen, darunter auch zwei im Hymnus und in der Prosa in gleicher Weise variierte Bibelcitate (Str. 1. V. 3 und Str. 2. V. 2 und 3) aufzeigen.
Auf Grund dieser Beobachtungen glaube ich auch, das für sich allein nicht beweiskrüftige Zeugnis des Üassiodorius auf diesen Hymnus beziehen zu dürfen, und halte mit Biraghi und Dreves den Ambrosius für den Verfasser des Hymnus.
Kap. 3. $ 3. hymn. VII: 'Grates tibi, Jesu, novas."*)
Diesen Hymnus hat Biraghi in seinen Kanon aufgenommen, auf Grund der Schilderung, welche Ambrosius ep. 22 (ad sororem Mar- cellinam) von der Auffindung bezw. Translation der Leiber des hl. Protasius und Gervasius giebt. Dort erfahren wir, dafs Ambrosius selbst diese Leiber aufgefunden hat?); nachdem aber auch der Ver- fasser des Hymnus von sich sagt, dafs er die Leiber dieser Heiligen
1) Zum Adjectiv ' iugis, e' vgl. hymn. IV 8,4: *fide iugi’ (Kap 3. 84). 2) Vgl. Biraghi, a. n. O. 8. 81—85; Dreves, Stimmen a, L. Erg. H. 58. S. 72 ff. 3) Die Auffindung dieser Heiligen erwähnt auch August, serm. 286 n. 4; conf. IX 7; Paulinus in der vita Ambrosii e. 14 und 15,
596 August Steier:
aufgefunden habe (er nennt sich Str. 1. V. 2 'repertor?), so liegt der Schlufs sehr nahe, dafs der Autor des Hymnus mit Ambrosius iden- tisch ist.!) Mit Recht sagt daher Dreves (Stimmen a. M. L. Erg. Heft 58. S. 73): „Wer hätte je singen, je von sich sagen können: Ich singe dir ein neues Danklied, o Herr, weil éch ein neues Kleinod entdeckt, weil ich die Leiber der Heiligen Gervasius und Protasius aufgefunden habe?", und Bardenhewer, Patrologie? bemerkt S. 386: „Ein fünfter Hymnus (aufser den vier Hymnen der Gruppe A) auf Gervasius und Protasius beurkundet selbst seine Abfassung durch Ambrosius; durchschlagend ist das Wort 'repertor' Str. 1. V. 2.*
Nachdem also sachliche Gründe schwerwiegendster Natur ge- geben sind, die für die Autorschaft des Ambrosius sprechen, will ich die Sprache des Hymnus einem Vergleich mit der den prosaischen Schriften und den bisher behandelten Hymnen eigenen Diktion unterziehen.
Str. 1: * Grates tibi, Iesu, novas novi repertor muneris Protasio, Gervasio martyribus inventis cano.
Zur Form grates = gratias’*) vgl. hymn. III 3, 1: 'grates peracto iam die.’ In ähnlicher Weise wie der Hymnus beginnt das von Ambrosius anlüfslich der Invention der Heiligen gehaltene Dank- gebet ep. 22, 10: ' Gratias tibi, domine Iesu, quod hoc tempore tales nobis sanctorum martyrum spiritus excitasti.'
Str. 1. V. 2: ‘repertor
Zum Verbalsubstantiv 'repertor? vgl. hymn. I 1, 1: “conditor’; hymn. III 1, 1: 'creator.'
Die Auffndung der Leiber erwähnt Ambrosius ep. 22, 1: Scias etiam sanctos martyres a nobis repertos; ibid. 11: Invenimus enim hoc, quo videamur praestare maioribus.
Wie im Hymnus wird die Auffindung der Leiber 'munus' ge- nannt: ep. 22, ὃ: Cum... considerarem ... divinae gratiae munera, quae in sanctis martyribus refulserunt, imparem me, fateor, hwic muneri iudicabam.
| Str. 2. V. 1: ' Piae latebant hostiae.
ep. 22, 7 heifst es von Gervasius und Protasius: Deus, qui latentes sub ignobili caespite reliquias sanctorum | martyrum suae ecclesiae revelavit.
1) Der Versuch Mones, das Lied einem italienischen Humanisten des 15. Jahrhunderts zu vindicieren, der mit Benützung der Prosastelle (ep. 22) den Hymnus verfertigt habe, ist von Biraghi (a. a. O. 8. 85) gründlich zurückgewiesen worden, da der Hymnus schon in Handschriften aus dem 12., 11. und 10. Jahrh. steht.
, 2) Vgl. Damasus, carm. 62, 1 (ed. Ihm): *Grates (Christe) tibi refero . . .?
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius, 597
Str. 2. V. 2: "sed non latebat fons sacer." Denselben Umstand erwähnt Ambrosius ep. 22, 2: ossa omnia integra, sanguinis plurimum; ibid. 12: Sanguine tumulus madet, apparent cruoris iriumphalis notae.
Str. 2. V. 3: ' latere sanguis non potest.
Der Ausdruck 'aliquid latere non potest' ist bei Ambrosius sehr beliebt; er gebraucht ihn ep. 20, 17: sed latere non poterat, ebenso de Abrah.I 2, 4 und In Ps. 40, 16; de Iacob II 7, 33: sed latere non potuit, ebenso de Ioseph 5, 25; de interp. Iob III 5, 20: quia latere non possunt; In Ps. 1, 52: quae latere non potest.
Str. 2, V. 4: "qui clamat ad Deum Patrem.
Der Vers hat als unverkennbare Vorlage gen. 4, 10: ' Vox san- guinis fratris tui ad me clamat. Diese Stelle variiert Ambrosius oft in der Weise, dafs mit Auslassung von 'vox' als Subjekt 'sanguis' gesetzt wird, was auch im Hymnus der Fall ist. Vgl. de interp. Dav. II 9, 32: sanguis clamabat ad Dominum; In Ps. 118, 19, 44: quia sanguis hominis ad Deum clamat; ep. 22, 23: Et hie sanguis clamat coloris indicio, sanguis clamat operationis praeconio, sanguis clamat passionis triumpho; de Cain et Abel 19, 37: clamet sanguis tuus, sicut sancti Abel; de obit. Theod. 21: Novit Deus et sanguinem audire ... Clamavit (sanguis) in martyrio.
Str. 3. V. 1 u. 2: "Coelo refulgens gratia artus revelavit sacros;
Der blofse Ablativ 'coelo' ist hier gebraucht wie hymn. II 5, 1: ' vertice? und hymn. VI 3, 2: *coelo.'
Zu 'refulgens gratia" vgl. In Ps. 43, 75: coelestis gratia reful- gebat; ep. 63, 67: quibus aeterni luminis gratia refulgebat; in den Hymnen begegnen solche mit der Silbe “re’ gebildete Komposita hymn. I 8, 1: “refulge’; hymn. ΠῚ 5, 4: "reluceat.’
Den in den beiden Versen ausgesprochenen Gedanken giebt Ambrosius ep. 22, 7: Deus, qui . . . reliquias sanctorum martyrum revelavit; das Verbum 'revelare" in der im Hymnus zutreffenden Bedeutung findet sich ferner: In Ps. 118, 6, 16: Celebramus enim diem sanctorum, quo revelata sunt populis corpora sanctorum martyrum.
Str. 3. V. 8 u. 4: 'nequimus esse martyres,
sed reperimus!) martyres."
Seine Sehnsucht nach dem Martyrertode und das Bedauern, dafs es ihm nicht beschieden war, als Blutzeuge für seinen Glauben zu Sterben, bringt Ambrosius zum Ausdruck: ep. 22, 12: et quia ipse martyr esse non mereor, hos vobis martyres (Gervasium et Pro-
1) Gegen das Versmals verstölst die Lesart bei Biraghi und Dreves “repperimus.’ Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. KXVIIL 99
598 August Steier:
tasium) acquisivi; In Ps. 118, 21, 9 ruft er aus: Utinam ego talis (martyr) esse merear! Str. 4: ' Hic quis requirat testium voces, ubi factum est fides? Sanatus impos mentium
opus fatetur martyrum.
Die Heilung von Besessenen anläfslich der Auffindung der Leiber der Heiligen erzählt Ambrosius ep. 22, 9: Cognovistis, immo vidistis ipsi multos a daemoniis purgatos. ibid. 16: cum tormenta daemonum ipsorum voce probentur et beneficia martyrum remediis sanatorum et absolutorum indiciis declarentur; darin, dafs an diesen Stellen von vielen Geheilten die Rede ist, während es im Hymnus heifst: 'sana- tus impos', kann kein Widerspruch gefunden werden; denn die dichterische Freiheit, den Singular für den Plural zu gebrauchen, darf auch für den Verfasser des Hymnus in Anspruch genommen werden (vgl. auch hymn. VI 3, 4: “Magos’, woselbst ein Beispiel angeführt ist, aus dem erhellt, dafs Ambrosius “Magus = Magi' ge- braucht; s. Kap. 3. $ 2. 8. 593) und überdies wird im Hymnus Str. 7. V.1 u.2 von einer „Schar“ von Besessenen gesprochen, die geheilt worden sind.
Ambrosius erwähnt ep. 22, dafs die Arianer nicht an die Wun- der, welche bei der Auffindung der Leiber geschahen, geglaubt haben; ep. 22, 16 sagt er: atque in tantum amentiae prodeunt, ut negent marlyrum merita, quorum opera etiam daemones confitentur; ibid. 17: Isti beneficium negant, qui factum negare non possunt. Diese Be- merkungen stehen m. E. in innigem Zusammenhang mit V. 1 und 2 dieser Strophe; denn wenn die Frage: 'Hic quis requirat testium voces, ubi factum est fides? auch eine rhetorische ist, wie sie Am- brosius in seiner Prosa fast im Übermaíse verwendet (vgl. auch hymn. VI 7, 3 und 4, Kap. 3. $ 2), so liegt in den Worten doch eine Spitze gegen diejenigen, welche die Wunder angezweifelt hatten. Dieser Umstand deutet aber auf eine Zeit, in der diese Zweifel noch lebendig waren, also auf die Zeit kurz nach der Invention.) Wäre das Gedicht in späterer Zeit entstanden, so wäre wohl diese Frage als zwecklos unterblieben, wührend sie zur Zeit des Ambrosius sehr am Platze war.
Str. 5: * Caecus recepto lumine mortis sacrae meritum probat. Severus est nomen viro, usus minister publici.' Auch dieses Wunder, die Heilung des blinden Severus, berichtet Ambrosius ep. 22, 2: caecus sanatus est; ibid. 17: Negant caecum
1) Da die Auffindung der Leiber im Juni des Jahres 886 statt- gefunden hat (vgl. Rauschen, 8. a. O. S. 248f), so wird der Hymnus urze Zeit hernach verfafst sein.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 599
illuminatum, sed ille non negat se sanatum. [lle dicit: Video, qui non videbam. Ille dicit: Caecus esse desivi et probat facto ... Notus homo est, publicis, cum valeret, mancipatus obsequiis, Severus nomine, lanius ministerio.
Wie V. 1: 'lunen — das Licht der Augen’ so gebraucht Am- brosius das Wort: In Ps. 35, 15: caecis refundi lumen; In Ps. 36, 24: oculorum lumen eripuit.
Zu V. 2: *morlis sacrae meritum probat."
Von dem Verdienst, das sich Gervasius und Protasius durch den Martyrertod erwarben, spricht Ambrosius ep. 22, 3: martyrum- que sanctorum merita proferamus; ibid. 19: ab istis martyribus, quorum merita iam dudum rigent; ibid. 22: ut negent martyrum merita; ibid. 23: beneficiis suis sacra passio comprobetur,
Str. 6: “Ut martyrum vestem attigit et ora tersit nubila, lumen refulsit. illico, fugitque pulsa caecitas.
Fast mit denselben Worten beschreibt Ambrosius diesen Vor- gang ep. 22, 17: Clamat (Severus), quia, μὲ contigit fimbriam de veste martyrum, qua sacrae reliquiae vestiuntur, redditwm sibi lumen sit.
Die Heilung von Blinden schildert Ambrosius in Worten, die sich fast wörtlich mit V. 3 u. 4 dieser Strophe decken, In Ps. 36, 30: letigit caecorum oculos et caecitale depulsa lumen refulsit oculorum; zur Verbindung ' pulsa caecitas' ist ferner zu vergleichen: In Ps. 39, 21: expulit caecitatem; hex. VI 4, 19: caecitatem repellit.
Str. 7: *Soluta turba vinculis, Spiris draconum libera, emissa totis urbibus domum redit eum gratia."
Unter “dracones’ sind die bösen Geister zu verstehen, die hier bildlich als Schlangen gedacht sind; dieselbe Vorstellung wurde für hymn. V 4, 2: 'dentem invidi! und 5, 4: 'fraudis venena' (vgl. Kap. 3. 8 1. 8. 586 u. 587) nachgewiesen. Mit dem gleichen Bilde sagt Ambrosius ep. 28, 5: serpentium, qui venenato lapsu corporis sese trahunt atque in spiram nequitiae sese colligunt!); In Luc. IV 61: quasi serpentinis spiris revinctus.
Zur Verbindung 'solwuía vinculis? vgl. In Ps. 118, 20, 11: soluti vinculis captivitatis; ibid. 20, 25: vinculis solvi postulavit.
1) Schon die Mauriner verweisen hierzu auf Verg. Georg. 2, 154: *gquameus in spiram tractu se colligit anguis, Vgl. ferner Verg. Aen. 2, 217: 'spirisque ligant.
39"
600 August Steier:
Str. 8: * Vetusta saecla vidimus iactata semicinctia tactu!) et umbra corporum aegris salutem redditam.'
Wie in Vers 1 sagt Ambrosius mit Bezug auf die Auffindung des Gervasius und Protasius ep. 22, 9: reparata sunt vefusti temporis miracula. Dafs die Heilungen, wie in Vers 3 dieser Strophe er- wähnt ist, tactu et umbra' vor sich gegangen seien, versichert Am- brosius ep. 22, 9: umbra quadam sanctorum corporum plerosque sanatos cernitis; ibid. quanta indumenta super reliquias sacratissimas (iactitantur) et íactw ipso medicabilia reposcuntur; ibid. plurimos etiam, ubi vestem sanctorum manibus contigerunt, iis quibus labora- bant debilitatibus, absolutos.
Zu V. 4: ' aegris salutem redditam" ist in Parallele zu bringen hymn. I 6, 2: “aegris salus refunditur.’
Sehliefslich seien noch jene Stellen aus der vita Ambrosii des Paulinus mitgeteilt, die sich auf das im Hymnus besungene Ereignis beziehen: vita Ambr. cap. 14: Sed ubi sanctorum martyrum (Ger- vasii et Protasii) corpora sunt levata et in lecticis posita, multorum ibi satanae aegritudines perdocentur. Caecus etiam Severus nomine, qui nunc usque in eadem basilica, quae dicitur Ambrosiana, in quam martyrum corpora sunt translata, religiose servit. Obsessa etiam corpora ἃ spiritibus immundis curata, summa cum gratia domum repetebant.
Während sich Paulinus sonst an die Darstellung des Vorganges hält, wie sie Ambrosius ep. 22 giebt, bringt er im letzten Satz ein Moment, das ep. 22 nicht, wohl aber im Hymnus Str. 7. V. 4 (do- mum redit cum gratia) fast mit den nämlichen Worten erwähnt ist. Es drüngt sich deshalb die Vermutung auf, dem Paulinus sei bei der Abfassung der vita der Hymnus bekannt gewesen, eine Vermutung, die an Wahrscheinlichkeit gewinnt, wenn man liest, wie Paulinus einen Vorgang, der ep. 22, 9 nur allgemein (plurimos etiam, ubi vestem sanctorum manibus contigerunt, iis quibus laborabant debili- tatibus, absolutos), im Hymnus (Str. 8. V. 2, iactata semicinctia) ge- nauer und anschaulicher dargestellt ist, gelegentlich der Mitteilung vom Tode des Ambrosius (vita Ambr. cap. 48) fast mit denselben Worten, wie sie im Hymnus zu lesen sind, berichtet. Auch an der Leiche des Ambrosius sind, wie Paulinus, vita Ambr. cap. 48, sagt, wunderbare Heilungen erfolgt: “iactabant enim turbae virorum ac mulierum oraria vel semicinctia sua, ut corpus Sancti (Ambrosii) aliquatenus ab ipsis contingeretur.'
Wenn ich aus der Untersuchung die Resultate ziehe, so ist zunächst zu bemerken, dafs für die Echtheit dieses Hymnus sachliche Gründe
1) Zum Texte 8. Anhang II. $ 7.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosms. 60]
vorliegen, wie sie für keinen anderen Hymnus der Gruppe B zu Gebote stehen, Gründe, welche Biraghi (a. a. Ὁ, 8. 84) zu dem Ausdrucke veranlassen: “Basta leggere e confrontare. Aber auch die sprach- liche Vergleichung hat nicht nur aus ep. 22, sondern anch aus anderen Schriften, zum Teil auch aus Hymnen, so viele Parallelen ergeben, dafs der Hymnus in Ansehung dieser Gründe zweifellos unter die echten Hymnen des Ambrosius aufgenommen werden muls. Um indes einem ähnlichen Einwand zu begegnen, wie ihn Mone gegen die Echtheit des Hymnus erhoben hat (vgl. 8. 596. Anm. 1) und wie er vielleicht mit Rücksicht darauf, dals im Hymnus ein Neben- umstand erwähnt ist (Str. 8. V. 2: "iactata semicinetia'), der ep. 22 nur allgemein angedeutet ist, geltend gemacht werden könnte, möchte ich auf die Beobachtung verweisen, dafs Ambrosius den hymn. I: “Aeterne rerum conditor' in hex. V 24, 88 in Prosa aufgelöst hat (vgl. Kap. 2. 81. 8. 564). Wie ein Vergleich dieser Prosastelle mit dem hymn. I zeigt, fehlen aber in der Prosastelle zirei Strophen (1 und 8) des Hymnus ganz, ebenso Teile von Str. 2, 3 und 4. Ebensowenig wie daraus der Schlufs gezogen werden darf: „Der Hymnus enthält zwei Strophen und einige Verse, welehe an der Prosastelle nieht stehen, kann also nicht von Ambrosius sein", ebensowenig kónnte aus dem Grunde, dafs der in Frage stehende Hymnus die Schilderung eines Vorganges bietet, der ep. 22 nur angedeutet ist, ein Zweifel an dessen Echtheit berechtigt erscheinen.
Kap. 3. 8 4. hymu. VIII: “Apostolorum supparem.’')
Der von Biraghi für die Echtheit dieses Hymnus erbrachte Be- weis stützt sich vornehmlich auf die Schrift des Ambrosius de off. I 41, 214—216, woselbst Ambrosius das Martyrium des hl. Lauren- tius, das den Gegenstand des Hymnus bildet, schildert. Ferner er- blickt Biraghi in der 74. Homilie (de Sanctis) des Maximus von Turin: “Nec immerito eum (Laurentium) Apostolorum supparem praedicamus' ein Citat des Anfanges des Hymnus; wenn auch aus der Stelle kein Schlufs auf die Autorschaft des Ambrosius gezogen werden kann, so wird durch sie doch das hohe Alter des Hymnus bezeugt.
Meine Aufgabe soll es sein, zu untersuchen, inwieweit sich die Darstellung des Martyriums des hl. Laurentius im Hymnus und an der Prosastelle deckt, und inwieweit sprachliche Übereinstimmungen aus dieser Stelle, sowie aus anderen Prosaschriften und Hymnen des Ambrosius aufgezeigt werden können,
1) Vgl. Biraghi, a. a. Ὁ. 8. 03—96. Dreves, Stimmen a. M. L. Erg. H. 58. 5. 76f. Pio Franchi de Cavalieri, 8. Lorenzo e il supplicio della graticola (Róm. Quartalschrift. 14 (1900) 8. 159 ff.)
602 August Steier:
Str. 1. V. 1: ' Apostolorum supparem.’
Das ziemlich selten vorkommende Wort ' suppar' = ‚ziemlich gleich" verbindet Ambrosius mit dem Genetiv: (Bir.) de incarn. 4, 26: virginis enim supparem negasti esse, non temporis. Ego autem et supparem virginis secundum susceptionem corporis non negabo. Mit dem Dativ ist 'suppar' verbunden: (Bir.) de fide res. II 115: suppa- res meritis.
Absolut gebraucht findet sich 'suppar': (Bir.) In Ps. 37, 54: (woselbst Ambrosius über die Bedeutung der Prüposition 'sub' in der Zusammensetzung spricht) Quanta vis verbi in unius syllabae adiectione, ut subsecutum se diceret iustitiam, non secutum! Propior est enim, qui subsequitur, quam ille, qui sequitur, et suppar quam impar!), et successio heredis magis quam accessio nuncupatur; ep. 15, 5: aetate supparem, non imparem spiritu; de virginib. III 4, 16: (bei Bir. irrtümlich de inst. virg.) ut magistra suppari servetur aetate.
Str. 1. V. 3 u. 4: ' pari coroná martyrum Romana sacravit fides."
Mit “pari corona ist wohl Bezug genommen auf das Martyrium des hl. Petrus und Paulus (vgl hymn. X. Kap. 3. $ 6). Von der „Krone des Martyriums‘ spricht Ambrosius, zunächst in Bezug auf Laurentius: de off. II 28, 141: Laurentius ... sacram martyrii acce- pit coronam; ferner allgemein: de virginib. II 5, 35: corona martyrii; ep. 63, 5: Christus stabat paratus, ut coronaret suum martyrem.
Str. 2: “Xystum sequens hic martyrem responsa?) vatis retulit: Moerere, fili, desine, sequeris me post triduum.'
Die Verbindung 'responsum referre — ferre, auferre, eine Ant- wort bekommen’ findet sich in der Prosa des Ambrosius nicht; eine Analogie bietet In Luc. III 8: responsum . . . accepit.
Zu 'vates! (= sacerdos, pontifex) bemerkt Biraghi (a. a. O. 8. 89): “ὃ voce da Ambrogio introdotto; er vermag indes nur ein Beispiel als Beleg seiner Behauptung erbringen, nämlich aus dem sogen. Hegesippus I 14: obsequia vatum, also aus einer Schrift, die nicht zu den zweifellos echten Werken des Ambrosius gezählt wird.) In den echten Schriften konnte ich das Wort in der im Hymnus
1) Die auf den ersten Blick bestechende Emendation der editio Romans für *impar? 'par' zu lesen, haben schon die Mauriner zurück. gewiesen, da “suppar’ keinen höheren Grad von ‘par’ bezeichnet, son- dern weniger sagen will als “par’, aber doch mehr als “impar.’
2) Zum Plural vgl. den Exkurs Kap. 4. 8 5.
3) Vgl. Bardenhewer, Patrologie* S. 872. Realencykl. f. prot. Theol. s. v. Ambrosius von Mailand. S. 446. Neuerdings ist für die Echtheit mit guten Gründen eingetreten Landgraf, Archiv XII 465 ff. (1902).
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 603
zutreffenden Bedeutung nicht finden. Deshalb erscheint die den Ausführungen Biraghis entnommene Behauptung Dreves’ (Stimmen a. M. L. Erg. H. 58. S. 75): „Aus Ambrosius hat jedenfalls Ennodius das Wort (vates), das bei ihm ein ums andere Mal vorkommt“, un- begründet.
Den in dieser Strophe geschilderten Vorgang stellt Ambrosius dar: de off. I 41, 214: Non praetereamus etiam sanctum Lauren- tium, qui cum videret. Xustum episcopum suum ad marlyrium duci, flere coepit non passionem illius, sed suam remansionem. Auf die Bitten des Laurentius, mit Xystus das Martyrium teilen zu dürfen, antwortet dieser: (Bir) ibid. 215: 'Mox venies, flere desiste, post triduum me sequeris, also mit denselben Worten wie im Hymnus.
Str. 3: *Nec territus poenae metu haeres!) futurus sanguinis spectavit obtutu pio, quod ipse mox persolveret.'
Zu V. 2 ist in Parallele zu bringen (Bir.) de off. I 41, 215, wo Xystus zu Laurentius sagt: 'Quid consortium passionis meae expelis? "Totam tibi hereditatem eius dimitto.
V. 3: “obtutus, us’ ist ein von Ambrosius gern gebrauchtes Wort; vgl. de off. I 10, 32: vigilanti . . . obtutu, ebenso de Tobia 7, 27; de myst. 2, 7: directo . . . obtutu; de Noe 7, 17: profundo obtutu.
Str. 4: “Iam tunc in illo martyre egit triumphum martyris successor aequus, syngraphum ἢ vocis tenens et sanguinis.
V. 3: 'successor aequus'; im Anschlufs an die oben citierten Worte fährt Xystus de off. 1 41, 215 fort: 'Tibi ergo mando nostrae virtutis successionem. In ähnlicher Weise sagt Ambrosius in der Trauerrede auf seinen Bruder Satyrus von sich selbst, de exc. Sat. I 15: Quid agam mei successor. heredis?
Str. 5: ' Post triduum iussus tamen census sacratos prodere spondet pie nec abnuit addens dolum victoriae.'
Dafs der in der folgenden Strophe geschilderte Vorgang drei Tage nach dem Tode des Xystus sich abspielte, sagt Ambrosius de off. I 41, 216: (amen et ipse post triduum . . .; nicht ohne Bedeutung ist die in beiden Fällen gleiche Einführung mit "tamen,’
1) Zur Schreibung haeres vgl. Inscr. Neap. 2823. 2) Zum Texte s. Anhang Il. 8 8.
604 August Steier:
3: ' spondet pie nec abnuit.’
Dieser pleonastischen Ausdrucksweise bedient sich Ambrosius de fide II 13, 122: fateor ... non abnuo; ep. 85, 2: sequamur ergo Iesum semper nec desinamus; de obit. Theod. 37: prosequor ... nec desinam. In allen Füllen ist der Gedanke wie im Hymnus zuerst positiv dann negativ gegeben.
Str. 6: *Spectaculum pulcherrimum! Egena cogit agmina inopesque monstrans praedicit: Hi sunt opes ecclesiae.'
Die Figur der ' Exclamatio’ wendet Ambrosius häufig an; einige Beispiele mögen genügen: de virginib. II 2, 17: quae pompa illa! ebenso ibid. 4, 30; In Ps. 39, 14: et tamen quanta pietas!
V. 2: * egena cogit agmina.
“agmen — die Schar, die sich bewegende Menge’ findet sich: In Ps. 61, 20: videt agmina persequentium; In Ps. 118, 1, 11: ag- mina hostium non timebat; ep. 24, 8: barbarorum stipatus agminibus.
Zur Verbindung 'agmina cogere? bietet eine Analogie ep. 20, 11: coetum, quem Ambrosius cogeret.
Die Schilderung des in der Hymnenstrophe erzählten Vorganges lautet (Bir.) de off. II 28, 140 sq.: Tale aurum sanctus martyr Lau- rentius Domino reservavit, a quo cum quaererentur thesauri ecclesiae, promisit se demonstraturum. Sequenti die pauperes duxit. Inter-
rogatus ubi essent thesauri, quos promiserat, ostendit pauperes dicens: * Hi sunt thesauri ecclesiae.
Str. 7: * Verae!) piorum, perpetes inopes profecto sunt opes. Avarus illusus dolet flammas et ultrices parat.
Zu 'perpes = perpetuus! vgl. hymn. IV 7, 4: ' virtute firmans perpeti (S. 580) und hymn. V 2, 2: * micans nitore perpeti."
In Fortsetzung der eben citierten Stelle (de off. II 28, 140) heilst es: Et verr thesauri, in quibus Christus est, in quibus fides est ... Quos meliores lesus habet thesauros, quam eos, in quibus amat videri; ibid. 141: Hos thesauros demonstravit Laurentius et vicit, quod eos nec persecutor potuit auferre.
Der Inhalt der Verse 3 und 4 dieser Strophe ist von Ambro- sius de off. I 41, 216 in folgender Weise dargestellt: (amen et ipse (Laurentius) post triduum, cum illuso tyranno impositus super crati- culam exuretur: 'Assum est, inquit, versa et manduca!' Ita. animi virtute vincebat ignis naturam.
1) Zum Texte s. Anhang II. 8 8.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 605
V. 4: ultrie’ gebraucht Ambrosius in der im Hymnus zutreffen- den Bedeutung: ep. 34, 10: poenis ultrieibus; In Ps. 35, 8: offun- ditur enim nobis ultrix nostri imago peccati; die gleiche Auffassung bekundet: In Ps. 36, 26: ministros autem impietatis ultor ignis exuret (vgl. Ovid. met. 1, 230: vindice flamma).
Str. 8: "Fugit perustus carnifex snisque cedit ignibus; "Versate me’, martyr vocat, " Vorate, si coctum est’, iubet." ἢ
"perustus' läfst sich in der Prosa des Ambrosius nicht nach- weisen.
Fast dieselben Worte, welche dem hl. Laurentius in V. 3 und 4 dieser Strophe in den Mund gelegt werden, läfst ihn Ambrosius sprechen: de off. I 41, 216: assum est, inquit, versa et manduca! ferner ep. 37, 37: quod ille verbis gloriatus est, sanetus Laurentius factis probavit; ut vivus exureretur et flammis superstes diceret: Versa, manduca!
Was zunächst die inhaltliche Übereinstimmung dieses Hymnus mit den aus der Prosa des Ambrosius angezogenen Stellen anlangt, so ist, wie die Untersuchung darthut, der im Hymnus geschilderte Vorgang von Ambrosius an drei Stellen seiner Schrift de officiis?) mit allen Einzelheiten?) dargestellt. Es konnte aber auch gezeigt werden, dafs sich an mehreren Stellen die Sprache des Hymnus mit der der Prosa vollkommen deckt. Wenn sich daneben wenige Wörter fanden, deren Gebrauch in den Sehriften des Ambrosius nieht erweis- lich war, so kann diese Erscheinung keine Bedenken hinsichtlich der Autorschaft des Ambrosius erwecken, wenn man die zahlreichen sprachlichen Parallelen dagegenhält, die sich aus den verschiedensten Schriften darboten, und wenn man bedenkt, dafs die Ausdrucksweise des Dichters durch den Zwang des Metrums notwendigerweise be- einflufst ist. Die sachlichen und sprachlichen Gründe, die für die
1) Biraghi (a. a. O. 5. 95) erblickt mit Recht serm. 135 des Petrus Chrysologus von Ravenna (406—450) [Migne LII 566] ein Citat dieser Strophe: “Irrisum se dolens tyrannus avarus . . . flammas parari prae- cepit ... Jam me versate et, si una pars cocta est, vorate, ‚Jedenfalls ist die Stelle, gleich der Bemerkung des Maximus von Turin (s. die ein- leitenden Bemerkungen zu diesem Hymnus), ein Zeugmis für das hohe Alter des Hymnus.
2) Da für die Abfassungszeit dieser Rehrift nur ein terminus post quem, nämlich ‘das Jahr 386 festgestellt werden kann (vgl. Ihm, l. c. p. 26sq. und Rauschen, a. a, Ὁ, 8. 247, A. 1), so lälat sich auch die Ent- stehungszeit des Hymnus nicht genauer bestimmen.
3) Nach der prosaischen wie nach der poetischen Darstellung stirbt Laurentius auf dem Rost, eine Todesart, von der allerdings Cavalieri a. a. O. nachweist, dafs sie ungeschichtlich ist, was aber für die Echt- heitsfrage ohne Bedeutung bleibt.
606 August Steier:
Echtheit des Hymnus erbracht werden konnten, erscheinen mir dem- nach genügend, um mit Biraghi und Dreves Ambrosius für den Ver- fasser des Hymnus zu halten.
Kap. ὃ. $ 5. hymn. IX: ‘Victor, Nabor, Felix pii.’!)
Biraghi spricht diesen Hymnus, dem wie allen. Hymnen des von Biraghi aufgestellten Kanons seine Zugehörigkeit zur Liturgie der mailündischen Kirche als Zeugnis zur Seite steht, zunächst aus dem Grunde dem Ambrosius zu, weil Str. 1. V. 4: 'terrisque nostris ad- venae' auf einen mailändischen Dichter hinweist, ferner, weil nach der Mitteilung des Paulinus (vita Ambrosii cap. 14: sed sancti mar- tyres Nabor et Felix celeberrime frequentabantur) die Heiligen Nabor und Felix in hoher Verehrung standen. Es kónnte auffallen, dafs Paulinus nur von Nabor und Felix spricht, wenn nicht Ambrosius selbst die drei Martyrer mit Namen anführte; In Luc. VII 178: Gra- num sinapis martyres nostri sunt Felix, Nabor et Victor?); habebant odorem fidei sed latebat. Venit persecutio, arma posuerunt, colla flexerunt, contriti gladio per totius terminos mundi gratiam sui sparsere martyrii.
Dafs in der Notiz des Paulinus nur von Nabor und Felix die Rede ist, erklärt sich daraus, dafs diese beiden Martyrer, wie Am- brosius ep. 22, 2 mitteilt, ein gemeinsames Grab hatten (eo loci, qui est ante cancellos sanctorum Felicis et Naboris), während Victor in der Basilica di Fausta (vgl. Biraghi, a. a. O. 8. 78 und 139) ruhte, wohin auch nach Angabe eines wohl von Ambrosius selbst verfalsten Epitaphiums der Bruder des Ambrosius, Satyrus, vom Bischof selbst bestattet wurde. Vgl. Buecheler, carm. epigr. 1421:
“Uranio Satyro supremum frater honorem Martyris ad laevam detulit Ambrosius"
und Merkle, die ambrosianischen tituli; römische Quartalschrift X. 1896, $8. 185). |
Nachdem also sachliche Gründe gegeben sind, die für die Autor- schaft des Ambrosius sprechen, soll im folgenden die Sprache des Hymnus untersucht werden.
Str. 1. V. 1 wu. 2: “Victor, Nabor, Felix pii Mediolani martyres."
1) Vgl. Biraphi, a. a. O. S. 74—80; Dreves, Stimmen a. M. L. Erg. H. 58. S. 72. Mone, a. a. O. III 561.
2) So lesen die Mauriner und bemerken: 'ita mss. fere ad unum. Omnes tamen editiones subiungunt, Gervasius et Protasius et Nazarius.’ Die Richtigkeit der Lesart “Felix, Nabor et Victor? bestätigt Schenkl (Ambrosii op. Corp. script. lat. Vindob. vol. XXXII pars IV praef. p. VI), “In duobus tantum classis y libris, E et v, post Victor baec inserta leguntur Gervasius et Protasius et Nazarius, quae cum in vetustissimo huius classis exemplo, in libro Sancti Galli ἀ, non exstent, non ante saec, X inserta esse adparet.'
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 607
Als mailändische Martyrer werden die drei Heiligen von Am- brosius bezeichnet In Luc. VII 178: martyres mostri, sunt Felix, Nabor et Victor.
Str. 1. V. 3: “solo hospites, Mauri genus.
"hospes! wird der hl. Sebastian genannnt, der nach Rom ge- kommen war, wo er den Martertod erlitt: In Ps. 118, 20, 44: Ita- que illie, quo Aospes advenit, domicilium immortalitatis perpetuae collocavit.
* Mauri genus! 1); obwohl Ambrosius die Konstruktion des sogen. griechischen Accusativs nicht selten gebraucht (vgl. de fide res. II 78: ligatus pedes; In Ps. 118, 7, 36: exutus est pallium; ibid. 14, 12: indutus vestimenta), findet sich diese Verbindung nicht; er gebraucht den Abl. limit. ep. 24, 8: Transrhenanus genere.
Str. 1. V. 4: ' terrisque nostris advenae.
"advena' findet sich in der Prosa des Ambrosius iu dem Citat aus Ps. 119, 5: “Advena sum in terra hac’ und Deut. 28, 43: 'ad- vena qui est im te'; stets werden diese Stellen in der gleichen Fassung, nie ohne ‘in’, das in dem Hymnenvers fehlt, citiert, so de Abrah. II 4, 14: “advena sum in terra hae’, ebenso ibid. II 9, 62; In Ps. 38, 36; de Cain et Abel I 6, 24: qui in hae terra velut ad- vena fuit.
Zum Plural terrae vgl. den Exkurs Kap. 4, 8 5 und Paul Maas, Poetischer Plural. Archiv XII 479 ff.
Str. 2: “Torrens arena quos dedit anhela solis aestibus extrema terra finium exsulque nostri nominis.
Unter 'torrens arena’ ist Mauritanien zu verstehen; das Land erwähnt Ambrosius de virginib. I 10, 59: Ex ultimis infra ultraque Mauritaniae partibus deductae virgines hie sacrari gestiunt.
V. 2: “anhela solis aestibus." ἢ
Das verbum 'anhelare' (vgl. Thesaurus 1. 1. II 86 sqq.) allerdings bildlieh gebraucht Ambrosius de Abrah. I] 9, 67: quibusdam desi- deriorum anhelat ignibus.
Zum Plural 'aestibus' vgl den Exkurs Kap. 4. 8 5; immer findet sich der Plural aestus? im bildlichen Ausdruck, so: In Ps. 118, 19, 1: Maiores enim ... aestus fervoresque; ibid. 19, 5: aestus...
1) Vgl. Ovid. fast. 4, 66: Graecus uterque genus und Archiv f. lat. Lexikogr. XII 478. Wenig besagt die Bemerkung Biraghis: (a. a, O. 8, 75) * Mauri genus?, piu elegante che ' Mauri genere."
2) Mit Recht bemerkt Biraghi, dals Ennodius, Hymn. Vesp. diesen Vers nachgebildet hat, wenn er sagt: 'anhela lucis aestibus. Über Ennodius als Nachahmer des Ambrosius vgl. Kap. 1 und Baumgartner, Geschichte der Weltliteratur. IV. Bd. 8, 205 f.
608 August Steier:.
cupiditatum; In Luc. IV 65: aestusque, quos sibi... animus circum- dedit; In Luc. VII 175: ut Iudaicus ... sitim corporis aestusque... deponat.
V. 4: * exsulque nostri nominis."
Die Konstruktion “exsul alicuius rei — expers, „einer Sache beraubt, ohne etwas" verwendet Ambrosius: ep. 71, 2: exsul enim paradisi; In Luc. IV 66: paradisi exsules, ebenso In Luc. VII 164 und In Luc. X 45; de fide res. II 2: tantae exsules pietatis et gratiae; In Ps. 118, 11, 6: exsules aeternorum; de Spir. sancto I prol. 17: fidei exsules, ebenso In Luc. VII 134: de poen. II 11, 101: exsules atque peregrini limitum paternorum.
Str. 3. V. 1 u. 2: “Suscepit hospites Padus mercede magna sanguinis.'!)
Die Wendung 'merces sanguinis! gebraucht Ambrosius: de Iacob I 6, 22: sanguinis sui mercedem; ibid. II 11, 49: redde mer- cedem pii sanguinis; de off. III 3, 19: mercedem sanguinis.
Str. 3. V. 3 u. 4: 'sancto replevit Spiritu
almae fides ecclesiae.
Zu 'fides replevit hospites’ vgl. hymn. II 4, 35q.: 'fidei replevit vcri- las . . . ecclesias! (Kap. 2. 8 2. 8. 566£.). “replere’ gebraucht Ambrosius in der gleichen Verbindung wie im Hymnus: de obit. Theod. 18: sancto repleta Spiritu (Luc. 1, 15); ep. 42, 25: ego te... replevi Spiritu; ep. 76, 11: repletos Spiritu sancto; In Ps. 39, 5: repleti Dei Spiritu.
Zu “fides ecclesiae! vgl. hymn. VIII. Str. 1, 4: “Romana sacra- vit fides. Ferner: de Abrah. I 9, 87: ecclesiae fides; ebenso de Abrah. II 10, 74; de Iacob II 7, 33; In Ps. 43, 9.
Str. 4. V. 3. u. 4: ' castrisque raptos impiis?) Christo sacravit milites.'
Zum blofsen Ablativ “castris impiis" vgl. hymn. VII 3, 1: ' coelo refulgens gratia! und die dort (Kap. 3. 8 3. S. 597) angeführten Stellen. Zur Metonymie vgl. hymn. VIII 6, 2: “egena cogit agmina.'
“sacrare’ findet sich in der hier zutreffenden Bedeutung und Konstruktion: In Ps. 43, 12: ipsi Moyses, ipsi Aaron, ipsi etiam patres sacrabant universa, quae generant.
1) In ganz ähnlicher Weise sagt Damasus, 46, 1—4 (ed. Ihm):
“Incola nunc Christi, fuerat Carthaginis ante, tempore, quo gladius secuit pia viscera maris, sanguine mutavit patriam nomenque Romanum civem sanctorum fecit origo.' Damas. 52, 2: *sanguine mutasti patriam. 2) Vgl. Damas. 8, 5: (ed. Ihm) *ducis impia castra relinquunt? (das Gedicht berührt sich überhaupt mit dem Hymnus).
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius, 609
- Str. 5. V. 1: ' Profecit ad fidem labor. Die Konstruktion "profieit aliquid ad aliquid" ist bei Ambrosius die weitaus häufigere, so: hex. III 14, 60: proficit .. . ad iniuriam
repellendam; hex. IIl 16, 65: quod ad usum medendi proficerent; hex. V 7, 20: cum ad institutionem utrumque proficiat; In Ps. 1, 49: ad nullos usus proficit; de Noe 22, 80: quia vindicta legis ad timo- rem proficit; de Abrah. I 3, 20: ad corrigendum minus proficit; de exc. Sat. I 7: ad tuorum proficeret usum; de fide res. II 13: ad luxum ... proficiat.
Viel seltener ist die Konstruktion 'profieit aliquid alicui rei’; vgl. hex. III 2, 8: imperio profieere non potuit; ep. 1B, 17: quia usui omnium proficere coepit, quod proficiebat eommodis sacerdotum.
Str. 5. V. 2, 8 u. 4; ' armisque docti bellicis
| pro rege vitam ponere, decere pro Christo pati.'
Zur Konstruktion 'doctus? mit Infinitiv”) vgl. de exe. Bat. I 22: difficilis progredi, verecundus videri et redire properans; In Ps. 118, 9, 7: potens est Deus . . . inserere.
Der Wendung 'pro Christo pati^ bedient sich Ambrosius: ep. 21 (sermo contra Aux.) 8: pro Christo patiar; ep. 29, 1: non solum ut Christum annuntiarent, sed etiam pro illo paterentur.
Str. 6. V. 1 u. 2: 'Non tela quaerunt ferrea, non arma Christi milites" ἢ,
Den nämlichen Gedanken führt Ambrosius aus: In Ps. 43, 9: Non ergo pugnavit militaribus armis et ferreis telis populus eeclesiae; de off. I 41, 211: siquidem illi armati, isti sime armis vicerunt; In Luc. VII 178: Venit persecutio, arma posuerunt. Von den „Streitern Christi“ spricht Ambrosius: de virginib. II 4, 28: habet et Christus milites suos; In Ps. 38, 35: verum Christi militem; de bono mort. 6, 24: bonus miles Christi; de Iacob I 3, 10: militem elegit Christus; de bened. patr. 11, 56: bonos Christi milites; ep. 22, 10: milites Christi.
Str. 6. V. 3 u. 4: "munitus armis ambulat
veram fidem qui possidet."
"munitus! findet sich bildlich gebraucht: In Ps. 118, 1, 11: munitus est spiritalibus turmis; de Elia 6, 16: munitus armis ieiunii; ibid. 9, 29: his armis munita; "ambulare’ (in Anlehnung an die Aus- drucksweise der Psalmen 88, 21 und 118, 1) steht bei Ambrosius: de off. II 3, 8: beati immaculati in via, qui ambulant in lege Do-
1) Vgl. Draeger, histor. Syntax? IT. S. 371. 2) Ahnlich sagt Knnodius, carm. ] 6: *qui bella Christi militat nudus timelwr ensibus."
610 . August Steler:
mini; ibid. 7, 35: ambulans in simplicitate; ibid. quis enim in sanc- titate cordis . . . ambulavit; ep. 29, 13: ipse fide ambulans; In Ps. 1, 31: ambulare in tenebris.
Str. 7. V. 1: ' Scutum viro!) sua est fides.
scutum est fides? geht zurück auf Ephes. 6, 16: sumentes scw- tum fidei! und ist eine von Ambrosius gerne gebrauchte Metapher; vgl. de virginib. II 4, 29: scutum fidei; de fide II 16, 136: scuto fidei septus; In Ps. 36, 24: scutum fidei und scuto fidei; In Ps. 45, 22: scutum fidei permanet; In Luc. IV 17: scutum fidei; Biraghi vergleicht ferner: hex. V 10, 31: armis fidei semper et scuto devotionis accinctus,
Str. 7. V. 2: “et mors triumphus .
Hierzu vgl. hymn. II 5, 1: * celso triumphi vertice' (Kap. 2. $ 2. S. 567); wie dort der Kreuzestod der Triumph Christi, so ist hier das Martyrium der Triumph der Martyrer genannt; der gleiche Ge- danke wird ausgesprochen: de fide res. II 45 (martyres) vicerunt mortui, victà persecutores sunt.
Str. 7. V. 2, 8 w 4: '.. . quem invidens nobis tyrannus ad oppidum Laudense misit martyres.
Die Konstruktion 'invidere alicui aliquid! findet sich bei Am- brosius: de Cain et Abel II 3, 12: Nemo enim invidere debet alteri laudem; de Nabuthe 11, 46: Pauperi ipsam dives invidet sepultu- ram; ep. 22, 10: Horum etiam illis ipsis, qui mihi eos (martyres) invident, opto praesidia; ep. 24, 10: poterit igitur credi, quod ei non invideris vitam, cui etiam sepulturam invides? In Luc. VII 239: eui frater ... beneficium . . . invidit.
"tyranni? = „die Mächtigen“, welche die Christen verfolgen?); diese Bezeichnung findet sich: In Ps. 118, 14, 35; ibid. 20, 45; de off. I 41, 216. Die nämliche Bedeutung hat das in der nächsten Strophe V. 3 folgende 'principes'; vgl. In Ps. 1, 37: adversus prin- cipes mundi; In Luc. II 3: principes .. . saeculi.
Str. 8. V. 2, 3 u. 4: 'Rapüi quadrigis corpora,
revecti in ora principum plaustri triumphalis modo.’
'rapti ... corpora, revecti’ fafst Biraghi (a. a. O. S. 77£.) als Kon- struktion mit dem sogen. griechischen Akkusativ und bemerkt: “Forma elegante latinissima: e significa che essi martiri 'rapti fuerunt quadri- gis’ quanto ai loro corpi, rapti, revecti. Ambrogio amava queste forme. hex. V 17, 57: hirundinum pulli suffossi oculos caecitate etc. (die Stelle lautet wórtlich: quod si qua pulli eius fuerint caecitate
1) Zum Texte s. Anhang II. 8 9. 2) So auch bei Damasus 8, 2; 18, 6; 27, 1; 87, 1; 40, 4; 48, 2; 48,6.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 611
suffossi oculos sive compuncti); de exe. Bat. I 52: Satyrus virginali verecundia suffusus ora (wörtlich: Haque velut quadam virginali verecundia suffusus ora). Wenn auch thatsächlich die Konstruktion mit dem sogen. griechischen Akkusativ der Beziehung bei Ambrosius beliebt ist, so könnte hier vielleicht auch an eine Konstruktion nach dem Sinne (rapti ... revecti (sunt) martyres = martyrum eorpora) gedacht werden.
"plaustrum, i' fand ich bei Ambrosius nur einmal ep. 20, 12 ara) an eben dieser Stelle steht auch die Form plaustra, ae Wagen), ein Wort das sonst (nach Angabe von Georges) nur Sidon. carm. 5, 282 sq. (der Wagen als Gestirn) vorkommt (vgl. Ovid, met. 10, 447: flexerat obliquo plaustrum temone Bootes) ep. 20, 12 heifst es: nonnulli etiam Gothi, quibus ut olim plaustra sedes erat, ita nunc plaustrum ecclesia est.
"modo' = „nach Art, wie" gebraucht Ambrosius mit dem Gene- tiv: In Luc. VII 113: modo passerum; ibid. 217: siliquae modo; de Noe 17, 59: freti modo.
Abgesehen von triftigen sachlichen Gründen, die auf Ambrosius als den Verfasser dieses Hymnus hinweisen, konnten auch zum sprach- lichen Ausdruck des Hymnus zahlreiche Belege aus der Prosa er- bracht werden; deshalb glaube ich mit Biraghi und Dreves an der Echtheit dieses Hymnus festhalten zu dürfen.
Kap. 3. 8 6. hymn. X: 'Apostolorum passio.' ")
Der sachliche Grund, der Biraghi zur Aufnahme des Hymnus in seinen Kanon veranlafste, ist die Erwähnung des Umstandes, dafs das Fest des Petrus und Paulus an drei Plützen in Rom
(Str. 7. V. 3 u. 4: ' trinis celebratur viis festum sacrorum martyrum)
stattfand; schon Prudentius, der ca. 403 nach Rom kam, spricht von zwei Orten, an denen dieses Fest begangen wurde. (Prud. peristeph. XII 57: ' Adspice, per bifidas plebs Romula funditur plateas.)
Es würde den Rahmen meiner Arbeit weit überschreiten, wenn ich untersuchen wollte, ob thatsächlich der Gebrauch, das Fest der Apostelfürsten an drei Plätzen zu feiern, der ältere ist, und ich mus daher die Verantwortung für die Richtigkeit dieser Behauptung Biraghı und Dreves überlassen. Hingegen willich prüfen, ob es die Sprache des Hymnus gestattet, Ambrosius für seinen Verfasser zu halten.
Str. 1: “ Apostolorum passio diem sacravit saeculi,
1) Vgl. Biraghi a. a. O. 8. 86—92; Dreves, Stimmen aus M. L. Erg. H. 58. S. 74—'6.
612 August Steier:
Petri triumphum nobilem!), Pauli coronam praeferens.'
‘sacrare’ findet sich in der gleichen Bedeutung hymn. VIII 1, 4: “ Romana sacravit fides"; hymn. VI 2, 4: ' praesente sacraris die.'
“Pauli coronam! ist jedenfalls entnommen aus 2. Tim. 4, 7: “Reposita est mihi corona ... quam reddet mihi iustus iudex. Auf diese Stelle nimmt Ambrosius Bezug: In Ps. 36, 42 (Paulus) coro- nam invenit; ibid. 54: Paulus...esset iam proximus ad coronam; ibid. 56: (Paulus) qui etiam coronam .. . accepit; In Ps. 38, 19: Pau- lus ... ad coronam pervenit; de parad. 12, 55: Et ideo quasi bonus athleta (Paulus) ad coronam meruit pervenire; de obit. Theod. 20: (Pauli) corona iustitiae.
Str. 2. V. 1 u. 2: ' Coniunxit aequales viros eruor triumphalis necis'
“ eruor | triumphalis ; ; der gleiche Ausdruck findet sich (Bir.) ep. 22, 12: Apparent cruoris triumphalis notae; ibid. 18 werden Ger- vasius und Protasius 'victimae triumphales' genannt.
"nez, necis! prägnant gebraucht für den Martyrertod: ep. 21 (sermo c. Aux.) 29: obtulerunt se neci pro fide Christi; de off. III 12, 81: quae virginitatem eius praedestinatam meci pio affectu pro- sequerentur.
Str. 2. V. 3 u. 4: 'Deum secutos praesulem Christi coronavit fides.'
* praesul* (bei Kirchenschriftstellern sonst Beiwort eines Bischofs) gebraucht Ambrosius von Goít?): (Bir.) ep. 10, 12: ut et vos Deo praesule triumphetis; (Bir.) ep. 22, 14: Est enim praesul Dominus; (Bir.) ep. 43, 94: praesule Domino; de obit. Val. 34: ubi praesul est (Christus); de Isaac 4, 11: quia praesul Dominus adest; ibid. 4, 18: summum Deum praesulem poscat; ibid. 8, 65: Cui Pater Deus prae- sul sit; In Ps. 118, 6, 14: Deum praesulem acquirit; exh. virg. 94: quotidianus praesul (Deus).
Zu “Christi fides" vgl. ep. 21 (sermo c. Aux.) 29: fide Christi.
Zu ' fides coronavit? vgl. hymn. IX 4, 1: “οὐ (fides) se coronavit."
Str. 3: “Primus Petrus apostolus, nec Paulus impar gratiä, electionis vas sacrae, Petri adaequavit fidem.'
"impar! mit dem Abl. limit. findet sich: ep. 21, 2: nec munere impar sit; de exc. Sat. I 16: non impar officiis.
1) Vgl. Venant. Fort. II 6, 28: (im gleichen Metrum) “plaudi triumpho nobili.
D M l. Archiv XII p. 8sq. (1900) Der Papst Gelasius als Latinist von Wölffli
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 613
“vas electionis! wird Paulus genannt nach Aet. 9, 15: 'Vade, quoniam vas eleclionis est mihi.
Dieser ehrende Beiname wird Paulus von Ambrosius oft ge- geben, mehrmals sogar mit Weglassung des Eigennamens: de Noe 8, 25: (Paulus) vas electionis faetus; de Abrah. II 6, 27: quando ipse apostolus (Paulus), vas eleetionis Dominicae, dicit; de bono mort. 12, 55: sicut vas electionis tuae Paulus testifieatus est; In Ps. 36, 17: Ille (Paulus) vas electionis; In Ps. 37, 36 führt Ambro- sius ein Citat aus Rom. 8, 26 an und führt fort: 'ut vas electionis adseruit; In Ps. 43, 92: Ideo (Paulus) vas eleetionis esse promeruit; In Ps. 118, 3, 18: Ipse Paulus ait: “Ex parte enim eognoscimus' (I Cor. 13, 9). Ipse, vas electionis, cui . . .; ibid. 6, 32: (Paulus) vas electionis aeternae; ibid. 14, 24: (Paulus) vas electionis divinae, ebenso ibid. 20, 16. Wie die letzten drei Beispiele zeigen, hat Am- brosius auch diese Bibelstelle modifiziert (vgl. hymn. V 1, 1: 'splen- dor paternae gloriae! [Kap. 3. 8 1. 8. 583]), indem hier wie im Hymnus ein Adjektiv zu 'electionis' tritt.
Der nämliche Vergleich, wie er in V. 4 dieser Strophe zwischen Petrus und Paulus gezogen ist, wird ausgeführt: (Bir.) de Spir. sancto II 13, 158: Nec Paulus inferior Petro, quamvis ille ecclesiae fun- damentum ... mec Paulus, inquam, indignus apostolorum collegio, cum primo quoque facile conferendus et nulli secundus. Nam qui se imparem nescit, facit. aequalem.
Str. 4: "Verso crucis vestigio Simon honorem dans Deo suspensus ascendit, dati oraculi non immemor.' ἢ)
Von dieser eigentümlichen Kreuzigung des Petrus spricht Am- brosius: (Bir.) de interp. Iob I 1, 2: Nam de Petro quid loquar, qui crucem Suam ... inverso suspendi poposcit vestigio, ut aliquid passioni suae adderet; (Bir.) In Ps. 118, 21, 21: Non fuit opprobrio Petro cruz Christi, quae tantum ei gloriae dedit, ut inversis Ohristum ho- noraret vestigiis. Hegesipp. III 2: ' poposcit, ut inversis vestigiis eruci affigeretur.” Zur Konstruktion von 'suspensus' vgl. ferner: In Lue. X 110: iugo fidei suspensa omnia.
Daís mit 'dali oraculi non immemor’ auf Joh. 21, 18 Bezug genommen ist, bemerkt Biraghi (a. a. Ὁ. S. 87). Ambrosius citiert diese Stelle: In Ps. 36, 60: cum autem semueris (Petrus), extendes manus tuas et alius le cinget et ducet, quo non vis. Hoc autem dixit significans, qua morte clarifieaturus esset Deum; In Luc. X 177: “Cum esses (Petrus) iunior eingebas te et ambulabas, ubi volebas; cum autem senueris, extendes manus tuas et alius te praecinget et ducet, quo non vis’; ibid. 178: Ergo et Petrus etsi paratus erat animo
1) Zum Texte 8. Anhang ll. $ 10. Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 40
614 E August Steier:
subire martyrium, tamen ubi periculum advenit, constantiam mentis
inflexit ... Ergo et Petrus videtur nolle, sed parat vincere. Et quid mirum, si Petrus nolit ... Dementsprechend heifst es in der näch-
sten Strophe:
Str. 5: “Praecinctus, ut dictum est, senex et élévatus ab altero, quo nollet ivit, sed volens mortem subegit asperam.'
Mit Vers 3 und 4 darf wohl aufser den eben angeführten Stellen noch in Zusammenhang gebracht werden ep. 21 (sermo contra Aux.), 13: Nocte (Petrus) muros egrediens coepit et videns sibi in porta Christum occurrere urbemque ingredi ait: 'Domine, quo vadis?! Re- spondit Christus: "Venio iterum crucifigi.’ Intellexit Petrus ad suam erucem divinum pertinere responsum ... Intellexit ergo Petrus, quod iterum crucifigendus esset in servulo. Itaque sponte remeavit ... per erucem suam honorificavit Dominum Iesum. Hier wie im Hym- nus wird gesagt, dafs sich Petrus zunächst dem Martyrium nicht unterziehen wollte; an der Prosastelle berichtet Ambrosius, dafs sich Petrus erst auf die Erscheinung des Herrn hin entschlofs, dem Mar- tyrertod nicht zu entfliehen, und freiwillig nach Rom zurückging, um den Tod zu erleiden (sponte remeavit). Diese Stelle aber weist m. E. deutlich auf das 'sed volens' in V. 3, das durch einen Vergleich mit der Prosastelle erst vollkommen verständlich wird; denn 'volens' hat Petrus den Martertod erst erlitten, nachdem ihm durch die Er- Scheinung Christi klar geworden war, daís er sich dem Martyrium nicht entziehen dürfe.
Die Prosastelle ist aber noch in anderer Hinsicht beachtenswert. Die Mauriner erwühnen nümlich in einer Fufsnote zu ep. 21, 13, dafs von dieser Erscheinung des Herrn aufser an der angezogenen Stelle nur noch im 3. Buche des sogen. Hegesippus und in den Er- örterungen zum 4. Bufspsalm von [Gregor d. Gr.] berichtet ist, wäh- rend sich in den Werken der anderen Kirchenväter der älteren Zeit keine Darstellung dieses Vorganges finde.!) Als Verfasser des sogen. Hegesippus ist nach den Ausführungen von Landgraf (Archiv f. lat. Lexikogr. XII. 8. 465 ff.) Ambrosius anzunehmen?), während es von Gregor keinen unzweifelhaft echten Hymnus giebt.) Somit kann
1) Ceterum huius Petro factae Christi apparationis praeter Hege- sippum 1b. III, Ambrosium hoc loco et Gregorium in Ps. Ν Poenit. vix alium ex antiquis reperias, qui meminerit. Indes ist diese 'apparitio Christi? erwühnt in den apokryphen Petrusakten; vgl. Belser, Einleitung in das Neue Testament. Freiburg 1901. S. 816.
2) Es ist übrigens für die vorliegende Frage ohne Belang, ob die Schrift de bello Iudaico von Ambrosius stammt oder nicht, da der Ver- fasser derselben, falls er nicht Ambrosius sein sollte, für die Abfassung von Hymnen nicht in Betracht kommen kann.
3) Vgl. Baumgartner, Geschichte der Weltliteratur, IV. Bd. 8. 286.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 615
für den Hymnus nur Ambrosius herangezogen werden. Dals zwi- schen ep. 21, 13 und V. 3 und 4 der 5. Strophe des Hymnus ein Zusammenhang besteht, habe ich oben zu erweisen versucht und glaube, mit diesem Hinweis ein weiteres Moment beigebracht zu haben, das für die Echtheit des Hymnus spricht.
Zum subjektiven Konjunktiv "nollet" ist zu vergleichen: de inst. virg. 11: ne id ageret, quod mollet, atque id faceret, quod adisset; In Ps. 40, 26: videtur hoe loeo ipse signari, quod mordere haberet caleaneum equi, quo Christus Dominus vehebatur.
Zu V. 4: ' mortem subegit vgl. de Isaac 3, 7: passiones cor- poris subigit.
Str. 6. V. 1u. 2: 'Hinc Roma celsum verticem devotionis extulit"
“hinc’ gebraucht Ambrosius von der Zeit: hymn. II 4, 1: ' hinc iam beata tempora.'
“vertex’ findet sich bildlich hymn. II 5, 1: *celso triumphi vertice', ferner vgl. zur Verbindung "verticem extollere! de virginit. 9, 50: hi excelsum verae cacumen fidei extulerunt; ibid. 9, 52: verticem divini- tatis adtollere; In Luc. IX 24: verticem . . . legis adtollens; In Ps. 47, 6: (Petrus et Paulus) praecelsi quasi eulmina, qui verticem eius (ecclesiae) turribus suae virtutis erexerint.
“devotio’ findet sich besonders in Verbindung mit 'fides' bei Ambrosius überaus häufig, sodals Biraghi (a. a. Ὁ, 8. 89) berechtigt ist, es “un vocabulo famigliarissimo ad Ambrogio’ zu nennen. Aus der grofsen Zahl von Stellen will ich nur einige anführen: Apol. Dav. 3, 9; ibid. 17, 84; In Ps. 1, 9; In Ps. 35, 23; ep. 79, 1; de Elia 17, 62; de off. III 10, 69; de virginib. I 2, 5; ibid. I 11, 66; hex. IV 4, 13.
In Verbindung mit ' fides! steht 'devotio': de Noe 15, 52; de Cain et Abel II 5, 17; de Isaac 4, 21; ibid. 6, 54; ibid. 7, 57; de Abrah. I 5, 32; ibid. I 5, 37; hex. I 6, 21; hex. IV 2, 7; hex. V 10, 31; hex. V 21, 68; ep. 29, 21; ibid. 23; de obit. Val, 5; de obit. Theod. 51.
Str. 6. V. 3 u. 4: ' fundata tali sanguine et vate tanto nobilis.
"fundatus? verwendet Ambrosius im Bilde: In Ps, 43, 37: usu periculorum ... fwndatus est populus; ibid. 62: quia verbo Domini fundata est; de virginit. 9, 53: fides fundata fuerit; In Ps. 118, 6, 34: vità fundatus et verbo; ibid. 11, 18: stabilitate fundatus; ibid. 12, 21: bene fundata radice virtutum.
Die gleiche Auffassung wie V. 3 zeigt In Ps. 47, 6: Petro, Paulo ... qui velut fundamenta et culmina sunt ecclesiae. Zu 'yates" vgl. hymn. VIII 2, 2 (8. 602 f.).
40"
616 August Steier:
Str. 7. V. 1 u. 2: 'Tantae per urbis ambitum
stipata tendunt agmina.'
Zu 'per urbis ambitum' vgl. hex VI 1, 2: toto eos cireumducit urbis ambitu; In Ps. 118, 22, 37: ambitum totius urbis.
"stipatus, a, um', gebraucht Ambrosius sicht absolut in der Be- deutung „dicht gedrüngt"!), sondern in der Bedeutung „umgeben, umringt von“ mit Ablativ: ep. 24, 8: barbarorum stipatus agmini- bus; ep. 27, 11: tali comitatu stipatus; de obit. Theod. 56: impera- torem stipatum exercitu; in Ps. 118, 3, 12: iudices autem sedentes in tribunalibus stipati officiis; ibid. 19, 10: innumeris Aegyptiorum stipatus curribus. Zur Bedeutung von 'agmen' s. hymn. VIII 6, 2: “egena cogit agmina' (Kap. 3. $ 4).
Str. 5: “Prodire quis mundum putet, concurrere plebem poli; electa! gentium caput! sedes magistri gentium!" ?)
Zur Bedeutung von 'polus' vgl. S. 569. 'polus' ist hier meto- nymisch wie hymn. IV 2, 3: ' miretur omne saeculum' gebraucht; vgl. ferner hymn. VIII 6, 2: ' egena cogit agmina.’
"caput gentium’ — „Rom als Hauptstadt des Erdkreises und Sitz der weltlichen Macht“ wird in Gegensatz gesetzt zu „Rom, die Hauptstadt der Christenheit, Sitz des Petrus.'") Der gleichen Auf- fassung entspringt (Bir.) ep. 11, 4: tamen totius orbis Romani caput, Romanam ecclesiam, atque illam sacrosanctam apostolorum fidem. Unter magister gentium! kann hier nur Petrus (und seine Nach- folger auf dem päpstlichen Stuhle) verstanden werden; Rom ist wie im Hymnus als 'sedes Petri’ bezeichnet (Bir.) de poen. I 7, 33: non habent enim Petri hereditatem, qui Petri sedem non habent (so lesen die besseren Handschriften; einige haben fidem statt sedem). Der Beiname des Petrus ' magister gentium" scheint dem des Paulus "doctor gentium" nachgebildet zu sein; so wird Paulus nach Rom. 11, 13 genannt: In Ps. 36, 17; In Ps. 37, 28; de fide res. II 64; ep. 39, 6; de virginib. II 3, 21; de Abrah. I 9, 94; de fide I 16, 105; ähn- lich heifst Paulus 'virtutum magister' ep. 63, 62.
Wie die Untersuchung zeigt, liefsen sich zahlreiche sprachliche Belege für den Hymnus aus der Prosa, zum Teil auch aus anderen Hymnen erbringen, und für manche Stellen war es müglich, sogar wörtliche Übereinstimmung nachzuweisen. Nimmt man dazu, dafs
1) So gebraucht es Verg. Aen. 11, 12 8q.:
“tum socios (namque omnis eum stipata tegebat turba ducum) sic incipiens hortatur ovantis.’ 2) So interpungiert Biraghi; unrichtig ist die Interpunktiom von D reves: electa gentium caput, sedes magistri gentium. ' 3) Den Primat des röm. Bischofs erkennt Ambrosius ausdrücklich an ep. 42 (ad Siricium papam).
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 617
die Gedanken, aus denen sich der Hymnus zusammensetzt, alle in den prosaischen Schriften des Ambrosius zu finden sind, so wird man Biraghi und Dreves Recht geben müssen, wenn sie, insbesondere ge- stützt auf einen sachlichen Grund (vgl. die einleitenden Bemerkungen zu diesem Hymnus), Ambrosius für den Verfasser des Hymnus halten,
Kap. 3. $ 7. hymn. XI: 'Hie est dies verns Dei." ἢ)
Die Zeugnisse, welche sich für die Echtheit des Hmnus er- bringen lassen, sind nur spärlich. Denn dafs der Hymnus von Hine- mar als ein Lied des Ambrosius erwühnt wird (de non trina deitate ed. Sirmond I p. 548), ist ohne Belang (vgl. Kap. 3. 8 1). Wenig- stens ein Beweis für das Alter des Hymnus ist in der Regel des Aurelian von Arles gegeben, woselbst der erste Vers eitiert "ist (Re- gula ad virgines 8 11: ' Hymnum "hie est dies verus Dei’ per totum Pascha ad Matutinum et ad Vesperas psallere debetis). Daraus geht hervor, dafs das Lied am Anfange des 6. Jahrhunderts im Gebrauch war. Nachdem also kein sicheres Zeugnis für die Autorschaft des Ambrosius vorliegt, kann sich der Echtheitsbeweis nur auf die Sprache des Hymnus stützen.
Str. 1. V. 1: ' Hic est dies verus Dei.’
Dieser Vers hängt unverkennbar mit Ps. 117, 24: ' Hw esl dies, quem fecit Dominus' zusammen. Daraus hat Dreves folgenden Sehlufs gezogen: „Dieser Psalmvers lautet in dem nachhieronymiani- schen Psalter stets “haec dies, quam fecit Dominus. Das "hie dies’ weist also auf eine Zeit, wo die Korrektur des Hieronymus noch nicht im Gebrauch war.“ Dazu ist jedoch zu bemerken, dafs nach Sabatier II 230 auch versio antiqua lautet 'haee est dies, quam fecit Dominus', dafs also der Psalmvers schon vor Hieronymus in der Form “haec est dies...’ eitiert wurde; (nach Sabatiers Angabe lesen nur Cyprian und Augustin “hie dies’), Deshalb kann aus dem Um- stande, dafs “dies’ im Hymnus als Maskulinum gebraucht ist (in der Fassung 'haec est dies vera dei’ würde der Vers übrigens einen metrischen Verstofs enthalten), nicht der Schluls gezogen werden, den Dreves daraus zieht, wenn auch eine Übereinstimmung zwischen diesem" Vers des Hymnus und der Ausdrucksweise des Ambrosius insofern vorliegt, als Ambrosius den Psalmvers durchaus im der Form 'hic est dies, quem [fecit Dominus! eitiert, also "dies’ hierbei stets als Maskulinum gebraucht. Sonst ist 'dies' bei Ambrosius bald Maskulinum, bald Femininum.") Den Psalmvers eitiert Ambrosius: (Bir.) In Ps. 43, 6: In ipso enim die Christus hominibus resurrexit
1) Vgl. Biraghi, a. a. Ὁ, 8. 63—68; Dreves, Stimmen a. M. L. Erg. Heft 58. S. 70f£. Mone, a. a. Ὁ. I 8. 228f.
2) Über das Geschlecht von 'dies' vgl. Neue-Wagener, Formen- lehre I? S. 1011 ff.
618 August Steier:
et ideo specialiter de eo: dictum est: ' Hic est dies, quem fecit Do- minus’; In Ps. 118, 12, 26: Hic esí dies, quem vidit Abraham, dies remissionis peccatorum, de quo legis: ' Hic est dies, quem fecit Do- minus, exsultemus et laetemur in eo’; In Luc. VII 79: Quis est iste alter dies, nisi forte ille Dominicae resurrectionis, de quo dictum est: ' Hic est dies, quem fecit Dominus’? ep. 23, 4: Aliud vero est... intendere in eum diem, de quo scriptum est: ' Hic est dies, quem fecit Dominus. ibid. 11: Die autem Dominica exsultandum Propheta docet dicens: ' Hic est dies, quem fecit Dominus.'
Str. 1. V. 2: 'sancto serenus lumine.
Dalfs unter 'lumen' Christus zu verstehen ist, hat Mone, a. a. O. I S. 223 richtig bemerkt; vgl. dazu hymn. I 8, 1: *lux' (Kap. 2. $ 1. S. 563); hymn. V 1, 3: “Jumen’ (Kap. 3. 8 1. 8. 584); hymn. VI 1, 3: “Jumen’ (Kap. 3. 8 2).
Str. 1. V. 3 u. 4: “quo diluit sanguis sacer probrosa mundi crimina.' Zu “diluit crimina! vgl. hymn. I 4, 4: 'culpam diluit"; ferner In Ps. 39, 17: Filium hominis tradis, qui venit, ut in sanguine suo omnium peccata diluere; In Ps. 118, prol. 3: passio Domini... ., quae mundum hune diluit; de bened. patr. 4, 24: in passione .. . diluit gentes suo sanguine. Wenn Dreves auf Ambr. carm. I 9 sq. hinweist, wo die Wendung 'probrosa crimina! sich findet
"Hic quicumque volunt probrosa crimina vitae ponere, corda lavent, pectora munda gerant’,
so ist zu bemerken, dafs Biraghi an dieser Stelle (a. a. O. 8. 136) fprobrosae crimina vitae' liest, wodurch der Sinn so ver ändert wird, dafs die Stelle nicht als Vergleich herangezogen werden kann. Da weder Biraghi noch Dreves die Quelle für ihre Lesarten angeben, ist eine Prüfung derselben nicht möglich; übrigens ist der Hinweis ziemlich belanglos, da die Echtheit der versifizierten Inschriften bestritten ist.
Str. 2. V. 1 u. 2: 'fidem refundens perditis caecosque visu illuminans.'
Unter 'caeci' versteht Mone, a. a. O. die Katechumenen, die an Ostern getauft wurden (illuminare). Gegen die Erklärung ist nichts einzuwenden, jedoch heifst bei Ambrosius 'caecos illuminare? == „die Blinden sehend machen“ (in der eigentlichen Bedeutung), so de bened. patr. 2, 9: mortuos suscitatos, caecos illuminatos; hex. II 1, 3: cum ... leprosos curaret, caecis visum refunderet. ep. 26, 6: illuminabat caecos, redimebat captivos.
Str. 2. V. 8 u. 4: 'Quem non gravi solvit metu latronis absolutio?'
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 619
Die Begnadigung des Schüchers erwühnt Ambrosius; In Ps. 39, 17: Ideo ... latro crucifixus absolvitur, quia ille Christum in suppli- ciis agnovit suis... quia in eruce sua regnum Domini conspexit . , . Nemo est, qui possit. excludi, quando receptus est latro; In Lue. X 121: Ile enim rogabat, ut memor esset sui Dominus, cum venisset in reg- num suum. Dominus autem ait illi: Amen, Amen dico tibi, hodie mecum eris in paradiso (Matth. 27, 44; Luc. 23, 43; Marc. 15, 32).
Str. 3: "Qui praemium mutans cruce Iesum brevi quaesit!) fide iustusque praevio gradu pervenit in regnum Dei.’?)
Vom Schächer sagt Ambrosius In Ps. 40, 22: Latro ipse nequi- tiam suam proposito meliore mutavit.
"praemium" wird die Begnadigung des Schächers genannt’): de fide V 10, 125: Domine Iesu, eui qui credidit ... merita latro- nis exuit, praemia innocentis emeruit; In Ps. 37, 18: Tardius votum precantis (latronis), quam remunerantis est praemium.
Zu 'brevi fide! ist zu vergleichen: In Luc. VI 58: Dei munus est congregatio nationum, quae etiam brevi fide misericordiam ineli- nat aeternam.
Zu V. 3: 'praevius? findet sich bei Ambrosius: ep. 63, 87: si fides praevia sit; ep. 78, 8: fides velut praevia; de off. I 24, 111: in satisfactione praevius; hex. IV 6, 27: praevia aura.
"iustus? wird der Schücher genannt: de Nabuthe 8, 38: Avaro nox semper est, dies ius/o, cui dicilur: Amen, Amen dieo tibi, hodie mecum eris in paradiso.
“regnum’ ist (für das aus metrischen Gründen unverwendbare paradisum der Bibelstelle) in der Prosa des Ambrosius im nümlichen Zusammenhang wie im Hymnus gebraucht: In Ps. 39, 17: quia in cruce sua regnum Domini conspexit; In Luc. X 191: eum venisset in regnum suum; de fide III 12, 99: An negamus in regno Dei pro- phetas esse, cum et latroni dicenti: 'Memento mei, eum veneris in regnum tuum’, responderit Dominus: "Amen dico tibi, hodie mecum eris in paradiso'? Aut quid est esse in regno Dei, nisi aeternam nescire mortem? Qui nesciunt aeternam mortem, vident Filium ho- minis venientem in regnum suum.
Str. 4. V. 1: "Opus stupent et angeli."
Zur Konstruktion "stupere aliquid" ^) vgl. hymn. VI 5, 3: 'ele- menta mutata stupet', ferner: de fide IV 1, 10: qui stuperent...
1) Zu 'quaesit — quaesivit? s. Neue, Formenlehre ΠῚ" 8, 446 f.
2) Zum Texte s. Anhang II. & 11.
3) So noch in der Oration des Gründonnerstags und Üharfreitags in der rómischen Liturgie.
4) Vgl. Amm. Marc. XVI 12, 57: spumans cruore barbarico decolor alveus insueta stupebat augmenta.
620 August Steier:
novam pompam; ibid. 2, 26: mysterium Christi, quod stupuerunt et angeli; ep. 18, 21: quis ... vices stupeat annorum? ep. 18, 23: terrae stupuere solem; hex. III 16, 68: quis ... non stupeat tan- tam ... artem? Ebenso gebraucht ist “obstupere’: de fide IV 1, 5: obstupuerunt et angeli caeleste mysterium.
Str. 4. V. 3: ' Christoque adhaerentem reum."
"reus! hier prägnant „der Sünder‘ wie ep. 26, 20: reus und rea.
Die Wendung “Christo adhaerere! ist jedenfalls I Cor. 6, 17: 'qui autem adhaeret Deo* (bezw. Deuteron. 4, 4, cf. Thesaur. I 636) entnommen und ist bei Ambrosius häufig; so: In Ps. 43, 86: adhae- reamus Domino Iesu; de Abrah. I 2, 4: adhaerere Christo, ebenso In Ps. 118, 1, 5; ibid. 2, 9: Christo adhaerentes; ibid. 11, 5: ut ad- haereat Christo; de obit. Theod. 7: Christo se adhaerere; hex. VI 8, 45: Christo adhaeret; de Cain et Abel I 2, 5: Christianus adhaerens Deo.
Str. 4. V. 4: * vilam beatam carpere.
Die Redensart 'vitam carpere! findet sich: In Luc. VII 39: vitam carpet aeternam; In Ps. 118, 3, 17: vitam carpebat aeternam; de interp. Iob. III 5, 18: vitam carpit aeternam; ähnlich: In Ps. 47, 23: requiem illam carpat aeternam; In Ps. 36, 20: fructum aeternae carperet vitae; de Spir. sanct. II 7, 67: vitae odorem carpebat aeternae.
Str. 5. V. 1 u. 2: 'Mysterium mirabile, ut abluat mundi luem.
"ues? ist wie hier in übertragener Bedeutung gebraucht: In Ps. 1, 27: Intimis enim concepta visceribus lues culpae, processu temporis coacervatur; ibid. 28: Omnis postremo mundi huius corrup- tela pestilentia est. Ne ergo tetigeritis, ne adtaminaveritis eam. Luces est, contaminat: morbus est, polluit. In Ps. 39, 8: luem mor- tis; In Luc. VI 107: mundum . . . quasi luem caves.
Zu V. 3: * peccata tollat omnium? vgl. hymn. II 8, 3: peccata qui mundi tulit, (Kap. 2. 8 2. S. 568.)
Str. 5. V. 4: ' carnis vitia mundans caro.’
Zu 'carnis vitia" vgl. In Ps. 37, 5: se a carnis vitiis abluendo. "mundare! gebraucht Ambrosius (im Wechsel mit diluere, ab- luere, peccata tollere), um den Vorgang der Erlósung zu bezeichnen: de Iacob I 5, 17: ut totus mundus eius mundaretur sanguine; In Ps. 43, 17: mundi totius peccatum suo cruore mundarit!); de bened. patr. 4, 24: (Christus) nostra, quae fecimus, peccata mundavit;
1) Zu beachten ist an diesen beiden Stellen das Wortspiel 'mun- dus — mundare, das auch im Hymnus unverkennbar ist (rel. Str. 5. V.2 und 4). Ein ähnliches Wortspiel führt Reignier, de la latinitó des sermons, de S. Augustin (Paris 1886) S. 116 aus Augustin an: *o munde immunde.’
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 621
ibid. 25: Dominus ab omni peccatorum labe mundavit; ep. 65, 10: mundavit sanguine delicta universorum; de off. ΠῚ 18, 103: mundat peccata nostra.
"caro! (sc. Christi) findet sich: In Ps. 35, prol. 3: beata caro Domini, qui victum omnibus ministravit; In Ps. 36, 36: Caro ergo est, quae in Christo apparuit vel Christus in carne; (Bir.) de incarn. 6, 56: Nam quae erat causa incarnationis, nisi ut caro, quae peeca- verat, per se redimeretur? ... Hoe enim in se obtulit Christus, quod induit.
Str. 6: *Quid hoc potest sublimius, ut culpa quaerat gratiam metumque solvat caritas reddatque mors vitam novam?
Zur Fragewendung vgl. in diesem Hymnus Str. 2. V. 3 ὦ, 4: "quem non gravi solvit metu latronis absolutio?' ferner hymn. VI 7, 3 und 4: “Quis haec videns mirabitur iuges meatus fontium?" und hymn. VII 4, 1 und 2: 'Hic quis requirat testium voces, ubi faetum est fides?'; aufserdem aus der Prosa: ep. 37, 38: Quid autem sublimius sanctà Pelagià ...? In Ps. 118, 16, 8: quid enim Christi odore subli- mius? de interp. Iob I 1, 2: Quid sublimius Paulo? (vgl. ferner 8. 598.)
Dem in V. 2 dieser Strophe ausgesprochenen Gedanken giebt Ambrosius Ausdruck: In Ps. 40, 1: redemptio, quomodo hominem renovaret a culpa: quasi sanctificatio, quomodo eum sanctificaret ad gratiam; ep. 37, 9: culpa autem gratiam fecit.
Unter caritas (V. 3) versteht Ambrosius (nach Joh. 4, 16: 'ca- ritas est Deus >) „Christus“, so: In Ps. 36, 66: caritas Christus est; In Ps. 40, 32: quia Christus est caritas. Der Inhalt dieses Verses findet sich: ep. 75, 5: Timor ergo ad libertatem perducit, libertas ad fidem, fides ad carilatem: caritas acquirit. adoplionem, adoptio hereditatem; ep. 78, 10: quia earitas timorem excludit foras.
Zu dem in V. 4 dieser Strophe
und V.3 u. 4 von Str. 7: "moriatur vita omnium resurgat vita omnium",
sowie V. 1 u. 2 von Str. 8: "cum mors per omnes transeat, omnes resurgant mortui"
in der Form der Antithese ausgesprochenen Gedanken vgl. ep. 44, 14: omnes in illo (Christo) mortui sumus, ut vivamus Deo; de off. I 37, 185: moriatur earo nostra, ut in ea omnis eulpa moriatur et quasi ex mortuis viventes novis resurgamus operibus ac moribus; Bi de fide res. II 46: Itaque mors eius (Christi) vifa est omnium; (Bir.) In Ps. 36, 36: ipsius (Christi) mors vita est^); In Lue. X 126; caro moritur, ut resurgat.
1) Dieselbe Antithese findet sich bei Florus: (113 — I 18, p. 24 Jahn) “et in ipsa morte ira vivebat. Ambrosius hat, wenn er auch in der
699 5 August Steier:
Str.7. V. 1u. 2: 'Hamum sibi mors devoret | suisque se nodis liget."
Zu 'hamum devorare! vgl. de virginit. 18, 119: O si mihi liceret illum hamum vorare!
Derselben bildlichen Ausdrucksweise wie in V. 1 «w. 2 (wobei mors — diabolus, hostis invidus ist) bedient sich Ambrosius: In Lue. IV 61: innodatus diaboli laqueis; In Luc. X 110: nodo mortis exuta; In Ps. 39, 19: Ideo .. . adversarius (== diabolus) deicitur in incendium, catenis quoque perpetuis alligatur.
Wie die Untersuchung darthut, lassen sich zur Sprache des Hymnus zahlreiche Parallelstellen aus der Prosa des Ambrosius er- bringen. An zwei Stellen (Str. 1. V 1 und Str. 5. V. 3) konnten Bibelcitate nachgewiesen werden, die sich in der gleichen Variierung in den prosaischen Schriften finden, eine Erscheinung, die als Argu- ment für die Echtheit des Hymnus gelten darf, da Ambrosius in manche Hymnen (vgl. insbesondere hymn. IV) Bibelcitate aufgenom- men hat. Mithin pflichte ich Biraghi und Dreves bei, wenn sie Am- brosius für den Verfasser des Hymnus halten.
Kap. 3. S 8. hymn. XII: ‘Agnes, beatae virginis." ἢ
Diesen Hymnus hat Biraghi in seinen Kanon aufgenommen, da Ambrosius in seiner Schrift de virginibus I cap. 2°) das Martyrium der hl Agnes zum Gegenstand einer Betrachtung macht, die viele sachliche und sprachliche Übereinstimmungen mit dem Hymnus aufweist, oder wie Dreves sagt, im Hymnus ,in Verse umgesetzt ist.“ In neuester Zeit hat jedoch Pio Franchi de’ Cavalieri (B. Ag- nese nella tradizione e nella legenda. Rom 1899. X. Supplementheft der römischen Quartalschrift p. 3—9) gegen die Autorschaft des Ambrosius verschiedene sachliche Gründe vorgebracht, welche Dreves (Innsbrucker Zeitschrift f. kath. Theol. 25. Jahrg. 1901. Heft 2 5. 356—365) zu widerlegen versucht hat. Deshalb mufs ich, ehe ich auf die sprachliche Untersuchung eingehen kann, die für und wider die Echtheit des Hymnus geltend gemachten Argumente prüfen.
Cavalieri behauptet, dafs das Martyrium der hl. Agnes in der Schrift de virginibus ganz anders dargestellt sei als im Hymnus?), und zwar in folgenden Punkten:
Theorie für e einen einfachen, schmucklosen Stil auftrat, gerade die Anti- these praktisch sehr gerne verwendet (vgl. E. Norden, Antike Kunst- prosa lI S. 529 ff).
1) Vgl. Birsghi, a. &. O. S. 69—72; Dreves, Stimmen a. M. L. Erg. H. 53. S. 69 f. Mone, a. a. O. III 8. 177 f.
2) Diese Schrift ist i. J. 877 entstanden; vgl. Ihm, a. a. O. p. 27 u. Rauschen, a. a. O. S. 564.
3) Cavalieri, a. a. Ὁ. S. 6: *Ora & un fatto, di cui il Dreves non mostra neppure di essersi accorto, che l'inno ci descrive il martirio in un modo non solo, nella sua maggior brevità, piü particolareggiato, che nel “de virginibus’, ma intieramente diverso.’ ,
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 623
1. Es fehlt an der Prosastelle der in Strophe 3 des Hymnus erwühnte Vorgang: Die Bewachung der hl. Agnes durch ihre Eltern und die Flucht der Martyrerin aus dem elterlichen Hause.
2. Die der hl. Agnes in der 5. und 6. Strophe des Hymnus in den Mund gelegten Worte lauten an der Prosastelle anders.
3. Die Art; des Todes der hl. Agnes ist der Angabe der Prosa- stelle zufolge eine völlig andere als nach der Darstellung des Hymnus.
Was zunächst die beiden ersten Behauptungen anlangt, so muls deren Richtigkeit zugegeben werden, ohne dafs deshalb die Schluls- folgerung berechtigt ist: „Ambrosius hat Vorgänge, welche im Hym- nus dargestellt sind, an der Prosastelle nicht erwähnt, also waren ihm diese Vorgänge unbekannt, und der Hymnus kann nicht von ihm verfafst sein."
Zum Beweise dafür, daís diese Folgerung Cavalieris unrichtig ist, verweise ich auf hymn. I: 'Aeterne rerum eonditor' und die in Kap. 2 8 1. 8. 564 beobachtete Erscheinung, daís sich der Hym- nus hex. V 24, 88 in Prosa aufgelóst findet, ohne daís dort der Vorwurf des Hymnus mit allen Einzelheiten und Nebenumstünden dargestellt ist. (Vgl. auch die Sehlufsbemerkung zu hymm. VII. Kap. 3. 8 3. 8. 601.) Da hymn. I durch die besten Zeugnisse als echter Hymnus des Ambrosius beglaubigt ist (s. Kap. 1), so ist nur der eine Schlufs möglich: Ambrosius hat den hymn. I: 'Aeterne rerum conditor! an der Prosastelle nur teilweise wiedergegeben, ohne sich sklavisch an den Hymnus zu binden. Wenn das aber für hymn. I zugegeben wird, was sollte dann zwingend sein, für den Agnes- hymnus nicht das Gleiche anzunehmen und zu sagen: Ambrosius hat de virginibus das Martyrium der hl. Agnes als Beispiel herangezogen, ohne deshalb den ganzen Vorgang mit allen seinen Nebenumständen (und ein Nebenumstand ist der in Str. 3 erwühnte Vorgang) zu er- zählen ?
Zu dem gleichen Resultate kommt Dreves in seiner Entgegnung, mit dem ich auch hinsichtlich der Bemerkung zu dem zweiten von Cavalieri erhobenen Einwand übereinstimme: „Ambrosius lälst Agnes anders reden vor Jungfrauen zum Lobe der Jungfräulichkeit und zum Lobe des Märtyrertums.“ Ich möchte ferner beifügen, dals zu bedenken ist, dafs man es im Hymnus mit einem Gedichte, dessen einziger Zweck im Lobe der hl. Agnes besteht, zu thun hat, während de virginibus der Vorwurf, welcher den Gegenstand des Hymnus bildet und diesen ausfüllt, nur beispielsweise gestreift ist; somit waren für den Dichter andere Rücksichten malsgebend als für den Prediger.
Während also die beiden ersten Einwände den Glauben an die Echtheit des Hymnus nicht zu erschüttern vermögen, ist der dritte Einwurf Cavalieris geeignet, ernste Bedenken zu erwecken:
Ambrosius sagt de virginibus I 2, 9 von Agnes: 'stetit, oravit, cervicem inflexit| Im Hymnus lesen wir: Str. 7. V. 1: 'Percussa quam pompam tulit! Diese beiden Stellen — es sind die einzigen,
624 August Steier:
an denen vom Tode der Agnes die Rede ist — geben nun Cava- lieri (a. a. O. 8. 6 £) zu folgender Argumentation Anlafs: 'L' inno, da ultimo, non fa perire Agnese decollata, ma trafitta, o meg- lio, iugulata. Ora s. Ambrogio non poteva ignorare che presso i Romani al tempo dell’ impero 1’ esecuzione capitale “per gladium" consisteva sempre nel (aglio della testa, e che la “iugulatio”’ ed il trafiggimento erano soltanto adoperati, come colpo di grazia, con chi avesse sostenuto altri supplizi, quali le fiere o le fiamme. Non par quindi credibile che egli siasi indotto a mutare la deoollarione della vergine in altra pena cosi improbabile, contradicendo apertamente al proprio raconto.'
Cavalieri findet also einen Widerspruch zwischen “cervicem in- flexit" und ' pereussa', weil ' cervicem inflectere’ nichts heifsen könne, als „den Nacken zur Enthauptung beugen“; nach der Darstellung des Hymnus aber wird Agnes nicht enthauptet, sondern durehstochen (percussa).
Es mu/s natürlich zugegeben werden, dals für den Hymnus die Todesart der Enthauptung, obwohl der Ausdruck 'percussa' nicht dagegen sprüche, deshalb nicht angenommen werden kann, weil sonst die in den beiden letzten Strophen geschilderten Vorgünge — Agnes bedeckt, nachdem sie den Todesstreich empfangen hat, im Fallen das Gesicht mit der Hand (Str. 8. V. 2: vultumque texerat manu) — sinnlos wären. Allein der Ansicht Cavalieris, Ambrosius sage de virginibus I 2, 9, Agnes sei enthauptet worden, kann ich nicht bei- pflichten. Der Ausdruck 'cervicem inflectere’ kann wohl oft heifsen „den Nacken zur Enthauptung beugen“, allein die Phrase kann auch bedeuten „den Martertod erleiden“, ohne dafs damit etwas über die Todesart gesagt werden soll. So erwähnt Ambrosius das Martyrium des Viktor, Felix und Nabor In Luc. VII, 178 mit den Worten ' colla flexerunt' = „sie liefsen sich töten“, und Damasus gebraucht eine ühnliche allgemeine Redensart, um auszudrücken, dafs Christen den Martertod erlitten haben: Damas. 13, 4: ᾿ Militibus missis populi tunc colla dedere’, ferner Damas. 17, 3: “tunc colla dedere', ebenso ibid. 43, 3.
Nimmt man dazu, dafs Ambrosius über das Martyrium der Agnes nur mangelhaft unterrichtet war, was auch Cavalieri (a. a. O) erwähnt, und was daraus erhellt, dafs de virginib. I 2, 7 die Er- zühlung vom Martertode der Agnes mit 'traditur' eingeführt wird, so wird man umsomehr zugeben, dafs Ambrosius de virginib. I 2, 9 in einer allgemein gehaltenen Wendung vom Tode der Agnes spricht. Im Hymnus dagegen hat der Dichter seinen Stoff selbständig gestaltet!)
1) Die Unsicherheit der Überlieferung geht auch daraus hervor, dafs Damasus 40 (de S. Agnete martyre) seine Darstellung mit 'fama refert’ einleitet und das Martyrium der Agnes ganz anders schildert wie Ambrosius.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 625
und eine Todesart angenommen, welche für die dramatische Schlufs- wirkung des Gedichtes die passendste war.
Ich kann also keineswegs den von Cavalieri entdeckten Wider- spruch finden und somit auch seine Hypothese, daís ein Nachahmer des Ambrosius mit Benutzung der Prosastelle de virginibus I cap. 2 den Hymnus verfaíst habe, nicht annehmen"), zumal da die Sprache des Hymnus, wie die folgende Untersuchung zeigen soll, zahlreiche Übereinstimmungen mit der Prosa des Ambrosius aufweist”), die sich nicht blofs auf de virginib, I cap. 2, sondern auf die verschie- densten Schriflen erstrecken. Gerade den zuletzt erwühnten Umstand halte ich für ein wichtiges Argument gegen die Hypothese Cavalieris. Doch ich will zuerst Beweise erbringen und dann Schlüsse ziehen,
Str. 1. V. 1 u. 2: "Agnes, beatae virginis natalis est, .. .'
Die Form ' Agnes? als Genetiv”) gebraucht Ambrosius aus- schliefslich statt 'Agnetis'; (Bir.) de virginib. I 2, 5: natalis est sanctae Agnes; dementsprechend sagt er auch ep. 37, 37: Agnem; de off. I 41, 213: de sancta Agne. Mone (a. a. O. III B. 177) be- merkt hierzu: „Agnes. Ambrosius gebraucht diesen griechischen Genetiv, um den Namen der Heiligen (ayvn) nicht mit dem latei- nischen 'agna' zu verwechseln); später wurde 'Agnes' für den
1) Jedoch stelle ich mich nicht auf den Standpunkt von Drevea, der in seiner Entgegnung (Innsbrucker Zeitschrift a. a. Ὁ.) sagt: „Wenn ein Widerspruch vorhanden wäre, so würde ich annehmen, dals Ambro- sius in der Zeit, die zwischen der Rede über Agnes (vor 877) und im Hymnus auf dieselbe (nach 386) verstrichen ist, erfahren habe, dieselbe sei nicht, wie er früher geglaubt, mit dem Schwerte enthauptet, sondern mit dem Schwerte durchstochen worden." Diese Argumentation erscheint mir bedenklich, besonders deshalb, weil zwar für die Schrift de virgini- bus als Abfassungszeit das Jahr 377 angenommen wird, wogegen die Zeit der Entstehung des Hymnus keineswegs feststeht. Warum Dreves behauptet, der Hymnus sei „nach 386“ entstanden, ist mir nicht erklär- lich, es mülste denn sein, dals er aus August. conf. IX 7: "tune hymni et psalmi, ut canerentur seeundum morem orientalium partium, ... in- stitutum est’, den Schlufs zieht, dafs erst in der Osterzeit dieses Jah- res (386) anläfslich der bekannten Einschlielsung des Ambrosius und seiner Gemeinde im Dome die ersten Hymnen entstanden seien; damit würde er sich aber in Widerspruch zu der Ansicht setzen, die er selbst (Stimmen a. M. L. Erg. H, 58. 8. 95) mit Recht verteidigt.
2) Auch Cavalieri giebt zu, dals die sprachliche Übereinstimmung eine auffallende ist. Eigentümlich muls es indels erscheinen, dals er die sprachlichen Parallelen aus Dreves (Stimmen a. M, L. Erg. H. 58, S. 69 f) entnimmt, während er das Buch seines Landsmannes Biraghi, aus dem doch die von Dreves angeführten Stellen stammen, nicht ein- mal nennt.
3) Vgl. Damas, 84, 4: Agnes (als Genetiv).
4) Thatsüchlieh bringen die Mauriner in der Anmerkung b zu de virginib. I 2, 6 * Agnes" mit *agnus* in Zusammenhang.
626 August Steier:
Nominativ gehalten und 'Agnetis' dekliniert.“ Indes weist Cava- lieri (a. a. O. S. 4. A. 2) schon für das Jahr 354 im Feriale ecclesiae Romanae den Genetiv ' Agnetis" nach.
“natalis’ in Weiterentwickelung der Bedeutung „Jahrestag“ gleich „Jahrestag des Todes“, gebraucht Ambrosius wie im Hymnus als Substantiv!): (Bir.) de virginib. I 2, 5: Hodie natalis est vir- ginis ... Natalis est martyris .. Natalis est sanctae Agnes; In Ps. 118, 20, 44: Sebastiani martyris, cuius hodie natalis est; als Ad- jektiv: de fide res. II 5: Nos quoque ipsi natales dies defunctorum obliviscimur et eum, quo obierunt, diem, celebri solemnitate renova- mus. Zugleich ein Beweis dafür, dafs solche Tage feierlich von der Kirche begangen wurden. Zu diesem Anlafs wird also das Lied gedichtet sein.
Str. 1. V. 2,3 u.4:°... quo spiritum coelo refudit debitum pio sacrata sanguine.' Zu “refundere’ vgl. hymn. I 6, 2: 'aegris salus refunditur' (S. 563); hymn. XI 2, 1: 'fidem refundens perditis'; ferner den Exkurs Kap. 4. 8 2. Zu “sacrata’ vgl. hymn. VIII 1, 3 und 4 "pari corona martyrum Romana sacravit fides." Str. 2. V. 1 u. 2: “Matura martyrio fuit matura nondum nuptiis.
(Bir. de virginib. I 2, 8 sagt Ambrosius: Nondum idonea poenae et iam matura victoriae; ' victoria ist aber gleich ' martyrium", vgl. hymn. IX 7, 2: “et mors triumphus. Str. 2. V. 3 u. 4: “nutabat in viris fides cedebat et fessus senex.’
“nutare’ gebraucht Ambrosius vom Schwanken im Glauben: In Luc. VII 111: fides sola nutabat; In Luc. X 11: quatitur mobilis animi nutantis affectus; In Ps. 40, 22: iusti plerique nutabant. Der- selbe Gedanke wie im Hymnus ist ausgesprochen: In Ps. 47, 9: etiam fortes viri trepidabant. Str. 3. V. 1 u. 2: 'Metu parentes territi claustrum pudoris auxerant.'
Der Ausdruck ' claustrum pudoris ist eine beliebte Wendung des Ambrosius?); vgl. hymn. IV 4, 2: “claustrum pudoris? (Kap. 2. 8 4. S. 576f)
1) Über den subst. Gebrauch von 'natalis? vgl. Rönsch, It. u. Vulg. 8. 104, der aber fülschlich einen Nominativ *natale? annimmt.
2) “ἃ forma da Ambrogio assai spesso ripetuta? sagt Biraghi (a. ἃ. O. S. 70), und Cavalieri (a. a. O. S. 4) bemerkt: “cosi la espressione *claustrum pudoris! ὁ tutta Ambrosiana?
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius: 697
St. 3. V. 3 u. 4: "solvit fores custodiae | fides teneri nescia."
"foris, is’ gebraucht Ambrosius bildlich: de virginit. 12, 72: fores tui cordis; ibid. 13, 81: labiorum fores tuorum.
Zur Bedeutung von "nescius! vgl. hymn. III 5, 3: "fides tene- bras "b hymn. V 5, 4: 'fraudis venena nesciat. (8. 571f. u. S. 587.
"nescius! findet sich wie hier mit Infinitiv konstruiert"): de virginib. I 2, 7: mori adhue nescia; ibid. II 2, 9: prodire domo nes- cia; ibid. II 4, 23: puella fugere nescia.
Str. 4. V. 1u. 2: 'Prodire quis nuptum putet
sie laeta vultu dueitur',
Zum Supin nuptum! vgl. hymn. VI 3, 3 und 4: "adoratum . . . Magos duxerit' (S. 593). V. 1 ist fast wörtlich zu lesen hymn. X 8, 1: "prodire quis mundwum putet."
Genau so wie hier im Hymnus sagt Ambrosius von Agnes: (Bir.) de virginib. I 2, 8: Non sie ad thalamum nupta properaret, ut ad supplici locum laeta successu, gradu festina virgo (Agnes) pro- cessit. Zu beachten ist die in beiden Füllen gleiche Konstruktion des Ablat. limit. “laeta vultu' und 'laeta sueeessu. Denselben Ge- danken führt Ambrosius bei der Schilderung des Martyriums der hl. Pelagia aus: (Bir.) de virginib. III 6, 34: Fertur muptialem in- duisse vestem, ut non ad mortem ire diceres, sed ad sponsum.
ducitur! (sc. ad mortem) gebraucht Ambrosius prägnant: de Nabuthe 5, 21: Vidi ego pauperem duci.
Str. 4. V. 3 u. 4: 'novas viro ferens opes
dotata censu sanguinis.
"census, us’ findet sich in übertragener Bedeutung: ep. 31, 7: censu pio dives; ep. 38, 7: censum bonitatis tuae; de Iacob II 5, 20: censu fidei.
Mit dem i» V. 4 gewühlten Bilde sagt Ambrosius: hex. III 13, 56: Eeclesia . . . Christi eruore dotata; de Isaac 5, 48: Laudant etiam munera animae, quae missa sunt a sponso, quibus dotata veniebat; ep. 31, 7: misericordiae quoque dotata patrimonio.
Str. 5. V. 1u. 2: ' Aras nefandi numinis
adolere taedis cogitur.’
"aras taedis adolere’ ist wohl eine Reminiscenz an Verg. Aen. 7, 71: castis adolet . . . altaria taedis?) Den Ausdruck gebraucht Am- brosius: de off. III 17, 100: quo adolerent altaria; de loseph 3, 17: thymiama, quo adolent altaria piae mentis; In Lue. I 28: utinam nobis quoque adolentibus altaria . ..; ep. 4, 3: cum spintu adoles aureum illud thymiamaterium.
1) Vgl. zu dieser Konstruktion Draeger, histor. Syntax * II 3. 372. 2) Vgl. Tacitus hist. II 3 altaria adolentur.
628 August Steier:
Zu beachten ist, dafs Vers 1 die Eigenart, unter dem Plural 'arae' einen Altar zu verstehen, mit de virginib. I 2, 7 gemeinsam hat, wo es von Agnes heifst: vel si ad aras invita raperetur. Die gleiche Erscheinung zeigt Lucret. I 89 (ed. Brieger) ante aras; Verg. Aen. 3, 545: ante aras; ibid. 4, 219: arasque tenentem; Ovid. met. 7, 14: Ibat ad antiquas Hecates Perseidos aras; Curt. 8, 11, 24: (ed. Stangl 8.337) arae Minervae Victoriae (= Altar der ᾿Αθηνᾶ Νίκη).
Einen genauen Unterschied macht Ambrosius zwischen “ara’ und 'altaria, ium'!), indem er unter 'ara' den heidnischen, unter “altaria’ den christlichen Alter versteht?); so ist im Hymnus und de virginib. I 2, 7 (ad aras), ara vom heidnischen Altar gebraucht; diese Unterscheidung zeigt sich ferner: In Luc. IX 20: ara deicitur, ut erigantur altaria; de virginib. III 6, 33: iam enim sacrilegas aras praecipitata subvertam.
Str. 5. V. 3 u. 4: 'respondet: Haud tales faces sumpsere Christi virgines;
Str. 6: Hic ignis extinguit fidem, haec flamma lumen eripit; hic hic ferite, ut profluo cruore restinguam focos.'
Zu ‘profluus’ vgl. hymn. VI 8, 2: “panis rigatur profluus' und In Ps. 118, 17, 32: sanguinis proflua.
Die hier der Agnes in den Mund gelegten Worte finden sich de virginib. I cap. 2 nicht (vgl. die einleitenden Bemerkungen zu diesem Hymnus), jedoch dürfen die Worte ' quid percussor moraris?", welche Agnes de virginib. I 2, 9 an den Henker richtet, in Parallele gebracht werden. Auffallende Áhnlichkeit mit Vers 4 zeigt die Rede der Pelagia: (Bir.) de virginib. III 7, 33: Iam enim sacrilegas aras praecipitata subvertam et accensos focos?) cruore restinguam. Ferner ist zu vergleichen: In Luc. IX 33: incendia proprio cruore restinxerit ; de Iacob II 11, 47: Manabat e vulneribus cruor et effossis vulneribus sanguis effusus ipsos flammarum exstinguebat globos.
Str. 7. V. 1: 'Percussa quam pompam tulit'!
Derselbe Ausruf beim Anblick einer Martyrerin findet sich: (Bir.) de virginib. II 2, 17: quae pompa illa! ibid. II 4, 80: quae pompa illa!
1) *altaria, ium? findet sich bei Ambrosius wie in der klassischen Zeit nur als plurale tantum (vgl. Neue, Formenlehre I? S. 689 u. 8832) u. Maas, Poet. Plural, Archiv 479 ff.
2) Diesen Unterschied macht z. B. Damasus nicht. Vgl. Damas. 68, 1: *hanc aram Domini servant Paulusque Iohannes.’
3) Bei *focos? braucht hier ebensowenig an Metonymie gedacht zu werden wie im Hymnus, da, wie Wölfflin (Sitzungsber. der bayr. Akad. d. Wissensch. 1881. Bd. II. Heft 1 S. 39) mitteilt, „schon bei Vol- catius (vita Avid. Cass. 4, 3) focus an die Stelle von ignis getreten ist."
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 629
Str. 7. V. 2, 8 u. 4: "Nam veste se totam tegens
curam pudoris praestitit, ne quis retectam cerneret."
Hiermit stimmt überein, was Ambrosius de off. I 50, 255 von Agnes sagt: castitaiem protewit. Von den Schwestern der Pelagia heifst es de virginib. III 6, 35: suspensu paululum in cinctum sinu, quo pudorem tegereni; und von Pelagia selbst: (Bir.) ep. 37, 38: Quid autem sublimius sancta Pelagia, quae vallata persecutoribus, prius- quam tamen in eorum conspectum veniret, aiebat: Volens morior, nemo me continget manu, nemo oculo protervo violabit virginem, mecum feram pudorem, mecum incolumem verecundiam.
Str. 8: "In morte vivebat pudor, vultumque texerat manu, terram genu flexo petit") lapsu verecundo eadens.'
Zur Antithese “in morte vivebat vgl. hymn. XI. Str. 6, 7 u. 8 (Kap. 3. 8 7. 8. 621 und die dortselbst Anm. 1 aus Florus angeführte Stelle: *et in ipsa morte ira vivebat'). Ebenso wie hier wird auf das Schamgefühl der Agnes hingewiesen de virginib. I 2, 9: Habetis igitur in una hostia duplex martyriwm pudoris et religionis.
Schon Biraghi (a. a. Ὁ. 8. 72) hat auf die Ähnlichkeit der in den beiden letzten Strophen geschilderten Scene mit Eurip. Hec. v. 568—570 (Tod der Polyxena) aufmerksam gemacht:
*f δὲ θνήςκους᾽ ὕμιυς πολλὴν πρόνοιαν εἶχεν εὐςχήμιυς Teceiv, κρύπτους᾽ ἃ κρύπτειν ὄμματ᾽ ἀρςένων χρειών.ἢ
Ähnlich schildert Ovid. fast. 2, 833 sq. den Tod der Lucretia:
"tunc quoque iam moriens, ne non procumbat honeste, respicit, haec etiam cwra cmlentis erat.
Ich glaube somit durch den angestellten Vergleich zwischen der Diktion des Hymnus und der Ausdrucksweise, der sich Ambrosius in seinen prosaischen Schriften bedient, Belege erbracht zu haben, welche berechtigen, diesen Hymnus mit Biraghi und Dreves, trotz der Aus- führungen Cavalieris dem Ambrosius zuzusprechen.
Kap. ὃ. 8 9. hymn. XIII: 'Amore Christi nobilis.' *)
Für die Echtheit dieses Hymnus giebt es kein älteres, glaub- würdiges Zeugnis; Biraghi hat ihn in seinen Kanon nur als Bestand-
1) Vgl. Lucret. I 92: (ed. Brieger) "terram genibus summissa petebat" ; Verg. Aen. 3 98: summissi petimus terram."
2) Vgl. Biraghi, a. a. Ὁ. 8. 97—102; Dreves, Stimmen a. M. L. Erg. Heft 58. S. 64—967.
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIIL 41
624) August Steier:
teil der Liturgie der mailändischen Kirche aufgenommen. Deshalb kann sich der Echtheitsbeweis nur auf die Sprache des Hymnus stützen.
Str. 1: ' Amore Christi nobilis et filius tonitrui arcana, lohannes, Dei fatu revelavit sacro."
Die beiden ersten Verse deuten auf Marc. 3, 16: ' filii tonitrui" (Sabatier III 197). Hiernach werden Johannes und Jacobus von Ambrosius häufig 'filii tonitrui" genannt; so: ep. 22, 5: caeli erant Iacobus et Iohannes: denique filii tonitrui nuncupantur; et ideo quasi coelum Iohannes Verbum apud Deum vidit; de Iacob. II 11, 46: (Schenkl 49) caeleste resultat oraculum sicut in Iohanne et Iacobo tonitrui filiis resultabat; In Luc. VII 5: Nec Iacobus et Iohannes mortui Fili tonitrui ... sed subiacent; In Luc. IX 35: Imago Cae- saris non reperitur in lacobo vel Iohanne, quia fili tonitrui sunt; In Ps. 45, 2: filii tonitrui Iacobus et Iohannes.
"revelare! = „enthüllen, offenbaren“ bei Ambrosius sehr häufig; so de Noe 8, 26: revelavit mysterium; in der gleichen Bedeutung: de Elia 21, 77 und 80; de Iacob II 7, 30; ibid. 9, 39; de Abrah. II 1, 1; In Ps. 37, 22; In Ps. 39, 24; ep. 64, 7 und 8; ep. 65, 4; In Luc. V 105; In Luc. VI 8.
Zum subst. Gebrauch von ' arcanum" (Thesaurus II 434) vgl. de obit. Val. 75: arcana ecclesiae ... secreta mysterii; Apol. Dav. 12, 58: secreta et arcana sapientiae; In Ps. 118, 2, 28: arcana sapientiae.
fatus, us’ = „Itede“ findet sich de fide I 16, 106: visu in- comprensibilis, fatu ininterpretabilis, sensu inaestimabilis.
Den in dieser Strophe ausgesprochenen Gedanken giebt Am- brosius: de inst. virg. 7, 46: iste (Iohannes) dilectus Domini, qui e pectore eius hauserat secreta sapientiae et piae voluntatis arcana; ep. 65, 4: Sapientia autem Dei Christus, in cuius pectore recumbebat Iohannes, ut de principali illo secretoque sapientiae hausisse divina proderetur mysteria.
Str. 2: “Captis solebat piscibus patris senectam pascere, turbante dum nutat!) salo immobilis fide stetit.
"senecta, ae’ — ' senectus, utis’ findet sich bei Ambrosius nur: de virginit. 7, 39: morum senectam (also in übertragener Bedeutung).
Zur Metonymie 'paítris senectam pascere vgl. hymn. IX 4, 8: "eastrisque raptos impiis’ und hymn. VIII 6, 2: 'egena cogit agmina."
1) Zum Texte s. Anhang II. 8 13.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 631
"turbare" — „in Aufregung, Unruhe sein“, (reflexiv)*) gebraucht Ambrosius nicht; bei ihm ist turbare" stets transitiv.
Zu 'nutat! (das Biraghi für das handschriftliche “natat’ emen- diert hat) vgl. hymn. XII 2, 3: 'nutabat in viris fides’; jedoch ist “nutare’ dort in übertragener, hier in eigentlicher Bedeutung gebraucht.
'salum, i’ = „das bewegte Meer“ findet sich de Cain et Abel I 10, 42: in salo maris; ep. 2, 1: adversum impetus saevientis sali; daneben ist 'salum' bildlich verwendet in Verbindungen wie In Ps. 118, 5, 33: in salo saeculi huius, ebenso In Ps. 47, 10; de interp. Dav. 1V 5, 19: in istius salo vitae, ebenso de bon. mort. 4, 15; so auch in diesem Hymnus Str. 4, 2.
"stare" (prägnant) — „unerschütterlich feststehen“, so ep. 21 (sermo c. Aux.) 12: non enim recesserat Dei servulus, sed sielerat timoris ignarus.
Zur Verbindung "immobilis fide stetit! vgl. In Ps. 35, 29: sed fide stabat; In Ps. 61, 18: Immobilis ergo fide Stephanus immobilem Christum videbat.
Str. 3. V. 1 uv. 2: Hamum profundo merserat, piseatus est Verbum Dei.’
"hamum mergere' ist bei Ambrosius nicht gebräuchlich; er ge- braucht dafür nach Matth. 17, 26: “mitte hamum" (Sabatier ΠῚ 103), bamum mittere, so In Luc. IV 73: mitte hamum.
“mergere’ ist hier nach Analogie von 'demergere' (In Ps. 37, 20: Aegyptiorum ... populos Rubri maris demersit profundo) mif Dativ (profundo) konstruiert; so gebraucht es Ambrosius: In Ps. 118, 18, 29: qui veri illius Aegyptii regis stravit exercitum et abyssi mersit profundo; In Ps. 118, 20, 2: totum uratur eorpus incendiis, mergatur profundo; ln Luc. IV 51: Cur mystieo numero mergere iubetur?
Der in Vers 2 ausgesprochene Gedanke findet sich: de virginit. 18, 119: Quis enim thesaurus in nobis est nisi Dei Verbum? Dei ergo et retibus et hamo piscalur; hex. V 7, 17: Evangelium est mare, in quo piscantur Apostoli, in quo mittitur rete; de Isaae 5, 40: Transivit Iohannes, qui Verbum apud Patrem invenit.
Str. 3. V. 8 u. 4: 'iactavit undis retia, vitam levavit omnium."
In der Verbindung mit 'retia' gebraucht Ambrosius nicht das verbum intensivum?), sondern iacere; so de off. III 11, 71: ubi num- quam ante iaciebant retia. 'iactare" findet sich ep. 64, 3: iactare in mare; ep. 76, 12: in seopulos iactetur procellä.
1) So gebraucht es Verg. Aen. 6, 800: "et septemgemini turbant trepida ostia Nili und Aen. 6, 857: 'turbante tumultu.* 2) Vgl. Cels. dig. 19, 1, 12: iactare rete.
41*
632 August Steier:
Den Inhalt dieser und z. T. der vorigen Strophe giebt Ambro- sius (Bir.) de virginit. 20, 131: Vide, quid piscator etiam iste (Io- hannes) profecerit. Dum in mari lucrum suwm quaerit, vitam invenit omnium. Lembum deseruit, Deum reperit; scalmum reliquit, verbum invenit ... Hic ergo piscator, dum ipse turbato agitatur salo, mobili mentes statione nutantes fundavit in petra; ähnlich heifst es de in- carn. 3, 15: (Iohannes) quasi piscator affectus, qui iam non pisces caperet, sed homines vivificaret.
Str. 4: * Piscis bonus pia est fides!) mundi supernatans salo, subnixa Christo pectore sancto locuta Spiritu.'
Zu 'salum, i ( bildlich) vgl. die zu Str. 2. V. 8 angeführten Stellen.
“supernatare’ — „oben darüber, daraufschwimmen' konstruiert Ambrosius mit Dativ 2): (Bir.) hex. V 11, 32: Quae si quando super- natant fluctibus; (Bir.) de exc. Sat. I 43: resolutam tabulam, cui supernatans iuvaretur. Dazu fand ich noch: hex. III 2, 9: ferrum aquae supernatavit; hex. V 22, 74: quo melius aquis poesint super- natare; de Spir. sancto II prol. 14: quae fluctibus supernatant mundi.
Die Konstruktion 'subnirus aliqua re’ ,gestülel auf etwas, im Vertrauen auf etwas“ gebraucht Ambrosius gerne; so: In Ps. 43, 24: auctoritate subnixus; In Ps. 118, 3, 35: dote subnixus; de obit. Theod. 56: subnixum viribus; de fide res. II 59: subnixam ... remi- gio; ep. 37, 26: Regali enim subnixus fastigio; ep. 61, 6: tanta sit humilitate subnixa; de fuga saec. 4, 17: fidei suffragio subnixi; de Iacob I 8, 36: nulla veritate subnixus; de Abrah. II 8, 57: subnixa geminatis subsidiis; de myst. 3, 9: subnixum prophetico testimonio; de off. II 20, 99: divinà subnixus gratià.
Zu V. 4: * sancto locuta Spiritu! verweist Biraghi (a. a. O. 8. 99) auf ep. 11, 4: cum et alius vir sancto locutus Spiritu dixerit decli- nantes huiusmodi bestias nec salutatione recipiendas, und bemerkt “Sottintendesi, verso e allusione a tutti noti dell’ Inno noto"; diese Annahme, der auch Dreves beipflichtet, geht m. E. zu weit, da Am- brosius auch an anderer Stelle eine ähnliche Wendung gebraucht, ohne dafs hier an eine Anspielung auf diesen Vers zu denken ist: ep. 63, 31: ut Esaias Spiritu divino locutus est.
Str. 5: “In principio erat Verbum et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum; hoc erat in principio apud Deum: Str. 6. V. 1: Omnia per ipsum facta sunt.’
1) Über die Anspielung auf das altchristliche Symbol IXOYX spricht Biraghi (a. a. O. S. 98 f) ausführlich und zieht daraus mit Recht einen Schlufs auf das Alter des Hymnus.
2) Vgl. Apul. met. 6, 29: arieti supernatasse.
^ elvelkmsti
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 635
Diese Verse stellen sich als den Anfang des Johannesevange- liums dar und sind wörtlich in den Hymnus übernommen.') Mit Recht leitet Biraghi daraus einen Beweis für die Echtheit des Hym- nus ab, da Ambrosius Joh. I 1 sqq. oft als Widerlegung der von den Arianern angefochtenen Lehre verwendet; so eitiert er de fide I 8, 57 diese Verse und führt fort: Omnes haereses hoe capitulo brevi Pis- cator noster exclusit ... Arius eonticescat ... Babellius obmuteseat. Noch deutlicher spricht Ambrosius aus, warum er an dem Texte Joh. I 1 sqq. ohne jede Änderung festhält, wieder im Kampfe gegen die Arianer: In Luc. I 13: Tinea haereticus est, tinea Photinus est, tinea tua Arius est. Beindit vestimentum, qui separat a Deo Ver- bum. Seindit vestimentum, cum legit: "In Principio erat. Verbum cet Verbum erat apud Deum et Deus erat, — Integrum enim vestimentum est, si legas: “Et Deus erat Verbum. Danach erscheint es begreif- lieh, wenn er gerade diese Stelle, obwohl er sonst (vgl. hymn. IV und hymn. V) Bibelstellen gerne zu variieren pflegte, stets in der gleichen Form, die auch die Verse des Hymnus aufweisen, eitiert. Dies ist der Fall: In Ps. 118, 14, 23; In Lue. II 40; In Luc. X 118; de interp. Iob. I 9, 31; de interp. Dav. II 4, 15. Vers 1 der 6. Strophe allein findet sich gleichlautend mit dem Texte des Hym- nus: hex. I 4, 15; In Ps. 36, 35. Zum Vergleiche sei noch darauf hingewiesen, dafs Ambrosius in hymn. IV den Anfang des 79. Psal- mes fast unverändert aufgenommen hat (vgl. Kap. 2. 8 4. 8. 575).
Str. 7. V. 2: 'cruorque delictum lavans.’
Die Verbindung 'delictum lavare! gebraucht Ambrosius: In Luc. II 41: mea lacrimae illae delicta laverunt; In Luc. VI 18: la- vare delictum, ebenso In Luc. X 89; de poen. II #, 71: lavare delicta; de Ioseph 10, 59: ut . . . delicta lavaret; de exe. Bat. I 5: eius de- licta lavarunt.
Str. 7. V. 3 u. 4: "hoc morte praestat martyrum, quod fecit esse martyres."
Zu ‘hoc’ (Ablativ des subst. Pronomens im Neutrum) vgl. In Luc. V 67 per hoc. Der echt vulgürlateinischen Konstruktion "fa- cere’ mit Akkus. mit Inf.) = bewirken, efficere, eurare (französ, faire mit Infinitiv) bedient sich Ambrosius: In Ps. 40, 35: Fecisti terram esse, quod coelum est; In Ps. 118, 19, 29: diabolus tentans fecit ascendere Salvatorem; In Luc. X 109: Unus Dei triumphus fecit omnes prope iam homines triumphare.
1) Über die metrischen Licenzen, die dadurch entstehen mulsten, s. Kap. 5. 8 3.
2) Vgl. Rónsch, It. u. Vulg. S. 366f; Thielmann in Woltflins Archiv III 180; Drüger, histor, Syntax 8 442; Kaulen, Handbuch der Vulgata S. 286.
634 August Steier:
Der in den beiden Versen ausgesprochene Gedanke findet sich: In Ps. 36, 57: (Johannes), qui ante omnes ad Christi agonem fidei testis .. .; bonus praeco, qui ad certamen alios excitabat.
Str. 8: * Vinctus tamen ab impiis calente olivo dicitur lersisse mundi pulverem, stetisse victor aemuli.'
Zu dieser Strophe hat Biraghi auf eine sehr gute Parallelstelle aufmerksam gemacht: In Ps. 118, 2, 8: Haec ergo mirantibus aliis respondit anima lohannis: 'Fusca sum et decora, filiae Hierusalem" (Cant. 1, 4); fusea per culpam, decora per gratiam. Dicit et caro: " Fusca sum et decora’; fusca pulvere sacculari. quem certando collegi, decora oleo spiritali, quo mundi huius pulverem squaloremque detersi. Fusca per vitium, sed decora iam per lavacrum, quod abluit omne delictum. Was hier von Johannes gesagt ist, wird ep. 42, 20 von den Martyrern ausgesprochen: Hoc ergo oleo ungit ecclesia cervices suorum, ut suscipiant iugum Christi: hoc oleo unxit martyres, wf saccularem ab eis pulverem detergeret.
“stetisse’ ist hier in der gleichen Bedeutung gebraucht wie Str. 2. V. 4.
Es mufs zugegeben werden, dafs der Hymnus in vielen Stücken Übereinstimmungen .mit den prosaischen Schriften des Ambrosius aufweist. Immerhin ist nicht zu verkennen, dafs die sprachlichen Parallelen, die sich für den Hymnus erbringen liefsen, keineswegs so auffallende sind, wie sie vielfach für die bisher behandelten Hymnen nachgewiesen werden konnten; für nicht wenige Verse des Hymnus war es überhaupt unmóglich, Beweisstellen in der Prosa aufzufinden. Deshalb móchte ich den Hymnus nicht mit der gleichen Sicherheit, wie Biraghi und Dreves es gethan haben, dem Ambrosius zusprechen, wenngleich manche Momente auf ihn als den Verfasser des Hymnus deuten.
Kap. 3. 8 10. hymn. XIV: * Aeterna Christi munera.'!)
Diesen Hymnus bezeichnet Beda (de arte metrica cap. 11) zu- sammen mit hymn. I, II, III und V als 'hymnus Ambrosianus.” Wenn auch, wie ich in Kap. 1 dargelegt habe, diese Notiz keineswegs be- rechtigt, Ambrosius für den Autor des Liedes zu halten, so folgt daraus doch nicht, dafs man, wie es Mone (a. a. O. I 144) gethan hat, deshalb dem Ambrosius den Hymnus absprechen müsse. Nach- dem also auch für die Echtheit dieses Hymnus ebensowenig wie für
1) Vgl. Biraghi, a. a. O. S. 108—107; Dreves, Stimmen 8. M. L. Erg. Heft 58. S. 18 ἢ; Kayser, a. a. O. S. 219—242, der für diesen Hymnus die Echtheit aufrecht erhält.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 635
den vorigen Zeugnisse vorliegen, ist man bei einer Untersuchung der Echtheitsfrage auf den sprachlichen Ausdruck des Hymnus an- gewiesen.
Str. 1: “ Aeterna Christi munera et martyrum victorias laudes ferentes debitas laetis eanamus mentibus."
"munera! ist hier im gleichen Sinne gebraucht wie hymn. VH 1, 2, wo die Auffindung des Gervasius und Protasius 'munus' ge- nannt wird (vgl. Kap. 3. $ 3. 8. 596). In ühnlicher Weise sagt Am- brosius de Isaac 5, 46: Haec magni est eorona certaminis, hoe prae- clarum munus sponsalium Christi, sanguis eius et passio.
Zu ' martyrium victorias" vgl. hymn. IX 7, 2: *mors triumphus; hymn. XIII 8, 4: stetisse victor aemuli.
Den Gedanken dieser Strophe giebt Ambrosius: de fide III 17, 142: prosequamur sanctum martyrem laudibus.
Zu "laudes debitas" vgl. hymn. XII 1, 2 und 3: 'spiritum.. . debi- tum’; ep. 45, 7: si... Deo nostro debitos eultus deferamus; ep. 62, 2: deferrem debitum obsequium; de Cain et Abel I 1, 4: reverentiam Deo debitam; ibid. I 7, 26: reverentiam debitam.
Str. 2: ' Ecclesiarum principes belli triumphalis duces, coelestis aulae milites et vera mundi lumina.
"principes! nennt Ambrosius die Martyrer (Bir.) ep. 22, 7: Principes populi (Christiani) quos alios nisi sanctos martyres aestimare debemus? ibid. 10 heifst es: (martyres) "non saeculi milites, sed mi- lites Christi", wozu hymn. IX 6, 2: "Christi milites" zu vergleichen ist.
"coclesie militia! werden die Martyrer in ihrer Gesamtheit ge- nannt: de virginib. I 3, 13; ibid. I 8, 51; In Ps. 36, 58; ep. 18, 7.
Zu "/umina’ verweist Biraghi auf ep. 22, 6, wo Ambrosius von den Martyrern Gervasius und Protasius sagt: Ecce veri dies pleni luminis et fulgoris aeterni.
Str. 3: “Terrore vieto saeculi poenisque spretis corporis mortis sacrae compendio lucem !) beatam possident." Der in V. 1 ausgesprochene Gedanke findet sieh: (Bir.) In Luc. 12: Quod indicio est victores saeculi principibus anteferri. Denique ortuis regibus in perpetuum martyres regnum caelestis gratiae ho- re succedunt. de exc. Sat. I 50: invieto quodam contemptu sae- 1 huius,
1) Zum Texte s. Anhang Il. 5 14.
636 August Steier:
"mors sacra! sagt Ambrosius vom Tode der Martyrer In Ps. 118, 20, 10: sacrae mortis corona; vgl. auch hymn. VII 5, 2: ' mortis sacrae meritum."
"compendium (sc. viae) — „der abgekürzte Weg" gebraucht Ambrosius in Verbindung mit “mortis’: de off. III 20, 191: com- pendium mortis; de Nabuthe 6, 30: mortis compendia.
Str. 4: ᾿ Traduntur igni martyres et bestiarum dentibus; armata saevit ungulis tortoris insani manus.'
In ähnlicher Weise beschreibt Ambrosius die Verfolgung der Martyrer: (Bir.) In Ps. 118, 9, 2: Quam pulchre etiam de martyri- bus dicitur, qui vere militant Christo, qui persecutiones, ungulas, gladios, incendia non timentes, infestis se regibus obtulerunt. Timo- rem etenim, quem poterant habere poenarum, excluserunt amore martyri. Das Marterwerkzeug “ungulae’ nennt Ambrosius In Ps. 118, 20, 10: exaratum ungulis. “saevire’ findet sich vom , Wüten der Verfolger gegen die Gläubigen“: de Iacob II 11, 44: pardalicis feritatibus saeviebant.
Str. 5: 'Nudata pendent viscera sanguis sacratus funditur; sed permanent immobiles vitae perennis gratiá.
"viscera! gebraucht Ambrosius als , Kórperteile"') ep. 44, 13: est etiam in visceribus nostris hebdomadis explorata gratia. Häufiger findet sich das Wort in der Bedeutung „das Innere“ in geistiger Beziehung; so: In Ps. 37, 42: secreta mentis viscera, ebenso ep. 29, 6; ep. 53, 3: animi visceribus; ep. 87, 1: summä gratiä se meis visce- ribus infudit.
Der Gedanke der beiden letzten Verse findet sich: ep. 22, 4: Non enim eos (martyres) saecularis illecebra, sed divini operis grafia ad firmamentum sacratissimae passionis evexit . . . quod adversus lubricum huius saeculi stabiles permanserunt.
Zur Verbindung ' immobilis permanere" vgl. hex. I 6, 22: immo- bilem permanere; In Ps. 37, 21: Iob immobilis in sua fortitudine permansit; In Ps. 118, 5, 21: immobilis ... . permaneat.
Str. 6. V. 1: ' Devota sanctorum fides."
Während die Verbindung 'fides et devotio" bei Ambrosius sehr häufig ist (vgl. hymn. X 6, 2: ' devotionis? Kap. 3. 8 6. S. 615), und sich auch * fida devotio" findet (ep. 22, 13; hex. V 21, 68; de Ioseph 9, 51), kommt gerade der Ausdruck ' devota fides' nicht vor.
1) Vgl. dazu Kayser, 8. a. O. S. 238 f.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 637
Str. 6. V. 2: ' invicta spes credentium." " credentes! = „die Gläubigen“ gebraucht Ambrosius dem Sprach- gebrauche seiner Zeit entsprechend als Substantiv ') fast in jeder Schrift.
Str. 6. V. 3: "perfecta Chrisli caritas."
Die Wendung ‘perfeeta caritas" findet sich: ep. 78, 5: Bi non credit omnia, non videtur caritas esse perfecta. Ergo perfecta caritas omnem fidem habet; ibid. 6: perfectam caritatem; de obit. Theod. 38: perfecta caritate.
Str. 6. V. 4: "mundi triumphat principem.
“mundi princeps" — diabolus ist Ambrosius (wohl in Anlehnung an Joh. 14, 30: 'venit enim princeps huius mundi et in me non habet quidquam" und Joh. 16, 11: princeps huius mundi iam iudi- catus est) sehr geläufig. Ich führe aus den vielen Stellen nur einige an: In Ps. 118, 4, 28; ibid. B, 52; ibid. 16, 12; In Lue. II 3; In Luc. X 109; de Abrah. II 9, 62; de fuga saec. 5, 25; Apol. Dav. 3, 14; ibid. 5, 20.
"triumphare aliquem?) = „jemand völlig besiegen“ findet sich: de interp. Dav. II 7, 26: qui triumphaverunt populum ludaeorum; (Bir. In Ps. 118, 3, 34: In se voluit (Christus) principem mundi fallere, in discipulis triumphare.
Str. 7: "In his paterna gloria, in his voluntas Spiritus, exsultat in his Filius, coelum repletur gaudio.'
Zu 'paterna gloria! vgl. hymn. V 1, 1: “Splendor paternae glo- riae' (Kap. 3. 8 1. S. 583f£). Vers 3 lehnt sieh wohl an Ps. 118, 162: “laetabor ergo super eloquia tua' an, wozu Sabatier II 248 bemerkt, dafs so die 'versio antiqua' laute, dafs hingegen Ambrosius lese: "exsulto ergo in verbis tuis'; so citiert Ambrosius die Btelle In Ps. 118, 21, 10.
'replere' hat hier die gleiche Bedeutung wie hymn. II 4, 3: "replevit (Kap. 2. $ 2. 8, 567) und hymn. IX 3, 3: 'replevit.'
Str. 8: “Te nune, redemptor, quaesumus, ut martyrum consortio lungas precantes servulos in sempiterna saecula."
Biraghi verweist auf ein ähnliches Gebet: de inst. virg. 17, 104: Nunc ad te ... Pater gratiae vota eonverto, ... te quaeso, ut tuea- ris hanc famulam tuam.
1) Über den Gebrauch der substantiv. Particip. s. Rönsch, It. u. Vulg. S. 107 f.
2) Vgl. zur Konstruktion Tac. Germ. 37: 'triumphati magis quam victi sunt.’
638 August Steier:
Der Ausdruck “martyrum consortium? findet sich de poen. I 11, 49: martyrum consortia. In ührlichen Verbindungen steht 'consor- tium’: ep. 50, 19: consortia iustorum, ebenso de Noe 18, 64; In Ps. 1, 16: consortio beatorum; de fide res. II 100: hominum consortia.
Die Konstruktion 'iungere aliquid alicui rei? ') bevorzugt Am- brosius; nur vereinzelt kommt 'iungere aliquid cum aliqua re’ vor. Den Beweis hierfür werde ich im Exkurs Kap. 4. S 4 erbringen.
Die Deminutivform 'serruli? — „Diener (Gottes)" ist bei Am- brosius überaus hüufig; einige Stellen mógen genügen: ep. 21 (sermo c. Aux.) 12; ibid. 13; ibid. 14; ibid. 36; ep. 29, 6; ep. 40, 19; In Ps. 1, 33; In Ps. 36, 25; ibid. 46; In Ps. 37, 21; ibid. 50.
Wie die Untersuchung zeigt, konnten zur Sprache des Hymnus manche Belege aus der Prosa des Ambrosius erbracht werden; auch die Gedanken, die im Hymnus ausgesprochen sind, liegen im Kreise der Ideen des Ambrosius. Trotzdem möchte ich für diesen Hymnus nicht mit Bestimmtheit die Autorschaft des Ambrosius aufrecht er- halten, da infolge der allgemein gehaltenen Fassung des Liedes der Nachweis besonders charakteristischer Vergleichsstellen, die mit Sicherheit auf Ambrosius deuten, nicht möglich war.
Kap. 3. S 1l.
Es erübrigt noch, über die Hymnen, welche Biraghi unter No. XIV, XV, XVI und XVIII (in dem von Dreves, Stimmen aus M. L. Erg. Heft 58, beigegebenen Anhang No. IV, V, VI und XVIII) in seinen Kanon aufgenommen hat, zu sprechen. Was zunüchst den hymn. XVIII: “Iesu corona virginum'?) anlangt, so ist zu bemerken, dafs sich der Beweis, den Biraghi für dessen Echtheit zu erbringen versucht, auf die Schrift “de lapsu virginis consecratae' stützt, deren Echtheit schon die Zweifel der Mauriner erweckt hat (ed. Maur. tom. II p. 302 sq.), und die auch von der heutigen Kritik nicht zu den zweifellos echten Schriften des Ambrosius gerechnet wird.) Der Verfasser dieser Schrift sagt cap. 7, 29: ' Frustra hymnum virgini- tatis exposui, quo et gloriam propositi et observantiam pariter decan- tares.” In dieser Stelle erblickte Biraghi einen Hinweis auf den Hymnus und schlofs daraus, dafs Ambrosius einen hymnus virgini- latis verfafst habe, der uns in dem Liede 'Iesu corona virginum' vorliege.
Indes wäre es m. E., selbst wenn die Schrift “de lapsu virginis consecratae' von Ambrosius stammte, unberechtigt, auf Grund dieser
1) M dazu Landgraf, Beiträge zur histor. Syntax d. lat. Sprache. (Progr. d. Wilhelmsgymn. in München 1899.) S. 17 ff.
2) Vgl. Biraghi, a. a. O. S. 128—181; Dreves, Stimmen a. M. L. Erg. H. 58. S. 80—83.
3) Vgl. Ihm, a. a. O. p. 73sq.; Bardenhewer, Patrologie? S. 884; Realencykl f. prot. Theol. s. v. Ambrosius von Mailand S. 447.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 639
Stelle zu behaupten, Ambrosius habe einen hymnus virginitatis ge- dichtet. Denn das Wort 'exposui', auf dessen Bedeutung es hier ankommt, legt jedenfalls die Übersetzung „ich habe erklärt, aus- einandergesetzt“ viel näher als die Deutung, welche ihm Dreves in
ereinstimmung mit Biraghi gegeben hat, wenn er sagt 'exposui' sei hier gleich *composui' zu nehmen und mit „ich habe verfafst* zu übersetzen. Einen Beweis für diese Behauptung hat Dreves ebenso- wenig erbracht, wie ihn Biraghi versucht hat. Denn der Hinweis Dreves' auf Hildemar, der im achten Jahrhundert "expositus — compo- situs' gebraucht [vita et regula s. P. Benedieti III (Ratisb. 1880) 296: “Ambrosianus i. e. ab Ambrosio expositus (hymnus)] kann doch für den Sprachgebrauch des Ambrosius keine Beweiskraft beanspruchen, und die weitere Bemerkung 'efr. Cie. Or. I 53" (ohne Anführung des Wortlautes) ist ebenfalls hinfällig, da an der bezeichneten Stelle bei Cicero “exponere’ überhaupt nicht steht, wogegen es an der Stelle, welche Dreves zu meinen scheint: Cie. de orat, I eap. 53 (8 227), eben nicht die Bedeutung von 'eomponere' hat. (Cie. de orat. I 8 227: cum M. Cato, Galbae gravis atque acer inimieus, aspere apud populum Romanum et vehementer esset locutus, quam orationem in "Originibus' suis exposuit ipse.)
Doch auch wenn aus der in Frage stehenden Stelle 'de lapsu virginis consecratae’ hervorgehen könnte, dafs der Verfasser der Schrift einen hymnus virginitatis’ gedichtet habe, entbehrt doch die Beweisführung Biraghis, da die Autorschaft des Ambrosius für diese Schrift nicht feststeht, jeglicher sicheren Grundlage. lch möchte des- halb nicht einmal wie Dreves, der im übrigen über die Echtheit des Hymnus viel zurückhaltender urteilt als Biraghi, behaupten, „dals die Abfassung dieses Hymnus durch Ambrosius an sich nicht un- wahrscheinlich ist.“ Denn aufser den bisher geüufserten Bedenken spricht gegen die Echtheit des Hymnus auch die Zahl seiner Stro- phen — während sowohl die Hymnen der Gruppe A als die der Gruppe B (hymn. V— XIV) acht Strophen aufweisen, zählt dieser Hymnus nur vier?) — und ferner das auch von Dreves bemerkte häufigere Zusammenfallen von Wort- und Versaccent?); aufserdem
1) Wenn auch nicht die Stelle selbst, so doch 'exposui* ist richtig übersetzt von Wilpert, Die gottgeweihten Jungfrauen (Freiburg i. Br. 1892) S. 13: „Umsonst habe ich dir den Hymnus der Jungfrüulichkeit auseinandergesetzt, worauf du die Formel der Weihe (!) hersagtest und das Gelobte zu halten beteuertest ()"* (decantares!). Jedenfalls das Wort 'exposui? hat die Mauriner veranlaíst, an dieser Stelle nicht an einen eigenen Hymnus zu denken, sondern sie auf Ps. 44 zu beziehen; vgl. ed. Maur. tom. II p. 312, annotatio.
2) Der Versuch Dreves', diese Vierzahl der Strophen daraus zu er- klären, dafs der Hymnus nicht für den liturgischen Gobisodh geschrieben sei, ist eine sehr unwahrscheinliche Hypothese,
3) Über das Metrum der Hymnen siehe Kap. 5. 8 1.
640 August Steier:
sind die von Biraghi angeführten sprachlichen Parallelen viel zu spärlich, als dafs sie einen Stützpunkt des Echtheitsbeweises bilden könnten. Ich habe zwar auch diesen Hymnus hinsichtlich der Sprache mit den prosaischen Schriften des Ambrosius verglichen, allein das Resultat war ein negatives.
. Der Hauptgrund, weshalb ich mich nicht entschliefsen konnte, Ambrosius für den Verfasser der Hymnen No. XIV, XV, XVI des von Biraghi aufgestellten Kanons zu halten, ist ihre Strophenzahl. Jeder dieser Hymnen zählt nur zwei Strophen zu acht Versen. Man ist aber wohl berechtigt, für einen Hymnus, der von Ambrosius ge- dichtet sein soll, die Zahl von acht Strophen zu je vier Versen zu verlangen, da sämtliche Hymnen der Gruppe A, für deren Echtheit wir zufällig einwandfreie Zeugnisse besitzen, diese Strophenzahl auf- weisen. Im übrigen ist die sprachliche Übereinstimmung dieser drei Gedichte mit den Hymnen und den prosaischen Schriften keine der- artige, dafs Biraghi zu dem Ausspruch berechtigt wäre 'e per verità ne hanno tutto il carattere. Biraghi selbst hat für den Hymnus No. XVI nur zu einem einzigen Wort (successibus Str. 1. V. 4) zwei Stellen aus der Prosa des Ambrosius erbringen können. Ich habe zwar zu den drei Hymnen für mehrere sprachliche Erscheinungen Parallelen gefunden, allein sie erschienen mir zu unbedeutend, als dafs ich daraufhin auch nur den Versuch eines Echtheitsbeweises hütte wagen wollen.
Sehliefslich kann ich es mir nicht versagen, eine Ansicht aus- zusprechen, die sich mir bei der wiederholten Lektüre des Hym- nus XV: “Rector potens, verax Deus’ aufgedrängt hat. Dieser Hym- nus zeigt m. E. bedenkliche Ähnlichkeit mit einem „Hymnus“, den Mone (a. a. O. I S. 243. No. 185) mitteilt, der aber, wie Mone richtig erkannt hat, nichts anderes ist, als ein Lückenbüfser, den man zur Ausfüllung anderer Hymnen gebraucht hat. Es ist bezeichnend, dafs sogar dieser „Hymnus“ den Titel ' Ambrosius in hymno versus’ trägt. Um einen Vergleich zwischen diesem „Hymnus“ und dem von Biraghi dem Ambrosius zugesprochenen zu ermöglichen, lasse ich beide Texte hier folgen:
Mone, No. 185.
Str. 1: Da gaudiorum praemia, da gratiarum munera, dissolve litis vincula, astringe pacis foedera.
Str. 2: Illumine cor hominum, absterge sordes mentium, resolve culpae vinculum, everte moles criminum.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 641
Biraghi, Inno XV.
Str. 1: Rector potens, verax Deus, qui temperas rerum vices, splendore mane instruis et ignibus meridiem.
Str. 2: Extingue flammas litium, aufer calorem noxium, confer salutem corporum veramque pacem cordium,
Wer die beiden Texte vergleicht, wird zugeben, dafs besonders Str. 2 des hymn. XV, deren allgemeine und vage Fassung in scharfem Gegensatze zu der Ausdrucksweise der Hymnen des Ambrosius steht, ebensogut im „Hymnus“ No. 185 stehen, wie umgekehrt jeder Vers dieser von Mone angeführten Btrophen in die 2. Strophe des hymn. XV eingesetzt werden könnte,
Kap. 4. Exkurs.
Wenn ich an manchen Stellen des ersten Teiles der Abhandlung auf diesen Exkurs verwiesen habe, so geschah es deshalb, weil sich die dort aufgestellten Behauptungen nur auf Grund eines umfang- reichen statistischen Materials erweisen lassen. Da ich aber fürchtete, durch längere Aufzählung von Stellen den Gang des Vergleiches zu stören, und da es sich um sprachliche Erscheinungen handelt, welche in mehreren Hymnen in gleicher Weise auftreten, habe ich es für geeigneter gehalten, die Stellennachweise hier folgen zu lassen.
8 1. In einigen Hymnen findet sich das Neutrum eines Adjektivs mit abhängigem Genetiv substantivisch gebraucht. (vgl hymn. ΠῚ 4, 1: cordis ima; ibid. 7, 2: cordis alta; hymn. IV 7, 3: infirma cor- poris; hymn. XIII 1, 3: arcana ... Dei.) Diese Erscheinung läfst sich auch in der Prosa des Ambrosius nachweisen, wie folgende Stellen zeigen: occulta cordis, ep. 17, 2; ep. 50, 15; In Ps. I 51; mentis occulta, Apol. Dav. 10, 52; ibid. 12, 58; occulta sapientiae, de interp. Dav. IV 7, 20; ep. 37, 29; peccatorum occulta, In Ps. 37, 26; oceulta hominum, de Nabuthe 10, 45; hominis oeeulta, Apol. Dav. 15, 74; occulta mysteriorum, Apol. Dav. 1, 1; eaeli alta, ep. 43, 15; caeli altissima, de fuga saec, 7, 37; in caeli altissimis, de Cain et Abel I 5, 21; alta vulneris, in Ps. 118, 2, 22; alta sensuum, In Ps. 118, 15, 12; altiora naturae, In Ps. 1, 18; alta sapientiae, de interp. Iob. I 9, 29; secreta mentium, ep. 29, 20; secreta sapientiae, In Ps. 36, 41; de interp. Iob. I 9, 29; Apol. Dav. 12, 58; secreta domus, de Elia 18, 66; secreta naturae, In Ps. 1, 2; seeretum ora- tionis, In Ps. 38, 11; forensia hominis, In Ps. 40, 7; inhrmum Dei, ep. 50, 3; interna pectoris, ep. 57, 7; interiora hominis, In Ps. 37, 22;
642 August Steier:
intimum mentis, ep. 14, 1; dura exilii, de Iacob II 1, 1; dura labo- rum, de Iacob II 1, 3; ep. 33, 2; certaminum dura, In Ps. 35, 18; incerta navigii, In Ps. 118, 9, 2; lubricum verbi, In Ps. 38, 2; elatio- nis lubricum, In Ps. 36, 42; lubrico erroris, de interp. Dav. IV 3, 5; lubrieum delinquendi, de Noe 22, 81; profunda sapientiae, de interp. Iob I 9, 31; in tenebrarum profundo, de interp. Dav. II 8, 30; in sacramentorum profundo, de interp. Iob 1Π 4, 15; ex... mysterio- rum profundo, de interp. Dav. IV 2, 3; divitiarum superflua, ep. 2, 15; ciborum superflua, de Noe 9, 27; summum aquarum, de Noe 15, 51; otii secura, de Iacob.II 1, 3; abscondita cogitationum, Apol. Dav. 10, 52; Dei abscondita, In Ps. 37, 27; splendida ... saeculi ... vera et utilia . . . vitae, ep. 27, 10; arcana sapientiae, Apol. Dav. 12, 58; concava rupium, praerupta montium, densa silvarum, In Ps. 1, 24; gravia periculorum, ep. 33, 2; in arido vitae, de virginit. 8, 44.
8. 2. Zum Beweise für die Behauptung, daís “refundere’ ein von Ambrosius gern gebrauchtes Wort ist, und dafs es wie in den Hym- nen [vgl. hymn. I 6, 2; hymn. XI 2, 1; hymn. XII 1, 3] stets mit dem Dativ konstruiert wird, mógen folgende Stellen dienen: nobis refunditur, ep. 54, 1; mihi refundatur gratia, ep. 4, 7; nobis pax et concordia ita sit refusa, ep. 12, 2; animae refusam esse virtutem, de Noe 18, 42; vigor animae se refundit, de Noe 17, 59.
Hüufiger noch ist der Gebrauch von 'infundere', das wie in den Hymnen (vgl. hymn. V 2, 4; hymn. VI 4, 1 u. 2) fast durchweg mit dem Dativ (alicui aliquid) konstruiert wird, auch wenn an ein rein örtliches Verhältnis gedacht ist. Dies zeigen folgende Stellen: oculis color alter infunditur, de virginib. I 6, 29; iam sole terris infuso, hex. IV 3, 11; infusus terris humor, hex. I 8, 28; rorem infusum floribus, hex. V 21, 69; id... visceribus infundis internis, hex. VI 4, 28; suavitatem infundas auribus, ep. 2, 5; hanc infunde humili- tatem . . . animis, ep. 2, 25; se fulgor . . . humanis pectoribus in- fudit, ep. 44, 4; quae fidelium pectoribus infunditur, hex. II 1, 3; gratiam humanis pectoribus infundens, de Noe 27, 102; fidem infu- derunt mentibus, ep. 47, 6; tranquillitatem infundit sensibus, ep. 59, 2; ut ... fides infunderetur infidelibus, hex. I 7, 27; quod infunditur prudentioribus, ep. 8, 5; ex eo, quod humano usui .. . Deus infuderit, ep. 43, 2; ceteris venerationem sui infudit, ep. 43, 16; et mentem ei nostram infundimus, ep. 47, 4; cui se... infundit, de Iacob I 8, 35 ; internis quoque ınedicamentum infundit ulceribus, hex. V 21, 70; antequam lumen huic mundo Dominus infunderet, hex. I 8, 28.
$ 3. Zum Gebrauche des blofsen Akkusativs!) [vgl. hymn. II 1, 2: 'ascendit erucem'] ist zu bemerken, dafs Ambrosius bei den mit 'in' zusammengesetzten Verben auf die Frage wohin? die Kon-
1) Vgl. Draeger, hist. Syntax, I S. 878.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 643
struktion des blofsen Akkusativs der mit 'in' oder 'ad' weitaus vor- zieht, was folgende Stellen bezeugen: incidisset laqueos, In Ps. 118, 18, 47; incidit iram, In Ps. 57, 19; incidat sacrilegium, In Ps, 39, 16; aerumnam incideret, ep. 19, 29; inciderat impedimentum, ep. 22, 17; incidit deformitatem, ep. 81, 12; culpam incidit, ep. 73, 5; tene- bras incidamus, In Ps. 43, 7; laqueos ineidamus, de fide res. II 95; peccatum incidamus, In Ps. 118, 5, 42; incidi opprobrium, In Ps. 118, 5, 42; Christus naturam incidit, In Lue. VIII 1; videte quid incidant, de fide IV 3, 27 und 29; incurrat aerumnam, In Lue. IV 10; erimen ineurrat, In Luc. IV 33; ne... ineurreremus errorem, de fide I 3, 26; ne... peccatum incurras, In Ps. 37, 42; ne quid gravioris offensionis incurrant, In Ps. 38, 4; ut offensam incurram Dei, ep. 40, 33; poenam incurrat, de fide res. II 40; offendiculum incurrerit et ceciderit, In Ps. 36, 51; notam incurrit, In Ps. 118, 4, 12.
8 4. Wie in hymn. XIV 8, 2 u, 3: "consortio .. . iungas' ist “iun- gere' in der Prosa des Ambrosius viel häufiger mit dem Dativ (ali- cui aliquid) als mit cum und Ablativ (aliquid eum aliqua re) ver- bunden. Dies zeigen folgende Stellen: iungens deleta peccatis, Apol. Dav. 8, 43; animas sibi iunxit, de Isaae 5, 46; iungat ei dolores, de interp. Iob. III 1, 2; si iuncta fuerit alteri viro, In Ps. 43, 61; qui... se iungit meretrici, de Abrah. I 4, 25; cui ista iungantur, de Abrah. II 4, 17; iungebatur patruo, de Abrah. II 6, 25; iungere nos ,.. man- dato, de parad. 12, 56; ut pulmo ... cordi finitimo ... iungeretur, hex. VI 9, 69; quae Deo iungitur, hex. VI 8, 45; virtutem ... menti iungebat, In Ps. 37, 40; quae nos ... Angelis iungit, In Ps. 61, 21; Deo iungi, In Ps. 118, 10, 7; iungat .. . honorificentia Patri Filium, de fide I 9, 61.
8 5. An einigen Stellen der Hymnen findet sich der Plural für den Singular gebraucht!) |vgl. hymn. I 7, 3: 'lapsus'; hymn. ΠῚ 1, 4: 'luctus*; hymn. III 5, 2: "noctium’; hymn. VII 4, 3: ' men- tium’; hymn. VIII 2, 2: * responsa; hymn. IX 1, 4: "terris: hymn. IX 2, 2: 'aestibus']. Dieselbe Erscheinung zeigt sich an folgenden Stellen aus der Prosa des Ambrosius: infusus terris humor, hex. I 8, 28; iam sole terris infuso, hex. IV 3, 11; sitire aquas (sitire aquam 2 Esdr. 9, 15), In Ps. 118, 16, 21; harum fontem aquarum, de Spir. sancto I 15, 175; quia et aquis humore ... coniungitur, hex. III 4, 18; arborum, quae ... frondibus vestiuntur, hex, ΠῚ 17, 51; solva- mus piis fletibus culpam, hex. V 24, 89; qui potest imperare naturis, In Luc. VII 160; Maiores ... aestus fervoresque, In Ps. 118, 19, 1; stellarum cursus informat, hex. IV 4, 13; anni cursus et stellarum dispositiones, de fide res. II 31; terrae stupuere solem, ep. 18, 23.
1) Vgl. dazu Draeger, histor. Syntax* I 8. 10 (f. und 8. 19 und P. Maas, Poetischer Plural, Archiv XII 479 ff,
644 August Steier:
Kap. 5. Das Versmafs in den Hymnen des Ambrosius.
$ 1. Die folgende Untersuchung über das Versmafs der Hymnen habe ich nicht in dem Glauben angestellt, als ob sich durch sie die Echtheit eines Hymnus erweisen liefse, sondern es sollte nur geprüft werden, ob nicht etwa einer der Hymnen, dessen Echtheit ich aus dem Sprachgebrauche nachzuweisen versucht habe, metrisch so be- schaffen ist, dafs er dem Ambrosius nicht zugesprochen werden kann.
Ehe ich der Sache selbst nüher trete, ist es notwendig, die Frage zu erörtern: Hat Ambrosius rhythmisch oder metrisch gedichtet? Diese Frage darf man gestützt auf die Urteile von Forschern, die sich mit der Metrik lateinischer Hymnen befafst haben, dahin beant- worten, dafs Ambrosius seine Hymnen metrisch, also nach dem Prin- zip der Quantität der Silben, nicht rhythmisch, also nicht in Rücksicht auf betonte und unbetonte Silben gedichtet hat.!) Diese Ansicht hat zuerst Biraghi (a. a. O. S. 29—32: “del Metro e della Prosodia di Ambrogio') ausgesprochen, und Joh. Huemer gelangt in seinen „Untersuchungen über den jambischen Dimeter bei den christlich- lateinischen Hymnendichtern der vorkarolingischen Zeit" (Progr. des k. k. Obergymnasiums in Wien. IX. Bezirk. 1876) zu dem gleichen Ergebnis.
Huemer hült seine Meinung, dafs Ambrosius metrisch gedichtet habe, auch in einem weiteren hier zu nennenden Buche „Unter- suchungen über die ältesten lateinisch-christlichen Rhythmen“ (Wien 1879) aufrecht, umsomehr, als ihm die Kritik seiner erstgenannten Arbeit?) durchaus beistimmt. In demselben Sinne wie Huemer Aufsert sich Ebert (a. a. O. I S. 173), „Die allgemein verbreitete Ansicht, dafs die christlich-lateinische Lyrik mit Gedichten beginne, die das Metrum, die Quantität vernachlässigen, ist also eine grundfalsche, die sogleich eine durchaus schiefe Auffassung der ganzen Geschichte dieser Dichtungsart giebt.“ Ebendort heifst es Anm. 2: „So ist die Darstellung Westphals, Griech. Metrik? 8. 59 ff. ganz falsch geworden, da er ohne litterarisch-historische Kritik “hymni Ambrosiani' mit den Hymnen des Ambrosius identifizierte.“ Mit Beziehung auf Hue- mer stimmt dessen Ansicht auch bei Th. Förster, Ambrosius, Bischof von Mailand, S. 266: ,Quantitierend zeigt sich von Anfang an auch die christliche Hymnendichtung, welche sich also keineswegs in ur- wüchsiger Formlosigkeit frei machte von den Regeln der klassischen
1) Hingegen hat für die griechischen kirchlichen Poesien Christ (Christ und Paranikas: Anthologia graeca carminum christianorum 1871) und Pitra (Analecta sacra spicilegio Solesm. parata, 1876; und H graphie de l'église grecque) das (Gesetz erwiesen, dals diese Lieder nicht metrisch, sondern rhythmisch gebaut sind.
2) Vgl. Zeitschrift f. österr. Gymnasien 1877 S. 942 ff., Bursians Jahresber. 1878. H. 2. S. 83; Jenaer Litteraturblatt 1879 Nr. 15.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 645
Metrik, sondern sich anlehnend an die klassische Kunstdichtung den Gesetzen der Quantität durchaus fügte“ Die Behauptung, dafs die Poesie des Ambrosius quantitierend und nicht aecentuierend ist, hat in neuester Zeit Bestätigung erhalten durch Nie. Spiegel, Unter- suchungen über die ältere christliche Hymnenpoesie. Progr. des alten Gymnasiums in Würzburg 1896 1. Teil; 1897 IL Teil, und durch John J. Schlicher, The Origin of Rhytmical Verse in late Latin. Inaug. diss. Chicago 1900.
Wenn nun auch zugegeben werden muls, dals Ambrosius metrisch gedichtet hat, so darf man doch bei der Beurteilung der Gesetze, nach denen seine Verse gebaut sind, nicht den gleichen Mafsstab an- legen, wie etwa an die Dichtungen aus der augusteischen Zeit, und Ebert urteilt (a. a. O. 8. 181) nicht richtig, wenn er sagt: , Was von grófster Bedeutung, das Metrum ist mit aller Sorgfalt beobachtet, die Quantität genau gewahrt, der Hiatus durchaus vermieden, selbst der Spondeus nur an erster und dritter Stelle zugelassen.“ Das Richtige hat hierüber m. E. Spiegel (a. a. Ὁ. IL Teil 8. 72) gesagt, wenn er schreibt: „Des Ambrosius Hymnen weisen denn auch das Kennzeichen der Kunstdichtung auf, die metrische Form. Freilich ist seine Árt, die Silben zu messen, in etwas verschieden von der antiken Metrik, und seine Lieder stehen der accentuierenden Poesie weit näher als die Dichterwerke des klassischen Altertums, allein das ist nur eine Folge der veränderten Zeitumstünde. Hier ist zu bemerken, dafs in den Hymnen des Ambrosius Wort- und Versaccent zwar öfters zusammenfüllt, als dies durchschnittlich bei klassischen Dichtern der Fall ist, dafs jedoch der Widerstreit zwischen Wort- und Versaccent noch viel häufiger ist als in späteren Hymnen, in denen „der Zwiespalt zwischen Hochton und Vershebung allmählich seltener wird, bis im Laufe der Zeit die Vershebung ganz und un- bedingt an den Hochton gebunden und die Tondauer der Silben dem Hochton erlegen ist.“!) (Huemer, Unters. über d. jamb. Dimeter, 8. 23.) In den Hymnen meines Kanons ergeben sich für den Widerstreit zwischen Wortaccent und Versietus nach der von Schlicher (a. a. O.) angestellten Berechnung folgende Zahlen:
hymn. I. II. IIL*) IV. V. XIV: w - | ω- | uw -. | wOM 74 17 35 50 hymn. VL 8 04 11 12 hymn. VIL 15 4 7 9 hymn. VII. 11 5 8 9
1) Vom Übergang der quantitierenden in die accentuierende Hym- nenpoesie handelt Huemer aulserdem in seinen „Untere. über d. ältesten lat. christl. Rhythmen“ 3, 5, 15, 59.
2) Abzüglich der letzten Strophe, die Sehlicher für eine Doxo- logie hält.
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII, 43
646 August Steier:
M - | y - | M - | u“ hym. IX.10 5 6 9 hymn. X.15 2 9 13 hynn. XL 9 8 13 14 h XII. 12 2 14 14
Auf Grund dieser Statistik?) darf behauptet werden, dafs alle Hymnen des Ambrosius nach dem Quantitätsprinzip gebaut sind.
8 2. Nachdem ich diese wichtige Vorfrage besprochen habe, wende ich mich zur metrischen Untersuchung der Hymnen. Das Metrum der Hymnen ist der akatalektische jambische Dimeter; vier solche Dimeter bilden eine Strophe, deren jeder Hymnus acht zählt.
Es ist selbstverständlich, dafs sich Ambrosius wie jeder Dichter poetische Freiheiten in der Behandlung des Versmalses gestattet hat.?) So tritt auch (um zunächst nur von den Hymnen der Gruppe A zu reden) bei ihm, wie häufig in den Epoden des Horaz, an den wngeraden Stellen des Verses statt des reinen Jambus ein anderer Versfufs ein.
1. Der Jambus wird ersetzt durch einen Spondeus; dies ist so oft der Fall, dafs ich nur einige Beispiele anführe:
hymn. I 1, 3: et temporum däs tempora hymn. I 1, 4: ut alleves fastidium hymn. IV 2, 2: ostende partüm virginis hymn. IV ὃ, 4: früctüsque ventris floruit.
2. Der Jambus wird ersetzt durch einen Anapäst: hymn.IV 1, 1: Intende, qui régis Israel hymn. IV 5, 1: procedat e thálámo suo hymn.IV 5, 3: g&minae gigas substantiae.
3. Endsilben werden durch die Kraft der Arsis gelängt: hymn. II 7, 4: qui credidit salvüs erit hymn. III 4, 3: te diligat castüs amor.
Eine Endsilbe, die in der Thesis steht, wird durch Position nicht gelängt: hymn. II 2, 1: qui cordé Christum suscipit.
1) Schlicher teilt diesem Hymnus nur 27 Verse zu; er hält merk- würdiger Weise Str. ὃ und 6, 1 für eine Doxologie.
2) Mit diesen Resultaten befindet sich Schlicher im Einklang mit O. Brugman, Quemadmodum in iambico senario Romani veteres verbo- rum accentus cum numeris consociarint. Bonnae 1874. p. 22, der beo- bachtet hat, dals „im jambischen Trimeter der älteren Dichter jener Widerstreit vor allem im ersten und letzten Fuís begünstigt ist." (s. Hue- mer, jamb. Dimeter, S. 23 f.
3) Vgl. Biraghi, a. a. O. S. 29 ff.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 647
Eine Silbe im Innern des Wortes wird durch folgende muta cum liquida gelüngt, wenn sie in der Arsis steht, bleibt jedoch kurz in der Thesis !):
hymn. ]l 4, 3: hoc ipsé, pötra eeclesiae hymn. 16, 3: mucro lätronis conditur hymn. O 4, 3: fidei réplevit veritas
hymn. II 5, 3: fides tenebras nesciat.
Aufserdem sind folgende Messungen zu bemerken: hymn. III 5, 2: cáligo (vgl. Huemer, jamb. Dimeter S. 9 und 18); hymn. I 2, 1: praeco; hymn. I 6, 3: mucro.
Wenn Huemer dazu sagt, Ambrosius vermeide es „auslautendes o in die Senkung zu setzen", so ist zu bemerken, dafs hymn. III 5, 2: caligo steht, also das o in der Thesis vorkommt.
hymn. III 5, 3: tenébras; hierzu vergleicht Huemer: Prudent. Cath. I 17: tenebrae, Ennod. I 14: tenebras, Beda I 10: tenébras; hymn. IV 5, 4: aläcris; hymn. II 7, 1: ciii; dazu sagt Huemer „eui wird von Seneca, Juvenal und Martial pyrrhichiseh gemessen; seit Albinus (3.—4. Jahrh.) wird es jambisch gemessen"; aufser an dieser Stelle bei Ambrosius findet sich cüi bei „Prudent. Cath. TI 90; XII 67; Fortun. I 29, 58: eine Messung, die der ursprünglichen, etymo- logischen Form des Wortes zunächst entspricht.^") (Huemer, jamb. Dimeter S. 21.)
Für den Hiatus bieten die Hymnen der Gruppe A nur eine Stelle, hymn. III 7, 3: ne hostis, was alle Handschriften aufser der ültesten Vat. Reg. 11 lesen. Die Lesart der letzteren Handschrift "nec hostis' hat Biraghi in seinen Text aufgenommen, wohl deshalb, weil sie dem Sinne der Stelle besser entspricht. Dadurch ist der Hiatus in den Hymnen der Gruppe A beseitigt, ohne dafs damit das Gesetz aufgestellt werden dürfte, Ambrosius habe den Hiatus über- haupt vermieden.?
Die Elision ode wie die alten Grammatiker die Erscheinung nennen die Synaloephe oder Synaerese) ist in den Hymnen I—IV neunmal beachtet. Schlicher findet nur sieben, Spiegel acht Elisio- nen, was auf die Verschiedenheit der Texte zurückzuführen ist, nach welchen ihre Aufstellungen gemacht sind.
1) Huemer, jamb. Dimeter 8. 16.
2) Vgl. Luc. Müller, de re metrica*, p. 818 βη.: "cui et huie eum non sit dubium ita esse orta, ut ad stirpes nominum, quae sunt qu vel ἢ, accederet dativi terminatio oi. . hinc apparet Albinum, rerum Romanorum scriptorem, quem, ut alia aeque futilia omittam, quidam Caesaris Augustive assignarunt temporibus, vixisse tertio quartove post Ch. n. saeculo, cum bis iambice adhibuerit voeulam *cui’ versibus hisce:
ille *cwi? ternis Capitolia celsa triumphis Sponte deum patuere, ewi freta nulla repostos abscondere sinus, non tutüe moenibus urbes.
3) Vgl. Huemer, jamb. Dimeter, S. 18 f. Dreves, Stimmen a. M. L. Erg. Heft 68. S. 47.
42*
648 August Steier:
8 3. Die Hymnen der Gruppe B weisen folgende metrische Frei- heiten auf:
1. Der reine Jambus ist ersetzt durch einen Anapäst: a) im 1. Fufs: hymn. VI 5, 3: &l&mönta; hymn. VIII 6, 3 und 7, 3: Ynó- pes; hymn. XI 7, 3: mörlätur; hymn. XII 5, 2: ádólere. b) im 3. Fufs: hymn. VII 5, 2: möritüm; hymn. VIII 1, 2: archidfäconum; hymn. IX 7, 9: tyrannüs ád oppidum; hymn. XIl 2, 1: martyrio.
2. Im 2. Fufs steht statt des Jambus ein Spondeus: hymn. V 4,1: informét äctus; hymn. IX 1, 2: Médiolàni; da die Licenz in einem Eigennamen auftritt, die von allen Dichtern frei behandelt werden, muls sie entschuldigt werden; (vgl. Huemer, jamb. Dim. 8. 12£.) hymn. XI 7, 3 u. 4: moriatür vita omnium, resurgät vita omnium. Biraghi und Dreves wollen diesen metrischen Verstofs mit dem Hinweis ent- schuldigen, dafs V Konsonant aber auch Vokal sein kann. hymn. XII 5, 3: respondet: haüd; dazu ist zu bemerken, dafs nach 'respondet' eine direkte Rede beginnt, dafs also naturgemäfs eine Pause eintritt.
3. Die Länge der Arsis wird durch zwei Kürzen ersetzt: hymn. VII 1, 4: martyribus; hymn. VIII 5, ὃ: et d&üs.
4. Ein kurzer Vokal wird durch die Kraft der Arsis : a) sehr häufig im Wortende, so hymn. V 2, 3: iubär (vgl. Huemer, jamb. Dim. 8. 18); hymn. XIII 5, 1, 2, 3: erät; ibid. 6, 1: omnia; ibid. 8, 1: tamén; ibid. 5, 2: apüd. b) im Innern des Wortes: hymn. V 6, 4: ebrietatem; hymn. IX 1, 2: Mediolani (in einem Eigen- namen). _
5. Synizese findet sich: hymn. XI 5, 4: vitia (vgl. Huemer, jamb. Dim. S. 20f. Huemer, Rhythmen 8. 35); hymn. XIII 5, 1 und 4: principio; ibid. 6, 1: omnia.
6. Mit Synkope ist zu lesen: hymn. X 5, 2: et elevatus (vgl. Hue- mer, Rhythmen S. 28 und 35 f. Schuchardt, Vok. d. Vulgl. II 412).
7. Die Elision ist gewahrt: hymn. VI dreimal (1, 2; 4, 2; 5, ni hymn. VII dreimal (4, 2; 6, 1; 8, 3)'); hymn. VIII zweimal (1, 2; 8, 4); hymn. IX viermal (1, 3; 7, 1; 7, 2; 8, 3); hymn. X einmal (5, 1); hymn. XI zweimal (2, 2; 4, 3); hymn. XII einmal (6, 3); hymn. XIII viermal (4, 1; 5, 2; 5, 3; 8, 2).
8. Der Hiatus findet sich: hymn. X 3, 4: Petri adaequavit, bei einem Eigennamen (vgl. Luc. Müller, de re metr.? p. 375; Huemer jamb. Dim. S. 12f.); hymn. XI 7, 3 u. 4: vita omnium, vita omnium (diese beiden Hiaten vermerkt Spiegel nicht, da er dem von Mone ge- ünderten Texte folgt); hymn. XIII 5, 1: principio erat; ibid. 5, 4: principio apud.
Während sich in den Hymnen I—IV der Hiatus nicht bezw.
einmal (s. S. 647), die Elision neunmal findet, zeigen die Hymnen V—XIV im ganzen fünf Hiaten, von denen einer durch den Eigen-
1) Nach der Lesart einiger Handschriften *tactu et? entatebt ein Hiatus.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 649
namen entschuldigt wird, wührend die beiden Hiaten des hymn. XIII die natürliche Folge der Aufnahme des Anfangs des Johannesevan- geliums sind (vgl. S. 633). Die Elision ist in den Hymnen V—XIV im ganzen zwanzigmal beachtet, eine Zahl, die im Verhültnis der für die Hymnen I—IV entspricht, Auch die sonstigen Licenzen, welche die Hymnen der Gruppe B aufweisen, sind nicht derart, dafs man ge- zwungen wäre, einen dieser Hymnen nus metrischen Gründen dem Ambrosius abzusprechen.
Kap. 6. 8 1. Reimverwendung.
Was die Verwendung des Reimes in den Hymnen anlangt, so ist es unleugbar, dafs sich in den Hymnen der Gruppe A Verse mit gleichem Ausgang finden, und es ist deshalb die Frage zu erórtern, ob Ambrosius den Reim als bewufstes Kunstmittel angewendet hat, oder ob man in dem Vorkommen des Reimes einen Zufall zu erblicken hat.
Huemer!) beantwortet sie, da er in den Hymnen I—IV (— 128 Versen) 42 Reime gefunden hat, folgendermalsen: „Daraus ersehen wir, dafs mit Rücksicht auf den Vokalreim unter 32 Strophen 2 durch- gereimt sind, 6 Strophen 3 Zeilen, 22 Strophen 2 Zeilen reimen, nur 2 Strophen scheinbar reimlos sind, dafs der Reim von Ambrosius angestrebt, wenn auch noch nicht als ein notwendiger Bestandteil der Strophe betrachtet wurde.“ Jedoch scheint mir eine derartige Bebauptung in Hinsicht auf die Art der Reime (beinahe die Hälfte derselben entsteht nämlich durch gleiche Flexionsendungen) zu ge- wagt zu sein, und ich stimme mit E. Norden (a. a. Ὁ. 8. 865 Anm.), der ebendort S. 810—870 eine umfassende Darstellung der Geschichte des Reimes giebt, der Ansicht bei, die Dreves (Stimmen a. M. L. Erg. H. 58. S. 49) ausgesprochen hat: „Indes ist doch nicht zu übersehen, dafs Reime, wie die des Ambrosius, sich im Latein zu Dutzenden von Malen wie von selbst ergeben, ohne dals es nötig wäre, sie eigens anzustreben; es würe im Gegenteil eher ein besonderes Streben nótig, wenn man sie vermeiden wollte, ein Streben, das sich durch Ge- zwungenheit verraten und rächen würde. Dieses Bestreben war Am- brosius fremd. Der Wahrheit dürfte wohl am meisten die Annahme entsprechen, der Reim sei Ambrosius gleichgiltig gewesen, er habe denselben weder absichtlich gesucht noch auch absichtlich vermieden.“ Auch Spiegel kommt auf Grund seiner über Reimverwendung an- gestellten Statistik (a. a. Ὁ, I 8. 35) zu der Ansicht: „Reime in un- serem Sinne (d. h. als die absichtlich erstrebte Wiederkehr des Gleich- klanges mehrerer Silben an bestimmten Stellen des Verses) finden wir zum ersten Male als Spielerei bei Commodian und Augustin, Als poetisches Schmuckmittel jedoch oder gar als Erfordernis der Dicht-
1) Jamb. Dimeter 5. 29.
650 August Steier:
kunst wurde der Reim von beiden nicht empfunden. Auch die ältesten Hymnendichter hatten kein Verständnis für den Reim.“ S. 36 fährt Spiegel fort: „Wo sich in alten Gedichten der Gleichklang der Vokale auf die beiden letzten Silben der Zeile erstreckt, haben wir den Zufall anzunehmen.“ Schliefslich sagt Spiegel sogar, dafs Menge oder Reinheit oder Gleichmäfsigkeit des Reimes in den ersten Jahrhunderten der christlichen Hymnologie ein Gedicht hinsichtlich seines Alters nur verdächtig machen und stellt damit für diese Zeit, also auch für Ambrosius die bewufste und absichtliche Reimverwen- dung, die seit dem 6. Jahrhundert besonders mit dem allmühlich er- folgenden Übergang der quantitierenden in die accentuierende Hymnen- dichtung zur Regel wird, in Abrede.
Um nun einen Vergleich zwischen der Reimverwendung in den Hymnen der Gruppe A und denen der Gruppe B zu ermöglichen, setze ich die Ergebnisse der Spiegelschen Untersuchungen in Pro- zenten ausgedrückt hierher. Hierbei ist zu bemerken, dafs die oben angegebenen Resultate von Huemer mit denen Spiegels differieren, was neben der Verschiedenheit der Texte seinen Hauptgrund darin hat, dafs Spiegel im Gegensatz zu Huemer Reime wie hymn. II 5, 1, 2: vertice — suae nicht zulüfst, also die Möglichkeit eines Reimes e — ae in Abrede stellt. Den Belegen, die Huemer (jamb. Dim. 8. 15) für seine Annahme beibringt, ist m. E. Beweiskraft nicht abzusprechen: „Dafs schon in ältester Zeit e für ae in der Volkssprache gesprochen wurde, zeigt Corssen, Ausspr. Vok. I? p. 325. "Varro bezeugt es für seine Zeit (de ling. Lat. IV 19). In den Inschriften der Kaiserzeit ist überaus häufig ae mit e vertauscht, s. Corssen, II?, 940. Th. Momm- sen sagt vom Cod. Liv. Ver., den er ins 4. Jahrhundert setzen will: "Ex soloecismis nullus tam late patet quam e vocalis et ae diph- thongi permutatio' (Abh. der Berliner Akad. 1868). Lachm. Comm. Lucr. p. 25. In der spätlateinischen Volkssprache war e für ae ge- sprochen und geschrieben an allen Stellen des Wortes (Schuchardt, Vok. d. Vulgl. I 224 ff., Riese, A. L. pr. 42).“ In der Annahme, dafs der auf den reimenden Vokal folgende Schlufskonsonant für den Reim gleichgiltig sei, dafs also verschiedene Schlufskonsonanten den Reim nicht stóren oder aufheben, sind Spiegel und Huemer einig.
Die von Spiegel für die Reimverwendung gefundenen Zahlen sind: hymn. I 34,49/: hymn. II 50%,; hymn. III 31,3%,; hymn. IV 37,59; hymn. V 259/; hymn. VI 50°%,; hymn. VII 31,394; hymn. VIII 18,895/,; hymn. IX 18,8%,; hymn. X 37,5%,; hymn. XI 87,690: hymn. XII 259; hymn. XIII 18,890; hymn. XIV 25%,
Wie die Tabelle ausweist, ist die Reimverwendung in den Hym- nen der Gruppe B (V—XIV) prozentual keine hóhere als in den Hymnen der Gruppe A (I—IV). Im Gegenteil erreicht nur ein Hymnus der Gruppe B 5094, zwei Hymnen zeigen 37,59/, einer 31,89/, drei 259/, drei 189. Mithin kann auch die Reimverwendung kein Ar- gument gegen die Echtheit der Hymnen der Gruppe B bilden.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 651
Kap. 6.82. Alliteration.
Unter den rhetorischen Schmuckmitteln der Hymnen räumt Huemer (jamb. Dimeter S. 41 ff.) der Alliteration einen hervorragenden Platz ein. Allein nach dem heutigen Stand der Forschung über die Verwendung der Alliteration im Lateinischen!) kann in den Hymnen des Ambrosius von bewulster Anwendung dieses Kunstmittels keine Rede sein. Die Stellen, welche Hnemer aus den Hymnen I—IV ge- sammelt hat, zeigen auf den ersten Blick, dafs man es hier nur mit einem Spiel des Zufalls zu thun hat. Betrachtet man solche „Allite- rationen" z. B. hymn. II 2, 3: perstat sedulis, hymn. III 4, 2: canora concrepet; ibid. 4, 1: cordis concinant, hymn. IV 2, 4: decet deum, ibid. 3, 4: fructus floruit, ibid. 4, 3: vexilla virtutum, ibid. 5, 3: geminae gigas, so erkennt man, dafs es sich hier weder um Allite- ration in syntaktisch koordinierten Gliedern noch um Alliteration in ungleichen Redeteilen, die durch die Alliteration verbunden werden sollen, handeln kann. Ebensowenig lüfst sich in den Hymnen der Gruppe B eine Absicht erkennen, die den Dichter zur Verwendung von Wórtern, die mit gleichem Vokal oder Konsonanten anlauten, veranlalst haben sollte.?)
Anhang 1. Hymnus I. Ad galli eantum.
1. Aeterne rerum conditor 3. Hoe exeitatus lucifer noctem diemque qui regis solvit polum ealigine, et temporum das tempora, hoe omnis erronum chorus ut alleves fastidium. vias nocendi deserit.
2. Praeco diei iam sonat, 4. Hoe nauta vires colligit noctis profundae pervigil, pontique mitescunt freta, nocturna lux viantibus, hoe ipse, petra eeclesiae, a nocte noctem segregans. canente culpam diluit.
1) Vgl. Wölfflin, Über die alliterierenden Verbindungen der lat. Sprache. Sitzungsber. d. bayr. Ak. d. Wiss, 1881. Bd. II. Heft I und die Rezension dieser Arbeit von Thielmann, Blätter f. d. bayr. Gymnschulw. XVIII. Bd. S. 48—47; Wölfflin, Archiv für lat. Lexikogr. I S. 131—132, III S. 443—497, IX S. 567—573.
2) Anders ist es in der Prosa des Ambrosius, woselbst sich besonders „alliterierende Verbindungen'' häufig finden. Einige Stellen mögen genügen: luxuriae atque lascivise, In Ps. 118, 12, 47; virtute et veritate, In Luc. III 24; floris et foeni, In Luc. VII 125: mitis atque mansuetus, In Luc. V 54; plenus et perfectus, In Luc. VII 154; amarior et acrior, In Luc, VII 182; alitur et augetur, In Ps. 118, 11, 3; tremit atque turbatur, In Luc. X 19; introspicere et speculari, de inst. virg. 3, 18.
652 5.
3.
Surgamus ergo strenue, gallus iacentes excitat et somnolentos increpat, gallus negantes arguit.
. Gallo canente spes redit,
aegris salus refunditur, mucro latronis conditur, lapsis fides revertitur.
August Steier:
7. lesu, paventes respice et nos videndo corrige; si respicis, lapsus cadunt, fletuque culpa solvitur.
8. Tu lux, refulge sensibus mentisque somnum discute,
te nostra vox primum sonet
et ora solvamus tibi.
Hymnus I.
Ad horam tertiam.
. Iam surgit hora tertia, qua Christus ascendit crucem,
nil insolens mens cogitet, intendat affectum precis.
. Qui corde Christum suscipit,
innoxium sensum gerit votisque perstat sedulis sanctum mereri Spiritum.
Haec hora, quae finem dedit diri veterno criminis mortisque regnum diruit culpamque ab aevo sustulit.
. Hine iam beata tempora
coepere Christi gratia, fidei replevit veritas totum per orbem ecclesias.
5. Celso triumphi vertice matri loquebatur suae: En filius, mater, tuus, apostole, en mater tua.
6. Praetenta nuptae foedera alto docens mysterio, ne virginis partus sacer matris pudorem laederet.
7. Cui fidem coelestibus Iesus dedit miraculis, nec credidit plebs impia; qui credidit salvus erit.
8. Nos credimus natum Deum
partumque virginis sacrae, peccata qui mundi tulit ad dexteram sedens Patris.
Hymnus III.
Ad horam incensi.
. Deus, ereator omnium
polique rector, vestiens diem decoro lumine, noctem soporis gratia.
. Artus solutos ut quies
reddat laboris usui mentesque fessas allevet luetusque solvat anxios.
. Grates peracto iam die
et noctis exortu preces, voti reos ut adiuves, hymnum canentes solvimus.
4. Te cordis ima concinant, te vox canora Concrepet, te diligat castus amor, te mens adoret sobria.
5. Ut, cum profunda clauserit diem caligo noctium, fides tenebras nesciat et nox fide reluceat.
6. Dormire mentem ne sinas, dormire culpa noverit; castos fides refrigerans somni vaporem temperet.
to
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 653
. Exuta sensu lubrico
te cordis alta somnient, nec hostis invidi dolo pavor quietos suscitet.
8,
Christum rogemus et Patrem, Christi Patrisque Spiritum, Unum, potens per omnia, fove precantes, Trinitas.
Hymnus IV.
In natali Domini.
. Intende, qui regis Israel,
super Cherubim qui sedes, appare Ephrem coram, excita potentiam tuam et veni.
. Veni, redemptor gentium,
ostende partum virginis; miretur omne saeculum; talis decet partus Deum.
. Non ex virili semine,
sed mystico spiramine verbum Dei factum est caro, fruetusque ventris floruit.
. Alvus tumescit virginis,
claustrum pudoris permanet, vexila virtutum micant, versatur in templo Deus.
Ü,
-1
Procedat e thalamo suo, pudoris aula regia, geminae gigas substantiae alacris ut currat viam.
. Egressus eius a Patre,
Regressus eius ad Patrem, Excursus usque ad inferos, Recursus ad sedem Dei.
. Aequalis aeterno Patri,
carnis trophaeo cingere, infirma nostri corporis virtute firmans perpeti.
. Praesepe iam fulget tuum
lumenque nox spirat novum, quod nulla nox interpolet fideque iugi luceat.
Hymnus V.
In Aurora.
. Splendor paternae gloriae,
de luce lucem proferens, lux lucis et fons luminis, diem dies illuminans,
. Verusque sol, illabere
micans nitore perpeti, iubarque saneti Spiritus infunde nostris sensibus.
. Votis vocemus et Patrem,
Patrem perennis gloriae, Patrem potentis gratiae, culpam releget lubricam.
. Informet actus strenuos,
dentem retundat invidi, casus secundet asperos, donet gerendi gratiam.
5.
Mentem gubernet et regat casto, fideli eorpore,
fides calore ferveat, fraudis venena nesciat.
. Christusque nobis sit eibus
potusque noster sit fides, laeti bibamus sobriam ebrietatem Spiritus.
. Laetus dies hie transeat,
pudor sit ut diluculum, fides velut meridies, erepuseulum mens nesciat.
. Aurora eursus provehit,
Aurora totus prodeat, in Patre totus Filius et totus in Verbo Pater.
654 August Steier:
Hymnus VI. In Epiphaniis Domini.
1. Illuminans altissimus 5. Aquas colorari videns micantium astrorum globos, inebriare flumina, pax, vita, lumen, veritas, elementa mutata stupet Iesu, fave precantibus. transire in usus alteros.
2. Seu mystico baptismate 6. Sie quinque milibus virum fluenta Iordanis retro dum quinque panes dividis, conversa quondam tertio edentium sub dentibus praesente sacraris die; in ore crescebat cibus.
3. Seu stella partum virginis 7. Multiplicabatur magis coelo micans signaverit dispendio panis suo. et hoc adoratum die Quis haec videns mirabitur praesepe Magos duxerit. iuges meatus fontium?
4. Vel hydriis plenis aquae 8. Inter manus frangentium vini saporem infuderis. panis rigatur profluus, Hausit minister conscius, intacta, quae non fregerant, quod ipse non impleverat; fragmenta subrepunt viris,
Hymnus VII. In inventione ss. Gervasii et Protasii.
1. Grates tibi, Iesu, novas 5. Caecus recepto lumine novi repertor muneris mortis sacrae meritum probat; Protasio, Gervasio Severus est nomen viro, martyribus inventis cano. usus minister publici.
2. Piae latebant hostiae, 6. Ut martyrum vestem attigit sed non latebat fons sacer; et ora tersit nubila, latere sanguis non potest, lumen refulsit illico qui clamat ad Deum Patrem. fugitque pulsa caecitas,
9. Coelo refulgens gratia 7. Soluta turba vineulis, - artus revelavit sacros; spiris draconum libera, nequimus esse martyres, emissa totis urbibus, sed reperimus martyres. domum redit cum gratia.
4. Hic quis requirat testium 8. Vetusta saecla vidimus, voces, ubi factum est fides? iactata semicinctia,
Sanatus impos mentium tactu et umbra corporum
opus fatetur martyrum. aegris salutem redditam.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 655
Hymnus VIII.
In sancti Laurentii.
. Apostolorum supparem Laurentium archidiaconum pari corona martyrum Romana sacravit fides.
. Xystum sequens hie martyrem responsa vatis retulit: Moerere, fili, desine,
sequeris me post triduum.
. Nee territus poenae metu haeres futurus sanguinis spectavit obtutu pio, quod ipse mox persolveret.
. lam tune in illo martyre egit triumphum martyris suecessor aequus, syngraphum vocis tenens et sanguinis.
5. Post triduum iussus tamen
census sacratos prodere spondet pie nec abnuit addens dolum victoriae.
. Bpeetaculum pulcherrimum!
Egena cogit agmina inopesque monstrans praedicat : Hi sunt opes eeclesiae.
. Verae piorum, perpetes
inopes profeeto sunt opes. Avarus illusus dolet flammas et ultrices parat.
. Fugit perustus carnifex
suisque dedit ignibus; Versate me, martyr vocat, vorate, si coctum est, iubet.
Hymnus IX.
In ss. Victoris, Naboris, Felicis.
. Vietor, Nabor, Felix, pii Mediolani martyres,
solo hospites, Mauri genus lerrisque nostris advenae.
. Torrens arena quos dedit, anhela solis aestibus, extrema terrae finium exsulque nostri nominis,
. Suscepit hospites Padus mercede magna sanguinis, sancto replevit Spiritu almae fides ecclesiae;
. Et se coronavit trium
cruore sacro martyrum, castrisque raptos impiis Christo sacravit milites.
5. Profeeit ad fidem labor;
armisque docti bellicis pro rege vitam ponere, decere pro Christo pati,
. Non tela quaerunt ferrea
non arma Christi milites; munitus armis ambulat, veram fidem qui possidet.
. Beutum viro sua est fides [dens
et mors triumphus, quem invi- nobis tyrannus ad oppidum Laudense misit martyres,
3. Bed reddiderunt hostias.
Hapti quadrigis eorpora, revecti in ora principum plaustri triumphalis modo.
656
2.
August Steier:
Hymnus X.
In ss. Petri et Pauli.
. Apostolorum passio
diem sacravit saeculi, Petri triumphum nobilem, Pauli eoronam praeferens.
. Coniunxit aequales viros
eruor triumphalis necis, Deum secutos praesulem Christi coronavit fides.
. Primus Petrus apostolus,
nec Paulus impar gratia, electionis vas sacrae, Petri adaequavit fidem.
. Verso crucis vestigio
Simon honorem dans Deo suspensus ascendit, dati oraculi non immemor.
5. Praecinetus, ut dictum est, senex
et elevatus ab altero, quo nollet, ivit, sed volens mortem subegit asperam.
. Hine Roma celsum verticem
devotionis extulit fundata tali sanguine et. vate tanto nobilis.
. Tantae per urbis ambitum
stipata tendunt agmina, trinis celebratur viis festum sacrorum martyrum.
. Prodire quis mundum putet,
concurrere plebem poli; electa! gentium caput! sedes magistri gentium!
Hymnus XI.
In die Paschae.
. Hie est dies verus Dei,
sancto serenus lumine, quo diluit sanguis sacer probrosa mundi crimina,
Fidem refundens perditis caecosque visu illuminans. Quem non gravi solvit metu latronis absolutio?
. Qui praemium mutans cruce
Iesum brevi quaesit fide iustusque praevio gradu pervenit in regnum Dei.
. Opus stupent et angeli
poenam videntes corporis Christoque adhaerentem reum vitam beatam carpere.
5. Mysterium mirabile,
ut abluat mundi luem, peccata tollat omnium carnis vitia mundans caro.
. Quid hoc potest sublimius,
ut culpa quaerat gratiam metumque solvat caritas reddatque mors vitam novam?
. Hamum sibi mors devoret
suisque se nodis liget; moriatur vita omnium, resurgat vita omnium.
. Cum mors per omnes transeat,
omnes resurgant mortui, consumpta mors ictu suo
perisse se solam gemat.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius.
651
Hymnus XII. In sanctae Agnes virginis martyris.
. Agnes, beatae virginis,
natalis est, quo spiritum coelo refudit debitum pio sacrata sanguine.
. Matura martyrio fuit,
matura nondum nuptüs; nutabat in viris fides, cedebat et fessus senex.
. Metu parentes territi
claustrum pudoris auxerant, solvit fores custodiae fides teneri nescia.
. Prodire quis nuptum putet,
sic laeta vultu ducitur, novas viro ferens opes dotata censu sanguinis.
5.
Aras nefandi numinis adolere taedis cogitur; respondet: Haud tales faces sumpsere Christi virgines;
. Hie ignis extinguit fidem,
haec flamma lumen eripit, hic, hie ferite, ut profluo cruore restinguam foeos.
. Percussa quam pompam tulit!
Nam veste se totam tegens curam pudoris praestitit, ne quis reteetam cerneret.
. In morte vivebat pudor,
vultumque texerat manu, terram genu flexo petit lapsu verecundo cadens.
Hymnus XIII.
In saneti Iohannis.
. Amore Christi nobilis
et filius tonitrui arcana Iohannes Dei fatu revelavit sacro.
. Captis solebat piscibus
patris senectam pascere, turbante dum nutat salo, immobilis fide stetit.
. Hamum profundo merserat,
piscatus est Verbum Dei; iactavit undis retia, vitam levavit omnium.
. Piseis bonus pia est fides
mundi supernatans salo, subnixa Christi pectore, sancto locuta Spiritu:
5.
In principio erat Verbum
et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum, hoc erat in principio apud Deum:
. Omnia per ipsum facta sunt.
Bed ipse laude resonet et laureatus Spiritu seriptis eoronetur suis.
. Commune multis passio
cruorque delictum lavans; hoe morte praestat martyrum, quod fecit esse martyres.
. Vinetus tamen ab impiis
calente olivo dicitur tersisse mundi pulverem, stetisse victor aemuli.
658 August Steier:
Hymnus XIV.
In natali martyrum.
1. Aeterna Christi munera 5. Nudata pendent viscera, et martyrum victorias sanguis sacratus funditur, laudes ferentes debitas sed permanent immobiles laetis canamus mentibus. vitae perennis gratia.
2. Ecclesiarum principes, 6. Devota sanctorum fides, belli triumphales duces, invicta spes credentium, coelestis aulae milites perfecta Christi caritas et vera mundi lumina, mundi triumphat principem.
3. Terrore victo saeculi 7. In his paterna gloria, poenisque spretis corporis in his voluntas Spiritus, mortis sacrae compendio exsultat in his Filius, lucem beatam possident. coelum repletur gaudio.
4. Traduntur igni martyres 8. Te nune, redemptor, quaesumus, et bestiarum dentibus, ut martyrum consortio armata saevit ungulis iungas precantes servulos tortoris insani manus. in sempiterna saecula.
Anhang 1].
Im Anschlusse an die Texte der Hymnen lasse ich einige text- kritische Erórterungen folgen, die sich aus den S. 559f. angeführten Gründen nur auf Bemerkungen zu einzelnen Stellen erstrecken kónnen. Immerhin glaubte ich die Lesarten der Handschriften!), soweit sie mir erreichbar waren, mitteilen zu müssen, da ein erschöpfender textkritischer Apparat zu den Hymnen bislang fehlt, und die Kennt- nis der handschriftlichen Varianten zur Beurteilung mancher Stellen nötig ist.
S 1. hymn. I 3, 3: erronum chorus; Biraghi: 'chorus' in tutti i mss., non mai 'cohors'; “errorum’ liest zwar Vatic. 82, wofür jedoch Biraghi im Hinblick auf hex. V 24, 88 (vgl. Kap. 2. $ 1. S. 564) mit Recht “erronum’ emendiert hat.
4, 3: ipse, petra ecclesiae; Schenkl liest an der Parallelstelle 'ipsa', Biraghi bemerkt jedoch 'nelle antiche (1475, 1487, ecc.) e ne’ codici Milanese migliori 'ipse. Für die Lesart ipse spricht auch Ambr. In Ps. 118, 3, 18, wo es von Paulus heifst: “ipse, vas electio-
1) Über die in Betracht kommenden Handschriften und deren Stellung vgl. Dreves, Stimmen 8. M. L. Erg. H. 58, S. 17—25, und Biraghi, 8.8. Ὁ. 5. 1—46.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius 659
nis'; es ist also auch hier das Pronomen auf die Person bezogen. Vgl. ferner Paul. Nol. ep. XXXII 10 (Corp. script. eecl. lat. Vindob. vol. XXIX 1, p. 286, 19) "ipse, petra ecclesiae Der Sinn wird durch die"verschiedenen Lesarten nicht beeinflulst.
5, 4: negantem, Vatic. 82. Biraghi und Dreves lesen, wohl wegen des vorhergehenden "iacentes’ und 'somnolentos', 'negantes' und verbessern damit m. E. einen Fehler der Handschrift,
7, 1: paventes respice; so Vatic. 82 und sümtliche mailündischen Handschriften, aufser C 273 inf., welche 'labentes" liest. Biraghi emendiert mit Hinweis auf hex. V 24, B8, wo an der Parallelstelle 'titubantes' steht, ‘labantes’; '"labantes' liest aber keine Handschrift und Ambrosius gebraucht für „das Wanken im Glauben" nicht "labare' sondern 'labi', so In Ps. 39, 2; In Ps. 61, 10; ibid. 18; ibid. 19. In Ps. 118, 2, 5; In Luc. I 88; In Luc. X 89. Wollte man also das handschriftliche “paventes’, das einen guten Sinn giebt, nieht an- nehmem, so ist nur die Emendation 'labentes' nicht aber 'labantes' zulässig.
7, 3: lapsus cadunt lesen sämtliche Codices der Ambrosiana, lapsos Vatic. 82, labes keine.
S 2. hymn. II 2, 3: perstat, nicht praestat, lesen die Hand- schriften in Übereinstimmung mit Vatic. Reg. 11.
6, 3: partus sacer; Diraghi: Onde bene 'sacer'; e cosi hanno tutti i mss. Ambros., il Vatic. Reg. 11.
8, 1: natum Deum liest Biraghi, bei Dreves steht 'Dei', was wohl, da er keinen Grund für die Lesart anführt, als ein Versehen zu betrachten ist.
$ 3. hymn. III 1, 4: soporis gratia, so Vatie, Reg. 11, Vatic. 82; in dem Citat bei August. conf. IX 12 steht 'sopora gratia'; dazu be- merkt jedoch Biraghi: I codici di questa Biblioteca delle "confess.’ molti e preziosi, hanno 'soporis gratia."
3, 3: voti reos lesen Vatic. Heg. 11 und Vatic. 82.
4, 2: canora liest Dreves, Mone, Daniel und Huemer; Biraghi: sonora. Da die Lesart der Handschriften nirgends mitgeteilt ist, mufs die Richtigkeit des Textes dahingestellt bleiben.
7, 3: nec hostis, Vatic. Reg. 11; wie Dreves B. 141 bemerkt, liest so auch Vatic. 82. Die Angabe steht jedoch im Widerspruch zu seinen früheren Ausführungen, wonach Vatie. Reg. 11 die einzige Handschrift ist, welche “nee hostis' liest, während alle anderen "ne hostis? haben.
S 4. hymn. IV 2, 4: talis decet partus Deum. So ist die Wort- stellung bei Biraghi, Mone und Dreves. Wie Huemer (jamb. Dimeter S. 9) mitteilt, wird diese Stellung auch bestätigt durch die Wiener Handschr. Nr. 1903; die gleiche Stellung findet sich Vatie, Reg. 11.
660 . August Steier:
4, 3: virtute micant, Vatic. Reg. 11 und Vatic. 82. 'virtutum' liest Biraghi und Dreves ohne Angabe von Gründen; indes wird die Emendation durch die von mir Kap. 2. 8 4. S. 577 erbrachten Stellen gestützt.
5, 1: procedat e liest cod. Vatic. Reg. 11. Biraghi: I piü de’ codici hanno 'procedens' (in Anlehnung an die Bibelstelle Ps. 18, 6), il che ὁ disdetto dalla prosodia; qualche codice pià recente 'pro- cedit. Ma 'procedat' concorda colla prosodia, e meglio con ἡ veni, miretur, cingere? e non muta 'suo' e “currat.’
7, 2: earnis trophaeo; Vatic. Reg. 11 tropeo. 'tropeum" ist in den Handschriften oft Variante für “trophaeum’ (vgl. Georges, latein- deutsch. Wörterbuch 7. Aufl. s. v. tropaeum). Über die m. E. ganz unnótigen Versuche, die zur Verbesserung der Stelle gemacht wurden, s. Dreves (Stimmen a. M. L. Erg. H. 58. S. 141). Die Wendung ‘car- nis trophaea' findet Bestütigung de virginib. III 4, 16: ubi domiti trophaeum corporis virgo sustulerit, moderandum labori; In Luc. X 170: Talem sibi Pater ad dexteram locat, trophaea nostrae salutis (Christi vulnera) amplectens. de fide II 16, 143: fidei trophaea.
8, V. 1—4. Die offenkundigen Fehler des cod. Vatic. Reg. 11: "fulgentium' (woselbst über das i ein u korrigiert ist), 'sperat' und “interpulit’ hat Biraghi richtig in 'fulget tuum’, 'spirat' und 'interpolet' verbessert. (Zur Emendation vgl. die Kap. 2. $ 4 angeführten Belege.)
$ 5. hymn. V 1, 4: diem dies illuminans; Vatic. Reg. 11 und Vatic. 82 lesen “diem dierum illuminans. Wie die Kap. 3. $ 1. 8. 584f. angeführten Stellen zeigen, entspricht die Lesart ‘dies’ (= Christus), welche sich bei Biraghi und Dreves findet, dem Sinne viel besser als “dierum’, da mit 'dies' die Konzinnität (vgl. Christus == splendor, lux, fons, dies, sol) gewahrt bleibt.
3, 3: patrem potentis gratiae lesen Vatic. Reg. 11 und Vatic. 82. Biraghi: pater.
8, 1: provehit; Biraghi liest 'provehit' und bemerkt: Molti codici Ambrosiani 'provehat. Ma il C 273 inf, ed altri ' provehit'; fra' quali il prezioso Vatic. Reg. 11.
$ 6. hymn. VI 1, 1: altissimus; Biraghi: Cosi in quasi tutti i codici milanesi antichi; auch Vatic. Reg. 11 liest ‘altissimus’, andere " altissime."
2, 9 u. 4: tempore, praesentem sacraris diem liest Vatic. Reg. 11.
3, 2: signaverit, nicht signaveris, lesen Biraghi, Dreves und Mone (a. a. O. 1 75), obwohl letzteres Ambros. T 103 sup., Vatic. 82, Ambros. I 27 sup. bieten. Dann erfordert aber der Sinn 8, 4 'duxe- rii! und nicht “duxeris’, (was Ambros. T 103 sup. und I 27 sup. bieten). 'signaverit' und 'duxerit' lesen Vatic. Reg. 11 und Vatic. 82.
4, 1: plenis aquae, nicht aqua lesen Vatic. Reg. 11 und Vatic. 82.
5, 3: mutata elementa lesen die Handschriften; aus metrischen Gründen stellt Biraghi wie Mone 'elementa' voraus.
Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius. 661
6, 2: dividis haben Biraghi und Dreves naeh der Lesart des Vatic. Reg. 11 und der besseren mailündischen Handschriften, beson- sonders Ambros. T 103 sup. als dem Sinne am besten entsprechend aufgenommen; Vatic. 82 bietet 'dividunt.'
$ 7. hymn. VII 8, 3: tactu et umbra; Biraghi: Aleuni codices hanno “tactu et umbra. Ma i codices migliori del Capit. Metrop. e il Mozarabo hanno 'tactuqu.' M. E. hat das 'que', das sichtlich nur eingeschoben ist, um den Hiatus zu vermeiden, keine Berechtigung.
$ 8. hymn. VIII 4, 3: syngraphum lesen nach Biraghi die besten Handschriften, einige haben 'syngrapham.' 'syngraphum' ist bei Ambrosius einmal belegt, de poen, ΠῚ 9, BO: tamquam ex syn- grapho; sonst findet sich syngrapha, so de Tobia B, 29: syngrapham obligationis; ibid. 12, 40: syngrapham; ibid. 12, 53: syngrapha.
7, 1: verae lesen Ambros. À 1 sup.; F 36 sup.; Y 18 sup.
$ 9. hymn. IX 7, 1: viro sua est fides; einige Handschriften bieten 'vero', da sie die alte Abkürzung vo unrichtig auflósen (vgl. Biraghi, a. a. O. 8. 77).
8, 2: rapti quadrigis; Biraghi: Aleuni codd. hanno “raptis’, senza sentimento.
$ 10. hymn. X 1, 2: sacravit saeculi; Biraghi: “diem saeeuli' i codici vetusti; non 'saeculis' come in aleuni codiei recenti. Dreves verweist auf Cypr. de orat. domin. 35: 'Bole ae die saeculi rece- dente . . .'
4, 4: non immemor oraculi; Biraghi stellt aus metrischen Grün- den “oraculi non immemor', während alle Handschriften die erstere Stellung bieten. Ein zwingender Grund zur Umstellung ist nicht vorhanden, da die metrische Licenz (Längung der Silbe or in der Arsis) auch anderweitig in den Hymnen des Ambrosius vorkommt (vgl. Kap. 5. 8 2. 8. 646).
$ 11. hymn. XI 8, 1: praemio mutans erucem liest Vatic. Reg. 11; die anderen besseren Handschriften lesen naeh Biraghi "praemium mutans cruce.'
3, 3: iustusque bieten Vatic. Reg. 11 und Vatic. 82, sowie Ambros.I 55; A 1 inf. Die beiden letzten lesen mit den besseren mailändischen Handschriften auch 'pervenit', während Dreves ohne Angabe eines Grundes 'praevenit^ aufgenommen hat.
$ 12. hymn. XII 4, 3: viro; einige Handschriften, auch Vatic. 82, lesen vero. vgl. das zu hymn. IX 7, 1 Gesagte. 7, 2: tegens liest Ambros. T 103 sup., Vatie. 82; 'tegit^ Am- bros. I 27 sup., I 55 sup. Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 43
669 August Steier: Unters. über d. Echth. d. Hymn. d. Ambr.
$ 13. hymn. XIII 2, 3: nutat ist eine vollkommen berechtigte Emendation Biraghis für das handschriftliche 'natat', der auch Dre- ves beipflichtet (vgl. Kap. 3. 8 9. 8. 632, woselbst ich die ausschlag- gebende Stelle de virginit. 20, 131 (nutantes) citiert habe).
3, 4: levavit omnium lesen die besseren Handschriften, auch Vatic. 82; andere hominum.
$ 14. hymn. XIV 3, 4: lucem; Biraghi: lucem, le prime edi- zioni e quella di s. Carlo e del Card. Tomasi; i codd. I 55 sup.; X 22. Wie Dreves mitteilt, lesen *lucem' (nicht vitam) die meisten mai- ländischen Handschriften.
QUAESTIONES R. " " SELECTAE
SCRIPSIT
LUDOVICUS SOHILLING
DR. PHIL.
43*
Conspectus libelli.
Cap. I. De Georgio Mono.
. De libro Parisino Graeco 2919.
. De divisione et ratione scholiorum libri Parisini.
. De Georgiis Hermogenis interpretibus.
. De commentarii Georgii Moni apud alios Hermogenis interpretes vestigiis obviis.
. De Georgii Moni scriptis et doctrina.
. De Georgii Moni aetate.
Cap. II. De Syriani arte rhetorica.
. De Syriano et Aquila. . De Syriano et Hermogene. . De Syriano et Metrophane.
Cap. III. De Eustathio.
. De commentarii Eustathiani forma et capitibus. . Ad Hermogenis prooemium.
. Ad Hermogenis partitionem statuum.
. Ad statum coniecturalem.
. Ad statum finitivum.
. Ad statum qualitatis iuridicialis absolutae.
. Ad genera status qualitatis adsumptivae.
. Ad statum negotiale
DEN ε00 ε00 εο0ὺ “00 e a We εὖ μα
um cQ» uy» Qo r9 μα
U «Qo» cO» U cO» cQ» «0» Qo —-3 OQ» Ov iR. ὦ» τὸ μὰ
Cap. IV. De ceteris rhetoribus quorum mentio apud Georgium occurrit.
. De Anastasio.
. De Anepigrapho.
. De Athanasio.
De Harpocratione. De Maiore.
De Menandro Diaereta. . De Metrophane.
. De Minuciano. De Sopatro.
. De Tyranno.
. De Ulpiano.
«0 600 «ΟὉ 400 400 202 900 «00 500 :00 «On μὰ Ὁ ὦ οὐ «1 δὴ Οἱ μ5 ὁ9 τὸ μὰ
BÀ μὲ
Praefatio.
MEER
WaLzIUS in edendo Rhetorum Graecorum volumine septimo libros manu scriptos adhibuit Parisinos 1983 et 2977 membranaceos, saeculo decimo exaratos. Atque continentur volumine W VII. (p. 104—655) 'Avuvüpou cyóMa eic cráceic; sequuntur (p. 655) Georgii cuiusdam rhetoris ab editore falso Diaeretae appellati capita nonnulla, quae eadem in alio commentario eic τὰς cräceıc exstare WaLzius dicit, scilieet in codice Mediceo Plut. LVI 5, ex quo in codicem Vindobonensem transscripta ea esse, Sunt autem eapita illa excerpta e commentario in Hermogenem condito, qui fere integer servatus est codice Parisino 2919, cuius libri primus Warzius (VI 503) mentionem fecit neque tamen in edendis rhetoribus Graecis rationem habuit. Eundem in librum cum vere anni 1895 eliam R. REITZENSTEINIUS incidisset, locos complures et doctrina oratoria et crebritate rhetorum laudatorum insignes excerpsit ex- cerptosque BnuNoNI Kxirio obtulit, qui tune temporis huic provinciae oratoriae imprimis operam navavit. Qui postquam librum ad augendam artis rhetoricae scientiam et historiam alieuius esse pretii cognovit, et ipse aestate 1895 Lutetiam profectus librum inspexit, capitum titulos exscripsit, locos singulos excerpsit. Quo facto cum accuratius libri virtutes perspexisset, dignum eum esse statuit, eui aliquid laboris et studii impenderetur. Sed ahis rebus occupatus cum ipse hune laborem recusare eoactus esset, anno 1899 auctor mihi factus est, ut libro operam darem; quare mense Augusto eiusdem anni Lutetiam me contuli, ut in ipsa Bibliotheca Nationali librum Parisinum 2919 integrum describerem et exemplum deserip- tum meum iterum cum libro Parisino conferrem. Hune igitur librum quaestionum mearum fundamentum ieci vel potius fontem ita feci, ut inde quae ad illustrandam artis rhetoricae aevi imperatoris historiam idonea mihi videbantur esse, excerperem eaque virorum doctorum sub oculis ponerem et pro viribus illustrarem. Tribus autem capitibus, altero tertio quarto, quae his rebus atque quaestio- nibus repleta sunt, par erat primum proponere, quo de Georgio Mono commentarii Parisini auctore dicerem.
Moneo autem hune meum libellum ad finem fere perscriptum fuisse, priusquam Grorckwrmr Quaestiones Rhetoricae (Bresl Phil. Abh. VIII, 2) optimae frugis plenissimae mihi innotuissent, Vellem
666 Praefatio.
lieuisset mihi tertium meum de Eustathio rhetore caput ad exem- plum eorum, quibus GLOECKNERUS Minuciani doctrinam illustravit, excolere atque perpolire: sed res meae obstabant, quippe quae flagitarent, ut finem quaestionibus imponerem. Spero autem me collectis omnibus quae mihi innotuerunt Eustathii fragmentis doc- irinam huius rhetoris in pleniore luce posuisse, quem posteriores auctoritate graviorem quam adhuc putabatur habebant.
Grato animo hoc loco commemoro viros doctissimos prae- ceptores carissimos, quorum consiliis in conficiendo libello uti mihi licuit, cum RicARDUM REITZENSTEINIUM tum BRUNONEM KEILIUM, qui pro sua illius in quam me contuli provinciae rhetoricae arduae atque adhuc incultae cognitione dux mihi fuit indefessus.
I. De Georgio Mono.
$1. De libro Parisino Graeco 2919.')
Liber Parisinus Graecus 2919 (P) est saeculi decimi membra- naceus formae quadratae ita, ut singulae paginae versus tricenos binos contineant; totus ab uno scriba exaratus est minuseulis quae dicuntur elementis eisque pulcherrimis uso. Maiuseula idem adhibuit in per- scribendis et summariis, quae margini per totum librum adpinxit, et totius operis titulo quem tradit: Σχόλια cóv θειὼ eic τὴν διαίρεειν ἀπὸ φωνῆς τοῦ αὐτοῦ Γεωρτίου τοῦ Móvou, copıcroü ᾿Αλε- ξανδρείας. Incipit liber: ᾿Αρχόμενοι cov θειὼ τῆς διαιρέςειωυς φέρε δὴ πρό γε πάντων ζητήσωμεν, τί ὅλως écri διαίρεεις, ἵνα μὴ περὶ ἀγνοουμένων τοὺς λόγους ποιήεσιυμεν. ᾿Ἰςτέον τοίνυν κτλ., desinit: ἀποδείκνυται τὸ ζητούμενον (cf. Rh. Gr. VII 695, 36 Walz). Subscriptio legitur in folio 245v: Ἐπληριύθη cóv deu | xoi f diaipecict | εὐτυχῶς Ζήνωνι | cxoAacrıküt, quam et ipsam seriba ex exemplo suo descripsit; nam ἐπληριύθη f| biaípecic — cyxoka- crıkW non tam librarii subseriptio quam scholastiei est, qui est homo artis oratoriae disciplinis imbutus: quare Zeno hie discipulus Georgii fuisse videtur, qui magistri doctrinam litteris complexus est. Totum igitur volumen Georgii Moni completur commentario in Hermogenis librum περὶ cráceuv, eui Hermogenis arti fuisse qui περὶ biaipéceuc insceriberent satis constat.") Liber qualis nunc est folia 246 con- tinet?); continebat primitus fortasse 270, nam post fol 24 unus, post fol 215 duo quaterniones periisse videntur. Atque priore la- cuna et sextae πράξεως pars extrema et initium septimae hausta sunt, quem lacunae ambitum ratione certissima definire licet. Hiat enim sententia inter fola 24 et 25, id est post quaternionem ter- tium; et magnum esse detrimentum ex ipsius auctoris verbis con- cluditur; dispositionem enim sextae npd£ewc accurate, ut assolet, auctor perscripsit fol. 23r 9: φέρε δὴ λοιπὸν ἡμεῖς ἐπὶ rà ἕτερα δύο μετέλθωμεν κεφάλαια᾽ ἕξ yüp Urecxöueda ζητῆςαι (ef. fol. 18r 32),
ς
ὧν τέεςαρα fj προλαβοῦςεα πρᾶξις ἐξήταςζεν. ἔτι τοίνυν πέμπτον
1) Omont, Inv. somm. des man. gr. de la bibl. nation. tom. III p. 61.
2) Gloeckner 1. c. p. 41.
3) Numerantur in libro folia tantum 245, numero 159 male iterato; distinxi fol. 159 et 1695.
668 Ludovicus Schilling:
κεφάλαιον fi Epyacia τῆς τῶν ἐλέγχων ἀπαιτήςεως᾽ τοῦτο γὰρ ἔφαμεν εἶναι μέγιςτον ἐν τοῖς κεφαλαίοις, τὸ ζητεῖν τὰ περὶ "τῆς épraciac αὐτῶν. f| τοίνυν τοῦ προκειμένου κεφαλαΐου ἐρ- γαςεία ποικίλη πώς écrwv: γίνεται γὰρ bv ἑπτὰ ἐπιχειρημά- τῶν ὧν πρῶτόν Ecrı.... Primum hoc epicheirema finitur fol. 24 v 31. 32: καὶ ἐν τούτοις τὸ πρῶτον ἐπιχείρημα τὸ ἢ ἀπὸ τῶν Trepı- crarıkWv, καθ᾽ ὃ | . Iam cum fol. 25r incipiat: οὐκ ἦν οὖν αὐτῷ icxupà τῆς δυνάμεως ἐξέταςεις᾽ ἐν δὲ ταῖς δικαιολογίαις ταῖς ἀεθενέειν οὐ χρηςτέον ἀπολογίᾳ᾽ εἰγᾶν γὰρ μᾶλλον ἄμεινον f) λέγειν τὰ προὖπτον ἔχοντα τὸν ἔλεγχον᾽ dic οὖν εἴρηται, καθ᾽ ὅλου δεῖ νοεῖν ὅτι ἐν oic ἔνδοξόν ἐςτι καὶ δυνατὸν τὸ πρόςω- πον, οὐκ ἐμπίπτει fj δύναμις ἀπὸ τοῦ φεύγοντος᾽ εἰ γὰρ εὐπο- price?) τιθέναι καὶ τὴν δύναμιν, οὐδὲ ἔνδοξον χρὴ τὸ τοιοῦτο καλεῖν Tpócumov: ἐκεῖνο γὰρ ὀνομάζειν Tpócumov ἔνδοξον τὸ οἷόν τ᾽ ὃν κατορθοῦν ὅ τὸ ἐπιφερόμενον αὐτὸ ὁ) ἔγκλημα. ἐν τούτοις τοίνυν καὶ τὸ δεύτερόν ἐςτι κεφάλαιον᾽ τρίτον δὲ ἔετι κεφάλαιον τοῦτο᾽ ζητοῦμεν γάρ, πότε μᾶλλον ἰεχύει ταῦτα ἐν τοῖς λόγοις τὰ κεφάλαια, τὴν BovAnciv τέ φημι καὶ τὴν δύναμιν... ... , Sequitur deesse sextae πράξεως loci quinti sex epichiremata et sextum locum integrum; praeterea septimae, quae περὶ βουλήςεως καὶ δυνάμεως est πράξεως locum primum totum et secundum praeter paucos versus extremos quos exscripsi Quos tantos locos ad tractandos Georgio non minus foliis octo opus fuisse patet; et doleo, quod quaternionum dinumerationem non enotavi: neque enim dubito, quin ipsis numeris nostra de lacunae ambitu coniectura confirmata esset.
Eadem condicio alterius lacunae est. Verba, si solam enun- tiati constructionem spectas, inde a fol. 215v ad 216r rite percur- runt: φαμὲν οὖν || ὅτι ei ἐπὶ κτλ. At et commentarii partitio, quam accurate auctor explicavit, et manca quae nunc est sententiarum rerumque tractatio demonstrant multa inter fol. 215 et 216 deesse. Agitur de capitibus in statu negotiali adhibendis; professus est auctor fol. 215v 29 περὶ ékácrou τῶν κεφαλαίων διαλαβεῖν, quae capita paulo ante (fol 214v 20) dixerat sibi νόμιμον ἔθος δίκαιον ευμ- φέρον δυνατόν esse." Atque statim pergit: καὶ πρῶτόν γε περὶ τοῦ νομίμου, περὶ oU Téccapa κεφάλαια ζητοῦμεν, ὧν écm πρῶτον τοῦτο, πῶς ἂν αὐτὸ ἐργαςόμεθα. φαμὲν οὖν [| 216r, ita ut pagina finiatur, priusquam de prima quaestione primi capitis legitimi verba facta sunt; incipientis autem folii 216r argumentatio
1) rà P. 2) εὐπορήςοι P. 8) καθορθοῦν P.
4) αὐτὸ supra lineam P; aut del. aut αὑτῷ scrib.
6) Qua in re ab Hermogenis doctrina recessit; duo enim quae hic adscivit capita interpres noster epichiremata esse vult fol 914v: περὶ γὰρ τοῦ ἐνδόξου TE kai ἐκβηςομένου Ücrepov ἐροῦμεν (i. e. 318r 25 sqq.) δεικνύντες, ὅτι οὐ κεφάλαια τυγχάνουςειν ὄντα, ἐπιχειρήματα δὲ μᾶλλον τοῦ ευμφέροντος κεφαλαίου.
Quaestiones rhetoricae selectae. (I 8 1. 2) 669
in capite de possibili versatur quinto, quod interpreti est ultimum, cuius altera quaestio — sex autem de hoc instituit (218r 22: &v τούτοις καὶ f| τοῦ δυνατοῦ é£éracic, ἐν τοῖς εἰρημένοις ἕξ ye- γομένη κεφαλαίοις οὕτιυς δὲ πληριύςας καὶ περὶ τοῦ δυνατοῦ μέτειει κτλ.) — δὰ finem fere est perducta: fol. 216r 19 ἐν τού- τοις καὶ τὸ δεύτερον κεφάλαιον᾽ τὸ bé γε τρίτον écriv, müc ἂν ἐργαςόμεθα τὸ δυνατόν. Desiderantur igitur tractationes capi- tum quattuor legitimi, convenientis, iusti, utilis et initium possibilis, quibus explicandis interpretem pro verbositate sua mul- tum chartae conseeravisse per se patet. Et conveniunt tractationum numeri; in titulis πρᾶξιν jc statim excipit πρᾶξις ud, ita nt duo tituli desint. Intereiderunt igitur inter fol. 215 et 216
tractationis XLVl. (περὶ τῶν κεφαλαίων τῆς πραγματικῆς)
pars posterior
tractatio XLVII. eum inseriptione ἔτι περὶ τῶν κεφαλαίων
tractatio XLVIII. cum inscriptione ἔτι περὶ τῶν κεφαλαίων. Itaque duarum tractationum ambitu lacuna finitur. Nunc velim remi- niscaris propter falsam foliorum dinumerationem folium numero 215 insignitum, post quod lacuna altera hiat, revera folium 216 esse: ultimum ergo est eius quaternionis, qui folia 209—216 complectitur. Quod si est, sequitur hoc quoque loco integrum quoddam foliorum volumen intercidisse; neque vero unum tantum quaternionem amissum dolemus. Nam cum apud rhetores tractatio status negotialis statuum omnium uberrima esse soleat, verisimile est Georgium, qui omnium ferme copiosissimus interpres est, duo, non unum quaterniones disser- tationibus replevisse, quae in duas πράξεις divisae erant et ad plus quattuor capita status negotialis spectabant.
8 2. De divisione et ratione scholiorum libri Parisini.
Commentarius omnis divisus est in tractationes quinquaginta quattuor:
(fol. ir: A πρᾶξις: τί ὅλως écri. biaípecic» ἢ
» ὃν: B , {περὶ τοῦ ετοχαςμοῦν ἢ
» ἴθ: F „ περὶ τοῦ παραγραφικοῦ
» 139v: A „ ἔτι περὶ τοῦ παρατραφικοῦ
. ἴδ8::-.ε, περὶ τῆς τῶν ἐλέγχων ἀπαιτήςεως
» 22v: S , ἔτι περὶ τῆς τῶν ἐλέγχων ἀπαιτήςειυς « Z , περὶ τῆς βουλήτεως καὶ δυνάμεως» ®)
1) Primam hanc inscriptionem propter titulum totius libri proxime antecedentem scriba P omisit.
2) Haec quoque verba desiderantur in P.
3) Οὗ quae in 8 1 de hae libri parte disputavi.
. 26v: 33r: 39r: 43r: 48r: 51v: 54 v: 58r: 62 v: 66r: 74r: 79v: 85r: 90 v: 96v: KB 99r: ΚΓ
1083 v:
107 v: 111v:
| Ὁ] xi --ῖ Φι xi
115v: KZ
119r:
192v: KO
130v: 135r: 140r: 144 v:
149r: 152 v: 156 v: 161r:
165v: AH
173r: 178r: 183v: 191 v: 197r: 201r:
Ludovicus Schilling:
πρᾶξις: ἔτι περὶ τῆς βουλήςεως καὶ δυνάμεως
??
περὶ τῶν ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους ἔτι περὶ τῶν ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους περὶ ἀντιληπτικοῦ
περὶ τῆς μεταλήψεως
περὶ τῆς μεταθέςεως τῆς αἰτίας
ἔτι περὶ τοῦ αὐτοῦ κεφαλαίου
ἔτι περὶ τοῦ χρώματος
περὶ τῆς πιθανῆς ἀπολογίας
περὶ κοινῆς ποιότητος
περὶ τῶν εἰδῶν τοῦ «ςτοχαςμοῦ περὶ τῶν ευνεζευγμένων εἰδῶν περὶ τοῦ προκαταςκευαζομένου
ἔτι περὶ τοῦ ευγκαταςκευαζομένου περὶ ὅρου
περὶ τῶν κεφαλαίων τοῦ ὅρου περὶ ὅρου καὶ ἀνθοριςμοῦ
περὶ τοῦ εὐυλλογιςμοῦ
περὶ τῆς γνώμης τοῦ νομοθέτου περὶ τῆς πηλικότητος
περὶ τοῦ πρός τι
περὶ τῆς ἀντιθέεεως
περὶ τῆς ποιότητος καὶ τῆς γνώμης περὶ τῶν εἰδῶν τοῦ ὅρου
περὶ τοῦ κατὰ cuAAnyıv
περὶ τοῦ κατὰ ἀμφιεβήτηειν καὶ τοῦ ἐμ- πίπτοντος καὶ τοῦ καλουμένου δύο ὅροι περὶ τῆς ἀντιλήψεως
ἔτι περὶ τοῦ αὐτοῦ
περὶ τῶν ἑξῆς
περὶ τῶν ἄλλων κεφαλαίων
περὶ τῶν λοιπῶν κεφαλαίων
ἔτι περὶ ἀντιλήψεως
περὶ τῶν ἀντιθέτων
περὶ τῶν λοιπῶν κεφαλαίων
περὶ τοῦ πρός τι καὶ ἑτέρων
περὶ τῶν λοιπῶν κεφαλαίων
περὶ τῆς πραγματικῆς
Quaestiones rhetoricae selectae. (I 8 2) 611
fol. 207r: ME πρᾶξις: περὶ τῶν ὑπὸ Mmrpopávouc mpocre- θέντων εἰδῶν τῆς πραγματικῆς
» 213r; MS , περὶ τῶν κεφαλαίων ῴ ΜΖ , ἔτι περὶ τῶν κεφαλαίων» ἢ) ( MH , ἔτι περὶ τῶν xepalotuv)!) » 2201: MO περὶ τῆς μεταλήψεως , 924v: N , ἔτι περὶ μεταλήψεως , 228r: NA - περὶ ῥητοῦ καὶ διανοίας », 292v: NB νὴ περὶ ἀντινομίας , 239r: N , περὶ τοῦ ευλλογιεμοῦ » 242r: NA 1 περὶ τῆς ἀμφιβολίας,
Primo iam aspectu eommentariü auctorem et interpretandi ra- tione et divisionis arte a ceteris Hermogenis interpretibus multo differre apparet. Neque enim pro rhetorum usitata atque solemni ratione Anuuacıv, ut Graeco vocabulo utar, sed integris sententiis ex Hermogenis libro exscriptis et explicatione continua illustratis quaestiones vel tractationes proprias et rotundas condidit, quibus novam quandam eamque amplifieatam doetrimum ad Hermogenem auctorem suum proferret. Atque cum tractationibus πράξεων nomen inscripsit, titulis non minus quam ipsa rerum tractatione professus est, se rationem interpretandi eam sequi voluisse, quam seriores scholae Alexandrinae commentatores Platoniei vel Aristoteliei amplexi sunt; exempla sunt Olympiodori commentarii in Platonis Gorgiam*) et in Aristotelis meteora.)
Sed iam unam integram πρᾶξιν exseribam; neque enim via est nec ratio, quibus plenius atque aecuratius rhetoris illius interpre- tandi genus illustremus:
fol. 107 v: Σὺν Bew ΚΕ πρᾶξις περὶ τοῦ cuAkoyıcuoü.
“Ὁ cuAloyicuóc εὐνάγει ἄμφω" μηδὲν yàp ἀλλήλιυων διαφέρειν ἀγωνιεῖται ὁ τὴν δωρεὰν δηλαδὴ αἰτῶν (Sp. II 153, 31---20],᾿ διαλεχθεὶς (scil. Ó τεχνικὸς) περί τε προβολῆς καὶ ὅρου καὶ dvdo- ριςμοῦ, μέτειει νῦν ἀκολούθιυς καὶ ἐπὶ τὸν culAoTicuóv καὶ χρὴ γινώεκειν, ὅτι ἑπτὰ ζητοῦςι περὶ τοῦ ευλλογιςμοῦ κεφάλαια, ὧν πρῶτόν écriv fj ἐργαςεία, τίνεται τοίνυν fj ἐργαεία τοῦ ευλλογιςμοῦ oUTuc' τοῦ γὰρ ὅρου ἐκ τῶν παρειμένων λαμβανομένου καὶ τοῦ ἀνθοριεμοῦ ἐκ τῶν πεπραγμένιυν ἕπεται λοιπὸν ὁ cuAkoyıcuöc, εἰς
1) Cf. 8 1 sub fine.
2) Cf. Archiv für Philol. und Pädag.’ Suppl. 14 p. 108 ff.: Σχόλια cüv θεῷ eic τὸν τοῦ TTAarwvoc Γοργίαν ἀπὸ φωνῆς 'Okunmodubpou, τοῦ μεγάλου Φιλοςόφου.
3) Cf. Commentaria in Aristotelem Graeca vol. XII (Berol. 1902). Ut hic Olympiodori liber in πράξεις, ita eiusdem auctoris commentaria in Aristotelis categorias (l c.) in θεωρίας divisa munt.
672 Ludovicus Schilling:
ταὐτὸν CUVAYWV τὰ παρειμένα τοῖς πεπραγμένοις, τοῦτ᾽ Écmv τὸ !) ἀτελὲς τῷ τελείῳ, καὶ πειρᾶται δεῖξαι, ὅτι τὸ πεπραγμένον ὑπὸ τοῦ φεύγοντος ταὐτόν écr τῷ ἐγκλήματι᾽ οἷον ὁ φεύγων ὁρίζεται λέγων, ὅτι ὕβρις ἐςτὶ τὸ πλῆξαι, Ó δὲ κατήγορος ἀν- θορίζεται φάεκων, ὅτι τὸ ἐπανατείναςθαι ὕβρις Ecriv. λοιπὸν ἕπεται τούτοις ὁ ευλλογιςμός, ευναινῶν μὲν τῷ τοῦ φεύγοντος ὅρῳ, cuvaywv δὲ εἰς ταὐτὸν τῷ ἀνθοριεμῷ᾽ οἷον “ἀληθὲς ὅτι ὕβρις écri τὸ πλῆξαι, ταὐτὸν δέ Ecrı καὶ τὸ ἐπανατείναςθαι ?) ἐφ᾽ ὕβρει, ὥςτε ταὐτὸν ἂν εἴη τὸ ἐπανατείναςθαι τῷ ὑβρίςαι, τοῦτ᾽ Ecrıv τῷ πλῆξαι. καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τὸ auto" olov ἱταὐ- τόν ἐςτι (fol. 108r) τὸ ὑφελέεθαι ἐξ ἱεροῦ χρήματα ἰδιωτικὰ τῷ ἱεροευλῆςαι᾽, “ταὐτόν ἐςτι τὸ καταπαῦςαι τυραννίδα τῷ τυραν- γοκτονῆςαι᾽. λυειτελήςει δὲ ἡμῖν ἐνταῦθα τὸ κατὰ τὸ τέλος ἐπιχείρημα, φημὶ δὲ τὸ κατὰ τὸ ἀποβαῖνον᾽ δεῖξαι γὰρ TrEIPW- μεθα ὅτι ἐξ ἀμφοῖν τὸ αὐτὸ ἐκβαίνει τέλος, τοῦτ᾽ ἔςτιν ἔκ TE τοῦ πεπραγμένου καὶ τοῦ ἀτελοῦς. ὃ οἷον ἐκ τῆς τυμβωρυχίας καὶ ἐκ τοῦ διορύξαι τάφον τὸ αὐτὸ τίνεται τέλος᾽ Ó τε γὰρ τυμβωρύχος ἀδικεῖ τὴν óciav τοῦ τετελευτηκότος, ὅ TE διορύτ- τῶν τάφον ὁμοίως τὴν ὁςείαν ἀδικεῖ τοῦ τετελευτηκότος᾽ ἔτι ἐκ τῆς ἱεροευλίας καὶ ἐκ τοῦ ὑφελέεθαι ἐξ ἱεροῦ ἰδιωτικὰ χρήματα τὸ αὐτὸ ἀποβαίνει τέλος᾽ ἄμφω γὰρ ἀςεβοῦει περὶ τὸ δαιμόνιον. ἔτι ἐκ τοῦ ἀποκτεῖναι τὸν τύραννον καὶ ἐκ τοῦ καταπαῦςαι τυ- ραννίδα τὸ αὐτὸ ἀποβαίνει τέλος᾽ ἐξ ἀμφοτέρων γὰρ ἐλευθερία περιγίνεται τῇ πόλει᾽ ὅ τε γὰρ ἀποκτείνων τύραννον ἐλευθεροῖ τὴν πόλιν δουλείας, καὶ ὁ πείθων ἀποθέεθαι τὴν δουλείαν ὡςεαύ- τως ἐλευθεροῖ τὴν πόλιν δουλείας. τὸ αὐτὸ ἐπὶ πάντων εὑρή- couev, ὅτι ἐξ ἀμφοῖν ἕν καὶ τὸ αὐτὸ ἀποβαίνει τέλος. ἐρεῖ καὶ τοῦτο ὁ τὴν δωρεὰν αἰτῶν, ὅτι εἰ τυραννοκτονῆςαί Ecrı τὸ τύραννον ἁπλῶς ἀποκτεῖναι, καὶ πᾶς ἄρα φονεὺς τυραννοκτόνος ἀκούςει. δῆλον οὖν ὅτι τυραννοκτόνος ἐςτὶν ὁ παύων τυραννίδα. εἶτα μετὰ τοῦτο ἐκφράςει χρηςόμεθα, καὶ ἐκφράςομεν τὰ πεπρατ- μένα ἐκ τῶν περιςτατικὼν ἐξετάζοντες, οὐδὲν αὔξοντες, ἀλλ᾽ ἀποδεικνύοντες, ἐφ᾽ ὅςεον ἂν ἡμῖν λυειτελεῖ πρὸς ἀπόδειξιν. (108r) ἐκφράςεωμεν τοίνυν ἐπὶ τοῦ κρινομένου ἱεροεουλίας οὕτως" ὅτι νύκτωρ ἐπετήδευςεν εἰςελθεῖν εἰς τὸ ἱερόν, ὅπως ῥᾳδίως ἐν ckóru δυνηθείη τὸν «κοπὸν διανῦςαιϊ, ὅτι δὲ παρεφυλάττετο, μή τις αὐτὸν ἴδοι) τῶν ἱερέων ἢ τῶν νεωκόρων, πῶς ἐξέτεινε τὴν χεῖρα ἐπὶ τὸ ἀφελέεθαι. εἰ δὲ ἰδιωτικὰ ευνέβη εἶναι τὰ χρήματα, οὐδὲν ἐκ τούτου ἀπολυθήςεται᾽ τὸ γὰρ αὐτὸ τοῦτο ἐποίει, καὶ εἰ ἱερὰ Ticav τὰ χρήματα. τοῖς γὰρ αὐτοῖς τούτοις χρώμενος ἕτερος ποιεῖ τὴν iepocuMav. ἔτι κἀπὶ τοῦ κατ᾽ ἀμφιεβήτηειν ὅρου τὸ αὐτό᾽ ἐκφράςομεν γάρ, πῶς ἀνῆλθεν εἰς τὴν ἀκρόπολιν ἐγχειρίδιον ἐπιφερόμενος, πῶς περιεςκόπει, μή τις αὐτὸν ἴδοι τῶν
1) τῷ Ρ. 2) ἐπανατείνεςθαι P. 3) τελείου P: corr. Keil. 4) ἴδῃ P.
Quaestiones rhetoricae s&eleotae. (I 8 2) 613
δορυφόρων, πῶς ἐπέδραμεν dc ἀναιρήζων αὐτόν, πῶς ibuv αὐτὸν ἐπερχόμενον ὁ τύραννος ὥχετο φεύγων. καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τὸ αὐτὸ Exppäce τῶν πεπραγμένων χρηςόμεθα, ἐκ τῶν περιςτατικῶν ἐξετάζοντες, καὶ ἐν τούτοις fj épyacía τοῦ ευλλο- Yıcuod καὶ τὸ πρῶτον κεφάλαιον,
Δεύτερον δέ écri κεφάλαιον ἐν dj ζητοῦμεν, τίνι διαφέρει cuAAoyıcuöc ἀνθοριςμοῦ. Exoucı áp τινα κοινωνίαν, τι ἄμφω λύειν εἶναι ὅρου (Kal) τῷ ἢ ἄμφω τοῦ κατηγόρου εἶναι κεφά- λαια. Ὦ ἀλλὰ dıapepoucıv πρῶτον, ὅτι τὸ μέν, ὡς ἔφαμεν, δύ- ναμιν ἔχει Evcrücewc, ó àv8opicuóc, τὸ δὲ Avrırapacräacewc, 6 ευλλογιςμός᾽ δέχεται yàp (rà τοῦ ὅρου» καὶ εἶθ᾽ οὕτιυς ἀνα- τρέπει. δεύτερον δέ, ὅτι ὁ μὲν ἀνθοριεμὸς ἐκ μόνων λαμβάνεται τῶν πεπραγμένων, ὁ δὲ ευλλοτιςμὸς ἐξ ἀμφοτέρων, ἔκ re τῶν πεπραγμένων φημὶ καὶ τῶν παρειμένων. (109r) τοιγαροῦν καὶ ἀμφότερα ευνάτει, ταὐτὸν ἀποδεικνύων τὰ πεπραγμένα τοῖς πὰρ- εἱμένοις. καὶ τοῦτο ἤδη Phdcavrec ἀκριβῶς ἐδηλιώύςαμεν (8 2).
Τρίτον ἐςτὶ κεφάλαιον, πῶς φαμὲν ἀντικεῖςθαι τὸν cuÀAo- γιςμὸν τῷ ὅρω, εἴ τε δέχεται τὰ τοῦ ὅρου. τοῦ γὰρ φεύγοντος ὁριζομένου ἐκ TÜV παρειμένων καὶ λέγοντος ὅτι “ὕβρις ἐςτὶ τὸ πλῆξαι᾽, ὁ ευλλογιςμὸς εὐυναινεῖ. πῶς οὖν μάχεται, εἴ γε bé- χεται; φαμὲν δὲ πρὸς τοῦτο, ὅτι τῶ μὲν ῥήματι δέχεται, τιὼ δὲ «ςκοπῷ μάχεται. δοκεῖ τάρ, ὡς εἴρηται, Tij ῥήματι δέχεςθαι τὰ τοῦ ὅρου, ἀλλὰ μάχεται τῷ ckomb, εἴ τε ὁ μὲν ὅρος χωρίζει τὸ πεπραγμένον τοῦ ἐγκλήματος, ὃ δὲ εὐυλλοτγιςμὸς τοὐναντίον ευνάπτει καὶ εἰς ταὐτὸν ἄτειν βούλεται ἀμφότερα" τούτῳ δὲ τῷ λόγῳ καὶ πᾶςα κατὰ ἀντιπαράζταςιν Aócic οὐ διοίςει τῆς Ayri- Oéceuc, εἴ γε δέχεται τὰ ἐν αὐτῇ, καὶ μάλιςττα ὅτε κατὰ cuv- δρομὴν αὐτὴν ποιούμεθα τὴν ἀντιπαράςταζιν δεχόμενοι dc ἀληθὲς τὸ λεγόμενον. ἀλλὰ χρὴ καθ᾽ ὅλου λέγειν, ὅτι δέχεται μὲν τῷ λόγῳ, μάχεται δὲ Td) «κοπιῶ. ἐν τούτοις καὶ τὸ τρίτον κεφάλαιον.
Τὸ δὲ τέταρτόν Ecriv Zimmcıc, εἰ ἀεὶ ὁ ευλλογιςμὸς ἐμ- πίπτει. καὶ φαμὲν ὅτι ἐμπίπτει μὲν διὰ παντός, ἀλλὰ ποτὲ μὲν αὐτὸς εὑρίεκεται καθαρῶς, ποτὲ δὲ μετὰ παραμυθίας τινός. N δὲ παραμυθία γίνεται διχόθεν. ἀνάγομεν vàp ἐπὶ τὰ καθ᾽ ὅλου τὰ μερικὰ καὶ εὐνάγομεν οὐκέτι ταὐτόν, ἀλλὰ τὸ ἀδιάφορον. ἡνίκα μὲν καὶ προςφυὲς ὑπάρχει τὸ πεπραγμένον τῷ ἐγκλήματι καὶ CUYYEVvEC, τότε αὐτιῇ καθαρῶς xpncöueda Ti! ευλλογιςμιῦ" εἰ δὲ λίαν ἀπᾷδον εὑρεθείη καὶ ἀπεμφαῖνον τὸ πεπραγμένον
1) τὸ P. Verba "τὸ ἄμφω τοῦ κατηγόρου εἶναι κεφάλαια ᾽ delere vult Keilius. Reitzensteinius scribendum putat: τῶ dupw τοῦ κατη- Yöpov εἶναι... comparatis iis, qune infra p. 678 sequuntur verbis: ılıc ἀντιττάτεςθαι duvachaı τοῖς εἰρημένοις δύο τοῦ κατηγόρου κεφαλαίοις, Equidem utrumque tenendum putavi.
2) Aliter sentit Syrianus II 104, 3 et 106, 16 Rabe.
3) Haec verba adiecit Keil.
10
11
674 Ludovicus Schilling:
πρὸς τὸ ἔγκλημα (109v), τότε εὐλόγως παραμυθηςόμεθα τὸν ευλλογιςμόν, ὡς προείρηται, ἀνάγοντες ἐπὶ τὰ καθ᾽ ὅλου τὰ με- ρικὰ καὶ ευνάγοντες ἐξ αὐτῶν οὐκέτι τὸ ταὐτόν, ἀλλὰ τὸ ἀδιά- qopov.!) ἄτοπον γὰρ ἂν εἴη καὶ ἀπίθανον ἐπὶ τῶν οὕτω διε- ςτώτων CUVAYEIV τὸ ταὐτόν. τοῦ μὲν οὖν προτέρου παράδειγμα τοῦτο᾽ τὸ τύμβον διορύξαι ταὐτόν Ecrı τῇ τυμβωρυχίᾳ᾽ ἐνταῦθα γὰρ τὸ ταὐτὸν ευνάγομεν, ἐπειδὴ προςφυές ἐςτι τὸ πεπραγμένον πρὸς τὸ ἔγκλημα. καὶ ἐπὶ τοῦ ἐπανατεΐνεςθαι ςευνεχῶς ὁμοίως προςφυὲς τὸ πεπραγμένον écri πρὸς τὸ ἔγκλημα᾽ ταὐτὸν οὖν κἀνταῦθα ευνάγομεν. καὶ ἐπὶ τοῦ πείεαντος φιλοςόφου τὴν τυ- ραννίδα ἀποθέεθαι ευνάγομεν ταὐτόν᾽ προςφυὲς γὰρ τὸ πεπραγ- μένον πρὸς τὸ ἔγκλημα. τοῦ δὲ δευτέρου ὑπόδειγμα τοῦτο᾽ πρεεβευτὴς ἐξιὼν εἰς πρεςβείαν παρεκατέθετο τὴν θυγατέρα τινὶ παρθένον οὔςαν᾽ ὁ δὲ λαβὼν épiácaro. νόμου ὄντος τὸν μὲν Biácavra κόρην χιλίας ἐκτίνειν, τὸν δὲ δημοείᾳ ἀδικήςαντα τεθνάναι, ὃ μὲν ἀξιοῖ ὡς βίαιος χιλίας ἐκτίνειν 5), ὁ δὲ ὡς δημοείᾳ ἀδικήςαντα τεθνάναι αὐτὸν ἀξιοῖ. ἐνταῦθα οὐκέτι προςφυές écr τὸ πεπραγμένον πρὸς τὸ ἐπαγόμενον ἔγκλημα. ποία γὰρ ευγ- γένεια τὸ κόρην βιάςαςθαι πρὸς τὸ τεΐχη καθελεῖν; ταῦτα γὰρ dnudcıov εἶναί φαμεν ἀδίκημα, τὴν καθαίρεειν τῶν τειχῶν, τὴν καταγωγὴν τῶν τριήρων, τὸ ευμμάχους προδοῦναι᾽ οὐκ ἂν οὖν εἴη προςφυὲς τὸ κόρην βιάεαςθαι τῷ τείχη καθελεῖν ἢ τοῖς ἄλλοις. τοιγαροῦν ἐνταῦθα παραμυθηςόμεθα (110r) τὸν ευλλο- γιςμόν, διχῶς ἀνάγοντες ἐπὶ τὸ καθ᾽ ὅλου τὰ μερικὰ καὶ ευνά- YovTec οὐκέτι ταὐτόν, ἀλλὰ τὸ ἀδιάφορον. οὕτως οὖν ποιήςομεν- “τὸ κόρην βιάςαςεθαι TmpecBeuroO ὅ) ἀδίκημά écnv: τὸ τείχη κα- θελεῖν ἀδίκημά ἐςτιν᾽ οὐδὲν δὲ διαφέρει, ἄν τ᾽ ἐπὶ cuikpoic ἄν τ᾽ ἐπὶ μεγάλοις τις ἀδικήςῃ “) τὴν πόλιν ἑκατέρωθεν γὰρ fj πόλις ἀδικεῖται᾽. duc οὖν εἴρηται, ἂν προςφυὲς ἢ καὶ ευγγενὲς τὸ πε- πραγμένον πρὸς τὸ ἔγκλημα, καθαρῶς χρηςόμεθα τῷ ευλλογιςμῷ, ἂν δὲ Ti ἀπεμφαῖνον τὸ πεπραγμένον πρὸς τὸ ἔγκλημα, τότε παραμυθηςόμεθα διχῶς, ὡς προείρηται, τὸν ευλλογιςμόν. Tleumtov écri κεφάλαιον, ὅτι ευμβάλλεται λίαν ἡμῖν fj τῶν ὀνομάτων xpfjcc, ὅπως τὰ μὲν καθ᾽ ἡμῶν μετρίοις xal εὐφορω- τέροις προφέρωμεν ῥήμαςι, τὰ δὲ κατὰ τοῦ κρινομένου βαρέει καὶ χαλεποῖς λέξωμεν ὀνόμαςειν. οὕτως γοῦν ὁ κρινόμενος ἱερο- cuMac αὐτὸς μὲν τὸ καθ᾽ αὑτοῦ ) μετρίοις προβαλεῖται ῥήμαειν πανταχοῦ τὸ πεπραγμένον λέγων “TO καθ᾽ ἡμῶν ὑπὸ τοῦ κατη- γόρου προφερόμενον᾽, καὶ τοιούτοις ἑτέροις καὶ ἔτι γε εὐφημο- τέροις χρήςεται ὀνόμαςιν. ὁ δὲ κατήγορος οὐδὲν ἀνέξεται μέ- τριον εἰπεῖν, ἀλλὰ βαρέει καὶ χαλεποῖς χρήςεται προςρήμαειν, "iepocuMav? ὀνομάζων καὶ “πρὸς τὸ θεῖον ἀςέβειαν᾽. ταύτῃ δὲ καὶ Δημοςθένης ἐχρήςατο τῇ μεθόδῳ ἐν τῷ ὀγδόῳ λόγῳ τῶν
1) τὸ διάφορον P: corr. Keil. 2) ἐκτείνειν P... 8) πρεςβύτου P. 4) ἀδικῆςει P. 6) αὐτοῦ P.
Quaestiones rhetoricae selectae. (I 8 2) 615
Φιλιππικῶν. τοῦ γὰρ Διοπείθους λαβόντος ἐκ TÜV cuuudyuv τῶν ᾿Αθηναίων χρήματα (110 v) ὁ μὲν κατ᾽ αὐτοῦ λέγων Ancreiav τὸ τοιοῦτο καὶ ἁρπαζὴν καὶ τριήρων xataywynv καὶ ἐπήρειαν καὶ ευμμάχων ἀδικίαν ἐπονομάζει, Δημοςθένης δὲ τὸν ὑπὲρ ἐκείνου λόγον ποιούμενος μετρίοις ευνεςκίαςε ῥήμαει τὸ τεγονός᾽ οὕτως γάρ qncu "AAA" ἐξ ὧν ἀθροίζει καὶ mpocaıtei καὶ δανείζε- ται, ἐκ τούτων ἀποτρέφει.᾽ τὸ αὐτὸ δὲ τοῦτο καὶ Πλάτων émoíncev ἐν Κρίτωνι tW biaóu. eicäyeı γὰρ ἐκεῖςε Σιωκράτην ἐν φρουρᾷ ὄντα, ὅτε δὴ κατακριθεὶς ἤμελλε δέξαςθαι τὸ κιύνειον᾽ καὶ πολλοὶ μὲν καὶ ἄλλοι πρὸς αὐτὸν eichecav φίλοι mopa- μυθοῦντες, εἰεῆλθε δὲ καὶ ὁ Κρίτων" καὶ βουλόμενος αὐτιῷ εἰςηγήεαςθαι φυγεῖν, ἐδεδίει "ἡ τοῦτο ἀπαρακαλύπτως εἰπεῖν, τι- γώεκων τὸ φιλοςόφου ἐκείνου ἦθος καὶ ὡς οὐκ ἀνέξοιτό ποτε ἐγχειρῆςαι τὸ τοιοῦτο διαπράξαςθαι, ὥςτε μὴ καταφρονῆςαι τοῦ τεθνάναι εὐγκεκαλυμμένως οὖν τὸ τοιοῦτο ἑτέροις εἰςηγήςατο ῥήμαςειν, ἀναχιύρηςιν τοῦτο καλῶν καὶ ψυχῆς εὠτηρίαν. 6 δὲ Σωκράτης βουλόμενος δεῖξαι, ὅτι oícyicróv τι ευμβουλεύει αὐτά διαπράξαςθαι, δραςμὸν καὶ φυτὴν ἀποκαλεῖ (ef. 50A 52D 53D τὸ ὑπ᾽ ἐκείνου εἰςηγούμενον. δέδεικται ἄρα, πῶς λυειτελεῖ ἡμῖν ἣ τῶν ὀνομάτων χρῆεις καὶ ὅτι τὸ αὐτὸ πρᾶγμα διαφόροις προςφωνήςομεν ῥήμαειν, éxacroc πρὸς τὸ AucireAéc ἑαυτιὺ ") ποιῶν, ὁ μὲν βαρύνων, ó δὲ εὐςτέλλιυν καὶ ὥςπερ εὐυςκιάζων.
Ἕκτον ἐςτὶ κεφάλαιον, τί ἄρα διαφέρει ὁ ευλλογιςμὸς τὸ κεφάλαιον 2) τοῦ ευλλοτιςμοῦ τῆς «τάςεως" δοκοῦςι γὰρ κοινωνεῖν καθ᾽ ὃ ἀμφότεροι δύο τινὰ εἰς ταὐτὸν ἀλλήλοις (111 r) cuvayoucıv. ἀλλ᾽ Exovar διαφοράν, εἴ τε ἐν μὲν τῷ κεφαλαίῳ ἀτελές τι τελείῳ εἰς ταὐτὸν cuvärouev, wc εἴρηται (8 2), Colov»*) τὸ διορύξαι τάφον ταὐτόν Ecrı Td) τυμβωρυχῆςαι᾽ καὶ τὸ μὲν διορύξαι τάφον ἀτελὲς Ócov γε πρὸς τὸ ἔγκλημα, τὸ δὲ τυμβωρυχῆκαι τέλειον. ἔτι τὸ ἐπανατείναςθαι τὴν χεῖρα ταὐτόν écri Ti καὶ πλῆξαι" καὶ τὸ μὲν ἀτελὲς τὸ ἐπανατείναςθαι, τὸ δὲ τέλειον τὸ πλῆξαι καὶ ἐπὶ πάντων τὸ αὐτό. ἐν δὲ rij ευλλογιςμιῷὼ τῇ cräceı τέλειον τελείῳ εἰς ταὐτὸν cuvarouev' οἷον νόμος τὸν ἐκ πόρνης μὴ λέγειν᾽ ἐκ πόρνου τις κωλύεται λέγειν. ευνάγομεν δὲ κἀνταῦθα τὸ αὐτὸ τέλος, ὅτι ἀναιδὴς ὁ ἐκ πόρνης καὶ ἐκ πόρνου τενό- μενος. δῆλον οὖν ὅτι τέλειον τελείιμν εἰς ταὐτὸν ευνάγομεν᾽ τό τε γὰρ ἐκ πόρνης εἶναι τέλειον, καὶ τὸ ἐκ πόρνου εἶναι. τέλειον. τοιγαροῦν οὐδέτερον αὐτιὼν δεῖταί τινος πρὸς τὸ τέλειον. δέδει- κται ἄρα αὐτῶν fj διαφορά᾽ καὶ τὸ ἕκτον ἐν τούτοις κεφάλαιον.
Ἕβδομον δέ Ecrı κεφάλαιον ζήτηςις περὶ τὸ κείμενον, τί ἄρα βούλεται δηλοῦν ὁ τεχνικὸς εἰρηκιὺς “καθ᾽ ὅλου, ὃν τρόπον ἔφαμεν τὴν ἀντίληψιν τῇ μεταλήψει μάχεςθαι, τὸν αὐτὸν καὶ ὁ ευλλογιςμὸς τῷ Ópu πανταχοῦ. οἱ μὲν οὖν gaciv οὕτως"
1) Cf. Demosth. VIII 26; ἀποτρέφει pro διάγει Dem.: cf, Eustath. ad
Il. p. 1, 14: διάγειν παρ᾽ αὐτῷ Kal... ámorpégec8at. 2) ébebele P. 3) αὐτὸ P. 4) τοῦ κεφαλαίου P. 5) olov add, Keil.
13
14
15
616 Ludovicus Schilling:
ὥςπερ ἣ μετάληψις τῷ κατὰ ἀντιπαράςταςιν τρόπῳ ἕπεται λύουςα τὴν ἀντίληψιν, οὕτως καὶ ὁ ευλλογιςμὸς τὸν ὅρον ἐπιλύεται ὥςπερ κατὰ ἀντιπαράςταειν᾽ δέχεται γὰρ τὰ ἐν τῷ ὅρῳ καὶ εἶθ᾽ οὕτως ἀνατρέπει. ἀλλὰ πρὸς τοῦτο λέγομεν, ὡς οὐκ ἀεὶ ἀληθὴς ὁ λόγος᾽ πολλάκις γὰρ ἣ μετάληψις καὶ évcratixiüc λαμβάνεται, ὥςτε οὐ διήκει διὰ παντὸς ὁ λόγος. (111v) ἄμεινον οὖν οὕτως éxAaBeiv: ὥςπερ f ἀντίληψις μεταλήψει λύεται καὶ ὅπου ἂν χρήςεταί ἢ) τις τῇ ἀντιλήψει, πάντως ὁ ἕτερος τῇ μεταλήψει χρήςεται, οὕτως καὶ ἐπὶ τοῦ ὅρου καὶ τοῦ ευλλογιςμοῦ᾽ πάντως γὰρ ὁ ὅρος τῷ ευλλογιςμῷ λύεται, καὶ ὅπου δ᾽ àv?) ó εἷς τῷ ὅρῳ xpfjcerot, πάντως ὁ ἕτερος τῷ εὐυλλογιςμῷ. καὶ τὸ τοι- oüto οὐκέτι μόνης τῆς ὁρικῆς εὐυμβαίνει «τάςεως, ἀλλὰ καθ᾽ ὅλου ἐπὶ mácnc cráceuc, ἔνθα ἂν ὁ ὅρος ἐμπίπτει καὶ ὃ ευλλο- γιςμός. καὶ ἐνδέχεται μὲν πολλάκις τὸν ἀνθοριςμὸν ἐκλιπεῖν, εἰ βίαιος εὑρεθείη, ευλλογιςμὸν δὲ ἐκλιπεῖν ἀδύνατον, ἔνθα ἂν ὅρος ἐμπέςοι᾽ διὰ τοῦτο γὰρ καὶ ὁ τεχνικὸς ἔφη “καθ᾽ ὅλου᾽ καὶ “πανταχοῦ᾽᾿ τὸ γὰρ εἰρημένον διήκει ἐπὶ πάςης cráceuc. καὶ καλῶς εἶπεν ὁ τεχνικός, ὅτι ὃν τρόπον μάχεται ἣ μετάληψις τῇ ἀντιλήψει, τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ 6 ευλλογιςμὸς τῷ ὅρῳ μάχεται. καὶ ἐν τούτοις καὶ f| τοῦ εὐυλλογιςμοῦ dıdackakia.
Haec sufficiant ad illustrandam commentarii nostri naturam et indolem. Iam de ipso auctore dicendum est.
8 3. De Georgiis Hermogenis interpretibus.
Γεώργιος Μόνος appellatur Parisini auctor in ipsa libri manu scripti inscriptione. Fuerunt qui propter cognominis Moni inso- lentiam ,,Monachum" vel ,,Diaeretam" esse vellent Georgium nostrum. AcMonachum (qui est saeculi noni) aetate multo inferiorem esse Georgio Mono ex iis, quae de huius aetate paulo post disputaturus sum, intelleges. Diaeretam Walzius Georgium nostrum falso nominavit eum vol VII 655 adn. 1, tum VI 505, ubi haec praecipit: “De Georgio Diaereta quae scimus ea omnia continentur titulo Parisini 2919 ... quocum consentit titulus a Leone Allatio Diatr. de Geor- giis p. 321 ed. Paris. commemoratus: Γεωργίου τοῦ Móvou coqicroü ᾿Αλεξανδρέως cxóMa eic τὴν διαίρεειν. ἔςτι δὲ ῥητορικὸν τὸ
1) Cf. fol. 216v 216r πῶς ἂν χρηςόμεθα (supra p. uw ἂν ἐργαςόμεθα).
2) i. e. δὴ ἂν. Cf. Usener in Fleck. Jahrb. 117 p. 6
8) Sed cf. quae paulo infra sequuntur verba: ἔνθα ἂν ὅρος ἐμπέςοι. Iam ante Georgii Moni aetatem optativum pro coniunctivo usurpatum invenimus. Cf. Callin. de vita 8. Hypatii (edd. seminarii hilolo rum Bonnensis sodales 1895) 97, 15: ὡς ἄν τις ἴδοι. Praeterea n. Christ. Hermipp. (edd. Kroll. et Viereck. 1895) p. 8, 24: ὅπυς .. ᾿ δύναιντ᾽ ἂν
μόλις ἐφάπτεςθαι. 9, 28: . . περιόδους αὐτῶν ἀριθμεῖ καὶ 6n περ ἂν ἀποτελεῖν δύναιντο. μέχρις. ἂν pécou τοῦ οὐρανοῦ γένοιτο: idem 56, 5 et 60, 29. In loannis hiloponi de opificio mundi libris
saepissime occurrit illud ἄν ad optativum additum.
Quaestiones rhetoricae selectae. (I 8 3) 677 βιβλίον. Fuit igitur Alexandrinus, sophista, monachus [μόνου enim est compendium scribendi pro uováyou|. A eommentario, quem in diaipecıv scripsit, Diaeretae cognomen accepit Diaeretam illum esse non posse H. Graeven iam demonstravit (Üornuti artis rhet. epit. p. XI adn. 1). Accedit, quod Georgius Diaereta auetor est commentarii cuiusdam in Hermogenis artem „de inventione" compositi, eui inscribitur: Προλεγόμενα eic τὸ περὶ eüpéceuc '€puovévouc τοῦ Διαιρέτου Γεωρτίου (W. VI 507 sqq.), quem librum ab eo Georgio, qui Parisini 2919 auctor est, non conscriptum esse patet.
Tertius denique occurrit Georgius'), qui Hermogenem est com- mentatus, in quem Tzetzes (scholia in Hermog. Cramer. Aneed, Oxon. vol. IV) nonnullis locis invehitur (Ll e. p. 12, 26; p. 13, 25 et 28; p. 23, 28); sed ne hie quidem Georgius Monus esse potest: nam id, quod Tzetzes Georgio ilh Hermogenis commentatori opprobrio dat, ipsi nostro commentatori non probatur. Immo Georgium Monum idem sentire ac Tzetzem ex hisce locis colligitur:
Tzetzes l.c.p.13v 27—30: f| τοῦ npo- εὠπου ?) δὲ ταὐτὸν kai ἕν ἐςτι τῇ γνώμῃ ὧς ἂν κἀν) τούτιυ dwconev Γεωργίω τι λέγειν. ἐπεὶ καὶ τῆς ποιότη- τος πρόδεώπου πρὸς τὴν γνώμην διαφορὰ καθέετηκεν, ἥνπερ τὸ πρὶν εἰρήκειν.
Georgius fol 134r 31: (Αθανάειός qnc μὴ δεῖν τὴν γνώμην ἰδίᾳ μερίζειν" τελεῖ γὰρ ὑπὸ τὴν ποιότητα. εἴ γε ἐν τῇ ποιότητί φαμὲν ἐξετάζεςθαι τὴν γνώμην, ὅτε ἐλέγομεν ποίᾳ γνώμῃ émébukev ὃ Μειδίας τὴν τριήρη. οὐ χρὴ οὖν, φηείν, ἰδίᾳ μερίζειν τὴν γνώμην, ευμπλέκειν δὲ μᾶλλον τῇ ποιότητι, ὧς ὑπ᾽ αὐτὴν τε- λοῦςαν. οὕτω μὲν ᾿Αθανάειος.) ἱετέον δέ, ὅτι οὐ καλῶς λέγει. fj τΤὰρ ἐν τῇ ποιότητι ἐξεταζομένη γνώμη οὐκ ἔςτιν ταὐτὸν ταύτῃ τῇ γνώμῃ. ἐκεῖ μέν τὰρ ἐξωτικῆς πράξειως ἐξετάζομεν γνιύμην᾽ ἐνταῦθα δὲ οὐχ oU- τως, ἀλλὰ περὶ τοῦ προκειμένου ζητοῦμεν, ποίᾳ ἄρα γνώμῃ éravereivaro*) τυχὸν ὁ πλούεσιος TW πένητι τὴν χεῖρα᾽ καὶ ἐπὶ τοῦ διώκοντος, ποίᾳ ἄρα γνώμῃ κατηγό- pev ὥςτε οὐκ ἔςτιν T] αὐτή.
Hine apparet, utrumque, et Tzetzem et Georgium Monum, sen-
tentiam illam refellere, qua Athanasius rhetor et alter ille Georgius τὴν γνώμην τῇ ποιότητι cuumAéketv dixerunt. Atque ipso ex Athanasii exemplo προςώπου ποιότητα hune loeum praebere intelleges: ποίᾳ γνώμῃ ἐπέδωκεν ὁ Μειδίας τὴν τριήρη; secundum Georgium nostrum, ut Tzetzis verbis utar, τῆς ποιότητος προζιύπου πρὸς τὴν γνιύμην διαφορὰ καθέετηκεν; dieit enim: icréov δέ, ὅτι οὐ καλῶς λέγει
1) A Cramero .‚Disereta* in indice dictus.
2) Scil ποιότης, Antecedit p. 12, 26: οἴεται bé Γειύργιος ποιότητα καὶ γνιίύμην ὑπάρχειν μοι καὶ τὸ αὐτόν, ἀλλ᾽ ἁμαρτάνει πλεῖςτον.
8) κἀν Keil: κ΄ ἂν Cramer, 4) ἐπανατείνατο P.
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XX VIII. 44
678
Ludovicus Schilling:
(ὃ 'A0avácioc). ἧ γὰρ ἐν τῇ ποιότητι ἐξεταζομένη γνώμη οὐκ
ἔετι ταὐτὸν ταύτῃ τῇ γνώμῃ.
$ 4. De commentarii Georgii Moni apud alios Hermogenis interpretos vestigiis obviis.
Exstant commentarii rhetorici in Hermogenem, quorum auctores e Georgii Moni commentario hauserunt. In Nili rhetoris!) libro sae- pius laudatur Georgius quidam, quem nostrum esse his locis inter
se collatis facile tibi persuadebis.
Nilus?) fol. 99v (antecedit »ἐρείδοντο“): ὁ δεεὐετάθιοςμᾶλλονΜινου - κιανῶ ευναινεῖ λέγοντι μᾶλλον ἐμπίπτειν ἐν τῇ μεταλήψει τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους. τὰ γὰρ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, @nciv, ἐκ τῶν περιςτατικῶν λαμβάνε- ται, καὶ ἣ μετάληψις δὲ οὐχ ἑτέρωθεν ... tum sequitur apud Nilum: ὁ δὲ Γεώργιος undere- ρον οἴεται καλῶς λέγειν᾽ οὐ γάρ, qncí, δεῖ ταὐτολογεῖν, ὥς φηςειν Ἑρμογένης, οὐδὲ δεῖ με- τατάξαι τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέ- λους πρὸς ἃ ἐμπίπτει προτα- γεῖςτα fj ἀντίληψις, ὥς φηει Μινουκιανὸς καὶ ξεὐετάθιος.
Georgius fol. 159*v 29: εὐ- cradıoc δὲ Μινουκιανῷ κα- τακολουθῶν φηειν duc ἐν τῇ μετα- λήψει θετέον τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους. ἣ γὰρ μετάληψις, φαείν, ἐκ τῶν περιςτατικῶν ἔχει τὴν ἐργαείαν, ὁμοίως δὲ καὶ τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους ἐκ τῶν αὐτῶν Exovcı τὴν épracíav: οὐκοῦν ἀρ- μόςει ἐν τῇ μεταλήψει μᾶλλον τάττειν᾽ οὕτως μὲν διαφωνοῦειν οἱ μὲν τὴν προβολὴν φάςκοντες δεῖν ἀπαναλαμβάνειν, οἷ δὲ τὰ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους ἐν τῇ μετα- λήψει τάττοντες. icréov δέ, ὅτι ἑκατέρων ὁ λότος διεχέγχεται. οὔτε γὰρ τὴν προβολὴν ἐπανελά- βομεν 2), ἐπεὶ μηδὲν αὐτῆς δεό- μεθα, οὔτε ἐν τῇ μεταλήψει τακτέον αὐτά. εἰ γὰρ πρὸς αὐτὰ φέρεται ἣ ἀντίληψις, πῶς ἐν τῇ μεταλήψει θετέον αὐτά, Aücei οὔςῃ τῆς ἀντιλήψεως κτλ.
Facile intelleges Nilum fol. 43 v (Gloeckner 1. c. p. 81) paucis id complecti, quod apud Georgium nostrum legitur?):
Nil. fol. 43v: ταύ- τὴν δὲ τὴν épracíav, ἣν ἔφαμεν, πιςτοῦται Γεώρτιόες τε καὶ Εεὐ- ςτάθιος᾽ pnci*) γὰρ
Georg. fol. 104v 1: δεύτερον δέ écnv ἣ épracía τοῦ ὅρου. ἐπεὶ γὰρ f προβολὴ οὕτως πλατεῖα oUca τοῦ κατηγόρου ἐετίν, ἔτι δὲ καὶ ὁ ávOopicuóc, χρὴ τὸν φεύγοντα πλατύνειν πάνυ τὸν ὅρον, ὡς ἀντιτάτ-
2 Eadem ratione, qua ego Parisino 2119 operam navavi, Gloeck- nerus l. c. codicem Parisinum Suppl. Graec. 670, qui Nili commentarium in Hermogenem continet, suae dissertationis fundamentum iecit.
2) ἐπαναλάβομεν P.
8) Utrumque tamen ad Eustathium redire
uto.
4) Numerus singularis indicat Nilum Eustathium solum sequi.
Quaestiones rhetoricae seleetae. (I $ 4)
OUTWC' τοῦ κατηγόρου προβολῇ πλατείᾳ χρωμένου καὶ πίετιν ἐμποιοῦντος τῇ Eav- τοῦ ἀνθοριεμῷ, οὐδ᾽ ὁ φεύγων ἀρκεῖται τῷ ψιλῶς ὁρίεαεθαι, ἀλλὰ κέχρηται οὕτως. πρώ- τὴν τίθηςειν évcraciv παραγραφικὴν λέγων, ὅτι οὐδεὶς ἐπὶ τῷ τοιούτῳ πράγματι ὕβρεως ἐκρίθη καὶ πιςτοῦται τοῦτο, εἰ μὲν εὐπορήςει, ἀπὸ νόμου, εἰ δὲ μή, ἀπὸ ἔθους, ἔθους δὲ ἐκ παραδειγμάτων ἢ oi- κείων ἢ ξένων᾽ εἶτά qncv ἐκ τούτου ὁδο- ποιεῖ ἑαυτῷ πρὸς τὸ ὁρίςεαςθαι᾽ dic γάρ τι- νος λέγοντος εἰ οὐ λέγειςἐπανατείναςθαι ὕβριν εἶναι, δρίζεται, ὅτι ὕβρις ἐςτὶ καὶ τὸ τύψαι. εἶτα μετὰ τὸ Öpicacdaı κέχρηται τῇ ἀντεμφάςει, λέγων, ὅτι ἐὰν τὸ τύψαι ὕβρις ecri, δῆλον ὅτι καὶ τὸ μὴ τύψαι οὔκ EcTiv ὕβρις. κέχρηται δὲ καὶ τῷ ἀνακολούθῳ καὶ τῷ ἀκολούθῳ, τὸ μὲν ἀκόλουθον ἀπονέμων τῷ οἰκείῳ ὅρῳ, τὸ δὲ ἀνακόλουθον τῷ τοῦ ἐναντίου, λέγων, ὅτι ἀκόλουθόν ἐςτι τῷ ὑβρίζοντι καὶ τὸ τύψαι, ἀνακόλουθον δὲ καὶ
1) ego adieci. 3) undeiav P.
4) εἴπερ adiec. Keil.
619
T€c0o1 δύναςθαι τοῖς εἰρημένοις δύο τοῦ κατηγόρου κεφαλαίοις. ἐργαςόμεθα τοίνυν τὸν ὅρον οὕτιυς᾽ πρῶτον ἐν «τάςτει κεχρή- μενοι παραγραφικῇ ἀπὸ τοῦ δικαίου" οἷον οὐ δίκαιόν ἐςτιν ἐπὶ τοῖς τοιούτοις κρί- vechan iepocuMac' καὶ πάλιν οὐ δίκαιον μὴ κρίνεςθαι ὕβρεως. ἐπάξομεν δὲ καὶ τὸ νόμιμον, εἰ εὐπορήςομεν᾽ ὅτι νόμος οὐ παρακελεύεται τὸν τοιοῦτον ἱεροευλίας κρίνειν. εἰ μὴ εὐποροῦμεν δὲ τοῦ νομί- μου, xpncaineda (av>!) ἀντ᾽ αὐτοῦ τῷ ἔθει, καὶ τοῦτο πιςτοίμεθα ?) ἐκ παραδειγ- μάτων οἰκείων ἢ ξένων, ὡς Μειδίαν 5) πεποίηκεν ὁ Δημοςθένης (XXI 32—41) πιςτούμενον᾽ ἔφη γὰρ ὅτι 6 θεςμοθέτης καὶ πρόεδρος δημόεια ὄντα πρόσωπα ἐτύ- φθηςαν, καὶ ὅμως driuociou οὐ κατηγόρη- cav ἀδικήματος τοῦ τύψαντος, οὕτω μὲν οὖν πιςτιωυςόμεθα καὶ τὸ ἔθος. μετὰ δὲ τοῦτο χρηςόμεθα καὶ ὑποθετικιὼ ἐπιχειρή- ματι ἐκ τοῦ ὁμοίου ἐναντίου. τί ἂν émoincev ὁ κατήτορος, εἰ ἐπὶ τοῖς ὁμοίοις ἐκρίνετο" "el cou μηδὲν φόνου δεδρακότος κατηγόρει τις φόνου, οὐκ ἂν ἠγανάκ- τεις, {εἴπερ ἢ) ἐφ᾽ οἷς οὐ φόνον el?) πε- ποιηκιύς, ἐκρίνου φόνου; τὸν αὐτὸν οὖν λότιςται καὶ ἐπὶ ἐμοῦ τρόπον" εὐλόγως γὰρ ἀγανακτῶ, εἴπερ οὐκ ἐκδύςας νεκρὸν τυμβωρυχίας νῦν κρίνομαι.᾽ εἶτα ἐκ τού- των, ὥςπερ προοδοποιήςας ἑαυτιῷ εἰς τὸν ὅρον, ὁρίζεται. αὐτοῦ γὰρ λέγοντος, ὅτι οὐ χρή με κρίνεεθαι ἐπὶ τοῖς τοιούτοις" οὐ γὰρ τυμβωρυχία τοῦτό τε. ἐρεῖ τις πρὸς αὐτόν᾽ “ἀλλὰ τί νομίζεις εἶναι τυμβιωρυχίαν;" καὶ εὐλόγως τότε ἐπάξει τὸν ὅρον, ἐκ τῶν παρειμένων ὁριζόμενος, οἷον τυμβιυρυχία
écriv τὸ ἐκδῦςαι νεκρόν. ὁριζόμενος δὲ ἐκ
τῶν παρειμένων κέχρηται μετὰ ταῦτα καὶ τῇ ἀντεμφάςει οὕτως “εἰ τυμβωρυχία ἐςτὶ τὸ ἐκδῦςαι νεκρόν, τὸ μὴ ἐκδῦςαι ἄρα vexpóv οὐκ écri τυμβωρυχία, πάλιν εἰ ὕβρις écri τὸ καὶ προςθεῖναι πληγάς, τὸ μὴ
2) πιςτούμεθα P: corr. Keil,
δὴ ἢ P. 44*
680 Ludovicus Schilling:
τῷ ὑβρίζοντι τὸ μὴ npocdeiva ἄρα πληγὰς οὐκ ἔςτιν Ößpıc’
τύψαι. καὶ ταῦτα μὲν καὶ ἐπὶ πάντων μετὰ τοῦτο χρηςόμεθα
ὧδε οὗτοι. cf. W. VII καὶ τῷ ἀκολούθῳ τε καὶ ἀνακολούθῳ.
410, 25---412, 16. {Κκαὶ}) τὸ μὲν ἡμέτερον ἀκόλουθον, τὸ δὲ τοῦ ἐναντίου ἀνακόλουθον᾽ οἷον “ὃ τυμβωρύχος κέρδους ἕνεκα τὸ τοιοῦτο διαπράττεται᾽ ὀρύττει γὰρ τάφον, ἵνα ἐκ- δὺς τὸ ἱμάτιον κέρδος ἐκ τούτου ἑαυτῷ περιποιήεηται.) ὥςτε οὖν εἰκότως ἐγὼ ὡριεάμην τυμβωρύχον εἶναι τὸν ἐκδύοντα νεκρόν᾽ οὕτως γὰρ μᾶλλον ὁρίεαςεθαι ἀκό- λουθον. ci δὲ μᾶλλον ἀπροςφόρως ἔφης, ὡς τυμβωρύχος écriv ὁ διορύττων τάφον. οὕτως οὖν ὡς εἴρηται ἀποδείκνυειν τὸ μὲν ἑαυτοῦ ἀκόλουθον, τὸ δὲ τοῦ ἐναν- τίου ἀνακόλουθον. καὶ ἐν τούτοις f| ἐρ- γαςία κτλ.
De loco quem teneat oportet γνώμη νομοθέτου, status defi- nitivi caput, fusius egit Georgius Monus fol. 111v 27 —112v 31; eam ut post „syllogismum“, ita omnino ante αὐξητικὰ κεφάλαια (i. e. πηλικότητα et πρός Ti) poni vult. Vehementer invehitur in eos rhetores, qui αὐξητικὰ κεφάλαια ante γνώμην νομοθέτου po- nenda esse dicunt. Hune locum Nilus quamquam (l.c. p. 82) sine dubio e Georgio Mono exseripsit?), tamen auctoris sui sententiam non recte interpretatus est; quod facile Georgii ipsius verbis allatis perspicitur. (fol 111v 27— 112r 12): Koi ἤδη μὲν εἴρηται καὶ ἣ τάξις τοῦ παρόντος κεφαλαίου, ὧς εὐλόγως μετὰ τὸν cuÀào- γιςμὸν τέτακται (scil. ἣ τοῦ νομοθέτου γνώμη). ἐπειδὴ δὲ ἐν- ταῦθα γενόμενοι οἱ τεχνικοὶ πλατύτερον εἰρήκαςι περὶ αὐτοῦ, φέρε καὶ ἡμεῖς ἐξετάςωμεν ἀκριβέετερον τὰ περὶ τοῦ κεφαλαίου. πέντε τοίνυν ζητεῖται κεφάλαια περὶ τῆς γνώμης τοῦ νομοθέτου, ὧν πρῶτον ὑπάρχει τὸ περὶ τῆς τάξεως. φαεὶ τὰρ ὅτι, εἰ τὰ πρὸ αὑτῆς) πιςτοῦται καὶ βεβαιοῖ f) γνώμη τοῦ νομοθέτου, ἐχρῆν ἄρα καὶ τὴν πηλικότητα καὶ τὸ πρός τι προτετάχθαι αὐτῆς, ἵνα καὶ ταῦτα εὺὑν τοῖς ἄλλοις πιςτώςηται τὰ κεφάλαια. καὶ κατὰ τοῦτό τινες ἠξίουν προτάττεςθαι τῆς γνώμης τοῦ νομοθέτου τὴν πηλικότητα καὶ τὸ πρός rt ἀλλὰ πρός γε τοῦτο διχῶς ἀπαντή- COUEV κτλ.
Nec minus quam in Nili scholiis laudari Georgium nostrum in Christophori commentario in Hermogenis status (de quo egit H. Rabe in Mus. Rhen. 1895 L p. 241) his locis collatis apparebit:
1) ego adieci. 2) περιποιήςεται P.
3) Neque enim credo Nilum Georgii Phoibammonis Eustathii sen- tentias complexum esse. Ceterum Eustathium et Phoibammonem αὐξη- τικὰ κεφάλαια ante γνώμην νομοθέτου posuisse e Georgii verbis cum Nili comparatis colligi potest. 4) αὐτῆς P.
Quaestiones rhetoricae selectae. (I 8 4)
Christoph. l. c. p. 246: ὁ δὲ Γεώργιος 'xowuvei?', φηείν, τῷ ὅρῳ f| ἀντίληψις, καθ᾽ ὃ ἐν ἑκατέρῳ αὐτὸ τὸ πεπραγ- μένον ἀδίκημα λέγει εἶναι ὁ κατήγορος. διαφέρει δέ, καθ᾽ ὃ ἐν μὲν τῷ ὅρῳ ὁ φεύγων Öuo- λογεῖ πᾶν ὡς ὑπεύθονον, ἐπεὶ πῶς ἐξουείαν προβάλλεται; πά- λιν δὲ διαφέρει, καθ᾽ ὃ ἐν μὲν τιῦ ὅρῳ ἀντίληψις οὐκ ἐμπίπτει ...
681
Georg. fol. 151v 13: (τοῦτο γὰρ ὁρᾶται καὶ ἐν croxacud καὶ ἐν ἀντιλήψει, τὸ ὁμολογεῖν τὸν φεύγοντα τὸ πεπραγμένον ἀνεύθυνον) ἐν μέντοι τε ὅρῳ, ἔνθα καὶ ὁ φεύγων τὸ πεπραγ- μένον ὑπεύθυνον eivai φηειν, οὐκ ἐνδέχεται ἐμπεςεῖν τὸ ἀν- τιληπτικόν. πῶς γὰρ προβάλλε- ται ἐξουςίαν ἐφ᾽ οἷς καὶ αὐτὸς ὑπεύθυνος εἶναί φηειν.
Denique in rhetorum Graecorum volumen septimum a Walzio editum aliquot loci e Georgii Moni commentario exeerpti delati sunt; quorum verba cum saepius a textu libri Parisini diserepent, e re duxi de duorum testium memoria discordi referre.
Sunt autem loci hi:
I. Paris. fol. Ir 1—fol.3r 25 — W VII 245, 7— 3250, 13.
Scripturae discrepantine (collato Walziano contextu): VII 246, 2 ἔχον ὅρος écrlv ἡ διαίρεεις P 3 om ἐςτί ante row P 6 λόγω P pro öpw.
247,10 οὕτω P 11 αὐτοῦ P pro τοῦ 19 ὁμολογήςαντα P (cf. ipsum Sopatrum W VIII 33, 19) pro ἐξειπόντα 26 croyacuóc om P 29 üylavev P.
ὁριςτικόν P 7 λέγεται κεφάλαιον P 8 post γὰρ add ὁ διαιρέτης P 9 τῶν ἐνταῦθα P 12 φημὶ δὲ τὸ μέρος P 13 φέρε vov P 16 τὸ cracıdlechaı P 18 ἐχρῆν ἂν — post γίνεσθαι add καὶ ἀπογίνεεθαι P 22 Ghuc ἔτι ζήτημα P 23 τί Écran. P. λοιπὸν P 24 τῶν ζητημάτων P 25 αὐτὴν γὰρ P 27 wc P pro diemep 81 εἶδος morjcaca P
τὸ ante ἀποτελούμενον om P 9 τὰ μεθοδευθέντα κεφάλαια P 18 καὶ μόνη P 17 εἰς κεφάλαια P 19 εἰς κεφάλαια P 20 ὄργανα P 21 εἶτε τὸ θρόνιον — ςκκέπαρνόν τε 38 οὐδὲ μὴν P 28 τὰ κεφάλαια P 31 διελέγξαντες P.
καὶ ὁ τεχνικὸς P 8 καὶ ante ὁ τεχνικὸς om P 10 αὐτῷ P 12 εἰς ante τὰ λεγόμενα om P.
II. Paris. fol. 77r 10— fol. 79v 24 — W VII 357, 23—362, 32.
VII 357,23 διπλᾶ τ᾽ οὖν P 31 τοιοῦτο P.
358, 1 ποιότης διάφορος P 2 τότε πάντιυς P pro τὸ λοιπὸν 5 τοῦ φόνου P 7 ἐλέγχων P 16 ηὐπόρει P 17 ηὑὐὑρίεκετο P 19 écriv et ὅτι om P 20 olov ἐβούλου P 25 aicylvnc P.
cix) P τὸν μὲν Δημοιθένην P 8 éypujueBa P 10 λόγον P 11 ἐδόκεις P 18 ἄπορος — mópickero P el ante ἔλεγεν om P 16 ηὐπόρει P 18 κατορύττειν ἔφη λόγον περὶ mapa- npecßelac P 20 ἀκόλουθον bé P 23 πριίῦτον P.
οὕτως P 2 cucrficaı P 6 κεφάλαιον xepakalw avrırıdevrac P 11 am’ ἀρχῆς P 13 τι ἡμῶν P 14 καὶ Tic ἦν P 20 mpöc κεφαλαίῳ P 21 προφέροντα P 25 αὐτοῖς bebeibrec P.
οὕτως γ᾽ οὖν P 11 βραχέα pro ὀλίγα P 13 τοίνυν im marg. pro μὲν οὖν P 14 ἧττον — ἐπήρθη P 15 εὔθυνον P 19 post ἀνάγκης add λοιπὸν P 26 τὰ καθόλου P 28 πιιτιύζονται P τούτοις kai P.
248, 2
249, 4
250, 3
359, 3
360, 1
361, 6
682 Ludovicus Schilling;
862, 4: xpuclov P 8 καὶ ἡ δύναμις P 9 διαιρεθήςεται pro ἐξεταςθήςε- ται P 13 ἔχων μητρυιὰν P 15 ἡ βούληςις καὶ δύναμις P 20 ἀτελῆ ἐπὶ (ἐκ supra ἐπὶ script.) P 26 ἄλλως τε δὲ.
II. Paris. fol. 232v 15 — fol. 288ν —— W VII 655—665.
VII 655, 5 Paris. ἡ dvrıvoula écriv μὲν olov διπλοῦν ῥητὸν καὶ διάνοια, ὡς κἀν τῇ μετόδῳ καθ᾽ fjv ἐπιγνωςόμεθα τὰς cráceic. dipicá- μην, καὶ τοῖς τε πλείςτοις κεφαλαίοις κοινωνεῖ τῇ ε«τάςει ταύτῃ διπλοῖς δηλαδὴ γινομένοις, ἔχει δέ τι καὶ ἴδιον, dic φανεῖται (cf. Hermog. II 169, 1—6).
656, 7 δεύτερον καθ᾽ Ev Exacrov P 21 ἐποίηςεν P 25 xal τὴν διάνοιαν P 26 τεταγμένων P.
656, 6 mpoératev P 7 ἐποίηςεν Ρ 8 τὴν διάνοιαν P. 9 κέχρηνται διαι- peceı P 13 ἐπιφέρεςθαι εὐθὺς τὴν ἀντινομίαν τὴν τὰ αὐτὰ Éyoucav P 16 διάνοιαν ἡ ἀντινομία ἐςτίν P 18 ἐςτὶν P 19 διπλοῦν αὐτὸ εἶναι εἶδος P 24 ἐπιδέχονται P 27 ἐν τῇ ἀντινομίᾳ Ρ 28 καὶ περιεχόμενον Ρ
657, 2 ἐχυρόν — ἐν τοῖς διπλοῖς κεφαλείοις P 5 οὖν ἑτέρως P 6 ἐςτὶν P 11 τὸν αὐτὸν P 18 καὶ ῥητὸν ἔχοντα P 22 ante ἀπόδειξις om ἡ P.
658, 1 post olov add P: ἀποκήρυκτος μὴ μετεχέτω τῶν πατρῴων καὶ ὁ ἐπιμείνας χειμαζομένῃ νηὶ δεςπότης ἔςτω τῆς νειύς 8 μέτειειν P 80 ἔπραξεν P 82 οἷον pro εἴγε P.
659, 2 εἶχεν 10 ἰτέον omP 11 ἐνταῦθα ἐξέλιπεν P. 14 τοιοῦτο P 15 post vóuov add P: ἔτι ὁ φεύγων ἐξετάζει τὴν διάνοιαν τοῦ ἐτέ- ρου νόμου, ὁ ἀποκήρυκτος μὴ μετεχέτω τῶν πατρῴων πρὸς τοῦτό φηειν᾽ τότε λέγει μὴ μετέχειν τῶν πατρῴων ὁ νόμος, ὅταν τις ὡς κληρονομήςων προςέρχεται᾽ πρὸς τοῦτο λοιπὸν τὸ ἀπροςδιόριςετον, ἀλλ᾽ οὐδὲν τοιοῦτο προςδιώριςεν ὁ νόμος. 28 ἐπήγαγεν — τοῦτ᾽ ἔςτιν P 26 τοιοῦτο — post qóceuc add P: καὶ τοῦ ῥητοῦ καὶ τῆς χρήςεως 80 φηεὶν P.
660, 2 ἐδέξαντο P 10 post πρὸς om διωρίεθαι P 28 ἵνα καθ᾽ 25 βλα- κίαν P 28 ἵνα δὴ λιπαροῖεν P 29 ἄν φηεςειν εὑρίεκωςειν P 80 ὁ ἐπιμείνας καὶ ἡ ναῦς in marg. P 81 pndv P.
661, 1 ὡς ante εἴπερ om P 8 ἐκ τούτων P 4 ἀφ᾽ ἑκατέρου P 9 ἄξιος ἀποςτερεῖεθαι P 17 écrív --- μόνου P 21 οὐδέποτε P 28 ἐςτὶν ἡ μετάληψις πάλιν P 26 ἀπὸ χρόνου P 29 ἐπὶ τοῖς τοι- ούτοις P.
662, 2 τὸν νόμον P 7 ὁ μὲν ἡμέτερος P 12 ὅτι τούτου μὲν λυθέν- TOC P 15 ἐςετὶν P 24 εὐςτήςει ῥητὸν P 26 ἐςτὶν 97 ἐςτὶν P.
663, 1 μετὰ τὸ P 8 ὑφ᾽ ἑκατέρου P 6 ἤδεςαν P 8 τὸν ἐμὸν γὰρ P 9 τὸν τούτου P 12 περὶ αὐτοῦ P, 17 καὶ μὴν τὰ ἄλλα P 19 γίνονται P 20 τυγχάνουειν P 22 ἔτι μᾶλλον P 27 ἐν ἀλλήλοις P.
664, 6 eliciv P 8 ὁ cóc νόμος P 19 ἐρεῖ pro αἱρεῖ P. 20 γήμῃ P 28 ἐμ- περιέχεται Ρ 29 παραβαίνεται προ παραλαμβάνεται Ῥ.
665, 4 ἀλλ᾽ ὡς --- λαμβάνων in marg. P 7 ἐπαναλαμβανόμενος P 8 πρὸς pro ὅρος P 10 λέγει P.
IV. Paris. fol. 238y—241 v — W VII 676---682.
VII 676 Paris. cóv θεῷ NT πρᾶξις περὶ τοῦ ευλλογιςμοῦ. ,,'O ευλλογιςμὸς διαιρεῖται προβολῇ πράγματος, τῷ ῥητῷ, τῷ ευλλογιςμῷ, ὄρῳ, γνιύμῃ νομοθέτου, πηλικότητι, εἶτα ópu βιαίψ, τῷ πρός τι, ἀντιθέςει ἔςτιν ὅτε, ἥτις εἰ ἐμπέςοι εὑρεθήςεται καὶ μετάληψις, fj ἕπεται πάντως ἡ ἀντίληψις, εἶτα ποιότητι καί γνώμῃ (cf. Hermog. II 171, 21—25).
Quaestiones rhetoricae selectae. (I 8 4) 683
677,16 ὑπῆρχεν — ἐλέγετε P 17 τὸ τοιοῦτο — bé μὴ P 21 καὶ ταῦτα μὲν περὶ P 25 ἐπ᾿ αὐτὸ P 22 τοῦτο — bé λοιπόν P 26 mpo- βολὴ P 27 aórompocimouc P 38 ὅτε ὁ κατήγορος P.
678, 1 Ecraı P 9 aórompocimouc P 10 Znroücıv P 19 περιέχω in περιέχον corr. P 20 abrompoclmouc — εἰτήνεγκα P, 22 ὑφ᾽ αὑτοῦ P 23 ἐκ τούτου λοιπὸν P 25 dmoxwpiZoucıv P 26 roó- το ἤδη P.
679, 2 αὐτοπροεύπυυς P 7 ταῦτα μὲν P 9 φηείν P 12 αὔξομεν μέν ἀπὸ P 14 épyacóue8a bé P 16 post κωμιωδούμενοι add P: καὶ aurompoabrouc εἰςάγομεν τοὺς κωμιωδουμένους, ἵνα γνωςθιῦειν οἱ κωμιυδούμενοι 20 διαφέρουειν P 21 δια- xwpicwuev P 23 ıbc om P post cuAkoyıcuöc 27 τὸ om P post βουλύμενος 28 ὅντινα οὖν P 31 ἐπιςτρέφεςθαι P.
680, 1 καταλιπέεθαι P 2 ἐβούλετο — διὰ τοῦ P 8 cuvégawev P 6 διὰ τῶν mpocimuv P 11 ὅλος τοῦτο P 12 écriv P 17 év. θυμηματικιύτερον ὄντα 18 οὖν om P post écrlv.
681, 2 λαμβάνει cnuarvouevov P 5 ἔλαβεν P 11 τὸ pro τῷ P. 12 τῷ pro τὸ P 16 écwv P 21 xpgaueóce P 22 μὴ om ante ἐναντίον P 22 makıkkoyla usque ad 31 ἀντιςτρέφον om P 82 ἀποκτεννύναι P,
682, 5 ἀπέκτεινεν P 6 bébukev P 7 οὗτοί claw P.
V. Paris. fol. 242r—245r — W VII 690, 25— 695, 36.
Paris.: cov θεῷ NA πρᾶξις περὶ τῆς ἀμφιβολίας" Ἢ ἀμφιβολία διαιρεῖται μὲν προβολῇ ῥητοῦ, ἑτέρᾳ τοῦ αὐτοῦ ῥητοῦ προβολῇ, κατὰ τὸ ἀμφίβολον, διανοίᾳ τοῦ νομοθέτουν, τί! περιέχοντι καὶ περιεχομένιι, ἀντιθέςει, μεταλήψει, θέςεει, ποιότητι καὶ γνώμῃ.
VII 690, 27: μέτειει P 28 ττάειν P,
691, 6 εἰδέναι δὲ P 9 τὸ pro πότε-τίγνεται P 14 εἶπεν P 15 post τεχνικὸς add P: ὅτι οὐ δύναται καθ᾽ αὑτὴν Öpicrachaı, ἀλλὰ τοῦτό gnav ὅτι καθ᾽ αὐτὴν 22 qndv P 24 οὕτως P 27 ευγκροτεῖν δικαςτήριον P.
692, 1 ἐζητοῦειν — ποτε om P 3 ἔλεγεν P 6 ἐςτὶ Ρ 13 xar ὁμ. P 14 écrív P 14 écriv P 16 πᾶσιν P 80 mäcıv — qgndv P 22 ἐφ᾽ (mc P 23 ἐν om P ante ἑτέροις 32 eópíckero P.
698, 4 ἡ δὲ P 5 Yerovev P 11 post τῇ προβολῇ add. P: ἀντιδιηγούμε- voc καὶ αὐτὸς ἐπὶ bé τῆς ἀμφιβολίας οὐχ οὕτιυς " dei γὰρ év- ταῦθα καὶ ὁ φεύγων κέχρηται προβολῇ τοῦ αὐτοῦ, 16 Avrı- προβάλλεςεθαι P 19 παρὰ τὸν τόνον P 25 ὑπέλαβεν P 27 oü- τως — ὑπ᾽ ἀμφοῖν P.
694, 4 κυρώςεεται P 5 παραβαίνετε — καὶ om P ante ὁ μὲν 6 ποιῆ- ςεται — écrai P 8 δημοείων γινομένων P 9 παραβαίνεται P 12 δίκην ἡ ἐταῖρα P 24 γὰρ om P post ἀμφιβολία 25 (ὥςπερ — tcriv P 28 Écyev P 31 yàp cuctüjcavroc ἐν abrir τὸν οἰκεῖον P.
695, 1 ὁρῶντες 3 ei τὸ αὐτοῦ P 4 mapafaivouav P 9 ἀλλ᾽ Exoucl ve P 10 μὴ ὁμοίας eivai P 18 ταύτην écrly ἡ P. 15 τὰς ἑταίρας ἐλεητέον P 17 καὶ γνώμη P 30 cuxpol τινες P 28 πλέονά Te P 24 ὁ μὲν διιύκων P 26 λέγει P
Accuratius perlustrata congerie lectionum, quas ad quinque locos Georgianos adscripsi, facile perspicitur ei, qui Georgii Moni commen- tarium ad librorum fidem edere et recensere studebit, minime in unica Parisini libri fide acquiescere licere, Nam quamvis et vetustus et bonus hic liber sit, tamen inter lectiones librorum Laurentiani et Vindobonensis inveniuntur eae, quae Parisini lectionibus potiores videantur esse. Ac- cedit quod duabus illis maximis lacunis, quae in Parisino post fol. 24 et 215 hiant, supplementa ex aliis libris integris repetere necesse est,
684 Ludovicus Schilling:
8 5. De Georgii Moni scriptis et doctrina.
Ex Georgii Moni scriptis solus exstat commentarius in Hermo- genis status. Cum vero in ipsa libri Parisini inscriptione legatur cxölıa... τοῦ αὐτοῦ Γεωργίου atque in fine libri ἐπληρώθη... καὶ fj diaipecıc, apparet Georgium Monum aliorum quorundam librorum auctorem fuisse, quorum nullus ad nos pervenit. Ex uno igitur commentario in Hermogenem composito iudicium nostrum de viri eruditione et doctrina pendet.
De sermone hoc generatim dictum esto: eum nullo modo a ser- mone rhetorum Syriani aequalium recedere. Singula haec refero.
Colorem dictionis Atticae litteris TT geminatis fere ubique ἢ affec- tare studet, cum in sermone illius aetatis cotidiano cc unice audiretur.
In nominum et verborum formationem bonis litteris probatam peccasse non videtur; nam quae communia tertii a. Chr. saeculi sunt, in censum non veniunt; dico accusativos Σωκράτην alia.?) Dativi παρ᾽ "Epuoyevn xai Μητροφάνῃ et παρὰ Anuocdevn (fol. 49r 20; cf. p. 745) in verbis a Menandri arte repetitis inveniuntur neque Georgio opprobrio verti possunt. Verborum formas immanes ut ἣρή- cato pro εἵλετο (p. 757) operariorum inscitiam non Georgi cogni- tionem grammaticam redolere censui.
Syntaxin Georgius secutus eandem quam suae aetatis homines articulum sine ratione modo posuit modo omisit; negationes OU vel μή pro libidine usurpavit; particula dv fusius quam rectius usus est; modum coniunctivum vel optativum aeque ac genera verbi activum et medium (παραμυθοῦντες sup. p. 675; cf. W. 1 603, 10) promiscue adhibuit.
Copia verborum exilitatis fere horribilis est, eaedem voces eaedemque dictiones paene unaquaque in pagina recurrunt, ita ut mireris in tanta sermonis siccitate in memoriam Homericam (T 108) te incidere fol. 58 v 8: τὸ γὰρ ἐλεεῖν καὶ CUHTTÄCKEIV τοῖς ταλαιπωροῦ- civ οὐ νέων Ecriv, ὧν “αἱ φρένες᾽ κατὰ τὸ ποιητικὸν 'repéOov- rar’, ἀλλὰ μᾶλλον τῶν πρεςβυτέρων καὶ πολυπείρων ὅδ), nec dubito quin corvus hic pavonis alicuius pennas arripuerit. Eadem fortasse res est in voce perquam rara cUcmovboc*), quae fol 59v 16 in- venitur: €i γὰρ οἷδε τὴν γνώμην τῶν πολεμίων, πάντως που
1) Maior pars scriptionum cc operario tribuenda videtur.
2) Velut ἐγκαλέςαι fut., καταλιμπάνειν, infra 726, 738.
3) Hoe πολύπειρος e scholio quodam deperdito sumpsisse videtur Georgius; invenitur etiam in schol. Theocr. XV 48. Cf. quae Sext. Emp. adv. math. VII 323 adhibita voce eadem illa rara πολύπειρος: διὰ γὰρ τὸ πολύπειρον τῶν πρεςβυτῶν ἔδοξαν οἱ νεώτεροι λείπεςθαι κτλ.
4) Haec quae sequuntur Georgii verba Keilius Aeschinis illud (II 163) dictum spectare iure dicit: ἔπειτα ἐγὼ μὲν διὰ ταῦτα ἀνηλεῆς τις εἰμὶ ἄνθρωπος, có δὲ εὐςεβὴς ὁ τῶν cucmóvbuv καὶ cucciruv xarh- yopoc; ubi pro cucnövdwv scribi vult ὁμοςπόνδιυν Blassius codices aliquos et Cobetium secutus. Nos cucmóvbuv tenendum putamus.
Quaestiones rhetoricae selectae, (I $ 5) 685
διείλεκται αὐτοῖς καὶ εὐςτπονδος αὐτοῖς γέγονεν. Vocibus e ser- mone infimae aetatis repetitis velut ξενοφιωυνεῖςθαι ᾿) (p. 764) et cucro- μίξεεθαι (p. 726) Georgius ferme abstinuit.
Scio equidem sermonis siccitatem atque exilitatem aliquid ex- cusationis ex ipsa rerum tractatarum ariditate habere; nec yero tan- tum haec defensio valet, ut omni culpa Georgius liberetur. Novimus Syriani Sopatri Marcellini aliorumque commentarios: Georgii languori cedunt omnes.
Atque augentur haec duabus eausis. Altera argumentationis ratio est, qua verbosius latius diffusius cogitari nihil potest: eodem capite et ineunte et medio et exeunte eadem argumenta eadem dispu- tandi obtusa verbositate repetuntur; altera in nimia illa anxietate et morositate consistit, qua Georgius eavere studebat, ne quis ullo tem- poris momento haereret, quonam in dispositionis loeo argumentatio versaretur. Non solum capiti unicuique sed etiam cuivis capitis particulae partitionem proposuit neque unquam ab uno loco ad insequentem transire ausus est, quin et qui prioris numerus esset quique insequentis et quid disputavisset quidque disputaturus esset, indicavisset. Nescio taedio potius an somno affieiant transitiones istae usque repetitae: καὶ ἐν τούτοις τὸ πρῶτον κεφάλαιον, ἐν d... δεύτερόν ἐςτι κεφάλαιον κτλ.
Tenes hominis ingenium: doctrina rhetoris melioris notae est; immo ea videtur esse, ut mireris in isto homine tantum scientiarum fuisse; nec refragantem me habebis, si Georgium dices maximam partem eorum quae protulit ab aliis auetoribus mutuatum esse.
Ex antiquis scriptoribus ab eo laudantur:
1. Aeschines I 1, fol. 17r (ἐν τῷ κατὰ Τιμάρχου) fol. 220v (τὸν xarà Tiuapxov) 2. Andocides I fol. 96r (ὃ περὶ μυςτηρίων λότος — cf. sub Hyperide a). 3. Antiphon fol. 67v (ai rerpakoylaı "AvrıpWvroc — cf. sub Lysia c). 4. Demosthenes or. II. fol. 218r (ἐν tij beurépu mv ᾿Ολυνθίων) ἢ VII. fol. 204v (ὁ ἕβδομος λόγος τῶν Φιλιππικιὼν — quem nos περὶ 'Alovvicou)*) VIII. fol. 110r (ἐν ti ὀγδόῳ τῶν Φιλιππικῶν — quem nos περὶ τῶν ἐν Xeppovnicw). XI. fol. 204v (6 ἑνδέκατος riiv Φιλιππικῶν λόγος --- quem nos πρὸς τὴν ἐπιςτολὴν τὴν Φιλίππου.
1) Eundem sensum hoc Zevopwveicdaı praebere ac apud Eusebium in Dem. ev. p. 187 C apparet verbo ἀκούειν utroque loco mdiecto, Signi- ficat enim: alicuius dicto turbatus.
2) Cf. Hermog. II 165, 13—15 (Demosth. II 17).
3) Cf. Blass. Att. Bereds.* III 1 p. 55.
Ludovicus Schilling:
. 16r, 70v, 106r, 154r. 8 18 fol. . 78r (é. τ. m. T. cT).
. 144r (6. τ. m. τ. c1).
. 115r (ἐ. T. T. τ. CT).
. 114v (6. τ. m. T. cT).
. 98r (ὃ Anuocdevne).
. 15v (ἐ. T. m. T. c1).))
. 28v (ἐ. τ. m. cr.)
. Tir (ὃ ῥήτωρ ἐν τῷ ὑπὲρ ετεφάνου).
. 11 v9), 26r, 41r, 56r, 56v, 70r, 73r, 189r. . 65v (ἐν τῷ κατ᾽ Alcxivov).
. T1v (ἐν τῷ τῆς mapanpecßeiac).
. 47v (ἐ. τ. k. Ai
. 88v (€. τ. . 72r (6. τ. . 72v (6. τ. . 68v. . 118v (ἐν τῷ πρὸς Λεπτίνην).
. 121v (ἐ. τ. m. A).
. 106r, 117 v, 119r, 119v, 120v, 133v. . 130r (ἐν τῷ κατὰ Μειδίου).
. 184r (ἐ. τ. x. M).
. 49r, θήν, 204r.
. 68v, 904r, 231r.
S 1 fol 8 188 fol.
91v (ἐν τῷ περὶ τοῦ ετεφάνου).
K. Αἰ). x. Αἰ... x. AL).
135r (ἐν τῷ κατ᾽ 'Apicrokpárovc). 17 v (é. τ. x. ’A.).
5. Hyperides.
a) fol. 96r 22: ἢ γὰρ κατ᾽ ἑνὸς προςώπου διάφορα φέρεται ἐγκλήματα, ὥςπερ écriv ὁ περὶ τῶν μυςτηρίων λόγος ᾿Ανδοκί- bou: ἐκεῖςε γὰρ διάφορά eicı καθ᾽ ἑνὸς τὰ ἐγκλήματα, εἴ γε κρίνεται ὡς ἐξειπὼν τὰ μυεςετήρια καὶ περιτεμὼν τοὺς Ἕρμας. οὕτως ἔχει καὶ ὁ ὑπὲρ Φρύνης "Y περίδου λόγος᾽ κρίνεται γὰρ ἣ Φρύνη ὡς τὰ μυςτήρια διαπαίξαςα καὶ ὡς περὶ τὰ ἱερὰ ἀςεβή- caca καὶ ὡς eicmnoncaca ἐπὶ τὰ γυμνάςια τῶν ἀνδρῶν, ὅπερ νόμος ποιεῖν τὰς γυναῖκας ἐκιώλυεν.δ)
1) Cf. W IV 819.
2) Georg. fol. 11 v 25: ὥςπερ ἐν τῷ κατ᾽ Aicyíivou ευγγνωμονικῶς τὴν μετάθεειν τῆς αἰτίας ὁ Αἰεχίνης ἐργάζεται. Pro hoc ὁ Aloyivnc scripsi ὁ Δημοεθένης.
3) Haec comparat Keilius cum verbis Anonymi, cuius artem Graeven sub Cornuti nomine edidit (8 215). Quorum quae tanquam ipsius or&- loris, nempe adversarii Hyperidis, verba proferuntur, cum nuper P. Fou- cart Rev. d. phil. 1902 XXVI p. 216 e genuina accusatoris oratione deprompta esse sumpsisset atque conatus esset ex iis causam Phrynes illustrare, ea nunc iam constare e declamatione contra Hyperidis or&- tionem celeberrimam a sophist& quodam composita originem ducere.
Quaestiones rhetoricae selectae. (I 8 5)
b) Georg. fol. 69v 3: Aucıre- Aoüciv ἡμῖν xoi rà ςεχήματα, ei ςχηματιςόμεθά πως πρὸς cuu- πάθειαν κινοῦντες τοὺς δικα- «τάς. οὕτως γοῦν καὶ Ὑπερίδης ἐν τῷ ὑπὲρ Φρύνης πεποίηκεν. ὡς γὰρ ἤμελλον αὐτῆς κατα- ψηφίςαεθαι οἱ δικαςταὶ καὶ οὐδὲν αὐτῷ ἤνυον οἱ λότοι, εἰςάτει, paciv, αὐτήν (ἦν δὲ τὴν ὄψιν εὐπρεπής) μελανείμονα᾽ καὶ πε- ριρρήξαςα τὴν ἐςθῆτα ἔπαιε τὸ crfj0oc πυκνά᾽ καὶ ὁρῶντες οἱ
081
Blass. fr. 178: Ὃ δὲ 'Ym. cuvayopeiwv τῇ Φρύνῃ, uc οὐ- δὲν ἤνυε λέγων ἐπίδοξοί τε ἦταν oi δικαςταὶ καταψηφιού- μένοι, παραγαγιὺν αὐτὴν εἰς τοὐμφανὲς καὶ περιρρήξας τοὺς χιτιυνίεκους, γυμνά τε τὰ crépva ποιήςας, τοὺς ἐπιλογικοὺς οἵ- κτους ἐκ τῆς ὄψεως αὐτῆς ἐπερ- pnrópeuce δειειδειμονῆςαί T ἐποίηςε τοὺς δικαςτὰς (καὶ) τὴν ὑποφῆτιν καὶ ζάκορον ᾿Αφρο- δίτης ἐλέμ χαριςαμένους μὴ
δικαςταὶ ἠλέηςάν τε τὸ γύναιον ἀποκτεῖναι, καὶ παραυτίκα αὐτῆς ἀπεψηφί-
cavro xai ἀπέλυεαν᾽ καὶ ὅπερ
οἱ λόγοι τοῦ ῥήτορος οὐκ ἐποί-
ncav, τοῦτο «ςχῆμα Yuvamköc
ῥᾳδίως κατώρθωεεν. !)
c) Georg. fol. 70v 31: πολλαὶ μὲν οὖν eic καὶ διάφοροι αἱ τῶν ἀνακεφαλαιώςεων μέθοδοι, ἃς pdábiov καταμαθεῖν τοῖς ἐντυγχάνουει ῥητόρων λόγοις. ὅμως uv τε οἱ τεχνικοὶ ἐμνή- cOncav πέντε eiciv: καὶ Ecrı πρῶτον τὸ κατὰ πλάςμα γινόμενον cxfua, τινι xoi Ὑπερίδης Expricaro ἐν τῶ κατὰ Δημάδου λόγῳ. βουλόμενος γὰρ τὰ λεχθέντα ἀνακεφαλαιώςαςθαι ἐπλά- caro ψήφιςμα λέγων᾽ εἰ τἀληθῆ Δημάδης ἐβούλετο περὶ Εὐθυ- κράτους εἰπεῖν, τοιοῦτον αὐτὸν ἔδει ψήφιςμα τράψαι. οὕτω γοῦν qnciv ἐπὶ λέξεως "Y περίδης᾽ “ἐπειδὴ δὲ οὗτος οὐκ εἶχεν ἐν τῷ ψηφίεματι πρόφαειν τράψαι, δι᾽ ἣν Εὐθυκράτην πρό- ξενον ἐποίηςεν, ἐγὼ τὰ πεπραγμένα αὐτῷ, ἐπιγράψας τὸ τούτου ὄνομα, ἀναγνώςεομαι᾽. καὶ πλάττεται τοιοῦτο ψήφιομα Δημάδης
Apparere enim Georgium ipsam Hyperidis orationem novisse. Alia mpud Cornutum alia apud Georgium criminum capita legi. Praeterea éx0écuouc Otácouc plane a iure Attico abhorrere, cui unicum παρανόμους conveniret. Omnino noviciam esse vocem éx8écuouc.
1) Pergit Georgius: τὸ αὐτὸ bé πεποίηκε καὶ Καλλίξενος" ἐκεῖνος γὰρ κρίνων παρ᾽ ᾿Αθηναίοις τοὺς ἐν "Apyevvobcanc (sie) δέκα ςτρατητοὺς ic μὴ ἀνελομένους τῶν ἐκεῖςε πεπτιυκόύότιυν τὰ cbpuara. ἠδυνάτει πεῖται τοὺς δικαςτὰς καταψηφίςαςεθαι αὐτῶν rürv τὰρ ἄλλων edepyecubv αὐτῶν μεμνή- μενοι οἱ δικαςταὶ ἀνεδύοντο karmprplcacdaı αὐτιῦν. εἰςάγει γοῦν καὶ αὐτὸς τοὺς πατέρας καὶ cuyyeveic καὶ παῖδας riv τετελευτηκύότιωυν μελανειμιυνοῦντας καὶ πένθιμον ἐςθῆτα περιβεβλημένους, εκυθριυπόντε καὶ (-rec P: eorr. Keil) κατηφὲς ἔχοντας npöcwrov. καὶ ὁρῶντες οἱ dikacral τὸ τοιοῦτο cyf|ua, εὐθέως πρὸς ἔλεον ἐκινήθηςαν καὶ kareymplcavro Tüv δέκα crparnyüv‘ ὥςτε λυειτελήςουςι τῷ φεύγοντι καὶ τὰ ςχήματα. Hoc exemplum, quod vel propter Callixeni mentionem exscribendum putavi, argumentationi scriptoris adversatur; temere ergo Georgius auctorem suum compilavit.
2) εἶχεν ἐν ᾧ ἔγραψεν ψηφίεματι πρόφαςιν P: corr. Keil.
688 Ludovicus Schilling:
Anuéou!) Παιανιεὺς efmev: ἐπειδὴ Εὐθυκράτης προὔδωκε τὴν αὑτοῦ πατρίδα Ὄλυνθον καὶ αἴτιος ἐγένετο τὰς πόλεις τὰς Χαλ- κιδέων oücac τετταράκοντα ἀναςτάτους τενέεθαι᾽ καὶ τὰ ἑξῆς. διὰ γοῦν τοῦ πεπλαςμένου ψηφίεματος ἁπάντων ἡμᾶς τῶν προειρη- μένων ὧς ἐν κεφαλαίῳ ὑπέμνηεεν.
6. Isaeus.
fol. 204r 1: ὥςπερ Exovcıv oí κληρικοὶ Adyor "Icaíov.?)
7. Isocrates.
a) [I] 32 fol. 65v 20: xoi mapoiceıc τὸ Ἰεοκρατικόν, ὅταν γὰρ ὁ νοῦς — τῆς διανοίας.)
b) XXI fol. 78v 25 Ἰςεοκράτης ἐν τῷ ἀμαρτύρῳ: “οἶμαι δὴ πάντας εἰδέναι, ὅτι CUKOPavTreiv ἐπιχειροῦει μάλιετα οἱ λέγειν μὲν δεινοί, βραχέα δὲ κεκτημένοι, τοὺς ἀδυνάτους μὲν εἰπεῖν, ἱκανοὺς δὲ χρήματα τελεῖν. Νικίας τοίνυν 4) Εὐθύνου πλείονα μὲν ἔχει, ἧττον δὲ δύναται λέγειν, ὥςτε οὐκ ἔςτι δι᾿ ὅτι ἂν ἐπήρθη En’ Εὐθύνου ἐλθεῖν᾽. 9)
8. Lysias.
8) Georg. fol. 19r 11: πολλάκις ἔνιοι τῶν ῥητόρων καὶ τὸν vóuov παραβαίνουει τῆς τέχνης, πρὸ τῶν ἀγώνων ἐν τῇ κατα- ςτάςει παραφέροντες μάρτυρας. οὕτως τοῦν καὶ Λυείας ἔν τιει τῶν λόγων αὐτοῦ ποιεῖ᾽ διαιρεῖ γὰρ ὥςπερ εἰς μέρη τὴν κατά- craciv, καὶ πληρῶν τὸ πρῶτον μέρος πιςτοῦται πρῶτον αὐτὸ ἐκ μαρτύρων᾽ καὶ τότε πάλιν ἐπάγει τὸ λοιπὸν τῆς xaracráceuc, ὥςτε μεταξὺ τίθηςει τῆς καταςτάςεως τὴν τῶν ἐλέγχων παραγυ- γήν᾽ καὶ ταῦτα μὲν εἰ μαρτύρων εὐπορήςει ὁ κατήγορος κτλ.
b) or. I 88 14 et 17 Georg. fol. 39v 29: ὡς καὶ Λυείας qncív: “ἔδοξέ TE μοι ἐψιμυθιῶςεθαι τὴν ὄψιν τἀδελφοῦ *) τεθνη- κότος οὔπω τριάκοντα ἡμέρας, καὶ πάντα ταῦτα εἰςῇει μοι λογί- ςαςθαι, καὶ μεςτὸς ἦν ὑποψίας᾽. ?)
c) Georg. fol. 67v 29: ἔςτι πρῶτον αὐτῆς (scil. δευτερολο-
1) Δημάδου P: corr. Keil.
2) Georgius postquam ut ἄγραφον πραγματικήν in publicis causis ita et ἔγγραφον πραγματικήν in privatis causis esse dixit, pergit fol. 908v 29: τοῦ μὲν οὖν προτέρου ὑπόδειγμα Ecrwcav οἱ πλείονες τῶν Φιλιππικῶν λόγων. περὶ bnuocíuv γὰρ πραγμάτων τυγχάνοντες ἀγράφου πραγματικῆς ὅμως ὑπάρχουςιν. τοῦ δὲ δευτέρου ὑπόδειγμα Ecrwcav αἱ περὶ κλήρου δίκαι, ὥςπερ ἔχουςειν οἱ κληρικοὶ λόγοι Ἰεαίου᾽ ἰδιωτικὴ μὲν γὰρ ἡ ὑπόθεεις, ἀλλ᾽ ἡ crácic πραγματικὴ ἔγγραφος᾽ περὶ ῥητοῦ γὰρ ἡ ζΖήτηεις. Si cum his Georgii verbis illas quae traduntur Isaei orationum ὑποθέςεις comparaveris, plurimas illius oratoris orationes in statu coniecturali in- venies versari; decimam solam in πραγματικῇ ἐγγράφψ, undecimam omnino in statu negotiali.
3) ὑπὸ μέθης — ταὐτὸν — ἀποβάλλουςι (vulg. Is.) — διαμαρτάνοντα
τῶν εὐθυνόντων (vulg. Is.). 4) τοίνυν in margine pro μὲν οὖν P. 5) Cf W VII 361 et 364; Georgii lectiones congruunt cum VII 861. 6) τ᾽ a6 P.
7) Cf. Lys. I 8 14: ἔδοξε δέ pot, ὦ ἄνδρες, τὸ πρόςωπον ἐψιμυθιῶ- εθαι, τοῦ ἀδελφοῦ τεθνεῶτος οὔπω τριάκονθ᾽ fjuépac: 8 17: ταῦτά μου πάντα εἰς τὴν γνώμην εἰεῴει, καὶ μεςτὸς ἦν ὑποψίας.
Quaestiones rhetoricae selectae. (I $ 5) 689
γίας) εημαινόμενον τοῦτο᾽ ὅτε τοῦ αὐτοῦ μένοντος TTPOCWTOU καὶ πράγματος δύο τίγνονται λόγοι, ὥςπερ Exoucıv ol Terpa- λογίαι ᾿Αντιφῶντος᾽ τοῦ yàp αὐτοῦ μένοντος προειύπου T€ καὶ πράγματος δύο τγεγόναςι κατηγορίαι τε καὶ ἀπολογίαι" κατηγορεῖ γὰρ ὁ διώκων καὶ ἀπολογεῖται ὁ φεύγων᾽ εἶτα πάλιν κατηγορεῖ ὁ διώκων ἀναςκευάζων τὴν ἀπολογίαν καὶ πάλιν Ó φεύγων ἀπο- λογεῖται πρὸς τὴν δευτέραν κατηγορίαν, οὕτιυς δὲ ἔχει καὶ ὁ Λυείου λόγος ὁ περὶ τοῦ {παιδὸς τοῦν διαφθαρέντος (TOv) ὀφθαλμόν᾽ ἠναγκάςθη γὰρ καὶ ἑτέραν ποιήςαςθαι κατητορίαν πρὸς ἀναςκευὴν τῆς ἀπολογίας, Hoc alterum accedit unico frag- mento, quod lexico Patmiaco (Bull. eorr. hell. I 150; ef. Blass. Att. Bereds.? I 369; Thalheim fr. 36a) servatum est, unde Keilius Georgii verba correxit ἢ); idemque docuit, ex eis quae Georgius de oratione Lysiaca traderet, mirum illud exordium xai ἐξ αὐτιῦν τῶν μαρτυ- ριῶν (quod esse initium lexicographus testatur) facillimam explica- tionem habere: talia optime oratori convenire deuterologiae ex- ordium instituenti.
d) Georg. fol. 59v 30: ἔςθ᾽ ὅτε τὰρ τῆς xpicewc ἀφ᾽ ὧν ἕτερος émoíncev οὐ πολλοῖς xpricöueda χριύμαειν, ἀλλ᾽ Evi καὶ μόνῳ ὥςπερ καὶ ὁ Auciac ἐν τῷ κατὰ Mixívou?) Aórur ἐκεῖ γὰρ ὁ Μικίνης κρίνεται ἀφ᾽ ὧν ἕτερος εἶπεν, καὶ ὅμως μίαν εἶπεν ὁ φεύγων μετάθεςιν αἰτίας, ὅτι ἐχθρός,
e) Georg. fol. 65 v 5: αὕτη δὲ fj ἄγνοια τοῦ ευμφέροντος λο- Yıcuod καταςκευάζεται πολλαχῶς, ἐξ ὀργῆς, ἐκ μέθης, ἐξ ἐπιθυμίας, ἐκ θεοβλαβίας᾽ ἐκ μὲν ὀργῆς, ὥςπερ écri παρὰ vi Λυςίᾳ" κρίνεται γάρ τις παρ᾽ αὐτῷ φόνου ἀφ᾽ ὧν mponmeläncev εἰς φιλονεικίαν κα- ταςτάς᾽ εημεῖον, φηςίν, ὅτι εὖ αὐτὸν ἀπέκτεινας, ἐπειδὴ προηπεί- ληςας ἀποκτεῖναι᾽ καὶ μήν, φηείν, εἴ γε ἤθελον ἀποκτεῖναι οὐκ ἂν προηπείληςα, ἵνα μὴ καταφανὴς τένωμαι. τοῦτο οὖν ἐπιλυό- μενος ὁ κατήγορος φήςει᾽ ὅτι ὀργή cou ἐπεκράτηςεν καὶ ἡγνόύεις τὸ ευμφέρον, καὶ ὡς ὀργιςθεὶς προεῖπες. Ad ignotam orationem haec dicta.
Rerum scriptores: 1. Thucydides
I 70, 2 fol. 217v (ἐν τῇ Κορινθίων πρὸς Λακεδαιμοίους δη-
μητγορίᾳ).
II 60, 4 fol. 14v (ἐν τῇ Περικλέους δημητορίᾳ).
II 60, 4 fol. 162v (ἐκεῖνο τὸ TTepixAetov).
IV 28, 4 fol. 206 v.
2. Xenophon fol. 158r. Hell. I 7, 1 fol. 10v.
1) At rectius Georgius περὶ pro ὑπὲρ lexiei; cf. Blass 1, c. 2) Or. Att. II 196 Turr.: Lys. ed, Thalheim fr. 63 eqg.; Blass Att. Bereds.? I 361.
690 Ludovicus Schilling:
Philosophi: 1. Aristoteles Georg. fol. 67r 26: ... ὅτι ἐκ τῶν οἰκείων μερῶν τὸ ὅλον
ὁδριζόμεθα᾽ ἐπεὶ καὶ ᾿Αριετοτέλης οὕτως ἐχρήςατο λέ- Yuv' οἰκία ἐςτὶ λίθοι καὶ ξύλα; verba ipsa apud Aristo- telem non inveni. 2. Plato
p. 17D. fol. 15r 14 (ἐν τῇ τοῦ Σωκράτους ἀπολογίᾳ).
p. 34C. fol. 70v 2 (é. τ. X. à).
p. 50A. (cf. supra p. 675) fol. 110v 8 (ἐν Κρίτωνι τῷ διαλόγῳ).
p. 84 E. fol. 90v 29 (ἐν τῷ περὶ wuxfic).
Rhetores recentiores, quorum nomina Georgius sententiis adposuit, hi sunt:
nomina rhetorum qui in Parisini in huius libri laudantur 2919 m amus nmn 'A0avácioc .. fol 90r cap.IV 8 2,1. » 21r » 97v » IV 8 2,2 » 125v »I1V$ 23,3 » 194r „IS 2,6 » 146r »,1V 8 2,5 » 164r » IV 8 2,6 » 216r „IS 237 ᾿Ακύλας » llv » 24r » 96r » 96r „ 101r |» 581 „117r » 117v » 158v "'Avactácioc » 143r » IV 8 1. ὁ Aveniypapoc » 2ir »I1IV8$8 8,1. » 231v IV S 3,2. » 44r » IV E 3, 3. » 46v » l1 8 1A,4. » 101r » Π8 1. » 120r ,I1IV$ 3,6. » 130v » IV 8 ὃ, 1. » 194v » IV 8 3,8. » 156r » IV 8 3,9. » 216r » IV 8$ 3,10. “Apnoxpatiwv „ 116r » IV 8 4,1. » 179v »IV$ 48.
nomina rhetorum qui
laudantur Εὐεςετάθιος
Μαΐωρ
Μένανδρος ὁ διαιρέτης
Μητροφάνης
Μινουκιανός
Οὐλπιανός
Πορφύριος Σώπατρος
in Parisini
2919 fol 9r
36v 46v 49r 93v 119v 125r 126v 129v 141v 145v 157r 159? v 181v 219v 10v 12v 30r
2r 49r 55v 140r 11v 124r 131r 180r 182r 207r 185v
214v
226r 48r
131r 156 v 159^v 162v 198v 200r 203 v 12v
21v
60v
214v 1v
in huius libri
cap. III.
"
P» 9» BO pt RO
—— 8 "
-δ
e ev
90 MO 9 RO toro m
wo PB
"9 δ|͵ 5 o5 —
<347333334333334 32333433348 MD U cU» U co ο0ὺ CN cy» Cf» CI Co CR 600 600 600 009 607 600 600» 6o CD 600 600 600 200 600 600 μὰ μὰ O65 00 O0 OD OO Oo OD OD OO -1 “1 “2 Ὁ «Ἱ «Ἱ LJ Md Q5 O» σὺ σὺ σὺ Οἱ 0 05
μ᾿ mA DD
- « ie
692 Ludovicus Schilling:
nomina rhetorum qui in Parisini . . " laudantur 2919 in huius libri Tópavvoc fol. 1ir cap. IV 8 10, 1. )» 37r 49 IV 8 10, 9. Tópavvoc » 94v „ IV 810,3. » Or » IV 810,4 » br » IV 810,5 » 125r 126r n , 196v » IV 810,6 » 127r
Omnes horum rhetorum vel interpretum Hermogenianorum libros Georgium ipsum inspexisse neminem fore confido qui putet. Habuit sine dubio Anepigraphi Eustathii Metrophanis in Hermo- genem commentarios itemque Metrophanis monobiblon περὶ τῶν τῆς πραγματικῆς εἰδῶν. Habuisse videtur Athanasii Aquilae Ty- ranni libros Sopatrique librum περὶ διαιρέςτεως ζητημάτων, qui eliam nobis fere integer servatus est (W VIII) Contra e priorum commentariorum copiis excerpsit quas Anastasii Harpocrationis Ma- ioris Minuciani Menandri Porphyrii sententias attulit.
Vides aliqua quidenr laude Georgii doctrinam dignam esse; nec reticebo alterum, quod iure de eo praedices. Cum plurimi illius aetatis interpretes temere in Hermogenis verba iurare omniaque quae ille docuerat quibusvis disputandi artificis usi defendere co- narentur, Georgius liberum iudicium sibi servare studebat: compluri- bus enim locis eum auctoritati Hermogenis gravissimae obloquentem deprehendimus: cf. e. g. fol. 55r 1 (ad stat. 146, 25): bei dE mpó γε πάντων εἰδέναι, ὅτι οὐ καλῶς ὁ τεχνικὸς ἀντιδιαςτέλλει τοῖς πράγμαςει τὰ πάθη κτλ. fol. 59v 29 (ad stat. 147, 18): ταῦτα μὲν οὖν ὁ τεχνικός᾽ οὐ πάντως δὲ τὸ τοιοῦτο ἀληθές κτλ. fol. 199v 21 (ad stat. 163, 20---80): καὶ Tcwc ταῦτα οὐ καλῶς (scil. ἔλεγεν ö τεχνικός). fol. 204v 17 (ad stat. 164, 4----9): écri δὲ καὶ αὕτη οὐκ ἀληθὴς f| διαφορά. Aliis praeterea eisque sat multis in ipso hoc libello occurres locis, quibus ab Hermogene se dissentire Georgius libere professus est.
8 6. De Georgii Moni aetate.
Denique quod attinet ad Georgii Moni aetatem, haec fere erui possunt. Liber manu scriptus cum saeculi decimi sit atque Nilum e Georgio hausisse constet, hunc ante saeculum decimum fuisse ne- cesse est. Sopatrum laudat Georgius, ex quo colligitur, ante saecu- lum quintum Georgium non vixisse. Contra Syriani, clarissimi illius philosophi Atheniensis, quem omnes qui in litteris versabantur no- visse consentaneum est, mentionem non facit: ergo Georgium aut Syriani aequalem fuisse aut non multo post illum vixisse puto, ut, cum
Quaestiones rhetoricae selectae. (I 8 6. II καὶ 1) 693
Aegypti rhetoricam profiteretur, Syriani scholia adhibere nondum posset. Praeterea cum absit a christiana ratione Georgius neque Marcellinum, clarissimum Hermogenis eommentatorem noverit, sae- eulo quinto post Christum fuisse videtur. Σοφιςτὴς ᾿Αλεξανδρείας nominatur in libri inscriptione, neque dubito, quin philosophorum ilius disciplinae Alexandrinae particeps fuerit, quae quarto saeculo sub Ammonio floruit, ineunte septimo evanuit. Cui aetati bene conveniunt et quae de sermone Georgii explicavimus et quae modo de Georgio a Hermogenis auctoritate iudieium suum defendente praedicavimus; nam inde ab ineunte saeculo sexto quot interpretes tot laudatores splendore nominis Hermogenis quasi oceaecati fuerunt. Denique ipsa commentarii ordinatio, qua totus liber in πράξεις divi- datur, ad illius aetatis philosophorum Alexandrinorum consuetudinem optime quadrat, quod Olympiodori exemplo supra probavimus; neque est, quin sciat a philosophis arduam technologiae rhetorieae artem tune temporis minime spretam esse; etenim inde a saeculo tertio post Christum natum inter ipsos philosophos celeberrimi rhetores fuerunt: Longini Porphyrii Metrophanis Euagorae Aquilae Syriani Scripta rhetorica aut nos etiamnune manibus tenemus aut aliorum scriptorum testimoniis instructi bene cognita habemus.
II. De Syriani arte rhetorica.
8 1. De Syriano et Aquila.
Syriani liber cui inscribitur Σχόλια eic τὴν Ἑρμογένους τέχνην divisus est in partes duas, quarum posterior (II p. 55 sqq. R.) est propria ars de statibus. Nam Syrianus cum in tractanda parte priore (cxóMa eic τὰ μέχρι croxacuod τῆς Ἑρμογένους τέχνης) Hermo- genem sit secutus, in explicandis ipsis statibus Aquila et Euagora !) ducibus usurum se esse ipse profitetur II 56, 16: μέχρι μὲν οὖν τῶν. ἐνταῦθα τοῖς Ἑρμογένους ἀκολουθητέον τεχνικιύτατα Kal cagé- cTATa εἰρημένοις. ἐπειδὴ δὲ τοὺς TÜV cráceuv ὅρους ὑπογραφικω- τέρους μᾶλλον ἤπερ τελείως ἔχοντας ἀποδέδιωυκεν, ἀναγκαῖον ἂν εἴη πρὸς τὰ λοιπὰ τοὺς ἀρίςτους giÀocógpouc Εὐαγόραν TE καὶ ᾿Ακύλαν HETOYEVECTEPOUC μὲν ὄντας, ἐπιςτημονικώτατα δὲ περὶ τούτων διεξελθόντας εὐλλήπτορας ἡἥμῖν τῆς ἀκριβοῦς περὶ τιὼν ς«τάςεων γνώςεειωυς τίνεςθαι παρακαλεῖν. Qua autem ratione Aquilae libro usus sit Syrianus, adhuc erui nondum potuit, quia aliunde nulla de Aquila notio ad nos pervenerat. Nune yero apud
1) φιλόςοφοι"": ef. Syrian. II 35, 2; 56, 6; 56, 21; 128, 23.
2) Nescio cur Gloecknerus l. c. p. 61. tot locos afferat, quibua Sy- rianum a Hermogenis doctrina differre probet. Nam cum Syrianus in tractandis statibus se Hermogenem non seeuturum esse libere ipse pro- fessus sit, ii potius loci commemorandi sunt, quibus ille eum Her- mogene consentit, quos ego hoe capite attuli.
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 46
694 Ludovicus Schilling:
Georgium Monum complures invenimus locos, quos hic in Aquilae commentario fuisse disertis verbis testatur; quorum in numero eos quoque referendos censeo — qua de re alias dicendum erit —, qui non simplici Aquilae nomine instructi, sed quasi obelo notati sunt, dico locos 11r et 101r, quibus adscriptum legitur: ἐν ἀνεπιγράφῳ τινὶ τέχνῃ, fjv eic ᾿Ακύλαν Avapepoucıv, vel ἐν τῇ eic ᾿Ακύλαν ἀναφερομένῃ τέχνῃ.
Aquilae doctrinam ex ipso Syriano eruere ea de causa dificil- limum fuit, quod nullo fere loco Syrianus Aquilae sententiam se afferre aperte dicit.) Cum autem Georgius nonnullorum praecepto- rum, quae in Syriani commentario inveniuntur, Aquilam auctorem nominet, illa quidem praecepta ex Aquilae libro Syrianum hausisse apparet. Alii praeterea ex Aquilae compendio occurrunt loci apud Georgium, qui in Syriani libro aut omnino desiderantur aut a Sy- riano aliter tractantur atque ab Aquila. Ex quo intellegitur Syrianum Aquilae doctrina ita usum esse, ut quae probaret reciperet, quae non probaret reiceret. Quod ut demonstremus, primum videndum erit nobis, quae sit ratio inter eos locos, quos et Syrianum et Geor- gium ex Aquilae libro sumpsisse diximus, deinde quaerendum, qua de causa loci illi ex Aquila repetiti, quos ut apud Georgium inveni-. mus, ita apud Syrianum desideramus, ab hoc reiecti sint.
In eo capite, quo περὶ τῶν κεφαλαίων τοῦ ὅρου (de capi- tibus status definitivi) agit Georgius, primum locum f| προβολή (in- tentio ἢ criminis secundum ordinem a Hermogene institutum tenet. Vocis προβολῆς variae exstant interpretationes, quarum nonnullas afferam:
Sopater W IV 489, 9: εἴρηται de fj προβολὴ διὰ τὸ τὴν Tpóraciv ἔχειν τοῦ πράγματος, καὶ ὥςπερ προτείνειν τοῖς bika- «ταῖς, περὶ οὗ αὐτοὺς δεῖ κρῖναι.
Anepigraphus ap. Georg. Mon. fol. 101r 25: ὃ μὲν ἀνεπίγρα- qóc gnciv, ὅτι προβολὴ ἐκλήθη dic ἐκ μεταφορᾶς τῶν Tpofe- βλημένων πετριῶν᾽ ἔετι γὰρ ὡς ἐν προβόλου μοίρᾳ πρὸ τῶν ἄλλων κειμένη κεφαλαίων, ἢ ὅτι προβάλλεται εἰπεῖν καὶ διηγεῖται πάντα τὰ ἐν τῇ ὑποθέεει.
Similia fere profert Eustathius Thessalonicensis in scholiis in Homeri Odysseam p. 1405 (in fine): καὶ ὄνομα ἐκ τούτου fj προβολή, προβάλλειν δὲ οὐ μόνον τὸ προαφιέναι, ἀλλὰ καὶ τὸ προτιθέναι... καὶ προβλὴς πέτρα ἣ προβεβλημένη τῆς θαλάς- cnc .... ἐκ τοῦ προβάλλειν δὲ καὶ τὸ ῥητορικὸν πρόβλημα καὶ τὸ κεφάλαιον ἣ προβολή.
1) Iis locis, quibus Syrianus Aquilam nominatim laudat, aut cum alii rhetoribus eius mentionem facit (cf. II 60, 24) aut in universum eum laudibus effert (cf. II 128, 23).
2) T. e. accusatio, qua crimen intendit orator, alias ,,propositio'* dicta.
Bh
Quaestiones rhetoricae selectae. (II 8 1)
695
Aquila vero summo iure vocabulum illud deduxit ab usu fo- rensi Atheniensium; secutus est eum Syrianus:
Georgius fol. 101r 30: ἐν δὲ τῇ eic ᾿Ακύλαν Avape- ρομένῃ τέχνῃ ἄλλη τις εἴρηται αἰτία. κέκληται γάρ qnc τοῦτο τὸ ὄνομα τῆς προβολῆς ἐκ τοι- aurnc airíac: “προβολή écriv ὄνομα δίκης κατὰ τῶν ἀςεβούν- τῶν περὶ τὴν ἑορτήν. Anuo- ςθένης οὖν Μειδίαν προεβάλ- Aero dic περὶ ἑορτὴν üceßr- cavra. καὶ τοιαύτης οὔεης τῆς δίκης ἐχρήςατο ἐν αὐτῇ ὁ ῥήτωρ τῷ τοιούτῳ εἴδει, φημὶ δὲ τῇ μετ᾽ αὐξήεεως διηγήςει. εἶτα περαίνων τοῦτο τὸ εἶδος περὶ τὸ τέλος ἔφη᾽ „TA μὲν οὖν eic ἐμὲ ἠςεβημένα πάντα, ἐφ᾽ οἷς αὐὖ- τὸν προὐβαλόμην, ταῦτά Ecrıv“, καὶ “ἰδού, pncív?), αὐτὸ ὠνόμαςεν ὁ ῥήτωρ προβολήν, φημὶ δὲ τὴν μετὰ διηγήςεως αὔξηςειν, καὶ ἐξ ἐκείνου λοιπὸν ἐπέμεινε τὸ κε- φάλαιον προβολὴ καλούμενον᾽.
Syrianus II 101 11: 2... τὴν προβολήν, ἥτις ὠνό- uacrai μὲν ἀπὸ μεταφορᾶς τῆς ᾿Αθήνηει δίκης οὕτω καλουμέ- νης κατὰ τῶν ἐν ταῖς ἑορταῖς ἀδικούντων, ὡς καὶ AnuocOÉ- νης φηεὶν ἐν m κατὰ Μειδίου “καὶ προὐβαλόμην ἀδικεῖν του- τονὶ περὶ τὴν ἑορτὴν ᾽ 1) τοῦτ᾽ ἔςτι τῇ προβολῇ xar αὐτοῦ ἐχρηςάμην, ὥςπερ καὶ ἣ ἔνδειξις καὶ n eicaryyekia καὶ fj ἐξούλης ὀνόματα δικιὼν ὑπῆρχε παρ᾽ αὐὖ- τοῖς. παραλαμβάνεται δὲ ἀντὶ dinrncewc‘ ὁ γὰρ ὅρος διήγη- civ οὐκ ἐπιδέχεται TU) τὸν φεύ- τόντα, ὡς καὶ Μινουκιανός φη- civ, ὁμολογεῖν τὸ πεπραγμένον, f| δὲ προβολὴ αὔξηςιν περιέχει τῶν πεπραγμένιυν.
Syrianus igitur Aquilae doctrinam in suam rem convertit
auctoris nomine non addito: at accuratius Aquilam exeripsit quam Georgius, quin etiam Aquilae ipsius verbis eum usum esse puta- verim; neque enim Demosthenis verba recta oratione attulisset, nisi in exemplo suo legisset: καὶ προὐβαλόμην ἀδικεῖν τουτονὶ περὶ τὴν ἑορτήν.
In tractanda , mnAwórnn", eapite τοῦ ὅρου (status definitivi) eo, quo rei magnitudo demonstretur, Georgius Aquilae mentionem facit, qui τὴν πηλικότητα et τὸ πρός τι (ad aliquid) non κεφά- λαια ἀγωνιςτικά (i. e. capita ad argumentationem pertinentia), sed κεφάλαια ἐπιλογικά esse dixerit:
Georgius fol 117r 10: Ὃ 'AxóAac φη- civ ὅλως μὴ εἶναι ταῦτα (sc. τὴν πηλικό- nra καὶ τὸ πρός τι) κεφάλαια ἀτωνιττικά, ἀλλ᾽ ἐπιλογικά, καὶ οὐ ξένον φηείν, εἰ ἐν uécu τῶν κεφαλαίων εὑρίεκεται, ἐπεὶ πολ- λάκις ἐπιλογικὰ τίθενται μεταξὺ τιὖὺῦν ἁγιύ- vuv. καὶ μάρτυς τούτου Δημοςθένης, καθ᾽
Syrian. II 111, 12: »Ecrı δὲ τὸ xe- φάλαιον (sc. f] πη- λικότης — Georg. καὶ τὸ πρός τι) ἐπιλογικὸν καὶ θαυμάζειν οὐ χρή,
1 Dem. XXI 1. 2) paav P.
4n"
696 Ludovicus Schilling:
Ékactov cyebóv κεφάλαιον émaAoyviZópevoc.!) οὕτως ὁ Ακύλας ébó£acev αἰτίαν οὐ δούς, δι᾿ ἣν ἐπιλογικὰ βούλεται μᾶλλον τὰ παρ- όντα εἶναι κεφάλαια, καὶ icuc εἰς τοῦτο ἀφορῶν ἐπιλογικὰ λέγειν αὐτὰ ἐπεχείρηςεν, ἐπεὶ αὐξητικά Ecrı μᾶλλον, ὅπερ ἐν ἐπι- λόγοις εὑρίεκεται. εἰ δὲ πρὸς τοῦτο «κοπῶν εἶπεν, φαμὲν ὅτι οὐχ ὁμοία ἐςτὶν fj ἐν émi- λόγοις αὔξηεις καὶ (ἣ» ἐν τοῖς προκειμένοις κεφαλαίοις. ἐν μὲν γὰρ τοῖς ἐπιλόγοις ἁπλῶς écriv αὔξηεις, ἐν δὲ τοῖς προκειμένοις κεφα- λαίοις f| αὔξηςεις πρὸς ἀπόδειξιν ὁρᾷ καὶ τοῦτο κέκτηται τέλος᾽ αὔξομεν γὰρ τὸ πρᾶγμα, ὅτι μέγα καὶ ὅτι ἔλαττον ἢ προςῆκεν ἐτγκα- λοῦμεν ἀδίκημα, δεικνύντες ὅτι οὐ κατὰ ευ- κοφαντίαν ἢ ἐπήρειάν τινα τὴν κατηγορίαν πεποιήμεθα ὅ, εἴγε ἐξὸν ἡμῖν καὶ μεῖζον ἐπιφέρειν ἀδίκημα οὐκ ἠνεςχόμεθα. ἄλλως τε δὲ εἰ ἐπιλογικὰ εἴη, πῶς ἔτι κεφάλαια κληθήςονται; οὐκ ἄρα οὖν ἐπιλογικά.᾽
εἰ καὶ ἐν μέςοις τοῖς aywcav ἐπιλογίζε- εθαι dei’ καὶ γὰρ ὁ Δημοςεθένης ἐν τῷ κατὰ ᾿Αριετο- κράτους πρῶτον θεὶς τὸ νόμιμον ἐπιλογίζεται, εἶτα τὸ δίκαιον ἐξετά- cac καὶ ἐπιλογι- cóáuevoc, πάλιν τὸ πρέπον διεξελθὼν ἐπιλογίζεται. ἔξε- ετιν οὖν καὶ κατὰ κεφάλαιον ἐπιλο- γίζεεθαι, καὶ μετὰ τὴν πλήρωςιν τῶν ἀγώνων ἐπάτειν τοὺς ἐπιλόγους, ὡς ἐν τῷ κατὰ Τιμο-
κράτους ὁ ῥήτωρ ποιεῖ.
Iure ac merito Aquila ,αὐξητικά“ haec capita esse dicit. ,AüEntiKé" enim sunt, et quae ad augendam laudem aut amplifican- dum vitium valent*) et omnia, quibus aliquod novum pondus accedit ad res tractandas. Atque in epilogo ponendae sunt haec orationis partes; quin etiam ἐπίλογος“ ipsa aUEncic nominatur a nonnullis rhetoribus. Nihil tamen impedit oratorem, quominus in fine unius- cuiusque argumentationis epilogum faciat, quod Demosthenem in Aristocratea et Timocratea fecisse apud Syrianum legimus. At negat Georgius capita illa esse EmiAoyırd, cum dicat: ἐν δὲ τοῖς προκει- μένοις κεφαλαίοις fj adEncıc πρὸς ἀπόδειξιν ὁρᾷ xTÀ., quasi vero ulla exstet oratio, in qua epilogus non ad argumentationem pertineat. Syrianus Aquilae sententiam probat, huius nomine non allato. Fusius autem Georgio illum exscripsit, neque dubito, quin illae Demosthenis orationes (Aristocratea et Timocratea), quibus sen- tentiam suam illustrat Syrianus, iam ab Aquila fuerint allatae. Iam si Aristocrateam solam Aquila attulisset, non dubium est, quin Georgius ex sua consuetudine verbis suis καὶ μάρτυς τούτου Δημοεθένης additurus fuerit ἐν τῇ κατ᾽ "Apicrokpárouc. Nunc vero cum duos ex Aquila afferat Demosthenis orationes Syrianus, Georgium his pau- cis verbis Aquilae doctrinam complexum esse apparet: xal μάρτυς τούτου Δημοεθένης, καθ᾽ éxacrov cxebóv κεφάλαιον ἐπιλογιζόμενος.
ca 1) Cf. etiam fol. 67 v. 2) om. P: addidi. 8) ἐποιήμεθα alt. m. P.
4) Cf. etiam Arist. Rhet. I 9.
Quaestiones rhetoricae selectae. (II 8 1) 697
In eodem Georgii capite agitur de „epyacia“ τῆς πηλικότητος, i e. quo studio et qua arte haec orationis pars pertractari debeat; quam épyaciav Georgius effici wult ἀπὸ τῆς ποςότητος ἢ (ex quantitate), ἀπὸ τῆς ποιότητος (constitutione quae diversa est a gene- rali, in qua quaeritur de genere facti), praeterea ἀπὸ ἐνδόξου καὶ ἀδόξου 2. Syrianus, qui brevissime de hoe egit, hane distinctionem non facit. Ipsos locos proponam:
Georgius fol 117v 21: μετὰ ταῦτα ἀπὸ τῆς ποιότητος ἐργαςόμεθα τὴν πηλικότητα᾽ τὴν δὲ ποιότητα ἐκ TWV περιςτατικῶν καταςκευάςομεν, ἀπὸ τόπου, χρόνου, προειύπου, τρύπου, αἰτίας ὅ), ὡς ἐν τῷ κατὰ Μειδίου ὁ Anuochevnc' ἀπὸ τόπου, ὅτι ἐν θεάτρῳ, ἀπὸ χρόνου, ὅτι ἐν πανηγύρει Διονυςίων τελουμένων, ἀπὸ προςώπου, ὅτι χορηγὸν ὄντα αὐτὸν ἔτυπτεν, καὶ ἀπὸ ἢ) τῶν λοιπῶν ὁμοίως. ἐνταῦθα δὲ πάλιν ὁ ᾿Ακύλας gneiv, ὅτι ἐν τῇ ἐρταςείᾳ τῆς ποιότητος παροπτέον ἔνια τῶν περι- ς«τατικῶν, ἐπεὶ μὴ δεῖ πάντα ἐξετάζειν. ταῦτα bé qgnav ὁ ἀνὴρ οὐκ εἰρηκὼς αἰτίαν, δι᾿ ἣν ἡμᾶς ἀπείργει πᾶςι χρήςαςθαι τοῖς περιςτατικοῖς᾽ ἡδέως δ᾽ ἂν Epolunv αὐτόν, τίνος χάριν map- οπτέον ἔφη τινὰ τῶν περιςτατικῶν. ἄρα διὰ τὸ μὴ λυειτελεῖν ἡμῖν τινα ἐξ αὐτῶν πολλάκις πρὸς ἐξέταειν; εἰ διὰ τοῦτο, ευναι- γοῦμεν καὶ ἡμεῖς τῷ δόγματι᾽ ἐπὶ πάντων τΤὰρ καθ᾽ ὅλου καὶ οὐκ ἐπὶ μόνων τῶν TrepicratıkWv, ἐάν τι βλάπτῃ ἡμᾶς, οὐ χρη- ςόμεθα αὐτῷ, ἀλλὰ παρορῶμεν .... εἰ μέντοι πάντα λυειτελοῦειν ἡμῖν ἐξεταζόμενα, πᾶει χρηςόμεθα. εἰ δὲ παροπτέον φηεὶν ἔνια τῶν περιςτατικῶν διὰ τὸ un?) διητηματικιύτερον Epyacacdoı τὴν πηλικότητα --- τὰ γὰρ περιςτατικὰ διήγηςιν ἐμποιοῦει --- φαμὲν καὶ πρὸς τοῦτο ᾿ἀλλὰ τὸ μέγεθος τῆς αὐξήςειως οἷόν τέ ἐξςτιν ἐκλύειν τὴν διήγηςιν᾽. οὐ τὰρ ebpickeran ευνεχὴς fj διήγηςις, ὑπὸ τοῦ μεγέθους ἐκλυομένη τῆς αὐξήςειυς. ἄλλιυς τε δὲ καὶ οἷόν τέ Ectı μεταλλάςςειν τὴν TaEıv καὶ τάττειν τὰ πριῦτα δεύτερα καὶ τὰ δεύτερα πρῶτα. καὶ οὕτιυς διελύετο τῆς διηγήςειως ἣ cuvé- χεια, WCTE οὐδὲ τοῦτο κωλύςει ἔνια παρεμπίπτειν TWV περιςτα- τικῶν.
Syrianus II 109, 26: οὐ mäcıv οὖν τοῖς mepıcrarıkoic μορίοις ἐπεξελεύςεται (sc. f|. πηλικότης).
Ápparet igitur Syrianum in ἐργαςίᾳ τῆς πηλικότητος Aqui- lam in summa re secutum esse; in singulis vero ab eodem reces- sisse Georgio adscito facile probatur. Etenim Syrianus πηλικότητα in partes non divisit, diviserat Aquila, siquidem apud eum ποιότης, sicut apud Georgium, caput πηλικότητος erat, quod dubitari nequit. Nam quod Georgius ποιότητος praecepta exponens dieit: ἐνταῦθα
1) Georg. fol. 117v ὃ aqq. 2) ὁ μὲν yàp ὅτι ἄδοξον τὸ πεπραγμέ- νον καὶ αἰεχύνην φέρον ἐρεῖ, ὁ δὲ ὅτι ἔνδοξον. Georg. fol. 118r 37,
3) Deest igitur sextum περιττατικόν Hermog. et Syriani πρᾶγμα"
4) Διονυςείων P. 5) ἐπὶ P. 6) I. e, ne reddamus.
1) L e. quia solvitur exaggerationis sublimitate.
698 Ludovicus Schilling:
πάλιν ὁ ᾿Ακύλας κτλ., huius πάλιν explicatio nulla invenitur, nisi qua sumimus iam priore quodam artis loco Aquilam illud praeceptum dedisse, quem locum de πηλικότητος legibus fuisse et Syriani testi- monio et ipsa re probatur. Ergo duobus locis Aquila de circum- stantium usu in oratoris arbitrio posito dixerat: priorem, qui erat de πηλικότητι, Syrianus in artem suam recepit, alterum de ποιότητι, πηλικότητος capite, Georgius.
Hi, quos adhue tractavimus loci, quibus Syrianus cum Aquila consentit, omnes ex iis capitibus proveniunt, quae sunt partes status definitivi, unde sequitur Syrianum in tractando statu definitivo omnino Aquilam secutum esse.
Unus restat Aquilae locus apud Georgium, quem etiam apud Syrianum invenimus. Agitur de eo capite croxacuo0 (status con- iecturalis), quod τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους a technicis nominatur. !) Syrianus εἰκότα vocat illam orationis partem II 76, 11: καλεῖται δὲ καὶ εἰκότα, διότι περὶ τὴν τοῦ ἐνδεχομένου φύειν ἐξετάζεται. In hoc quoque capite tractando Syrianus Aquilam auctorem ad-
hibuit:
Georgius fol 36 v 2: οὕτως καλῶς ἀναμεμεριςμένης eic ἀμφοτέρους τῆς ὑπο- Oéceuc ἐπεχείρηςάν τινες [cf. ᾿Ακύλας in fine] εἰπεῖν, ὅτι ἔςτιν εὑρεῖν πολλάκις ἐν ὦ τοῖς αὐτοῖς εημείοις Ἶ ὁμοίως κέχρηνται ἀμφότεροι, ὅ τε κατήγορος καὶ ὁ φεύγων, dc εἶναι διαςτολήν τινα ἐν οἷς κοινὰ εὕ- ρίεκεται τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους. ὁτὲ μὲν γὰρ διάφορα εὑρίεκεταί paci τὰ cn- μεῖα, ὁτὲ δὲ ὅ) τὰ αὐτά. ὅτι γὰρ καὶ τὰ αὐτὰ πολλάκις Ecrıv εὑρεῖν εημεῖα, δῆ- λον ἐκ τούτου᾽ CUVEyÜX τις τοῖς τῶν ἀν- δροφόνων καθαρείοις χρώμενος κρίνεται φόνου. ἐνταῦθα γάρ, paci, καὶ ὁ διώκων καὶ ὁ φεύγων τὰ αὐτὰ παραλήψεται ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους. 6 μὲν διώκων οὕτως" "épóveucac ἐπεὶ ευνεχῶς τοῖς τῶν ἀνδρο- φόνων κέχρηςαι καθαρείοις᾽ οὐ γὰρ οὕτως ςευνεχῶς ἤμελλες καθαίρεεθαι, εἴπερ μὴ épóveucac?. ὁ δὲ φεύγων πάλιν τοῖς αὐὖὐ-
Syrian. II 77, 8: κοινὰ δὲ γίνεται ἀμ- φοῖν (se. τὰ ἀπ᾿ ἀρ- χῆς ἄχρι τέλους) ὡς ἐπ᾿ ἐκείνου ευνεχῶς τις καθαιρόμενος τοῖς τῶν ἀνδροφόνων κα- θαρείοις κρίνεται φό- vou' ὅ τε γὰρ κατή- Yopoc ἐρεῖ “ὅτι cuve- χῶς τοῖς ἐπὶ φόνῳ καθαρμοῖς καθαιρόμε- γος ευνειδέναι τί μοι δοκεῖς ςαυτῷ κακόν᾽, ὅ τε φεύγων ἀπολο- γούμενος λέξει, ὡς "rocoürov ἀπέχω τῆς ἀνδροφονίας dicte καὶ cuveyüc καθαρείοις προςιέναι θεοῖς πα-
1) Syr. II 76, 9. .... τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, ἅπερ ὠνόμαςται μὲν οὕτως, ἐπειδὴ ἀπὸ τῆς ἀρχῆς τοῦ ζητήματος μέχρι τέλους ταὐτά ἐετιν τὰ ἐξεταζόμενα. Georg. fol. 83v 22: ἐπεὶ ἀπ᾿ ἀρχῆς τοῦ λόγου ἄχρι τοῦ
τέλους ἐξετάζεται.
2) Georgius fol. 33r 26: καὶ γὰρ cnneia καλεῖται (sc. τὰ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι TéAovc) kal τεκμήρια. Quod apud Georgium legimus ἐν ᾧ τοῖς αὐτοῖς εἡμείοις ὁμοίως κέχρηνται x, T. À. significat: τοῖς αὐτοῖς An’ ἀρχῆς ἄχρι
τέλους. 8) τε P.
Quaestiones rhetoricae seleetae, (II $ 1) 699
τοῖς χρήςεται᾽ “οὐκ égóveuca, xoi δῆλον — Aowbv ἀκςεβημάτων ἐκ τοῦ εὐυνεχῶς με καθαίρεςεθαι. οὐκ ἂν ἐμαυτὸν ἐξάντη καθι- γὰρ ἐπεχείρουν φονεῦςαι ὅ τε ευνεχῶς ετάς, φόνων δὲ cu- καθαιρόμενος καὶ ἀεὶ βουλόμενος εἶναι νεχείᾳ καὶ καθαρμοῖς καθαρός᾽. ταῦτα μέν qací τινες, ὧν ἐςτι μυρίοις κοινὸν οὐδὲ καὶ ᾿Ακύλας. ἕν᾽.
Fuit igitur de hoc loco quaestio inter rhetores, possintne accu- sator et reus iisdem ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους uti. Erant qui reum solum illa adhibere vellent, cum constaret inter plurimos, accusatoris praecipue id esse caput. (uam quisque habuerit sententiam, iam videamus:
Hermogenes ipse Il 145, 15: Τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους écri μὲν ἐπὶ τὸ πλεῖςτον τοῦ Kkarmyöpou ... ἐὰν δὲ κοινὰ ἧ τὰ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους (εὑρίςκεται áp ποτε καὶ οὕτιυς ἔχων ςτοχαςμός), et infra: μόνου δὲ τοῦ φεύγοντος γενέσθαι τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους ἀδύνατον. Idem Hermogenis sententia allata dieit
Georgius fol. 36r 2: ταῦτα (sc. τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους) γὰρ μόνου τοῦ κατηγόρου εὑρίεκεται. ἔςθ᾽ ὅτε δὲ καὶ κοινὰ ἀμ- φοῖν, τοῦ τε κατηγόρου φημὶ καὶ τοῦ φεύγοντος" μόνου δὲ τοῦ φεύγοντος οὐχ εὑρίεκεται.
Aquila et Syrianus τὰ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους xoivà inveniri non negant. Numquid etiam reum solum iis uti posse dieunt? — Syrianus II 76, 24: écri δὲ τῶν dei ἐμπιπτόντων ἐν τῷ ἁπλῷ τελείῳ «τοχαςμῷ ἐκ μόνου τοῦ κατηγόρου κινούμενα, ποτὲ δὲ καὶ κοινὸν ἀμφοῖν γίνεται, ςπανίως δὲ μόνου τοῦ φεύγον - τος (exemplum huius doctrinae sequitur p. 77, 26). ldem in Aquilae libro exstitisse credo; minime enim puto Georgium seripsisse: ἐπεχείρηςάν τινες εἰπεῖν, ὅτι ἔςτιν εὑρεῖν ..... καὶ ὁ φεύγων, quoniam Hermogenem idem dixisse constat illiusque sententiam ipse Georgius se sequi profitetur, nisi eos rhetores sequi voluisset, qui reum solum capite illo uti contendunt. Plura enim de ills est dicturus
Georgius fol. 37r 14: τινὲς δὲ (eosdem hos esse puto atque eos, quos Supra laudaverat, οὖν écri καὶ '"AkóÀac") καὶ τὸ μεῖζον émeyeípncav εἰπεῖν, ὅτι πολλάκις ὃ φεύγων μόνος κέχρηται τοῖς ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, ὡς ἐπὶ τούτου πρεςβύτης, τριῶν Apıcrewv πατήρ, Syrian. II 77, 26: yi- τῶν μὲν δύο TEXEUTNCAVTWV, τοῦ δὲ νεται crraviuxc καὶ μόνον τοῦ ἑνὸς νοςοῦντος καὶ τεθνάναι μέλλον- φεύγοντος (se. τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς Toc ...L), ἑαυτὸν προςεαγγέλλει" τοῦ ἄχρι τέλους) ὡς ἐπ᾽ ἐκείνου" δὲ παιδὸς ἀναςτάντος ἢ καὶ ἀντει- τρεῖς τις ἔχων παῖδὰς πόντος, αὖθις iepoculac γενομένης ὀλυμπιονίκας, τοῦς δύο ἀπο-
1) Hoc loco verba iepocuMac γενομένης desiderantur; ef. paulo post ,0001c tepocuMac γενομένης“; eadem in Syriani exemplo. 2) àávricrávroc P.
100
ἑαυτὸν ἐπ᾽ αὐτῇ προςαγγέλλει, ὡς ἐπινοςοῦντος αὐτῷ τοῦ παιδός. ἐν- ταῦθα γάρ, qaci, τοῦ φεύγοντός écti μόνου τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέ- λους, ἐπεὶ καὶ μόνος ἔχει τὴν ἐκ τούτων καταςκευήν. φήςει γὰρ μὴ εἶναι τὸν πρεςεβύτην ἱερόευλον, ἀλλὰ τοῦ θανάτου ἐρᾶν καὶ διὰ τὴν περὶ τοῦ παιδὸς λύπην ἑαυτὸν προςηγ- γελκέναι ἢ), ἐπεὶ καὶ πρότερον ἤδη ἑαυτὸν προεήγγειλεν. ἀλλὰ τὸ τοι- oüro εὔηθες ἢ λίαν.
Ludovicus Schilling:
βαλὼν ἦλθεν ἐπὶ gpóxov: μέλλοντα αὑτὸν ἀποπνίγε- εθαι ὁ νεώτερος καθεῖλεν᾽ iepoculac γενομένης ἔφη- cev ὁ πατὴρ ἑαυτὸν ἱεροευ- ληκέναι καὶ ὁ παῖς ἀντιλέ- veı’ ὁ γὰρ παῖς, τοῦ φεύ- YovToc ἔχων τὴν τάξιν, τοῦ πατρὸς τὴν ευμφορὰν διη- γήςεται καὶ τὴν αἰτίαν, di’ ἣν ἐπιβουλεῦςαι ἑαυτῷ θέ- λει.
His ex locis apparet Syrianum Aquilam esse secutum. Praeterea
exempla omnia, quae et apud Syrianum 'et Georgium invenimus, in Aquilae compendio fuisse verisimile videtur. Supra iam demon- Stratum est, iisdem Syrianum exemplis atque Aquilam rà dm’ ἀρχῆς ἄχρι τέλους κοινά illustravisse, quae ad Hermogenem redire puto. Illud, quod Hermogenes adhibet πρόβλημα ad communia Ar’ ἀρχῆς
ἄχρι τέλους, etiam apud Syrianum legimus:
Hermog. II 145, 23: παράδειγμα τοῦ κοινὰ ἔχοντος τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους᾽ ἀπέκειτο κατά τινος γραφὴ τυ- pavviboc ἐπιθέςεως᾽ με- τεώρου τῆς δίκης οὔεης ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ ἀρι- creUcac ἤτηςεν εἰς τὸ γέρας τὴν Avaipecıv τῆς γραφῆς καὶ ἔλαβεν. ἐτυ- pévvncev ἐκεῖνος καὶ κα- θελὼν αὐτὸν οὗτος ευν- εἰδότος φεύγει. τῇ μὲν γὰρ ἀναιρέςει τῆς γρα- φῆς καὶ τοῖς περὶ ταῦτα ὁ κατήγορος YXpricetaı, τῷ δὲ ἀπεκτονέναι καὶ τοῖς περὶ τοῦτο ὁ φεύ- γῶν, καὶ δεῖ ἀμφοτέρους λῦςαι τὰ ἀλλήλων.
Syrian. II 77, 12: γίνεται δὲ καὶ ἐπὶ διαφόρων πραγμάτων κοινὰ τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, οἷον ἐγράψατό τις τυραννίδος ἐπιθέςεώς τινα, μετεώ- pou τῆς δίκης οὔεης ὃ τοῦ φεύγοντος ἀδελφὸς ἀριςτεύςας ἤτηςεν ἀναίρεειν τῆς γραφῆς᾽ ἔλαβε᾽ μετὰ ταῦτα τυραν- γοῦντα τὸν ἀδελφὸν ἀπέκτεινε καὶ κρί- γεται ὁ ἀριςτεύςεας cuveibóroc. ὁ μὲν οὖν κατήγορος ἐρεῖ ὅτι “ευνήδεις αὐτῷ τὴν τυραννίδα, διὰ τοῦτο γὰρ ἁλίεκε- ςθαι μέλλοντα ἐξητήεω καὶ μικρὸν ÜCTEPOV ἀνεῖλες ἐκποδὼν καταςτῆςαι ςπεύδων τὸν ἔλεγχον᾽, ὁ δὲ φεύγων ἀπολογήςεται ὅτι *rtpórepov, μὲν εὐκο- φαντεῖεθαι τὸν ἀδελφὸν νομίζων εἰς τὸ γέρας τῆς Apıcteiac ἤτηςα τὴν ἀναί- pecıv τῆς γραφῆς, ὕετερον δὲ περιφα- γῶς τυραννοῦντα καταμαθὼν οὐδὲ Kpíceuc ἄξιον ἐπὶ τηλικούτοις ἡδτγού-
μην᾽.
Hermogenis verba τῇ μὲν γὰρ ἀναιρέςει γραφῆς κτλ. BSyrianus - fusius exposuit: ὁ μὲν γὰρ κατήγορος ἐρεῖ ὅτι ευνήδεις αὐτῷ κτλ,, neque dubito, quin hoc in Aquilae libro legerit, qui ipse Hermogenis
1) προςεγγελκέναι P 2) εὐήθει pr. m. εὐήθῃ alt. m. P: corr. Keil.
Quaestiones rhetoricae selectae. (II 8 1)
101
exemplo usus erat.") Id denique afferam exemplum, quod apud Geor-
gium et Syrianum solos exstat:
Georg. fol. 34v 4: ὑπιύπτευ- cév τις τὸν οἰκέτην ἐπὶ τῇ τυ- γαικί, δήςκας αὐτὸν ἀπεδήμητεν, τῆς τῶν θεεμοφορίων évcrácnc ἑορτῆς, νόμου κελεύοντος μη- δένα εἶναι τηνικαῦτα δεςμιύτην, ἀπέλυςε τὸν οἰκέτην ἣ τυνή᾽ ὁ δὲ λυθεὶς ἀπέδρα. εὑρέθη ὁ ἀνὴρ ἐπ᾽ ἐρημίας νεκρὸς ἀκςκύ-
Syrian. II 76, 17: ὑπιύπτευςέ τις τὸν οἰκέτην ἐπὶ τῇ γυναικί, δή- cac ἀπεδήμηςε, 9ecuogopíuv ἐπι- ςτάντων νόμου κελεύοντος ... ἢ, EAucev αὐτὸν f] τυνή᾽ ὁ δεςπό- της ἐπαινὼν εὕρηται νεκρὺς ἀςκύλευτος, ἀφανὴς YEeTovev ὁ παῖς, καὶ κρίνεται ευνειδότος n γυνή.
λευτος, καὶ κρίνεται ἢ τυνὴ ευνειδότος.
Quod exemplum Aquilae esse puto, quia apud Hermogenem non invenitur.
Quod attinet ad ép'faciav τῶν ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, dicit Georgius fol 39v 4: ἔτι δὲ δεύτερόν ἐςτιν ἐπιχείρημα, ἀφ᾽ οὗ γίνονται ἔκ TE Aöywv καὶ πεπραγμένων (se. τὰ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους). τινὲς δὲ (sunt certo iidem «τινές, quos iterum atque iterum in hoc capite laudavit Georgius, quorum in numero Aquila est) προςτιθέαει καὶ ᾿παθιῶν᾽, διὰ τὸ πρόβλημα τῆς τυναικὸς τῆς CUVEXWC νύκτωρ δακρυούςης καὶ μοιχείας κρινομένης᾽ τὸ τὰρ δακρῦςαι, paciv, παθεῖν écriv. Apud Syrianum in &pyacia τιῶν ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους hoc ipsum invenimus exemplum (II 78, 10 sqq.) idque unicum.
Haec habui, quae dicerem de loeis ex Aquilae arte a Georgio servatis, quibuscum Syrianus consentit. Alii praeterea in Georgii commentario occurrunt loei ex Aquila excerpti, quibus probatur By- rianum aliter sensisse atque Aquilam. Quaerat ideo quispiam, quo- modo factum sit, ut non omnes Aquilae loci, quos exhibet Georgius, apud Syrianum exstent, quamquam Aquilam et Euagoram se velle sequi Syrianus initio libri sui ipse professus est.
Videamus igitur, qui sint loei illi, quid valeant, num quadrent ad Syriani doctrinam: quo facto apparebit Syrianum non solum ex Aquila et Euagora, sed etiam ex aliorum rhetorum libris hausisse.)
1) Accusatorem semper τοῖς dm’ ἀρχῆς ἄχρι τέλους uti quoniam inter omnes constabat, neque Hermogenes neque alius quisquam exem- plum dedit. Georg. fol. 36r 6: τὸ μὲν οὖν διδόναι νῦν παράδειγμα ἐν ὦ τοῦ διώκοντος μόνον ἐςτὶ τὰ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους περιττὸν διὰ τὸ λίαν Ccaqéc. ἔνθεν γὰρ καὶ ὁ τεχνικὸς παρῆλθεν μὴ δεδιυκιὺς ἡμῖν τοῦ τοιούτου παράδειγμα᾽ πρόδηλον τὰρ wc ἐπὶ mapecrnkóroc τι veocpayei ειἰὐματι KTÀ.; brevissime etiam Syrian. II 76, 12: ἐνδέχεται τὰρ τὸν παρεςτιῦτα τῷ veocgayei cipum κτλ.
2) Desiderantur hiec: μηδένα εἶναι τηνικαῦτα becudrmv (ul apud Georgium).
3) Syrianum e Minuciano sua hausisse iam demonstravit Gloeckner l. c. p. 60 sqq.
109 Ludovicus Schilling:
Àc primum quidem demonstratur, Syrianum spreta Aquilae sententia Hermogeni se accinxisse.
8 2. De Syriano et Hermogene.
Est status conieeturalis caput peróOecic αἰτίας sive χρῶμα, quo alia de causa factum aliquid esse affirmat reus, quam adver- sarius intendit.) “Τὸ χρῶμα dei ἐμπίπτει κατὰ μίαν τῶν ἀντι- θετικῶν ᾽ 5), i. e. semper adhibetur ad ‘relationem causae! expoliendam unum genus ex quattuor ills, quae τῆς ἀντιθέςεως ?) sunt:
1. dvrictacıc (genus comparativum)*), 2. uerácracic (translatio)?), 3. ἀντέγκλημα (criminis relatio), 4. ευγγνώμη (concessio).”) In his quattuor formis aliquid opponitur, quo se reus contra ad- versarium defendit. Aquila non solum hos ἀντιθετικάς in μετα- Beceı αἰτίας adhibitas voluit, sed etiam τὴν ἀντίληψιν, defensionem quandam, qua ipsum factum, quod obicitur, dicimus honestum esse*): Georgius fol. 56v 21: ὅτι μὲν οὖν xarà μίαν τῶν ἀντιθε- τικῶν fj épyacía γίνεται τῆς μεταθέςεως τῆς αἰτίας, δεδήλωται. μηδεὶς δὲ olécOu, ὡς καθ᾽ ἕκαετον πρόβλημα μίαν μόνην ἐμ- πίπτειν τῶν ἀντιθετικῶν εἰς é£éraciv: ἔςθ᾽ ὅτε γὰρ καὶ δύο ἐμ- πίπτουειν καὶ τρεῖς πρὸς ὅπερ χορηγήςει fj ὕλη. ᾿Ακύλας δὲ οὐ μόνας Epacke τὰς ἀντιθετικὰς ἐμπίπτειν εἰς ἐργαςίαν τοῦ χρώματος, ἀλλὰ καὶ τὴν ἀντίληψιν, ὡς εἶναι τὰς δικαιολογικὰς πάςας. εἴποι γάρ, qnciv, 6 mapecrnküc τῷ νεοςφαγεῖ εώματι, ὅτι “καὶ ἔξεςτί μοι παρεςτάναι᾽. οὐ πειςτέον δὲ τούτῳ᾽ ευγχέει γὰρ ταῦτα, ευμμιγνὺς τὴν ἀντίληψιν τὸ κεφάλαιον (καὶν 1 τὴν μετάθεειν τῆς αἰτίας. τὸ γὰρ εἰπεῖν ὅτι ᾿ἔξεςτί μοι παρεςτάναι᾽ ἀν- τιληπτικόν ἐςτι, καὶ τοῦτο 17) κεφάλαιον τοῦ ςετοχαςμοῦ. καὶ ταῦτα
1) Hos terminos technicos ut verterem et explicarem, plerisque locis usus sum Ernesti Lex. techn. Graec. rhet.
2) Georg. fol. 56v et 57 v.
3) Hoc et ἀντίθετον vocatur. Quint. 9, 2, 101: „... quod non universa universis, sed singula singulis opponuntur ... idque ἀντίθετον vocat". 9, 3, 81: Contrapositum autem, vel, ut quidam vocant, contentio (dvri- 0érou dicitur) non uno fit modo. Nam et fit, si singula singulis oppo- nuntur e. q. 8.
4) Quint. 7, 4, 12: „hoc genus ávricracic graece nominatur, com- parativum nostri vocant. — Inest in utilium rerum comparatione et commodorum aut incommodorum comparatione (E.).
6) ... (et comparationem) et translationem, cuius adhuc novum nomen inventum est uerácracc* — Ea est forma defensionis, qua in aliam rem alienam culpa transfertur.
6) Quint. 7, 4, 8: ἀντέγκλημα dicitur, quia omnis nostra defensio constat eius accusatione, qui vindicatur.
7) Est genus defensionis, qua reus fatetur quidem crimen, sed in- vitum et imprudentem se fecisse contendit. — Ad Her. II 28: concessio est, per quam nobis ignosci postulamus.
8) Quint. 1, 4, 4. 9) Cf. Syrian. II 865.
10) xai adieci. 11) Seil. Ecrı.
Quaestiones rhetorica selectae. (II $ 9) 103
μὲν ὅταν ἐν λότοις ἧ τὰ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους" ei δὲ ἐν πράγ- μαειν εἴη, pnciv (Hermog. II 147, 1), θετικῶς ἐξεταςτέον τὸ χρῶμα. ἢ icréov δὲ ὅτι καὶ τοῦτο καθολικόν Ecrıv ἐπὶ πάςης peraüéceuc αἰτίας᾽ πλατύνομεν γὰρ ἔτι τὴν ἐργακίαν BerikWbc ἐπὶ τὸ καθ᾽ ὅλου ευνάγοντες, καὶ οὐ μόνον .. . τοῦτο πολλάκις ἐκ τοῦ ἐναντίου καταςκευάςομεν, καὶ ἔτι τοῖς τελικοῖς Xpncöueda κεφαλαίοις, οἷον δικαίῳ, cuugpépovri, νομίμιμ, οἷον ἐπὶ τοῦ παρεςτηκότος T) γεοςφαγεῖ εώματι. εἴποι γὰρ ὅτι προνοητέον τῶν ᾿σὐμάτων τῶν ἀτάφων καὶ τῆς ὁείας τῶν τετελευτηκότιων. οὐ γὰρ χρὴ me- ριορᾶν τὰ ἄταφα caro. cxómer üp οἷα πάσχουει δεινὰ οἱ τούτων ἀμελοῦντες τοὺς ἀλιτηρίους ἔχουςιν δαίμονας, εὐμενὲς οὐ κέκτηνται τὸ δαιμόνιον, ὅλως οὐκ εὖ πράττουειν᾽. εἶτα καὶ τὰ τελικὰ ἐπάξομεν κεφάλαια, λέγοντες ὅτι ᾿'δίκαιον τοὺς τετελευ- τηκότας θάπτειν, koi ευμφέρον, καὶ óca ἂν ἁπλῶς ἑτέρων εὐπο- pricouev. οὕτως οὖν ἐργαςτέον τὴν werddecıv τῆς αἰτίας. καὶ γὰρ ἄτοπον ἂν ὑπῆρχεν, εἰ τῶν Am ἀρχῆς ἄχρι τέλους Tocau- τὴν ἐχόντων ἰεχὺν καὶ τοτοῦτον πλάτος Epyaciac τὴν φερομένην πρὸς αὐτὰ μετάθεειν τῆς αἰτίας οὕτω ynAWc καὶ ευντόμιυς προς- εφέρομεν ὅ), λέτοντες ἁπλῶς ὅτι ᾿παρέςτην οὐχ dc φονεύςκαυ, ἀλλ᾽ dc θάψαι BouAóuevoc'. ἀναγκαῖον οὖν ἦν ἄρα καὶ τὸ χρῶμα τοςούτοις ἐπιχειρήμαςι ποικίλλεςθαί τε καὶ πλατύνεςθαι. ἔτι φη- Kv ὁ τεχνικός, ὡς ἐὰν ἐν má8eciv yj τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, f| μετάθεεις τῆς αἰτίας μεταςτατικίῶς ἐξετάζεται ἢ ευγγνωμονι- κῶς"), ὡς ἐπὶ τῆς νύκτωρ εὐνεχῶς δακρυούεςης γυναικὸς καὶ μοι- χείας κρινομένης. μεθίετηςι Tüp τὴν αἰτίαν ἐπὶ τὴν εὐνοικον, ὡς αὐτὸς εἴη τῶν τοιούτιων αἴτιος, ἁπλῶς αὐτῇ προςιὺν καὶ ἐνοχλῶν καὶ θλίβων καὶ μηδεμίαν αὐτῇ παρέχιυν τέρψιν. ὅμιως δὲ καὶ τοῦτο φθάςαντες διελέγξαμεν᾽ οὐ γὰρ ἀποδίδοται τοῦτο τοιᾷδε ὅ) μεταθέςει αἰτίας, ἀλλὰ καθ᾽ ὅλου mäca μετάθεεις αἰτίας κατὰ μίαν ἐξετάζεται τιὺν ἀντιθετικῶν. τοῦτο δὲ καὶ αὐτὸς αἰςθό- μενος ὁ Ἑρμογένης (1. e. 9) ἐπήγαγε λέγων" ἱπάντα δὲ ἐν πᾶειν ἐμπίπτει πλὴν ὅτι πλεονάζειν χρὴ ἕκαςτον ἐν τῷ oikelw’, ἵνα τὸ μὲν κατὰ ῥητὸν καὶ διάνοιαν ἐν λόγοις πλεονάσλωμεν, τὸ δὲ θε- τικὸν ἐν τοῖς πράγμαεσιν, τὸ δὲ μεταςτατικὸν καὶ εὐγζγνωμονικὸν ἐν τοῖς πάθεειν. οὐδὲ τοῦτο δὲ ἀληθές" πλεονάζειν γὰρ ἕκαςτον χρή, ἔνθα ἂν eumopncwuev.®)
Si ἀντίληψις adhibetur, δικαιολογία κατ᾽ ἀντίληψιν fit"), quae longe diversa est a δικαιολογίᾳ κατ᾽ ἀντίθεεσιν, euius est μετάθεεις
1) Cf. Syrian. II 84, 3 804.
2) Lacunam ind. Keil, qui desiderat e, i" καὶ τοῦτο ob μόνον ἐκ τοῦ αὐτοῦ ἀλλὰ καὶ πολλάκις... 3) Bic Keil: προφέρομεν P.
4) Hermog. 147, 5 om. ueracrarınde et n.
5) τοιᾷδε Keil. τοιάδε P Interpretare: singulare illud exemplum (τυῦτο) quod attulit, scilicet feminae lacrimantis, non quavis ueraüécet αἰτίας solvitur, sed unicuique exemplo propria est μετάθεσις, quam κατὰ μίαν τῶν ἀντιθετικιῖΐν effici iam vidimus. 6) εὐπορήζομεν P,
7) I. e. constitutio iuridicialis absoluta. — Quint. 7, 4, 4,
104 Ludovicus Schilling:
αἰτίας; haec autem δικαιολογία cum illa coniungi nequit. Quare summo iure Georgius Aquilam refellere conatur („ob πειςτέον bé τούτῳ“ — Georg.) Hic enim ad sententiam suam confirmandam exemplo parum idoneo est usus: comprehensus homo quidam apud eorpus hominis interfecti caedis accusatus: „licet mihi", inquit, „ibi versari^ Plane ineptum hoc defensionis genus esse nemo est qui neget. Revera improbavit Syrianus illud Aquilae dictum; nullam enim ἀντιλήψεως mentionem fecit. Quid? quod in hune ipsum locum dicta videntur esse quae posuit Syrianus in tractanda dvrılnyeı I 134, 6: τὴν δὲ ἀντίληψιν ὁ φεύγων οὐκ ἀνέδην εἰςάξει, ἀναίεχυν- τον γὰρ τὸ λέγειν ὡς 'éEecriv ἅπερ ἄν τις βούλοιτο διαπράττε- εθαι.᾿ Igitur in hoc eapite Syrianus (non minus quam Georgius)
Hermogenem secutus est. Ipsos locos subiciam:
Hermogenes ll 146, 25: 'H μετάθεεις τῆς αἰτίας πρὸς τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους γίνε- ται, ἐκεῖνα δὲ ἤτοι ἐν λόγοις ἐςτὶν ἢ ἐν ἔργοις ἢ ἐν πάθεει. κἄν μὲν ἐν λόγοις A, κατὰ ῥη- τὸν καὶ διάνοιαν ἣ μετάθεεις τῆς αἰτίας εἰεάγεται, οἷον νέος TÀoUcioc νύκτωρ κωμάκας εἰς τὸ decuwrnpiov ἐβόηςε᾽ *0ap- ρεῖτε, ὦ δεεμῶται, οὐκ εἰς μα- κρὰν Außrcecde’, καὶ φεύτγει τυραννίδος ἐπιθέςεως. ἐνταῦθα γὰρ ὁμολογῶν εἰρηκέναι, τίνι διανοίᾳ εἶπε, ςκοπεῖν ἀξιοῖ. ἐὰν δὲ ἐν ἔργοις ἡ τὰ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, ἣ μετάθεεις τῆς αἰτίας θετικῶς ἐξετάζεται, οἷον πεφώραταΐ τις ἐπ᾽ ἐρημίας θά- πτῶν νεοςφαγὲς ςὧμα καὶ φεύ- Y€t φόνου. θέειν γὰρ mepavei. ἐρεῖ γάρ, ὅτι καλὸν τὸ τοὺς ἀτάφους θάπτειν᾽ ἐὰν δὲ ἐν πάθεει, ευγγνωμονικῶς ἣ μετά- θεεις τῆς αἰτίας γίνεται, οἷον CUVEXWC eic τὴν ἀκρόπολιν νέος TÀoUcioc ἀφορῶν δακρύει καὶ φεύγει τυραννίδος ἐπιθέεεως. ἐλεήεας γὰρ φήςει τοὺς τυραν- γουμένους οὕτω διετέθην. εἰ- δέναι δὲ δεῖ, ὅτι ταῦτα μὲν πάντα ἐν TÓC CTOXAacuoic εὕὑ-
Syrian. II 88,22: ἔςτι δὲ καὶ ἄλλη τεχνικωτέρα τῶν χρωμά- τῶν εὕρεεις τοιάδε᾽ τῶν τγὰρ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους ἢ ἐν λόγοις ὄντων ἢ ἔν ἔργοις ἢ ἐν πάθεει, γνωςτέον ὅτι, ἐὰν μὲν ἢ ἐν λόγοις τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους τὸ χρῶμα κατὰ ῥη- τὸν καὶ διάνοιαν ὑπάρξει, ὡς ἐπὶ ᾿Αλκιβιάδου τοῦ παρελθόν- τος νύκτωρ τὸ δεςμωτήριον καὶ βοήςαντος᾽ * θαρρεῖτε, ὦ δεεμῶ- Tat: τὸ γὰρ εἰρημένον οὐχ οἷός τε ὧν ἀρνεῖςεθαι ἐπί τινα εὔλο- Yov χωρεῖ διάνοιαν, ἀφ᾽ fic προηνέγκατυ τὸν λόγον, ὡς * τὸν δῆμον αἰτεῖν ὑπὲρ τῆς λύςεως
τῶν δεςμωτῶν ἐβουλόμην.᾽ ὅταν
δὲ ἐν ἔργοις i) τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, τὸ χρῶμα κατὰ θέειν ἔεται, ὧς ἐπὶ τοῦ θάπτοντος ἐν ἐρημίᾳ τὸ νεοςφαγὲς εὧμα, ἐρεῖ γὰρ (c5 'óciov ἡγούμην θάπ- τειν-τὸν οἰχόμενον᾽ καὶ διὰ τῶν θετικῶν τόπων xaracxeuócet τὴν περὶ τοὺς τεθνεῶτας Ócíav, ὡς ἀναγκαία καὶ φυλαττομένη μὲν ἀγαθῶν αἰτία ταῖς πόλεει, περιορωμένη δὲ πανωλεθρίαν ἐπάτει τοῖς ῥαθυμοῦςει καὶ τὰ τοιαῦτα. ὅταν δὲ ἐν πάθεειν 1j τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, ευγ-
Quaestiones rhetoricae selectae. (II 8 2) 105 γνωμονικὸν ὑπάρξει τὸ χρῶμα, ὡς ἐπὶ τῆς δακρυούεης νύκτιυρ γυναικός" ἐρεῖ γὰρ dc 'oixrei- pouca τὴν ἀνθριωυπίνην ἀτυχίαν ἐδάκρυον καὶ τῶν ἐν τῷ βίῳ κακῶν οἱ κλύδωνες ἐπὶ ςχολῆς εἰς μνήμην ἰόντες κινοῦςι πρὸς pfivov'.
ρίεκεται, πλεονάζειν δὲ ἕκαςτον ἐν τῷ οἰκείῳ.
Per deprecationem!) effici relationem eausae uterque vult, si in affectibus constiterint illa ‘ab initio ad finem"; quodsi alio exemplo Syrianus hane illustrat doctrinam atque Hermogenes, ilum non Hermogenis ipsius libro, sed alio quodam compendio, quod ad Hermo-
genem redire necesse est, usum esse apparet. In eodem Syriani capite occurrunt loei duo, quibus iisdem probatur eum Aquilae Hermogenem praetulisse, cf.
HermogenesII 147, 19: ἐὰν δὲ ἀφ᾽ ὧν αὐτὸς πεποίηκε Kpi- γεταΐ τις, ἢ ἕν τι ἐρεῖ ἢ καὶ πλείονα, ἀλλ᾽ ἀκόλουθά τε ἀλλή- λοις, οἷον νύκτιυ τις μεταιτιὼν ληςτείας φεύγει. ἐρεῖ τὰρ διὰ τοῦτο νύκτωρ, ὅτι αἰςχύνεται, καὶ ὅτι οὐ βούλεται δυςοιώνιςτος εἶναι μεθ᾽ ἡμέραν προκαιτῶν τοῖς ἐντυγχάνουει, καὶ ὅτι μᾶλ- λον τηνικαῦτα διδόσειν οἱ ἄν- θρωποι ἀνειμένοι ἤδη τῇ Ὑνιύμῃ, καὶ εἴ τι τοιοῦτον᾽ ταῦτα τὰρ πολλὰ ὄντα οὐκ ἐναντιοῦνται ἀλλήλοις.
Conferas denique
Hermogenis II 147, 11: ἔτι ἣ μετάθεεις τῆς αἰτίας, ἂν μὲν ἀφ᾽ ὧν ἕτεροι πεποιήκαςιν f κρίεις γίνηται, ἔεται καὶ πεπλα- γημένη καὶ ἐναντία wc ἑαυτῇ, οἷον TPIcapıcrewc εἰκόνα Ecrn- cav οἱ πολέμιοι, καὶ φεύτει
Syrian II 85, 5: ἱετέον οὖν ὅτι, ὅταν μὲν N rà Ev τοῖς Zn- τήμαει πράγματα ἅπερ αὐτοὶ πεπράχαμεν, (EV) ἐμπίπτει χρῶ- ua ἑνὸς ὄντος τοῦ τεκμηρίου, ὡς ἐπὶ τοῦ παρεςτῶτος τῷ νεοςφαγεῖ cWuartı, ἐνίοτε δὲ πλείω ἀκόλουθα μέντοι, ὡς ἐπὶ τοῦ νύκτιυρ προταιτοῦντος καὶ κρινομένου λῃςτείας, ἐρεῖ γὰρ ὡς "jboüunv μεθ᾽ ἡμέραν rpocai- τεῖν᾽ καὶ ἄλλο “νύκτωρ τὰρ μᾶλλον οἰκτείρουςιν ἄνθρωποι ὔἤ καὶ ἄλλο “ευνελάμβανέ μοι πρὸς τὸ λανθάνειν τὸ ckóToc.'
Syriani II 86, 1: ὅταν δὲ ἄλλων πραξάντων ἄντικρυς εἰς ἡμᾶς ἀναφέρηται, πλείω τὰ χρώματα ἐμπίπτει καὶ ἀνακό- λουθα, ἅπερ καὶ πεπλανημένα καλοῦςειν oi Texvikol' EIKÖTWC, ei τὰρ ἀκόλουθα λέγομεν, cuvet-
1) Cf. C. Iulius Victor (rhet. lat. min. ed Halm) p. 381: κατὰ ευγγνιὺ-
unv est, cum et factum confitemur, quod intenditur, et culpam esse concedimus, et eam in alium transferre non possumus et commodum nullum ex ea probare conamur, sed omissis omnibus veniam precamur aut ignoratione aut necessitate aut casu, ut est Marei Tullii pro Ligario sententia.
106
προδοείας. ἐρεῖ γὰρ θαυμάζον- τας αὐτὸν ἐκείνους «ςτῆςαι, ἢ προτρέποντας τοὺς πὰρ᾽ αὐτοῖς, ἢ ἐξιλεουμένους αὐτόν, ἢ ἄλλως φθόνον κινῆςαι βουλομένους᾽ ταῦτα γὰρ πάντα εἶναι ἀληθῆ οὐ δύναται᾽ διό φαμεν καὶ πε- πλανημένα χρώματα ἐν τῷ τοι- ούτῳ CTOXacuW εὑρίεκεεθαι.
Ludovicus Schilling:
δέναι τοῖς πεποιηκόςι δόξομεν, οἷον ὡς ἐπὶ τοῦ TpicapicTéuc, οὗπερ εἰκόνα écrncav οἱ πολέ- μιοι᾽ ἐρεῖ γὰρ ὡς ᾿θαυμάζοντες τῆς ἀνδραγαθίας ἔετηςαν᾽ καὶ πάλιν ᾿ ἀλλὰ φθονοῦντέες μοι τῆς παρ᾽ ὑμῶν τιμῆς εἰκόνος δωρεᾷ διαβεβλήκαειν ᾽ καὶ πάλιν * ἀλλὰ πρᾶον αὐτοῖς ἔςεςθαί με διὰ
ταύτης ὑπώπτευςαν.᾽ καὶ πάλιν “ἀλλ᾽ ἴεως ἐπ᾽ ἀρετὴν προτρέψαι τοὺς παρ᾽ ἑαυτοῖς ςπεύδοντες τὸν TÀeicra χαλεπὰ δράςεαντα TETIUNKACıV εἰκόνι.᾽ἢ
His locis allatis Syrianum in tractanda causae relatione, quae est status coniecturalis, Hermogenem secutum esse neque Aquilam respexisse satis constat.
Ille, ad quem nunc accedimus, ex Aquila locus ἀντιλήψεως ἢ est, status qualitatis absolutae, de quo hoc Syrianus II 127, 17: oi τὴν ἀρίετην τῶν cráceuv ποιηςάμενοι διαίρεειν μετὰ τὸν ὅρον τάττουει τὴν ἀντίληψιν. Horum rhetorum in numero etiam est Hermogenes; tamen hunc se sequi nolle brevi post addit Syrianus; etenim Minuciani Hermogenisque finitiones τῆς ἀντιλήψεως affert allatasque reiecit II 128, 15: οὗτος {δὲν ὁ ὅρος (sc. '€puovévouc) τὸ μὲν ἴδιον τῶν ἀντιληπτικῶν προβλημάτων μηνύει, ἀτελὴς δέ ἐςτιν᾽ οὔτε γὰρ ἐκ γένους ἐςτὶ καὶ διαφορῶν, ὥςπερ οὐδὲ ὁ τοῦ Μινουκιανοῦ, καὶ ἀπὸ τοῦ κατηγόρου γνωρίζει τὴν ἀντίλη- ψιν καίτοι γε πάντων ὡς εἰπεῖν τεχνογράφων ἀπὸ τοῦ φεύγον- τος αὐτὴν χαρακτηριζόντων; quamvis improbaret, tamen se illorum sententias attulisse Syrianus dicit, quod optimi habebantur rhetores usque ad Aquilae et Euagorae aetatem; interiectis deinde summis Aquilae et Euagorae laudibus sic pergit: ὁ δὲ τελείως ἔχων τῆς ἀντιλήψεως ὅρος écriv οὗτος κτλ., ut certum sit, hoc loco Aquilae definitionem status qualitatis absolutae tradi. Quamquam autem definitionem ab Aquila mutuatus est, Syrianus in singulis huius status capitibus non tam Aquilam quam Hermogenem ducem sequi maluit. Nam quod in status qualitatis absolutae divisione paululum a Hermogenis praeceptis rhetor recedit?) — cf.
1) „qualitatis absolutae", cf. C. Julius Victor 1. c. p. 880, 20: abso- luta qualitas fit, quotiens de facti tantummodo qualitate contenditur, ipsaque res, quae in iudicium vocatur perniciosa non esse fere monstratur recteque facta et iure, quoniam frustra est paene licitum quid esse, nisi sit et bonum atque iustum, aut ita tamen, ut secundum iustum non vetetur.
2) Caput de generibus qualitatis absolutae (τρόποι ἀντιλήψεως) quod exstat apud Syrianum (Π 129, 17 sq.), apud Hermogenem non in-
Quaestiones rhetoricae selectae. (Il 8 2)
Syrianus II 132,8: Διαιρεῖ- ται δὲ fj ἀντίληψις κεφαλαίοις τούτοις᾽ προβολῇ, μορίοις δι- καίου, προεώπῳ, ὅρῳ, ἀνθορι- cud, ευλλογιςμῷ, γνώμῃ νομο- θέτου, πηλικότητι, πρός τι, ἀντιλήψει, μεταλήψει, γνιύμης ἐρωτήςει, χρώματι ἐκ τῶν ἀντι-
107
Hermogenes II 157,7: 'H δὲ ἀντίληψις διαιρεῖται προβολῇ, μορίοις δικαίου, προειύπιμ, ὅρῳ καὶ τοῖς ἑπομένοις τῷ ὅρῳ μέχρι τοῦ πρός τι, αὐτῇ τῇ ἀντιλήψει, μεταλήψει, ἀντιθέςει, ἑτέρᾳ μεταλήψει, θέςει, ποιό- τήτι καὶ γνώμῃ —,
θετικῶν κινουμένῳ᾽ ἔξωθεν δὲ πολλάκις ὁρικαί τε καὶ croyacri- καὶ ἐμπίπτουςειν ἀντιθέςεις κτλ.
nullius momenti est, quia in ipsa capitum fraetatione eundem quem Hermogenes et numerum capitum et explicationis modum praebet, Videmus igitur Syrianum praecepta sua ex Hermogenis et ex Aquilae artibus compilasse.
Hic etiam apte quaeritur, quanam ratione Syrianus de πηλικό- τήτι et de πρός Ti egerit, quoniam de his capitibus Aquilae sen- tentia exstat apud
Georgium fol 158v 14: Tocaóra εἴχομεν καὶ περὶ τῆς πηλικότητος eimeiv: ueriréov δὲ καὶ ἐπὶ τὸ πρός τι. καὶ ζητή- couev ἐν αὐτῷ Tréccapa κεφάλαια, ὧν τὸ πρῶτόν écriv dc mpóc τὸ προειρημένον ἀκόλουθον. φαςὶ τὰρ ὅτι ὡς οὐ τῇ πηλικότητι οὐδὲ τῷ πρός τι χρήςεται 6 φεύγων οὐ Yvàp δέον gueubcoar τὸ πεπραγμένον᾽ καθ᾽ ὃν οὖν λόγον, φαείν, οὐ κέχρηται τῇ πηλικό- τητι, κατὰ τὸν αὐτὸν οὐδὲ Tí!) πρός rv ἄμφω γὰρ αὐξητικά, icréov δὲ ὡς ὁ ᾿Ακύλας φηείν, ὅτι ἐπὶ μὲν τῆς πηλικότητος ἀληθὴς ἣ εημείωεις, ἐπὶ δὲ τοῦ πρός τι οὐκέτι᾽ τῇ τὰρ πρὸς ἕτερον Trapadeceı δείξει ὁ φεύγων ὅτι ἀνεύθυνον τὸ πεπραγμένον. οὐ γὰρ μειῶςαι cKonöc ἐν τιὺ πρός τι, ἀλλὰ δεῖξαι ὅτι ἀνεύθυ- νον, οἷον ᾿πολλοὶ τούτου μεῖζον ποιήςαντες οὐκ ἔδοξαν ἀδικεῖν" οὐκοῦν πολὺ μᾶλλον καὶ τοῦτο ἀνεύθυνον. καὶ ἀπὸ τοῦ ἴςου, ὅτι 'Ícov τις τούτῳ πεποιηκιὺς οὐκ ἔδοξεν ἀδικεῖν" τοιγαροῦν καὶ τοῦτο ἀνεύθυνον᾽. καὶ ἀπὸ τοῦ ἐναντίου, ὅτι “τοὐναντίον τις ἐπιχειρήςας 5 ποιεῖν ἔδοξεν ἀδικεῖν" οὐκοῦν τὸ προκείμενον οὐκ ἀδίκημα᾽. καὶ χρὴ εημειώςεαεςθαι, ὅτι ἀπὸ τοῦ ἐλάττονος τόπου οὐκ émiyeipricouev: οὐ γὰρ ἐκ τοῦ ἐλάττονος ἀποδείξομεν, ὅτι τὸ πεπραγμένον ἀνεύθυνον. δέδεικται τοίνυν, ὅτι χρήτεται καὶ 6 φεύγων τῷ πρός TI’ οὐ γὰρ μειιύςει τὸ πεπραγμένον, ἀλλὰ τῇ πρὸς ἕτερα παραθέςει δείξει τὸ πεπραγμένον ἀνεύθυνον.
Aquila igitur cum reum τῇ πηλικότητι uti neget, Ti) πρός rt uti eum vult. Syrianus autem utrumque, et reum et accusatorem, caput
venitur; caput de figuris (εἴδη) eiusdem status multo differt ab eodem capite Hermogenis (Syrian. II 1381, öaqq. — Hermog. II 158, 26 8qq.). Haec capita ut in Aquilae libro invenerit Syrianus, fieri potest.
1) corr.: 10 P 2) éyeipficac. P
108
Ludovicus Schilling:
illud adhibere posse contendit, in quo Hermogenem secutus esse
videtur:
Syrianus II 133, 21: 'H δὲ γνώμη τοῦ νομοθέτου πηλικό- τῆς τε καὶ πρός τι κοινὰ ὄντα παρ᾽ ἑκατέρων πρὸς τὸ τῷ λό- γῳ ευμφέρον μελετηθήςεται ἐπὶ μὲν τῆς γνώμης τοῦ νομοθέ- του κτλ.
Hermog. II 157, 29: γνώμῃ νομοθέτου, ei éumír TOI, χρήςεται ἑκάτερος πρὸς τὸ λυειτελοῦν. ἣ πηλικότης, ὅτι μέγα τὸ γεγο- γὸς ... ἐν δὲ τούτοις, λέγω τῇ πηλικότητι καὶ τῷ πρός τι, τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους ἐμπίπτει
ἀναγκαίως, κτλ. („Ab initio ad finem" autem communia esse supra iam vidimus).
Ex his colligitur Syrianum in tractando statu qualitatis ab- solutae aliqua quidem ex parte Hermogenem secutum Aquilaeque doctrinae adversatum esse.
Inter eos Aquilae locos, quos apud Syrianum exstare adiuvante Georgio invenimus, unus erat quem non, ut ceteros, verbis “ὁ 'Axv- λας qnciv', sed “ἐν τῇ eic ᾿Ακύλαν dvapepouevn τέχνῃ instruxerat Georgius. Artem illam rhetoricam ad Aquilam redire vel propterea puto, quod locus iste (Georg. fol. 101 r 30)status definitivi est, in quo tractando Syrianum omnino ex Aquila pendere supra (p. 698) demonstravimus.
Occurrunt praeterea ex Aquilae arte loci duo, quos Syriani liber non exhibet, quorum alter nullius est momenti.
Georgius fol. 24r 9: ἰδοὺ φανερῶς ὁ τεχνικὸς βοᾷ ὡς Yive- ται fj épyacía τῆς τῶν ἐλέγχων ἀπαιτήςεως καὶ ἐξ αἰτίας. ἕτεροι δὲ τῶν τεχνογράφων φαεὶν ὅτι οὐ χρηςτέον τῇ αἰτίᾳ ἐν τῇ τῶν ἐλέγχων ἀπαιτήςει, ἀλλὰ φυλακτέον αὐτὴν τῇ βουλήςει, ἔνθα καὶ τὴν οἰκείαν ἔχει δύναμιν᾽ ταῦτα γὰρ εἴρηται ἐν τῇ τέχνῃ τῇ ἀνεπιγράφῳ, ἣν eic ᾿Ακύλαν τινὲς óvagpépouciv. τούτων δὲ οὕτως ἐχόντων εὑρίεκομεν ὅτι bokoüct διαφωνεῖν πρὸς ἀλλήλους ὅ τε δῆθεν ᾿Ακύλας καὶ 6 Ἑρμογένης. ὁ μὲν γὰρ τάττει αὐτὴν μετὰ τῶν λοιπῶν περιςτατικῶν ἐν τῇ ἐργαςίᾳ τῆς τῶν ἐλέγχων ἀπαιτήςεως, 6 δὲ φυλακτέον αὐτήν («gna») τῇ βουλήνεει. — Aliter in hac re sentit Aquila atque Hermogenes. Hic αἰτίαν quoque simul cum aliis circumstantibus in ἐλέγχων ἀπαιτήςει (testimoniorum postu- latione)?) adhibendam esse putat; Aquila autem ßouAncewc eam esse dicit. Syrianum in ἐλέγχων ἀπαιτήςει eam esse voluisse ex eius verbis colligi potest. Legimus enim ap. Syrian. II 70, 26: Toic δὲ mepicrariKoic μορίοις (se. πλατύνεται fj τῶν ἐλέγχων ἀπαί- Tncic ὑπὸ τοῦ φεύγοντος) οἷον προεώπῳ, ... χρόνῳ, ... τόπῳ, ... καὶ τῶν ἄλλων ἑκάςτῳ παραπληςίως κατὰ τὴν χρείαν. In
1) qna Keil: om. P.
2) Quam defensor instituit, si quid accusator intenderit.
9) ἕκαςτον P: Keil. scrips. éxácru (sc. πλατύνεται ἡ τῶν ἐλέγχων ἀπαί- τής); quorum etiam est ἡ αἰτία.
Quaestiones rhetoricae seleetae. (Il 8 9. 3) 109
eapite περὶ BowAncewc (II 75, 5) Syrianus diligenter de αἰτίας loco explicat, ut eum Hermogenis vestigia anxie pressisse appareat. De altero loco proxima paragrapho erit disserendum.
8. 8. De Syriano et Metrophane,
Metrophanes, ὁ Ἑρμογένους ἐξηγητής, saepissime laudatur in Syriani libro de statibus.) Bed quamquam nullo loeo Syrianus illum se sequi profitetur, tamen demonstrare eonábor Byrianum ex Metro- phanis libro hausisse.
Atque primum quidem agam de iis, quae sunt status conieetu- ralis, cuius primum est caput τὸ παραγραφικόν, quod solius rei fit; qui cum hoc utitur capite, id agit, ut demonstret se iniuria reum factum esse, sive quod facinoris non sit coargutus, sive quavis alia de causa. Quattuor napaypapıroü τρόποι (genera) inveniuntur apud Hermogenem (II 143, 7: τὸ παραγραφικὸν τίνεται κατὰ τρόπους Téccapac, ἤτοι ἀπὸ τοῦ Aeimovroc, ... ἢ ἀπὸ τοῦ ὑπερ- βάλλοντος, ... ἢ ὅτι ἀφ᾽ (ὧν ἕτεροι πεποιήκαςιν, οὐ δεῖ κρίνε- εθαι, .. . f| κατὰ χρόνον .. .): quibus Metrophanes quintum addi- disse παραγραφικοῦ τρόπον traditur a Georgio fol 11r 29: icréov δὲ ὅτι τινὲς μέν qaav, ὅτι ἐλλιπεῖς 5) eiciv οἱ τρόποι (se. τοῦ παραγραφικοῦ), τινὲς δὲ τοὐναντίον ὅτι πλεονάζουειν᾽ ἀλλὰ φέρε δὴ πρῶτον ἐξετάσωμεν, πῶς αὐτούς φαξιν ἐλλείπειν. Μητροφάνης τοίνυν πέμπτον αὐτοῖς mrpocrí8nci τρόπον, ἡνίκα τις κρίνεται ἐφ᾽ οἷς ἄξιον" τοὐναντίον τιμᾶεθαι. ὡς ἐπὶ τοῦ “crparnyöc ἐν πολέμιμ τοῖς οἰκείοις τέκνοις κέχρηται μόνοις καταςκόποις καὶ κρίνεται Tpobocíac. διαβάλλει γὰρ τὴν κρίειν 6 ς«τρατηγὸς καὶ ᾿ θαῦμά Ye’ φηεί "uerıcrov, εἰ κριθήεοσμαι, ἐφ᾽ οἷς ἐχρῆν με τιμᾶςθαι, ὅτι τηλικοῦτο πρᾶγμα τοῖς οἰκείοις ὥμην δεῖν καταπιςτεύειν μόνοις᾽΄. τοῦτο μὲν ὁ Μητροφάνης παρα- τίθεται τὸ πρόβλημα. οὐκ ἀγνοοῦμεν δὲ ὅτι ἐν ἀνεπιγράφιυ τινὶ τέχνῃ, ἣν eic ᾿Ακύλαν ἀναφέρουςιν, ἀνατροπή Ecriv τοῦ προ- βλήματος καὶ τοῦ τρόπου τοῦ Μητροφάνους, φητὶ τὰρ ἐν αὐτῇ ὁ ευγγραψάμενος, ὅτι “οὐ εὐττήζεται ὁ πέμπτος τρόπος. ὃ τὰρ εἶναί φηεῖιν ὁ Μητροφάνης παρατραφικόν, τοῦτο μετάθεείς écriv αἰτίας. “οὐ γὰρ dc προδότης, φηείν, καταςκόποις ἐκεχρήμην τοῖς παιςείν, ἀλλ᾽ dc τὸ cuvoicov τῇ πόλει ckomübv". καὶ οὕτως εἰπὼν ἐκεῖςε παρῆλθεν.᾽ φέρε δὴ νῦν ἡμεῖς Icxupomomncavtec πριῦτον τὴν ἀπορίαν, εἶθ᾽ οὕτως ἐπιλυςιύμεθα. ἣ τοίνυν μετάθεεις τῆς αἰτίας κατὰ μίαν γίνεται τῶν ἀντιθετικιῶν, ὡς προιόντες εἰςόμεθα, "τοῦτ᾽ ἔετιν ἢ κατὰ ἀντίεταειν ἢ ἀντέγκλημα fj μετάςταςιν fj ευτγνίύ- μην, ὥςπερ ἐν τῷ κατ᾽ Aicyivou ευὐγγνιωμονικιῶὼς τὴν μετάθεειν τῆς αἰτίας ὁ Aicyivnc*) ἐργάζεται. “οὐχ ὡς προδότης, pnciv, ἀπήγ-
1) Nonnullis locis una cum Hermogene (ll 55, 5; 60, 11; 139, 1). 2) ἐλλείπεις in rasura P. 3) ἄξιος con. Keil. 4) cf. p. 686 adn. 2.
Jahrb. f. class. Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 4
110 Ludovicus Schilling:
veia τὰ ψευδῆ, ἀλλ᾽ dic ἀγνοήςας᾽, Kai καταφεύγει ἐπὶ ευγγνώ- unv: cuyyvWunc!) yàp fj ἄγνοια. κἀν τῷ οὖν παρόντι προβλή- ματι AVTICTATIKWC τὴν μετάθεειν τῆς αἰτίας ποιήςεται ὁ ςτρατηγός. “οὐ γὰρ ὡς προδότης, qncí, καταςκόποις μόνοις τοῖς οἰκείοις ἐκε- χρήμην παιείν, ἀλλ᾽ εὐεργετῶν ἐκ τούτου τὴν πόλιν, εἰ πρᾶγμα τηλικοῦτο μὴ Katenictevov ξένοις ἀνθρώποις᾽. τὸ δὲ εὐεργεείαν προβάλλεεθαι τῆς πόλεως ἀντιςτατικόν éctiv, εἰ πᾶν) οὖν, ὡς λέγουει, μετάθεεις αἰτίας, ὅπερ ἐνόμιςεν εἶναι παραγραφικὸν ὃ Μητροφάνης, καὶ οὕτως οὐ εὐυςτήςεται ὁ ὑπ᾽ αὐτοῦ πέμπτος TTPOCTEBEIC τρόπος. ταῦτα μὲν ἐκεῖνοι κτλ.
Aquila igitur Hermogenem secutus Metrophanem refellere cona- tur, qui quintum instituerat translationis genus hoc: ἐφ᾽ οἷς ἔδει τιμᾶςθαι ἐπὶ τούτοις καὶ εὐθύνεςθαι. Syrianus autem Metrophane non laudato illius sententiam in suam rem convertit:
Syrianus II 66, 19: ἐμπίπτει δὲ (sc. τὸ παραγραφικόν) κατὰ πέντε τρόπους, κατὰ τὸ λεῖπον, κατὰ τὸ περιττεῦον, κατὰ τὸ ἀπὸ χρόνου, ἀφ᾽ ὧν ἄλλοι ἐποίηςαν, ἐφ᾽ οἷς ἔδει τιμᾶεθαι, ἐπὶ τούτοις καὶ εὐθύνεςθαι.5ὅ) Metrophanes quintum illud genus illustrat exemplo imperatoris cuiusdam, qui ipsius cognatis explora- toribus usus, proditionis est accusatus. At ille: non solum non sum puniendus, inquit, sed contra honoribus afficiendus, quod tantum munus nemini nisi cognatis mandandum existimavi. Syrianus (II 68, 1sqq.) exemplo a Metrophanis haud diverso utitur: apud Periclem mille inveniuntur armaturae; qui ut rerum cupidus accu-
— .«ὄ.ὄ--
1) Corr. Reitzenstein: cuv (vüun P. 2) i. e. ,,prorsus."
3) Priorum quattuor generum προβλήματα in Syriani libro eadem inveniuntur atque in Hermogenis, quae etiam in Metrophanis commen- tario fuisse verisimile est. Alterum genus (κατὰ τὸ περιττεῦον vel ἀπὸ τοῦ ὑπερβάλλοντος) reiecit. Maior rhetor testibus Syriano II 67, 1 et Georgio fol. 10v 18: ὁ δὲ Maiup ἄριετά γε «κοπήςας φηεὶν ὅτι οὐ xa- λῶς παρήγαγεν ὁ τεχνικὸς τὸ προκείμενον πρόβλημα (sc. τοῦ τρόπου ἀπὸ τοῦ ümepBáAAovroc) δέκα γὰρ ὑπέθετο νέους καὶ μία ἐςτὶν ἐπ᾿ αὐτῶν ποιότης. ὥςτε ἀνάγκη πάντας ὠεαύτως ἐξετάζεςθαι, καὶ ὅπερ ἐρεῖ τις περὶ ἑνός, τὸ αὐτὸ καὶ περὶ τῶν λοιπῶν. καλῶς δ᾽ ἂν ἔςχε τῷ τεχνικῷ ὁ λόγος, εἰ ὑπέθετο mpócuma ὠὡριςμένα᾽ τότε γὰρ διάφορος εὑρίεκετο ἐπ᾽ αὐτῶν ἡ ποιότης τῶν πράξεων, οἷον εἰ ὑπέθετό τις ἐν ᾿Αργεννούςαις (sic!) δέκα ςτρατηγούς, ὧν τὰ ὀνόματα λέγει ὁ Ξενοφῶν᾽ τότε γὰρ ἕκαςτος αὐ- τῶν εἶχε λέγειν ὅτι “οὐ χρή με civ ἑτέροις xplvecOat καὶ ταῖς ἑτέρων cuviav- δυνεύειν πράξεειν᾽΄. Addit Georgius: ὁ Μαΐωρ — καλῶς ἐπέςκεψεν. Syria- nus eum refellit II 67, 19. Maior etiam sextum proposuit παραγραφικοῦ genus, cf. Georg. fol. 12v 1: ἔτι bé ὁ Maíup ἕκτον προςτίθηςι τρόπον, ... ἡνίκα δύο προςώπων ὑποκειμένων ὑπευθύνων τὸ ἕτερον ἀφανές ἐςτιν, Uc ἐπὶ τούτου" γυνὴ νύκτωρ cuvexüxc δακρύουςα κρίνεται ὑπὸ τοῦ ἀνδρὸς μοιχείας κτλ. Septimum denique παραγραφικοῦ genus occurrit &pud Ulpianum rhetorem. Cf. Georg. fol. 12v 14: Οὐλπιανὸς δὲ πάλιν EBdo- μον προςτίθηςι τρόπον, ἡνίκα φηςὶ παραγράφεται καὶ διαβάλλει τὸν ἀγῶνα, ἐφ᾽ οἷς περὶ ποῦ αὐτοῦ δὶς κρίνεται. ὡς ἐπὶ τούτου crparnyöc δεδωκὼς τῆς crparnylac εὐθύνας, εἶτα πάντα ἃ ὦφλεν ἀποδέδωκε καὶ κρίνεται dw- ροδοκίας κτλ. — Ad Maioris sententiam a Georgio servatam cf. W VII 324, 13 8qq.
Quaestiones rhetoricae selectae. (II 8 3) 111
satus sie causam dicit: has ego comparavi armaturas ad rem publicam defendendam; neque pumiendus est qui hoe sibi proposuit, immo laudandus. Syrianus ipse dicit II 66, 15: τὸ μὲν mapu- γραφικὸν divóuacrot μὲν ἀπὸ τοῦ παρατράφειν καὶ ἐκβάλλειν τὴν γραφήν. In quinto vero παραγραφικοῦ genere exemplisque a Metrophane et Syriano allatis τὸ παραγράφειν minime invenies, sed uterque ueróOeciv αἰτίας (causae relationem) potius illustrasse videtur. Nam et imperator ille et Pericles non poena, sed laude digna se gessisse contendunt, quod quidem optime quadrat ad id, quod Syrianus ipse in finienda μεταθέςει αἰτίας dicit II 83, B: καλεῖται δὲ μετάθεεις αἰτίας, διότι τὸ ἐπιφερόμενον ἔγκλημα ἐπί τι ἀνεύθυνον ἢ ἐπαΐνου ἄξιον μετάγειν πειρᾶται ὃ φεύγων διὰ τοῦ κεφαλαίου τούτου. Pugnantia hie Syrianus quamquam locutus esse videtur, tamen eius verba explicari possunt. Ti) mapu- γραφικῷ enim cum omnino accusationem intendi posse neget reus, τῇ μεταθέςει τῆς αἰτίας, ut culpam a se removeat atque in alium quendam deferat, utitur. Inde capita illa eommunia quaedam ge- nera habere apparet, ita ut illud ἐπαίνου ἄξιον" in παραγρα- φικῷ significet: "Me aecusari nefas, digna enim sunt laude quae gessi’; contra in μεταθέζει τῆς αἰτίας sie reus contendet: "Non poena, immo laude sum dignus. Georgii sententiam, qua et mapa- γραφικὸν et μετάθεσιν αἰτίας illud esse dieit, hie afferre longum est, praesertim cum inepta sit loeutus. Eustathius quintum Metro- phanis genus noverat; sed de hoc alias (cf. p. 732).
Hermogenes in capite septimo libri περὶ TU)v cräcewv, quod est περὶ πραγματικῆς, duo dieit esse status negotialis figuras II 164, 3: Ecrı δὲ ἣ μὲν ἔγγραφος πραγματική, ἣ δὲ Aypapoc. Quae partitio cum nimis restrieta visa sit illis, qui Hermogenem sunt commentati, aliam apud nonnullos rhetores invenimus πραγματικῆς divisionem, ut in Anonymi W VII!) et Georgii Moni commentariis, quam ad Metrophanem redire constat; cf.:
W V 337, 23: icréov bé, Georg. fol. 207r 15: ὁ μὲν γὰρ ὡς "Epuoayöpac ὁ vestepoc Ἑρμοτένης δύο ἔφη τῆς nparua- καὶ Μητροφάνης ἰδίᾳ περὶ τικῆς εἴδη, τὸ ἔτγραφόν τε καὶ πραγματικῆς μονόβιβλον ἄγραφον. ἕτεροι δὲ TÜV τεχνι- ἑκάτερος εὐντάξαντες ὡς κὡν οὐ μέχρι τούτου περιιττᾶειν γένη παραλαμβάνουςι τὸ τὸν λόγον: βούλονται δὲ μᾶλλον ἔγγραφόν τε καὶ ἄγραφον. καὶ ταῦτα ὑποδιαιρεῖςθαι τὰ εἴδη εἰς εἴδη γὰρ ἑτέραν τομὴν εἰς ἕτερα πλείονα εἴδη, καὶ rapd- ἐποιήςαντο᾽ ἀλλ᾽ ὁ μὲν '€p- bibóaciv ἡμῖν τῆς μὲν ἐγγράφου μαγόρας οὐ μέχρι πολλῶν, πραγματικῆς ἑπτὰ ἕτερα εἴδη, τῆς
1) Anonymi huius commentarii auctorem medii fere saeculi V rhe- torem fuisse Keilius me docuit. Moneo autem magnam commentarii ano- nymi partem a Maximo Planude excriptam esse, quam nunc in Walzii vol. V legi.
46*
119 Ludovicus Schilling:
ὁ δὲ Μητροφάνης ἄχρι δὲ ἀγράφου δέκα καὶ ὀκτὼ κτλ. v 27: πέντε καὶ eixoc προῆλθεν τῆς εἰρημένης τοίνυν δόξης γέγονε εἰδῶν, περὶ ὧν ἤδη Aexré- Μητροφάνης τε καὶ Ἑρμαγόρας 6 ov, Uc καὶ τῶν Ἑρμαγό- νέος), καὶ μᾶλλον ὁ Μητροφάνης ρου ἐν αὐτοῖς mepiexyoué- πλατύτερον ἐξήτακε᾽ γέγραπται γὰρ vuv. Διεῖλε τοίνυν τὴν αὐτῷ ἰδίᾳ περὶ τῶν τῆς πραγματι- μὲν ἔγγραφον εἰς εἴδη ἑπτά, κῆς εἰδῶν μονόβιβλον, ἐν ὦ καὶ τὴν δὲ ἄγραφον εἰς ὀκτω- παραδείγματα ἑκάςτου bíbuciv εἴς καίδεκα. douc ... fol. 207v 10: ὁ τοίνυν Μητροφάνης τῆς μὲν ἐγγράφου πραγματικῆς ἑπτὰ ἡμῖν παραδίδωςειν ción?) ... fol. 209r 18: τῆς δὲ ἀγρά- φου εἰεὶν ταῦτα.)
Quinque et viginti figuras illos hic afferre longum est. Satis habeo dixisse et Georgii πράξει XLV., cui inseribitur περὶ τῶν ὑπὸ Μητροφάνους προςτεθέντων εἰδῶν τῆς πραγματικῆς (fol. 207r), et Anonymi W VII Planudisque commentariis illud Metrophanis μονό- BiBAov περὶ τῶν εἰδῶν τῆς πραγματικῆς contineri. — His praemo- nitis iam ad Syriani de statu negotiali doctrinam accedamus, qui ut ἐγγράφου ita ἀγράφου πραγματικῆς septem figuras esse voluit. Licet aequandi ratione hoc loco sit inductus, iure tamen ac merito nonnullas τῆς ἀγράφου πραγματικῆς figuras delevit. Metrophanis autem libellum de status negotialis figuris manu illum tenuisse ex eo colliges, quod omnes fere Metrophanis exempla apud Syrianum quoque exstant.*)
τὰ τῆς ἐγγράφου πραγματικῆς εἴδη Syrianus. Metrophanes (testibus Georgio et Anonymo). 1. κατὰ νόμου «icpopàv — (W V 338, 14—16 II 162, 23—26 | Georg. fol. 207v 12 sqq. 2. κατὰ νόμου παλαίου κύρωειν καὶ ἀναίρεειν = la. V 340, 1—5 II 162, 26—163, 2 3. κατὰ πρόεθεειν Ev νόμῳ (᾿ V 338, 16—339, 7
μέρους τινός II 168, — | Georg. fol. 207v 90 sqq.
Georg. fol. 209r 4 8qq.
1) Fortasse νειύτερος.
2) Sequuntur eaedem VII figurae atque apud Anonymum.
3) Sequuntur eaedem XVIII figurae atque apud Anonymum.
4) Fieri potest, ut Hermagorae potius doctrinam Syrianus sit secutus. Tradunt enim Hermagoram in libello de is status negotialis non usque ad XXV figuras esse provectum ut Metrophanem, cuius XXV figuris Hermagorae figuras contineri verisimile est.
Quaestiones rhielotics selectae. (II $ 3) 113
Hermogenis 4. κατὰ ψηφίεματος eica- — ees Ai 25 3 exemplum
ywynv II 163, 9—25 6 sqq. τῆς éf[0dà-
(pou πραγμ. ΤΥ 3839, 17—21 Georg. fol. 208v 16 8qq.: wn- qgícuaroc eicpopà μετὰ Trpo- «κοπῆς ἐγγράφου δίχα ἀναι- ρέεεως.
5. κατὰ ῥητὸν καὶ διάνοιαν II 163, 25 —164, 4
6.xarà ἀντινομίαν ἢ I 164, 4—9
7. κατὰ αἴτηςειν dwpeäc II 164, 9—14
τὰ τῆς ἀγράφου πραγματικῆς εἴδη
Syrianus. Metrophanes. aliud exem- 1. κατὰ ἀμφιςβήτητιν 5 (W V 342, 12 sqq. | plum atque 164, 21—24 >: | Georg. fol.210r 26 | apud Sy- rianum. W V 346, 1 et Georg. fol. 212r 27 (non Metrophanis haec figura,
sed alius cuiusdam eorum rhe- torum, qui plures Metrophane ἡ invenerant figuras; cf. W V 345, 18 et Georg. fol, 212r 23: ὅτι μὲν τρία rrpocri8éaci τοῖς eipn- μένοις εἴδη ... δεύτερον τὸ κατὰ ἀποκήρυξιν). 3. κατὰ δοκιμαςίαν II 165, — (W V 343, 7—8 1—2 | Georg. fol. 210v 17 4. κατὰ rpocayrekiav II p V 244, 14 et 20 165, 2—3 | Georg. fol. 211v 22 sqq. 5. κατὰ Tiuncıv koi ἀνθυ-ὀ — (W V 343, 8—17 motiuncıvIl165,3—6 — | Georg: fol. 210v 20 6.xarà cuufouM]v περὶ μελλόντων II 165,
2. κατὰ ἀποκήρυξιν IT 164, — 24—165, 1 ma
6—8 7. κατὰ ἀξίωσιν Π 165, 8—11
Syrianus ergo in numero eorum rhetorum est habendus, quos Metrophanis figuras restrinxisse dicunt Anonymus et Georgius, sed
1) Quae figura apud Metrophanem non fuit; cf. W VII 595, 6: ἔτι προςτιθέαει xal ἕτερα εἴδη, ἃ γίνεται ἐκ τῆς τῶν ἄλλων cráceuv cupmAoxfic, οἷον πραγματικὴν κατὰ ἀντινομίαν, καὶ πρᾶγμ. κατὰ ῥητὸν καὶ διάνοιαν,
114 Ludovicus Schilling:
ita restrinxit, ut nullas reciperet nisi eas, quae ad finitionem Tfjc ἐγγράφου atque ἀγράφου πραγματικῆς quadrarent. Omnia ἐγγρά- φου πραγματικῆς exempla Syriani sunt ἀπὸ ῥητοῦ Ἶ), i. e. in legi- bus decretisque versantur. "Afpagoc πραγματική cum μὴ ἀπὸ ῥητοῦ sit, iterum errare Metrophanem apparet, utpote qui κατὰ νόμον et κατὰ ψήφιςμα putet figuras esse τῆς ἀγράφου πραγματικῆς, quas reiecit Syrianus. Neque vero figuras (εἴδη), sed exempla (προβλή- ματα) illa status negotialis partes nominat Syrianus, idque summo iure. Hie Georgii sententiae accedere placet, ut qui dicat:
Georg. fol. 212v 20: οὕτως μὲν οὖν ὅ τε Mntpopävnc qnc καὶ oi προςτιθέντες xai oi ἀφαιρούμενοι. fjueic δὲ ἐπικρί- γοντες λέγομεν, ὅτι μάταιόν écri ταῦτα rà εἰρημένα λαμβάνειν εἴδη, ἐπεὶ μὴ διαφέρουει κατὰ τὴν διαίρεειν τῶν κεφαλαίων. ταῦτα δὲ γινώεςεκειν ἔφαμεν τὸν τεχνικὸν εἴδη διάφορα τὰ διαφέ- povra κατὰ τὴν τῶν κεφαλαίων diaipecıv. καλῶς δὲ μᾶλλον εἴρηται τῷ τεχνικῷ, ὅτι δύο εἰεὶν τῆς πραγματικῆς εἴδη, τὸ ἔγγραφόν τέ φημι καὶ τὸ ἄγραφον. ὅςεα γὰρ προςέθηκεν ἕτερα ὁ Μητροφάνης προβλήματά eiciv ὑπὸ ταῦτα τὰ εἴδη ἀναγόμενα.
Constat igitur Syrianum e Metrophanis libro, qui erat de figuris status negotialis, hausisse. Sed in aliis quoque statibus tractandis aliqua quidem ex parte Metrophanem est secutus, e. g. cum egit de statu coniecturali, unde suspicari licet. Syrianum iam Hermo- . genis librum Trepi cráceuv Metrophanis scholiis instructum manu tenuisse.
Qua ratione Syrianus in conscribenda arte usus sit, nunc iam in pleniore luce positum esse confido. Pro fundamento posuit Aquilae et Euagorae libros, quos in definiendis statibus omnino secutus est. Sed aliorum praeterea adhibuit compendia, ut Hermogenis, quamvis se eius rationem nullam habiturum esse professus esset, Minuciani (quod demonstravit Gloeckner l. c.), Metrophanis. Neque dubium est, quin multorum aliorum doctrinas in suam rem converterit, quae ex eius arte propterea erui nequeunt, quod illius quae Syriano ante- cessit rhetorum aetatis perpauca fragmenta ad nos pervenerunt. Syrianum igitur nullius unius disciplinae rhetoricae legibus se ad- strinxisse, sed ita ex aliorum rhetorum libris hausisse apparet, ut nihil nisi quod ad suam doctrinam quadraret, reciperet. Verisimile autem est, eandem iam eius auctoris rationem fuisse, quem Syrianus in summis rebus secutus est, Aquilam dico.
1) Hermogenes II 164, 4: ἔγγραφος μὲν ἡ ἀπὸ ῥητοῦ τὸ Zhrnpa Exovca, ... ἄγραφος δὲ μὴ ἀπὸ ῥητοῦ κτλ.
Quaestiones rhetoricae selectae. (Il 8 8, III 8 1) 115
III. De Eustathio. 81. De commentarii Eustathiani forma et capitibus.
In Christophori commentario in Hermogenis librum περὶ crá- cewv (de quo egit H. Rabe in Mus. Rhen. vol. L p. 241 sqq.) saepissime Eustathii cuiusdam rhetoris mentio oecurrit, quem Carolus Fuhrius (in Mus. Rhen. vol. LI p. 45544.) eundem esse voluit atque Eustathium archiepiscopum Thessalonicensem saec. XII p. Chr, n., qui Homerum est commentatus. In magno errore se versatum esse quamquam cogno- vit (l. c. p. 164), tamen mirum in modum non omnes illius eommen- tarii de Eustathio locos ad vetustiorem illum Eustathium redire con- cessit; quasi vero in eodem libro duo diversi Eustathii auctores ad- hibiti essent, nullo personarum diserimine facto. Praeterea omnibus Eustathii locis inter se comparatis intellegitur uni eidemque libro eos esse adscribendos, qui est Eustathii illius rhetoris in Hermogenis status commentarius. Itaque voluminis VII W quae ad Eustathium Thessa- lonicensem redire dicit Fuhrius scholia, ad rhetorem illum saeculi quinti referenda esse dico. — In Nili quoque eommentario eic τὰς cráceic Eustathius rhetor saepissime laudatur (Gloeekner l.c. p. 78 8qq.); nonnullis locis una cum (reorgio nominatur, quem ex Eustathii libro hausisse supra (p. 678) diximus. — Denique Georgius Monus plurimis locis Eustathii rhetoris mentionem facit nec raro acriter in eum in vehitur (λίαν εὔηθες τὸ λετόμενον — οὐ καλῶς λέγει — οὐ TEICTEOV δὲ τούτῳ).
His ergo rhetoribus Eustathius inter auctores fuit; contra neque in Syriani libro neque in ullo commentario Georgii temporibus su- periore laudatur: ergo ea netate eum fuisse necesse est, quae inter- cedit inter Syrianum et Anonymum W VII, qui idem aequalis aemu- lusque Eustathii fuisse videtur.
Ut igitur Eustathii doctrinam resuscıtemus, adeundi erunt Christophori Nili Georgii commentarii, quorum testimoniis collectis qualis illius rhetoris liber fuerit videbimus.
Atque Eustathi librum non propriam artem rhetoricam, sed commentarium fuisse colligi potest ex locis hisee:
Georg. fol. 49r 2: ἔφη γὰρ (seil ὁ τεχνικὸς) fj μετάληψις ἀεὶ ἐναντία écri τῇ ἀντιλήψει ἢ) (Hermog. II 146, 8). καί pncıv ὃ Εὐετάθιος, ὡς οὐκ ἐχρῆν εἰπεῖν "Gel κτλ.
Georg. fol. 125r 22: 6 bé γε Εὐετάθιος ἄλλως ueracyn- ματίζει TO πρόβλημα οὕτιωυς κτλ.
Georg. fol. 36v 24: καὶ ὁ μὲν Εὐςτάθιος οὕτιυς ἀναςκευά- ζει τὸν λόγον.
Georg. fol. 129v 30: ὁ μὲν οὖν Εὐετάθιός gna μὴ εἶναι τὸν λόγον ἀληθῆ ἐπὶ τῆς μεταλήψειυς.
1) μεταλήψει P.
116 Ludovicus Schilling:
Georg. fol. 141v 3: τοιαύτης oücnc τῆς ἀπορίας οὕτως Εὐετάθιος ἐπιλύεται κτλ.
Georg. fol 181v 20: πρὸς τοῦτο δοκεῖ muc ἀντιλέγειν Cócrá010c οὕτως κτλ.
Cum Eustathius Hermogenem commentari sibi proposuisset, illus disponendi ratione uti debebat; quare numerums tatuum 8, Hermogene institutorum egressus non est. Ut enim Hermogenes, ita secuti illum Georgius Eustathiusque status qualitatis adsumptivae (ἀντιθέςεως) genera omnia quae traduntur, AVTictacıv uerácraciv ἀντέγκλημα cuyYvWunv, in capite περὶ ἀντιθετικῶν, ut ἀντιθέεεως genera, tractaverunt. Apud Syrianum aliosque technographos iam totidem status quot genera evaserunt.
Numerus fragmentorum e commentario Eustathiano servatorum maximus est; itaque e re duxi eos status Hermogenianos et statuum capita ea, ad quae scholia Eustathiana exstant, sub unum con- spectum comprehendere; quo facto non solum materiae dispositionem facilius perspicies, sed etiam commentarii partes et quae exstent et quae desiderentur accuratius percipies.
ZTOXacuöc.
κεφάλαια: μετάθεεις αἰτίας πιθανὴ ἀπολογία τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους ἀντιληπτικὸν κεφάλαιον εἴδη: ὃ ευγκαταςκευαζόμενος CTOXACHÖC ὁ ἀπὸ γνώμης CTOXacuöc.
“Ὅρος. κεφάλαια: προβολή γνώμη νομοθέτου πηλικότης πρός τι ἀντίθεεις ποιότης καὶ γνώμη εἴδη: ὁ ἀντονομάζων ὅρος ὁ xarà cuAAnyıv ὅρος ὁ xar ἀμφιςβήτηςειν ὅρος.
᾿Αντίληψις. κεφάλαιον: γνιύμη νομοθέτου.
Αἱ ἀντιθετικαί. κεφάλαια: μετάληψις ευγγνώμη παραγραφικόν. Πραγματική. εἴδη: ἔγγραφος καὶ ἄγραφος πραγματική.
Quaestiones rhetoriege selectae. (IIl & 1— 3) 117
Plurima ergo fragmenta e scholiis ad duos primos status servata sunt, pauciora vel pauca ad proximos tres, nulla ad status μετᾶ- Anwewc ἀντινομίας εὐυλλογιςμοῦ ἀμφιβολίας, Nimirum eommenta- tores languescente diligentia versus operae suae finem auctores priores aut rarius adhibebant aut rarius auctorum nomina adscribebant. Quod commune omnium scholiastarum vitium etiam in Georgio, cui tot fragmenta Eustathii debemus, deprehenditur; ultimas enim trac- tationes nullo fere appellato auctore perseripsit, et iure dolemus, quod interpretibus ceteris ut arte ita inertia aequalis esse voluit: pro cero enim habemus haud pauca fragmenta Eustathiana in extremis istis partibus libri Georgiani latere, quae nune non iam erui possunt.
8 2. Ad Hermogenis prooemium (Sp. II 133—138).
Christoph. fol. 49v (Mus. Rhen. 50 p. 244): ὃ bé Εὐςτάθιος ἀνατρέπει τοῦτο λέγων, ὅτι ἰδίᾳ περὶ τοῦ ἀπιθάνου εἶπε br ὧν προςέθηκε (Hermog. 135, 21) "kai τοὺς ἐξ ἑκατέρου μέρους λότους cüv τῷ πιθανῷ.᾽ λέγει δὲ ὁ αὐτὸς λύων ἰδίαν, ὅτι ἀνωτέριυ οὐ περὶ dcucráruvy ἔλεγεν ἀλλὰ περὶ ευνεςτιύτων. οὐκ εἴ τι δὲ μὴ CUVECTNKE, τοῦτο εὐθέως ἀςύςτατον ἀλλὰ καὶ ἐγγὺς ἀευςτάτου, ἀνωτέρω οὖν διέλαβεν Ó τεχνικὸς περὶ τῶν εὐυνιςταμένων, μίξας δὲ τὰ ἀςύετατα πάντῃ καὶ τὰ ἐγτὺς ἀεςυςτάτων ἀςεύετατα εἰκότιωις ὠνόμαςε᾽ τὰ γὰρ μὴ εὐυνεςτῶτα διεῖλεν eic Aclcrara καὶ ἐγγὺς ἀευςτάτων, καὶ κοινι μὲν ὀνόματι καὶ τὰ ἐγγὺς ἀευςτάτιωυν καὶ τὰ πάντῃ ἀεύετατα ἀεύςτατα καλεῖ ὡς καὶ τούτων κἀκείνων προτάςεων.
Doxopater cod. Vind. 130 fol. 87 v ad Sp. II 133, 7 sq. (Gloeck- ner l. c. p. 85): μέμφεται δὲ ὁ Εὐςτάθιος καὶ αὐτιὺ τῶ Texvuxib τὸ πανταχοῦ εἰρηκότι.
— fol. θὅγ δὰ I1 134, 8: καὶ ὁ μὲν Εὐετάθιος λέτει, ὅτι πάντα ζητήματα καὶ πράγματα καὶ πρᾶγμα καὶ πρόειυπον ἔχοντα κτλ.
— fol 101r ad II 135, 20—22: λέγουςι δέ τινες, ὧν elc écri καὶ ὁ €ócrá8:0c, ὅτι τὸ ἕτερον ἐπὶ ιὑριςμένον δύναται νοεῖεθαι (W VII 139, 12).
— fol. 101v ad II 135, 22 sq.: bei γὰρ εἰδέναι, ὅτι τριῶν τούτων εὑριεκομένων ἐν τοῖς δικαςτηρίοις, dc grav Εὐςτάθιος, τῶν λεγόντων Tpocurruv καὶ TÜV ἀκροιυμένιων καὶ τοῦ πράτ- ματος κτλ.
— fol. 101ν ad II 135, 26: ἕτεροι δὲ πάλιν, ὧν écri καὶ ὁ Εὐετάθιος, τὸ εἰρήςεται δὲ κατ᾽ εἶδος xal περὶ ἀμφο- τέρων τῶν τε ευνεςτιύτων καὶ ἀευςτάτων εἰρῆςθαι ἐνόμιςαν.
8 3. Ad Hermogenis partitionem statuum (Sp. II 138—142).
Doxop. fol. 112 v ad II 139, 5sq. xai nueic μὲν Adyouev Kai πρὸς τοῦτο, ὃ καὶ πρὸς τὸ ἀνιύτερον εἰρήκαμεν, ὁ δὲ Εὐεςετάθιος λέγει διὰ τοῦτο τὸ πρᾶγμα ἐνταῦθα τοῦ ῥητοῦ mpo-
118 Ludovicus Schilling:
τετάχθαι, διότι περὶ τοῦ ῥητοῦ μὲν ἀναβάλλεται τέως εἰπεῖν᾽ περὶ δὲ τῶν κατὰ τὸ πρᾶγμα λέγειν βούλεται, ἵνα πρὸς τὸ τε- λευταῖον τὴν διδαςκαλίαν ποιήςεται (W VII 189, 25 sq.).
— fol. 112r ad II 139, 2sq.: ὁ δὲ Εὐετάθιος λέγει διὰ τοῦτο τὸ πρᾶγμα τοῦ ῥητοῦ προτετάχθαι, διὰ τὸ καὶ προτιμό- Tata τὰ πράγματα καθεςτάναι τῶν νόμων (W VII 189, 20).
— fol. 116r ad II 139, 22 sq.: τινὲς δέ gaciv, ὅτι οὐκ εἰ- κότως αὗται μόναι ἀντιθετικαὶ ὀνομάζονται, εἴγε καὶ πᾶςα crácic ἐξ ἀντιθέεεως γίνεται᾽ οἷον ἐφόνευςας᾽ ἀντίθεεις᾽ οὐκ ἐφόνευςα᾽ πρὸς ὅ qncv 6 Εεξὐετάθιος, ὅτι οὐκ ἀκριβῶς κατενόηςαν τὴν φύειν τῆς dvriOéceuc: ἐν ταύτῃ γὰρ αὐτὸς ἑαυτῷ τρόπον τινὰ ὁ κατηγορούμενος àvri(Cri»Onciv: ὥςτε εἶναι καὶ ἀντίθεειν cxebóv τὴν μὲν τοῦ κατηγόρου, τὴν δὲ αὐτοῦ τοῦ κατηγορουμένου, ἣν αὐτὸς ἑαυτῷ avrıtiyancı τῷ δέχεςθαι τὸ ἔγκλημα (W VII 200, 7).
Christoph. (]. c. 245, 248) fol. 66v: ἀπολογεῖται δὲ ὁ Εὐετά- θιος πρὸς τοὺς ἐπιλαμβανομένους οὕτως, ὅτι δύο ὄντων ἐν παντὶ ζητήματι, τοῦ τε ἀποδεικνύντος καὶ τοῦ ἀποδεικνυμένου, κυριώτερον τὸ ἀποδεικνύμενον. πρὸς οὖν τοῦτο καὶ τὰς CTÄCEIC λαμβάνομεν᾽ ἐὰν μὲν νόμος yj ὁ ἀποδεικνύμενος, νομικὴν καλοῦ- μεν τὴν «τάειν, ἐὰν δὲ πρᾶγμα ἁπλῶς, λογικὴν εἶναι τὴν CTAcıv ἐκδεξόμεθα, κἂν κύριοι νόμοι πρὸς καταςκευὴν αὐτοῦ λαμβάνων- ται. ἐὰν δὲ ὁ ξὐετάθιος τὸ ἕτερον μέρος, ὥς pncav Γεώργιος (οὐ τὰρ δύνανται εἰπεῖν, ὅτι διὰ τοῦτο λέγεται λογικόν, διότι περὶ λόγου ἔχει τὴν Ζήτηςιν), ἀνατρέψαντες τὰς φαύλας ἀπο- λογίας οἰκείαν ἡμῖν ἐκτιθέμεθα κτλ.
— fol. 131r: 6 μὲν οὖν τεχνικὸς (II 142, 6) λέγει τὴν παρα- γραφὴν κατὰ μίαν τῶν νομικῶν ἔχειν τὴν ἐργαςείαν, ὁ δέ γε Εὐςετάθιός Pncıv, ὅτι κατὰ «τοχαςμὸν καὶ ὅρον καὶ δύο τῶν νομικῶν, ῥητὸν «xoi» διάνοιαν λέγω καὶ ἀμφιβολίαν ᾽). καὶ κατὰ «ς«τοχαςμόν gnciv ὡς κατὰ Τιμάρχου. κακῶς δὲ λέγει.
8 4. Ad statum coniecturalem (Sp. II 143—153). ZTOXACHÖc.
A. Κεφάλαια.
a) Μετάθεεις αἰτίας. — b) πιθανὴ ἀπολογία.
Quod attinet ad ordinem, quo collocari status coniecturalis capita debent, Eustathius τὴν ueróOeciv τῆς αἰτίας (causae remo- tionem) anteponendam τῇ πιθανῇ ἀπολογίᾳ esse dicit; consentit cum Hermogene Georgio Anonymo (W VII 258, 4—10); οἷ:
1) Syrianus in hac re Hermogenem secutus esse videtur. Nam eo loco, quo exponit, quibus ἡ napaypaprı et τὸ παραγραφικόν different (II 69, 22) dicit: . .. ὅτι ἡ μὲν (sc. παραγραψὴ) crdac Ecri.... καὶ πάντως νόμον ἔχει προςκείμενον κτλ.
Quaestiones rhetoricae selectae. (III 8 3. 4) 119
Georgius fol. 9r 27: εἶτα μετὰ τὴν μετάληψιν τέτακται N μετάθεεις τῆς αἰτίας, πρό τε τῆς πιθανῆς ἀπολογίας. ὁ μὲν οὖν Εὐετάθιος τοιαύτην πειρᾶται Aéfew αἰτίαν.) ἢ μετάθεείς qnc τῆς αἰτίας δέχεται μὲν τὸ λεχθέν, ἀλλὰ δεχομένη αἰτίαν τοῦ πεπραγμένου δίδωςειν εὔλογον" olov ᾿παρέςτην μέν, qmnciv, ἀλλ᾽ οὐχ ὡς φονεύς, dc θάψαι δὲ μᾶλλον βουλόμενος". καὶ ἰδοὺ εὔλογον αἰτίαν τοῦ πεπραγμένου ἀποδέδωκεν. N δὲ πιθανὴ ἀπολογία τελέως ἀρνεῖται" καίτοι, φηείν, εἰ ἐφόνευςα Ἴ, οὐκ ἂν παρέετην, ἵνα μὴ καταφανὴς τένωμαι". (ὥςτε, qnciv, εἰκό- TWC προτέτακται f| μετάθεεις τῆς αἰτίας τῆς πιθανῆς ἀπολυτίας, ἐπεὶ fj μὲν παραδέχεται, N) δὲ ἀρνεῖται. κρεῖττον δέ φηει τὸ παραδέχεςθαι τοῦ ἀρνεῖεθαι. ταῦτα μὲν ὁ Εὐετάθιος. ἔςτι δὲ λίαν ἠλίθιον τὸ λεγόμενον᾽ τοὐναντίον τὰρ ἐν ἀπολογίᾳ κρεῖττον τὸ ἀρνεῖεθαι τοῦ παραδέχεςθαι. διὰ τοῦτο τΤὰρ προτέτυκται ὃ cToxacuöc τῶν ἄλλων cráceuv, ἐπειδὴ ἐν aut) ὁ φεύγων ἀρνεῖ- ται τὸ ἔγκλημα, ὥςτε Ócov TE κατὰ τοῦτον τὸν λόγον ἔδει μᾶλ- λον προτάττεεθαι τὴν πιθανὴν ἀπολογίαν. ἄλλιωως τε οὐδὲ ἀρνεῖ- ται ἐν τῇ πιθανῇ ἀπολοτίᾳ ὁ φεύγων, ἀλλὰ μᾶλλον καὶ καταδέ- xerar' ἱπαρέςτην γάρ, nci, καὶ δῆλον ἐκ τούτου, ὅτι οὐκ ἐφόνευςα᾽ οὐ γὰρ ἂν φονεύςεας παρέεστην᾽. (ὥςτε οὖν, εἰ τὴν φύειν ckorm- conev τῆς πιθανῆς ἀπολογίας, μᾶλλον καταδέχεται καὶ ἐξ αὐτοῦ ἀναςκευάζει. ἐκεῖνος δὲ πρὸς τὴν ᾿οὐ᾽ προςέχων ἀπόφαειν, ἔλεγεν ὅτι ἀρνεῖται. ἔχει γὰρ δῆθεν οὕτιυς᾽ 'kaíror τε εἰ épóveuca*), οὐκ ἂν παρέςτην᾽. οὐ καλῶς οὖν εἶπεν ὁ Εὐςτάθιος (ef. W VIEL c.).
e) ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους.
Quaestionem illam (de qua supra p. 699 egi), possintne aeecu- sator et reus eadem εἰκότα adhibere, sie solvere conatur Eustathius: Georgius fol. 386v 24: xoi 6 μὲν Εὐςτάθιος οὕτιυς ἀναςκευάζει τὸν λόγον᾽ οὐκ écri ταῦτα, prici, τὰ ἐκ τοῦ φεύγοντος ἀντιπρο- τεινόμενα ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, ἀλλὰ πιθανὴ ἀπολογία, ἐκείνη γὰρ ἀντιπεριτρέπει τὰ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους εἰς τοὐναντίον᾽ “καὶ μὴν εἴπερ égóveuca, οὐκ ἂν παρέετην, ἵνα μὴ κατάδηλος γένωμαι᾽. οὕτως δὲ καὶ ἐπὶ τοῦ προκειμένου προβλήματος ἅπο- λογήςεται ὁ φεύγων᾽ “καὶ μὴν εἴπερ ἐφόνευςα, οὐκ ἂν ἐκεχρήμην cuvexWc καθαρείοις, ἵνα μὴ κατάδηλος γτένιυμαι᾽. ἀλλ᾽, ὡς εἴρηται, τὴν πιθανὴν ἀπολογίαν ἐκεῖνοι (sc. Aquila aliique) μετεςχημάτιζαν εἰς εημεῖον. οὕτως μὲν αὐτοὺς ἀνατρέπει 6 Εὐςτάθιος.
4) ἀντιληπτικὸν κεφάλαιον,
Hermogenes caput quoddam status eoniecturalis ἀντίληψιν no- minavit, unde Georg. fol. 43r 28: ἀλλὰ πρό τε τιῦν ἄλλων τοῦτο Yivückeiv. χρή, ὅτι ὁ τεχνικὸς ὁμιωνύμιυς τῇ cräceı ἐκάλεςεν τὸ κεφάλαιον. τὸ γὰρ ἀντιληπτικὸν κεφάλαιον ἀντίληψιν ιὑνόμαςεν ὥςπερ καὶ τὴν «τάςειν. Qui eum commentati sunt, ut quid interesset
1) ἀπολογίαν pr. m. P. 2) Corr. Keil: εἰς qoveüca(1) P. 3) L e. ἐκ τοῦ καταδέχεςθαι τὸ λεχθέν.
120 Ludovicus Schilling:
inter has orationis partes intellegeretur, caput status definitivi τὸ ἀντι- ληπτικὸν κεφάλαιον, statum ipsum ἀντίληψιν appellabant. Prae- terea iidem quaerebant, num omnino inter se differrent τὸ ἀντιληπτι- κὸν κεφάλαιον et ἀντίληψις fj crácic.. Eustathius atque qui dicitur ὃ ἀνεπίγραφος quaestionem illam sic solvere conati sunt. (Georgius fol. 46v 18): ἀπορία bé τις ἡμῖν ἐκ τούτου vevfjcerar εἰ γὰρ ἐκ τῶν αὐτῶν καταςκευάζονται ἐπιχειρημάτων ἥ τε ἀντίληψις fh «τάεις καὶ τὸ ἀντιληπτικὸν κεφάλαιον, δῆλον ὅτι τὰ αὐτὰ Ecov- ται καὶ κατ᾽ οὐδὲν ἀλλήλων diolcoucıv. φαμὲν δέ, ὅτι ἔςτιν αὐτῶν διαφορά. Εὐετάθιος vàp καὶ ὁ ἀνεπίγραφος τοιαύτην ἔχειν αὐτά φαει διάκριειν, ὅτι τὸ ἀντιληπτικὸν πρὸς τὸ εημεῖον φέρεται, fj δὲ ἀντίληψις πρὸς τὸ ἔγκλημα. In quos vehementer invebitur Georgius: ἔςτι δὲ τοῦτο λίαν εὔηθες᾽ οὐ γὰρ ἐν ἀντι- λήψει ἐπὶ τῷ ἐγκλήματι προβάλλεται τὴν ἐξουείαν ὁ φεύγων, ἀλλ᾽ ἐπὶ τῷ πεπραγμένῳ 1), ὅπερ ἕτερόν τί écri παρὰ τὸ ἔγκλημα, ὡς δῆλον ἐκ τούτου᾽ νόμος τὸν καταλαβόντα μοιχὸν ἐπὶ τῇ γυναικὶ ἐξεῖναι ἀποκτεῖναι. καταλαβών τις τριςαριςτέα μοιχὸν ἐπὶ τῇ γυναικὶ ἀπέκτεινεν, καὶ κρίνεται δημοείων ἀδικημάτων. ἐνταῦθα τὸ πεπραγμένον ὃ φόνος, ἔγκλημα δέ ἐςτι τὸ δημοείᾳ ἀδικῆςαι. προβάλλεται οὖν ὁ φεύγων τὴν ἐξουείαν ἐπὶ τῷ πε- πραγμένῳ, οὐκ ἐπὶ τῷ ἐγκλήματι “ἔξεςτί μοι φονεῦςαι μοιχόν᾽Ἶ. οὐ γὰρ εἴποι 'é£ecrí μοι δημοείᾳ ἀδικῆςαι᾽. ὥςτε ἐν ἀμφοτέροις, ἔν τε τῷ ἀντιληπτικῷ φημι καὶ ἐν τῇ ἀντιλήψει, ἐπὶ τῷ πεπραγ- μένῳ γίνεται f| προβολὴ τῆς éEoucíac: ὡς τίκτεςθαι μὲν ἐκ τού- του κοινωνίαν αὐτῶν, οὐ διάκριειν. ἄμεινον οὖν λέγειν, ὅτι εἰ καὶ ἐν ἑκατέρῳ ἐπὶ τῷ πεπραγμένῳ γίνεται fj προβολὴ τῆς ἐξου- cíac, ἀλλ᾽ οὖν ve τὸ πεπραγμένον ἐν αὐτοῖς διαφέρει. ἐν μὲν γὰρ τῷ ἀντιληπτικῷ τὸ πεπραγμένον cnueióv ἐςτι τοῦ ἐγκλή- ματος καὶ οὐκ ἄν ποτε ὡριςόμεθα αὐτὸ ἔγκλημα᾽ ἐπὶ δὲ τῇ ἀντιλήψει τὸ πεπραγμένον ὁ κατήγορος ταὐτὸν ὁρίζεται τῷ ἐγκλήματι, οἷον τὸ φονεῦςαι τριςαριςτέα δημοείᾳ ἐςτὶν ἀδικῆςαι. οὐ μέντοι γέ φαμεν τὸ παρεςετάναι φονεῦςαί ἐςτιν. διὰ τοῦτο ἐν μὲν «τοχαςμῷ ὑφ᾽ ἑκατέρου ὡμολόγηται τὸ εημεῖον ἀνεύθυνον [ἤτοι τὸ πεπραγμένον] 5), ἐν δὲ τῇ ἀντιλήψει οὐκέτι. εἰ γὰρ καὶ ὁ φεύγων ἀνεύθυνον τὸ πεπραγμένον εἶναί qnc διὰ τὸ προ- βάλλεεθαι ἐπ᾽ αὐτῷ 8) ἐξουείαν, ἀλλ᾽ ὁ κατήγορος οὐ ευγχωρεῖ: ὁρίζεται γὰρ αὐτὸ ταὐτὸν τῷ ἐγκλήματι.
Aliam exhibet differentiam ἀντιληπτικοῦ et ἀντιλήψεως Syria- nus II 80, 18sqq., cum Anonymus W VII 290, 20—25 ad ver- bum fere cum Eustathio consentiat.
e) μετάληψις:
Hermogenes II 146, 8: 'H μετάληψις ἀεὶ ἐναντία écri τῇ ἀντιλήψει. Neque aliter sentire Georgium apparet, qui illud τεχνικοῦ dictum non ad ἀντίληψιν cráciv atque μετάληψιν cróciv, sed ad
1) Corr. Keil: τὸ nenpayutvovP. 2) delevit Keil. 8) αὐτό pr. m P.
Quaestiones rhetorieae selectae. (III 8 4) 121
sola status coniecturalis capita pertinere dieit, quae ἀντίληψιν et μετάληψιν Hermogenes nominaverat. Eustathium Menandrum alios Georgius impugnat, qui diversam doctrinam proferre ausi erant:
Georgius fol 49r 1: ri δήποτε τὸ ,, ἀεὶ" mpocednkev ὃ τεχνικός; ἔφη γὰρ ᾿ἣ μετάληψις dei ἐναντία écrl τῇ ἀντιλήψει᾽ ἢ). καί φηειν ὃ Εὐςτάθιος ὡς οὐκ ἐχρῆν εἰπεῖν „dei“, πολλάκις γὰρ εὑρίεκομεν μὴ oücav μετάληψιν ἐναντίαν ἀντιλήψει. εἰ γὰρ ἐν ὑποθέςεει εὑρεθείη ἣ κατηγορία ἀντιλήψεως, οὐκ ἂν γένοιτο μεταλήψεως ἣ ἀπολογία. ἄτοπον γάρ, ἐπεὶ ἀνάγκη τῆς αὐτῆς εἶναι CTÄCEWC τήν TE κατητορίαν καὶ τὴν ἀπολογίαν. οὐ χρὴ οὖν εἰπεῖν, ὅτι ἀεὶ ἐναντία ἐςτὶν ἣ μετάληψις τῇ ἀντιλήψει. οὕτως μὲν ὁ Εὐςτάθιος. οὐ καλῶς δὲ λέγει. 6 τὰρ λόγος νῦν τῷ Teyvixü) οὐ περὶ «ςτάτεων εἰπεῖν ἀλλὰ περὶ κεφαλαίων. ἀεὶ δὲ ἐν τοῖς κεφαλαίοις fj μετάληψις" ἐναντία ἐςτὶ τῇ ἀντι- λήψει, λύεις γὰρ αὐτῆς ὑπάρχει" (ὥςτε καλῶς εἶπεν ὁ τεχνικός᾽ ἔετι δὲ ἕτερον ἐφεξῆς ῥητὸν τοιοῦτο "kai ἐὰν τὸ ἕτερον μέρος τῶν ἀντιδίκων ὁποτεριυοῦν χρήςηται "), vij érépu πάντιωωυς τὸ Ére- ρον xpricerat! οὕτως μὲν ὁ Ἑρμογένης (ef. TI 146, 10). χρὴ δὲ πρῶτον ἐπιεημήναςθαι ὅπερ 6 Μένανδρος ἐν τῇ biaipécei*) TOv δημοείων᾽ qnciv τάρ, ὅτι οὐκ ἀρραγὲς τὸ παρ᾽ "Epuoyevn καὶ Μητροφάνῃ ἐπικρατῆςαν δόγμα (reliqua cf. eap. IV 86,2)... et item fol. 49v 20: ἕτεροι δὲ ἄλλιυς φαείν, oi xai μάλιςτα πιθανιύ- τερον ἐξηγήςαντο. qaci yàp, ὅτι oU πρόκειται TU τεχνικιῦ περὶ τῶν ἐμπιπτόντων ἐν CTOXacuü μόνων ἀντιληπτικῶν καὶ μετα- ληπτικῶν εἰπεῖν, ἀλλὰ καθ᾽ ὅλου, ὅπου δ᾽ ἂν") εὑρίςκωνται. καὶ τοῦτο γὰρ εἰδέναι χρή, ὅτι πολλάκις ἑτέρας κεφάλαια cróceuc ἐν ἄλλαις ἐμπίπτουει cráceciv, ἀλλ᾽ οὐκέτι ὡς κεφάλαια, ὡς ἐπι- χειρήματα δὲ πρὸς καταςκευὴν TÜV ἐκεῖςε κεφαλαίων, (ὥςπερ καὶ ἐν τοῖς Φιλιππικοῖς πραγματικῆς οὔςης τῆς crácewuc βούληεις ἐνέπεςε καὶ δύναμις, ἀλλ᾽ ὡς εἴρηται, οὐχ ὡς κεφάλαια τῆς πραγ- ματικῆς, ἐπιχειρήματα δὲ μᾶλλον, ἐπεὶ οὖν καὶ ἀντιληπτικὸν πολλάκις καὶ μεταληπτικὸν ἐμπίπτει ἐν ἑτέρᾳ «τάςει, ὧὡς ἐπι- χειρήματα ἐνδέχεται τὸν κατήγορον τῇ ἀντιλήψει χρήςαςθαι ἤτοι τῷ ἀντιληπτικιὺ ἐπιχειρήματι, καὶ τὸν φεύγοντα τοὐναντίον TU) μεταληπτικῷ ὥςτε οὖν καλῶς εἶπεν ὁ τεχνικὸς "ómorepuobv χρήςεται.᾽ ἐνδέχεται yàp πολλάκις τὸν κατήγορον, ὡς εἴρηται, καὶ ἀντιληπτικιὺ χρήςαςθαι καὶ τὸν φεύγοντα μεταληπτικῷ, ταῦτα μὲν ἐκεῖνοι. ἄμεινον δὲ λέγειν, ὅτι οὐ χρεία τιῦν τοιού- τῶν πιθανολογιῶν. eÜprjcouev γὰρ τὸν τεχνικὸν ἀκόλουθα λέ- yovra ἑαυτῷ, ἐὰν Avauvncaünev τῶν ἀνωτέρω αὐτῷ εἰρημέ- vuv ἐν τῇ ἐξετάςει τῶν ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους. ἔφη γάρ (Hermog. II 145, 20), ὅτι ἐὰν (bci κοινὰ τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους,
1) μεταλήψει P: correxi. 2) ἀντίληψις P: correxi. 3) xpncera: P. 4) dvampeceı P: corr. Keil. 5) = δὴ ἄν. cf. Usener in Fleck. Jahrb. 117 p. 66.
122 Ludovicus Schilling:
κοινὰ ἔεται xai rà ἑξῆς πάντα κεφάλαια. ὥςτε ἡνίκα εἰεὶ κοινὰ τὰ κεφάλαια, εὑρεθήςεται ἑκάτερος τῶν ἀντιδίκων καὶ ἀντίληψιν ἔχων καὶ μετάληψιν, καὶ ὁποτέρῳ αὐτῶν χρήςεται, πάντως ὃ ἕτερος τῷ ἑτέρῳ χρήςεται᾽ οἷον προβάλλεται ἀντίληψιν ὁ κατή- Yvopoc: ἐπιλύεται αὐτὴν μεταλήψει ὁ φεύγων᾽ εἰ δὲ προβάλλεται μετάληψιν, ἀντιλήψει 1) αὐτὴν ἐπιλύςεται ὁ ἕτερος. καλῶς οὖν εἴρηται τῷ τεχνικῷ τὸ προκείμενον ῥητόν. Β. εἴδη.
a) ὁ ευγκαταςκευαζόμενος croxacpóc.
Eustathius τὴν δύναμιν in «ςτοχαςμῷ, qui dicitur CUYKATA- cKkevaZöuevoc, hunc locum tenere contendit:
(Georgius fol. 93v 24) fj δὲ δύναμις ἐμπίπτει κατά γε τὸν Εὐετάθιον. οὕτω γοῦν ἐκεῖνός gncav, ὅτι καταςκευάςει τὴν δύναμιν ὁ κατήγορος. ᾿ἠδύνω γάρ, φήςει, φονεῦςαι, ὡς ευνδιαι- τωμένη τῷ παιδὶ καὶ πλείετην Exouca ἄδειαν᾽. ὁ μέντοι φεύγων οὐ χρήςεεται, qncií, τούτῳ τῷ κεφαλαίῳ᾽ οὐ vàp ἕξει λέγειν f μητρυιά, ὅτι “οὐκ ἠδυνάμην᾽, ὡς εἴρηται, ευνδιαιτωμένη τῷ νεῷ καὶ μεγίετην Ayouca «χολήν. οὕτω μὲν οὖν ὁ Εεὐεςτάθιος, οὐ παραδεκτέον δὲ τοῦτο.
b) ὁ ἀπὸ γνώμης «ετοχαεςμός.
Quod attinet ad exemplum illud, quod Hermogenes II 152, 30 sqq. ad illustrandam status coniecturalis figuram, quae dicitur ἀπὸ γνώμης croxacuóc, Eustathius atque Georgius illum secutus in illo τὸ παραγραφικὸν ἀπὸ αἰτίας adhibendum esse dicunt (Gloeck- ner l. c. p. 85 mm):
Nilus fol.143 v: ὁ μέντοι Georgius fol. 93v 8: ἐμπίπτει Εὐςτάθιος xoi ὁ Γεώρ- μὲν οὖν αὐτῷ τῷ προειρημένῳ (Sc. γιος καὶ παραγραφικόνφα- ἀπὸ γνώμης «ςτοχαςμῷ) τῆς μη- cv. ἐμπίπτειν ἐν τῷ τοι- τρυιᾶς προβλήματι παραγραφικὸν ούτῳ ζητήματι᾽ ἐρεῖ γάρ, ἀπὸ airíac: οἷον “οὐ δεῖ με κρίνε- pnciv (sc. ὁ Εὐετάθιος), ὅτι εθαι ἐπὶ τοιαύτῃ, φηείν, αἰτίᾳ, ἐπὶ οὐδεὶς ἐπὶ μανίᾳ κρίνεται, τῷ μεμηνέναι᾽. ἐλέγχων δὲ ὅλως οὐ ἀλλὰ μᾶλλον ἐλεεῖται. δεῖ δύναται ἐμπίπτειν Anaitncıc. οὐ γάρ μέντοι εἰδέναι κτλ. τις μάρτυς γνώμης ἀλλοτρίας γίνεται.
8 5. Ad statum finitivum (Sp. 153—157). "Opoc.
A. Κεφάλαια. a) προβολή. Nilus?) fol 41v (Gloeckner l. c. p. 80): antecedunt verba ταῦτά Ecrıv = VII 408,28: τούτοις δὲ ὁ λόγιος Εὐετάθιος Ava-
1) μεταλήψει pr. m P. 2) Eosdem Midianae (8 1 et 19) locos praebet atque Georgius, Syrianus, Aquila; cf. supra p. 679.
Quaestiones rhetoricae selectae. (III 8 4. 5) 123
τρέπει λέγων οὕτως, ὅτι ἐν τῷ κατὰ Μειδίου karäcracic ἐςτιν᾿ εἰ γὰρ καὶ διὰ τριῶν ἐτῶν É(vucro τὸ πρᾶγμα τοῖς bixocraic, ἀλλ᾽ οὖν ἐπιλαθόμενοι ἦταν διὰ τριῶν ἐτῶν εἰςαχθείςης τῆς bí- Knc, ὡς αὐτὸς ὁ ῥήτωρ qnciv (cf. p. 722 adn. 2): “ἐπειδὴ τὰρ οὐ Kadectnkötoc χορηγοῦ τῇ Πανδίονι φυλῇ τρίτον ἔτος rouri". καὶ εἰκὸς ἐπιλεληςμένους τοὺς dikactüc χρήζειν τῆς ἄνιυθεν διηγή- ceuc. κακῶς δὲ λέγει κτλ. ... λέτει δὲ καὶ ἕτερον λόγον ὁ Eücrü- θιος, ὅτι εἰ καὶ ἔγνωςτο τοῖς δικατταῖς τὸ πρᾶγμα, ἀλλ᾽ οὖν πρὸς τὸ ευμφέρον ἑαυτοῦ τὰ πεπραγμένα cynuariZovroc!) ἑκάστου διηγουμένου καταςτάςει χρηςύμεθα᾽ οὐ τοίνυν οὐδὲ κατὰ τοῦτον τὸν λόγον περιττὴ ἂν ἣ διήγηςις ἐτύγχανεν οὗτα. κακῶς δὲ λέγει κτλ. λέγει δὲ ὁ Εὐετάθιος καὶ ἕτερον λόγον, ὅτι πολλὰ ἔξωθεν διηγηςάμενος φαίνεται, ἅπερ οὐκ ἐν τῷ θεάτριμ ἐπράχθη οὐδὲ ἦν τοῖς δικαςταῖς γνώριμα" οἷον τὸ τοῦ Xpucoxöou καὶ τὸ ἢ περὶ τὸν αὐλητὴν καὶ Óca τοιαῦτα, πρὸς δὲ τὸ δεύτερον, ἤγουν τῆς προβολῆς τοῦ ὀνόματος, ὅτι καὶ ὁ ῥήτωρ προβολὴν αὐτὸ ἐκάλεςε, pncív, ὅτι καθάπαξ ἐπιεςυμπλέκεςθαι δεῖ τῇ διηγήςει τὴν προβολήν. τί οὖν θαυμαςτόν, εἰ κἀνταῦθα τῆς προβολῆς éricuvnu- μένης τῇ διηγήςει ὁ ῥήτωρ εἶπεν" “ἐφ᾽ οἷς αὐτὸν προὐβαλλόμην᾽.
Nil. fol. 43v (l. e. p. B1): ταύτην δὲ τὴν épyaciav ἣν ἔφαμεν mcroórai?) Γεώρτιός τε καὶ Εὐςτάθιος κτλ, (cf. supra p. 618).
b) γνώμη νομοθέτου.
Cum apud Hermogenem ἣ Ὑνώμη τοῦ νομοθέτου intercedat inter cuAAoyıcuöv et πηλικότητα, Eustathius eam T) συλλογιζμι καὶ τῇ πηλικότητι καὶ τῷ πρός Ti postponi vult, teste Nilo fol. 53r (Gloeckner 1. c. p. 82 — ad stat. 154, 2): περὶ τῆς γνώμης τοῦ νομοθέτου ἔχομεν Znrficaı κεφάλαιον καὶ πρῶτον Trepi τῆς τάξεως: ὁ γὰρ ἀνεπίγραφος καὶ ὁ Γειύργιος Φοιβάμμων τε καὶ Εὐετάθιος ἔφαςαν, ὅτι ἣ TvWun τοῦ νομοθέτου dc καλιὼς εἴη μετὰ τὸν ευλλογιςμὸν τεταγμένον, δεῖ δὲ καὶ μετὰ τὴν πηλικό- Tra καὶ πρός τι τατῆναι ἡ δύο λόγους, πρῶτον ὅτι ἔδει τὴν γνώμην τοῦ νομοθέτου, ὥςπερ πιςτοῦται τὰ προλαβόντα κεφό- λαια, οὕτω πρὸς mícriv ἄγτεςθαι καὶ τῆς πηλικότητος καὶ τοῦ πρός τι, ἵνα καὶ ταῦτα ἐπιρριύςῃ T€ καὶ ὥςπερ ὁμολοτούμενα καταςτήςῃ᾽ κακῶς δὲ λέγτουει κτλ.
6) πηλικότης.
Nilus fol.127r (Gloeckner 1. e. p. 84): ὃ Εὐςετάθιός φηειν δεῖν ςημήναςθαι, ὅτι ἐν τοῖς ἀγῶςειν ἐμπίπτουςιν ἐπιλογικά, τοῦτο
1) ε«χηματίζων Nilus: eorr. Gl. 2) τὸν Nilus: corr, Gl.
3) Ob singularem πιττοῦται Gloeckner putat unum Geoxgium nucto- rem secutum esse Nilum. Cum autem Georgium ex Eustathio hausisse constet, utrumque, et Nilum et Georgium, hoc loeo Eustathium ex- scripsisse apparet, Georgium tamen accuratius quum Nilum.
4) Cf. p. 708.
5) (xarà? δύο λόγους scribendum esse videtur,
124 Ludovicus Schilling:
δὲ Γεώρτιός τις οὐκ ἀποδέχεται. Ad hoc ef. quod p. 695 huius libri attuli ex Aquilae libro fragmentum (Georg. fol. 117r 10). Verbis τοῦτο δὲ Γεώρτιός τις οὐκ ἀποδέχεται Nilus et ipse Georgium ex Eustathio pendere dicit.
d) πρός τι.
Caput „ad aliquid" hisce fit modis: ἀπὸ τοῦ μείζονος, ἀπὸ TOU ἐλάττονος, ἀπὸ τοῦ ícou, ἀπὸ τοῦ ἐναντίου. Quomodo his τοῦ πρός τι generibus accusatori reoque utendum esset, exposuit Eustathius teste
Georgio fol 119v 25: Ὁ Εὐεςτάθιός gncav, ὅτι τῷ ἀπὸ τοῦ μείζονος τόπῳ μόνος κέχρηται ὁ κατήγορος, τῷ δὲ ἀπὸ τοῦ ἐλάττονος οὐδέποτε, καὶ ἔμπαλιν ὁ φεύγων τῷ μὲν ἀπὸ τοῦ ἐλάττονος κέχρηται, τῷ δὲ ἀπὸ τοῦ μείζονος οὐδέποτε. “καὶ τοῦτο, qncív, εὐλόγως᾽ ὁ μὲν γὰρ κατήγορος ὅτι μεῖζον τὸ πεπραγμένον βούλεται ἀποδεῖξαι καὶ μείζονος ἑτέρου 1) ἄξιον ἐγκλήματος. εἰ δὲ χρήςεται τῷ ἀπὸ τοῦ ἐλάττονος τόπῳ, εὑρεθήςεται τἀναντία οἷς βούλεται καταςκευάζων, λέγων ὅτι ἔλαττόν ἐςτι τὸ πεπραγμέ- vov ἢ κατὰ τὸ ἔγκλημα. ὥςτε οὐχ οἷόν τέ EcTı τὸν κατήγορον xpncacdaı τῷ ἀπὸ τοῦ ἐλάττονος τόπῳ. οὐδὲ μήν, ὡς προεί- ρηται, ὁ φεύγων τῷ ἀπὸ τοῦ μείζονος χρήςεται τόπψ. εὑρεθή- ceraı γὰρ ἑαυτῷ τἀναντία φθεγγόμενος λέγων, ὅτι μεῖζον τὸ πεπραγμένον, βούλεται δὲ μᾶλλον μειῶςαι τὸ ὑπ᾽ αὐτοῦ γεγονός. ταῦτα μὲν ὁ Εεὐετάθιος, ἀποδιδοὺς μὲν τῷ κατηγόρῳ τὸν ἀπὸ τοῦ μείζονος τόπον, μόνῳ δὲ τῷ φεύγοντι τὸν ἀπὸ τοῦ ἐλάτ- τονος. icréov δέ, ὅτι περὶ τῶν τόπων τοῦ πρός τι οὐκ ἐνταῦθα μόνον ἁμαρτάνει ὁ ξεὐετάθιος, ἀλλ᾽ ἤδη καὶ ἀνωτέρω, τὸν ευλλο- γιςμὸν ἐξετάζοντες, δόξαν Εὐςταθίου προεφέρομεν ?), ὅτι τὸν ἀπὸ τοῦ icou τόπον ταὐτὸν νομίζει τῷ ευλλογιςμῷ, oncí ‘TO πε- πραγμένον εἰς ταὐτὸν ευνάγομεν τῷ ἐγκλήματι. οὕτως καὶ ἐν τῷ ἀπὸ τοῦ ἴτου τόπῳ τοῦ πρός τι. Íícov τὰρ καὶ ταὐτὸν τὸ ἢ πεπραγμένον δείκνυμεν τῷ ἐγκλήματι᾽. οὕτως μὲν ὁ ξὐετάθιος.
6) ἀντίθεεις. |
Ád id, quod nune tractaturi sumus Eustathii fragmentum con- feras quae Nilus tradidit fol. 62r (Gloeckner. l. c. p. 82), ubi quae- ritur πότε ἐμπίπτει ἀντίθεεις. Eundem ex Eustathii commentario locum praebet (Georgius atque Nilus. Georgius tamen accuratius hoc quoque loco exemplum suum exscripsit:
1) Sic Keil.: érepov P.
2) In illa, quae antecedit tractatione περὶ cuAAoyıcuod (fol. 107 sqq.), Eustathius non laudatur. Tamen Georgius fol. 109r 95 sqq. sententiam quandam refellit, quam nunc demum Eustathii esse dicit. Verba sunt fol. 109r 25: ἡ bé παραμυθία γίνεται διχόθεν. ἀνάγομεν γὰρ ἐπὶ τὰ καθ᾽ ὅλου τὰ μερικὰ καὶ ευνάγομεν οὐκέτι ταὐτὸν, ἀλλὰ τὸ ἀδιάφορον ἡνίκα μὲν καὶ προςφυὲς ὑπάρχει τὸ πεπραγμένον τῷ ἐγκλήματι xal εὐυγγενές, τότε αὐτῷ καθαρῶς χρηςόμεθα τῷ ευλλογιςμῷ κτλ. cf. p. 673.
8) τῷ P: correxi.
Quaestiones rhetoricae selectae. (III $ 5) 125
Georgius fol 126 v 17: 6 bé Εὐςτάθιος ἑτέραν πάλιν ἡμῖν παραδίδωςει μέθοδον ἤτοι διάκριςιν. ἐπιςκήπτειν bei, φητί, πρὸς τὴν ὕλην καὶ τὴν τῶν ὑποκειμένων πραγμάτων ὑπόθεειν" ἢ γὰρ καθ᾽ αὑτὴν εὑρίςκεται fj δρικὴ «τάεις ἢ εὐμπλοκὴν ἑτέρων EXovca crüceuv. εἰ μὲν οὖν εὑρεθείη καθ᾽ αὑτήν, οὐχ ἕξει ἐμ- πίπτουςαν Avridecıv, εἰ δὲ ευμπέπλεκται, ἐπιςκοπεῖν χρὴ τὰς ευμ- πλακείςας αὐτῇ «τάτεις, κἀκείνων εὑρήςεις ἐμπίπτοντα τὰ ÖuW- γυμα κεφάλαια. οἷον εἰ εὐμπέπλεκται üvrícracic, ἀντιςτατικὸν εὑρήςεις ἐμπῖπτον κεφάλαιον, εἰ μετάςτακις, μεταςτατικόν, εἰ ἀντίληψις, ἀντιληπτικόν, καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων ὁμοίως. ἐν τ᾽ οὖν τῷ προκειμένῳ τοῦ εὐνούχου προβλήματι ευμπέπλεκται τῇ ὁρικῇ ζητήςει ἀντέγκλημά τε καὶ ἀντίληψις" διόπερ τὰ τούτων ἐνέ- TECOV ὁμιύνυμα κεφάλαια, τό τε ἀντεγκληματικὸν καὶ τὸ üvri- ληπτικόν. ᾿αὕτη οὖν, φηςίν, ἂν ein διάκριεις τοῦ ἐμπίπτειν τὴν ἀντίθεειν ἐν τῷ ὅρῳ καὶ un’. καὶ ταῦτα μὲν ὁ Εὐςτάθιος, Ecri δὲ τριχῶς τὸν ἐκείνου λόγον ἀναςκευάςαι. πρῶτον μὲν οὕτως" ἐν ταῖς ευμπλοκαῖς τῶν cráceuv ἢ παεῶν eüpickouev τὰ ἰδιιώ- ματα φυλαττόμενα ἢ οὐδεμιᾶς, ἐν τ᾽ οὖν τῶ προκειμένῳ προ- βλήματι τὰ μὲν ἴδια τοῦ ὅρου φυλάττονται, τὸ ἀτελῶς πεπρᾶχθαι τὸ πρᾶγμα, φημὶ δὲ τὴν μοιχείαν, τὸ ἔλαττον ὁμολογεῖν ἀδί- xnua τὸν φεύγοντα, τῶν δὲ λοιπῶν cráceuv οὐ φυλάττονται τὰ ἴδια᾽ τοῦ γὰρ ἀντεγκλήματος ἴδιον τὸ πεπρᾶχθαι τέλειον τὸ πρᾶγμα, τὸ τέλειον ὁμολογεῖν ἀδίκημα τὸν φεύγοντα, ἅπερ ἐν τῷ προκειμένῳ οὐχ εὑρίςκομεν προβλήματι. οὔτε τὰρ τέλειον πέπρακται πρᾶγμα οὔτε τὸ ἀδίκημα ὁ φεύγων ὁμολογεῖ ὅπερ 6 κατήγορος. ἔτι τῆς ἀντιλήψεως ἴδιον τὸ προβάλλεςθαι éEoucíav ἐπὶ τῷ mempayuévu καὶ ὁμολογεῖν ὅτι οὐκ ἀδίκημα, ἅπερ ἐπὶ τοῦ παρόντος οὐχ εὑρίεκομεν προβλήματος. οὐκ ἂν οὖν elncav αὗται ἐνταῦθα εὐμπεπληγμέναι αἱ cráceic, ἔνθα τὰ ἰδιώματα αὐτῶν οὐχ εὑρίςκομεν φυλαττόμενα. ἔφαμεν δὲ ὡς χρὴ ἢ ὅλων ἐν ταῖς εὐμπλοκαῖς φυλάττεσθαι τὰ ἴδια fj μηδεμιᾶς, νυνὶ δὲ τοῦ μὲν ὅρου φυλάττεςθαι τὸ ἴδιον, τῶν δὲ ἄλλων oU. καὶ αὕτη ἂν εἴη ἣ πρώτη τοῦ λόγου ἀνατροπή. δεύτερον δὲ ἐπιχείρημα τοῦ αὐτοῦ Avackevacrıköv ἐςτι τοῦτο᾽ ἐν πολυύλῳ καὶ ποικίλιμ πεπλαςμένῃ ὑποθέςει οὐδὲν κωλύςει κατὰ ευμπλυκὴν ἐμπίπτειν ἀντέγκλημα καὶ ἀντίληψιν, ἔνθα πρὸς ἄλλο καὶ ἄλλο οἷόν TÉ écriv. ἐγχωρεῖν τό τε ἀντέγκλημα καὶ τὴν ἀντίληψιν, καὶ μὴ ἐφ᾽ ἑνὶ καὶ τῷ αὐτῷ ἐξετάζεεθαι. ἐν μέντοι ἁπλουςτέρᾳ ὑποθέξει, ἔνθα περὶ ἕν τι f] πᾶςα εἰλεῖται ζήτηςις, οὐχ οἷόν τε ἀμφοτέρας ἐμπίπτειν. ευναχθήςεται τὰρ ἀντίςταςις, εἴ γε ἐν μὲν τῇ üvri- λήψει τὸ πεπραγμένον ἀνεύθυνον πῶς οὖν δυνατὸν τὸ αὐτὸ λέγειν ὑπεύθυνον καὶ ἀνεύθυνον; ὧς εἴρηται γάρ, ἀντίςταςις εὑρεθήςεται ἐναντία τοῦ αὐτοῦ karnyopoüca. ὥςτε οὐ δυνατὸν εἰπεῖν ὅτι ευμπέπλεκται ἐνταῦθα ἀντέγκλημα καὶ avriängıc. καὶ
1) οὐ Keil: οὖν P. Jahrb. f. class. Philol Suppl Bd, XXVIIL 47
126 Ludovicus Schilling:
ἐν τούτοις τὸ δεύτερον ἐπιχείρημα. τρίτον δέ ἐςτιν ὅτι πλανᾶται ὁ €ócráO1:0c καὶ τὴν λύειν τῆς μεταλήψεως, φημὶ δὲ τὴν ἀν- τίληψιν, εἰς εὐμπλοκὴν λαμβάνων. dic γὰρ καὶ αὐτὸς ἐρεῖ ὁ τεχνικός, πρὸς τὴν ἀντίθεειν ἕπεται μετάληψις, λυτικὴ αὐτῆς οὖςα, καὶ πρὸς τὴν μετάληψιν φέρεται ἣ ἀντίληψις, λύουςεα αὐ- τήν. τὴν οὖν ἀντίθεειν ὁ Εὐετάθιος τὴν λύειν ἐνταῦθα oücav!) κυρίως ἔλεγεν cráciv κατὰ ευὐμπλοκὴν ἐνταῦθα ὑπάρχουςαν. εἰ δὲ τὰς Aüceic εἰς ευὐμπλοκὰς λάβωμεν, εὑριςκόμεθα ποιοῦντες πᾶςαν ἀντίθεειν, εἴτε καθ᾽ αὑτὴν εἴτε κατὰ εὐμπλοκὴν οὖςαν, πάντως ἔχειν ευμπεπλεγμένην ἀντίληψιν, ὅπερ ἄτοπον. οὐ χρὴ οὖν λέγειν ευὐμπεπλέχθαι ἐνταῦθα τῇ ὁρικῇ ζητήςει τὴν ἀντί- ληψιν᾽ οὐ γὰρ λαμβάνεται νῦν fj ἀντίληψις ὡς crácic, ἀλλ᾽ ὡς λύεις τῆς μεταλήψεως. ἀνατέτραπται τοίνυν καὶ ὁ ξὐεταθίου πρὸς τοῖς ἄλλοις πολλαχῶς λόγος. τί οὖν ἔχομεν ἡμεῖς εἰπεῖν; οὐδὲν ἕτερον ἢ τοῦτο, ὡς ὅτι τοῦ ἐμπίπτειν τὴν ἀντίθεειν καὶ μὴ οὐδέν Ecrıv αἴτιον εἰ μὴ μόνη f ὕλη᾽ εἰ γὰρ ἐπιχορηγήεει ἣ ὕλη τῆς ὑποθέςεως, ἐμπίπτει fj ἀντίθεεις, εἰ δὲ μὴ χορηγῇ f ὕλη, οὐκ ἐμπίπτει, καὶ οὔκ écriv ἕτερόν τι αἴτιον ἢ τοῦτο. οὐ χρὴ οὖν κανονίζειν τὴν ὕλην καὶ κανόνας ἐπὶ αὐτῆς λέγειν" τοῦτο γὰρ ἀδύνατον. — Quibus verbis respondent haec Nili (1. c. p. 82): ὁ μὲν Μητροφάνης καὶ ὁ ἀνεπίγραφος θέλοντες κανόνα παραδοῦ- var τοῦ πότε ἐμπίπτει κτλ. Illum κανόνα Metrophanis et Anepi- graphi praebet Georgius fol. 124r 1sqq.?) Metrophanes hoc po- suerat: εἰ μὲν Em’ αὐτὸ φέρεται τὸ ἔγκλημα fj ὁρικὴ ζήτηεις, οὐκ ἐμπίπτει fj. Avridecıc, εἰ δὲ μὴ ἐπ᾽ αὐτό, ἀλλ᾽ ἐφ᾽ ἕτερον, τότε πάντως ἐμπίπτει. Impugnat eum Georgius, atque quomodo Eu- stathius hanc quaestionem solverit, exponit fol. 1265 r 22: ὃ bé γε Εὐετάθιος ἄλλως μεταςχηματίζει τὸ πρόβλημα οὕτως᾽ ἐκ κενο- ταφίου τις φιάλην ὑφείλετο καὶ κρίνεται τυμβωρυχίας. τοῦτο τὸ πρόβλημα, dic εἴρηται, οὐκ ἐπὶ τοῦ ἐγκλήματος ἔχει τὴν ζήτηεςιν καὶ ὅμως οὐκ ἔχει μίαν ἐμπίπτουςαν τῶν ἀντιθετικῶν. οὔτε γὰρ ávtícracic, ἐπεὶ οὐκ ἔχει TI?) ἀντιςτῆςαι τῷ ἀδικήματι εὐεργέτημα, οὔτε ἀντέγκλημα, πῶς γὰρ ἀντεγκαλέςει τινί; οὔτε μετάςταεις, ἐπεὶ οὐκ ἔχει ἐφ᾽ ἕτερον μεταςτῆςαι τὴν αἰτίαν᾽ οὔτε ευγγνιύμη, οὐ γὰρ ἕξει τι λέγειν τῶν τὴν ευὐγγνώμην ἐμποιούντων. δῆλον ὅτι οὐκ ἀληθὴς ὁ λόγος ὁ λέγων ἐμπίπτειν μίαν τῶν ἀντιθετι- κῶν, ἡνίκα οὐκ ἐπ᾽ αὐτοῦ τίνεται τοῦ ἐγκλήματος f$ ζΖήτηεις" ἀλλ᾽ οὔτε μὴν τὸ ἕτερον πάντως ἀληθές" εὑρίεκομεν γὰρ πρό- βλημα, ἐν dj ἐπ᾽ αὐτὸ φέρεται τὸ ἔγκλημα fj ὁρικὴ Znmcc καὶ ὅμως ἔχει μίαν τῶν ἀντιθετικῶν, ὡς ἐπὶ τούτου᾽ AnpocOévnc ἐγκωμιαςτικὸν λόγον ἐπὶ Φιλίππου λέγων ευνεςτομίεθη καὶ ἐξέ- rece τοῦ λέγειν, καὶ κρίνεται ὑπὸ Αἰεχίνου δειλίας. ἐνταῦθα γὰρ περὶ αὐτοῦ écriv τοῦ ἐγκλήματος fj ὁρικὴ ζήτηςις᾽ ζητοῦμεν γὰρ
1) Construe: τὴν οὖςαν λύειν... 2) De hoc eo loco erit disserendnm, quo Metrophanis fragmenta tractabuntur p. 747. 8) τ᾽ P.
Quaestiones rhetoricae selectae. (III 8 5) 121
Tí écri δειλία καὶ el!) τὸ πεπραγμένον δειλία" ὁρίζεται Tüp ὃ Δημοεθένης δειλίαν εἶναι, ἡνίκα τις καταπεπτηχὼς φεύγει, “ἐγὼ δέ, φηείν, οὐχ ὑπὸ δειλίας τοῦτο πέπονθα, ἀλλ᾽ ὑπὸ Φιλοκράτους - ἐκκρουόμενος᾽, καὶ μεθίετηςι τὴν αἰτίαν ἐπὶ τὸν Φιλοκράτην, ὡς αἴτιον τοῦ ευμβάντος δεινοῦ" καὶ «κόπει, πῶς περὶ αὐτοῦ γίνεται τοῦ ἐγκλήματος f ópux] ζήτηεις, καὶ ὅμως ἐμπέπτωκεν ἣ ἀντί- θεεις᾽ μία τὰρ riv ἀντιθετικιῶν, ὡς ἐμάθομεν, f) uerácracic. — καὶ ἐκ τούτου δῆλον ὅτι ἀνατέτραπται Tüca ἣ Μητροφάνους μέθοδος ἤτοι διάκριςις, πᾶν γτὰρ τοὐναντίον ἐδείξαμεν πρὸς τὴν ἐκείνου διατςτολήν.
Hermogenes (stat. 154, 6 8qq.) ubi unum eircumstantium genus adhibetur, ibi semper μετάληψιν quoque usurpari vult. Eustathius aliter sensit ac Hermogenes; cf.
Georgi fol 129 v 29; ὃ μὲν οὖν Εὐςτάθιός φησιν μὴ εἶναι τὸν λόγον ἀληθῆ ἐπὶ τῆς μεταλήψεως. οὐ γὰρ μιᾶς ἐμ- πιπτούςης τῶν ἀντιθετικῶν ἀναγκαίως fj μετάληψις ἕπεται. ἰδοὺ γὰρ ἐν τῷ κατὰ Μειδίου μία ἐμπέπτωκε TWV üvriBeriküv, fj cur- γνώμη, καὶ μετάληψις οὐχ ἕπεται. καταφεύγει yàp ἐκεῖςε ὁ Μει- δίας (8 41) ἐπὶ ευγγνώμην, päckwv ὅτι “ὀργή μου ἐπέκράτηςεν, οὐ γὰρ βουλόμενος ἔτυψα᾽, καὶ τοιαύτης odenc Tfjc ἀντιθέςεως ἣ λύεις οὔκ ἐςτιν μεταληπτική, ἀλλὰ κατὰ προςδιοριςμόν. Tpoc- διορίζεται) yàp τί τὸ ἐξ ὀργῆς ποιεῖν καὶ τί τὸ ἐξ ἐπιβουλῆς καὶ προνοίας, οὕτω γτάρ gncıv ἐπὶ λέξειυς; “ὀργὴ νὴ Δία (καὶ γὰρ τοῦτο τυχὸν λέξει). ἀλλ᾽ ἃ μὲν ἄν τις ἄφνω τὸν λο- γιςμὸν φθάςας ἐξαχθῇ πρᾶξαι, κἂν ὑβριετικῶς ποιήςῃ, δι᾽ ὀργήν Y ἔνι φῆςαι πεποιηκέναι" ἃ δ᾽ ἂν ἐκ πολλοῦ cuvexüc ἐπὶ πολ- λὰς ἡμέρας παρὰ τοὺς νόμους πράττων τις φωρᾶται, οὐ μόνον δήπου τοῦ μὴ μετ᾽ ὀργῆς ἀπέχει, ἀλλὰ καὶ βεβουλευμένος ἢ τοιοῦτος ὑβρίζων écriv ἤδη pavepöc’. οὕτιυς μὲν οὖν ὁ Εὐετά- Bıoc. icréov δὲ ὅτι οὐκ ἐνόηςεν τὸ κείμενον ὃ ἀνὴρ τοῦ ῥήτορου, ἐπεὶ κἀκεῖςε μεταληπτικὴν ποιεῖται τὴν Aóav τῆς ευγγνώμης. καὶ Ecrıv ἀπὸ τρόπου κατὰ προςδιοριςμὸν τοῦ πότε μέν τις μετ᾽ ὀργῆς ὑβρίζει καὶ πότε ἐκ προνοίας, ἀλλ᾽ ἐπλανᾶτο ἴεως ἐκ τοῦ κατ᾽ évcraciv γίνεεθαι τὴν μετάληψιν, ὅπερ σπάνιον εὑρεῖν. μᾶλ- λον γὰρ κατὰ ἀντιπαράςταειν πέφυκε γίνεσθαι fj μετάληψις. ἐπὶ δὲ τοῦ προκειμένου, ὡς εἴρηται, ἐνετατικιίὼς εἰςῆκται f] μετάληψις, ὅπερ ἐνεποίει T) ἀνδρὶ τὴν πλάνην. Τοῦ τὰρ Μειδίου λέγοντος ὀργῇ πεποιηκέναι, 6 Δημοςθένης qncív ᾿ψεύδη" οὐ τάρ ἐετι τὸ τοιοῦτο μετ᾽ ὀργῆ cpficaı πεπραχέναι᾽. ἠλέγχθη τοίνυν ὁ Εὐςτα- θίου λόγος, καὶ καλῶς ἔφη μᾶλλον ὃ Ἑρμογένης ἀναγκαίως Ere- ςθαι πρὸς μίαν TÓv ἀντιθετικῶν τὴν μετάληψιν.
f) ποιότης καὶ γνώμη.
Nilus fol. 69v ad stat. 154, 23 (Gloeekner l. c. p. 83): περὶ τῆς γνώμης ζητοῦμεν δύο κεφάλαια, πρῶτον ὅτι φηςὶν ὃ τέχνι-
1) εἰ Keil: eic P. 2) mpobioplZerai P. 3) Blass βεβουλευμένιως 6, 4T*
198 Ludovicus Schilling:
xöc, ἣ γνώμη ὠεαύτως ἐπ᾽ ἀμφοῖν ἐξεταςθήςεται. φηεὶν ὁ Εὐ- ςτάθιος xal ὁ Γεώργιος, ὅτι περιττὸν ἐποίηςεν ὁ τεχνικὸς διαλαβὼν ἐνταῦθα περὶ γνώμης" ἤδη γὰρ ἐν τῇ ποιότηζτι» ἔγνω- μεν αὐτὴν ἐμπίπτουςαν ζητοῦντες, ὁποίᾳ γνώμῃ πεποίηκε. καλῶς δὲ ἄμφω λέτουει κτλ. — Verba „Kal ὁ Γεώργιος non quadrant ad id, quod apud ipsum Georgium legimus. Hiec enim, quam Eustathio attribuit Nilus, sententiam impugnat eamque Athanasii esse contendit !):
Georgius fol. 134r 30: 'A0avációc qnaà μὴ δεῖν τὴν γνώμην ἰδίᾳ μερίζειν, τελεῖ γὰρ ὑπὸ τὴν ποιότητα, εἴ ve ἐν τῇ ποιότητί φαμεν ἐξετάζεςθαι τὴν γνώμην, ὅτε ἐλέγομεν ποίᾳ γνώμῃ ἐπέδωκεν ὁ Μειδίας τὴν τριήρη᾽ οὐ χρὴ οὖν, φηείν, ἰδίᾳ μερίζειν τὴν γνώμην, ευμπλέκειν δὲ μᾶλλον τῇ ποιότητι, ὡς ὑπ᾽ αὐτὴν τελοῦςαν. οὕτω μὲν ᾿Αθανάειος. icréoy δὲ ὅτι οὐ καλῶς λέγει κτλ.
Β. Τὰ τοῦ ὅρου εἴδη.
ὁ ἀντονομάζων
Nilus fol. 83r ad stat. 154, 30 (Gloeckner l. c. p. 88): αὕτη ἣ διαφορὰ λύει τὴν παρὰ τῷ ξὐεταθίῳ προφερομένην ἀπορίαν τὴν λέγουςαν, διὰ τί μὴ καὶ ἐν τῷ ἀντονομάζοντι ἑκατέρων τῶν ἀντεγκλημάτων φαμὲν αὐτὸν καθεςτάναι ὑπεύθυνον᾽ ἀποροῦςει δέ τινες, ὅτι εἰ φύςει ἐν τῷ ἀντονομάζοντι ἀκολουθεῖ τῷ μείζονι ἐγκλήματι τὸ ἔλαττον, διὰ τί μὴ μᾶλλον αὐτὸ ευλλαμβάνει. πρὸς τοῦτο ὁ μὲν Εὐετάθιός φηειν, ὅτι dc ὁμολογούμενον αὐτὸ λαβὼν παρέρχεται καὶ οὐ ευλλαμβάνει᾽ οἶμαι δὲ οὐ καλῶς.
b) ὁ κατὰ εὔλληψιν
Sex Georgius (fol. 140v) enumerat modos, quibus ὃ &vrovo- uáZuv?) ὅρος atque ὁ κατὰ εύὐλληψιν ὅρος inter se differunt. Quintum modum affert hunc:
Georgius fol 141r 19: ἔτι πέμπτη ἔςτι διαφορά, ὅτι ἐν μὲν τῷ ἀντονομάζοντι πάντως ἕπεται τῷ μείζονι ἐγκλήματι τὸ ἔλαττον᾽ τῇ γὰρ iepoculíq πάντως ἕπεται f| κλοπή. εἴ γε, ὡς καὶ αὐτός Pncıv ὁ τεχνικός (II 156, 2), “ὁ ἱερόευλος ἱερῶν écn δήπου κλέπτης χρημάτων᾽, ἔνθα οὖν iepocuMa, πάντως κλοπῆς προηγεῖται.) οὕτως μὲν ἐν τῷ ἀντονομάζοντι. ἐν δὲ τῷ κατὰ εύλληψιν οὐκέτι᾽ οὐ γὰρ τοῖς δημοείοις ἀδικήμαςιν ἕπεται ἣ βία᾽
1) Nimirum Nilum, cum Georgium exscriberet, effugit a Georgio hunc locum Athanasio esse adscriptum.
2) ávrovouáZuv, quia habet ἀντωνυμίαν, contentionem et conflictio- nem duorum nominum, vel divisionem generis et speciei, ut si docetur, quomodo fur et sacrilegus differant (Ernesti).
3) ὅρος xarà cólimutv vel cuumAok?v dicitur, cum pugna generis et speciei, quod affirmata specie etiam genus affirmatur, ut: qui sacri- legus est, etiam est fur, sed non omnis fur, idem et sacrilegus (Ernesti). cf. Syrian. II 116 sqq.
4) κλοπῆς Keil: κλοπὴ P — nponrntaı pr. m. P.
Quaestiones rhetoricae selectae. (III 8 5) 129
δυνατὸν γάρ τινὰ bnuocíg μὲν ἀδικεῖν, μὴ βίαιον δὲ εἶναι. ἀλλὰ πρός τε ταύτην τελευταίαν διαφορὰν ἀπορία τις γίνεται, εἴπερ ἕπεται πάντως ἐν mij ἀντονομάζοντι τῷ μείζονι τὸ ἔλαττον, τί μὴ καὶ ἐν αὐτῷ ευλλαμβάνει ἀμφότερα ὁ διώκων; καὶ μᾶλλον (üv» ἢ, ἐνταῦθα ἥρμοζεν ἤπερ ἐν m) κατὰ εὐλληψιν, εἴ τε καὶ ἡμῶν μὴ ευλλαμβανόντων ἐξ ἀνάγκης ἕπεται τὸ ἕτερον τῷ ἑτέρῳ. τοιαύτης οὔςης τῆς ἀπορίας οὕτως Εὐςτάθιος ἐπιλύεται᾽ εἰκότως, φηςίν, οὐ ευλλαμβάνομεν ἐν τ ἀντονομάζοντι, ευγγενῆ γάρ eicı τὰ ἐγκλήματα καὶ τῇ φύςει ἀλλήλοις παρακολουθοῦντα καὶ ὥςπερ τῇ curreveia ευλλαμβανόμενα. οὐκοῦν περιττὸν ἂν ἦν cuMlauBávety τῷ λόγῳ τὰ τῇ φύςει ευλλαμβαμόμενα καὶ τῇ ουγγενείᾳ ευνεπόμενα. ταῦτα μὲν 6 Εὐετάθιοε, ἔςτι δὲ λῆρος τὸ λεγόμενον κτλ. (ef. etiam v. 19 — 20: οὐκοῦν οὐκ ἐχυρὸς ὃ Εὐεταθίου λόγος, ἀλλὰ καὶ λίαν τελοῖοο).
e) ὃ κατ᾽ ἀμφιεςβήτηειν ὅρος.
Georgius fol 145 v 17: τρίτον δέ Ecrı κεφάλαιον ἐργαεία τοῦ προκειμένου εἴδους καὶ Ó μὲν τεχνικὸς οὕτως φηςίν" "καὶ τοῦτον (sc. τὸν κατ᾽ ἀμφιςβήτηειν ὅρον) δὲ mapamAnciuc διαι- ρήςεις, κεφάλαιον ἀντιτιθεὶς κεφαλαίιμ᾽ (II 156, 19). οὐ mpoc- διέετειλεν δὲ ποίοις διπλοῖς χρηςόμεθα καὶ ποίοις οὔ. καλῶς τοίνυν Εὐετάθιός φηειν, ὅτι ὅρῳ καὶ ἀνθοριςμοῖς διπλοῖς οὐ χρηςόμεθα, δύναμιν μέντοι γε Exoucı διπλῶν. λαμβάνεται γὰρ ὃ μὲν ὅρος ἐκ τῶν παρειμένων, ὁ δὲ ἀνθοριςμὸς ἐκ τῶν πεπραγ- μένων. ἀλλ᾽ ἐν τῶ κατὰ ἀμφιςβήτηειν τέλειον πέπρακται πρᾶγμα ὑπὸ δύο τινῶν, ἑκατέρου μέρος mowjcavroc. ὃ οὖν πέπρακται τῷ ἑνί, τοῦτο λείπει τῷ Erepw, καὶ ὅπερ τῷ ἄλλῳ λείπει ἢ, τῷ ἑτέρῳ πέπρακται. εἰ δὲ τοῦτο οὕτως ἔχει, «κοπιῶν εὑρήςεις, ἑκάτερον διπλοῦν,. ὅρον τέ φημι xai ἀνθοριςμόν, πρὸς ἄλλο μέντοι καὶ ἄλλο ὅ᾽ καθ᾽ ὃ μὲν τὰρ ἐκ τῶν παρειμένων λαμβά- γεται, ὅρος εὑρίςκεται, καθ᾽ ὃ δὲ ἐκ τῶν πεπραγμένιυν, ἀνθο- ριςμός. οἷον τὸ καθᾶραΐ τινα τυραννικοῦ ἀξιώματος, τυραννοκτο- vfjcai &crıv’. τοῦτο ἀμφότερά ἐςτιν, ὅρος TE καὶ ἀνθοριςμύς᾽ ἔχει γὰρ τὰ τῷ ἑνὶ πεπραγμένα καὶ τὰ TU ἑτέριμ παρειμένα. ὁ γὰρ ἕτερος οὐ τυραννικοῦ καθεῖλεν ἀξιίυματος, ἀλλ᾽ dc ἰδιιύτην ἀπέκτέινεν. πάλιν ὁ ἕτερος οὕτως ἐπιχειρεῖ" τὸ ἀποκτεῖναι μᾶλ- λόν éctt τυραννοκτονία, οὐ τὸ διῶξαι. καὶ τοῦτο ὁμοίως ὅρος écri καὶ ἀνθοριςμός, ἔχων τὰ πεπραγμένα καὶ τὰ παρειμένα. ὧς οὖν εἴρηται, οὐ διπλοῖς τούτοις χρηςόμεθα τοῖς κεφαλαίοις, ἀλλ᾽ ἁπλοῖς, δύναμιν μέντοι Éyouci διπλῶῶν. καὶ τοῦτο μὲν εὖ ye εἴρηται τῷ Εὐςταθίῳ. ὃ bé pnav ἐφεξῆς, οὐ καλῶς ἔχει" ἔφη γὰρ μηδὲ τὸ πρός τι διπλοῦν ἐμπίπτειν ἐν τῷ κατὰ ἀμφιςβή- τηςιν), μηδένα λόγον δοὺς μηδὲ μιᾷ ἀποδείξει χρηςάμενος,
1) adiecit Keil. 2) πέπρακται pr. m. P.
3) 1. e. ei eic παρειμένα, ὅρον, εἰ eic πεπραγμένα, ἀνθοριζμόν,
4) ad hoc cf. etiam Gloeckner 1. ὃ, p. 831.: qmd γὰρ αὐτὸς ὁ Γεώργιος" ἄλλιυς πως οὐκ Ecrıv é&erácoi ἢ διπλιίῦς,..
180 Ludovicus Schilling:
ἄμεινον δὲ λέγειν, ὅτι διπλοῦν ἐμπίπτει τὸ πρός τι τῇ παρα- Heceı τινὸς τῶν ἔξωθεν ἑκατέρου τῶν ἀμφιςβητούντων καὶ τὸ οἰκεῖον αὔξοντος καὶ τὸ τοῦ ἐναντίου μειοῦντος. καὶ αἱ μὲν Εὐ- craOíou εημειώςεις τοιαῦται.
$ 6. Ad statum qualitatis iuridicialis absolutae (Sp. 157 — 161).
᾿Αντίληψις,
Quibus differre dixerit Eustathius ἀντίληψιν et ὅρον (cf. Rabe Mus. Rhen. 50 p. 246), legimus apud
Christophorum fol. 75v (ad stat. 139, 20): ἐπιλαμβάνονται δύο τινὲς τοῦ ὅρου, €ücTáO1:0c καὶ ὁ cnpeiovpóágoc. xol ὃ μὲν Εὐετάθιος ἐπιλαμβάνεται οὕτως" fj ἀντίληψις ἐκ τοῦ φεύγοντος χαρακτηρίζεται, ὁ δ᾽ ὅρος οὐ περιλαμβάνει εἰ μὴ τὸν κατήγορον. καὶ ἀπολογεῖται μὲν λέγων οὕτως, ὅτι ὑπογραφή ἐςτι καὶ οὐ πάντα φυλάςςει᾽ καὶ γὰρ ἐν ταῖς ὑπογραφαῖς ὑποςημῆναι μόνον τὸ ὑποκείμενον ὁπωςοῦν βουλόμεθα.
Aliter de hoc iudicavit Syrianus II 130, 17.
Quod Sopater (V 95, 28 W) affert. ἀντιλήψεως παράδειγμα Eustathius ad ἀντίληψιν non pertinere contendit; cf.
Christoph. (l. c. p. 246) fol. 79r: δέκατον τὸ κατὰ cogicuóv, oiov τελευτῶν tic ἔχων νόθον καὶ γνήειον εἶπεν ἐξ Ícou xAnpo- γομεῖν τοὺς παῖδας" νόμου — --- καὶ 6 μὲν Τύραννος ἀντιλή- yeuc λέγει τὸ πρόβλημα, ὁ δὲ Εξὐετάθιος μὴ ευνίεταςθαι λέγει, ἀλλ᾽ ἑτερορρεπὲς εἶναι.
a) ΥὙνώμη νομοθέτου.
Hermogenes II 157, 29: γνώμῃ νομοθέτου, εἰ ἐμπίπτοι, χρήςεται ἑκάτερος πρὸς τὸ AuctreÀloÓv. Non semper igitur ad- hibetur illa orationis pars; quaestionem Hermogenis verbis motam, quando debeat orator ea uti, alii rhetores aliis modis solvere co- nati sunt:
Georgius fol. 157 r 9: τινὲς οὖν @acıv, ὅτι ἣ κυρίως γνώμη τοῦ νομοθέτου ἐν τῇ ἀντιλήψει οὐκ ἀεὶ ἐμπίπτει, ἀλλ᾽ ἡνίκα μόνον ἀπὸ νόμου ein fj προβολὴ τῆς é£oucíac, τότε καὶ γνώμην ἐξετάςομεν νομοθέτου᾽ ἐπὶ γὰρ τῶν ἄλλων, ἔνθα μὴ πρόκειται γόμος, οὐδὲ γνώμην ἐξετάςομεν νομοθέτου. οὕτω μὲν οὖν τινες. Εὐςετάθιος δὲ καλλίετην ἡμῖν εημείωειν παραδίδωςι λέτων, ὅτι ἐπὶ τῶν ἄλλων κἂν μὴ κυρίως γνώμη ἐμπίπτοι νομοθέτου, ἀλλ᾽ ἕτερόν τι ἐμπεςεῖται ἀναλογοῦν αὐτῇ. ἀνατρέχομεν γὰρ ἐπὶ τοὺς ἐξ ἀρχῆς τὸ πρᾶγμα καταδείξαντας. οἷον εἰ ἀπὸ ἔθους ἢ fj προβολὴ γίνοιτο τῆς éEoucíac, ἐξετάςομεν τὴν γνιύ- μὴν τοῦ ἐξ ἀρχῆς τὸ ἔθος καταδείξαντος. εἰ ἀπὸ τέχνης YéÉ- votro τῆς ἐξουςίας fj προβολή, ἐξετάςομεν γνώμην τοῦ {τὴν» ἢ
1) ἔθνους P. - 2) τὴν adiecit Keil.
Quaestiones rhetoricae selectae. (III 8 6, 7) 191
τέχνην émivorjcavroc: εἰ ἐκ τοῦ μὴ κεκωλυμένου, ὁμοίως γνιύμην τῶν οὐ κωλυςάντων ἐξετάζομεν: τρόπον γτάρ τινα Tedeikacı γόμον oi μὴ κωλύςαντες. ἐπὶ δὲ τῆς qüceuc οὐκέτι γνώμην ἐξετάςομεν, ἐπεὶ ἣ φύεις οὐδὲν μὲν ἀλότως ποιεῖ, ὅμως δὲ αὐτὴ τοὺς λόγους οὐκ οἶδεν: οὐδὲ ἡμεῖς οὖν εὐπορήςομεν ὑπὲρ αὐτῆς δοῦναι λόγον, ἀλλ᾽ ἐπὶ τὰς φυςικὰς ἀναδραμοῦμεν Ἢ ἀνάτκας, ὅτι eici τινα λέγοντες qucikà ἐξ ἀνάγκης, ἅπερ ἄκοντες ποιοῦμεν, οἷον τὸ τελᾶν, τὸ δακρύειν καὶ ὅτα τοιαῦτα. οὕτως οὖν ἐπὶ ἑκάςτου ἐξετάςομεν, καὶ ἔςται τὸ τοιοῦτον ἀναλογοῦν γνώμῃ γομοθέτου. καὶ οὕτως μὲν Εὐςτάθιος. ἕτεροι δὲ τὸ "εἰ ἐμ- πίπτοι᾽ ἄλλως παραδέχονται obruc: fj (vun, paci, τοῦ νομο- θέτου ἀπὸ μὲν τοῦ φεύγοντος ἀεὶ ἐμπίπτει, ἀπὸ δὲ τοῦ κατη- γόρου οὐ πάντως. εἰ γὰρ εἴη τὸ ῥητὸν ὁμολογουμένως ὑπὲρ τοῦ φεύγοντος καὶ μηδεμιᾶς δεόμενον caprveiac ἢ ἐξηγήτςειυς, τότε οὐ χρήςεται αὐτῷ ὁ κατήγορος οὐδὲ ἐξετάςει νομοθέτου γνώ- μην. πῶς γὰρ χρήςεται τῷ ῥητῷ τῷ καθ᾽ αὑτοῦ ; ὡς οὖν mpóc τὸν κατήγορον «ςκοπῶν ὁ τεχνικὸς ἔφη "ei ἐμπίπτοι᾽, τοῦτ᾽ Écriv εἴπερ ἐγχωρεῖ αὐτὴν ὑπ᾽ ἀμφοτέρων ἐμπεςεῖν. ἢ
b) τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους.
Georgius et Nilus Eustathium τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους non in ἀντιλήψει, sed in μεταλήψει adhibenda esse contendere te- stantur*):
Georg. fol. 159* v cf. sub Minuciani fragmentis, p. 754 fr. 4. Agitur de μεταλήψει.
$ 7. Ad genera status qualitatis adsumptivae (Sp. 161—163). Ai ἀντιθετικαΐ,
Κεφάλαια.
a) μετάληψιε — cuYYvwWun.
Christoph. (1. c. p. 247) fol. 101r: ὁ δὲ Πορφύριος τοιαύ- τὴν Méfei διαφοράν, ὅτι, ei μὲν εἴη τὸ ἀδίκημα otov ἐνδεχόμενον un γεγενῆςθαι ἀλλὰ θεραπείας τετυχηκέναι τινός, uerácracic τί- γεται, οἷον ὡς ἐπὶ τοῦ πρεςβευτοῦ" δυνατὸν γὰρ ἦν ἀλλαχόθεν αὐτὸν λαβόντα ἐφόδια πρεςβεῦςαι: ἐὰν. δὲ yj μὴ ἐνδεχόμενον ἑτέρως τεγενῆςθαι ἀλλὰ πᾶςα ἀνάγκη πραχθῆναι τὸ πραχθέν, ευγγνώμην ποιεῖ, ὧς ἐπὶ τῶν μὴ ἀνελομένων δέκα ςτρατηγῶν τὰ τῶν πεςόντων εὐματὰ τοῦ χειμῶνος διαλαβόντος" οὐ γὰρ ἦν δυνατόν τινα θεραπείαν pocayayeiv τῷ ἐκ τοῦ χειμῶνος κωλύματι. ταύτη ευνήνεςεν Εὐεςτάθιος,
1) ἀναδράμομεν P. 2) κατ᾽ abroü P.
3) Horum rhetorum sententiam cum Eustathii commiscuit Anonymus W VII 490, 9 8qq.
4) de hoc iam in primo huius dissertationis eapite egi (p. 678).
192 Ludovicus Schilling:
b) τὸ παραγραφικόν. |
Iam supra vidimus (p. 709) Metrophanem quintum παραγρα- φικοῦ genus instituisse hunc: ἡνίκα τις κρίνεται ἐφ᾽ οἷς ἄξιον τοὐ- γαντίον τιμᾶςθαι, quod etiam ἐν ταῖς ἀντιθετικαῖς adhiberi vult teste Georgio!) fol. 181v 8:. .. ὅτι qndv ὃ Μητροφάνης χρηςτέον κἂν ταῖς ἀντιθετικαῖς τῷ παραγραφικῷ ἐκείνῳ τῷ ξένῳ, ὅπερ Epackev ἐμπίπτειν αὐτὸς ἐν ςτοχαςμῷ, ἡνίκα παρα- γραφόμενος ὁ φεύγων ἐρεῖ᾽ “οὐ δεῖ με κρίνεςθαι ἐφ᾽ οἷς ἀξιῶ rıuäcdar. Eustathius illud παραγραφικόν in antithetica incidere negavit:
Georgius fol 181v 19: πρὸς τοῦτο δοκεῖ πως ἀντιλέγειν Εὐςετάθιος οὕτως᾽ ὅτι ἐν μὲν «τοχαςμῷ, ἔνθα τὸ πεπραγμένον ἀνεύθυνον, εἰκότως τουτὶ ἐμπίπτει τὸ παραγραφικόν. ἐν μέντοι ταῖς ἀντιθετικαῖς, ἔνθα τὸ πεπραγμένον ἀδίκημα, οὐκ ἔχει χώραν ἐμπίπτειν. ἀναιδὲς Τὰρ τὸν ὁμολογοῦντα ἠδικηκέναι λέγειν ὡς οὐ χρή με κρίνεςθαι, ἀλλὰ μᾶλλον τιμᾶςθαι᾽ ταῦτα μὲν καὶ ὁ Εξὐςτάθιος.
c) Georgius fol. 186r — cf. p. 750. Agitur de antitheticis,
8 8. Ad statum negotialem (Sp. 164—166).
Πραγματική. Εἴδη.
a) ἔγγραφος καὶ ἄγραφος πραγματική.
Nilus (Gloeckner l. c. p. 84) fol. 141v: ἄλλοι δέ φαειν, ὧν eic Ecrı καὶ Εὐςτάθιος, ὅτι οὐχ ἁπλῶς (VII 594, 11 sqq. W) εἶπεν (164, 4) ‘and ῥητοῦ᾽, ἀλλὰ mpocéOnxe τὸ ᾿ζήτημα Exouca’, TOUTECTIV αὐτὸ τὸ craciqZóuevov Kal ζητούμενον, ὅταν τὸ cra- cıaZöuevov ῥητὸν ἧ᾽ ὥςτε ἔγγραφος μέν Ecrıv fj, ἀπὸ ῥητοῦ τὴν Znmcıv ἔχουςα, ἄγραφος δὲ f| μόνον ἀρχομένην ἢ καὶ μηδόλως ἔχουςα ῥητόν. |
Nilus (l. c. p. 84) fol. 142r (cf. VII 594, 18—26 W): 6 Εὐςετάθιος ὑπὸ τὸ ἀπίθανον ἀνάγει τὸ πρόβλημα λέγων, ὅτι ἀπίθανόν Ecrıv ἄνθρωπον ὄντα θείας προςηγορίας ἐρᾶν xal ἐφί- εςθαι. καὶ ἀπολογοῦνταί τινες, ὅτι τὸ παράδειγμα ἐκ Περικλέους, ὃς Ὀλύμπιος ὠνομάζετο᾽ ἀπορούμενος δὲ ὁ Εὐετάθιοε, διὰ τί οὖν καὶ ὁ Περικλῆς ἐκλήθη Ὀλύμπιος, φηςίν, ὅτι οὐκ αὐτὸς ἤτηςε τῆςδε τυχεῖν τῆς προςηγορίας, ἀλλ᾽ ὁ δῆμος τοῦτο ἐποίη- cev: εἶτα ἀπολογεῖται ὑπὲρ τοῦ τεχνικοῦ λέγων, ὅτι οὐκ ἀπί- θανον εἶναι τὸ τὸν Κλέωνα ὡς ἐπαιρόμενον, τοιοῦτος γὰρ ἦν, ἐρᾶν τῆς τῶν θεῶν mpocnYropíac κτλ.
Secundum Eustathium οὐδέποτε ὃ φεύγων κέχρηται τῷ ῥητῷ, cf.
Christoph. (l. c. p. 248) fol. 109r: ó δὲ Εὐετάθιος crovu-
1) Cf. etiam Gloeckner l. c. p. 84 x.
Quaestiones rhetoricae selectae. (TII 8 8, IV & 1) 133
δάζει δεῖξαι, ὅτι οὐδέποτε ὃ φεύγων κέχρηται Ti) ῥητῷ. ἐπιχειρεῖ δὲ οὕτως" ἀεὶ πρὸς τὸ ῥητὸν ὥρμηται fj διάνοια᾽ τοῦ ῥητοῦ οὖν μὴ προηγηςαμένου πῶς ἀπαντήζςει πρὸς τὸ ῥητὸν f] διάνοια;
Sub finem πράξεως περὶ τῆς πραγματικῆς haee ex Eustathii libro hausta nobis tradit
Georgius fol 219 v 14: ἕν δὲ τὸ λοιπὸν εἰρηκότες κεφά- λαϊῖιον τὴν προκειμένην εὐμπεραιύςζομεν πρᾶξιν, ἅμα δὲ αὐτῇ καὶ τὴν πραγματικήν. Εὐςτάθιος τάρ φηειν, ὅτι καθ᾽ ὅλου χρὴ τοῦτο ποιεῖν᾽ ἡνίκα μὲν ἐτγκιυμιάζειν τινὰ βουλόμεθα, πρὸς ἐλάτ- Tova χρὴ ποιήςαςθαι τὴν Avrırapadecıv, εἰ δὲ ψέξαι, πρὸς μεί- Cova. οὕτως γὰρ κεχρημένοι ἢ κατορθοῦμεν πάντως τὸν ckormóv f| οὐκ ἀποτυγχάνομεν. οἷον εἰ τὸν ᾿Αχιλλέα ἐξᾶραι ςπουδάςομεν, ποιηςόμεθα ἐγκώμιον Πατρόκλου" δῆλον γὰρ ὅτι ἀνδρειότερος ΤΙατρόκλου ὑπῆρχεν ᾿Αχιλλεύς. ὅςτα οὖν δείξομεν ἔχοντα τὸν ΤΤάτροκλον ἀγαθά, διὰ μεθόδου τὸν ᾿Αχιλλέα δείξομεν διπλα- ciova ἔχοντα ἀγαθά, ócov που καὶ ἀνδρειότερος" εἰ δὲ ψευςθῶ- μεν ἐπὶ ΤἸΤατρόκλου τῆς ἐλπίδος καὶ μὴ ἀποδείξωμεν ἐπ᾽ αὐτοῦ πλεῖετα ἀγαθά, οὐ τοῦτό που διελέγξει τὸν ckomóv. οὐ yàp ei!) οὐκ ἀγαθὸς ὁ Πάτροκλος, ἤδη mou καὶ ᾿Αχιλλεὺς κακός. οὕτως μὲν οὖν εἰ βουλοίμεθα ἐγκωμιάζειν. εἰ δὲ τοὐναντίον ψέξαι, ἀπὸ τῶν μειζόνων émyepnücouev. οἷον εἰ πρόκειται ἡμῖν εἰς ψόγον ᾿Αλέξανδρος, καταβαλοῦμεν τὸν Ἕκτορα, δεικνύντες αὐτὸν οὐδὲν ἔχοντα ἀρετῆς, ἀλλ᾽ ὅτι δειλός, ἄπειρος πολέμου, ἄβουλος, ἀεθε- νὴς καὶ ὅεα τοιαῦτα. καὶ δῆλον ὅτι ὅςα λέξομεν ἐπὶ "Exropoc, διπλαςίονα λέγειν ἁρμόςει ἐπὶ ᾿Αλεξάνδρου" Achevecrepoc τὰρ Ἕκτορος δήπουθεν ὁ ᾿Αλέξανδρος. καὶ πάλιν εἰ ςφαλῶμεν ἐπὶ Ἕκτορος, οὐκ ἤδη που καὶ τοῦ εκοποῦ ἐςφάλημεν. οὐ τὰρ εἰ μὴ κακὸς ὁ “Ἕκτωρ, ἤδη που καὶ ᾿Αλέξανδρος οὐ κακός. οὕτιυς ἄρα χρὴ ἐπὶ πάντων ποιεῖν τῶν κεφαλαίων. οἷον εἰ τὸ δυγατὸν ἐξετάςαι βουληθείημεν, τουτέςτιν ὅτι οὐ δύνανται ᾿Αθηναῖοι Φι- λίππῳ πολεμεῖν, dvobpauoüuev?) ἐπὶ τοὺς προγόνους, ὅτι οἱ πρόγονοι ὑμῶν, λέγοντες, οἱ τοκαύτην ἔχοντες δύναμιν, ἠδυνά- Touv ἁμιλλᾶςθαι πρὸς Φίλιππον" εἰ δὲ ἐκεῖνοι, πολὺ μᾶλλον ἡμεῖς. καὶ οὕτως ἐπὶ πάντων mowjcouev τῶν κεφαλαίων.
IV. De ceteris rhetoribus, quorum mentio apud Georgium oceurrit.
8 L De Anastaeio.*)
Anastasius rhetor Ephesius ex iis erat, qui iam apud ve- teres orationem, quam nos nune inter Demosthenieas Philippicam
1) trai. Reitzenstein: ei yàp οὐ P. 2) ἀναδράμωμεν P; cf. p. 731, adn. 1. 3) ὑμεῖς P, sc, ἀδυνατοῦμεν. 4) Desideratur Anastasius apud Westermann, Griech. Bereds.; neque
134 Ludovicus Schilling:
quartam numeramus, spuriam esse iudicarent. Meminit et; bominis et iudieii unus Iohannes Siciliota in commentario in Hermogenis librum περὶ ideWv compilato (Rh. Gr. VI 253 W), cum ad locum Demosthenicum (X 6) ab Hermogene (II 297, 31 Sp.) laudatum de voce μανδραγόραν haec commentatur: 'Avactácioc δὲ ὁ Ἐφέ- CIOC καί τινες τῶν τεχνογράφων ἐκ τῆς λέξεως ταύτης νοθεύ- ουςι τὸν λόγον ), quae ex antiquo quodam scholiorum Demosthe- nicorum corpore repetita esse app&ret. Unico huic testimonio alterum nostrum accedit idque gravissimum, quippe quo scientia nostra et de aetate et de scriptis Anastasii egregie augeatur. Nam cum priore testimonio id tantum constaret, Anastasium Iohanne Siciliota unde- eimi saeculi foetu superiorem esse, nunc firmum ratumque est eum vel Georgium Monum aetate superare, quem saeculum tulit quintum. Georgius enim eos se impugnare profitetur, qui iam ante ipsum contra Anastasium scripsissent. Atque cum ex Iohannis verbis nihil concludere liceret nisi de Demosthene scripsisse Anastasium, nunc integram cuvaywynv προβλημάτων eundem condidisse compertum habemus; atque bene recogitanti verba, quae Georgius e collectione illa attulit, Anastasi liber et indole et rerum tractatione consimilis fuisse tibi videbitur Sopatri compilationi „diaipecıc ζητημάτων“ inscriptae, quae ad nostram aetatem pervenit.
In status finitivi genere composito altera figura Hermogeni (IL 155, 7—9 Sp.) est ὅρος ὁ κατὰ cuAAnyıv ὀνομαζόμενος, ὅταν τοῦ φεύγοντος ἀντονομάζοντος d διώκων καὶ τούτῳ κἀκεί ὑπεύθυνον αὐτὸν εἶναι λέγῃ τῷ ὀνόματι. Ad haeo verba Georgius quaestionem XXXII. composuit, quam quinque capitibus distinxit, quorum ultimum in recensenda Anastasi sententia totum versatur. Primum Anastasi ipsa verba affert
Georgius fol. 143r 26: ’Avactäcıoc τὰρ ἐν τῇ cuvaqu rf τῶν προβλημάτων τοιαύτην ἡμῖν rrapadidwcı εημείωςειν᾽ ᾿ἐπειδὴ γὰρ τῶν κατὰ κρίειν ἔφαμεν εἶναι τὸ κατὰ εύὐλληψιν εἶδος, χρὴ ςημειώςεαςεθαι, ὅτι ξένον τι eópíckouev περὶ δωρεῶν ὄντα τὸν κατὰ cuAAnyıv, ὡς ἐπὶ τούτου᾽ νόμος τὸν τυραννοκτόνον μείζονι δωρεᾷ τιμᾶςθαι ἢ τὸν dpicréa: ἀνῆλθέν τις εἰς τὴν ἀκρόπολιν ὡς ἀναιρήςων τὸν τύραννον᾽ εὑρὼν ἐδίωξεν. ἀπελθὼν Ó τύραν- voc ευνήθροιςεν δύναμιν ὡς πολιορκήςων τὴν πόλιν᾽ οἱ δὲ ἐξελ- θόντες ἀντεςτρατεύοντο πρὸς τὸν τύραννον᾽ ἐν τῇ εὐυμπλοκῇ περιτυχὼν τῷ τυράννῳ ὁ πρότερον διώξας ἀπέκτεινεν καὶ τὴν τῶν τυραννοκτονούντων αἰτεῖ δωρεάν᾽ ἕτερος δὲ ἀντιλέγει, φά- ckuv αὐτὸν dpicréa μᾶλλον εἶναι᾽ 6 δὲ καὶ ἀριςτεὺς elvat. gna καὶ τυραννοκτόνος. τοῦτο κατὰ εὐλληψίν éctiv. τοῦ γὰρ ἀντι- λέγοντος ἀντονομάζοντος τὸ πεπραγμένον, ὃ αἰτῶν ἄμφω ευλ-
in Encyclopaedia, quam Wissowa restaurandam curat, lóous ei con- cessus est. 1) cf. Blass. Att. Bereds.* III 382.
Quaestiones: rhetoricae selectae. (IV & 1, 3) 135
λαμβάνει “ὅτι καὶ ἀριςτεύς εἶμι καὶ ruppavvokróvoc,! ὥςπερ xai éxeicé!) φηςῖν ὅτι καὶ βίαιος εἴ καὶ δημοείᾳ ἠδίκηςας.᾽ ταῦτα μὲν ᾿Αναςτάειος. — Tum Anastasi adversarios refellere. studet, denique ipse suum profert iudicium fol. 144r 30: ἡμεῖς bé φαμεν, ὅτι εἰ cKommcouev ἀκριβῶς, ὅλως οὐ cuvicraraı τὸ πρόβλημα᾽ πέπρακται γὰρ f| τυραννοκτονία τελείως καὶ ὑφ᾽ ἑνὸς καὶ τοῦ αὐτοῦ, καὶ ὁ αὐτὸς ἔπραξεν τήν τε ἀρχὴν καὶ τὸ πέρας" καὶ eicepxóuevoc?) ἐρεῖ ὅτι ᾿τυραννοκτόνος εἰμί" ἐγιὺ γὰρ καὶ ἐδίωξα τὸν τύραννον καὶ ἀπέκτεινα ᾿" καὶ οὐδεὶς αὐτῷ ἀντειπεῖν δυνή- cera ἀληθῆ τὰρ λέγει. εἰ δὲ τελείως πέπρακται f] τυραννοκτο- vía, πρόδηλον ὅτι ücóracroc Écran ἐπεὶ μηδὲν ἔχει ζητούμενον.
8 2. De Anepigrapho.’)
1. Georg. fol. 21r 31 (de ἐλέγχων ἀπαιτήςει) ef. sub Ulpiani fragmentis p. 763 fr. 2. |
2. In tractando status coniecturalis capite, eui est nomen βού- Ancıc, novam quandam huius capitis ediderat speciem ὁ ἀνεπί- Ypoapoc auctore
Georgio fol. 31v 30: ὃ δὲ ἀνεπίγραφος ἐν τῷ ἑαυτοῦ ὑμομνήματι καὶ ἀκούειον fuiv εἰςφέρει βούληςιν. gndà γὰρ ὅτι ἔςτι, καὶ ἢ παράδοξον, εὑρεῖν βούλησιν ἀκούειον, ἣνίκα φαμέν “ἠβούλου τύψαι, ἐμέθυες Yüp* ἠβούλου ὑβρίςαι, ὠργίζου γὰρ καὶ ó θυμός cou ἐπεκράτηςεν.᾽ οὕτως μὲν ἐκεῖνος, icréov δὲ ὅτι τῶν ἀτοπιυτάτιυν ἂν εἴη εἰπεῖν βούληςειν ἀκούειον.
3. Technici quidam posuerant hoc (Georg. fol. 44r 7): 09 xpn- cöneda ἀντιλήψει (seil. τῷ κεφαλαίῳ τοῦ croxocuot) ἐὰν μιςῆται ") παρὰ τοῖς, δικατταῖς τὰ cnuela καὶ διαβάλλεται, ὡς ἐπὶ τούτου" νέος πλούειος ἐκ δημοκρατουμένης πόλεως ὑπάρχων ἐξ ἀςτυτγεί- TOVoC τυράννου κόρην ἐμνηςτεύςατο καὶ κρίνεται τυραννίδος éri- Becewc. ἐνταῦθα τὸ πεπραγμένον ἄγαν μιςεῖται παρὰ τοῖς κρι- ταῖς καὶ διαβάλλεται (105^) τὸ ἐκ δημοκρατουμένης ὄντα πόλειυς, ἐν fj μιςοῦςει τὸ δουλεύειν καὶ τοὺς τυράννους ἀποςτρέφονται, uvncreucacOai τυράννου θυγατέρα, Tor(apo0v οὐ προβάλλεται ἐνταῦθα ἐπὶ ri) πεπραγμένῳ ἐξουείαν λέγων "EEecri μοι τυράν- vou κόρην uvnicteucacdaı.” Quod impugnat 6 ἀνεπίγραφος teste Georgio fol. 44r 20: τοῦ τοιούτου καλῶς ἔχοντος ὁ ἀνεπί- γραφός qncv ὅτι τοὐναντίον ἐπὶ τῶν τοιούτων, τῶν picou- μένων, χρηςτέον τῇ ἀντιλήψει, ἵνα τὸ δοκοῦν εἶναι καθ᾽ ἡμιῶν
1) Ergo Anastasius in eis, quae paulo ante disputaverat, etiam mpö- βλημα tritissimum illud tractaverat,
2) sc. elc τὸ dıkacrhptov, ν
3) Apud Walz. saepius occurrit. — Gloeckner 1. c. p. 7.
4) καὶ (= καὶ el) pro ei καὶ secundum serioris aetatis sermonem Keil: xai P.
δ) μιςεῖται 1". 8) om. P. 1) rouvavriwv pr. m P.
136 Ludovicus Schilling:
διὰ τῆς προβολῆς τῆς éEoucíac ἀπολυεώμεθα᾽ ἐν τοῖς γὰρ roi ούτοις, Pnciv, τὰ εημεῖα cxebóv ὑπεύθυνα εὑρίεκεται καὶ δέονται τῆς ἐκ τῆς ἀντιλήψεως ἐπικουρίας, ὡς ἐπὶ τοῦ τοὺς ἀποκηρύ- κτους τρέφοντος᾽ ἐνταῦθα cyebóv τὸ πεπραγμένον ὑπεύθυνον, τοῦ κατηγόρου λέγοντος, ὅτι ᾿οὺς οἱ νόμοι ἀπεκήρυξαν, τρέφεις καὶ ὧν οἱ δικαςταὶ κατέγνωςαν, ὥςτε καὶ τοὺς νόμους ἀδικεῖς καὶ τοὺς δικαςτάς.᾽ διὰ τοῦτο, pnciv, χρηςόμεθα μάλιςτα ἄντι- λήψει, ἵνα διὰ τοῦ προβάλλεςεθαι é£oucíav δείξωμεν τὸ ἀνεύθυ- γον. ταῦτα μὲν Ó ἀνεπίγραφος. écrit δὲ πρὸς τοῦτο εἰπεῖν͵ ὅτι ὡς ἔοικεν ὁ ἀνεπίγραφος ὅτι μὲν ἐνδέχεται ἐμπεςεῖν ἐπὶ τούτων ἀντίληψιν ἐςκόπηςεν᾽ τί δὲ ἀποβήςεται ἐκ τούτου τῷ κεχρημένῳ οὐκ ἐλογίςατο κτλ.
4. Georgius fol. 46 v 24 sqq. cf. supra p. 720 (Εὐςτάθιος καὶ ὁ Aveniypapoc). De ἀντιληπτικῷ et ἀντιλήψει.
5. Georgius fol. 101r 25 de προβολῇ cf. p. 694.
6. Georgius ut Metrophanis praeceptum (quod infra p. 747 fr. 2 exscriptum invenies) refellat, haec disputatur fol. 125r 1: Ecrı δὲ ῥᾳδία τῶν λεγομένων fj ἀνατροπή᾽ δείξομεν πᾶν τοὐναντίον, ἐν (p (i.e. ubi) πρὸς αὐτὸ φέρεται τὸ ἔγκλημα fj ζΖήτηεις, ἀλλ᾽ ἐφ᾽ ἕτερον μετερχόμεθα. τοῦ μὲν οὖν προτέρου τοιοῦτόν écm παράδειγμα᾽ κενοτάφιόν τις διορύξας κρίνεται τυμβωρυχίας. τοῦτο γὰρ τὸ πρόβλημα ὁ ἀνεπίγραφός φηεῖν ἔχειν τὴν δρικὴν Zi- τῆςιν. οὐ πρὸς τὸ ἔγκλημα, ἀλλ᾽ ἐφ᾽ ἕτερόν τι μεταφέρομεν τὴν ζήτηςιν, οὗ ἀποδειχθέντος ευναποδείκνυται καὶ τὸ ἔγκλημα τὸ γὰρ ἔγκλημά Ecriv fj τυμβωρυχία᾽ γίνεται δὲ οὐ περὶ τούτου f ζήτηςις, ἀλλὰ περὶ ἑτέρου. ζητοῦμεν τὰρ εἰ τὸ κενοτάφιον τύμβος. μετὰ δὲ τὴν τούτου ἐξέταςιν ἤτοι ἀπόδειξιν ἑκάτερος τὸ οἰκεῖον ευνάξει, ὃ μὲν φεύγων οὕτως" “εἰ δέδεικται ὅτι τὸ κενοτάφιον οὐ τύμβος), δῆλον ὅτι οὐδὲ ἐγὼ τυμβωρύχος.᾽ 6 dE κατήγορος οὕτως᾽ “Ei δέδεικται ὅτι τύμβος τὸ κενοτάφιον, δῆλον ὅτι καὶ ci τυμβωρύχος.᾽ ὁ δέ γε Εὐςτάθιος ἄλλως κτλ. (cf. supra p. 726).
7. Hermogenes docuit in statu finitivo caput quodlibet anti- theticorum dilui μεταλήψει, μετάληψιν rursus ἀντιλήψει p. 154, 11: τούτῳ (sc. capiti ἀντιλήψεως) δὲ ἕπεται ἀναγκαίως f μετάληψις et 154, 18: μεταλήψεως δὲ εὑρεθείςης πάντως Tic ἔςται καὶ ἀντί- ληψις; ex quibus prius illud occupaverat Eustathius (cf. p. 727), cuius reprobata sententia Georgius ad Anepigraphum se convertit, qui de membro posteriore dubitationes moverat; cf.
Georg. fol. 180r 31: ἠλέγχθη τοίνυν ὁ εὐεταθίου λόγος καὶ καλῶς ἔφη μᾶλλον ὁ '€puovévnc ἀναγκαίως ἕπεςθαι πρὸς μίαν τῶν ἀντιθετικῶὼν τὴν μετάληψιν. ὁ δὲ ἀνεπίγραφος πρὸς μὲν τὴν μετάληψιν (quae sequitur τὴν Avridecıv, status definitivi caput) οὐκ ἐνίεταται, ἀλλ᾽ ἐπὶ τῆς ἀντιλήψεως μᾶλλόν gna μὴ
1) ὅτι οὐ τὸ κενοτάφιον τύμβος P: corr. Keil.
Quaestiones rhetoricae selectae. (IV 8 2) 131
εἶναι τὸν λόγον ἀληθῆ᾽ οὐ γὰρ ἐπὶ riv üvnOerkxüv οἷόν TÉ ἐςτιν ἐμπίπτειν ἀντίληψιν ὡς ἐπὶ τούτου" εὐνεχίῶς τῶν ετρατιω- τῶν ἐπὶ τὸ τεῖχος καταφευγόντων ὃ ςτρατηγὸς τὸ τεῖχος διέρ- ρηξεν᾽ ἀπελθόντες οἱ ςτρατιῶται ἐνίκηςαν καὶ κρίνεται 6 crparn- γὸς δημοςίων ἀδικημάτων" fj ἀντίθεεις “ὅτι τὸ τεῖχος διέρρηξας. “ἀλλ᾽ ἐνίκηςα,᾽ φηςείν᾽ πρὸς τοῦτο ἕπεται μετάληψις “ἀλλ᾽ οὐκ ἐχρῆν τοῦτον τὸν τρόπον εὐεργετῆςαι τὴν πόλιν.᾽ λοιπὸν οὐχ οἷόν τε, φηείν, écriv ἀντίληψιν ἐπάγειν. πῶς τὰρ (ἂν) εἴποι ὃ ςτρατηγὸς ὅτι ἔξεςτι τὸ τεῖχος διαρρῆξαι; ὥςτε, φηείν, ἐπὶ τῶν ἀντιθετικὼν οὐχ οἷόν τε ἐμπίπτειν ἀντίληψιν" οὐ yüp ἐπὶ τῷ ἀδικήματι ἐξουςίαν προβάλλεται ὃ φεύγων ἔνθα καὶ αὐτὸς ὁμολογεῖ τὸ ἀδίκημα. ταῦτα μὲν 6 ἀνεπίγραφος. icréov δὲ ὅτι οὐ καλῶς λέγει, ἐπεὶ μὴ φέρεται ἣ ἀντίληψις πρὸς τὸ ἀδί- κημα, ἀλλὰ πρὸς τὴν μετάληψιν. ἐκείνου γὰρ λέγοντος ᾿ἀλλ᾽ οὐκ ἐχρῆν κατὰ τοῦτον εὐεργετῆςαι τὸν τρόπον τὴν πόλιν᾽ ém- φέρει ὁ φεύγων πρὸς αὐτὸ τὴν ἀντίληψιν "EEecri μοι καθ᾽ ὃν ἂν βούλωμαι τρόπον εὐεργετῆςαι τὴν πόλιν.ἢ
8. Doctrinam suam de Ὑνιύμῃ, quae inter status definitivi capita numeratur, Georgius tribus quaestionibus complexus est, quarum prima cum Eustathio confligit (cf. supra p. 727 sq.), altera Anepi- grapho se addicit:
Georgius fol. 134v 14: δεύτερόν écr κεφάλαιον, 6 qnav ὃ ἀνεπίγραφος. ἐκεῖνος τὰρ ἔφη, ὅτι ἣ γνώμη μετάθεείς écriv αἰτίας. τοῦ γὰρ κατηγόρου λέγοντος αἰτίαν “ὅτι ἐπανετείνιυ τὴν χεῖρα ἐφ᾽ ὕβρει᾽, 6 φεύγων ἑτέραν μετατίθηςι λέτων “οὐκ ἐφ᾽ ὕβρει, ἀλλὰ εωφρονίςαι αὐτὸν βουλόμενος, ἐπεὶ προπετής Ecrıv.’ λέγομεν δὲ καὶ ἡμεῖς, ὅτι ἀληθῆ λέγει ὃ ἀνεπίγραφος. μετά- θεεις γάρ écriv αἰτίας, ἀλλ᾽ ἐμπίπτει ἐνταῦθα οὐχ ὡς κεφάλαιον, ἀλλ᾽ dic ἐπιχείρημα. τοῦτο μέντοι χρὴ τινώςκειν, ὅτι ἔν τιειν οὐχ εὑρίςκει εἰπεῖν αἰτίαν 6 φεύγων, λοιπὸν ἐξ ἀπορίας biacu- pei?) τὸν λόγον οὕτως" ὅτι ἄτοπόν ἐςτιν (ἐπὶ 7 τὴν γνιύμην καταφεύγειν καὶ ἀδήλους ἐρευνᾶν αἰτίας, ἐξὸν ἐκ τῶν πεπραγμέ- vuv καὶ προδήλιων ποιεῖεθαι τὰς ἀποδείξεις, οὕτω γοῦν διαςύ- pac τὸν λόγον παρέρχεται καὶ μέτεισιν ἐπὶ ἕτερον. ἐν τούτοις καὶ τὸ δεύτερον κεφάλαιον᾽ (Crpirov δέ ἐςτι κεφάλαιον.» "} τοῦτο᾽ χρὴ rap yıvwckeıv, ὅτι 4j γνιύμη ἐπιλογική Ecrıv κτλ.
9. In fine quaestionis XXXV., quae est de ἀντιλήψειυς eapiti- bus, haec exhibet
Georgius fol. 156r 19: λοιπὸν ζητήσιυμεν, πῶς ὁ τεχνικὸς ἀνωτέρω μὲν ἐν τῇ ψιλῇ ἀπαριθμήςει τῶν κεφαλαίων καὶ τὸν ἀνθοριςμὸν ἔταττεν λέγων (stat. 157, 6) “ὅρῳ καὶ τοῖς ἑπομένοις τῷ ὅρῳ μέχρι τοῦ πρός tı’, ἐνταῦθα δὲ ἐν τῇ κατὰ μέρος ἐρ- γαςίᾳ οὐκ ἔταξεν τὸν ἀνθοριςμόν, ἀλλ᾽ ἐκ τοῦ ὅρου μετέβη ἐπὶ
1) add. Keil. 2) "contra id’, 8) biacópe P. 4) add. Keil, 5) lacunam explevit Keil.
138 Ludovicus Schilling:
τὸν εὐυλλογιςμόν (stat. 157, 24). fj οὖν. Exeice κακῶς “λέγει ἢ ἐνταῦθα. ὅμως δὲ πιθανώτερον. ἐπενεχθῆναι μετὰ τὸν ὅρον τὸν ευλλογιςμόν. ἀντίκεινται γάρ, εἴ τε ὃ μὲν ὅρος διαχωρίζει, ὁ δὲ ευλλογιςμὸς cuvámTet. οὕτως τοῦ τεχνικοῦ εἰπόντος διαφωνία τις ἐγένετο παρὰ τοῖς τεχνικοῖς.) οἱ μὲν γάρ φαειν, τουτέςτιν ὁ ἀνεπίγραφος, ὅτι ἀεὶ ἐμπίπτει ὁ ἀνθοριςμὸς ἐν τῇ ἀντι- λήψει ὁ δὲ Μινουκιανὸς τὴν ἐναντίαν βαδίζων ὁδόν qnav, ὅτι οὔτε ἀνθοριςμὸς ἐμπίπτει οὔτε ευλλογιομός. ἀλλ᾽ ἐκείνοις οὐ πειςτέον, ἅτε ἀναποδείκτως τὰ οἰκεῖα προφέρουει δόγματα κτλ.
10. Georg. fol. 216r 7 de legitimo in statu negotiali ef. sub Athanasio fol. 215vsq. p. 742 fr. 7).
8 3. De Athanasio.?)
1. Num ipsa testium productione in statu coniecturali res profliga- retur, cum alii rhetores quaesiverunt tum Georgius et Athanasius; atque cum Athanasius docuisset testimonia non ad ipsum crimen refellendum, sed ad indicia confirmanda, utpote quibus solis applicari possent, adhiberi, ita ratiocinatur
Georgius fol. 19v 14: τρίτον δέ écriv, ὧς ἔφαμεν, κεφά- Àaiov, ei παραγομένων μαρτύρων ἔτι μένει f| croxacruga| ζήτηςις" εἰ γὰρ πάρειει, pací, μάρτυρες καὶ ἐλέγχουει τὸν κρινόμενον, οὐδὲν ἔτι ζητοῦμεν, ὁμολογούμενον γὰρ ἔςται τὸ πρᾶγμα. AEYo- μεν δὲ πρὸς τοῦτο, ὅτι εἰ παραγομένων τῶν μαρτύρων ευνήνει τοῖς λεγομένοις καὶ μηδὲν εἶχεν ἀντειπεῖν, ἀληθὲς ὅτι ἀζήτητον τὸ λοιπὸν κατελίμπανε τὸ πρᾶγμα. νυνὶ δὲ eumopficei τι λέγειν ὁ φεύγων πρὸς τοὺς παραγομένους μάρτυρας᾽ διαβάλλει γὰρ αὐτοὺς οὐκ ἀληθῆ μαρτυρήςαντας, ὡς ἐχθρούς, ὧς χρήματα εἴλη- φότας καὶ ὅςεα τοιαῦτα. εἰ δὲ καὶ f| τῶν μαρτύρων παραγωτγὴ ἐπιδέχεται ἀντιλογίαν, εὔδηλον ὅτι οὐδὲν λυμαίνεται τὴν cro- χαςτικὴν ζήτηςειν fj τῶν ἐλέγχων παραγωγή, ἐπεὶ μὴ πάντῃ ποιεῖ τὸ πρᾶγμα qavepóv: μαρτυρήςει δὲ τῷ λόγῳ xol fj τοιαύτη πλοκὴ κτλ. .... fol. 20r 17: ἐδείχθη τοίνυν, ὧς οὐκ ἀπόχρη πρὸς τὴν κρίειν fj τῶν μαρτύρων παραγωγή, οὐδὲ ἱκανή écriv δια- φθεῖραι καὶ διαλῦςαι τὴν ςτοχαςτικὴν ζήτηςιν. "Agavácioc δὲ Epicrncıv ἐνταῦθα λέγων, ὅτι ᾿ πῶς γὰρ ὅλως ἤμελλεν ὁμολοτου- μένην ποιῆςαι τὴν ζήτηειν N τῶν μαρτύρων rapa, ἔνθα πρόςει- ειν οὐ πιςτουμένη τὸ ἔγκλημα, ἀλλὰ μᾶλλον τὰ εημεῖα; καὶ δῆλον ἐκ τοῦ Λυείου (-ἰα P) τῶν γὰρ ςημείων παραφέρει μαρτυρίας" εἰ δὲ τὰ εημεῖα πιςτοῦνται οἱ μάρτυρες, εὔδηλον ὅτι μένει πάλιν ἀμφιβαλλόμενον τὸ ἔγκλημα. ταῦτα μὲν ὁ ᾿Αθανάειος. ἀλλὰ πρός γε τοῦτο ἴεως τις ἀπορήεειεν κτλ. ... fol. 21r 15: ὁμοίως δὲ οὐκ ἠβουλόμεθα τὸν ᾿Αθανάειον εἰπεῖν, ὧς μόινος τοῖς εη-
1) cf. W V 817, 22; VII 488, 16; Syrian. II 188, 18. 2) Westermann, Gesch. d. Bereds. I 8 54, 4 et 104, 13; Gloeck- ner l. e. p. 908q4.; Walz IV 369, V 358, VII 482. 611. 612. 619. 921.
Quaestiones rhetoricae selectae. (IV 8 3) 139
μείοις προςέρχονται αἱ μαρτυρίαι καὶ ἐγκλήματα yüp πολλάκις πιςτοῦνται αἱ μαρτυρίαι.
2. Τὰ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους si communia!) essent, δδσι- satori neque ἀντίληψιν neque πιθανὴν ἀπολογίαν adhibendam esse docuit Athanasius teste
Georgio fol. 37v 11: “εἰ δὲ κοινά écriv rà dm” ἀρχῆς ἄχρι τέλους, καὶ τὰ ἑξῆς κεφάλαια ἔςται κοινά.᾽ ταῦτα καλῶς τοῦ τεχνικοῦ (II 145, 20 Sp.) εἰρηκότος, ὁ ᾿Αθανάειος καινόν τι ἡμῖν εἰςάγει λέγων, ὅτι bei yıyıbckeıv, ὧς οὐ χρήςεται ὃ κατή- Yopoc οὔτε ἀντιλήψει οὔτε πιθανῇ ἀπολογίᾳ, ἡνίκα κοινὰ dci) ταῦτα τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, ὡς εἶναι μόνην κοινὴν τὴν μετάθεειν τῆς αἰτίας. καὶ ταῦτα εἰπὼν παρῆλθεν, λόγον ὅλως μὴ δούς. ἔςτι δὲ εὔηθες τὸ λεγόμενον. πρῶτον μὲν γὰρ fj πιθανὴ ἀπολογία ἢ αὐτὴ πάντως εὑρίςκεται ἢ τὸ ἀντ᾽ αὐτῆς᾽ ἔςτι δὲ (r0»?) ἀντ᾽ αὐτῆς τὸ καλούμενον παρὰ φιλοςόφοις μὴ àávricrpégov . . . fol. 38r 27: δέδεικται τοίνυν, ὅτι κέχρηται ὃ bubkuv τῇ πιθανῆ ἀπολογίᾳ ἢ τῷ ἀντ᾽ αὐτῆς" ἐπειδὴ δὲ καὶ περὶ τῆς ἀντιλήψεως ἔφαςκεν ὁ ᾿Αθανάειος, ὅτι οὐ χρήςεται αὐτῇ ὃ διιύκιωωυν, ἱςτέον ὅτι τὸ τοιοῦτο μέθοδος τεχνικὴ οὐ κωλύει, ἀλλὰ ἐκ τῶν φερο- μένων προβλημάτων ἐτεκμαίρετο, ἐπεὶ μὴ εὗρεν ἐν αὐτοῖς τὸν διώκοντα κεχρημένον τῇ ἀντιλήψει" ἡμεῖς δὲ λέγομεν, ὅτι οὐδὲ τὰ ἄλλα κεφάλαια πάντως éumimrouciv" ἔςθ᾽ ὅτε yàp ἣ ὕλη οὐκ ἐπιχορηγεῖ ἀεὶ ypricacdan. | Quod postquam probare studuit, Georgius capiti finem imposuit hune: (fol. 39r δ): δεδεικται τοίνυν, ὅτι xai ὁ διώκων χρῆται τῇ ἀντιλήψει, ei &mxopnrnce N ὕλη, rourécriv εἰ εημείοις χρήςεται ὁ φεύγων. ἀφ᾽ ὧν ὁ κατήγορος ἔπραξεν.
3. Dissertationem XXIX περὶ τῆς dvrıdecewc inseriptam in quattuor quaestiones Georgius digessit, quarum alteram voluit esse, num Avridecıv ubique adhibere liceret (ei ἀεὶ ἐμπίπτει); atque post- quam Metrophanis (cf. p. 747) et Anepigraphi (p. 736) sententias magno, ut assolet, strepitu verborum impugmavit, ad Athanasium se convertit:
Georgius fol. 125v 25*): "Adaväcıoc δὲ ἑτέραν fjutv διά- KpIcıv ἀποδέδωκεν, ὡς ἀπὸ τῶν τοῦ τεχνικοῦ croxaZöuevoc‘ ἔφη γὰρ οὕτως ἐν τῷ κειμένῳ ὁ “Ἑρμογένης (II 154, 6 Bp.) 'fj δὲ ἀντίθεεις ἐνταῦθα μὲν οὐκ ἐμπέπτικεν, ἐπὶ δὲ ἄλλιυν εὑρίςκεται ζητημάτων πολλάκις.᾽ ἐνταῦθα μέν, φηείν, οὐκ ἐμπέπτιυκεν, TOU- τέςτιν ἐπὶ τοῦ προκειμένου Öpıkod προβλήματος — φημὶ δὲ τὸ τοῦ φιλοςόφου τοῦ πείταντος τὸν τύραννον ἀποθέςθαι τὴν TU- ραννίδα καὶ αἰτοῦντος τὴν δωρεάν — ἐπὶ τούτου φηςὶν ὁ τεχνι- κὸς τοῦ προβλήματος οὐκ ἐμπίπτει ávríOecic, ἐπὶ δέ τε ἑτέριων
1)1. 6. ab accusatore et reo adhiberi possunt.
2) Coniunctivum nolui corrigere, quamquam Georgius coniunctioni ἡνίκα indicativum subiungere solet; sunt enim haee Athanasi verba.
3) add. Keil. 4) cf. etiam cap. II 8 2.
140 Ludovicus Schilling:
ζητημάτων ἐμπίπτει πολλάκις. ταῦτα τοῦ Ἑρμογένους εἰρηκότος ὁ ᾿Αθανάειος ὥςπερ ἐκ τῶν τοῦ τεχνικοῦ «ςτοχαζόμενος πλέκει τὸν κάνονα ἤτοι τὴν μέθοδον καί @ncıv, ὅτι ἐν ταῖς μὲν περὶ δωρεῶν ὁρικαῖς ζητήςεειν οὐκ ἐμπίπτει fj dvriOecic, ἐν δὲ ταῖς κατὰ κρίειν μᾶλλον. εἶτα καὶ λόγον ἀποδίδωςι φάςκων, ὅτι ἐν ταῖς ἀντιθετικαῖς ἀδίκημα πάντως ἐςτίν, ὥςτε οἰκειότερον ἐμ- πίπτειν τὴν ἀντίθεειν ἐν ταῖς κατὰ xpicıv Znrüceciv, ἐν αἷς ἀδί- κημα ἐξετάζεται᾽ οὐ γὰρ ἐν ταῖς περὶ δωρεῶν, ἐν alc οὐκ Écnv ἀδίκημα. ἀλλ᾽ ἔςτι καὶ τὸν "A0avacíou λόγον ῥᾳδίως ἀνατρέ- war!) τὸ μὲν πρῶτον, ὅτι ἤδη δέδεικταί τινα κατὰ xpicıv?), ἐν οἷς οὐκ ἐμπίπτει ἀντίθεεις, ὥςπερ ἐπὶ τοῦ κρινομένου ἱεροευλίας καὶ τοῦ κρινομένου τυμβωρυχίας᾽ ἐν τούτοις ἀπεδείξαμεν, ὡς οὐκ ἐμπίπτει μία τῶν ἀντιθετικῶν. φέρε δὲ νῦν καὶ τὸ ἕτερον ἀναςκευάςωμεν CKEAOC?) δεικνύντες, ὡς καὶ ἐν ταῖς περὶ δωρεῶν εὑρίεκεται ἐμπίπτουςα μία τῶν ἀντιθετικῶν, ὡς ἐπὶ τοῦ πολεμίων ἐπελθόντων ἐχειροτόνηςε πόλις δύο ςτρατηγούς, τὸν μὲν ἐπὶ τῇ φυλακῇ τῶν τειχῶν, τὸν δὲ ἕτερον ἐπὶ τοῦ ςτρατοπέδου᾽ cuußa- Adv ἡττήθη᾽ ἐπανῆλθεν εἰς τὸ τεῖχος, ἀνοίγειν αὐτῷ τὰς πύλας τὸν ἕτερον αἰτούμενος. ὁ δὲ οὐ μόνον οὐκ ἀνέῳξεν, ἀλλὰ καὶ ἐβόηςε πρὸς αὐτὸν “ἀπελθὼν μάχου᾽" καὶ ἐπελθὼν αὖθις τοῖς πολεμίοις, ἐνίκηςεν᾽ xai ἀμφιςβηςοῦςει τῆς δωρεᾶς ὅ τε ἐπὶ τῶν τειχῶν crparnyöc καὶ ὁ ἐπὶ τοῦ ςτρατοπέδου. ἐνταῦθα ὁρικὴ cuvécrnke ζήτηςις κατὰ ἀμφιςβήτηςιν δωρεᾶς καὶ ἐμπίπτει ἀντι- «τατικόν. εἴποι γὰρ ὁ ἐπὶ τοῦ crpatonedou crpamyöc "εἰ καὶ ἠδίκηςα δραπετεύςεας τὸν πόλεμον, ἀλλ᾽ ὠφέληςα τὴν πόλιν" ἐκ τούτου γὰρ διεςπαρμένοις τοῖς πολεμίοις ἐπελθὼν ἐνίκηςα.᾽ οὐ μόνον δὲ οὗτος, ἀλλὰ καὶ ἐκ τοῦ ἑτέρου ἀντιςτατικὸν ἐμπίπτει. ἐρεῖ Yàp καὶ αὐτός “εἰ καὶ ἠδίκηςα ἐν ἀνάγκῃ τῷ ςτρατηγῷ μὴ ἀνοίξας τὰς πύλας, ἀλλ᾽ οὖν γε τὴν πόλιν εὐεργέτηςα᾽ τοῦτο γὰρ αὐτὸ τῆς νίκης γέγονεν αἴτιον. ὥςτε οὐκ ἀληθὴς ὁ 'A0a- vacíou λόγος" ἰδοὺ γὰρ καὶ ἐν ὅρῳ περὶ δωρεῶν ἐμπίπτει ἀντίθεεις.
4. Georgius fol. 134r 30 de γνώμῃ: of. p. 728.
5. In eapite XXXIII. Georgius tertio loco de expolitione et usu eius figurae agit, quae in statu definitivo κατ᾽ dugicfr'imav audiebat fol. 145v 18: καὶ ὃ μὲν τεχνικὸς οὕτως φηςείν (II 156, 19) “καὶ τοῦτον δὲ παραπληείως διαιρήςεις, κεφάλαιον ἀντιτιθεὶς κεφαλαίῳ᾽ οὐ προςδιέςετειλεν δέ, ποίοις διπλοῖς χρηςόμεθα καὶ ποίοις οὔ. καλῶς τοίνυν Εὐεςτάθιός Pncıv (sf. supra p. 729)... fol. 146 r 25: ᾿Αθανάειος δὲ ἑτέραν καλλίετην ἡμῖν παραδίδωτει «ημείωςιν᾽ οὐ χρηςόμεθα γὰρ ἐν τοῖς κατὰ ἀμφιεβήτηςιν, φηείν, ὅλως ευλλογιςμῷ᾽ xoi fj αἰτία αὕτη ὁ ευλλογιςμὸς «κοπὸν ἔχει εἰς ταὐτὸν ἄγειν τὰ πεπραγμένα τοῖς λείπουςειν, καὶ τὸ παρει-
1) Cf. etiam Gloeckner 1]. c. p. 82 sq. et p. 91 g. 2) Scil. ópixal Zntficeic.
3) Ad schol. rec. Aeschyl. Sept. 91 (p. 818 De.) τὸ μὲν ἕν cx&oc εἷ- πεν κτλ. provocat Keil.
Quaestiones rhetoricae selectae. (IV $ 3) 141
μένον écrl μᾶλλον τὸ ὁμολογούμενον καὶ xoipubrarOV!), διόπερ ὡς αὐτοῦ καιρίου ὄντος τοῦ παρειμένου ςπουδάζομεν παρα- πλήςειον αὐτῷ “) δεῖξαι τὸ πεπραγμένον, ὡς ἐκ τούτου θηριύμενοι τὴν τοῦ ζητουμένου ἀπόδειξιν" καὶ ἀγαπητὸν ἣτούμεθα, εἰ δυνη- ςόμεθα ὅμοιον ἀποδεῖξαι τὸ πεπραγμένον τοῖς παρειμένοις, οἷον iepocuMa ἐςτὶ τὸ ὑφελέεθαι ἐξ ἱεροῦ χρήματα ὁ bé φηξιν "iepo- cula ἐςτὶ τὸ ἱερὰ ὑφελέεθαι χρήματα᾽. λοιπὸν τούτου καιρίου ὄντος καὶ ὁμολογουμένου, ςπεύςει ὃ κατήγορος ταὐτὸν ἀποδεῖξαι τὸ πεπραγμένον τοῖς λείπουςιν, εἰ δὲ τοῦτο οὕτως ἔχει, οὐκ χρήςεται οὐδέτερος τῶν ἀμφιςβητούντων τιὼ ευλλογιςμῷ" βλάψει γὰρ τὸν) κεχρημένον, ἐπεὶ δείξει. τὸ τοῦ ἑτέρου péyicrov, ςπεύδων τὸ ἑαυτοῦ Icov ἀποδεῖξαι τῷ τοῦ ἑτέρου" ὃ τὰρ αὐτιῷ πέπρακται, τοῦτο TW ἄλλῳ παρεῖται. οἷον τὸ τυραννοκτονῆςαι ἔςτιν τὸ καθελεῖν τινα τυραννικοῦ ἀξιώματος" ὁ bé φηςιν “οὔ, ἀλλὰ τὸ ἀποκτεῖναι τὸν TÜpavvov’, λοιπὸν εἰ ευλλογιςμὸς évé- πιπτεν, οὕτως ἂν ἐχρώμεθα ἀλλὰ ταὐτόν Ecrı τὸ) καθᾶραί τινα τυραννικοῦ ἀξιώματος Td) ἀποκτεῖναι. εἰ δὲ τοῦτο ἔλεγεν, «κόπει τὴν βλάβην" τὸ τὰρ τοῦ ἐναντίου δείκνυςειν μεῖζον τοῦ οἰκείου, ἀγαπητὸν νομίζων, εἰ δυνηθείη δεῖξαι τὸ ἑαυτοῦ τιὺ τοῦ ἐναντίου παραπλήεσιον. εὐλόγως οὖν οὐ κέχρηται οὐδέτερος αὐτῶν τῶν ἀμφιςβητούντων ") τῷ ευλλογιςμῶ.
6. Hermogenes hoc fecit initium capitis de ἀντιλήψειυς statu (II 157, 1): 'H δὲ ἀντίληψις διαιρεῖται προβολῇ, μορίοις dı- Kalov, Tpocumu, ὅρῳ καὶ τοῖς ἑπομένοις τῷ ὅρῳ μέχρι τοῦ πρός τι, αὐτῇ τῇ ἀντιλήψει, μεταλήψει, ἀντιθέςει, ἑτέρᾳ μετα- λήψει, θέςει, ποιότητι καὶ γνώμῃ. Qua in expolienda dispositione cum de duobus quae exhibet μεταλήψειυς capitibus paucissima haee ediderit verba (158, 7): εἶθ᾽ ij μετάληψις évcrácei μὲν εἰ éfyu- poin, ὅτι οὐδὲ ἔξεςτιν, ἀντιπαραςτάςει δὲ ὅτι ei καὶ éEecriv, ἀλλ᾽ οὐκ ἐπὶ τούτοις, οὐδὲ τοιαῦτα et (158, 18) ἑτέρα μετάληψις, ἄλλως ἔδει ευμβουλεύειν, rhetores qui eum commentati sunt, aceu- ratius quaerere instituerunt, quibus nominibus f| μετάληψις et Jn ἑτέρα μετάληψις inter se differrent; qua de quaestione haec habet
Georgius fol 163v 6: καὶ λέγομεν, ὅτι διαφέρουςι (seil. duae illae μεταλήψεις) κατὰ δύο τρόπους" πρῶτον ὅτι ἣ àvu- τέρω μετάληψις πρὸς αὐτὸ φέρεται τὸ πρᾶγμα, τουτέςτιν πρὸς τὴν ἀντίληψιν, οἷον ᾿ἔξεςτί μοι φονεῦςαι μοιχόν᾽, ᾿ἀλλ᾽ οὐ Tpıca- ριςτέα᾽" πρὸς αὐτὸ οὖν τὸ πεπραγμένον φέρεται. fj δὲ δευτέρα μετάληψις οὐχ οὕτως οὐ γὰρ πρὸς τὸ πεπραγμένον ἁπλιῶς φέρεται, ἀλλὰ πρὸς τὴν ποιότητα τοῦ πεπραγμένου" f| yàp ἀντί- θεεις ποιότητα τοῦ πεπραγμένου mapicrncv: olov "ebepyernca μᾶλλον τοὺς ἐμπόρους᾽" οὐ Yap ἁπλῶς τὸ πρᾶγμα ὑπαγορεύει,
1) καιριότατον P. 2) corr. Keil: αὐτοῦ P. 8) corr. Keil: τὸ P. 4) scripsi: rip P. 5) beikvucıv Keil: ἐδείκνυμεν P. 6) τῶν ἀμφιεβ. susp. Keilio.
Jahrb. f. class, Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 48
142 Ludovicus Schilling:
ἀλλὰ τὴν ποιότητα τοῦ πεπραγμένου, πρὸς fjv φέρεται xol fj μετάληψις" “ἄλλως ἐχρῆν εὐεργετῆςαι τοὺς πλέοντας᾽. φέρεται τοίνυν N μὲν ἀνωτέρω μετάληψις πρὸς τὸ πεπραγμένον, N) δὲ πα- poüca νῦν πρὸς τὴν ποιότητα τοῦ πεπραγμένου. δευτέρα δὲ εἴη διαφορὰ αὕτη, ὅτι ἐν μὲν τῇ ἀνωτέρω μεταλήψει, ὡς αὐτὸς ἔφη ὁ τεχνικός (158, 7), ἐγχωρεῖ ἐμπίπτειν καὶ Evcracıv, ἐν ταύτῃ δὲ οὐδέποτε. καὶ f| αἰτία πρόδηλος᾽ f| ἀνωτέρω μετάληψις πρὸς τὴν ἀντίληψιν φέρεται, ὅπερ καίριόν Ecrı κεφάλαιον [ὃν] ἢ) καὶ cuvéxov τὴν cráciv, εἴ γε ἐν αὐτῷ τὴν ἐξουείαν ὁ φεύγων προ- βάλλεται. λοιπὸν μέγιςτον ἡγούμεθα εἶναι, εἰ δυνηθείημεν ἐνετά- cet κεχρῆςθαι καὶ δεῖξαι, ὅτι οὐδὲ éEoucia δέδοται. ἐν δὲ τῇ προ- κειμένῃ νυνὶ μεταλήψει, ἥτις πρὸς τὴν ἀντίθεειν ὃ φέρεται, οὐκ ἦν ἀνάγκη χρήςαςθαι évcrácer οὐ γὰρ περὶ αὐτοῦ τοῦ πράγματος ὁ ἀγών, ἀλλὰ περὶ τῆς ποιότητος αὐτοῦ οὐδὲν οὖν ὑπῆρχε τὸ κατεπεῖγον βιαίᾳ τινὶ χρήςαςθαι λύςει, εἰ μὴ περὶ καιρίου ὄν- τος τοῦ πράγματος, ἐξὸν τῇ πιθανῇ μᾶλλον καὶ εὐπροςδέκτῳ χρήςαςθαι, φημὶ δὲ τῇ ἀντιπαραςτάςει. ἐδείχθη τοίνυν, ὧς οὐκ ἀναγκαία f| χρῆςις τῆς ἐνετάςεως ἐν τῇ προκειμένῃ μεταλήψει, φημὶ δὲ τῇ φερομένῃ πρὸς τὴν ἀντίθεειν. αὕτη δὲ fj εημείω- cic ᾿Αθαναείου Ecriv.
7. In statu negotiali Georgio Hermogenem aliosque secuto primum caput est τὸ νόμιμον, cuius de tractatione et perpolitione dicturus sic ille orditur fol. 215 v 28: ἀκόλουθον οὖν λοιπὸν περὶ ékücrou τῶν κεφαλαίων διαλαβεῖν, καὶ πρῶτόν τε περὶ ToO vo- μίμου, περὶ οὗ Téccopa κεφάλαια ζητοῦμεν, ὧν écrt πρῶτον τοῦτο᾽ πῶς ἂν αὐτὸ ἐργαςόμεθα᾽ φαμὲν οὖν, ὅτι εἰ περὶ τυράννου fj ckéyic. Écrai 9), πλεονάζειν χρὴ τοῖς ἀπὸ τῆς ψυχῆς μάλιετα ἐπιχειρήμαςειν, οἷον ὅτι ἄπιετος ὁ τύραννος, Aceßrc, βίαιος καὶ Öca τυράννῳ προςεήκει ἕτερα. δῆλον γάρ, ὅτι ἀςθενὴς ἔςται καὶ εὐάλωτος, ἀςεβὴς ὑπάρχων καὶ τὸ θεῖον οὐκ εὐμενὲς κεκτημένος᾽ οὕτως μὲν ᾿Αθανάειος. ὁ δὲ ἀνεπίγραφός φηειν᾽ εἰ περὶ πολέμου fj «ςκέψις εἴη, πλεονάζειν χρὴ μάλιετα τοῖς ἀπὸ τῶν ἐκτός, ὡς εἴρηται ὅτι χρημάτων οὐκ εὐπορεῖ, οὐ φίλους ἔχει καὶ ὅςα πρὸς τούτοις εἴρηται ἕτερα. ταῦτα μὲν οὖν ἐκεῖνοι" ECT δὲ ἀμφοτέρων μερικώτερος Ó λότος.
8 4. De Harpocratione.°)
1. Hermogenes in enumeratione status finitivi capitum πηλικό- τήταὰ capiti ei, quod πρός τι vocatur, praeposuerat. Iam disseruerunt
1) del. Keil. 2) pr. m. ἀντίληψιν.
3) Bıaia Keil: βίᾳ P. 4) &ceraı P.
5) Westermann |. c. I 88 61, 4 et 104, 11. Graeven passim in prolegomenis ad Cornutum. Gloeckner 1. c. p. 6. 65. 96. — Walz IV 298. 619; V 270. 328. 410; VII passim.
d
Quaestiones rethoricae selectae. (IV $ 3, 4) 143
technici, iustusne hie ordo esset necne. Contra Hermogenem dispu- tavit Harpocratio teste
Georgio!) fol. 116r 24: 'Aproxparíuv bé φησιν Pucıkiv αὐτὰ (scil. πηλικότητα et πρός τι κεφάλαια) μὴ ἔχειν τάξιν, oiko- γομικὴν δέ. ἣ δὲ κατ᾽ οἰκονομίαν αὐτιῶν τάξις τοιαύτη ἐςτίν. τὸ πρός τι ἢ πιθανὸν εὑρίεκεται ἢ ἀπίθανον" καὶ εἰ μὲν πιθανόν, προταχθήςεται, εἰ δὲ ἀπίθανον, ὑποταχθήςεται. καὶ πιθανὸν μὲν εὑρίεκκεται ὡς ἐπὶ τούτου" φιλόςοφος ἔπειςτεν τύραννον ἀποθέ- ςθαι τὴν τυραννίδα, καὶ αἰτεῖ δωρεάν" ἐνταῦθα ckórmer, mc πιθα- γώτερον cuvavtQ τὸ πρός rv "ueiZov γάρ, price, τῷ λόγῳ κατα- παῦςεαι τυραννίδα ἤπερ τὸ δι᾽ αἱμάτων καὶ μάχης" ὥςτε τὸ πεπραγμένον μεῖζον ἢ κατὰ τὸ τυραννοκτονῆκαί ἐςτιν᾽. ἀπίθανον δὲ εὑρίςκεται ὡς ἐπὶ τούτου" ἐξ fjpibou τις φιάλην ὑφείλετο, καὶ κρίνεται ἱεροευλίας᾽ ἐνταῦθα ἀπίθανόν ἐςτι τὸ λέγειν, ὅτι ᾿τὸ ἐξ ἥρῴου ὑφελέεθαι μεῖζόν ἐςτι τοῦ ἐξ ἱεροῦ ὑφελέεθαι᾽, πῶς τὰρ οὐκ ἀπίθανον, εἴ γε μᾶλλον ἀςεβεῖ ὃ περὶ τοὺς θεοὺς ἀςεβὴς ἤπερ ὁ περὶ τοὺς ἥρωας" fjpipov δέ φαμεν τὸ ἱερὸν τοῦ ἥρωος. οὕτω μὲν οὖν ὃ ᾿Αρποκρατίων. In haee Georgius ita animadvertit: icréov δέ, ὅτι oU περὶ τῆς κατ᾽ οἰκονομίαν ráEeuc πρόκειται νῦν ὁ Aöyoc — ἐπεὶ καὶ ὅλα τὰ κεφάλαια ὅςον κατὰ τὴν οἰκονομίαν πολλὰς ἔχουει καὶ διαφόρους τάξεις —, ἀλλὰ περὶ τῆς pucikfjc- ταύτην γὰρ ἡμῖν ὁ τεχνικὸς καὶ παραδίδιυςιν κτλ.
2. Hermogenes (II 161, 16) in divisione τῶν ἀντιθετικῶν etiam τὸν ὅρον nominavit: αἱ ἀντιθετικαὶ mücat διαιροῦνται rpo- βολῇ, ὅρῳ ἔετιν ὅτε καὶ τοῖς ἑπομένοις mij ὅρῳ krÀ, quae verba varie commentati sunt rhetores; οἵ,
Georg. fol. 179 v 3: τοῦ yàp τεχνικοῦ εἰρηκότος "Ööpw écriv ὅτε᾽ διαφωνία γέγονε παρὰ τοῖς Texyvixoic* ὁ μὲν τὰρ ἔφη dei ἐμπίπτειν ἐν ταῖς ἀντιθετικαῖς τὸ ὁρικόν, οἱ δὲ ἐκ τοὐναντίου φαεὶν ὅτι οὐδέποτε. ἦν δὲ ὁ βουλόμενος ἀεὶ τὸ ὁρικὸν ἐμπί- πτειν ἐν ταῖς ἀντιθετικαῖς Αρποκρατίων, καὶ N πρὸς τοῦτο ἐπιχείρηεις αὐτοῦ τοιαύτη 7" ἐν ταῖς ἀντιθετικαῖς, φηείν, οὕτιωως καταςκευάςει τὸν ὅρον ó φεύγων" 'ó ἀδικιῶν βλάπτει, ὁ βλάπτιων οὐκ ὠφελεῖ, 6 ἀδικῶν ἄρα οὐκ ὠφελεῖ" λοιπὸν εουνάγει" “ἀλλὰ μὴν ἐγὼ ὠφέληςα, οὐκ ἄρα ἠδίκηςα᾽, καὶ οὕτως φηςὶν ἀεὶ τὸ ὁρικὸν ἐμπίπτει ἐν ταῖς ἀντιθετικαῖς. fol 179 y 32: fj μὲν γὰρ προειρημένη Αρποκρατίωνος ἐπιχείρηςις τὴν TOV AvrıderikWv ἀναιρεῖ φύειν, ἐπειδὴ ποιεῖ τὸν φεύγοντα μὴ ὁμολοτεῖν ἀδίκημα, ὅπερ παρὰ τὴν φύειν Ecriv, duc εἴρηται, τῶν ἀντιθετικῶν. κοινὸν γὰρ τοῦτο πάςαις παρέπεται ταῖς ἀντιθετικαῖς, τὸ τὸν φεύγοντα ὁμολογεῖν ἀδίκημα. cpakepöv ἄρα τὸ ὑπὸ τοῦ 'Apmroxparíiu- νος εἰρημένον. ὁ δέ τε Μητροφάνης κτλ. (ef. p. 749 fr. 4.).
1) cf. etiam W IV 519, 27. 2) cf. W VII 547, 31 Βα. 3) μὴν Keil un FP,
ΔΒ}
144 Ludovicus Schilling:
8 δ. De Maiore.)
1. Georgius fol. 10v 18 et fol. 12v 1 (de παραγραφικῷ) cf. p. 710 adn. 3.
2. De status coniecturalis capite, quod βούληςις καὶ δύναμις vocatur, cum Hermogenes brevissime, ut solet, doctrinam suam adum- bravisset potius quam explicavisset haec praecipiens (stat. 144, 24): ἣ BovAncıc καὶ fj δύναμις ἀπὸ τῶν παρακολουθούντων τῷ Ttpo- εώπῳ τίνεται, δηλονότι τῶν ἐγκωμιαςτικῶν ... .. (145, 1) τοι- αῦτα, techniei in singula illa ἐγκωμιαςτικά multifariam operam con- tulerunt, ut quomodo essent perpolienda docerent. Atque Georgius de 'fortuna? ita disserit:
fol. 99v 19: τὴν δὲ τύχην διαιροῦμεν᾽ A “γὰρ πλούειός écrv ὁ κρινόμενος ἢ πένης᾽ καὶ εἰ μὲν πλούειος, κατηγορήςομεν οὔ- τως ᾿ἠδύνω τυραννῆςαι χρήματ᾽ ἔχων, ἀκολούθους κεκτημένος πολλούς, κολάκων πλείετων εὐπορῶν, φίλους ἔχων πολλούς, καὶ πάντα ἁπλῶς τὰ πρὸς τυραννίδα ἐπιτήδεια᾽. ἀπολογήςεται δὲ ὃ πλούειος πρὸς μὲν τὸ δύναςθαι οὐδέν᾽ οὐ γὰρ οἷόν τε πλούειον ὄντα λέγειν ὅτι “οὐκ rjbuváunv': ἀπίθανον γὰρ τοῦτό γε. πολὺς οὖν ἔςται ὁ πλούειος ἐπιχειρῶν καὶ ἀναςκευάζων τὴν βούληειν᾽" τοῦτο γὰρ αὐτῷ καὶ πρὸς ἀπολογίαν μᾶλλον ἰεχυρόν, τὸ δεῖξαι, ὅτι οὐκ ἠβούλετο᾽ εἰ δὲ πένης ἧ ὃ κρινόμενος κτλ. Coronidem autem disputationi subiecit Maioris sententiam (fol. 80r 12) καλλί- «τὴν δὴ cnuetuciv. ἡμῖν ἐνταῦθα παραδίδωειν ὁ Μαΐωρ᾽ ond γάρ, ὅτι τὰ τοιαῦτα θετικῶς ἐξεταςτέον᾽ οἵους εἴωθεν τοὺς ἄνδρας ἣ πενία ποιεῖν, καὶ πάλιν οἵους εἴωθεν ó πλοῦτος τοὺς ἔχοντας ποιεῖν. ἐν τούτοις καὶ fj τῆς τύχης ἐρταεία.
$ 6. De Menandro Diaereta.?)
1. Georgius cum de usu ae vi termini technici ,keqóáAatov" prima quaestione disputat, Menandrum inducit testem, ut κεφά- Aatov non solum de artis capitibus integris dici probet, sed etiam de iis argumentationis partibus, quae τελικὰ κεφάλαιϊα nuncupabantur:
Georgius fol. 2r 6: Μένανδρος vàp ὁ διαιρέτης διαί- pecıv τῶν λόγων ποιούμενος ᾿ἐπληρώθη, qncív, μέχρι τῶν Ev- ταῦθα κτλ. — W VII 248, 8—11.
2. Georgium rhetores quosdam, qui Hermogenis verba (stat. 146, 8) ἣ μετάληψις ἀεὶ ἐναντία Ecri τῇ ἀντιλήψει refellere conati erant, impugnare studuisse, supra iam diximus (p. 721). Quorum in numero etiam Menander erat; cf.
1) Westermann l.c. 88 96, 17 et 98, 21. Gloeckner l.c. p. 96. — Walz IV 304 not. 324.
2) Westermann l.c. 88 57, 4; 104, 7, 12, 15, 18; 106, 20. Gloeck- ner l.c. p. 6. — Walz III 672, VI 382, VII 248, 374, 850, 1080, 1184.
Quaestiones rhetoricae selectae. (IV 8 5, 6) 145
Georg. fol. 49r 20: χρὴ δὲ πρῶτον ἐπιςημήναςθαι, ὅπερ ὁ Μένανδρος ἐν τῇ διαιρέςει ἢ τῶν δημοείων. qnd γάρ, ὅτι οὐκ ἀρραγὲς τὸ παρ᾽ Epuoyevn καὶ Μητροφάνῃ Ἵ émxparfjcav δόγμα, φημὶ δὲ τὸ καὶ τὴν μετάληψιν πάντως ἀντιλήψει λύεςθαι. ὅτι μὲν γὰρ fj ἀντίληψις μεταλήψει λύεται δῆλον, τὸ δὲ ἕτερον οὐ πάντως ἀληθές. οὐ γὰρ f| μετάληψις ἀεὶ ἀντιληπτικιῷ ἐπιλυθήςεται, ἀλλ᾽ ECTIV ὅτε τὴν μετάληψιν τὸ ὁμοιοτενὲς ἐπιλύεται μεταληπτικόν ἢ), ὥςπερ παρὰ Anuocdevn ἐν τι κατ᾽ ᾿Ανδροτίωνος" écri γὰρ ἐκεῖςε μεταληπτικὴ ἀπὸ τρόπου ávriOecic “εἴπερ, pnciv, ἐποφείλω) τῷ δημοςίῳ, ἐχρῆν ce ἐνδεῖξαί ue καὶ οὐ παρὰ νόμον κατητορεῖν᾽. οὕτως οὔςεης μεταληπτικῆς τῆς ἀντιθέςειυς, xal fj λύεις ὁμοίως μεταληπτική Ectıv, ἀπό τε χρόνου καὶ τρόπου" "kai τοῦτο, Pnciv, τότε) moijcouev, οὐ μὰ Δία νῦν, ὅτε χρή τε ὑπὲρ ὧν ἀδικεῖς δοῦναι λόγον᾽. τοῦτο οὖν λέγει ὅτι ᾿ἐνδείξομέν ce μετὰ ταῦτα᾽ δέδεικται τοίνυν, ὅτι οὐ πάντως f μετάληψις ἀντιληπτικιὼ 7) λυθήςεται, ἀλλ᾽ ἔςτιν ὅτε τῷ ὁμοιοτενεῖ μεταληπτικιῦ.
3. In statu coniecturali τὰ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους refelli a. reo adhibita neraßece: teehniei doeebant atque Hermogenes gene- ralem hanc doctrinam singularibus praeceptis ita excoluerat, ut pro tripertita natura — ἐν λόγοις, ἐν ἔργοις, ἐν πάθεειν — indieiorum illorum, quae τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους audiebant, triplicem argu- mentationis μεταθετικῆς rationem indicaret. In his Menandrum adversarium nactus est; cf.
Georg. fol. 55 v 11: Μένανδρος τΤὰρ ὃ biaipérnc φηεῖν, ὅτι οὐκ ἐχρῆν κατ᾽ ὅλου εἰπεῖν τὸν rexvikóv, ὅτι ἡνίκα ἐν AóToic εὑρεθῇ 5) τὸ ςημεῖον (stat. 146, 27), f μετάθεεις τῆς αἰτίας κατὰ ῥητὸν γίνεται καὶ διάνοιαν" ἔδει γὰρ προεςθεῖναι, νίκα ἀςαφὲς
1) corr. Keil. áveipéce P.
2) scil. λόγων. Ergo apud Menandrum duas operis partes, λύγων ónpocíuv et λόγων ἰδιωτικιῶν, fuisse patet.
8) Ἑρμογένη — [Μητροφάνη P; cf. p. 684. In P post '€puorévr dele- tum ἐπὶ; cf. ἐπι(κρατῆςαν).
4) cf. etiam fol. 197 r 25: ἐδείξαμεν ἤδη ἐν τῇ ue0óbu, dic ὅτι ME- vavbpoc ὁ διαιρέτης ἐν τῷ κατ᾽ ᾿Ανδροτίωνος τὸ μεταληπτικὸν érépur) ém- λύεται μεταληπτικι. 5) ἐπωφείλω P.
6) Demosth. XXII 33 Blass: τοῦτό τε [àp ποιήζτυμεν, οὐ uà AU οὐχὶ vOv, ἡνίκα bei c' ἑτέριυν ὧν ἀδικεῖς δοῦναι Adyov xrÀ. Nescio, qua re commotus Blassius haec verba correxerit. Traditum est enim in Demosthenis libris manu AY AF τότε yüp, vulgata praebet lec- tionem hanc: τότε γὰρ τοῦτο; illi autem quod sequitur οὐχὶ νῦν respon- dere debet τότε. Praeterea ad nostrum Georgi loeum conferre licet, quod legitur in scholiis (Dind. vol. IX, Oxonii 1861) p. 690, 2: ταύτης τῆς ἀντιθέεεως μεταληπτικῆς oO0cqc καὶ ἡ λύεις écrl. μεταληπτικὴ ἀπὸ xpóvou καὶ ἀπὸ τρόπου᾽ καὶ ἀπὸ χρόνου μέν, τότε ποιήζομεν, ob μὰ Δί᾽ οὐχὶ νῦν κτλ.
T) μεταληπτικιίῦ, supra lineam ἀντιλη P.
8) Hermogenes: ἐὰν μὲν ἐν λόγοις ij. Quapropter coniunctivum εὑρεθῇ servavi contra usum Menandri, quem coniunetioni ἡνίκα optativum subiun- gere solere eis quae insequuntur probatur.
146 Ludovicus Schilling:
ein τὸ ῥητόν᾽ εἰ γὰρ μὴ εἴη τὸ ῥητὸν Acapec, τότε μεταςτατικῶς ἢ εὐγγνωμονικῶς ἐξεταςτέον τὴν μετάθεειν τῆς αἰτίας. τοῦ μὲν οὖν ἀςαφῶς ἢ ἔχοντος τὸ ῥητὸν ὑπόδειγμα τοῦτο᾽ νέος πλούειος ὦμοςεεν ἐν ςυμποείῳ TUPAVVACEIV, καὶ κρίνεται τυραννίδος ἐπιθέςεως᾽" ἐν- ταῦθα γὰρ ἀςαφοῦς ὄντος τοῦ ῥητοῦ ἐξηγήςεται αὐτὸς Ó πλού- ειος κατὰ ῥητὸν καὶ διάνοιαν φάεκων ὅτι '"rupavvr|ceiv εἶπον, τουτέςτι κατὰ φρόνηειν τῶν ἄλλων πλεονεκτήςειν πολιτῶν, καὶ ὅτι ἔςομαι προὔχων τῶν ἄλλων καὶ περιφρονῶν͵ αὐτῶν τῷ φρο- γήματι᾽. οὕτως οὖν, ἡνίκα ἀςαφὲς εἴη τὸ ῥητόν, ἐξηγητέον αὐτὸ κατὰ ῥητὸν καὶ διάνοιαν᾽ εἰ δὲ μὴ εἴη ἀςαφὲς τὸ ῥητόν, ἐργα- ςόμεθα τὴν μετάθεειν τῆς αἰτίας ευγγνωμονικῶς ἢ μεταεςτατικῶς, ὡς ἐν τῷ κατ᾽ Αἰεχίνου.) τοῦ γὰρ Δημοεθένους λέγοντος 'cn- μεῖον ὅτι ἀπώλεςεας τοὺς Φωκεῖς, ἐπειδὴ ἀπήγγειλας τὰ ψευδῆ᾽, ó Αἰεχίνης τὴν μετάθεειν τῆς αἰτίας ευγγνωμονικῶς TE καὶ μεταςτατικῶς ἐποίηςεν, ευγγνωμονικῶς μὲν ἐφ᾽ οἷς Epackev, ὅτι ἠπατήθην, ὅπερ ευγγνώμης écriv, μεταςτατικῶς δὲ ἐν οἷς ἐπὶ τὸν Φίλιππον τὴν αἰτίαν μεθίετηειν λέγων (ὅτι) ἐκεῖνος αἴτιος. ταῦτα μὲν καὶ 6 Μένανδρος.
4. Sex Georgium ex Eustathi arte modos attulisse iam supra (p. 728) diximus, quibus τὸν ἀντονομάζοντα et τὸν xarà εύλληψιν ὅρον, status definitivi figuras, inter se differre docuerunt technographi. Sextum, qui est Menandri, non recipit
Georgius fol 140v 9: φέρε νῦν εἴπωμεν, οἵαν ἔχει πρὸς ἄλληλα τὰ εἴδη (scil. 6 ἀντονομάζων ὅρος καὶ ὁ κατὰ εὐὔλληψιν ὅρος) διαφοράν. πέντε τοίνυν ἀληθεῖς ἔχουςει διαφοράς. ἣ γὰρ ἕκτη οὐκ ἀκριβής, dud προιόντες εἰςόμεθα. fol 142r 10: ἔςτι δὲ καὶ ἕκτη διαφορά, ἥν pncıv ὁ Μένανδροε, τοιαύτη ἐν τῷ ἀν- τονομάζοντι οὐ ευλλαμβάνομεν τὰ ἐγκλήματα, ἐπειδὴ τὰ αὐτῶν ἐπιτίμια κατὰ πολὺ ἀλλήλων διεςτήκαςειν. τῆς γὰρ ἱεροευλίας τὸ ἐπιτίμιον θάνατος, τῆς δὲ κλοπῆς ἐπιτίμιον τὸ διπλᾶ Exriverv.) ἐπεὶ οὖν οὐ παραπλήςειον τὸ τίμημα τῶν δύο ἐγκλημάτων, elxó- τως οὐ εὐυλλαμβάνονται. ἐν δὲ τῷ κατὰ εὔὐὔλληψιν τῶν δύο ἐγκλημάτων ἐπιτίμιον ςχεδὸν τὸ αὐτό écriv: τοῦ γὰρ δημοςείου ἀδικήματος τὸ ἐπιτίμιον ὥριςτο θάνατος, καὶ ὁ βίαιος δὲ μυρίας «εἰ μὴ» 5) παρεῖχεν, λοιπὸν ἄτιμος ἐγίνετο, ἄχρι οὗ ἂν παρεῖχεν ἃ ὥφειλεν τῷ δημοείῳ᾽ τὸ δὲ ἄτιμον εἶναι ἴςον ἐςτὶ τῷ θανάτῳ. εὐλό- wc οὖν ἐνταῦθα ευλλαμβάνομεν τὰ δύο᾽ τὰ ἐπιτίμια γὰρ αὐτῶν παραπλήςιά eicıv. οὕτως μὲν ó Μένανδρος. Ecrı δὲ καὶ τοῦτο
1) ἀςαφοῦς P.
2) Dem. XIX 29 sqq. cf. εἴπερ οὗτος ἐβουλήθη αὑτὸν ἐξαπατᾶν ὑμᾶς κτλ. Ad hoc cf. scholia (Dind. vol. VIII p. 356 A) p. 857: μετέβη πά- λιν ἐντεῦθεν ἐπὶ τὸ κεφάλαιον, οὗπερ ἦν ἐξ ἀρχῆς τὸ προοίμιον, λέγω δὴ τοῦ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους. ἄρχεται δὲ ἐκ μεταληπτικοῦ κτλ.
8) Hoc μεταςτατικῶς respicit ad Aesch. II 118. Quorsum verba ευὐγγνυ- μονικῶς — ἠπατήθην spectent, minus facile perspicitur; fortasse de 8 128: καὶ Φίλιππος εἴ τι τὴν πόλιν ἐξηπάτα rhetor cogitavit.
4) ὅτι adieci. ὅ) ἐκτείνειν P. θ) add. Kei
Quaestiones rhetoricae selectae. (IV & 6, 7) 141
γελοιῶδες᾽ τούτῳ τὰρ τῷ λόγῳ καὶ ἐν τῷ ἀντονομάζοντι ἐχρῆν cuAlaußavecdaı τὰ δύο ἐγκλήματα, ἐπεὶ κἀκεῖςε εὑρίεκονται πολλάκις ica τῶν δύο ἀδικημάτων τὰ ἐπιτίμια. εἰ τὰρ εὑρεθείη τις KEKÄOPWC μυρίας, ἀνάγκη αὐτὸν ἑτέρας ἐκτίνειν ἢ μυρίας. λοιπὸν εὑρίεκεται ἄτιμος, ἄχρι ἂν ἀναποδιὼ , καὶ ἔεται καὶ οὗτος ὥςπερ θανάτῳ ζημιούμενος. οὐκ ἐχυρὸς ἄρα ὁ Εὐεςταθίου λόγος.
$ 7. De Metrophane.")
1. Georg. fol. 11v 1 de maparpapırW cf. p. 709.
2. Hermogenes adhibito celebri illo problemate ' τύραννον érreice qiÀócogpoc ἀποθέεθαι τὴν τυραννίδα καὶ αἰτεῖ τὸ YEpac’ eum ex- plicare studet, qui sit singulorum status definitivi capitum usus, antitheticarum in hoc exemplo usum nullum esse dieit (154, 7). In hac causa haec habet
Georgius fol. 123 v 22: ὃ yàp τεχνικὸς ἔφη οὕτιυς" '5 δὲ avridecıc ἐνταῦθα μὲν οὐκ ἐμπέπτιυκεν, ἐπὶ δὲ ἄλλων ebpickerai ζητημάτων πολλάκις.᾽ ταῦτα τοίνυν εἰρηκότος τοῦ τεχνικοῦ, ὅτι μὲν οὐκ ἀεὶ ἐμπίπτει, ἔγνωμεν" τὴν δὲ μέθοδον bi ἣν ποτὲ μὲν ἐμπίπτει, ποτὲ δὲ οὔ, ταύτην Nuäc ὁ τεχνικὸς οὐκ ἐδίδαξεν. δεῖ οὖν ἡμᾶς ὥςπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων κεφαλαίων μεθόδους ἐκ- θέεθαι, bi ἃς πότε μὲν ἐμπίπτει, πότε δὲ οὔ, μαθηςόμεθα. Μη- τροφάνης τοίνυν τοιαύτην ἡμῖν παραδίδωςι μέθοδον" “ἐν τιὼ ὅρῳ, qncív, ἢ περὶ αὐτὸ τὸ ἔγκλημα ἢ δρικὴ φέρεται ζήτηεις, ἢ ἐπ᾽ αὐτὸ μὲν οὐ γίνεται τὸ ἔγκλημα fj ζήτηςις, ἀλλ᾽ ἀναχωροῦ- μεν ἀπ᾿ αὐτοῦ ἐφ᾽ ἕτερον, οὗ ἀποδειχθέντος ευναποδείκνυται καὶ τὸ ἔγκλημα. τοῦ μὲν οὖν προτέρου ὑπόδειγμα") τὸ 'é£ ἱεροῦ τις ὑφείλετο χρήματα ἰδιωτικά, καὶ κρίνεται ἱεροευλίας", ἐνταῦθα en’ αὐτὸ τὸ ἔγκλημα γίνεται fj ὁρικὴ ζήτηςις" ζητοῦμεν, ei ἔςτι τὸ πεπραγμένον ἱεροουλία f| οὔ. τὸ αὐτὸ δὲ καὶ ἐπὶ τοῦ cuve- χῶς ἐπανατεινομένου πένητι τὴν χεῖρα καὶ κρινομένου ὕβρεως" περὶ τὸ ἔγκλημα γὰρ κἀνταῦθα fj Zac: ζητοῦμεν, εἰ ὕβρις τὸ πεπραγμένον. τοῦ δὲ ἑτέρου παράδειγμα τὸ TW τεχνικῷ (1. o.) εἰρημένον εὐνοῦχόν τις εὑριὼὺν ἐπὶ τῇ γυναικὶ dc μοιχὸν ἀνεῖ- λεν, καὶ φεύγει φόνου. ἐνταῦθα οὐκ ἐπ᾽ αὐτὸ τὸ ἔγκλημα γίνε- ται ἣ ζΖήτηεις, ἀλλ᾽ ἀναχωροῦμεν ἀπ᾿ αὐτοῦ ἐφ᾽ ἕτερον. τὸ μὲν γὰρ ἔγκλημα ὁ φόνος écriv, τὴν δὲ ζήτησιν οὐ περὶ τούτου ποιούμεθα, ἀλλ᾽ ἀνατρέχομεν ἀπ᾽ αὐτοῦ καὶ ζητοῦμεν, ei ἐμοί- χευςεν, οὗ ἀποδειχθέντος εὐυναποδείκνυται καὶ τὸ ἔγκλημα" ἀπο- δεικνύων γὰρ ὁ φεύτων, ὅτι μοιχὸς ὃ εὐνοῦχος, cuvayeı λοιπόν"
1) ἐκτείνειν Ρ.
2) ἀναποδῶ P: corr. alt. m. addito ἂν supra lineam.
3) Westermann l. c. 8 104, 11, 15. 18; Graeven. l. e. p. XXIX; Gloeckner l. c. p. 6. — Walz passim.
4) correxi: ὑποδείγματος P.
148 Ludovicus Schilling:
οὐκοῦν οὔκ εἰμι φονεύς, Ó ve κατὰ νόμους TTEPOVEUKWC. καὶ ὁ κατήγορος δὲ ἐκ τοῦ ἐναντίου ευνάξει᾽ “εἰ μὴ μοιχὸς 6 εὐνοῦχος, οὐκοῦν CU τε φονεὺς ὑπάρχεις, ἀναιτίως φονεύςας τὸν οὐ μοι- χεύεαντα. τούτων οὕτως ἐχόντων τοιαύτην λοιπὸν λέγει ὁ Μητροφάνης διάκριειν, dc ἐπὶ μὲν τῶν ἐχόντων ἐπ᾽ αὐτὸ τὸ ἔγκλημα τὴν ζήτηςειν οὐχ εὑρίεκεται ἀντίθεεις ἐμπίπτουςα, ὥεπερ ἐπὶ τοῦ κρινομένου ἱεροευλίας᾽ οὐδεμία γὰρ τῶν ἀντιθετικῶν ἐμπίπτει, οὐκ ávrícracic, ἐπεὶ μὴ παρίετηςι τῷ ἀδικήματι εὐεργέ- τημα, οὐκ ἀντέγκλημα, ἐπεὶ οὐκ ἀντεγκαλέςει τῷ θεῷ dic ἀξίῳ παθεῖν, οὐ μετάςταεις, οὐ γὰρ ἔχει ἐφ᾽ ὅ m!) μεταςτήςει τὴν ai- τίαν, οὐ cuyyvWun?), οὐδὲν γὰρ εὐπορήςει λέγειν, ἐξ ὧν f) cvr- γνώμη γίνεται. οὕτως ἔχει καὶ τὸ πρόβλημα τοῦ cuvexWc ἐπα- νατεινομένου πένητι τὴν χεῖρα καὶ κρινομένου ὕβρεως. κἀκεῖςε γὰρ ὁμοίως οὐδεμία τῶν ἀντιθετικῶν ἐμπέπτωκεν οὔτε τγὰρ ἀντίεταειν εὐπορήςει λέγειν, οὐκ ἀντέγκλημα, οὐ METÄCTACIV, οὐ ευγγνώμην. ἐπὶ τούτων μὲν οὐχ εὑρίεκεται Avridecc" ἐπὶ δὲ τῶν ἑτέρων, ἐφ᾽ ὧν οὐ πρὸς αὐτὸ τὸ ἔγκλημα fj ὁρικὴ φέρεται ζήτηςις, ἀλλ᾽ ἀναχωροῦντες ἀπὸ τοῦ ἐγκλήματος ἐφ᾽ ἕτερόν τι μεταφέρομεν τὴν ζήτηειν, οὗ ἀποδειχθέντος ευναποδείκνυται καὶ τὸ ἔγκλημα, ὥςπερ ἐλέγομεν ἔχειν τὸ τοῦ εὐνούχου πρόβλημα" fj γὰρ Zimcıc ἐκεῖςε γίνεται οὐ περὶ τοῦ φόνου, ἀλλὰ περὶ τοῦ εἰ μοιχὸς ὁ εὐνοῦχος ἢ οὔ. τοιγαροῦν «εκόπει, πῶς ἐν αὐτῷ μία τῶν ἀντιθετικῶν ἐμπίπτει᾽ ἔχει γὰρ ἀντεγκληματικὸν ἐν οἷς ἀντεγκαλεῖ αὐτῶ dic ἀξίῳ παθεῖν᾽ “τί γάρ, φηείν, ἐπειρᾶτο τῆς γυναικός, καὶ τὰς θεραπαίνας ὑπέφθειρεν καὶ τἄλλα ἐποίει, Oca ποιεῖν οἱ μοιχεύοντες εἰώθαςειν᾽; dic?) οὖν ἔςτιν εἰπεῖν “εἰ μὲν ἐπ᾿ αὐτὸ φέρεται τὸ ἔγκλημα f$ δρικὴ Zac, οὐκ ἐμπίπτει f ἀντίθεεις, εἰ δὲ μὴ ἐπ᾽ αὐτὸ ἀλλ᾽ ἐφ᾽ ἕτερον, τότε πάντως ἐμ- πίπτει᾽, καὶ τοιαύτην ἡμῖν ὁ Μητροφάνης παρέδωκε μέθοδον. ἐςτὶ δὲ ῥᾳδία τῶν λεγομένων fj ἀνατροπή ... fol. 126 v 22: καὶ ἐκ τούτου δῆλον, ὅτι ἀνατέτραπται rráca fj Μητροφάνους μέθο- doc ἤτοι διάκριεις.
9. Differebant inter se rhetores in definiendo status definitivi capite, quod ποιότης audit; cf. Georg. fol. 131r 35): ταύτης τοίνυν τῆς ποιότητος διάφορος γέγονε δόξα. ὃ μὲν γὰρ Mivoukiavóc ἐπιλόγους @nciv εἶναι τὴν ποιότητα, ὥςπερ καὶ f) κοινὴ ποιότης. καὶ ταῦτα εἰρηκὼς παρῆλθεν οὐ δοὺς αἰτίαν τοῦ ἐπιλόγους εἶναι τὴν ποιότητα. ὁ δὲ Μητροφάνης ἀτωνιςτικόν nav εἶναι κεφά- λαιον᾽ λυςιτελεῖ γὰρ πρὸς ἀπόδειξιν, ἐπεὶ καὶ δι᾽ αὐτοῦ πιςτού- ue0a: εἰ γὰρ ἀποδείξομεν ὅτι καὶ ἄλλοτε ἐφόνευςεν, οὐδὲν ἀπεικός φαμεν καὶ νῦν αὐτὸν πεφονευκέναι᾽ ἔτι εἰ δείξομεν, ὅτι
1) ὅ τι Keil: ὅτου P; cf. Syrian. II p. 144, 12.
2) correxi: cuyyvWwunv P
8) Pendet ex: xai τοιαύτην... παρέδωκε μέθοδον, quae infra leguntur. 4) Eadem excerpta invenies in W VII 448 sqq.
Quaestiones rhetoricae selectae. (IV 8 7) 149
καὶ πρὸ τούτου ὑβριετικῶς διαγέγονεν, εὐνάγομεν λοιπὸν πιςτού- μενοι, ὅτι οὐδὲν ἀπεικὸς τοῦτον καὶ νῦν ὑβρίςαι᾽ ὥςτε, qncíi, καὶ ἣ ποιότης πρὸς ἀπόδειξιν ἀφορᾷ. καὶ οὕτω μὲν Ó τε Mivov- κιανὸς καὶ ὁ Μητροφάνης. ἱετέον δέ, ὅτι οὐδετέρῳ δεῖ πειθαρχεῖν᾽ οὔτε γὰρ ἐπίλογοι fj ποιότης, οὔτε μὴν ἀγωνιςτικὸν κεφάλαιόν écriv: ἀλλὰ τῶν μὲν ἐπιλόγων ἐςτὶν ἀγωνιςτικωτέρα, τῶν δὲ ἀγώνων ἐπιλογικωτέρα, ἐπειδὴ ἔχει τι ἀμφοτέρων᾽ οὔτε ἢ) γάρ écnrv ἐπίλογοι, ἐπεὶ ἔχει τι καὶ ἀποδείξεως, ὥς qnav ὁ Μητροφάνης, οὔτε μὴν ἀγωνιςτικόν ἐςτι κεφάλαιον, ἐπεὶ μὴ κυρίως ἀποδείκνυςι ) τὸ προκείμενον, ἀλλ᾽ ἔξωθεν ἐπιςούρεται τὴν πίςτιν.
4. Harpocrationem supra (p. 743 fr. 2) cognovimus docuisse, caput definitivum ubique in antitheticis adhiberi posse (ἐμπίπτειν τὸ Ópi- «ov [κεφάλαιον] ἐν ταῖς ἀντιθετικαῖς). Huic Metrophanem adver- satum esse Georgius testatur, qui eius doctrinam ipsi Harpocrationis sententiae proxime subiecit; cf.
Georg. fol. 180r 7: ὁ δέ ye Μητροφάνης τοὐναντίον (scil. τῷ 'Aprtokparíovt) βούλεται μηδέποτε ὁρικὸν ἐμπίπτειν ἐν ταῖς ἀντιθετικαῖς. καὶ ἦν αὐτῷ fj ἐπιχείρηεις τοιαύτη᾽ ὁ ὅρος, qncív, ἐμπίπτων ἢ τὸ ἀτελὲς ὡς τέλειον παρίςτηειν, ὥςπερ ἐν ὅρῳ τῇ crácei, ἢ τὸ πεπραγμένον διαχωρίζει τοῦ ἐπαγομένου ἐγκλήματος δεικνύς, ὅτι ἐπ᾽ ἄλλοις προεήκει τὸ ἔγκλημα, οὐκ ἐπὶ τῷ προκειμένῳψ᾽ λοιπὸν ἐκ τούτου ευνάγει, ὅτι τὸ πεπραγμένον ἀνεύθυνον. τοιοῦτος οὖν ὃ ὅρος᾽ ἀλλ᾽ ἐν ταῖς ἀντιθετικαῖς οὐκ ἔχει χώραν ἐμπίπτειν. οὔτε γὰρ τὸ πεπραγμένον ἀτελές, ἵνα ὡς τέλειον αὐτὸ ὁριςω μεθα ὃ, οὔτε μὴν διαχωρίζοντες αὐτὸ ἀπὸ τοῦ ἐπαγομένου ἐγκλήματος ςπεύςομεν δεῖξαι τὸ πεπραγμένον ἀνεύ- θυνον᾽ τοὐναντίον τὰρ ἐν ταῖς ἀντιθετικαῖς, ὡς εἴρηται), ὁμο- λογεῖ ὁ φεύγων ἀδίκημα. τοιαύτη καὶ ἣ Μητροφάνους ἐπι- xeipncıc ἀναςκευάζουςκα δῆθεν, ὅτι ἐν ταῖς ἀντιθετικαῖς οὐκ ἐμπίπτει ὅρος. ἀλλ᾽ fj ἐπαγομένη ἐπίκριεις διελέγξει καὶ τὴν Μητροφάνους δόξαν.
5. Metrophanes quintum quod ipse invenerat παραγραφικοῦ genus ἐν ταῖς Avrıderıxaic adhiberi vult teste Georgio, cuius quae de hae re leguntur verba supra (p. 732) attulimus.
6. Docuit Hermogenes (161, 22 sqq.) in tractandis antitheticis primum locum προβολήν tenere, quae est facti commemoratio cum exaggeratione rerum vel causarum (cf. p. 694); hanc sequi defini- tivum caput (ὅρον vel τὸ ὁρικόν), cui si quando in accusatoris oratione locus non esset, προβολήν excipere τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους (cf. Hermog. 161, 18—30). Haee Metrophanes ita impug- navit: et προβολήν et τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους esse capita, quo- rum expolitio in exaggeratione rerum vel causarum posita esset;
1) ob P: corr. Keil; cf. quae proxime sequentur fr. 4. 2) corr. Keil ad usum Georgi: ἀποδεικνύει P. 8) ὁριςόμεθα P. 4) Hoc ὡς εἴρηται e Metrophanis contextu Georgium recepisse apparet.
150 Ludovicus Schilling:
quare si quis Hermogenis praeceptum sequeretur, eum facere non posse, ut indicia (vel notas proprias) προβολῆς servaret (φυλάξει sc. ὃ ῥήτωρ), immo eum redacturum esse προβολήν ad simplicis narrationis rationes; duorum enim capitum exaggeratione excultorum alterum alteri adiungi nequire; cf.
Georgi!) fol. 182r 24: ὁ Mnrtpopävnc τὰρ τοιαύτην rapadidwcı cnuelwcıv, ὧς ὅταν μετὰ τὴν προβολὴν ebpicknra τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, ἅτε μὴ τοῦ ὁρικοῦ ἐμπίπτοντος, χρὴ γινώςκειν, ὅτι τότε οὐ φυλάξει) τὰ τῆς προβολῆς vvupícuara: ψιλὴ γὰρ μόνον εὑρίεκεται διήγηςις μηδὲν Exouca αὐξητικόν. ταῦτα εἰρηκὼς καὶ τὴν αἰτίαν δῆθεν ἐπιφέρει᾽ ἄτοπον γὰρ δύο εἶναι κεφάλαια ἐκ προοιμίων, qncív, aü£nciv ἔχοντα, ἐπεὶ καὶ τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους αὔξηςειν ἔχει μετὰ διηγήςεως, καὶ ἣ προβολὴ δὲ ὁμοίως᾽ οὐκοῦν τὸ ἕν εὑρεθήςεται περιττόν" ἀλλὰ πρὸς τοῦτο διαφόρως ἀπαντήεωμεν. πρῶτον ὅτι εἰ ψιλὴ διήγη- cic, οὐκοῦν οὐκέτι προβολή, οὐκέτι κεφάλαιον ἀγωνιςτικόν᾽ καὶ πῶς αὐτὴν Ó τεχνικὸς προβολὴν ὠνόμαςεν; δεύτερον, εἰ καὶ ἄμφω αὐξητικὰ τὰ κεφάλαια, ἀλλ᾽ Éyoucí τι διαλλάττον εἴ γε ἀμφότερα dınyncıv ἔχει καὶ αὔξηςιν᾽ ἀλλ᾽ ἐν μὲν τῇ προβολῇ τῆς αὐξήςεεως μᾶλλον ὁρᾶται fj διήγηςεις, ἐν δὲ τοῖς ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους τοὐναντίον πλέον τῆς διηγήςεώς ἐςτιν fj αὔξηςεις" οὐδὲν οὖν ἀπεικὸς μετὰ τὴν ἐν τῇ προβολῇ cuuuerpov αὔξηειν ἐπιφέ- ρέεεθαι τελείαν αὔξηςιν᾽ ἐν γὰρ τοῖς ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους αὐτὰ τὰ καίρια τῶν πεπραγμένων ἐκλέγοντες, ὥςπερ καὶ ἐν τῇ πηλι- κότητι. τρίτον ὅτι οὐδὲ ἐφεξῆς ἔςται f| προβολὴ καὶ τὰ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους᾽ κατὰ γὰρ αὐτὸν τὸν Μητροφάνην μετὰ τὴν προβολὴν ἐκεῖνο ταχθήςεται τὸ ξένον παραγραφικόν, dicte οὐχ εὑρίεκονται ἐφεξῆς τὰ αὐξητικά, ἀλλ᾽ Exouci τι μεςολαβού- μενον. Tocaüra ἦν εἰπεῖν καὶ περὶ τῶν ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους.
7. Hermogenes (stat. 162, 9) docuit: ὅλως τε πᾶςαι αἱ ἀντι- θετικαὶ ἀλλήλαις duc ἐπὶ τὸ TrÀeicrov ευὐμπλέκονται, καὶ οὐ μόνον ἀλλήλαις, ἀλλὰ καὶ ταῖς ἄλλαις cráceciv. Ad hoc
Georgius?) fol. 185 v 15: τοῦ δὲ ‘Epnoyevouc οὕτως ἄπρος- διορίετως εἰρηκότος, ὅτι αἱ ἀντιθετικαὶ ἐπιςουμπλέκονται ἀλλήλαις, ὁ Μητροφάνης gnci^ 'χρὴ «εημειώςαεςεθαι, ὅτι ἐν μὲν ἀντεγκλή- ματι ἐμπίπτει ἀντιςτατικόν, οὐκέτι δὲ καὶ ἐν ἀντιςτάςει üvrev- κληματικόν᾽᾽ καὶ τὴν αἰτίαν πειρᾶται δῆθεν εἰπεῖν᾽ “Ev ἀντιςτάςει, φηςίν, ἢ ἄψυχον εὑρίεκεται τὸ πεπονθὸς ἢ ἄλογον, ἢ εἰ καὶ λογικὸν ἀλλ᾽ ἀναμάρτητον᾽ πῶς οὖν ἐγκαλέςει) τις ὡς ἀξίῳ πα- θεῖν ἢ ἀψύχῳ ἢ ἀλόγῳ A ἀναμαρτήτῳ; εἰ γὰρ μηδὲν πεπλημμέ- ληκεν, πῶς ἔτι φήςομεν, ὡς ἄξιος ἦν παθεῖν; εὐλόγως οὖν, qncív, οὐκ ἐμπίπτει ἐν ἀντιςτάςει ἀντεγκληματικόν᾽. ἀλλὰ φέρε δὴ καὶ τὰ παραδείγματα εἴπωμεν᾽ τοῦ μὲν οὖν προτέρου ὑπό-
1) Cf. W VII 561, 26 sqq. et 556, 7 sqq. 2) φυλάξειν P. 3) Cf. W VII 561, 28 8qq. 4) ἐγκαλέςοι P.
Quaestiones rhetoricae selectae. (IV & 7) 151
δειγμα τοῦτο᾽ cuveyü)c τῶν crparıwrav ἐπὶ τὸ τεῖχος καταφευ- γόντων ὁ crpamröc τὸ τεῖχος διέρρηξεν" ἐξελθόντες νενικήκα- civ, καὶ κρίνεται ὃ ετρατηγός. ἐνταῦθα τὸ τεῖχος πέπονθε, πρᾶγμα ἄψυχον" καὶ πῶς τῷ τείχει ἐγκαλέςει 6 crparmyöc Uc ἀξίῳ παθεῖν; τοῦ δὲ δευτέρου ὑπόδειγμα τοῦτο᾽ ἵππος τὸν be- ς«πότην ευνεχῶς ἐπὶ τοὺς πολεμίους ἐξέφερεν 7" mapacrarnc τις ἰδὼν αὐτοῦ κατηκόντιςεν, καὶ κρίνει αὐτὸν ὁ τοῦ ἵππου δεςπότης βλάβης. ἐνταῦθα τὸ πεπονθὸς ἵππος ἐςτί, ζῶον ἄλογον" καὶ πῶς ἐνῆν ἐγκαλέςαι rij ἀλόγῳ; ἔτι τοῦ τρίτου ὑπόδειγμα τοῦτο᾽ τύραννος ἐξ ἀςτυγείτονος πόλεως ὡραῖον ἥτηςε μειράκιον, πό- λεμον ἀπειλῶν, εἰ μὴ λάβοι" εἵλετο μᾶλλον ὁ δῆμος ἐπιόντα τὸν πόλεμον᾽ ὁ δὲ πατὴρ τὸ μειράκιον ἀναγαγὼν ἐπὶ τοῦ τείχους ἀπέςφαξεν᾽ ὁ τύραννος ἰδὼν ἀνέζευξε, καὶ κρίνεται bruociuv ἀδικημάτων ὁ πατήρ. τὸ πεπονθὸς ἐνταῦθα μειράκιον οὐδὲν. ἡμάρτηκεν᾽ πῶς οὖν ἐγκαλέςομεν δικαίως TÜ γε μηδὲν ἥμαρτη- κότι; ταῦτά qnc Μητροφάνης cuvaywv, ὅτι οὐκ ἐνδέχεται ἐν ἀντιςτάςει ἐμπεςεῖν ἀντεγκληματικόν. ευναινεῖ δὲ τοῖς εἰρημέ- γοις καὶ Εὐετάθιος καὶ μᾶλλον ἀποθαυμάζει τὸν ἄνδρα, wc ἐςτοχάςατο λίαν ἀκριβιῦς τοῦ δέοντος. ἀλλ᾽ Ecrı τὸ λεχθὲν οὐκ ἀληθές" εὑρίεκομεν γάρ τινα προβλήματα τὸν λόγον ἐκφεύγοντα.
8. De ills, quas Metrophanes instituerat status negotialis (πραγματικῆς) figuris (Georg. fol. 207 sqq.) iam supra (p. 711894.) diximus.
9. Magnas turbas movit Hermogenis divisio status negotialis (164, 2), cum capita aliis iusto plura, aliis pauciora enumerasse videretur. Atque haec Georgius de istis contentionibus fol. 215 r 18: τινὲς ἔλεγον, ὅτι περιττὰ εἶπεν 6 Ἑρμοτένης κεφάλαια, ἕτεροι δέ φαειν, ὅτι τοὐναντίον παρέλιπέ τινα τῆς πραγματικῆς κεφάλαια. οἱ μὲν οὖν qac δύο καὶ uóva?) εἶναι τῆς πραΐμα- τικῆς κεφάλαια, τό τε δίκαιον καὶ ευμφέρον᾽ τὰ τὰρ ἄλλα ὑπὸ ταῦτα ἀνάγονται, .... fol 214r 20: ἕτεροι δὲ πλείονα τιῶν τοῦ τεχνικοῦ λέτουειν εἶναι τὰ κεφάλαια καὶ rpocrıdeacı τῷ μὲν cuupépovri τὸ ἀναγκαῖον, TÜ) δὲ δυνατιῦ τὸ pdbiov, Tu) δὲ vo- μίμῳ τὸ capéc .... fol 214v 5°): ἄλλοι δὲ uv ἐςτι καὶ Mn- τροφάνης τε καὶ Πορφύριος ἢ ἐμπίπτειν φαςὶν ἐν τῇ πραΐ- ματικῇ τὰ αὐξητικὰ δύο κεφάλαια, τὴν πηλικότητά τέ φημι καὶ τὸ πρός τι. ἀλλὰ λέγομεν, ὅτι οὐκ ἐμπίπτουςειν ἐν τῇ πραγματικῇ ταῦτα ὡς κεφάλαια, ἀλλ᾽ ἐν τοῖς ἐπιλόγοις (ὡς) }} αὐξητικά. ἐν μὲν γὰρ τοῖς ἄλλοις, ἔνθα τὸ πεπραγμένον ἔγκλημα ὁριζόμεθα, ἐκεῖ ἐμπίπτουει τὰ αὐξητικὰ κεφάλαια" χρὴ yàp αὔξειν τὸ πεπραγμένον
1) ἐξέφερον P. 2) uóvov P. 3) cf, W VII 596, 15.
4) TToppüpıoc nullo alio loco apud Georgium Monum occurrit. Quam- obrem Georgium Porphyri librum manu non tenuisse, immo Metrophanem solum secutum esse putaverim, qui ipse e Porphyrio hauserat.
5) om. P.
152 . Ludovicus Schilling:
καὶ μέτα δεικνύναι ὅπερ Öpicacdar μέλλομεν ἔγκλημα. ἐν δὲ τῇ πραγματικῇ, ἔνθα τὸ πεπραγμένον οὐχ ὁριζόμεθα ἔγκλημα, οὐ χρεία τῶν αὐξητικῶν ἐςτι κεφαλαίων ἀλλ᾽ ἐν τοῖς ἐπιλόγοις αὐξητικὰ εὑρίεκονται ἐπιχειρήματα ὥςπερ καὶ ἐν Trácaic ταῖς crá- ceciv. ἄμεινον οὖν εἰπεῖν, ὅτι κεφάλαια τῆς πραγματικῆς ταῦτά ἐςτιν᾽ νόμιμον, ἔθος, δίκαιον, ευμφέρον, δυνατόν περὶ γὰρ τοῦ ἐνδόξου τε καὶ ἐκβηςομένου ὕετερον ἐροῦμεν δεικνύντες, ὅτι οὐ κεφάλαια τυγχάνουςειν ὄντα, ἐπιχειρήματα δὲ μᾶλλον τοῦ Cup- φέροντος κεφαλαίου. ἐν τούτοις τὸ πρῶτον κεφάλαιον, ἐν ᾧ τὰς τῶν ἑτέρων ἀνετρέψαμεν δόξας, μόνην δὲ τὴν τοῦ τεχνικοῦ ἐδεξάμεθα. Quorum quae extrema dixit, eum mentitum esse ap- paret. Hermogenes enim τὸ ἔνδοξον et éxgncóuevov τῷ cuugé- povtt non subiunxit, sed adiunxit, ita ut integra capita essent status . negotialis. Ceterum sententiam suam Georgius explicavit fol 218r 25 — 219v 14, quae hic excribere longum est.
10. Hermogenes in unoquoque statu tractando primo loco statum in capita dividere, deinde singulis capitibus ex ordine ab ipso in- stituto expositis ad status illius figuras (εἴδη), si quae fuerint, se convertere solebat. Sed cum iam in statu negotiali perpoliendo ab ipsis figuris orsus esset, in status μεταλήψεως quoque expositione (161, 17 sqq.) primo loco de figuris egit. Igitur qui eum commen- tati sunt quaesiverunt, qua re commotus Hermogenes ab usitata ac solemni ratione discessisset. Atque etiam maiore iure in pe- ταλήψει quam in πραγματικῇ Hermogenem id fecisse contendit Georgius fol. 220v 7: καὶ λέγομεν, ὅτι καθ᾽ ὃν λόγον ἐν τῇ πραγματικῇ τὰ εἴδη παρέδωκε πρότερον, κατὰ τὸν αὐτὸν λόγον κἀνταῦθα τὰ εἴδη προέταξεν᾽ καὶ μᾶλλον τοῦτο εὐλογιύ- τερον ἐν τῇ μεταλήψει ἤπερ ἐν τῇ πραγματικῇ, ἐπειδὴ ἐκεῖ μὲν κοινὴ ἢ τῶν εἰδῶν ὑπῆρχεν fj διαίρεεις, καθ᾽ ἕν μόνον κεφά- Aeiov ἐναλλάττουςα, φημὶ δὲ κατὰ τὸ νόμιμον. τοῦτο γὰρ ἐν τῇ ἐγγράφῳ μόνῃ ἐςτίν, ἐν δὲ τῇ μεταλήψει οὐχ οὕτως" πάντῃ τὰρ ἄμφω τῶν εἰδῶν ἐνήλλακται ἧ διαίρεεις' οὐκοῦν ἐχρῆν προλα- βεῖν τὰ εἴδη, ὅπως εὔδηλον ἧ, ποίου τῶν εἰδῶν ἐετιν fj λεγο- μένη τῶν κεφαλαίων διαίρεεις. Et revera qui nimis restrictam illam et iusto breviorem Hermogenis de μεταλήψει expositionem legerit, intelleget apud Hermogenem non solum ἐγγράφου aique ἀγράφου capita immutari ut dicit Georgius, sed etiam τῆς ἐγγράφου μεταλήψεως divisionem omnino non exstare. Unicum enim invenies caput illud παραγραφήν nonnullis argumentationibus (ἐπιχειρή- nacıv) ab Hermogene illustratum. Quod iure ac merito vituperat Georgius fol. 223v 29: οὐκ ἐχρῆν δὲ περὶ διαιρέςεως κε- φαλαίων ὄντος τοῦ CKOTTOU ἐπιχειρημάτων μνηςθῆναι. Quae cum ita essent, primus Metrophanes divisionem quandam τῆς ἐγγράφου μεταλήψεως facere est conatus; cf.
1) κοινὸν P.
Quaestiones rhetoricae selectae. (IV & 7, 8) 153
Georg. fol. 224r 17: ὃ Μητροφάνης δὲ δύο qgndàv ἔχειν ἰδικὰ τὴν παραγραφὴν κεφάλαια. ἀπὸ μὲν τοῦ κατηγόρου τὸ ἐπαγγελτικόν᾽ ὑπιςχνεῖται xàp ὃ κατήγορος τοῖς δικατταῖς Tábe' “εἴπερ μὴ dekecde?), pricei αὐτὸν παραγραφόμενον, ἀλλ᾽ ἀνέξεεθέ μου κατηγοροῦντος, εὔελπίς εἶμι πολλὰ τὴν πόλιν dgpeMjicar δείξω γὰρ αὐτὸν πλεῖςτα ἠδικηκότα τὴν πόλιν. οὕτιως μὲν οὖν ἀπὸ τοῦ κατηγόρου τὸ ἐπατγελτικόν, ἀπὸ δὲ τοῦ φεύγοντος τὸ ἀποβηςόμενον᾽ price γὰρ ó παραγραφόμενος' “εἰ τοῦτον ευγχιυυ- ρήςετε ἐπ᾽ é£oucíac κατηγορεῖν, οὐδὲν κωλύςει λοιπὸν τοὺς ἣται- ρηκότας δημηγορεῖν καὶ πολιτεύεεθαι καὶ πάντας ἁπλῶς, οἷς οὐκ ἔξεςτι λέγειν καὶ λοιπὸν ἄτοπόν τι ἀποβήςεται τῇ πόλει᾽. ταῦτα μὲν ὃ Μητροφάνης. icréov δέ, ὅτι οὐκ ἀγωνιςτικά elici. ταῦτα κεφάλαια, ἀλλὰ τελικά, ἐν ἐπιλόγοις εὑριςκόμενα. τὰ δὲ τελικὰ κεφάλαια κοινά eicı πάςης cróceuc' ἔφαμεν áp, ὅτι fj πραγμᾶ- τικὴ ἐν τῷ τέλει ἑκάςτης εὑρίςκεται ὑποθέςειυς, ἐν τοῖς ἐπιλό- γοις, καὶ ἐμπίπτουςι τὰ κεφάλαια αὐτῆς τελικά" καὶ ταῦτα δέ, ἅπερ ἔφη Μητροφάνης, τῆς παρατραφῆς δύο κεφάλαια, τῆς πραγματικῆς eicı μᾶλλον ὡς τελικὰ ἐνταῦθα éumecóvra, τό τε ETTAYYEATIKÖV φημι καὶ τὸ ἀποβηςόμενον.
8 8. De Minuciano.*)
1. Hermogenes inter capita status coniecturalis μετάληψιν re- ceperat; iam rhetores quaesiverunt, quo iure ille id, quod integri status nomen esset, ad appellandum singulum conieeturalis status caput adhibuisse, cum Minucianus negasset?) μετάληψιν nomen esse capitis. Haec de re Georgius primo eapite tractationis duode- cimae explicavit fol 48r 7: “Ἢ μετάληψις dei ἐναντία écri τῇ ἀντιλήψει, οὐκ ἐν «τοχαςμιῦ μόνον, ἀλλ᾽ ὅλιυς ἔνθα ἂν eópickn- ται (stat. 146, 8).” διαλεχθεὶς ὃ τεχνικὸς περὶ ἀντιλήψεως μέ- teıcı νῦν ἀκολούθως καὶ κατὰ τὴν εἰρημένην τάξιν (143, 5) καὶ ἐπὶ τὴν μετάληψιν. καὶ χρὴ τοῦτο πάλιν πρό Ye ἁπάντων cn- μειώςεαεθαι, ὅτι καὶ τὸ κεφάλαιον μετάληψιν καλεῖ ὁμωνύμως τῇ ςτάςει. Téccapa δὲ ζητεῖται καὶ περὶ τῆς μεταλήψειυς κεφά- λαια, ὧν γε πρῶτόν ἐςτι τοῦτο" ἄξιον γὰρ ζητῆςαι, εἰ ὅλως τακτέον ἐν κεφαλαίοις τὴν μετάληψιν. ἀφορμὴν δὲ τούτου Μι- γουκιανὸς Auiv παρέςχεν᾽ ἐκεῖνος γὰρ ἐν mij περὶ αὐτῆς λόγῳ “οὐκ ἔςτι, φηςίν, f| μετάληφις κεφάλαιον, λύςις γὰρ ὑπάρχει τῆς ἀντιλήψεως εἰ δὲ καὶ τὰς λύςεις τάξομεν ἐν κεφαλαίοις, εἰς
1) i. e. τὴν ἔγγραφον μετάληψιν. ef. Hermogen. II 166, 17: καὶ ἡ μὲν ἔγγραφος (sc. μετάληψις) τελεία τέ écri παραγραφή.
2) δέξηςεθε P. 3) ἀνέξηεθε P
4) Westermann |. c. $8 95, 10. 98, 15. 104, 16. Graeven l. 6. p. XIX et XXIX. Volkmann (J. Müller Handb. II 3) p. 15. Gloeckner l. c. cap. I, IT, III. — Walz II 683, 684; IV passim; VIII 18,
δ) De differentia, quae intercedit inter τὸ κεφάλαιον ἡ μετάληψις et ἡ cráac ἡ μετάληψις, cf. Syrian. I] 80, 18 Habe.
754 Ludovicus Schilling:
ἀπέραντον προαχθήςεται τὰ τῶν κεφαλαίων᾽. ταῦτα μὲν ἐκεῖνος. qaci δὲ πρὸς αὐτόν τινες, ὅτι τὸ τοιοῦτο οὐκ ἐπὶ μόνης ἐχρῆν ζητῆςαι τῆς μεταλήψεως, ἀλλὰ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων κεφαλαίων, ἐπεὶ καὶ fj μετάθεεις τῆς αἰτίας λύεις ἐςτὶ τῶν An’ ἀρχῆς ἄχρι τέλους καὶ ἣ πιθανὴ ἀπολογία καὶ αὐτὴ ἣ ἀντίληψις" ἐχρῆν οὖν καὶ ἐπὶ τούτων τὸ αὐτὸ τοῦτο Znreiv κατὰ γὰρ τοῦτον τὸν λόγον οὐδὲ ἐκεῖνα ἐν κεφαλαίοις τακτέον. ἕτεροι δὲ καὶ πιθα- νώτερον ἀνατρέπουει τὸν λόγον᾽ “ou μόνη, φηείν ἢ), fj μετάληψις λύεις ἐςτὶ τῆς ἀντιλήψεως, ἀλλὰ καὶ fj ἀντίληψις ὁμοίως λύεις écri τῆς μεταλήψεως. ἀλλήλων Yap eicı ταῦτα λυτικὰ τὰ κεφά- λαια. ποία οὖν ἀποκλήρωεις ?), τὴν μὲν ἀντίληψιν ἐν κεφαλαίοις τάττειν, τὴν δὲ μετάληψιν οὐκέτι; ἐχρῆν γὰρ ἢ ἀμφότερα Avceıc εἰπεῖν ἢ ἀμφότερα κεφάλαια. οὕτως μὲν ἀπαντῶςει πρὸς Mi- γουκιανόν.
2. Georgius fol 131r 4 cf. sub Metrophanis fragmentis p. 748 fr. 3. Agitur de ποιότητι, capite status definitivi.
3. Georgius fol. 156 v 1: de capitibus τῆς ἀντιλήψεως. cf. sub Ánepigraphi fragmentis p. 737 fr. 9. _
4. llermogenes ubi praecipit, quomodo causa ad rationem status qualitatis absolutae (ἀντιλήψεως) tractanda sit (stat. 158, 1—7) in iis capitibus, quae πηλικότης et πρός τι vocantur, necessario adhiberi dicit indicia (rà dm’ ἀρχῆς ἄχρι τέλους): infringi autem haec adhibita ἀντιλήψει, qua reus demonstrare studeret, licuisse sibi fücere quod fecisset neque esse legem, quae id prohiberet. Contra haee μεταλήψει pugnare accusatorem, probantem reo illud non li- euisse; quod caput statim refutari a reo e ratione ἀντιθέςεως, cuius is est finis, ut reus demonstret, se probo usum consilio egisse. Atque cum τὰ Am’ ἀρχῆς ἄχρι τέλους iam in primo προβολῆς 5) capite adhibenda esse consentaneum sit, erant qui dubitarent, num technicus προβολήν repeti (éravaAapeiv) iussisset, cum τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους in duobus capitibus — et πηλικότητι et πρός T1 dico — neces- sario adhiberi diceret. Contra Eustathius, antiquius Minuciani praeceptum secutus, τοῖς An’ ἀρχῆς ἄχρι τέλους locum nullum in duobus illis capitibus concessit, sed ad μεταλήψεως caput relegavit: ex cireumstantibus enim μετάληψιν aeque ac τὰ An’ ἀρχῆς ἄχρι τέλους expolitionem suam accipere. De hoc
Georg. fol. 159^ v 15: “E&mi*) δὲ τούτοις, λέγω τῇ πηλικό- τητι καὶ τῷ πρός tt, τὰ Am ἀρχῆς ἄχρι τέλους ἐμπίπτει ἀναγ- καίως᾽ πρὸς ἃ f ἀντίληψις (stat. 158, 4— 6). ζητοῦμεν οὖν, πῶς ἐνταῦθα ἐμπεςεῖται τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους. οἱ μὲν οὖν
1) φηςίν corrigere veritus sum, quamquam ad τινές refertur; sin- gulari enim numero usus Georgius prodit, sub illo τινές unum solum latere auctorem.
2) Keil proposuit ποῖα... ἀποκληρώεεις.
3) de προβολῇ cf. p. 694. 4) év Hermog.
Quaestiones rhetoricae selectae. (IV 8 8) 155
Aéfouciv, ὅτι ἐπαναληπτέον ἐνταῦθα τὴν προβολήν, ταύτην τάρ φήςιν ὁ τεχνικός᾽ (ray!) ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους" διήγηεις γάρ écri μετὰ αὐξήςεως᾽ πρὸς ταῦτα δὲ τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους φέρεται f| ἀντίληψις. τοῦ γὰρ κατηγόρου διηγουμένου καὶ λέγοντος ὅτι δεινὸν τὸ πεπραγμένον, ὃ φεύγων λοιπὸν xpricerat τῇ ἀντιλήψει “ὅτι ἔξεςτί μοι, pnciv, καὶ ὃ νόμος μοι τοῦτο ποιεῖν δίδωςειν ἢ τὴν προβολὴν οὖν qgaci τινες δέον ἐνταῦθα ἐπαναλαμβάνειν. Εὐςτάθιος δὲ Μινουκιανῷ κατακολουθῶν dqmneav, ὧς ἐν τῇ μεταλήψει θετέον τὰ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους. ἣ yàp μετάληψις, φαείν, ἐκ τῶν περιςτατικιὼν ἔχει τὴν ἐργαςείαν et fol. 160r. ὁμοίως δὲ καὶ τὰ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους ἐκ τῶν αὐτῶν ἔχουει τὴν ἐρ- γαςίαν᾽ οὐκοῦν ἁρμόςει ἐν τῇ μεταλήψει μᾶλλον τάττειν. οὕτως μὲν διαφωνοῦςειν οἱ μὲν τὴν προβολὴν φάσκοντες δεῖν ἐπανα- λαμβάνειν, oi δὲ τὰ ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄχρι τέλους ἐν τῇ μεταλήψει τάττοντες. icréov δέ, ὅτι ἑκατέρων 6 λόγος διελέγχεται,
ὅ. Modo diximus, qualem locum ae finem Hermogenes in status ἀντιλήψεως causis eapiti &ávriOÉéceuc concesserit. Cum vero Hermo- genes nibil de usu huius capitis cavisset, quaesitum est, semperne id esset adhibendum necne. Movit autem dubitationem Minucianus, quippe qui ante Hermogenem edixisset, ἀντίληψιν aut ponendam aut omittendam esse, prout causae ratio et condicio ferret. Atque scholio, eui Sopatri nomen adseriptum est IV 617, 11 W, pauca haec traduntur: 'O μὲν οὖν Mıvoukıavöc βούλεται ἐκλείπειν ἔςθ᾽ ὅτε τὴν Avridecıv, accuratiora scholio illo anonymus W VII 503, 30: οὐ yàp δὴ npocexteov Mivouxiavio εἰπόντι, ποτὲ μὲν ἐμπίπτειν ἀντιθετικήν, ποτὲ δὲ τυμνὸν καθεςτάναι τὸ ἀντιληπτικὸν ἀντι- θέςεεως᾽ ἀεὶ γάρ, ὡς ἔφην, κατὰ μίαν τιῦν ἀντιθετικιῦν προιέναι χρὴ τὴν ἀντίληψιν κτλ. 5), optima Georgii verbis fol. 162 v 28; ... Zntncouev, εἰ ἀεὶ ἐμπίπτει f] ἀντίθεεις, ὁ μὲν οὖν Mıvou- κιανός @nciv, ὅτι οὐκ ἀεὶ ἐμπίπτει, ἀλλὰ πρὸς τὴν ἐπιχορη- γοῦςαν ὕλην τῆς ὑποθέςειωυς καὶ ἐμπεςεῖται καὶ oU. οἱ δέ ve ἀκριβέετερόι τῶν τεχνογράφων dei, paciv, ἐμπίπτει ἐν ἀντιλήψει ἢ avridecıc ἀναγκαίως. πρῶτον ὅτι κτλ.
6. Conclamatus apud scholiastas est loeus, quo Hermogenes tecte, ut assolet, in Minucianum invehitur duo ei peccata exprobrans, et quod libro suo, cuius summa continebatur sola statuum divisione, generalem ἡ τέχνης ῥητορικῆς᾽ titulum inseripsisset, et quod dvrı- θετικάς in genera divisisset differentiis usus, quibus non tam sta- tuum capita quam controversiae distinguerentur.") Quae de priore vituperationis loco tradit Georgius copiis iis, quas Gloecknerus (p. 41) eongessit, accedunt. In alterius loci explicatione Georgius fere ad verbum cum eo seholio eongruit, quod nune Syriani nomine inscriptum legitur IV 684, 25 — 685, 27 W. Quod ut aceuratius
1) om. P. 3) Cf. Gloeckner 1. e. p. 40 sub cc. 3) Cf. Gloeckner 1. e. p. 42 sub ii.
196
Ludovicus Schilling:
perspiciatur, utrumque locum integrum exscribam. Erit enim ei haec congruentia alicuius momenti, qui in genuitatem lemmatum scholio- rum Walzianorum quarto volumine editorum inquisiturus erit:
Georgius!) fol. 198r 1: τοὐ- vavríov μὲν οὖν ἀνατρέπει (scil. ὁ τεχνικὸς — stat. 163, 5 sqq.) τοὺς πειραθέντας εἰπεῖν Ev ταῖς ἀντιθετικαῖς εἴδη. οὕτω τὰρ ἔφη᾽ ᾿ἐπειράθηςαν δέ τινες τῶν ἐπιγραψαμένων τέχνην ῥητορι- κὴν τὸ περὶ διαιρέςεως μέρος αὐτῆς εἴδη τινὰ εἰπεῖν ἀντιςτά- cewv, καὶ νὴ Δία γε τῶν ἄλλων ἀντιθετικὼν CTÄCEWV’. ταῦτα πάντα πρὸς Μινουκιανὸν αἰνίττεται λέγων᾽ ἐκεῖνος γὰρ ἐν ταῖς ἀντιθετικαῖς εἴδη ἔλε- γέν εἶναι. καὶ πρῶτόν γε μέμ- φεται αὐτῷ εἰς τὴν ἐπιγραφήν, ὅτι τὸ περὶ διαιρέτεως μέρος τέχνην ἐπέγραψε ῥητορικήν, τῷ κοινῷ ἐπὶ τοῦ μέρους χρηςάμε- νος ὀνόματι. καὶ ἀναφαίνεται ἡμῖν ἐντεῦθεν πόριςμα᾽ ἐλέγο- μεν τάρ, ὅτι τινὲς καὶ τὸ προ- κείμενον τοῦ "EpuoyYevouc CUY- γράμμα τέχνην ἐπέγραψαν ῥη- τορικήν. καὶ ἐλέγομεν ἡμεῖς, ὅτι καλλιγράφων ἐςτὶ βλάβη᾽ οὐ γὰρ αὐτὸς οὕτως ὁ Ἑρμογένης ἐπέγραψεν, ὧς ἐντεῦθεν δείκνυ- ται πῶς γὰρ ἂν οὕτως ἐπέ- (pawev ὁ τοὺς ἄλλους μεμφό- μενος; ἐπιλαμβάνεται δὲ (δεύ- τερον» 3) αὐτοῦ, καθ᾽ à τι εἴδη ἔλεγέν τινα εἶναι ἐν ταῖς ἀντι- θετικαῖς. ὁ γὰρ Μινουκιανὸς τρία ἐδόξαζεν εἴδη εἶναι ἐν ταῖς avrıderikaic‘ ἢ γὰρ δημόειον, φηείν ὅ), éyovav ἀδίκημα, ἢ ἰδιω- τικὸν ἢ μικτόν᾽ δημόςιον μὲν οὖν, WC ἐπὶ τοῦ τὸ τεῖχος κατα- ςκάψαντος CTPATNTOU καὶ δημο-
W. IV 684, 25: Συριανοῦ. ec Μινουκιανὸν αἰνίττεται" αὐτὸς γὰρ εἶπεν εἴδη ἀντιετά- ceuc καὶ τῶν ἄλλων ἀντιθετι- τῶν, οὐχὶ τῇ τῶν κεφαλαίων ἐναλλαγῇ ἢ τῷ πλεοναςμῷ τὴν τῶν εἰδῶν ἀποτελοῦντα διαφο- ράν᾽ ἀλλὰ τῷ δημοείῳ καὶ ἰδιω- τικῷ καὶ τῷ ἐκ τούτων μικτῷ, ὅπερ ἀδικημάτων διαφορά, ἀλλ᾽ οὐχὶ «τάςεως εἴδη εἰ δέ τις ἐρεῖ, πῶς οὖν αἱ ἀντιθετικαὶ τοῖς αὐτοῖς τεμνόμεναι κεφα- λαίοις διαφορὰν ἔχουειν εἰδῶν, ἣ μὲν γὰρ ετάεις αὐτῶν ἀντί- cracic, f δὲ ἀντέγκλημα καὶ ἑξῆς, ἐροῦμεν, ὅτι κἂν τοῖς αὐὖ- τοῖς τέμνωνται κεφαλαίοις, ἀλλ᾽ οὖν Exovcı καὶ παραλλάττον ἑκάςτη τούτων κεφάλαιον πρὸς τὴν πρὸ αὐτῆς, τὸ καὶ τὴν crá- cv χαρακτηρίζον. ^ μὲν ἀντί- cracıc τὸ ἀντιςτατικόν, N δὲ ἀντέγκληεις τὸ ἀντεγκληματικὸν καὶ ἑξῆς ὁμοίως. Οἱ μέντοι εἴδη διάφορα τὸ ἰδιωτικὸν καὶ δη- μόειον καὶ τὸ μικτὸν φάεκοντες ἰδιωτικὸν μὲν λέγονειν, ὧς ἐπὶ τοῦ τὸν ἵππον τὸν ἴδιον δεςεπό- τὴν ὑπεξαγαγόντα τοῖς πολε- μίοις ἀποςφάξαντος καὶ κρινο- μένου βλάβης᾽ δημόειον δέ, ὡς ἐπὶ τοῦ καταςκάψαντος ετρα- τηγοῦ τὸ τεῖχος᾽ μικτὸν δέ, ὡς ἐπὶ τούτου᾽ τύραννος ἐξ ἀςτυ- γείτονος πόλεως μετεπέμψατο μειράκιον ὡραῖον, ἀπειλῶν πό- λεμον el μὴ λάβοι᾽ οὐκ ἔδωκεν f| πόλις, ἐςτράτευςεν ὃ τύραν- voc: πολιορκίας oücnc ὃ πατὴρ
1) Cf. etiam W VII 579, 96 8qq.
2) add. Keil secundum Georgi consuetudinem.
8) pacıv P.
Quaestiones rhetoricae selectae. (IV $ 8)
cíuv κρινομένου ἀδικημάτων᾽ ἰδιωτικὸν δέ, ὡς ἐπὶ τοῦ ευνεχῶς ἐξάγοντος εἰς τοὺς πολεμίους τὸν δεςπότην ἵππου, ὃν παρα- cTATNC τις ἰδὼν κατηκόντιςε καὶ κρίνεται βλάβης᾽ ἐνταῦθα Yàp ἰδιωτικὸν ὑπάρχει τὸ ἀδίκημα᾽ τοῦ δὲ μικτοῦ, ὡς ἐπὶ τοῦ τύ- ραννος ἐξ ἀςτυγείτονος πόλεως ὡραῖον ἤτηςεν, πόλεμον ἀπει- λῶν εἰ μὴ λάβοι (189 v): εἵλετο ἢ) μᾶλλον ἣ δῆμος τὸν πόλεμον᾽ πολιορκουμένης τῆς πόλεως ἀν- ελθὼν ἐπὶ τὸ τεῖχος ὁ πατὴρ ἀπέςφαξε τὸ μειράκιον᾽ ibuy ὃ τύραννος ἀνέζευξεν, καὶ κρίνεται ὁ πατήρ᾽ ἐνταῦθα διττόν ἐςτι τὸ ἀδίκημα καὶ δυνατὸν κρίνειν τὸν πατέρα καὶ ἰδιωτικοῦ καὶ δημο- ciou ἀδικήματος. τοιαύτην τοί- vuv ὁ Μινουκιανὸς ἐποιεῖτο eic τὰ εἴδη τῶν ἀντιθετικῶν διαίρεειν, ὅτι τῶν ἀντιθετικῶν αἱ μὲν περὶ ἰδιωτικοῦ εἰςειν ἀδι- κήματος, αἱ δὲ περὶ δημοείου, αἱ δὲ μικταί.
151
cpá£ac τὸν παῖδα ἔῤριψε πρὸ τοῦ τείχους᾽ θεαέῤάμενος ὁ τύ- ραννος ἀνεχώρηςε, καὶ μετὰ ταῦτα κρίνεται ὁ πατὴρ δημο- εἰων᾽ αὕτη μικτὴ τυγχάνει᾽ ἔχει γάρ τι καὶ ἴδιον ἀδίκημα, τὸν φόνον τοῦ παιδός, καὶ δημό- coy, ὅτι τὴν πόλιν ἠδίκηςεν᾽ ὑπὲρ οὗ vàp εἵλετο πόλεμον f| πόλις, καθάπερ ἄθλον αὐτὸν ποιουμένη, τοῦτον παρὰ τγνύώ- unv τῆς πόλεως ἐφονεύςεν᾽ καὶ τὸ ἀντιθετικὸν κεφάλαιον τοιοῦτον, ὅτι καὶ τῇ πόλει cuv- ήνεγκεν τὸ τελευτῆςαι τὸ yue- ράκιον ---- ἀπήλλακται γὰρ πολέ- μου καὶ πολιορκίας —, καὶ αὐτῷ τῷ παιδί. ταῦτα μὲν οὖν οὐ βούλεται εἴδη ὁ ἙἙἙρμογένης κτλ.
7. Hermogenis finitionem συγγνώμης et ueracráceuc (II 168,
19 sqq.) commentatus est
Georgius 199v 11: μέτειςι δὲ πάλιν ὁ τεχνικὸς καὶ ἐπὶ
τὴν διαφοράν, ἣν ἔχει fj μετάςταςις πρὸς ευγγνώμην καί φηειν . ὅτι “ἔτι τὴν ευγγνώμην ἀπὸ τῆς μεταςτάςεως οὐ τῷ ἀνευθύνῳ καὶ ὑπευθύνῳ ἐχώριςάν τινες, ἀλλ᾽ ἁπλῶς τὰ μὲν εἴς τι τῶν ἔξωθεν μεθιετάντα τὸ ἀδίκημα πάντα μεταςτατικὰ εἰρήκαειν εἶναι, ἐάν τε χειμών, ἐάν τε Bácavoc?), ἐάν TE ἄλλο τι τοιουτότροπον N, τὰ δὲ εἰς ἴδιόν τι πάθος ψυχῆς μόνα ευγγνώμης εἶναι ὡρί- cavto, ἔλεον ἢ ὕπνον ἤ τι τοιοῦτον, καὶ ἴεως ταῦτα οὐ κα- Küc'. ταῦτα μὲν ἐνταῦθά qnav ὃ τεχνικός᾽ ἐν δὲ τῇ μεθόδῳ, ὅτε περὶ αὐτῶν διελέγετο, ἔφη (140, 3—8), ὅτι μετάςταεις καὶ ευγγνώμη τῷ ἀνευθύνῳ καὶ ὑπευθύνῳ διαφέρουειν᾽ “εἰ δέ τις ἡμῖν περὶ τούτου ἀμφιςβητεῖ, ἐν τῷ περὶ ἀντιθέςεως dxpipécre- ρον λελέξεται᾽ (140, 13).5) καὶ ἐλθὼν ἐνταῦθα, ταῦτα ἃ προεί-
1) εἵλετο scripsi: ἡρήςατο P; cf. p. 684.
3) ὠρίεαντο, otov ἔλεον ἢ οἶκτον Hermog.
4) Hermog.: εἰ δέ τις ἡμῖν περὶ τούτων ἀμφιςβητεῖ, ευγγνώμης λέγω καὶ μεταςτάςεως, áxpifécrepov ἐν τῷ περὶ ἀντιθέεεως λελέξεται. — Si en, quae
Jahrb. f. class, Philol. Suppl. Bd. XXVIII. 49
2) Bacavoı Hermog.
158 Ludovieus Schilling:
πομεν 3) λέτει. καὶ φαίνεται φανερῶς, ὅτι ἀντίφαςις αὐτῷ cuvá- yeraı, ἐπεὶ ὅςα μέν ἐετιν ὑπεύθυνα, ὁμολογουμένως μεταςτάςεώς eicıv, óca δὲ πάθη ψυχῆς, ταῦτα πάλιν ὁμολογουμένως ευγγνώ- unc ἔνια δέ εἰει uéca, μήτε ὄντα ὑπεύθυνα μήτε μὴν πάθος ψυχῆς ὑπαγορεύοντα, οἷον χειμών, βάεανος καὶ τὰ παραπλήεια᾽ ταῦτα τοίνυν τὰ uéca. ἐν μὲν τῇ μεθόδῳ τῆς ευγγνώμης ἐδίδου λέγων, ὅςεα ἀνεύθυνα, ευγγνώμης εἶναι (stat. 140, 6—8): ἐνταῦθα δὲ αὐτὰ τὰ μέςα τῇ μεταςτάςει δίδωςιν. ευναινεῖ γὰρ Μινου- κιανῷ λέγοντι "TA μὲν εἴς τι τῶν ἔξω μεθιετάντα τὸ ἀδίκημα πάντα μεταςτατικά, ἐάν τε χειμών, ἐάν τε Bácavoc, ἐάν (re *) ἄλλο τοιουτότροπον᾽ τὰ δὲ εἰς ἴδιόν τι πάθος ψυχῆς μόνα CUYYVW- unc’. ὥςτε φαίνεται τὰ uéca ἀποδιδοὺς τῇ ueracrácet. καὶ ἔςτιν, ὡς εἴρηται, φανερὰ ἀντίφαςις κτλ. Hoc Georgii testimonium docet, quam arte Hermogenes Minuciani verbis se adstrinxerit; neque enim ulla causa est, cur scholiastam verba, quae Minuciani esse dicit, ex Hermogene sibi conflasse sumamus; unde iam de ceteris testimoniis, quae Gloeckner p. 42 attulit, iudicium ferre licet.
8. Georgio XLIV. dissertationis tertium caput de statu nego- tiali est, quo quaerit, quaenam ratio intercedat inier πραγματικὴν ἔγγραφον et ἄγραφον; cf.
Georg. fol. 203v 10: ..... κατὰ Tí ἄρα διαφέρουειν ἀλ- λήλων τὰ δύο τῆς πραγματικῆς εἴδη, τὸ ἔγγραφόν τέ φημι καὶ τὸ ἄγραφον᾽ πλεῖςται γὰρ περὶ τούτου διαφωνίαι γεγόναειν. παραθηςόμεθα δὲ πέντε αὐτῶν διαφοράς, ὧν τέεςαρας μὲν ἀνα- «κευάςομεν, μίαν δὲ καὶ μόνην δεχόμεθα. Μινουκιανὸς τοίνυν ταύτην αὐτοῖς ἀπένειμε διαφοράν, ὅτι “TO μὲν ἔγγραφον, φηείν, ἐν πολιτικοῖς εὑρίεκεται πράγμαει, τὸ δὲ ἄγραφον ἐν ἰδιωτικοῖς δ᾽ καὶ πρῶτον μέν, εἴ τις ἁψιμαχεῖν βούλοιτο, οὐ φυεική τις αὕτη τυγχάνει διαφορά. deikvucı γὰρ μόνον ἡμῖν τὸ περὶ τί ἑκάτερον αὐτῶν παραγίνεται᾽ καὶ μᾶλλον ἂν εἴη τοῦτό Ye τόπου διάκριεις τὸ λέγειν, ὅτι τὸ μὲν ἐνταῦθα, τὸ δὲ ἐνταῦθα ἐμπίπτει" εἰ det) καὶ ὑποθώμεθα φυεικὴν αὐτὴν ὑπάρχειν διαφοράν, δειχθήςεται οὐκ ἀληθής, ἐπειδὴ εὑρίεκομεν καὶ τὴν ἄγραφον πραγματικὴν περὶ δημόεια καταγινομένην πράγματα καὶ ἔμπαλιν τὴν Éprpa- φον περὶ ἰδιωτικάς τοῦ μὲν οὖν προτέρου ὑπόδειγμα ἔετωςαν οἱ πλείονες τῶν Φιλιππικῶν λόγων᾽ περὶ δημοείων γὰρ πραγμά- τῶν τυγχάνοντες ἀγράφου πραγματικῆς ὅμως ὑπάρχουειν τοῦ δὲ δευτέρου ὑπόδειγμα ἔςτωςαν αἱ περὶ κλήρου δίκαι, ὥςπερ Exoucıv οἱ κληρικοὶ λόγοι 'lcaiou: ἰδιωτικὴ μὲν γὰρ fj ὑπόθεεις, ἀλλ᾽ f| crácic πραγματικὴ ἔγγραφος" περὶ ῥητοῦ γὰρ fj Zijmac. διέψευςεται ἄρα τοῦ Μινουκιανοῦ fj διαφορά.
Georgius e Minuciano attulit verba, cum Hermogenis II 163, 20 ἀλλ᾽ ἁπλιῶς — κακιὺς comparaveris, illum ad verbum fere Minucianum exscripsisse in- telleges. Atque revera llermogenem pugnantia locutum esse diet Georgius 1) προείπωμεν P. 2) re add. Keil. 8) ibixoic P: corr. 4) δὲ post ὑποθ, P.
Quaestiones rhetoricae selectae. (IV 8 8, 9, 10) 159
8 9. De Sopatro.")
Sopatro auctore utitur Georgius in tractanda διαιρέςει τῶν cráceuv: Georg. fol. 1v 5 sqq. (— W VII 247, 10 sqq.) e Sopat. W VIII 32, 26— 33, 4 et 54, 12— 16. Seripturae discrepantias attuli p. 681.
$ 10. De Tyranno.?)
1. Hermogenes (II 143, 12) tertium quod instituerat genus τοῦ παραγραφικοῦ, capitis status coniecturalis, quod est “ἀφ᾽ ὧν ἕτεροι πεποιήκαςιν, oU δεῖ xpivechan’, exemplo illo notissimo illustravit viri fortissimi, qui ter palmam ob strenuitatem obtinuerat, cuius sta- tuam hostes ab illo vieti posuerunt. Hoe ipso problemate usus Tyrannus rhetor demonstrare conatus est τὸ παραγραφικόν non semper primum locum tenere, quem Hermogenes ei in status con- iecturalis divisione assignavisset, immo τοῖς dm ἀρχῆς ἄχρι τέλους interdum postponi posse; cf.
Georg. fol. 11r 7: ὃ δὲ Tüpavvoc καλλίςτην ἡμῖν év- ταῦθα παραδίδωςι cnueiuciv* "dei τάρ, qnciv, érricxfjuat, Uc οὐκ ἀεὶ TPOTATTET τὸ παραγραφικὸν ἁπάντων τῶν xegaoAaiuv' ἔςθ᾽ ὅτε γὰρ χρεία τις αὐτὸ κατεπείτει μετατάςςεςθαι Ἵ τῶν ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, ὥςπερ καὶ ἐπὶ τοῦ παρόντος προβλήματος, φήςει γάρ που ὁ κατήγορος" "cnueiov ὅτι παρέδιυκας, ἐπειδὴ εἰκόνα cou écrncav οἱ πολέμιοι, καὶ δῆλον ὅτι (uc mpodörou”. ὃ δὲ πρὸς τοῦτο ἐπάγεται παρατραφικὸν λέγων᾽ ""aAN οὐ κρίνομαι ἐφ᾽ οἷς οἱ πολέμιοι émoincav". οὕτως μὲν οὖν καὶ τὸ dp’ ὧν ἕτεροι ἐποίηςαν.
2. Ad quaestionem de qua iam supra disserui (p. 699 et 719), num possint accusator et reus eadem ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους ad- hibere, e Tyranno haec adfert
Georgius fol. 37r δ: ὃ bé τε Tópavvoc ἄλλως καταςκευάζει τὸν λόγον καὶ μᾶλλον αὐτὸς πιθανιύτερον᾽ 'el τοῖς αὐτοῖς, φη- civ, xpricawvro εημείοις ὅ τε διιύκωυν καὶ φεύγων, δῆλον écraut, ὡς ἐξιεάζει τὸ λεγόμενον᾽ εἰ δέ τε ἐξιςάζει, οὐκ ἐξεταςθήζεται" οὐ γὰρ ἐρεῖ τις ὅπερ ἀκούςεται᾽ οὐκ") ἄρα οὖν ἐνδέχεται τοῖς αὐτοῖς κεχρῆςθαι ἀμφοτέρους εημείοις, ἀλλὰ πάντως ἔςται τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, ὅτε κοινά, διάφορα" καὶ ταῦτα μέν, ὅτε κοινὰ τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους κτλ.
1) Westermann |. c. 88 103, 2, 104, 8. 15. 16. Graeven 1, c. p. XVIII. Volkmann |. c. p. 15. — Walz VI 456. VII passim VIII δῦ. 620. 627.
2) Gloeckner l. c. p. 89. — Walz VI 31. 617. V 592, VI 39, VII 357 (Tyrannus sophista in indice dictus).
3) Quamquam Attica ratione utitur Georgius, hoc peraráccecüat corrigere nolui. Illud, «quod antecedit mporárrera: potius corrigendum videtur, quoniam Tyranni verba haec sunt. 4) ἐπάγετο P. δ) οὐ P,
49"
160 Ludovicäs Schilling:
3. Georgius, cum uberiore disquisitione status coniecturalis caput q. e. μετάθεεις τῆς αἰτίας explicat, quarto loco (cf. ad Ulpiani fr. 3, p. 763 sqq.) haec disputat:
fol. 54r 25: qnd γὰρ ὁ τεχνικός, ὅτι f μετάθεεις τῆς al- τίας τίνεται πρὸς τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους (II 146, 25). καὶ ἀποροῦει πρὸς τοῦτο λέγοντες᾽ ᾿πῶς ἐπὶ μόνης εἶπε τῆς μετα- θέεεως τῆς αἰτίας, ὅτι γίνεται πρὸς τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους; καὶ μὴν καὶ τὰ ἄλλα κεφάλαια πρὸς τὰ cmueia φέρονται, ἀντί- ληψίς τε φημὶ καὶ πιθανὴ ἀπολογία ἐχρῆν οὖν καὶ ἐπὶ ἐκείνων εἰπεῖν, ὅτι γίνονται πρὸς τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους΄. τοῦτο δὲ ὁ Τύραννος ἐπιλυόμενός qncv, ὅτι ἔμφαειν ἡμῖν ἐκ τούτου δίδωςιν ὁ τεχνικὸς τῆς μιᾶς διαφορᾶς, ἣν ἔφαμεν (cf. fol. 52r) ἔχειν τὴν μετάθεειν τῆς αἰτίας πρὸς τὴν βούληςειν, ὅτι h μὲν βούληςεις πρὸς αὐτὸ φέρεται τὸ ἔγκλημα, fj δὲ μετάθεεις τῆς al- τίας πρὸς τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, τουτέςτι πρὸς τὰ εημεῖα τοῦ ἐγκλήματος. τοῦτο δὲ οὐ πιθανόν᾽ οὐ γὰρ πρόκειται νῦν τῷ τεχνικῷ κοινωνίας εἰπεῖν καὶ διαφορὰς τῶν κεφαλαίων. ἄμεινον οὖν ἐκλαβεῖν τὸ “Yiverar” οὐκ ἐπὶ τοῦ ᾿ἱφέρεται᾽. τοῦτο τὰρ κοινόν ἐςτιν, εἴ γε καὶ τὰ ἄλλα κεφάλαια, dc εἴρηται, πρὸς τὰ ςημεῖα φέρεται᾽ “ἀλλὰ vivera, φηςίν, οἱονεὶ ἐξ αὐτῶν τῶν ἀπ’ ἀρχῆς ἄχρι τέλους.
4. Verba, a quibus Hermogenes ultimi capitis status coniectu- ralis explicationem incipit, 148, 24: 'H κοινὴ ποιότης οἱ ἐπίλογοί eicı καὶ αἱ δευτερολογίαι magnas interpretibus turbas moverunt; de tota quaestione diligentissime Gloeckner p. 34 egit. Ex iis, qui Hermogenem impugnabant, T yrannum fuisse iam e Nili testimonio constabat (Gloeckner p. 89 sub f.): τοῦ δὲ "rorörnc’ αἰτίαν ἀποδίδωειν ὁ Tópavvoc τοιαύτην᾽ qnd γάρ, ὅτι Katexpricato ὁ τεχνικὸς τῷ "moióTnC. οὐκ eici γὰρ οἱ ἐπίλογοι ποιότης, ἀλλ᾽ ἐν αὐτοῖς ποιότης προςώπου ἐξετάζεται᾽ ἐν γὰρ τῷ κοινῷ τόπῳ ποιότητα προςώπου ἐξετάζομεν μοιχοῦ ἢ προδότου. ἡμεῖς δὲ λέγομεν κτλ. Eadem Georgius his verbis refert
fol 67r 20: qnd!) δὲ ὁ Tópavvoc, ὅτι οὐκ ἐχρῆν οὕτως εἰπεῖν τὸν τεχνικόν, ὅτι fj κοινὴ ποιότης ἐπίλογοί eii, ἀλλ᾽ οὕτως μᾶλλον “ἣ κοινὴ ποιότης ἐν τοῖς ἐπιλόγοις ἐμπίπτει. φαμέν, ὅτι οὐδὲ τὸ τοῦ τεχνικοῦ καλῶς ἔχει᾽ ἔφη γὰρ τοὺς ἐπι- λόγους εἶναι κοινὴν ποιότητα καὶ δευτερολογίαν᾽ καὶ τοῦτο πολ- λάκις εὑρίεκομεν, ὅτι ἐκ τῶν οἰκείων μερῶν τὸ ὅλον ὁριζόμεθαξ), ἐπεὶ καὶ ᾿Αριετοτέλης οὕτως éypricato λέγων᾽ οἰκία ἐςτὶ λίθοι καὶ ξύλα.) οὕτω δὲ καὶ ὁ τεχνικὸς τοὺς ἐπιλόγους ἐκ τῶν με- ρῶν WpicaTo.
5. Res est de coniecturalis status generibus; qua in causa T y- rannum Hermogeni adversantem adfert
1) aci P. 2) ópicóue0a P. 3) cf. p. 690.
Quaestiones rhetoricae selectae. ΑΥ̓͂ $ 10) 161
Georgius fol 75r 16: qac γάρ τινες εἶναι ἁπλοῦν ἀτελῆ croyacuóv ἀπὸ προςώπων μόνον καὶ παραφέρουςι τοῦτο τὸ ᾿πρόβλημα πρὸς παράδειγμα. ἀεώτου πατὴρ ἀφανὴς γέγονεν, καὶ φεύγει φόνου. τούτους δὲ ἐλέγχων ὁ τεχνικός φηςιν ὅτι (II 150, 3) ᾿πρῶτον μὲν οὖν ἐρήςομαι αὐτούς, εἰ οὐκ ἔςτιν ἐνταῦθα τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους. καὶ μὴν ἔςτι τὸ ἐκποδὼν εἶναι τὸν πατέρα. τοῦτο δὲ οὐ τοῦ προοώπου ἀλλὰ τοῦ πράγματός ἐξετιν. ἀλλὰ μετάθεειν αὐτὸν τῆς αἰτίας οὐκ ἀπαιτήςομεν; ἀλλὰ καὶ τοῦτο. εἰ δὲ un, τίς ἔεται fj ἀπολογία; πῶς οὖν εἴ γε μὴ ἔνι πράγματι; τῇ δὲ 1) πιθανῇ ἀπολογίᾳ οὐ χρήςεται; οἶμαι καὶ τοῦτο. πῶς οὖν ἀτελὴς ὁ τοιοῦτος;᾽ ταῦτα τοῦ τεχνικοῦ εἰπόντος ἐνί- crataı ὁ Τύραννος λέγζων, ὅτι λαβὼν ó Ἑρμογένης τὸ ἀμφί- βολον ὡς ὁμολογούμενον ἐξ αὐτοῦ τὰ λοιπὰ κατεςκεύαςεν᾽ ἔφη γὰρ ἔχειν τὸ τοῦ ἀςώτου πρόβλημα ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, καὶ τοῦτο λαβὼν ὁμολογούμενον cuvelorícaro λοιπὸν ἐξ αὐτοῦ τὴν μετάθεειν τῆς αἰτίας καὶ τὴν πιθανὴν ἀπολογίαν, ὅπερ οὐκ ἔςτιν᾽ ὃ γὰρ λέγει εἶναι τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, οὔκ elcı φανέρά᾽ δεῖ δὲ ἐν ς«τοχαςμῷ τὰ cnueia φανερὰ εἶναι. καὶ ταῦτα εἰπὼν ὁ Τύραννος παρῆλθεν. ἐρηςόμεθα δὲ αὐτόν, τί βούλεται εἰπεῖν, ὅτι χρὴ ἐν «τοχαςμῷ τὰ cnueia εἶναι φανερά" πότερον ὅτι φα- vepWc ἀποδεικνύουςει τὸ ἔγκλημα; ἀλλὰ τοῦτο οὐδενὶ παρέπεται εἴδει τῶν «τοχαςμῶν᾽ εἰ γὰρ φανερῶς ἀποδεικνύουει τὰ εημεῖα τὸ ἔγκλημα, οὐκοῦν ἀςεύετατον περιλείπεται εἶναι τὸν croxacuóv: τί γὰρ ἔτι ζητήςομεν, ὁμολογούμενον ἔχοντες ἐκ τῶν cnueiuv τὸ ἔγκλημα; ἀλλ᾽ ἄρα φανερὸν λέγει, ὅτι δεῖ αὐτὸ προφανὲς εἶναι καὶ ὁμολογούμενον τὸ πεπραγμένον, ἀφ᾽ οὗ κρίνομεν τὸν φεύγοντα; τοῦτο παντὶ ἁρμόζει «ετοχαςμῷ᾽ ἐν παντὶ γὰρ ετο- χαςμῷ δεῖ ὁμολογούμενον εἶναι τὸ εημεῖον, ὥςπερ καὶ ἐν τῷ προκειμένῳ προβλήματι᾽ τὸ yàp ἀφανῆ τενέεθαι τὸν πατέρα, ἀφ᾽ οὗ καὶ κρίνομεν τὸν ÄCWTOV φόνου, φανερόν Ecrıv ὅτι πέ- πρακται. ἀλλ᾽ dpa ἀφανὲς αὐτὸ λέγει, ὅτι dcOevécrepov πρὸς ἀπόδειξιν; τοῦτο καὶ ὁ τεχνικὸς ἔλυςεν εἰρηκώς, [εἰ δὲ λέ- yovcıv]?) ὅτι (II 150, 10) ἧττον ἰεχύει τὰ πράγματα ἐνταῦθα ἢ ἐν τῷ θάπτοντι τὸ νεοςφαγὲς ςὧμα, καὶ γὰρ ἐν πᾶει ςτοχαςμοῖς ἧττον ἰεχύει τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, ὅταν ἀφ᾽ ὧν ἄλλοι πε- ποιήκαςει κρίνηταί τις, ἄλλως τε καὶ ὅταν μὴ εἰς αὐτὸν ἄντικρυς ἀναφέρηται 5, ὡς καὶ ἐπὶ τοῦ ᾿Αρχιδάμου τοῦ κρινομένου δώ- ρων, ἐπειδὴ ἔγραψεν ὁ Περικλῆς εἰς δέον ἀνηλωκέναι πεντή- κοντα τάλαντα ἐν τοῖς λογιςμοῖς΄. ὥςτε δέδεικται ψευδὴς ἐν τούτοις ὁ Τύραννος. εἶτα καὶ ἑτέρωθεν ἐπιχειρεῖ διελέγξαι τὸν Ἑρμογένη καί φηειν, ὅτι καὶ αὐτὸς δὲ ευναιςθόμενος Ó τεχνικὸς καὶ ἀπορῶν εἰπεῖν, ποία ἐςτὶ μετάθεεις αἰτίας «καὶ πιθανὴ ἀπο- λογία ἐν τῷ προκειμένῳ προβλήματι, Ecopicato καὶ τῷ κατ᾽ ἐρώ-
1) ἐνι npaynarı' τῇ δὲ πιθανῇ P, gravissimam lectionis discrepan-
tiam testans: πῶς οὖν ἀγωνιεῖται μὴ ἔχων πρᾶγμα; τί δαί, τῇ πιθανῇ Hermog. 2) del. Keil. — 8) ἀναφέρεται P pr. m.
162 Ludovicus Schilling:
, Trctv ἐχρήςατο cxrjuami.. ἐρωτηματικῶς (ràp»!) προφέρει τὸν λόγον φάεςεκων οὕτως ᾿ἀλλὰ μετάθεειν αὐτὸν τῆς αἰτίας οὐκ ἀπαιτήςο- μεν; εἶτα καὶ ἐπὶ τοῦ ἑτέρου ἐδίεταςεν εἰρηκὼς ἐπὶ τῆς πιθανῆς ἀπολογίας ἱχρήςεται δὲ οἶμαι καὶ τοὐύτῳ᾽. καὶ πρὸς τοῦτο δὲ λέγομεν, ὅτι οὐχ ὡς ἀπορῶν οὐκ εἶπε τὴν μετάθεειν τῆς αἰτίας καὶ τὴν πιθανὴν ἀπολογίαν, ἀλλ᾽ οὐχ ἡγεῖτο ἐπὶ τοςοῦτόν τινα ὑπάρχειν ἠλίθιον, ὥςτε νομίζειν μὴ ἔχειν τοῦτο τὸ πρόβλημα ταῦτα τὰ εἰρημένα κεφάλαια. τοιγαροῦν ἐροῦμεν ἡμεῖς μετάθεειν αἰτίας ταύτην, ὅτι ᾿᾽γέγονεν ἀφανὴς ἴεως δι᾽ éjfropíav f) cugpo- vicuóv ἡμέτερον, ἵνα παύεωμαι τῆς Acwriac. εἰ δὲ μὴ ἐμπίπτει f πιθανὴ ἀπολογία ἐνταῦθα, ἀλλὰ τὸ ἀντ᾽ αὐτῆς ἐμπεςεῖται, φημὶ δὲ τὸ μὴ ἀντιςτρέφον, οὕτως ᾿πᾶς μὲν ὁ φονεύων «ςπεύδει καὶ ἀφανῆ ποιεῖςθαι 5) τὸν πεφονευμένον᾽ οὐ πᾶς δὲ γενόμενος ἀφανὴς ἤδη καὶ πεφόνευται᾽" ὥςτε xai fj πιθανὴ ἀπολογία οὕτως ἐμπε- ςεῖται᾽ πρόδηλα δὲ τὰ εημεῖα᾽ ᾿εημεῖον γὰρ ὅτι ἐφόνευςας, ἐπεὶ ἀφανὴς ó πατὴρ γέγονε᾽" καὶ οὐ πάνυ τι τοῦτο icyoer ἔςτι γὰρ ἀφ᾽ ὧν ἕτερος ἔπραξε᾽ καὶ οὐ μόνον τοῦτο, ἀλλ᾽ ὅτι καὶ ἄντι- κρυς εἰς αὐτὸν ἣ αἰτία οὐκ ἀναφέρεται᾽ τοῦτο γὰρ ἴδιον τῆς τρίτης ποιότητος᾽ ἐπειδὴ δέ φηςιν ὁ τεχνικὸς ἐν τῷ κειμένῳ (II 150, 7) “εἰ δὲ μή τις ἔεται fj ἀπολογία᾽, καὶ πρὸς τοῦτο ἐνίεταται ὁ Τύραννος λέγων, ὅτι οὐκ ἐκ μόνης τῆς μεταθέςεως τῆς αἰτίας εὐπορήςει δικαιολογεῖςθαι ὁ φεύγων οὐδὲ μόνον ἐκ τοῦ χρώματος περιλείπει αὐτῷ ἀπολογία, ἀλλ᾽ ἕξει καὶ ἐκ τῶν τοῦ προςώπου κεφαλαίων δικαιολογεῖςθαι ὃ dcutoc: οἷον ὅτι “οὐκ ἠβουλόμην τὸν ἐμαυτοῦ πατέρα ἀποκτεῖναι᾽ καὶ ὅτι “οὐκ ἠδυ- γάμην᾽. “τί οὖν, φηςί, περικλείει 5) τὰ τῆς ἀπολογίας εἰς τὴν μετά- θεειν τῆς αἰτίας᾽; φαμὲν δὲ καὶ πρὸς τοῦτο, ὅτι εὐλόγως ὃ τεχνι-
1) γὰρ add. Keil. 2) ποιεῖται P: corr. Keil. 8) repu ei ei P περικλείει (sc. Hermog.) Keil, qui comparat fol. 58 v 22 εἰς crevóv αὐτῷ... περικλείςει τοῦ χρώματος et inter se conferri iubet Georg. fol. 58v 16: icréov δέ, ὅτι οὐ W IV 899, 20: προλύων μόνον διαβαλεῖ (scil. ὁ κατήγορος) τὴν αἰτίαν πρὸ καιροῦ τὰς dvri8Écac,
ὡς ἀπίθανον, ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ ἐκθέςει τῶν ἀπ’ Ecriv ἀρχῆς ἄχρι τέλους Avalpecıv ποιήςεται τῶν αἰτιῶν καὶ πειράςεται ἢ καθάπαξ mácac ἀνε- λεῖν τὰς αἰτίας καὶ μηδεμίαν εἰ δυνήςεται καταλιπεῖν τῷ φεύγοντι, ἢ κἂν ὀλίγας ἑάςῃ, εἰς crevóv αὐτῷ κομιδῆ περικλείςει τοῦ χρώ- ματος’ ὥςπερ ἐπὶ τῆς νύκτωρ δακρυούςης γυναικός ποιήςεται γὰρ ὁ κατήγορος ἀναΐί- pecıv τῶν αἰτιῶν λέγων ὅτι *xal μὴν παῖ- δας οὐκ ἀπέβαλες: οὐ πατήρ cou τέθνηκεν᾽ οὐκ ἐνδεία ce πιέζει (ἐνδείας ἐπιέξει P, si recte enotavi) χρημάτων᾽ οὐ vócu κεκράτηςαι. οὐκ ἄλλο τί ςε κατέχει τῶν λυπηρῶν. τί οὖν δα- κρύεις, εἰ μὴ ὅτι ἐμοιχεύθης; δέδεικται τοί-
ἐκβολὴ χρωμάτων καὶ ἡ τῶν αἰτιῶν ὑπεξαί- pecıc‘ προαναϊροῦμεν γὰρ τὰ ἄλλα πάντα, ἵνα eic ἕν gepixkeicwuev τὸν ἀντίδι- Kov* οἷον ὡς ἐπὶ τῆς κρινο- μένης μοιχείας, ἐπειδὴ νύκ- zwp ἐδάκρυεν, ἐρεῖ ὁ κατή- Yopoc' οὐ πατήρ cot τέθνη- κεν, οὐκ ἀδελφός, οὗ παῖ- δες κτλ.
γυν, πῶς γενήςεται πιθανὴ ἡ μετάθεεις τῆς αἰτίας κτλ. Patere Georgium hic aut e Porphyri arte pendere, aut una cum Porphy-
rio ad eundem auctorem redire.
Quaestiones rhetorieae selectae. (IV 8 10, 11) 163
Köc οὕτως εἶπεν᾽ ἀφορᾷ τὰρ πρὸς τὸ πιθανὸν τῆς ἀπολογίας, ὅπερ ἐςτὶν ἐν τῷ χρώματι: ἔφαμεν γὰρ ἤδη, ὅτι ἰεχυρόν écm κεφάλαιον τῷ φεύγοντι fj μετάθεεις τῆς αἰτίας" αὕτη τάρ ἐςτιν ἣ χρωννύουςα τὴν ἀπολογίαν ὥςτε καλῶς εἶπεν ὁ τεχνικός, ὅτι εἰ μὴ ἐμπίπτει μετάθεεις αἰτίας, ποία περιλείπεται δικαιο- λογία τῷ peuvovri;
6. Georgius fol 77r 18 βηη. = W VI 357, 26 sqq. Ty- rannus explicavit verba Hermog. II 150, 26; ef. Gloeckner p. 89 6.
$ 11, De Ulpiano.")
1. De septimo illo παραγραφικοῦ genere, quod invenerat Ul- pianus, iam egi p. 710 adn. 3: Georg. fol. 12v 14.
2. De status coniecturalis eapite, quod ἐλέγχων ἀπαίτηεις nuncupabatur, Georgius quarta dissertatione egit, euius quartus locus est quo quaeritur
fol. 21r 31: ei dei ἐμπίπτει ἐν «τοχαςτικῆ ζητήςει ἣ τῶν ἐλέγχων ἀπαίτηςεις. Οὐλπιανὸς τοίνυν καὶ ὁ ἀνεπίγραφός qQncv, ὅτι ἐν τοῖς κατ᾽ ἀμφιςβήτησιν «ςτοχαςμοῖς οὐκ ἐμπίπτει μόνοις, ἐν δὲ τοῖς ἄλλοις ὁ croxacuöc ἐμπίπτει πάντιυς. Adyoucı δὲ κατὰ ἀμφιςβήτηςιν croxacuóv, ὅτε περί τινος ἀμφιςβητοῦςεί τινες, εἴτε δωρεᾶς εἴτε ἐγκλήματος, xoivi) οὖν ὀνόματι εἰρηκότες ευμπεριέλαβον τούς T€ ἀντεγκληματικοὺς croxocuoUc (ἐκεῖ τὰρ ἐγκλήματός ἐςτιν ἀμφιςβήτηςις) καὶ τὰς κατ᾽ ἀμφιςβήτηειν bu- ρεὰς καί qacv, ὅτι ἐν τούτοις οὐκ ἐμπίπτει ἢ τῶν ἐλέγχων ἀπαίτηεις, ἐπειδὴ ἐξιςάζει" οἷον δύο νέοι πεφιύρανται κατ᾽ αὐτὸν ἢ ἐκ τῶν ἀλλήλων οἰκιῶν ἐξιόντες καὶ ἀντεγκαλοῦςιν ἀλλήλοις μοιχείας. ἐνταῦθα ἐκλιμπάνει fj τῶν ἐλέγχων ἀπαίτηςσις" ὃ τὰρ ἐρεῖ ἑκάτερος 5) αὐτῶν, τὸ αὐτὸ ἀκούςει" "ríc μου καταμαρτυρεῖ, ὅτι ἐμοίχευςα᾽; ἀλλὰ καὶ ὁ ἕτερος τὸ αὐτὸ λέξει" τίς μου κατα- μαρτυρεῖ, ὅτι ἐμοίχευςα᾽; icréov δέ, ὅτι παντελιῦς ὃ λόγος aó- τῶν διέψευςται᾽ οὔτε τὰρ μόνοις τοῖς Kar ἀμφιςβήτηςειν τὸ τοι- οὔὗτο παρακολουθεῖ, φημὶ δὲ τὸ μὴ ἔχειν τὴν τῶν ἐλέγχων ümai- Tncv ἐμπίπτουςαν, οὔτε mäcıv παρακολουθεῖ τὸ ἐξιςάζειν, ἐχρῆν γὰρ οὔτε εἰπεῖν, ὡς ὅτι ἐν τοῖς κατ᾽ ἀμφιςβήτηςιν τότε οὐκ ἐμπίπτει ἣ τῶν ἐλέγχων ἀπαίτηεις, ἡνίκα ἐξιςάζει κτλ.
3. Status coniecturalis caput, quod μετάθεςις αἰτίας vel χρῶμα 2) vocabatur, Georgius tribus quaestionibus (XIIL—X V.) ita tractavit, ut totam materiam novem partibus describeret, quarum prima de duplici capitis illius nomine, octava de eius usu explicaret.
1) Westermann |. c. $8 103, 3. 104, 18. — Walz VII 1030 (= Max. Plan. V 508,; 1052. — VIII 647.
2) κατὰ ταὐτὸν, i. 6. rebus iisdem circumstantibus, ci. Keil.
3) éxdcrepoc P.
4) χρῶμα Hermagorae fortasse est terminus (cf. Thiele, Hermagoras p. 61) teste Porphyrio W IV 397, 14: ἡ uerá8ecic τῆς αἰτίας, Ó χρῶμα ttpocaropevoucıv ol Ἑρματύρειοι.
164 Ludovicus Schilling:
Atque ut prima contra Syrianum disputavit!), ita octava illius a ratione recessit. Hic enim cum docuisset (II 83, 5): καὶ διὰ πάεης μὲν αὐτὸ τιθέναι προςήκει τῆς ἀπολογίας icxyupórarov ὄν, κεφαλαιωδῶς μέντοι, τὴν δὲ πλατυτέραν αὐτοῦ καταςκευὴν ἐν τούτῳ χρὴ φυλάττειν τῷ τόπῳ (scil. τῇ μεταθέςει τῆς αἰτίας), Georgius Ulpiani contrariam sententiam nulla adscita correctione vel exceptione excerpsit. Georgii autem vituperandi et corrigendi libidinem quo quis melius noverit, eo magis persuasum habebit con- sentire illum, cum tacet. Sunt autem Georgii verba haec
1) Georg. fol. 51 v 20: εὐλότως τοίνυν καλεῖται μετάθεεις αἰτίας, ἐπειδὴ τὴν λεγο- μένην ὑπὸ τοῦ κατηγόρου ἐν τοῖς ἀπ᾿ ἀρχῆς μετάθεεις αἰτίας, διότι τὸ ἄχρι τέλους αἰτίαν εἰς ἑτέραν αὐτὸς (corr. Keil: ἐπιφερόμενον ἔγκλημα ἐπί αὐτὴν P; sc. ὁ φεύτζων) μετατρέπει τε καὶ τι ἀνεύθυνον ἢ ἐπαίνου μετατίθηςειν οἷον. .. ὥςτε τὴν αἰτίαν τοῦ ἄξιον μετάγειν πειρᾶται ὁ xaTnfópou εἰς ἑτέρων μετέθηκεν εὔλογον ὁ φεύγων διὰ τοῦ κεφαλαίου φεύγων καὶ elkóruc ἐκλήθη μετάθεεις αἰτίας. τούτου.
(omittit igitur notiones summi momenti
quae sunt ἀνεύθυνον et ἐπαίνου ἄξιον) ka-
λεῖται δὲ ὡς εἴρηται καὶ χρῶμα᾽ xal oi μέν aciv, ὅτι κατὰ μεταφορὰν τῶν ε«ὠμάτων οὕτως ὠνομάςθη, ὥςπερ ἐκ τῶν χρωμάτων κρίνομεν τὴν τῶν cwudrwv ἀπρέπειαν καὶ δυςμορφίαν᾽ παρὰ γὰρ τὸ καλὸν χρῶμα καὶ κακὸν γίνεται καὶ τὸ cia εὐπρεπές τε καὶ ἀπρεπές: οὕτω καὶ τὴν Amo- λογίαν ἐκ τῆς μεταθέεειυς τῆς αἰτίας γινώςκομεν, εἴτε εὔλογος εἴτε καὶ οὐχί᾽ ἡ γὰρ μετάθεεις τῆς αἰτίας χριὐύννυςεί πῶς καὶ χρωματίζει τὴν dwo- λογίαν᾽ εἰ γὰρ μὴ εὔλογον δῶμεν αἰτίαν τοῦ πεπραγμένου, οὐκ ἂν γένοιτο ἢ ἀπολογία εὔλογος. διὰ τοῦτό τινες χρῶμά φαει καλεῖεθαι τὸ κεφάλαιον, ἐπεὶ δίκην χρωμάτων mpócecri τῇ ἀπολογίᾳ.
Syrian. II 88, 8: κα- λεῖται δὲ (xal (add. Keil)
ἕτεροι δὲ αἰτίαν ἄλλην elprikacıv' τὸ χρῶμά qaciv διὰ παντὸς διήκει τοῦ εὠματος᾽ οὕτως δὲ καὶ ἡ μετά- θεεις τῆς αἰτίας διὰ παντὸς διήκει τοῦ λόγου᾽ καὶ ἔνθεν τὴν προςηγο- ρίαν εἴληφε ταύτην καὶ καλεῖται χρῶμα. εἴτα καὶ ἐπάτουςι λέγοντες, ὡς εὐλόγως διὰ παντὸς διήκει τοῦ λόγου᾽ δεῖ γὰρ τὸν μελετῶντα καὶ
Syrian. II 82, 22: τὸ δὲ χρῶμα ὠνόμαςται μὲν οὕτως ἀπὸ μεταφορᾶς τῶν ἐν τοῖς εὐμαςει χρωμάτων ὥςπερ γὰρ ἐκεῖνα bv ὅλων διήκει τῶν Ömo- κειμένων --- διὰ μὲν τῆς χιόνος ἡ λευκότης, διὰ δὲ τοῦ κόρακος ἡ με- λανία ---, οὕτω καὶ καὶ τοῦτο τὴν πᾶςαν τοῦ φεύγοντος χριύννυειν ἀπο- λογίαν.
ἐν προοιμίοις ς«πέρματα τιθέναι τῆς μεταθέεεως τῆς αἰτίας καὶ ἐν τῇ κατα- «τάςει, ἵνα πιθανὴ fj λεγομένη ἐν τῷ οἰκείῳ τόπῳ οἱ γὰρ δικαςταὶ οὐ ξενοφωνοῦνται ἀκούοντες λοιπόν, ἐὰν ευνεθιςθῶςι (corr. οὔν ἐθιςεθῶςι P), περὶ ἡμῶν ιὑς τοιούτων ὄντων, οἷον χρὴ ἀπὸ προοιμίων λέγειν, ὅτι “ἐλεήμων εἰμὶ καὶ cupmácyu τοῖς ὑποπίπτουςει ςυμφοραῖς, καὶ οὔποτε περιο- ρᾶν δύναμαι εὦμα ἀτιμαζόμενον᾽. λοιπὸν ἐν τῇ μεταθέςει τῆς αἰτίας γινό- μένος 'dic ἐλεήςας, φημί, παρέετην, ἵνα θάψω τὸ cipa?: kal ἔςται τὸ λεγό- μενον πιθανόν, dic ἤδη μου δεδωκότος τοῖς δικαςταῖς Éupaav, ὅτι ἐλεήμιν εἰμί: ὥςτε δικαίως δι᾽ ὅλου διήκει τοῦ λόγου. ἀλλὰ καὶ ἕτερον ἐπάγονειν εἰκός: εἰκότως δέ qac καὶ διὰ παντὸς διήκει τοῦ λόγου᾽ φέρεται γὰρ πρὸς τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους (cf. contra W VII 813, 10: ἔφαςαν δέ τινες, ὡς λυτικὰ εἴη τῆς μεταθέςεεως τῆς αἰτίας τὰ ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους), ἅπερ ἐδείξαμεν, ὅτι τοιαύτην εἴληφε mpocqyopíav, ἐπειδὴ ἀπ᾽ ἀρχῆς τοῦ λόγου μέχρι τοῦ τέλους τίθεται᾽ εἰ δὲ πρὸς αὐτὰ φέρεται τὸ χρῶμα, ἔδει καὶ αὐτὸ ἀπ᾽ ἀρχῆς τοῦ λόγου μέχρι τέλους τίθεεθαι. Quae impugnat Georgius iis, quae subsequuntur.
Quaestiones rhetoricae selectae. (IV & 11) 165
fol. 60 v 4: ἔτι ὄγδοόν écri κεφάλαιον, ὃ καὶ λίαν χρειῶδες, τοῦτο᾽ ἐπειδὴ yàp κοινὴ παρὰ πᾶςι κεκράτηκε δόξα, ὅτι ἰεχυ- ρότατόν ἐςτι κεφάλαιον Tüj φεύγοντι fj μετάθεεις τῆς αἰτίας — αὕτη γάρ, ὡς ἔφαμεν (cf. fol. 51v), χρίώννυςι τὴν ἀπολογίαν —, φηεὶν Οὐλπιανός, ὅτι πολλάκις τοῖς ἄλλοις μᾶλλον κεφαλαίοις ἰεχυρίζεται ὁ φεύγων ἤπερ τῷ χριύματι" ἐν ἐνίοις vàp οὐ πάν- TUC ὁ φεύγων ἀγνγατγκαςθήςεται αἰτίαν εἰπεῖν τοῦ πεπρατγμένου, ἢ καὶ λέγων ὑποπτεύεται πλάττεςθαι. ἀλλ᾽ ἐπειδὴ πάντως bei λέγειν αἰτίαν, οὔτε τελείως curd ὃ φεύγων, οὔτε μὴν προφα- γῶς αὐτὴν καὶ ὡριςμένως λέγει (ὥςπερ ἐν τοῖς ἄλλοις, ἀλλὰ ουγκεκαλυμμένως πως καὶ λεληθότως, ἀνάγων ἐπὶ τὰ καθ᾽ ὅλου καὶ πολλὰς αἰτίας καὶ διαφόρους ἀπαριθμούμενος᾽ καὶ δίδωςιν ἐκ τούτου ευνάγειν τοῖς δικαςταῖς, ὅτι οὐδὲν ἄτοπον καὶ ἐπ᾽ αὐτὸν μίαν τοιούτων ἐπακολουθῆςαι αἰτιῶν" wc ἐπὶ τούτου πένης ὡραίαν ἔχων 'uvaika ἀπεδήμηςε καὶ πλούειος ἐπανελθιὼν κρί- νεται προαγωγίας. ἐνταῦθα 6 φεύγων τοῖς ἄλλοις μᾶλλον ἰεχυ- ρίζεται κεφαλαίοις, οἷον παρατραφικιῷ" "δείξεις ἢ πρῶτον, φήζτει, τίς ὁ μοιχεύςας, καὶ ταῦτα ὅτι οὐχ Evi ue λέγεις προαγζωτεῦται τὴν γυναῖκα ἀλλὰ πολλοῖς" ἐλέγχων ἀπαιτήςει᾽" τίς μου, φηςτί, καταμαρτυρεῖ; πολλοὶ τὰρ οἱ πειρῶντες καὶ πολλοὶ Aeyoucı κατα- πλαττόμενοι ἑαυτιὼν μή τι γε μὴν καὶ ποιήςαντες᾽" βουλήςει᾽ “καὶ πῶς Erw τὴν ἐμαυτοῦ γυναῖκα ἐβουλόμην μοιχεύεςθαι;᾽ “ἀλλ᾽ ἐπαν- neıc (fol. 61r), qnci, πλούειος᾽" λοιπὸν ὃ φεύγων ἐρεῖ" "ἀλλ᾽ οὐκ ἀνάγκη με λέγειν, πόθεν ἐπλούτηςα᾽ οὐδεὶς τὰρ tüv mÀouciuy λόγον ἀπέδωκεν ὑπὲρ οὗ ἐπλούτηςεν ?): τίς τὰρ οὐκ οἶδε τὸ τῆς τύχης εὐμετάβλητον; ὅτι τὸν ἐν πενίᾳ πολλάκις ἀπέδειξεν é£aig- vnc πλούειον καὶ ἔμπαλιν τὸν αὐχοῦντα χρήμαειν ἀπέδειξεν αὖθις πενόμενον᾽ πολλαί re mpogüáceic ὑπάρχουειν, ἐξ ὧν πλου- τοῦςΐ τινες οἱ μὲν τὰρ OncaupüD περιτυχόντες ἀπεδείχθηςαν πλούειοι᾽ ἕτεροι δὲ ἐξ ἐμπορίας 5 ηὐπόρηςαν᾽ ἕτεροι κλήρου κατα- λειφθέντος) αὐτοῖς ἐκτήζταντο πλῆθος χρημάτων ἄλλοι ἀριττεύ- cavrec ἐν πολέμιυ Terövacıv ἐκ λαφύρων πλούειοι" καὶ ἁπλιὼς εἰπεῖν πολλαί eicı προφάςεις, δι᾽ ὧν τὸ πλουτεῖν τοῖς ἀνθριύποις προςγίνεται᾽ καὶ ταῦτα λέγων ἔμφαςιν δίδιυει τοῖς δικαςταῖς cuvayeıv παρ᾽ ἑαυτοῖς, ὡς οὐδὲν ἄτοπον, el καὶ αὐτὸς ἐκ μιᾶς τούτων ἐπλούτηςε rU v αἰτιῶν. οὐ τὰρ βούλεται εἰπεῖν dpicué- vnv τινὰ αἰτίαν, ἐπεὶ δόξει πλάττεσθαι, οἷον “ἐξ ἐμπορίας ἐπλού- τηςα΄. “καὶ πόθεν δῆλον; pnciv ὃ κατήγορος. ἐν ἀλλοτρίᾳ τὰρ τοῦτο cuveßn αὐτῶ καὶ λοιπὸν fj πρόφαεις ἄδηλος καὶ οἵαν δ᾽ ἂν εἴποι αἰτίαν, ὑποπτεύεται καταπλάττεςθαι. καὶ οὐκ ἂν εἴποις ὅτι") τὸ αὐτὸ καὶ ἐπὶ τοῦ παρεετηκότος Ti) νεοςφαγεῖ cua
1) corr. Keil: δείξει P.
2) i. e. ὑπὲρ τοῦ πλουτῆκται. 3) &umopelac P. 4) καταλειφθέντος Keil: καταληφθέντες P.
6) susp. Keilio.
166 Ludovicus Schilling: Quaestiones rhetoricae selectae.
ei γὰρ εἴποι, ὅτι 'EXencac mapecmv’, οὐκ ἢ ἐρεῖ ὁ κατήγορος “καὶ πόθεν δῆλον ὅτι ἠλέηςας;᾽ ἐνταῦθα γὰρ γνώμη ἐςτί, καὶ οὐχ οἷόν τε γνώμης διδόναι ἀπόδειξιν. ἐν δὲ τῷ τοῦ πλουτήεαντος προβλήματι, εἰ ἀποδώςει ὡριεμένην τοῦ πεπραγμένου αἰτίαν, ἀναγκαςθήςεται πάντως d(fol. 61 ν)ποδεῖξαι, ἐπειδὴ ἐν ἀλλοτρίᾳ γέγονε χώρᾳ᾽ εἰ γὰρ ἐν τῇ πατρίδι ἐπλούτηςε, πάντως ἂν ὧμο- λόγητο fj αἰτία xoi Ζήτηςίς τις οὐκ ἂν ἔτι περὶ τούτου ευνί- «τατο. δέδεικται τοίνυν ὡς οὐκ ἀεὶ τῇ μεταθέςει τῆς αἰτίας ἰεχυριζόμεθα.
1) οὐ Ρ.
I. Index locorum. A. Georgius Monus.
Parisini 2919 Parisini 2919 Parisini 2919 Parisini 2919
fol. p. | fol. p. | fol. p. ] fol p. ir 669 | 25r 668 | 49r 686, 691 | Tir 686 ir 1—8r 25 681 | 26r 686 | 49r 1 721 | Tiv 686 1v 691 | 26v 610 | 49r 2 716 | 12r 686 2r 691 | 28r 686 | 49r 20 684, 745 | 72v 686 2r 6 144 | 28v 686 | 49v 20 721 | 73r 686 8v 669 | 29v 19 744 | 51v 670, 765 | 74r 610 9r 691 | 30r 691 | 51v 20 764 | 75r 692 9r 27 718 | 30r 12 744 | b4r 25 760 | 75r 16 761 10r 669 | 31v 690 | 54v 670, 692 | T7 r10-79v24 681 10v 691 | 31v 30 735 | 55r 1 692 | 77r 15 763 10v 18 710, 744 | 38r 25 698 | 55v 691 | 78r 686 ilr 691 | 38v 610 | 55v 11 145 | 78v 25 688 lir 7 169 | 83v 22 698 | 56r 686, 690 | TOv 610 11: 29 709 | 34v 4 701 | 568v 686 | Bör 610 11v 686, 690, 691 | 86r 690 | 56v 21 702 | 90v 670, 690 11v 1 747 | 86r 2 699 | δὴν 702 | 91v 686 12v 691 | 36r 6 701 | 58r 670 | 93v 691 12v 1 744 | 36v 691 | 58v 684 | 93v 8 723 12v 14 710 | 36v 2 698 | 58v 16 162 | 989v 24 722 13v 669 | 86v 24 715, 719 | 58v 22 762 | 96r 685 14v 689 | 87r 691 | 59v 16 684 | 96r 22 686 15r 690 | 87r 759 | 59v 30 689 | 96v 610 15v 686 | 37r 14 699 | 60v 691 | 99r 670 16r 686 | 37v 690 | 60v 4 765 | 101r 620 171 685 | 37v 11 739 | 61r 765 | 101r30 695, 708 17v 686 | 38r 27 739 | 61v 766 | 108v 610 18r 669 | 38v 686 | 62v 670 | 104v 678 18r 32 667 | 89r 670 | 65v 686 | 106r 686 19r 11 688 | 39v 4 701 | 65v 5 689 | 107v 670, 671 19v 14 138 | 39v 29 688 | 65v 20 688 | 108r 672 20r 17 138 | 41r 686 | 66r 610 | 108v 672 21r 690 | 43r 670 | 67r 692 | 109r 25 724 21r 15 138 | 43r 28 719 | 67r 20 760 | 109v 674 21r31 735, 763 | 44r 690 | 67r 26 690 | 110r 674, 685 21v 691 | 44r 7 735 | 67v 686,687,696 | 110v 675, 690 22v 669 | 44r 20 185 | 67v 29 688 | 111r 675 23r 9 667 | 46v 690, 691 | 68v 686 | 111v 670, 676 23v 667 | 46v 24 786 | 60v 3 687 | 111v27-112r
24r 690 | 47v 686 | TOr 686 13 680 24r 9 708 | 48r 670, 691 | 70v 686, 689,690 | 111v 27-112v
24v 31 668 | 48r 7 753 | TOv 31 687 81 680
168
Parisini 2919
fol. 114r 114v 115r 115v 116r 116r 1171
117r10 696,
117v 117v 118r 118v 119r 119v 119v 120v 191r 121v 192v 193 v 194r 194r 125r 125r 125r
195r22 715,
125v 125v 126r 126v 126v 127r 129v 199v 129v 130r 130r 130v 131r 131r 131r
stat. 133
133, 134, 135, 135, 135, 188
139, 139,
24
b 27
25
25
22
1
1
2
25
27
29
30 30
686,
670, 686,
690,
691,
691,
670,
p. 686 684 686 670 690 743 690 724 690 697 697 686 686 691 124 686 694 686 670 147 691 726 692 736 736 126 690 139 692 692 725 692 136 727 715 686 736 690 691 748 754
p. 717 717 717 717 717 717 717 718 717
Ludovicus Schilling:
Parisini 2919
fol. p. 133 v 68 134r 686, 690
134r 30 728, 740
Parisini 2929
fol. p. 160r 755 161r 670 162v 689, 691 163v 6 741 164r 690 165v 670 173r 670 178r 670 179v 690 179v 8 148 180r 691 180r 7 749 181v 691 181v 8 732 181v 19 189 181v 20 716 182r 691 182r 24 750 188v 670 185 v 691 185v 15 150 186r 139 189r 686 191v 670 197r 670 197r 25 745 198r 1 756 198v 691 199 v 161 199v 21 692 200r 691 201r 070 208v 691 2083 v 10 158 204r 685, 686 204r 1 688 304 v 685 204v 17 693 206 v 689 207r 671, 691 207r—213v 7112
B. Hermogenes. (Spengel vol. II)
134r 31 677 134 v 690 134v 14 737 135r 670, 686 140r 670, 691 140v 128 140v 9 146 141r 19 7928 141v 691 141v 3 716 142r 10 746 143r 690 143r 26 734 144r 30 735 144v 610 145v 691 145v 17 129 146r 690 146r 25 740 149r 6170 149v 32 748 151v 13 681 152v 670 154r 686 156r 690 156r 19 787 156v 670, 691 156v 1 754 167r 691 157r 9 130 158r 689 158v 690 158v 14 707 159r 667 159*®r 667 159*v 678, 691, 731 150*v 15 154 stat. p. p. 139, 20 180 139, 22 118 140, 3—8 757 140, 6—8 158 140, 13 757 143, 5 168 148, 7 709 148, 12 159 148—153 718
stat. p. p. 144, 25 744 145, 1 144 145, 15 699 145, 90 189 146, 28 100 146, 8 716, 720, 744 146, 10 121
146,95 693, 704
Parisini 2919
fol. p. 207r 15 711 207 v 712 210r 718 210v 713 211v 713 212r 713 219v 714 218r 671 218r 18 751 214r 20 751 914v 668, 691 214v 5 751 215r 668 915 v 188 915v 28 1749 216r 668, 690 216r 7 788 216r 19 669 217v 689 918r 685 918r 22 669
918r25 668, 752 219v 691 919v 14 738, 752
290r 071 220v 685 220v 7 169 223v 29 162 924r 17 168 294v 671 296r 691 298r 671 281r 686 232v 671
982v 15-288 v 682 288 v—241v 689 289r 671 242r 671 $49r—945r 683
245v 667 stat. p. P- 146, 37 145 147, 11 706 147, 19 705 148, 24 160 150, 7 762 150, 10 761 150, 26 768 152, 80 122 158—157 722
Stat. p. 154, 2 154, 154, 7 154, 11 154, 13 154, 23 154, 30 155,
6 727,
79 156,19 729,
157—161
II p
693,
688—684
p. 72
139 747 136 186 727 128 184 740 730
p. 693 702 709 693 693 709 694 711 110 710 710 710 708
p. 163 144
142 144 686 144 163 162 694 142 743 755 165 166 755
730 742 738 111
I. Index locorum. stat. p. p. | stat. p. p. 157, 6 191 | 161, 16 14 157, 7 707, 741 | 161, 17 152 157, 94 738 | 161, 18—30 749 157,99 708, 130 | 161, 23 149 158, 1—7 7541| 162, 9 150 158, 41—6 154 | 162, 23—26 712 158, 7 741, 742 | 162, 26 112 158, 13 741 | 168, 2 712 158, 26 707 | 163, 9 713 161—163 131 | 163, 19 751 C. Syrianus. (ed, Rabe; vol. II) P. p. p. P. 75, b 709 | 83, 8 — T11, 764 76, 9 698 | 83, 22 104 76, 11 698 | 85 702 76, 12 101 | 85, 5 105 76, 11 701 | 86, 1 705 76, 24 699 | 101, 11 695 77, 8 698 | 104, 3 693 77, 12 700 | 106, 16 613 77, 26 699 | 109, 26 697 78, 10 701 | 111, 12 695 80, 18 753 | 116, 128 82, 22 164 | 127, 17 106 83, 5 764 | 128, 15 706 D. Ehetores Graeci. (ed. Walz)
V p. p. | VII p. p. 338 712 | 259, 20—25 720 . - 742 | 813, 10 164 339 113 | 324, 18 710 340 112 | 357, 923—362, 842 113 32 681 943 113 | 357, 26 168 344 713 | 361 688 345 713 | 374 744 346 713 | 408, 28 122 863 188 | 410, 25—412, 410 143 16 6RÜ 508 763 | 432 138 1052 163 | 443 148 VI p. 488, 16 138 382 144 | 490, 9 131 508 665 | 547, 81 743 505 676 | 551, 25 750 507 677 | 556, 7 150 VII p. 568, 21 750 245,7-250,13 681 | 579, 25 156 247, 10 159 | 594, 11 732 248, 8—11 744 | 594, 18—26 732
169 stat. p. p. 163, 20—30 692 163, 20 158 163, 25 118 164—166 132 164, 2 151 164, 8 111 104, 4—9 — 699 164, 4 713, 714 104, 21 113 297, 81 734 p. p. 128, 23 693 129, 17 706 130, 17 130 131, 8 707 132, 8 707 132, 18 738 133, 21 108 134, 6 104 139, 1 109 144, 12 148 146, 8 120 VII p. p. 595, 6 713 596, 15 151 611 138 612 138 619 738 655 adn. 1 676 676—682 652
690, 25— 695,
86 683 695, 36 667 850 144 921 738 1030 163 1080 144 1184 144 VIII p 18 158 32, 26 159 33, 4 159 54, 12—16 759 647 163
110
Ludovicus Schilling:
II. Index Nominum.
Achilles 733.
Aeschines 685, 686, 709, 726, 746.
Alcibiades 704.
Alexander 733.
Alexandria 693.
Ammonius 6993.
Anastasius 690, 788—489.
Andocides 686, 680.
Androtio 7465.
Anepigraphus 690, 694, 720, 726, 736 —788, 742, 754, 763.
Antipho 686, 689.
Aquila 690, 698—702, 706—709, 114.
Archidamus 761.
Arginusae 687. 710.
Aristocrates 686, 696.
Aristoteles 671, 690, 696, 760.
Athanasius 077,690, 728, 738—742.
Athenae 695.
Athenienses 687, 733.
Callixenus 687.
Chalcidenses 688.
Chersonesus 685.
Christophorus 680, 681, 715, 717 — 718, 730— 732.
Cleo 732.
Corinthii 689.
Cornutus 677, 686.
Crito 675.
Demades 687, 688 adn. 1.
Demosthenes 674, 675, 679, 684, 685 -686, 695-697, 726, 727, 745, 148.
Dionysia, feriae Atheniensium 697.
Diopithes 675.
Doxopatres 217--- 718.
Euagoras 698, 706, 714.
Eusebius 685 adn. 1.
Eustathius 678, 691, 692, 716 —7988, 136, 737, 740, 746, 747, 751, 754. 7086.
Eustathius Thessalonicensis 694,715.
Euthycrates 687, 688.
kuthynus 688.
Georgius Diaereta 665, 676, 677.
Georgius Hermogenis interpres qui- dam apud Tzetzem 677.
(Gorgias 671.
Halonnesus 685.
Harpocratio 690, 742 — 748, 749.
Hector 733.
Hermagoras (ὁ vewrtepoc’) 711, 712, 163.
Hermagorei 763.
Homeri Odyssea 694.
Homerica sententia 684.
Hyperides 686—687.*)
Iohannes Siciliota 784.
Isaeus 688.
Isocrates (τὸ ’Icoxparıxöv) 688.
Iulius Victor 705, 706.
Lacedaemonii 689.
Leptines 686.
Longinus 698.
Lysias 688—689.
Maior 691, 710, 744.
Marcellinus 685, 693.
Menander Disereta 691, 692, 721, 744. 747.
Metrophanes 684, 691, 692, 698, 709—714, 721, 726, 727, 782, 736, 739, 748, 745, 747 — 768, 154.
Micines 689.
Midias 677, 679, 686, 695, 697, 723, 791, 728.
Minucianus 678, 691, 692, 701, 706, 714, 781, 788, 748, 749, 109—768.
Nicias 688.
Nilus 678, 680, 716, 722, 723, 794, 797, 728, 782.
Olympiodorus 671, 698.
Olynthus 688.
Patroclus 738.
Pericles 689, 732, 761.
Philippus 685, 726, 738, 746.
Philocrates 727.
Phoebamno 680, .7923.
Phryne 687.
Planudes 712.
Plato 671, 675, 690.
Porphyrius 691, 692, 698, 181, 751, 762, 703.
Quintilianus 702, 708. emiographus (ὁ cnueroypdpoc) 780
Socrates 675, 684, 690.
Sopater 686, 691, 692, 694, 730, 134, 759.
Theocritus 684 adn. 2.
Thucydides 689.
Timarchus 6865.
Tyrannus 691, 692, 769—768.
Tzetzes 677.
Ulpianus 691, 710, 785, 768—766.
Xenopho 689, 710.
Zeno scholasticus 667.
*) Verba tradita p. 687,2 nune Kelliug tuetur.
II, Index lectionum rhetoricarum et memorabilium,
111
II. Index leetionum rlıetoricarım et memorabilium.
ἀγνοεῖν 689.
ἄγνοια 689.
ἀγών 688, 695, 696,710, 723, 742,749.
ἀγωνιςτικὰ κεφάλαια 695,
ἀγωνιςτικός 748, 749, 750, 153.
ἄδηλος 737.
ἀδιάφορον (τό) 674, 724.
ἀδικεῖν 707, 732, 736, 743, 745, 153,
ἀδίκημα 681, 696, ΤΟΊ, 725, 731, 732, 737, 740, 747, 148, 149, 158.
ἄδοξον 697.
ἀδύνατος 688, 726.
ἀζήτητος 788.
aivirrecdar 756.
αἰτεῖν 739, 747.
αἰτία 695, 696, 697, 703, 704, 708, 709, 719, 737, 740, 746, 748, 750, 762, 765, 766.
αἴτιος 726, 727.
ἀκολουθεῖν 693.
ἀκόλουθος 679, 680, 705, 707, 724.
ἀκολούθως 748, 753,
ἀκούειν 759, 763.
ἄλογος 750, 751.
ἁμαρτάνειν 724, 751.
ἀμάρτυρος (Isocr.) 688.
ἀμφιβάλλεςεθαι 738.
ἀμφίβολον (τό) 761.
ἀμφιςβητεῖν 730, 741, 757, — διυ- peàc 740, 763. — ἐγκλήματος 763,
ἀμφιςβήτηεις, ef. κατ΄ ἀμῳ.
ἀναγιγνώεςκειν 687.
ἀναγκαῖον (κεφάλ. πραγματικῆς) 151.
ávaipecic 762. --- τῆς γραφῆς 700,
ἀνακεφαλαιοῦεθαι 687.
ἀνακεφαλαίωεις 687.
ἀνακόλουθος 679, 6RO, 105.
ἀναλογοῦν 780, 781.
ἀναμάρτητος 750.
ἀναμερίζεςθαι 698.
ἀναποδείκτως 738,
ἀναςκευάζειν 689, 715, 719, 725, 740, 744, 749, 758.
avackeun 689.
ἀνατρέπειν 673, 676, 717, 718, 719, 122, 726, 727, 740, 748, 152, Τοῦ.
ἀνατρέχειν 730.
avarporır, 709, 725, 136, 748.
ἀνδροφονία 698.
ἀνδροφόνος 698.
ἀνεπίγραφος (τέχνη) 708, 709.
ἀνεύθυνος 681, 707, 711, 720, 732, 780, 749, 757, 758, 764.
ἀνθορίζεεθαι 672.
ἀνθοριςμοὶ διπλοῖ 729,
áüv8opicuóc 671, 672, diff. GvAA0y. 163, 676, 678, 679, 707, 729, 737, 138.
üvreykakeiv 748, — μοιχείας 708.
ἀντέγκλημα 702, 709, 716, 125, 726, 1728, 748, 750, 156.
ἀντεγκληματικὸν κεφ, 725, 748, 750, 751, 156.
dvr&upacıc 679.
ἀντιδιαςτέλλειν 692.
ἀντίδικος 721, 722.
ävridecıc 670, 702, TOT, 716, 718, 724, 725, 727, 736, 737, 739, 740, 741, 742, 747, 748, 756, 757, 762, — μεταληπτικὴ 745.
üvriBerixal (crácew) 670, 702, 708, 709, 716, 718, 726, 727, 731, 732, 736, 740, 743, 748, 749, 750, 165—757.
ἀντιθετικὴ 755.
ἀντιθετικὸν κεφ. 757.
ἀντίθετον 702.
ἀντικεῖςθαι 738.
ἄντικρυς 762.
ἀντιλέγειν 699, 700, 116, 788, 135, 188.
ἀντιληπτικὰ προβλήματα 706,
ἀντιληπτικὺν κεφάλαιον 670, 681,716, diff. ἀντέληψις στάσις 118 οἱ 720, 721, 725, 745, 155.
ἀντίληψις κεφάλαιον 676, 681, 102, 703,704, 707, 715, 720, 721,722, 125, 726, 785, 736, 737, 739, 741, 742, 744, 745, 753, 755, — crác. 670, 675, 706, 716, diff. ὅρος στάσις 730, 738, 741, 754.
ἀντιλογία 738.
üvrivouia 671, 717.
ävrırapddecıc 733.
üvrırapdcracıc 673, 727, T41, 742.
ἀντιπεριτρέπειν 719.
ἀντιπροτείνεςθαι 719.
üvricracic 702, 709, 716, 725, 726, 748, 750, 751, 756.
ἀντιςτατικὸν κεφάλαιον 710, 725,740, 750, 756.
ἀντιςτατικῶς 710.
ävrıcrpepov (τό) 739, 762,
ἀντιτάττεςθαι 678.
ἀντιτιθέναι 718, 714.
avripacıc 758,
ἀντονομάζειν 734,
ävrwvuuia 728,
ἄξιος 753,
112
ἀπαιτεῖν 761; cf. ἔλεγχος.
ἀπαντᾶν 680, 733, 750, 754.
ἀπαριθμεῖςεθαι 765.
ἀπαρίθμηεις ψιλὴ 737.
ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους (τά) 670, 678, 698, 700, 708, 708, 716, 719, 731, 139, 745, 749, 750, 754, 756, 759— 762. κοινά 698—700, 759.
ἀπεικός (τό) 748— 750.
ἀπεμφαῖνον 674.
ἀπέραντον 754.
ἀπίθανον 674, 717, 723,743, 744, 762.
ἀποβαίνειν 736, 763; ἀποβαῖνον (τό) cf. ἐπιχείρημα ἀποβηςόμενον (τό) 158.
ἀποδεικνύναι 680, 707, 718, 786, 740, 741, 748, 749, 761.
ἀπόδειξις 696, 729, 736, 737, 741, 148, 749, 761, 766.
ἀποδέχεςθαι 724.
arorinpwcıc 754.
ἀπολογεῖεςθαι 689, 700, 718, 730, 132, 744.
ἀπολογουμένως 698.
ἀπολογία 689, 718, 719, 721, 744, 761, 763, 764.
ἀπολύεςθαι 736.
ἀπορεῖν 128, 732, 738, 760, 761.
ἀπορία 709, 716, 720, 728, 729, 737.
ἀπὸ τοῦ ἐλάττονος τρόπος 707, 724.
ἀπὸ τοῦ ἐναντίου τρόπος 707, 724.
ἀπὸ τοῦ Ícou τρόπος 707, 724.
ἀπὸ τοῦ μείζονος τρόπος 724.
Amöpacıc 719.
ἀπόχρη 738.
ἀποψηφίζεςεθαι 687.
ἀπροςδιορίετως 750.
ἀπροςφόρως 680.
ἀριςτεύειν 700.
ἀριςτεύς 736.
ápkeicOai 679.
ἁρμόζειν 678, 729, 755, 761.
ἀρνεῖεθαι 719.
acaprıc 746, ἀςαφῶς 746.
áceBeiv 695, 743.
ἀςέβημα 699.
ácücratoc 717, 735, 761.
ἀςεωτία 762.
äcwroc 761, 762.
ἀτελής 672, 675, 706, 749, 761, ἀτε- λῶς 726.
ἄτιμος 747.
ἄτοπος 674, 721, 735, 737, 760, 153, 165.
αὐξάνειν 672, 696, 730, 751.
aüzncic 695—697, 750.
αὐξητικὰ κεφάλαια 680, 696, 707,
Ludovicus Schilling:
161, 752. αὐξητικός 750. ἀφορμὴ 753. ἁψιμαχεῖν 758. ἄψυχος 700, 751.
Bapüveıv 675.
βεβαιοῦν 680.
βίαιος 729, 742, 746.
βλάβη 766.
βλάπτειν 697, 741, 748.
BovAncıc 708, 709, 760, 765. — ἀκούειος 785. — xal δύναμις 668, 669, 670, 721, 744.
γένος 706.
γνύμη 677, 678, 688, 722, 727, 728, 731, 737, 766, — νομοθέτου 670, 680, 707, 716, 123, 780, 131; τνώ- unc ἐρώτηεις 707.
γνωρίζειν 706.
γνώριςμα 750.
yvwcıc 693.
γράφειν 761.
γραφὴ 711.
δεικνύναι 696, 707, 738, 786, 739, 140—142, 744, 148, 749, 153, 756, 758, 761, 162, 765, 168.
δευτερολογία 688, 760.
δέχεςθαι 673, 718, 719, 768.
δημοςίᾳ ἀδικεῖν 674, 720, 729, 788.
δημόειον ἀδίκημα 721, 728, 748, 756, 757, — πρᾶγμα 688, 758.
δημόειος 745.
διαβάλλειν 709, 710, 735, 788.
διαιρεῖν 688, 707, 712, 729, 140, 741, 748, 744.
dralpecıc 667, 609, 684, 706, 714, 721, 744, 745, 152, 166, 161, — ζητημάτων 692, 784, — τῶν bn- μοείων 746, — τῶν crácewv 759.
διάκριςις 720, 725, 727, 789, 748, 758.
διαλαμβάνειν 742.
διαλύειν 788.
διάνοια 688, 704, 788.
διαςτολή 698, 727.
διαςύρειν 787.
διαφέρειν 714, 720, 741, 157, 158.
διαφορά 706, 720, 728, 799, 781, 742, 146, 156, 158—160.
διάφορος 710, 748, 748, 165, διάφορα πράγματα 700; διαφόρως 750.
διαφωνεῖν 678, 708, 755.
διαφωνία 738, 748.
διαχωρίζειν 788, 749.
διδαςκαλία 718,
| |
L
διδάςκειν 747.
διελέγχειν 678, 703, 733,749, 755, 761.
διεξελθεῖν 693, 696.
διηγεῖςθαι 700, 723, 758.
διηγηματικῶς 697,
διήγηςις 695, 697, 755, — φιλὴ 750.
δίκαι κλήρου 688, 758,
δικαιολογεῖςθαι 762.
δικαιολογία 668, 704, — κατ᾽ üvri- Becıv 708, — κατ᾽ ἀντίληψιν 103.
᾿δικαιολογικαί (al) 702.
δίκαιον (κεφάλαιον) 668, 679, 696, 102, 751, 752.
δικαςτῆς 687, 694, 723, 735, 736, 753, 7685.
δίκη 695, 723.
διπλάςιος 733.
διιίυκειν 729, 784 ; bubicuv (0)677,689, 701, 729, 784, 739, 159.
δόγμα 697, 738, 745, 148.
δόξα 749, 766.
δοξάζειν 756.
δύναμις 722, 729, 733.
δυνατόν (xep.) 668, 733, 751, 752.
δυνατός 729, 781, 757,
δωρεά 671, 672, 706, 734, 739, 740.
δωροδοκία 710.
ἐγκαλεῖν 726, 751.
ἔγκλημα 668, 672—674, 686, 711, 718, 720, 724, 126 —729, 736, 139,
ε 746, 747, 749, 751, 752, 760, 761.
ἐγκωμιάζειν 733.
ἐγκωμιαςτικός 726, 144,
ἐγχειρεῖν 675.
ἐγχωρεῖν 731, 741, 742,
ἔθος 668, 679, 730, 752.
εἶδος 695; κατ᾽ eldoc 727.
εἰκότα 698.
εἰκότως 718, 719, 732, 746.
elcayyekia 695.
eicayeıv 704.
ἐκβάλλειν 711.
ἐκβηςόμενον (τό) 668, 752; cf. ἐπιχεί- pnua.
ἐκδέχεςθαι 718.
ἐκλαμβάνειν (= ἐκδέχεςθαι) 760.
ἐκλείπειν 755.
ἐκλιμπάνειν 763.
ἐκλύειν 697.
ἐκπίπτειν 726.
ἐκτίθεεθαι 718.
ἐκτίνειν 746, 747,
ἐκφράζειν 672.
Exppacıc 672, τῶν πεπραγμένων 613.
ἐλέγχειν 727, 736, 788,
ἔλεγχος 668, 700, 161: ἐλέγχων ἀπαίτη-
Jahrb. f. class. Plıilol. Buppl. Bd. XXVIII.
III. Index lectionum rhetoricarum et memorabilium.
118
cac 668,669, 708, 722, 135, 768, 765,
ἐλέγχων mapaywyn 688;
ἐλεεῖςθαι med, 722,
ἐλλείπειν 709.
ἐλλιπής 709.
ἐμπίπτειν passim.
ἐμποιεῖν 679, 697, 726.
ἐμφανής 687,
Eupäcıc 780,
ἐναντίον ὅμοιον 679,
ἐναντίος 649, 703, 705, 707, 715, 720, 730, 138, 741.
ἐναντιοῦζθαι 705,
ἐνδεικνύναι 745.
ἔνδειξις 605.
ἐνδέχειθαι 721, 731, 736, 751, 759, ἐνδέχεται 676, 681.
ἔνδοξον (τό) 668, 697, 752.
evicracdaı 761, 762.
Evcracıc 741, 742, — παραγραφικῆ 679; κατ᾽ Évcraciv 727.
ἐξεῖναι 696, 702, 704, 735, 737, 741, 153, 155.
ἐξετάζειν 672, 677, 678, 690, 697— 698, 709, 710, 712, 724, 725, 728, 730, 731, 733, 736, 740, 744, 746, 759, 760.
éEéracic 697, 702, 721, 731.
ἐξηγεῖςθαι 746.
ἐξήγηςις 731,
ἐξηγητής 709.
ÉEwáZeww 759, 763.
ÉEoucia 681, 720, 725, 742, 753.
ξορτή 695.
ἐπαγγελτικόν (τό) 753,
ἐπαίνου ἄξιος 111.
ἐπακολουθεῖν 765.
ἐπαναλαμβάνειν 754, 155.
ἐπιγράφεεθαι 756.
ἐπιγραφή 756.
ἐπιδέχεςθαι 695, 738.
ἐπιθυμία 689,
ἐπικρίνειν 714.
ἐπίκριεις 749.
emAaußdvechan 718, 730, 7506.
ἐπιλογίζεσθαι 696.
ἐπιλογικός 737, 149; ἐπιλογικὰ κεφά- λαια 695, 696, 725.
ἐπίλογος 696, 748, 749, 751—393, 760.
ἐπιλύεςθαι 689, 709, 710, 722, 729, 145, 760,
tmicnualvecdan 721, 745.
émcuymAékecBai. 723, 760.
ἐπιούρεζθαι 749.
ἐπιτίμιον 746.
ἐπιχειρεῖν 698, 699, 707, 729, 733, 744,761,
50
114
ἐπιχείρημα 668, 701, 708, 720, 721, 795, 726, 737, 742, 752, — κατὰ τὸ ἀποβαῖνον 672, --- ὑποθετικόν 619.
ἐπιχείρηςεις 748, 749.
ἐπιχορηγεῖν 726, 789.
ἑπόμενα τῷ ὅρῳ (xà) 707.
ἐπονομάζειν 675.
ἐργάζεςθαι 679, 686, 691, 709, 142, 1486.
épyacía 668, 723, 737, — τῶν ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους 701, 755, — τῆς τῶν ἐλέγχων ἀπαιτήςεως 708, --- τοῦ κατ᾽ ἀμφιςβήτηςιν ὅρου 729, — τῆς μεταθέςεως τῆς αἰτίας 702, — τῆς μεταλήψεως 678, 755, — τοῦ ὅρου 678, — Tf) Cc παραγραφῆς 718, — τῆς πηλικότητος 697, — τοῦ εὐυλλογιςμοῦ 671, 673, — τῆς τύχης 744.
ἔργον 704, 745.
ἐρευνᾶν 787.
εὐήθης 700, 715, 720, 739.
εὔλογος 719, εὐλόγως 750, 752, 764.
εὐμετάβλητος 765.
εὐπορεῖν 679, 688, 703, 781, 788, 742, 744, 748, 762.
εὐπρόςδεκτος 742.
eüpecıc 677, 704.
ἐχυρός 729.
ἐψιμυθιῶςθαι 688.
ζητεῖν 723, 726—728, 732, 786, 736—138, 741, 142, 753, 154, 761.
ζήτημα 698, 705, 717, 718, 722, 732. 739, 740, 747.
ζήτηςις 725, 786, 740, 758, 766.
ἠερέθονται (hom.) 684. ἠλίθιον 719. ἡρήςατο cf. p. 684.
ϑεοβλαβία 689.
Becıc 704, 707, 741.
Becuodernc 679.
θετικός 703; θετικοὶ τόποι 704; θετι- κῶς 144, --- ἐξετάζειν 708, 704.
θηρᾶν 741.
ibiq 111, 728.
ibixà πράγματα 758.
ἴδιος 717, 725, 762.
ἰδίωμα 725.
ἰδιώτης 729.
ἰδιωτικὸν ἀδίκημα 756, 757.
ἰδιωτικός 672, 688.
iepocuMa 672, 674, 679, 699, 700, 798, 741, 146.
Ludovicus Schilling:
ἱκανός 738. icxupfiZecdar 766. ἰοχυροποιεῖν 709.
xabıcrdvan 718.
καθολικός 708.
καθ᾽ ὅλου (rà) 678—676, 697, 708, 721, 724, 788, 746, 765.
xatpıoc 741, 743.
καλεῖςθαι 696.
xavoviZew 726.
κανιύν 726, 740.
καταβάλλειν 788.
xarayıyvılckeıv 786.
καταδεικνύναι 730.
καταδέχεςθαι 719.
xarà θέειν 704.
κατὰ xpicıv 784, 740.
καταλιμπάνειν 788.
καταμαρτυρεῖν 763, 765.
κατὰ μέρος 737.
κατ᾽ ἀμφιςβήτηςιν 740.
κατὰ νόμους 748.
κατὰ πλάςμα 687.
καταπλάττεςθαι 766.
κατὰ ῥητὸν καὶ διάνοιαν 746, 746.
καταςκευάζειν 689, 697, 708, 704, 120, 724, 743, 759.
καταςκευὴ 700, 718, 721, 764.
κατὰ copicuóv 780.
«xarácracic 688, 728, 764.
κατὰ ευγγνώμην 706.
καταφανής 689, 719.
καταφεύγειν 727, 787.
κατὰ ppövncıv 746.
καταψηφίζεςθαι 687.
κατ᾽ εἶδος 717.
κατ᾽ Evcracıv 737.
κατεπείγειν 769.
κατεπεῖγον (τό) 742.
κατηγορεῖν 677, 679, 689, 718, 744, 745, 753.
κατηγορία 689, 721.
κατήγορος 672—674, 678, 679, 681, 688, 689, 698, 699, 706, 718, 720 — 1722, 724, 725, 780, 181, 786, 137, 189, 741, 168, 155, 169, 762, 165, 766.
κληρικοὶ λόγοι 688, 758.
κλοπή 728, 746.
κοινός 717, 789, 748, 762, 760.
κοινωνεῖν 675, 681.
κοινωνία 720, 760.
κρίνειν 679, 686, 689, 694, 698, 705, 710, 788, 748, 717, 767, 159, 761, — βλάβης 751, — δειλίας 736, — δημοςίων ἀδικημάτων 720, 787,
III. Index lectionum rhetoricarum et memorabilium.
751, — δώρων 761, — lepocuMac 740, 748, 747, 148, — ἐπὶ μανίᾳ 722, — μοιχείας 701, 708, 710, 762, — προδοςίας 709, — cuvet- δότος 700, 701, — τυμβιυρυχίας 726, 736, 740, — tupavvidoc ἐπι- θέεεως 746, — Üßpewc 148.
xpicıc 689, 705, 709, 738, cf. κατὰ xp.
κύριος 718.
κωλύειν 697.
λείπειν 729, 740, 741.
λεληθότως 765.
λέξις 727, 784.
λεχθέν (τό) 719.
λογικός 118, 760.
λογιςμός 689, 727,
λόγος 701, 703, 704, 707, 708, 710, 719, 721, 723, 725, 726, 727, 729, 731, 734, 736, 737, 739, 740, 742, 744, 745, 747, 751, 152, 163.
λοιπός 738, 742, 143, 141—149, 753, 155, 761.
λύειν 676, 700, 717, 728, 745, 761.
λυμαίνεςθαι 738.
Aócic 726, 727, 742, 145, 758, 754, — xat Avrınapdcracıv 673, — öpou 673.
Aucırekeiv 675, 687, 697, 708, 148.
λυειτελῆς 676.
λυςειτελοῦν (τό) 730,
λυτικός 764.
“μαρτυρεῖν 738.
μαρτυρία 689, 788, 180,
μάρτυς 688, 695, 696, 188.
μάχεςθαι 673.
μέθη 689.
nedıcravar 708, 727, 746, 148, 157, 158,
μέθοδος 674, 687, 725, 727, 733, 189, 740, T45, 147, 748, 757.
μειοῦν 707, 724, 130.
μερίζειν 677, 728.
μερικός 673, 674, 714, 742,
μέρος 690, 737, 756, 160.
μεςολαβεῖςεθαι 750.
μετάθεεις 745.
μετάθεεις τῆς αἰτίας 670,686, 689, 702 -- τοῦ, 709—711, 716, 718, 719, 737, 739, 745, 746, 154, 160—103, 765, 766.
neraderıcn 745. ^
μεταληπτική Avcıc 727.
μεταληπτικόν κεφάλαιον 745.
μεταληπτικός 727.
μετάληψις ἄγραφος 752, 753, — ἐγ- γραφος 752, 7565.
775
μετάληψις κεφάλαιον 679, 676, 707, 715, 718, 720—722, 726, 727, 787, 741, 142, 744, 745, 758, 154.
μετάληψις cräcıc 671, 678, 717, 720, 751, 752.
ueraAAdccerv 697.
neräcracıc 702, 709, 716, 725—1737, 131,748, diff, συγγνώμη 757,758.
neracrarıka (rd) 757, 758,
μεταςτατικὸν κεφάλαιον 103, 725,
μεταςτατικῶς 708, 748.
μεταςχηματίζειν 715, 719, 726.
μετατάττειν 678, 759.
μετατιθέναι 737.
μεταφορά 694, 695, 764.
μετέωρος δίκη 700.
μηνύειν 706,
μικτὸν ἀδίκημα 756, 757.
paceicBai 738.
μοιχός 720, 725, 741, 747, 748, 760.
μόρια δικαίου 707, 141, — Tepicra- Tikd 697, 708.
roumöc 718,
νόμιμον (τό) 668, 679, 696, 708, 742, 751, 758.
vóuoc 674, 675, 679, 686, 688, 701, 118,720, 191, 180, 131, 130, 148,755.
ξένος 679, 695, 732. EevoquuveicBai 685, 764,
ὁδοποιεῖν 679.
οἰκεία δύναμις 718—720.
οἰκεῖος 679, 690, 108, 718, 736, 138, 740, 741, 760,
οἰκονομία 748,
ὁμοιογενὴς 745.
ὅμοιος 679, 696.
ὁμολογεῖν 681, 695, 704, 720, 723, 125, 183, 737, 138, 741, 743, 749, 758, 761, 766.
ὁμολογούμενον (τό) 761,
ὑμολογουμένιυς 731.
öudıvuna κεφάλαια 738.
ὄνομα 675.
ὁρίζειν 678, 679, 680, 690, 717, 720, 797, 751, 752, 757, 760, 765, 706.
ópixal ἀντιθέςεις 707.
ὁρικὴ ζήτηςεις 725—127, 786, 739, 740, 747, 748.
ὁρικὴ «τάσις 725,
ὁρικός 7143, 749, 750,
ὅρος (= definitio) 693, 706,
ὅρος xepdkanov 670, 671, 675, 670, 678, 679, 695, 707, 729, 737, 758, 741, 743, 749.
50*
116
ὅρος crácic 670, diff. ἀντέληψις 681 et 780, 694, 706, 716, 718, 722, 725, 780, 749.
ὅρου εἴδη: ὅροι δύο 670, ὅρος ἀντο- μάζων 116, 128, 129, ὅρος ἀν- τονομάξων diff ὅρου κατὰ σύλληψιν 746—747, ὅρος ἐμ- πίπτων 670, — κατ᾽ ἀμφιςβή- Tnav 670, 672, 716, 729, — κατὰ cuAAnyıv 670, 716, 728, 729, 134, — κατὰ ευμπλοκὴν 728.
πάθος 692, 701, 703, 704, 745, 758.
παράγειν 687.
παραγράφειν 710, 711, 782, 753.
rapaypapn 758.
παραγραφικὸν κεφ. 669, 709, 710, 711, 716, 722, 732, 750, 768, 765, — And αἰτίας 722, — ἀπὸ τοῦ λείποντος 709, — ἀπὸ τοῦ ὑπερ- βάλλοντος 709, --- ἀφ᾽ ὧν ἕτεροι πεποιήκασιν, οὐ δεῖ κρίνεςθαι 709, 759, — ἡνίκα τις κρίνεται ἐφ᾽ οἷς ἄξιον τοὐναντίον τιμᾶςθαι 709, 110, 732, — κατὰ τὸ περιττεῦον 110, — κατὰ χρόνον 709.
παραγωγὴ μαρτύρων 738.
παράδειγμα 674, 679, 700, 701, 712, 780, 782, 736, 747, 150, 761.
παραδέχεςθαι 719, 722, 731.
παραδιδόναι 748, 744, 747.
παράδοξος 7365.
παράθεεις 730, — πρὸς ἕτερον 707.
παρακελεύειν 679.
παρακολουθεῖν 729, 744, 763.
παραλείπω 751.
παραμυθεῖν 675, cf. p. 684.
παραμυθία 673, 724.
παρὰ νόμον 646.
rapanıncıoc 741, 746, 758.
παραφέρειν 688, 761.
παρειμένα (td) 671—8, 729, 740, 741.
παρεμπίπτειν 697.
παρέπεςθαι 748, 761.
παρέρχεςθαι 737, 739.
παρέχειν 746, 758.
πάςχειν 701, 708, 727, 750, 751.
πείθεςθαι 738.
πειρᾶν (— meipücOat) 765.
πεπραγμένα (rà) 671—674, 687, 695, 701, 707, 719, 720, 723, 724, 727, 799, 184—787, 740—743, 747, 149, 751, 752, 165, 761, 768.
περαίνειν 695, 704.
περιέχειν 695,
περιιςτάναι τὸν λόγον 711.
περικλείειν 762.
Ludovicus Schilling:
περιλαμβάνειν 730.
περιλείπειν 761, 762.
περιορᾶν 708.
περιςτατικά (τά) 672, 678, 697, 708.
περιττός 701, 728, 750, 761.
πηλικότης 670, 680, 695, 698, 708, 716, 723, 742, 148, 750, 751, 754.
πιθανολογία 721.
πιθανός 717, 721, 788, 742, 748, 759, 760, 768; πιθανὴ ἀπολογία 679, 716, 718, 719, 789, 754, 160—162.
πιςτοῦςθαι 679, 680, 688, 728, 788, 139, 748, 749.
πίςτις 679, 749.
πλανᾶςθαι 720, 727.
πλάνη 727.
πλάςμα, cf. κατὰ nA.
πλάτος 708.
πλάττειν 688, 725, 765.
πλατύνειν 678, 708, 708.
πλατύς 678—680, 712, 764.
πλέκειν 140.
πλεονάζειν 708, 705, 709, 743.
πλεοναςμός 766.
πλεονεκτεῖν 746.
πλήρωεις 696.
ποικίλλεςθαι 703.
ποικίλος 726.
ποιότης 678, 697, 710, 728, 741, 749, 748, 749, 754, 762, — xol γυώύμη 670, 707, 716, 727, 741, — κοινὴ 670, 748, 760, — προσώπου diff. γνώμη 677.
πολιτικὰ πράγματα 758.
πολύπειρος 684.
πολύυλος 725.
πόριςμα 756.
ποςότης 691.
πρᾶγμα 679, 689, 692, 694, 696, 108, 705, 709, 710, 717, 718, 728, 725, 729sq., 738, 1418q., 751, 761.
πραγματικὴ 669, 670, 711, 721, 788, 751, 752, — ἄγρα 688, 711, 712, 714, 116,782, diff. zgayu. 758, — ἔγγραφος 688, 711, 712, 714, 716, 782, — πραγμα- τικῆς εἴδη 671, 711—718.
πρᾶξις 710, 712, 733, — ἐξωτικὴ 677.
πράττειν 727, 729, 781, 785, 741, 161.
πρέπον (τό) 696.
πρεςβύτης 699, 700.
προάγειν 754.
προβάλλεεθαι 681, 694, 695, 130, 723, 125, 735, 131, 742.
πρόβλημα 694, 700, 701, 70%, 709, 710, 714, 715, 719, 722, 725, 726,
II. Index lectionum rhetoricarum et memorabilium.
730, 732, 735, 139, 748, 751, 759,
761, 762, 766.
npoßoAr; 671, 678, 679, 694, 695, 707, 716, 720, 722, 123, 130, 736, 741, 748, 749, 750, 754, 755.
πρόδηλος 737, 742.
rpodocia 705,
προδότης T60.
πρόεδρος 679,
προλύειν 762.
πρόνοια 727.
Tpoobomowiv 679.
προοίμιον 750, 764.
προτςταγγέλλειν 699, TOO.
προζδιαςτέλλειν 729, 740,
προςδιορίζεεθαι 727.
προζδιοριςμός 727.
προςέρχεεθαι 739.
mpocnyopia 732, 764.
πρός τι (τό) 680, 695, 707, TOB, 716,
728, 724, 737, 141—743, 751. mpocpurnc 724.
mpöcwrov 668, 677, 679, 686, 688, 689, 697, 707, 708, 710, 717, 741,
744, 760, 761. Tpóracic 694, 717.
προτάττειν 680, 718,719,753, 752,759.
προτείνειν 694, npóqacic 687, 765.
Qàbiov (τό), κεφάλ, πραγματικῆς 751. ῥητόν (τό) 688, 721, 722, 131—133, 746, 168; ῥητὸν καὶ διάνοια 671,
703, 704, 718; cf. κατὰ p. x. 5. pnropixóc 694. ῥήτωρ 687, 688, 695, 696, 723, 127, 750.
σαφές (τό), kepá, πραγματικῆς 751.
καφήνεια 731.
ςημαίνεσθαι 689, 138.
cnueiov 689, 698, 720, 735, 736, 738, 739, 745, 746, 159—762.
ςημειοῦςθαι 707, 734, 750, 753,
cquetucic 707, 730, 734, 740, 742, 144, 150, 759,
σκέψις 742.
copicuóc, ef. κατὰ cog.
σπεύδειν 741, 762,
cmoubüceiv 732, 733, 741.
cracıdlechaı 732,
cräcıc 676, 688, 693, 706, 711, 714, 718, 719, 721, 726, 742, 759.
croxücecBai 739, 740, 751.
croxyacuóc 669, 681, 693, 606, 699, 702, 704, 706, 716, 718, 719—721, 132, 753, 761, — ἀντεγκληματι- xöc 768.
177 acuod : croyacuóc ἁπλοῦς oos "NU — ἁπλοῦς τέλειος
699, — ἀπὸ γνιίύμης 716, 722, — κατ᾽ ἀμφιςβήτηεσιν 763, — προ- karackevalöuevoc 670, — cur- karackevalöuevoc 670, 716, 722, — ευνεζευγμένος 670,
(τοχαςτικὴ ζήτηςις 138, 763; cro- xacrıkal ἀντιθέςεις 707.
ευγγνιύμη 7 ir εν ‚716,72 ἮΝ £81, 748, μετάστασις 15
EEE 703, ευγγνιυμονικιῶς 686, 708, 704, 709, 746,
εὐγγραμμα 756.
ευγκεκαλυμμένιυς 765.
ευγχωρεῖν 753.
ευλλαμβάνειν 728, 729, 734, 746, 141.
ευλλήπτωρ 693.
cuAkoyıcuöc κεφάλαιον 610, 671— 676, 707, 723, 724, 788, 740, 741,
cuMoyıcuöc cräcıc 671, diff, συλλ. κεφάλαιον 615, 717.
cuußaiveıv 727.
cuußoukeuerv 741.
σύμμετρος 750.
ευμπάθεια 687,
cuumAtkeıv 677, 725, 726, 728, 150.
cuumAoxi, crücewv 725, 126, 734.
cuugpépov κεφάλειον 668, 689, 703, 708, 723, 751, 752.
συνάγειν 703, 724, 758, 766.
cuvayopebeıv 687.
cuvaywyn προβλημάτων 734,
cuvaieiv 673, 678, 697, 731, 751, 758.
cuvavrüv 743.
cuvarobeikvucOa 736, 747, 148.
cuvdırreıv 738,
ευνέχεια 697.
cuvéxew 742.
ευνεχής 677, cuvexüc 727,
cuvröuwc 703,
curxupeiv 720.
cuckidlewv 675,
cócrovboc 684, 685.
cucrekkeıv 676.
cucrouiZecdar 726 (unde corrige p. 685).
"T
ςχῆμα 687.
cynuaTiZerv 687, 723.
τάξις 680, 700, 753, — οἰκονομικὴ 748, — φυτική 743.
τάττειν 697, 708, 718, 728, 750, 153—756.
ταὐτολογεῖν 678,
ταὐτόν (τό 673—675, 724, 141
τεκμαίρεςθαι 139.
778 Ludovicus Schilling: III. Index lect. rhet. et memorabilium.
τεκμήριον 705.
τελεῖν 677, 728.
τέλειος 725, 729, 749, 750, τελείως 693, 706, 719, 785.
τελικὰ κεφάλαια 703.
τελικός 753.
τέλος 675, 695, 696.
τέχνη 688, 693—695, 706, 708, 781, — ῥητορική 755, 756.
τεχνικός 711, 738, 139.
τεχνικός (ὁ, — 'Épuovévnc) passim.
τεχνικῶς 698, 704
τεχνογράφος (6) 108, 784, 755.
τιμᾶςθαι 732.
τόπος 697, 708, 724.
τοὐναντίον 719, 721, 724, 727, 188, 735, 736, 148, 149. 750, 161, 156.
Tpicapicreóc 105, 106, 720, 741.
τρόπος 697, 709, 710, 718, 127, 731, 745; cf. ἀπὸ τοῦ ἐλάττονος, ἀπὸ τοῦ ἐναντίου κτλ. τρόπος.
τυμβωρυχεῖν 676.
τυμβωρυχία 672, 679.
τυμβωρύχος 672, 136.
τυραννεύειν 700.
τυραννικὸν ἀξίωμα 729, 741.
Tupavvokroveiv 729, 184, 141, 743,
Tupavvokrovía 729.
Tupavvoktóvoc 672, 734, 736.
ὑβρίζειν 679, 680, 727, 749.
ὕβρις 679, 147.
ὑβριςτικῶς 121.
ὕλη 702, 725, 726, 739.
ὑπαγορεύειν 741, 758.
ὑπεξαίρεεις 162.
ὑπεύθυνος 681, 710, 128, 784, 786, 167, 758.
ὑπογραφικῶς 693.
ὑπόδειγμα 674, 688, 746, 747, 750,
751, 758.
ὑποδιαιρεῖεθαι 111.
ὑπόθεςεις 688, 694, 698, 721, 125, 120, 758, 755, 758.
ὑποκεῖεθαι 196.
ὑπόμνημα 1788. ὑποπτεύειν 701, 706, 765. ὑποςημαίνεςθαι ᾽180. ὑποτάττεςθαι 748. ὑποψία 688.
φεύγειν ληςτείας 708.
φεύγειν προδοείας 708.
φεύγειν φόνου 704, 747, 761.
φεύγων (6) 672, 678, 679, 689, 695, 698, 700, 106, 107, 108, 711, 719, 120, 722, 724, 725, 180—788, 784, 186, 189, 142, 748, 141, 749, 1565, 159, 161—768, 768.
φιλονεικία 689.
φονεύειν 698.
φόνος 698, 699.
φρόνηεις, cf. κατὰ φρόν.
φυλάττεςθαι 726.
qQucakóc 781.
qucic 698, 719, 781.
χαρακτηρίζειν 706, 780, 756.
χειροτονεῖν 740,
χορηγεῖν 702.
χρεία 708, 721, 752, 759.
xpficıc 675, 749.
Xpóvoc 697, 708, 745.
χρῶμα 670, 689, 702, 708—706, 162, 163—165, — ἐκ τῶν dvn- θετικῶν κινούμενον (κεφάλαιον ἀν- TUfjyeuc) 707, — πεπλανημένον 706, — ευγγνώμονικόν 104.
χρωματίζειν 164 adn.
χρωννύναι 168—766.
χωρίζειν 678.
ψέγειν 738. ψεύδεςθαι 788. ψήφιςμα 687, 688. ψιλῶς 679, 708. ψόγος 738.
opıcuevwc 765. ὠφελεῖν 743.
4: VERLAG VON B. G. TEUBNER IN LEIPZIG. 7$
THESAVRVS LINGVAE LATINAE
EDITVS AVCTORITATE ET CONSILIO ACADEMIARVM QVINQVE GERMANICARVM BEROLINENSIS GOTTINGENSIS LIPSIENSIS MONACENSIS VINDOBONENSIS Vol. I. Lieferung 1—6. Vol IL. Lieferung 1— $5.
Erscheinungsweise: Es erscheinen im en je a Bände de nebeneinander in Lieferungen zu 15 Bogen, im Jahre esamt 100 Bogen. — Preis: Der Preis be- trägt für den Bogen zunächst 48 ἘΠ. die Lieferung also Mk. 7.20. Die jühr- lichen Aufwendungen belaufen sich somit nur auf Mk. 48.—. n fertigen
Band wird der Preis um etwa 20%, gegen den Subs tionspreis erhóht. Ausführliche Prospekte und Probebogen versendet unentgeltlich und postfrei die Verlagsbuchhandlung B. G. Teubner in Leipzig, Poststr. 3.
—' np. cinco ipm nn une, καρ. Rari eai. PE Der Thesaurus will auf Grund eines Materials, das das in den bis- herigen Wörterbüchern verarbeitete immer an kritischer Sicherheit, fast immer auch an Vollständigkeit weit übertrifft, in einem jeden Artikel die Geschichte eines jeden Wortes geben, indem er für seltenere Wörter das Material möglichst vollständig gibt, bei häufigeren Wörtern die Bedeutungsdifferenzen und -entwickelungen klarlegt, alles ohne viel eigene Worte, möglichst nur durch klare, übersichtliche Anordnung der Zitate.
Für die Bearbeitung steht für die Schriftsteller bis zur Mitte des 2. Jahr- hunderts n. Chr. das Material vollständig verarbeitet, ,,verzettelt", zur Verfügung. Die späteren bis zum 6. Jahrhundert sind zum kleineren Teil ebenfalls „verzettelt“, zum größeren exzerpiert, d. h. auf das lexikalisch Wichtige durch- gearbeitet worden. Hervorzuheben ist, daß auch die Inschriften berück- sichtigt worden sind und daß der Thesaurus auch die Eigennamen umschließt,
Die lateinische Lexikographie wird hier den Stoff finden, mit dem ihr sicherer wissenschaftlicher Aus- und Aufbau allein möglich ist. Ganz ähnlich bietet sich der lateinischen Grammatik in dem Thesaurus für Formenlehre wie Syntax reichstes Material. Durchgreifende Wirkung wird der Thesaurus ferner auf dem Gebiete der Textkritik üben können, indem an Stelle von subjektivem Geschmacke und schweifender Phantasie wird festes Wissen treten können und müssen. Zur Lösung literarischer Probleme wird er Hilfe leisten können, insofern er die sprachgeschichtliche Methode mit größerer Sicherheit zur Anwendung zu bringen ermöglichen wird. Daß direkt und indirekt die großen Sammlungen des Thesaurus auch der Sachforschung zu gute kommen, ist für den Kundigen ohne weiteres klar.
Darüber hinaus besitzt der Thesaurus Wichtigkeit für alle die Wissen- schaften, für die die lateinische Sprache oder die lateinische Literatur von Bedeutung ist, für die Sprachwissenschaft in weiterem Sinne, für den Indogermanisten und Romanisten insbesondere, wie für den mittelalterlichen Historiker, den Juristen, für den Theologen, wie den Philosophen.
Der Ladenpreis des Werkes ist so niedrig festgesetzt, als die bei dem Inhalt — jeder Bogen enthält über 83000 Buchstaben — hohen Herstellungs- kosten es irgend ermöglichen, um eine tunlichst weite Verbreitung zu gestatten.
Mit den ersten Lieferungen sind besonders angefertigte Sammel- einbanddecken zu billigem Preise den Subskribenten zur Verfügung gestellt worden, die die Möglichkeit der sofortigen Benutzung der jeweils laufenden Bände mit der Gewähr für eine tadellose Aufbewahrung vereinigen. Für die abgeschlossenen Bände werden Einbanddecken von bester Ausführung ebenfalls zu mäßigem Preise jeweils zur Ausgabe gelangen. — Der Bezug kann durch jede leistungsfähige Sortimentsbuch- handlung erfolgen. Nur wo eine solche nicht vorhanden ist, liefert die Verlagsbuchhandlung unmittelbar an das Publikum,
us -
£
NEUE JAHRBÜCHER ro. KLassische ALTERTUM -
GESCHICHTE uNp DEUTSCHE LITERATUR u. FÜR PÄDAGOGIK. HERAUSGEG. VON J. ILBERG u. B. GERTH. Verlag von B. 6. TEUBNER in Leipzig. $ Jährlich [0 Hefte zu 8 Bog. für 30 Mk.
Die erste Abteilung der „Neuen Jahrbücher‘ will für die drei im Titel genannten Wissenschaftsgebiete, die durch zahllose Fäden mik- einander verbunden die Grundlage unserer historischen Bildung im weiteren und tieferen Sinne ausmachen, einem bei der zunehmenden Ausdehnung aller Forschungszweige immer dringender werdenden Be- dürfnis dienen. Dem einzelnen, der überhaupt nicht oder nur auf kleinem Gebiete selbstforschend tätig sein kann, wird die Möglichkeit geboten, den hauptsächlichen Fortschritten der Wissenschaft auf den ihza durch den Beruf und eigene Studien naheliegenden Gebieten zu folgem.
Insbesondere dient sie der Aufrechterhaltung des vielfach gefährdeten Zusammenhanges zwischen Wissenschaft und Schule nach Kräften und an ihrem Teile. Wenn sie auch nur in großen Zügen die Erweiterung und Vertiefung der Erkenntnis wiedergeben kann, so berücksichtigt wie doch nicht etwa nur das für den höheren Unterricht direkt Brauchbare; der Lehrer soll eine freie wissenschaftliche Persönlichkeit sein und bleiben. -
Die zweite Abteilung wil Fragen der theoretischen und praktischen Pädagogik an höheren Schulen erörtern und der Erforschung ihrer Geschichte dienen.
Aus dem Inhalt der letzten Hefte: I. Abteilung:
B. Wolff-Beokh, Kaiser Titus und der Jüdische Krieg. Mit einem Naohwort von P. J. Móblus In Leipzig.
E. Zlebarth, die Naohfolger des Cyriacus von Ancona.
H. Ul mann, eine Denksohrift von Gentz aus dem Juni 1813.
J. Volkelt, Fausts Entwioklung vom @onleßen zum Handeln in Goethes Dichtung.
K. Tittel, der Palast zu Knosos.
H.Lattmann, die Bedeutung der Medi Bh Grieohisohen und Lateinischen.
A. Meyer, Franz Qrillparzer und die Ureneben seiner langen Vorkonnumg.
C. Ritter, die Spraohstatistik In Anwendung auf Platon und Goethe.
J. Tolklehn, Ovids Liebeskunet.
L. Sohmidt, die Ursachen der Uter wanderung.
0. Ladendorf, Wielanée Sonnenhymue. H. v. Petorsdorff, Bax Lobnanno Stein.
Ill. Abteilung:
F. Hornemann, der grieohische Unterricht im neuen Gymnasium.
E. Sohwabe, das deutsche Gelehrtenschul- wesen in ausländischer Beleuchtung.
B. Huebner, Bericht über die 40. Versamm- lung des Vereins rheinischer Sohulmänner.
J. Müller, welche Vorteile ergeben sich für d.Gesehlohtsunterricht aus der genetischen Betrachtungsweise der Kriegsgeschichte ?
Κι Goebel, über die Lektüre des Piaton In der Sohule und einiges andere.
E. Wassoerziohsr, zur Methodik des nem sepraohlichen Unterriehts.
A. Rausoh, die Stea. Ela Beitrag zur philosophischen Prepädentik.
M. Siebourg, die Phllosepkie im Oymmnelinl- unterrioht.
P. Cauer, die Kasseler Versammlung der Reformsohwimünaer und was aus Ihr su lernen Ist.
0. Riohter, Elementarmatkomatik.
Ausführliche Prospekte u. Probehefte unberechnet durch jede Buchhandlung
wie postfrei von der Verlagsbuchhandiuug.
THE UNIVERSITY OF MICHIGAN
DATE DUE
MG? o 99