Of ^UIBRARYQ^
,^EUNIVER% ^lOSANGEL£j>
^l-LIBRARY^
<Til30NVS01^ ^/KBAINfl^ ^BfOJIlVD-JO^
-^UIBR/
^UMNGElfj^
5* c
^OFCALIFO%
y6>AHVH!
^l-LIBRARYQr ^UIBRARYtf/:
rjNVSOl^
^IOSAN
e? %UA1N
:alifo%
EUNIV
Digitized by the Internet Archive
O/-
in 2013
^DNVSOV^
^UlBRAi
c? %H3AIN
J~£l l/O-l §<W£Yf
^OFCAl
|S
y0AHva
\WEUNIVER% ^ilOS-AN
y
http://archive.org/details/jordanibruninola11brun
'o
%MAIN
<^o Brr^
'o
o OlJDNV-SOV^
tfE-UNIVERS/^
^/HHAINIHtf^
^IOS-ANCELFJ^
folWNV-SOV^'
■ JAlNn-]«^
*VA\»- LIUIW-\lll l>*/\ £j i t f "
^Aavaaii v
^uonv-sov^
,\WEUNIVER%
o ^JUDNV-SOV^
^l-LIBRARY-Oc
fy/OJIlVJJO^ ^/OJIIVJJO^
^WEUNIVERS/a
cc
Jr
\
uiivdjo^
\LIF0% ^OFCALIF0%
^AMvaain^ ^auvmih^
\J5
%tiAiNnj«v
iLIFO^v
^WEUNIVERS/a
^HONVSOY^
^AOSANCELFj^ ^/MAINiHtf^
^OJIIVDJO
^aOd ITVJ- JO-
^WEUNIVER^.
:5t>8
^fJHONV-SOV^
^WEUNIVERS^ ^lOSANCELfj^
^iuoNvsoi^ ^yjAiNnjwv
•*>
^OF-CALIFOftfc,
yOkmmw
,\WEUNIVER%
ce m m IV \ F-
^XJUONVSOl^
^■LIBRARYflr ^UIBRARY^
WlllVDJO^ %)JI1V>J0^
^WEUNIVER% >-
o ^TiUDNV-Sm^
v^lOSANGELfj^
o
%83AINfl-3«^
^tLIBRARYQ^
^OJIIVDJO^
^OKALIFOfcfc,
!M2>4
^OFCALIFO/?^
2 >
vji \.t\i\i\Jn/ys
^WE-UNIVERJ/a ,^10S-ANGEL&*
^OF-CALIFOfcfc
^:
Y/y.
u
0}
o
<D
&
0$ M*
<H
|
r> |
|
|
M |
* |
|
0 i |
01 |
|
^ |
10 |
|
^ |
<Q |
|
« |
|
o
I
(D 4->
G O O
05
M O >
O H ■P
H -H -P
0)
m c crt £« -p
05
O
>
<D H
O
r
05 M
|
c |
ce |
|
0 |
n |
|
S |
0 |
|
$3 |
|
|
<D |
•H |
|
3 |
P* |
|
cr |
03 |
|
•» |
|
|
O |
03 |
|
c |
c$ |
|
3 |
•P |
|
h |
<L> |
|
pq |
•H |
o
H O •H
o
<D
co
<D •H
o
05
o
Oi
0}
0)
t!
0)
o
co
(D
•d
*>
C
0?
o
o
co
09
'c5
<D
u
0?
<D *H
•H
05
<H
<D
v<D •d
-P
<D
s
0>
r*
H > O
u
<D M <D
>
O
EJ <D Jh
05
o
>
o p*
c o
•H 0)
o3 o o o
<D -P -P <D O
co
•H 05 •H
<8
05
<D 1-3
<D *<D
G
•H -P 05 ♦H T*
05 '<D
H -P
O •H
P
05
v<D
•d
•H
05
O O
<D •d
05 <D O £
H
05 05
03
CQ <D
M
M"
M
CO M
M
w
ih*
is
|
QJ |
|
|
ce |
|
|
c |
|
|
cfl |
|
|
« |
|
|
o |
|
|
c |
|
|
•H |
+> |
|
P« |
ce |
|
CO |
tf |
|
u |
|
|
« |
-p |
|
•H |
tf> |
|
-P |
U3 |
|
<e |
h |
|
-p |
3 |
|
t> |
P |
|
•h |
C |
|
o |
<L> |
|
o to |
« |
|
cfl |
|
|
02 |
«H |
|
3 |
« |
|
-p |
|
|
ce |
£ |
|
bO |
G? |
|
0 |
> |
|
P*f-< |
|
|
^ 0) |
1 |
|
tiP |
|
|
fcO a |
tO |
|
0 • fc |
c- |
|
<D W O |
|
|
•H • -P |
|
|
<n *-a c3 |
|
|
£ • *j |
|
|
o fc 3 |
|
|
^PO |
s
<
►4
JORDANI BRUNI NOLANI
OPERA LATINE CONSCRIPTA
VOL. I. — Pars I.
JORDANI BRUNI NOLANI
OPERA LATINE CONSCRIPTA
PUBLICIS SUMPTIBUS EDITA
RECENSEBAT
F. FIORENTINO
VOL. I. — Pars I.
CONTINENS :
1. Oratio valedictoria.
2. Oratio consolatoria.
3. Acrotismus Camoeracensis.
4. De Immenso et Innumerabilibus (Lib. 1, 2, 3).
NEAPOLI
APUD DOM. MORANO MDCCCLXXIX.
t-2.
r
FRANCESCO DE SANCTIS
CHE, SCRITTORE E MINISTRO ,
NON SI E MAI DIMENTICATO
DI
GIORDANO BRUNO
715504
AL CIIIARISSIMO COMM. FRANCESCO DE SANCTIS
DEPUTATO AL PARLAMENTO
Carissimo prof. ed AMICO,
Paghiamo un debito vecchio, e poiche e tuo merito se si paga nel miglior modo possibile, a te voglio intitolare que- sta edizione , che tu da Ministro su la Istruzione Pubblica volesti fare a pubbliche spese. II tuo provvedimento ha dato a quesfopera un piu alto significato, 1'espressione cioe della coscienza nazionale, che s' inchina ad uno de' piu gagliardi caratteri che abbiano onorato non dico 1' Italia, ma Tuman genere. Tu, Ministro , non dimenticasti Ie belle parole che avevi scritte di Giordano Bruno.
« Se in questa Italia arcadica (scrivevi tu) vogliamo tro- vare uomini, che abbiano una coscienza, e percio una vita, cioe a dire che abbiano fede, convinzioni, amore degli uo- mini e del bene, zelo della verita e del sapere, dobbiamo mi- rare la , in questi uomini nuovi di Bacone, in questi primi santi del mondo moderno, che portavano nel loro seno una nuova Italia e una nuova letteratura. E inchiniamoci prima innanzi a Giordano Bruno » (1).
(1) De Sanctis, Storia detta Letteraiura italiana, vol. II pag. 272.
b
Per lungo tempo del Bruno non si discorse ; i contem- poranei tennero verso di lui una riserva che ha della paura : all' Italia nuova si addiceva di ammendare la colpa di tre secoli di schiavitu, Si, mio carissimo amico, inchiniamoci a lui; ed il miglior modo di farlo, tu sai che a me parve la pubblicazione delle sue opere, dove vive ancora il suo pen- siero, donde si sprigiona ancora la sua parola fluida, calo- rosa, e piena d'immagini; pur quando ei si serve del vec- chio latino. Lodare , celebrare un uomo di cui neppure le nostre biblioteche pubbliche conservano tutte le opere, e po- che sono quelle che ne hanno qualche raro esemplare , mi parve cosa poco seria, e proffersi a te gratuita 1'opera mia; e dello averla prontamente accettata qui ti rendo pubbliche grazie. I monumenti , le statue si facciano pure : ricordino siffatti segni esteriori alle moltitudini, che in questa vecchia Italia, tre secoli fa, c' erano uomini i quali si facevano bru- ciare vivi prima di rinunziare alla liberta del loro pensiero; lo attestino, e lo rimproverino, se occorre, alle fiacche ge- nerazioni; ma i dotti sappiano qualche cosa dippiu, e siano in grado di apprezzare le geniali divinazioni di questo lor grande concittadino.
Quando si celebrava il settantesimo terzo anniversario del Goethe, a Francforte sul Meno si faceva la sera una gran luminaria; a Berlino , il giorno stesso, si metteva mano ad un' edizione completa di quanto s' era pubblicato di meglio sul conto di lui: a me la scelta de'Berlinesi parve migliore. Cosi, ajutato da te, mi son sobbarcato a questa fatica ; ne so se il lungo studio .siami riuscito a bene: vagliami almeno il grande amore; ovvero V esempio stimoli chi sa piu di me a fare anche di meglio; che a me non parrebbe vero, se pd- tessi suscitare si nobile gara.
— XI —
In Italia lavori sul Bruno, dalla meta di questo secolo in poi, non sono mancati; piu notevoli fra tutti, i saggi critici dello Spaventa su la teorica della cogniziohe, e su 1'Etica; e la Vita scritta da Domenico Berti, dove la prima volta compar- vcro i documenti del processo veneto, dei quali il Fulin ave- va pubblicati sei soltanto, il 1864, in occasione di nozze; ma quanto ad edizioni noi abbiam dovuto continuare a servirci. di quella del Wagner per le opere italiane , e del Gfrorer per le latine, che ora, esaurite, non si trovano neppure piu vendibili. Eccettuo 1'edizione del De umbris idearum fatta dal Tugini, esempio che non ebbe imitatori.
Ora le due edizioni tedesche lasciano molto a desiderare, e quando anche fossero in commercio, non iscuserebbero piu la nostra pigrizia ; e, diciamolo pure, non ajuterebbero molto la intelligenza del pensiero bruniano. II quale, se dal Bru- cker in qua, e stato detto avvolto in oscurita cimmerie, si deve, in parte almeno, o alla straordinaria rarita delle opere, onde niuno aveva potuto leggerne piu di una, o due; come successe al Brucker stesso, al Bayle , e ad altri moltissimi ; ovvero, fatte le edizioni tedesche, alla poca accuratezza con cui erano state condotte.
Non ho nessuna intenzione, come puoi credere, di essere troppo severo verso di loro; nol posso, perche a caval donato non si guarda in bocca, e se noi non sapemmo far di meglio, non ista a noi il rimproverare gli errori altrui; nol debbo, per debito di gratitudine, perche i dotti tedeschi furono i primi a riconoscere il pregio della filosofia bruniana. Senza il giudizio del Jacobi, dello Schelling, del Solger, dell' Hegel, del Rixner, del Clemens, del Carriere, del Ritter, difficilmente i nostri gli avrebbero badato : perfino 1' effigie di Giordano Bruno ci fu conservata dal tedesco Wirthmann. La riconoscenza verso la
— XII —
nazione tedesca, pei meriti che ha verso del nostro Nolano, ci consiglia adunque molto riguardo anche per le due edizioni venuteci di la. Ma, fatta questa dichiarazione, e sentendomi quasi sgravato della coscienza, debbo tosto soggiungere, che ne il Wagner, ne il Gfrorer hanno avuto pazienza pari allo amore : piu scusabile il Wagner, a cui la cognizione della no- stra lingua non era cosi piena, come poteva essere al Gfrorer quella del latino.
Augusto Federico Gfrorer incomincio la edizione delle ope- re latine del Bruno , mentre era bibliotecario a Stuttgart , giovane ancora su i trentun' anno, e non abbastanza rifornito di studi filosofici. Pubblico prima le opere logiche, e poi tron- co nel meglio la pubblicazione ; ne si sa perche. Puo darsi che egli, il quale di protestante s' era buttato al razionali- smo, piegando di poi al eattolicismo si sia fatto scrupolo di continuare. Certamente il tempo non gli manco, perche in- cominciatane la stampa il 1834, soltanto il 1846 abbandono la biblioteca di Stuttgart per la cattedra di storia a Frei- burg. Benche incompleta pero, benche con qualche scorrezio- ne, Fedizione gfroreriana non si trova piu in commercio (1).
Non m'indugio a darti nessun saggio degli errori incorsi in quella edizione: ne vedrai qualcuno, dando unocchiata all'A- crotismus Camoeracensis, ch' e contenuto in questo primo volume, e che fa parte pure delFedizione del Gfrorer. T'indi- chero solo il criterio che ho seguito io nell' ordinare questa edizione latina. Ho cominciato dunque al rovescio dell'editore tedesco, da quelle opere ch' egli aveva posposte, e poi trala-
(1) Bebbo alVamichevole cortesia di Eduardo Zeller averla potuta ave- re ; avendomi egli mandata la copia sua : e qui gliene rendo pubbliche grazie.
— XIII —
sciate, valo a dire dai poemi latini, premettendovi pero YAcro- tismus, che n' e come un sommario. E perche questa inver- sione ? mi dirai. — Perche io stimo piu importanti i poemi, che trattano della filosofia naturale, anziche le opere logiche; e poi, perche avendo il Gfrorer fatto gia conoscere queste ultime , ho voluto offrire ai lettori i poemi che sono stati finora quasi ignorati.
Ma delle opere contenute in questo primo volume ti diro tra poco : odi intanto due parole su V edizione italiana di A- clolfo Wagner. Non fa al caso presente, ma essendo mia per- suasione, che sia necessaria anche una edizione delle opere italiane, consenti che io ti additi di quali gravi mende ri- bocchi T edizione wagneriana. Non usero la severa, ma giu- sta critica che ne fa Vittorio Imbriani, il quale in una let- tera al Zambrini, rilevando gli errori commessi nel solo Can~ delajo, lo battezza per Natanar II ; io per le ragioni sopra addotte saro piii mite, ma non posso a meno di giudicare che talvolta il Wagner non erra soltanto per imperizia, ma si per una certa sbadataggine, che non merita scusa. Delle Opere ita- liane del Bruno, per cercare che abbia fatto, ho potuto aver tra mani la sola edizione principe del dialogo del principio, cau- sa, ed uno: di questo solo adunque ho potuto fare il riscontro; qualche altro sbaglio ho rilevato qua e la, nelle altre opere, ad occhio e senza bisogno di riscontrare il testo. Eccoti ora un saggio.
II Bruno chiama 1' abisso luce inaccessa , ed il Wagner la dice inaccesa. Lo spaventoso ed erinnico corno di Aletto diventa un coro. II Bruno si duole che manco gli dei del- 1' ultima cotta si degnano cacciargli una pagliuca, ed il Wa- gner cangiando il manco in mancano , toglie ogni possi- bilita d' intendere. II Bruno teme di esser messo in qualche
— XIV —
briga, ed il Wagner Jo caccia in una brigata. L* horror di inverno, diventa un errore, che non si sa come sia, e per- clie differisca dagli errori presi in estate. II Bruno ha: va- namente, ed il Wagner: variamente. La principial facolta diventa principale, che non e Ia stessa cosa. Lo sprofitlo e convertito in sproposito, senza riflettere che se ogni spro- posito fosse uno sprofltto, troppo si scapiterebbe nella vita. Lo scardar qualche cosa si cangia in scartare. La unitd diviene al Wagner una vanita ; e buona notte con 1' Uno, che stava in mente al Bruno. I Magnarii di Giove scno abbassati dal Wagner a magnani : V olivo e subito spre- muto in oglio: il bagno di maria diventa il bagno di non so quale Maria: Ia omniforme sostanza diventa a un tratto uniforme, falsando affatto il pensiero fllosofico dell'autore. II Bruno, ricordevole di una ghiottoneria napoletana del suo tempo, parla del pane di puccia unto atla perdicc ; ed il Wagner annota: puccia=puzza; ne 8« accorge che, cosi con- ciato, questo cibo, non che far gola, fa stomaco.
Quando il Bruno introduce qualche pedante, tu sai come lo fa parlare gonfio, e contorto: al Wagner, non so se per una certa compassione verso Polimnio, viene lo scrupolo di racconciare le trasposizioni, senza avvedersi che cosi la vis comica ci perde. Eccotene un esempio : La materia dunque de-Peripateiici dal principe ec; ed il Wagner cangia : dal principede-peripatetici.Gvzne, da parte di Polimnio , ma il Bruno non se ne chiamerebbe contento.
U pedante conclude : utuna complectanlur omnia vocu- la ; ed il Wagner corregge : vocabula.
Frequenti poi sono le alterazioni di senso, o le . ambiguita
per causa della mutata punteggiatura. Eccotene alcuni esempi.
II Bruno dice : Quello ch' e , dopo che posseva essere,
— XV —
sempre e it composlo. Qui il concetto, como vedi, e chiaris- simo : leggilo ora, come scrivc il Wagner, e non capirai piu, o stenterai a capire : Quello che e, dopo, che posseva cs- sere, sempre c il composto.
Similmente, il Bruno scrive : Qucllo, cli c tuiio che pitb csscrc, c uno. Ed il Wagner virgoleggiando per confondere, scrive : Quctio, cli e tuito, clie pud essere, e uno.
II Bruno scrive: « 77 formaiore e Vintclletlo per le spc- cic ideali; ct lc forme, se non le suscita da lamateria, non lc va perd mendicando da fitor di quella. »
II Wagner, mutando la punteggiatura, altera il senso, scri- vendo : il formaiore e Vinteiletto ^jer le specie ideati e le formc; se non le suscita da ta materia, non tc va perd mcndicando da fuor di quella.
II Bruno scrive: « Perchc la possibititd assoluta per la quale ic cose chc sono in atto, possono essere, non c pri- ma che V attualitd , ne tampoco poi che quctta : oltre il posscrc essere , c con io esscre in atto , ct non precede quctto; perchc se quct che pub essere facesse sc sicsso, sarcbbe prima che fitsse fatto ».
II Wagner che cosa fa ? Leva i due punti che dividono il periodo in due incisi , e confonde ogni cosa ; ne si capisce piii che il poi sta per dopo ; e Y oltre per inollre. Vedi , difatti, come scrive : « Perche ta possibiliid assoluta, per la quale te cosc chc sono in aitoy possono esscre, non e prima chc V atiuaiitd, ne iampoco poi che quella oitre il possere esserc, e con Vessere in atto, e non precedc qitct- lo etc.
II Clemens s' imbatte in questo testo, lo trova oscuro, ed invece di pigliarsela col suo concittadino, donde lo cita, ne incolpa il Bruno, e s' ingegna di chiarirne il senso con le pa-
— XVI —
role del Cusano, da cui il Bruno veramente ha mutuato que- sto concetto (1).
Ora negli esempi accennati, in gran parte, come vedi , e difetto di diligenza ; difetto che ha molto contribuito ad ac- crescere la fama di oscurita, la quale ha sgomentato precipua- mente quelli che non hanno letto il Bruno; e che hanno trova- to un commodo pretesto per ischermirsi dal renderne ragio- ne. Tornando al Wagner, noto che peggiore prova fa ne' po- chi versi latini che il Bruno premette allo stesso dialogo, di cui stiamo discorrendo. Qui e meno scusabile ancora, trat- tandosi di una lingua, che ogni uomo colto deve conoscere,
II Bruno scrive :
Ad parium properare tuum, mens aegra, quid obstat?
Ed il Wagner muta : ad portum. II Bruno ha questo pentametro :
« Impetitus tingas nigri Acherontis aquas.
Ed il Wagner glielo guasta, correggendo impediius. II Bruno scrive semplicemente :
« At mage suhlimeis tentet natura reeessus. »
(1) Jordano Bruno und Nicolaus von Cusa, Bonn 1847, pag. 14. von D.r Clemens. Ecco come scrive sul proposito.
« Die ziemlich dunckeln Worte des Textes lauten also » E dopo ri- ferito il testo continua : Sie toerden verstandlich und deutlich , icenn man die lateinischen Worte Cusa^s, deren Uebertragung sie sind, daneben halt. Nol nego, ma erano cliiare pure le parole del Nolano, se il Wa- gner non le avesse punteggiate a modo suo.
— XVII —
Ed il Wagner si crede obbligato a rinforzarglielo, e dargli deir enfasi con un Eja mage , che avrii trovato per verso bruniano sotto V effigie del Nolano nell' opera del Rixner e del Siber.
II Bruno scrive :
« Nulla ubi pressa CJiaos atri vesiigia parent;
e crede di poter usare parent su 1' autorita di Virgilio; raa T editore nol crede , e gli guasta 1' esametro , correggendo : apparent.
Cosi in pochi versi ammucchia questi errori per la sma- nia di correggere; senza dire che in sette distici salta tondo un pentametro, senza accorgersi che un esametro rimane in sospeso.
S' e vera dunque la notizia lasciataci da Vittorio Cousin, che il Wagner s' accingeva ad una edizione delle opere la- tine , dopo finita quella delle italiane ; che anzi V aveva di gia incominciata, ma non finita; noi non ci dorremo trop- po della perdita. Se non che dubitiamo forte, clie il Cousin abbia tolta in iscambio 1' edizione incominciata dal Gfrorer, e 1' abbia creduta delFeditore medesimo che aveva condotta a termine la ristampa delle opere italiane.
Prima di licenziarmi dal Wagner, ti voglio accennare due o tre altri errori curiosi, che ho trovati qua e la senza raf- fronto col testo originale, perche , come ti ho detto , altro non ho potuto averne, oltre del Candelajo, sul quale e su- perfluo tornare dopo la minuta scardassata dell' Imbriani. II Bruno scrive, nella Cena delle Ceneri: « se non sapran- no scoprire cid clie ascosto sotto questi siseni: » e siseni qui e errore di stampa in vece di sileni. E una immagine
XVIII
cotesta de' sileni imitata da Platone, e adoperata piu volte dal Bruno non solo nelle opere latine, ma nelle stesse opere italiane. II Wagner non se ne ricorda, ed annota a pie di pagina: sisami, cecini, susine, zinzini, zizzanie, e via di questo passo, accatastando parole italiane, greche, di vario ed opposto significato, senza chiedersi mai : ma in tal caso, che diamine vorrebbe dire 1'autore?
Un' altra volta i) Bnmo scrive : Or qua ii voglio, dolce Mafelina, che sei la musa di Merlin Coccajo ; ed e, co- me tu sai meglio di ogni altro, una delle nove muse che il bizzarro Folengo invoca invece delle suore di Elicona ; ed il Wagner corregge, indovina come ? Messalina.
II Bruno parla soventi della divina Anfitrite , e chiama cosi la natura : nella Cabala del Cavallo Pegaseo , scri- ve che tutti li spiriti sono da VAnfitrite d' uno spirito ; ed il Wagner annota a pie di pagina : non intendo,
A pensare che la filosofia del Bruno e stata studiata at- traverso a tali storpiature, mi maraviglio meno della taccia che si e data al suo autore : le difficolta della dottrina e del linguaggio ci sono , e non le impugno , ma esse sono state moltiplicate a mille doppi dagli editori. E dire che con tutti questi difetti, le edizioni sono state esaurite ! E buon segno, e vuol dire che la fama dell' autore ha coperto le imperfe- zioni dei mal pratici editori ; vuol dire che il Bruno e tal uomo, che ammiratori e nemici vogliono a gara conoscere; persuasi che mettere in disparte non si puo in nessun mo- do , e che si deve o accettare compagno , o combattere di fronte , chi voglia camminare pei poco frequentati sentieri della speculazione filosofica.
Oggi 1' antica esecrazione del nome e indebolita pur negli animi piii ombrosi, e nelle coscienze piu trepide: ne parlano
— XIX —
gli stessi ortodossi, e i piii assennati tra loro vorrebbero di- menticata la tragedia di Campo de' Fiori. Noi non vogliamo rinfocolare ire assopite, ed accettiamo il tardo rinsavimento de' nostri avversari. Ci fu tempo perd che, fra noi, il nome del Bruno parve un simbolo di riprovazione, ed i piu fran- chi non osavano profferirlo : alcuni per paura, altri per ri- morso. Da qui la insuperabile difficolta di trovarne men- zione tra i contemporanei. A Roma , fruga e rifruga nelle carte, s' intende, dov' e lecito gittar V occhio, non ho potuto trovare , se non questo documento. Nel libro della Deposi- teria Generale di Papa Clemente VIII., sotto la data del 16 marzo 1600 , era stato ordinato il pagamento di scudi due al Vescovo di Sidonia «per haver clegradato fra Giorda- no Bruni eretico». Altrettanti scudi « per la degradatio- ne di fra Cipriano de1 Cruciferi » sotto la stessa data, e registrato immediatamente prima; onde e da indurre che fra Cipriano sara stato abbruciato insieme con lui. Questi due scudi pagati per la dissagrazione mi fecero male: quanto poco era costata la vita di tanto uomo !
Gli antichi avevano 1' antro di Trofonio, donde chi ritor- nava non rideva piu mai per tutta la vita: noi avemmo il Tribunale della Santa Inquisizione che levava non ad uno , ma a tutti all' intorno , la gajezza ed il riso. II Vanini ac- cenna evidentemente ad una dottrina del Bruno, e non ar- disce nominarlo, e lo chiama per dippiu semifilosofo : 1'allu- sione quindi e sfuggita a tutti, che io mi sappia (1).
II Campanella, che cito quasi i piii chiari uomini la dove discorre della ragione degli studi , tacque affatto del Bruno;
(1) « Nonnulli semiphilosophi novi dixerunt supra coelum ultimum esse creatum in/initum, quasi a Deo non possit procedere actio finita. » Amphit. pag\ 359.
— XX —
scusato alquanto dalle sue condizioni allora ; inescusabile poi, quando, libero, scrivendo nella Metafisica di una dottrina del suo gran concittaclino, fa le viste di non saperne niente , e lo chiama un certo Nolano (quidam Nolanus). Che piu? Gli stessi stranieri, entrati appena in questo antro di Trofonio, qual' era allora questa dolente Italia, erano colti dallo stesso terrore. Quel Valente Havekenthal, conosciuto sotto il nome di Acidalius, latinista valoroso in giovane eta, era venuto in Italia, e si trovava a Bologna quel nefasto anno 1592 , quando il Bruno, tradito, fu imprigionato a Venezia.Da Bo- logna adunque scrive a Michele Forgacz il 21 di gennajo , (XII. Kal. Febr.) non gia il 12 di febbraio come dice il Berti, e si maraviglia del ritorno del Bruno in Italia, nominandolo esplicitamente ; risaputo pero chi fosse , e da chi persegui- tato, ed in che riputazione tenuto, non lo chiama piu di no- me, quasi temendo di scottarsi le labbra. Ond'e avvenuto, che i biografi hanno citato la prima menzione, e non si sono nep- pure avvisti della seconda (1).
(1) Quaeroetiam unum: Jordanus Brunus, is quem Witembergae nosti, Nolanus, Patavii nunc apud vos vivere et docere dicitur. Itane est? E{ quid hoc hominis qui in Italiam audet , ex qua , ut ipse olim fatehatur , exsul abiit? Miror , miror ; nec rumori fidem adhuc habeo, etsi ipsum a fulc dignissimis. Tu me docebis et aut certum aut falsum facies. »
XII. Kal. Feb. XCII.
« De altero sophistajam non miror: ita heic varia et incredibilia alia de ipso quotidie audio. » V. Non. Mart. XCII.
I biografi tutti quanti citano, o copiano uno dair altro, il frammento della lettera del 21 gennaio, e non si accorgono che il frammento della lettera del 3 marzo, diretta allo stesso Forgacz, e una continuazione del discorso sul Bruno. Mi sembra cosi pel richiamo del jam non miror , che si ricongiunge col doppio miror della lettera precedente; e mi sem- bra ancora, perche si parla di un filosofo noto ad entrambi, ed intanto italiano, perche a Bologna se ne dicevano tante.
— XXI —
Dimenticato in Italia, il Bruno fu ricordato in altre regioni meno infiacchite di questa nostra, e se qualche volta ne avro agio, raccogliero le tracce della sua influenza negli scrittori stranieri ; per ora torno alla nostra edizione , e ti dico breve- mente come mi sono regolato.
Anzi tutto ho stimato dovermi attenere rigorosamente alla edizione prima, corretta dallo stesso autore ; perche il Bruno correggeva da se le prove di stampa, e gli errori di parole non sono frequenti, benche non manchino qua e la; come, special- mente allora, era quasi inevitabile. Dov' e stato necessita cor- reggere, ne ho subito informato il lettore con apposita nota ; riportando a riscontro la lezione del testo, perche ognuno fos- se in grado di verificare la opportunita della correzione fatta. Piu frequente e stato il bisogno della interpunzione , molto manchevole nelF originale. I punti e le virgole , come sai , non sono un fuordopera nel periodo ; servono anzi ad arti- colarne bene i membri, ed a rilevarli definitamente. Se non che, talvolta lo spostamento di una tenue virgola puo al- terare il pensiero dell' autore, e dove questo dubbio m' e na- to , ho voluto pure mettere su Y avviso il lettore. Avendo osservato che la piii parte degli errori da me scorti nelle due edizioni tedesche deriva dalla soverchia licenza di dare un difFerente assetto alla punteggiatura, ho fatto il possibi- le di guardarmene, scrupoleggiando anziche rimpastando ad arbitrio. Libero ognuno di ardire , scrivendo cose proprie ; quando poi si tratta di riferire il detto altrui , io stimo la esattezza una parte della onesta letteraria.
Intorno alle correzioni proposte , com' e naturale , ho la persuasione che stiano a martello , altrimenti me ne sarei astenuto ; ma da questa persuasione alla pretensione di es- sere stato infallibile, troppo ci corre. Non avro quindi a male
XXII
le osservazioni in contrario, se fatte da persone competenti, e dopo altrettanto studio , quanto ce ne ho posto io. Quel che potevo fare, 1' ho fatto, e non e mancato per buona vo- lonta , se la mia cooperazione non corrisponde alla impor- tanza che tu hai data all' opera : ed e ragionevole ; perche tu le potevi attribuire il pregio di riconoscenza nazionale, mentre io non posso, per isforzi che faccia, oltrepassare la capacita del mio proprio cervello.
Detto di questa intenzione generale, diro volta per volta del titolo, della data, della occasione di ciascun volume: nel contenuto filosofico non entrero, perche non voglio intro- durre nella edizione, se non poche notizie bibliografiche, ri- serbandomi , ma non a tempo indefinito , di fare un lavoro apposito su la filosofia del Bruno ; ma di conto mio , ed a spese mie, per avere la mente e la mano sciolte a mio modo.
Questo primo volume adunque conterra due orazioni, dette una Valedictoria, con cui il Nolano tolse commiato dall'Ac- cademia di Wittenberga ; Y altra Consolatoria , con cui ce- lebro le virtu di Giulio di Brunswich, padre di Enrico Giu- lio, che fu suo protettore, e fondatore dell' Accademia Giu- lia in Helmstadt. Non contengono ne 1' una ne 1' altra nulla che importi alla scienza, esprimendo la prima sensi di rico- noscenza verso V Universita vittenberghese , e la nazione germanica in generale, che lui profugo e perseguitato ave- vano con ogni maniera di onore ospitato ed accolto ; la se- conda, gli stessi sentimenti verso la Casa di Brunswich in particolare, alla quale il Bruno conservo poi sempre costan- te gratitudine. Sono pero due importantissimi documenti per la vita del nostro Nolano , della quale pur troppo scarseg- giano le notizie. Ho posto queste due Orazioni in principio si perche fanno parte da se, e si ancora per fare cio che mol-
XXIII
to probabilmente avrebbe fatto Tinfortunato filosofo, mostran- do per prima cosa ranimo grato alla generosa nazione che ri- covero il Bruno esule per la verita.
A schiarimento nulla ho da aggiungere: data, luogo, occa- sione, ogni cosa e indicata nelle orazioni stesse. Ci sarebbe da cercare se delle lodi date a Lutero se ne potesse indurre ch' ei fosse passato alla religione riformata, come alcuni hanno as- serito, altri impugnato; ma non e discussione da fare in po- che parole , e la rimetto ad altro tempo. I rarissimi' origi- nali, dei quali mi sono servito , appartengono alla preziosa collezione di opuscoli, che gia appartenne al Cardinale Va- lente, e che ora e posseduta dalla Biblioteca Vittorio Ema- nuele di Roma.
Segue Y Acrolismus Camoeracensis. Avendo io disegnato di pubblicare prima i poemi latini, che contengono la filo- sofia naturale, ho creduto opportuno premettere questo libro, che n'e un vero e preciso sommario. UAcrolismus fu com- posto in Francia come programma di una pubblica disputa te- nuta a Parigi la pentecoste del 1586, ma pubblicato a Wit- tenberga due anni dopo.
Merita qualche schiarimento 1' intestazione , perche quel Camoeracensis ha portato un poco di confusione ; ne bio- grafo, che io sappia , ha spiegato la ragione di questa pa- rola. II buon Brucker lo aveva addirittura appiccicato al No- lani, ed aveva fatto del Bruno un Nolano Cameracese; co- me a dire un Venezian da Bergamo. E V equivoco nacque dair essere il titolo del libro scritto cosi : Jorclani Bruni Nolani Camoerancensis Acrotismus, senza alcuna disgiun- zione in mezzo. II Berti, scrivendo che il Bruno assalto Ari- stotele nella piii munita rocca, nella Sorbona, par che non intenda neppure a che cosa accenni quel Camoeracensis ,
— XXIV —
che non e certo posto a caso. Egli su 1' autorit^ del Crevier sostiene contro il Bartholmess che il Bruno aveva il dritto di polemizzare in un' aula della Sorbona: ora il Crevier nella Storia dell' Universita di Parigi, in una nota, non dice al- tro , se non che dal titolo stesso del programma apparisce 1' indicazione del luogo : il programma ha Camoeracensis , che vuol dire di Cambrai ; dunque la disputa ebbe luogo in un' aula del Collegio di Cambrai , e non gia nella Sorbona.
Tutto 1' imbroglio aclunque consiste nella spiegazione di quel Camoeracensis. A Parigi fu fondato da tre vescovi un collegio, che fu detto quindi collegio de' tre vescovi, perche simili fondazioni prendevano nome dal fondatore : uno de'tre era vescovo di Cambrai; onde, per farla piu corta, il nome del collegio fu abbreviato, e si disse collegio di Cambrai.
Ed ecco spiegato come ci fosse un Cambrai anche dentro Parigi, come c' era una Navarra, una Borgogna, un Reims, un Beauvais, un Mans , e simili. Quando Francesco I, con 1' intenzione di sollevare Y insegnamento filologico, che nella Sorbona andava scadendo, fondo il collegio delle tre lingue, deir ebraica , cioe , della greca , e della latina , i professori reali, i quali non avevano edificio proprio dove insegnare, pigliavano a prestito qualche aula , per lo piu nel Collegio di Cambrai ; e cosi avra fatto il Bruno. Su 1' edificio del Col- legio di Cambrai sorge ora il Collegio di Francia ; e forse in memoria della disputa tenutavi dal Bruno, Edgard Qui- net volendo fare, il 1842, una*lezione sul nostro filosofo , prescelse un' aula di questo Collegio. Ma di cio basti.
L'edizione, di cui mi son valso come di testo, e quella pri- ma, pubblicata dal Bruno stesso il 1588, di cui ho detto di sopra; ed inoltre Tedizione del Gfrorer, delle cui correzioni, come vedrai, ho tenuto conto; takolta accettandole, tal'altra
— XXV
rifiutandole, secondoche m'e parso il caso. L'esemplare ori- ginale appartiene alla biblioteca Alessandrina di Roma.
Questo volume contiene finalmente i primi tre libri del poema : de Immenso et Innumerabilibus: tutti quanti sono otto. Di edizioni ne corrono due, entrambe di Francfort, ma una con la data del 1591; Faltra, del 1614. A me sembrano una sola, col frontispizio rifatto a nuovo in quella che si da per seconda edizione. lo ho tenuto sotfocchio Tuno e Taltro esemplare, di cui il primo appartiene alla biblioteca dell'U- niversita di Bologna, il secondo alla Casanatese di Roma.
Intorno a questo poema consenti ch'io spenda qualche pa- rola dippiii, forse non inutilmente.
Le opere latine , come sai , sono state e sono tenute da meno delle italiane ; e per alcune il giudizio e giusto : per questo poema no. E poiche per ora non posso entrare nelle ragioni intrinseche di questo mio giudizio, che si diparte da quello di quasi tutt' i critici del Bruno, qui mi limitero a mo- strarti la prima origine del giudizio sfavorevole. II Barthol- mess altra ragione non allega della sua preferenza , salvo che questa ; il secreto presentimento del genio, cioe, che in- dusse il Bruno a scrivere in italiano le opere piii degne, ed in latino le altre predestinate all' obblio. Tra le opere latine veramente egli assegna il primo luogo al poema de Immen- so; ma paragonato alle italiane, il poema, per lui, rimane al di sotto. Egli stesso pero ci fa sapere che in Germania era tenuto per 1'opera capitale del Nolano, e che lo Zimmermann, il 1690, n'era caldo ammiratore, e ne consigliava la ristampa al Du- ca Rodolfo Augusto. II Ritter, delle opere latine ha letto tan- to fin dove arriva 1' edizione clel Gfrorer, la quale, come ab- biamo visto, non comprende il nostro poema; percio non isti- tuisce nessun raffronto.
1
1
I
— XXVI —
I due scrittori tedeschi che 1'hanno letto, il Carriere ed il Clemens, giudicano assai favorevolmente i poemi latini; e que- sto specialmente: il primo lo dice un' esposizione poetica del sistema del Nolano , in tutte le linee fondamentali , e nelle principali conseguenze ; V altro va piii avanti , e preferisce esplicitamente il De hnmenso al dialogo italiano che , qua- si con lo stesso titolo , e detto : delV Infinito Universo e mondi (1).
Niuno de' precitati autori pero, neppure il Clemens che piii si accosta al mio giudizio, assegna le ragioni della sua pre- ferenza : per lui il dialogo italiano ed il poema latino hanno perfettamente lo stesso contenuto (genau denselben Inhalt)\ ed il divario consiste in una maggiore precisione scientifica (mit mehr wissenschaftlicher Sehdrfe) che il poema ha in paragone del dialogo.
Tra i poemi latini ancora e da distinguere il De Mona- de, numero et figura dagli altri due , che diremo per bre- vita de Minimo uno, e 1' altro de Immenso : perche il de Monade si aggira attorno ad un simbolismo de' numeri, ed e una raccolta di tradizioni , e di opinioni altrui ; anziche IVutto delle meditazioni proprie del Bruno.^ L' autore stesso, pur ammettendo questo poema nella sua trilogia poematica, gli assegna un posto inferiore, e ne fa quasi una concessione alla sapienza volgare de'medici, degl' indovini, e di quelli che si chiamavano secondo il linguaggio di quel tempo matema-
(1) V. Bartholmess, Jordano Bruno Parigi, 1846, Vol. 2. pag. 217.— Ritter, Geschichte de christlichen Philosophie, Funfter Theil, pag 598. — Hamburg, 1850. —
Moriz Carriere, Die philos, Weltanschaung Stuttgart, 1847, p. 405. — F. I. Clemens , Jordano Bruno und Nicolaus von Cusa , Bonn , 1847, pag. 21.—
— XXVIT
tici (1). II De Monade e affatto disforme adunque, e per gHn- tendimenti dell' autore e per 1' indirizzo che segue, clal poe- nia I)c hnmenso, e la poca importanza del primo avra no- ciuto nei piu al merito del secondo poema.
II Libri infatti nella Storia della matematica , e non ha guari 1' egregio Berti, senza far menzione del De Immenso, non citano altro che il De Monade ; indotti in errore pro- babilmente dal frontispizio, dove i due poemi sono congiunti da un Item, che sara parso un Idest (2).
I tre poemi anzidetti nella mente del Nolano formavano una vera trilogia, di cui il De Minimo doveva essere quasi il fondamento, tra metafisico e matematico; il De Monade la parte simbolica ; il De lmmcnso la dimostrazione fisica. Che se si volessero riscontrare con le opere italiane, il De Minimo assomiglierebbe fino a un certo punto al dialogo del Principio, Causa ed Uno ; il De Monade ai dialoghi alle- gorici, per la maniera, se non per il contenuto ; ed il De
(1) II Bruno ncl poema dc Immenso giudica cosi 1' altro suo poema De Monadc, Numero cl Figura.
« Ubi de Nnmcro tractavimus et Figitra, ibi magna ex parte ex au- toritate experientiaque aliena sine ratione sapimus atque loquimur cum manticis, medicis, et secundum genus mathematicis. » lib. 2. cap. XII.
(2) Ecco come, con mia sorpresa, scrive 1' ultimo e piu completo bio- grafo del Bruno.
« Vien dopo Topera I)c Monade.... Nella lettera al Duca Enrico Giulio il Brano espone in modo tutto suo il contenuto de' tre libri in cui si divide. » Yita di Giordano Brnno, 1868 — pag. 236.
Ora il Bruno, nella lettera citata, non parla gia di tre libri, in cui si divide il poema Bc Monade, perche questo poema ha un libro solo; ma si di tre opere distinte, di cui lo stesso Dc Monade e una.
« Adsunt ergo: primo de Minimo, Magno et Mensura W;r/....secundo, De Monade, Numero et Figura ^cr....tertio, De Immenso, Innumerabi- libus, et Infigurabili Universo libri... »
XXVIII —
Immenso ai tre dialoghi dimostrativi, cioe alla Cena clelle Ceneri; al Principio, Causa ecl Uno; ed all' Infinito Uni- verso e mondi. In quest' ultimo poema difatti si scorge una larga sintesi, dove trova luogo la polemica della fisica ari- stotelica, e la dimostrazione della dottrina copernicana; cose gia ventilate largamente ne' dialoghi italiani ; con dippiu la esposizione della dottrina fisica, sua propria, che ne' dialoghi quasi affatto manca.
In qual tempo incomincio a scrivere questo poema, e quale ne fu T occasione ? Ecco una domanda che richiede una ri- sposta, alla quale niun ajuto ci possiamo aspettare dai bio- grafi del Bruno, parte per aver disconosciuto affatto questo poema, come ha fatto il Berti ; parte per averlo tenuto meno importante, come il Bartholmess ; parte finalmente per averlo creduto del tutto lo stesso col dialogo italiano, come il Car- riere, ed il Clemens. Ci ajuteremo adunque con gli scarsi in- dizi che abbiamo raccolto. dalla lettura del libro, ingegnan- doci di fondarvi sopra delle induzioni plausibili, senza preten- dere cli darle per certezza assoluta. II Bruno generalmente suol parlare raramente di se, in modo che poco si puo rica- vare dalle sue opere, che si riferisca alla sua vita; pochissimo poi da'poemi latini, ne' quali si sveste della sua personalita assai dippiu che non faccia ne' dialoghi, dove Y urto degFin- terlocutori piii facilmente lo fa deviare in digressioni. Ora ecco le mie congetture.
I dialoghi italiani furono certamente composti e stampati a Londra ; i tre concernenti la sua filosofia naturale, dentro il 1584. Intanto il Bruno dimoro quivi se non tutto 1'anno appresso, almeno gran parte; e quivi io ritengo abbia posto mano al poema >De Immenso.
I dialoghi italiani erano scritti pe' circoli di Londra, dove
— XXIX
la nostra lingua era allora intesa dalle persone piu colte ; ma volendo spandere la nuova filosofia per la rimanente Eu- ropa, le opere italiane non bastavano. Lo stesso Bacone ave- va rifatto in latino le opere filosofiche composte prima in inglese. Se pure altro motivo non fosse sopravvenuto, mol- to probabilmente il Nolano avrebbe rescritta la sua dottrina in latino ; ma una nuova occasione ci fu, la quale dovette o generare o affrettare la sua risoluzione. Ne' dialoghi ita- liani noi troviamo bensi accenni frequenti al Cusano, ed al Copernico ; ma di Ticone Brahe nessuna menzione: il Bruno non dovette esserne informato fino al 1584.
Ticone intanto aveva avuta dal Re di Danimarca conces- sa 1'isola di Hven nel Sund, e quivi fabbricato un osserva- torio astronomico, ed alla isola dato quindi il nome di Ura- niborgo. II 1577 comincio di quivi ad osservare gli astri , di quivi le osservazioni si difFondevano per 1' Europa ; e per un pezzo di tempo , questa fenice degli astronomi , come lo chiamo dipoi Keplero, fece dimenticare perfino Copernico. Alla riputazione del nuovo astronomo concorse la stima di Gu- glielmo IV Landgravio di Assia, astronomo anche lui, e fon- datore di un altro osservatorio nel castello di Cassel. Le vie dei cieli erano esplorate allora esclusivamente da' popoli ger- manici , i quali in breve spazio ebbero Copernico , Ticone , Keplero: il Galilei, quando scriveva il Bruno, era giovanet- to poco piu che ventenne , ed ignorato ; gFItaliani si sono addormentati, diceva mestamente il Nolano. Egli intanto ac- cettava con allegrezza questo inaspettato favore che la divina provvidenza gli arrecava dagli estremi lidi dell' oceano ger- manico (1). E 1' inaspettato favore erano le osservazioni degli
(1) « Dormitantibus Italis , ex Prussia et ex germanici oceani litto- ribus principes in nostrae philosophiae favorem divina providentia susci- tavitatque solertiores astronomos. » De Imm., lib. VI. cap. XIX.
— XXX —
astronomi intorno alla cometa del 1577, che Ticone aveva di- mostrato girare di sopra delForbe lunare, non gia di qua dalla luna, come aveva preteso Aristotele; e se al disopra, inferiva il Bruno, ci sono delle comete, e queste sono alterabili , la immutabile incorruttibilita de* cieli e dunque un sogno vano.
Questa inferenza tanto ovvia, che lo stesso Ticone, e poi Keplero alquanti anni dopo, riprodussero quasi con le medesi- me parole, (1) veniva cosi a proposito, che Bruno coltala a volo pose mano subito ad un' altra opera, che fu appunto il poema di cui ti sto scrivendo.
In uno de' primi capitoli il Bruno si mostra impaziente di esprimere questa opportunita.
« Ista fuere mihi physica ratione reperia Pluribii abhinc tustris, sensu interiore probata, Sed tandem et docti accipio firmata Tichonis Servatis Dani. » (2)
(1) II Bruno aveva conchiuso dalle osservazioni di Ticone la variabi- lita del cielo con queste parole;
« Yisi iestantur nostra hac aetate cometae Quos Stagirita putat tantum intra concava hinae Ora valere geni, neque posse manere superne; Nulla etenim pro sorte putat variabile coelum.»
De Imm. lib. 1. cap. 5.
(2) « Quare cum semel certo constitisset, novum aliquid in ipso Coelo generatum fuisse, id saepius fieri posse, et cometas etiam esse aethe- reos, si non penitus concludere, saltem verosimiliter conjectare , deque vulgo recepta opinione non immerito dubitare licuit.
Tychonis Brahe dani de mundi aetherei recentioribus phenomenis, \ib. II. — Prorcmium. Uraniburgi MDXCVI.
Ed il Keplero nella Cometarum physiologia pubblicata ad Augusta il 1619, ma scritta a Praga il 1507, scriveva :
« Cometae indicio, totum hoc universum, adeoque et ipsum coelum, esse corruptibile, et successu temporis (in partibus certe) alterabile » pag. III.
— XXXI --
Quel landem dice tutto, il lungo meditare su questo tema, e la recente comprova. Mi dirai : ma sei poi sicuro, che que- sti versi siano stati scritti proprio in Inghilterra ? Non sai che tutti concordano nel chiamare questi poemi opere di Francfort, e quindi o composti quivi, o per lo meno in Ger- mania ?
Che tutti sian d' accordo, lo so; che 1' abbiano provato , non mi consta. Della certezza mia poi posso darti una di- mostrazione tanto plausibile, quanto possono essere le prove storiche ricavate mediante 1' induzione. Con uno come te, tanto esercitato nella critica, faro piu presto a spiegarmi.
II Bruno, lo sai meglio di me , ha fantasia cosi vivace , cosi aperta alle impressioni della natura circostante, cosi in- tenta a cio che vede succedere, che pur senza volerlo, pur nelle trattazioni scientitiche, qua e la lascia trasparire dove e quando scrive : basta aguzzar bene la vista, e non lasciarsi sfuggire gli accenni che da. Or dunque, una pagina avanti a quella, dove sono i versi concernenti Ticone, il Bruno si era valso del seguente paragone. Se dalla rocca di Calais tu guardi 1' angolo di qacsia casa, ti parra cosi e cosi ; e se per contrario dall' Inghilterra riguardi indietro, ti parra in un altro modo (1).
Ora ti sembra che possa saltare in capo un simile para- gone a chi vive e scrive fuori delF Inghilterra ? A me non par possibile, e quindi ritengo che il poema fu incominciato durante la sua dimora in quelFisola. Aggiungerei anzi un'al-
(1) « Sicut ab arce Caleti angulus hujus domus ab altero ejusdem domus angulo plus distare videtur, quam eminus posita Britanniae ex- tremitas ab altera eoctremitate. Quod si a Britannia retrospicias Caletum, vix unius palmae magnitudinem, illam regionem obtinenti exaequabit.it De Immenso, etc. lib. I. cap. IV.
— XXXII —
tra congettura, 1'indicazione, cioe, di quei libri che si possono credere composti prima che si partisse di la: una congettura fondata sopra un' allusione piu vaga, ma che, ammessa la prima , per la ragione del tempo trascorso e della materia trattata, non e destituita di verosimiglianza.
II Bruno , sul cominciare del quarto libro , immagina di sollevarsi a poco a poco dalla terra, e dalTalto contemplare Taspetto che assume il nostro globo. La salita si fa per gradi ; di mano in mano si dileguano le lunghe strisce dei fiumi, T addensamento delle selve, le prominenze de' monti; e stagni e laghi e citta si confondono alla vista ; rimane lo splendore delle acque da una parte, e V oscurita della terra dall' altra ; ed il poeta filosofo domanda :
« Dic: ubi sylvarum species? ubi flumina, montes, Stagna, lacus, urbes, brumae discrimen et aesius? Ut tantum species candeniis mansit et atri? JJt maculat clarum oceanum nigra insula passim? » (1)
E perche di queste isole, che nereggiano qua e la tra l'o- ceano risplendente, si circoscriva meglio Timmagine ctfegli ha in mente, poco appresso esclama : vedi in che punto esi- guo s' e rannicchiata Y Inghilterra !
« Respice quam cociguo collata Britannia puncio esil (2)
Verso la fine del 1585 il Nolano torno in Francia in compagnia di quel Michele di Castelnuovo ch'era stato suo protettore ed ospite a Londra ; ma breve fu la sua dimora
(1) De Imm., lib. I. cap. V.
(2) De Imm,, lib, I. cap. V,
XXXIII
in Francia , perche quivi la Lega e gli Ugonotti erano in arnii e pronti a dilaniarsi a vicenda. Dopo la giostra filo- sofica della pentecoste del 1586, il Bruno s' avvio alla volta della Germania. E della breve dimora appena visibili sono i vestigi nel libro. Forse e rimembranza del suo viaggio dalla Manica verso Parigi la descrizione dell' insensibile declivio per cui a chi viene dal mare tocca di salire e non pare, fin- che i monti non s' alzino alteri a vista d' occhio, e non tocchi- no la maggiore altezza negli altissimi gioghi delFAlvernia (1). Forse della religione tolta a pretesto di scismi e lecito tra- vedere un ricordo la dove flagella il secolo scellerato (2) ; ma sono linee indiscernibili, e non ci si ricorrerebbe col pen- siero, se non per la giacitura in cui stanno, perche nel libro questi ricordi tramezzano fra le precise allusioni alTInghilter- ra, e le altre quasi ugualmente precise concernenti la Germa- nia, di cui diremo fra poco. Imperocche la verosimiglianza maggiore di queste induzioni proviene, come vedi, dall' ac- cordo tra la successione dei viaggi del Bruno, e la succes- sione degli accenni nel poema.
Sono trascorsi due anni, ed il Bruno da Wittemberga va
(1) « Sic totius Galliae regionem , montem unum esse comperio qui sensim ab Oceano septentrionali crescit usque in Alverniam, ubi est ejus cacumen. » De Imm. lib. IV. cap. XVII.
(2) « . . . . » Seclum evectum scelerosum,
Cui scire insanum est, crudelia et impia facta Sunt pietas, et Relligio est in schismate mundum Servare, aique super jura omnia tollere vires. »
De Imm., lib. VI. cap. 2.
La precedente allusione potrebbe riferirsi al suo primo arrivare in Francia, dopo tornato di Londra; e quesfaltra alla sua dipartita, o forse anche ad un semplice ricordo quando era gia a Wittenberga.
■ — XXXIV —
verso Praga ; ed il poema e gia proceduto, a nostro avviso, sino al decimottavo capitolo del sesto libro. II poeta a questo punto deve descrivere un fenomeno avvertito fin cTallora dagli astronomi, ed e questo, che a chi s'avanza dal Nord verso il Sud, alcune stelle prirna invisibili si vanno di mano in mano disvelando a proporzione del suo progredire nel viaggio ; e, per contrario, altre che prima si vedevano, quelle delle re- gioni boreali si vanno nella stessa ragione celando di sotto air orizzonte. Mille immagini potevano rappresentare intui- tivamente questo fenomeno: quale presceglie il poeta ? Quella di chi risalendo il corso dell' Elba s' inoltra verso alle sor- give del iiume, verso i densi gioghi della Boemia (1). E fortuita questa scelta ? Io credo di no, perche uno scrittore come il Bruno, in una poesia, non mi capacito che sia andato fantasticando un' immagine lontana da ogni verita, quando a colorire il suo pensiero potevano occorrergliene cento vive e vere. Chi sa che non abbia veramente valicato 1'Elba per tramutarsi da Wittemberga a Praga, e che non abbia real- mente vista la costellazione dell' Orsa fuggire sotto 1' oriz- zonte, e disparire 1' olimpo boreale, mentre dall' opposta parte s' innalzava scintillante 1' olimpo austrino ! La congettura del viaggio in battello non e priva di ogni probabilita in tanto
(1) « Aspice, Leucorcis veluli digressus ab oris,
Qermanum Oceanum per ripas Aibidos undae Si petis, alta poli magis ac mage sidera fient; Altior ipsa tibi se adtollit Parrhasis ursa. ■ Si vero ad fontes, versus juga densa Duemi, llla quibus tepido plus fias proximus austro Adventes, Cynosura magis se deprimet, atque Austrkus adsurget, Boreus se condet Olympus. »
Be Imm. lib. VI. cap. XVIII.
— xxxv
pericolo e difficolta di strade, quanta ce ne doveva essere in quel tempo ; 1' altra congettura poi di avere scritto i libri ultimi, cioe il rimanente del sesto , ed il settimo ed ottavo dopo T arrivo a Praga, parmi tanto verisimife^ da rasenta- re la certezza storica. Cosi il poema Dc Immenso, incomin- ciato a Londra la fine del 1584, o il principio del 1585, sa- rebbe stato condotto ad oltre la meta del sesto libro, circa il giugno del 1588.
Se non ti sei annoiato di queste congetture , te ne diro un' altra e poi faro punto.
Della cortesia dei dottori di Oxford il Bruno non parti certo sodisfatto ; ma e da ragguardevoli signori, e dalla diva Elisabetta aveva ricevuto segnalate testimonianze di stima, e di cortesia ; del che si sdebito largamente ne' dialoghi ita- liani stampati a Londra. Quivi pero, con tutte le lodi pro- digate alla regina, toccc- sobriamente della potenza marittiina di quello Stato. Elisabetta agli occhi suoi era ben degna che « la grande anfitrite aprisse le sue fimbrie, ed allargasse ianto la sua circonferenza, che si come gli comprende una Britannia ed Ibcrnia, le desse un altro globo intcro; » ma al Bruno stesso pareva che 1' imperio della fortuna non cor- rispondesse ne fusse agguagliato all' imperio del generosis- simo spirito ed ingegno di lei (1). Nel mezzo quasi del set- timo libro , il poeta benche lontano , benche non legato da obbligo di presente cortesia , muta stile , e leva a cielo il soilecito , sforzo , e 1' imperterrita virtu del Britanno , che spregiando le vorticose ondate del mare che lo circonda , con arte da vincere quella del mitico Tifi , trapassa con le navi le eccelse torri , onde la natura avealo circonval-
(1) V. Opere ital. ed. Wagner. Vol. I. pag. 145.
— XXXVI —
lato , ed ospite non barbaro pianta le tende in un altro mondo (1).
Perche questa mutazione nel giudizio del Nolano a pro- posito della potenza marittima deli' Inghilterra ?
La spiegazione mia sarebbe, che questi versi debbono es- sere stati scritti dopo 1' agosto del 1588, quando , cioe, in conseguenza della distruzione dell' invincibile armata di Fi- lippo II, il dominio de' mari passo dalla Spagua e dal Por- togallo air Inghilterra ed all' Olanda. La nimis imperterri- ia virtus mi sembra una lode al coraggio del Drake e del- F Howard ; come il viaggio di la dall' Atlantico una chiara allusione alJa fondazione della Virginia. Della qual cosa piu mi persuado avvertendo che pochi versi piu in su il poeta aveva espresso il rincrescimento, che i chiostri deh" oceano si fossero disserrati a vantaggio del violento Spagnuolo : « ut Americam premeret violentus Iberus. »
Se la cosa stesse appunto cosi, avremmo un' altra data da aggiungere alle precedenti intorno alla composizione di que- sto poema : vale a dire il Bruno era arrivato al sedicesimo capitolo del penultimo libro dopo 1' agosto del 15S8 : poco piu di un libro gli rimaneva dunque a comporre, che avra finito dipoi.
(1) « Sed quando haec superare datum est, stat cura Britanno, Sollicitus labor, et nimis imperterrita virius, Quae mare centosum temnens, montesque superbos, Beridens tanti numerosa volumina valli, Plusquam typhisia fabrefactis arte carinis, Oris edomitis mediis, quas Juppiter asper, Squallidus, et furvo tristis pallore coercet, Celsas naturae turres trascendens avarus, Occurret vultu non barbarus hospes amico. »
Be Imm. Lib. 7. cap. XVI.
— XXXVII
La stampa dei due poemi de Monade e de Immenso era finalmente compiuta, a parer mio, il novembre del 1590. La
ragione di questa data si raccoglie da cio, ch' egli ponendo maiio alla stampa del De Minimo vi premette un preludio, dove dice Enrico Giulio andato ad assistere alle nozze di Giacomo VI con la sorella del re di Danimarca; ed insieme lo prega di non lasciar negletti i parti del suo ingegno (1). Ora queste nozze avvennero per 1' appunto il novembre di queiranno: e il Duca Enrico Giulio ci ando, perche impa- rentato con quella casa. Cosi ci sembra aver cliiarito e Foc- casione e la data, quando fu cominciato a scrivere e finito di stampare questo importante poema: chiarito fin dove si e potuto, perche il libro e tutt' altro che una specie di auto- biografia, come ha creduto 1'egregio Berti.
Continuando a chiamare de Monade questo poema, che noi abbiamo visto doversi chiamare col proprio nome de Im- menso, il prelodato biografo del Bruno ci trova « una quan- iiid di episodi, ne" quali il Bruno si riirae con singohtrc veriid e vrccisionc » (2). Ed in comprova allega un fram- mento , dove si accenna a travagli , a pericoli , a lunghi
(1) « . . . . Nosti Jntnc, Daniae cui sceptra tenenlis Juncta soror, nymphae alterius soror optima magno Conjugis heroi, quem clara Britg.nnia regem Suspicit, affinis quoque qui connubia praesens Concelebrai ', sacris Ducis alti adstans hymenaeis. »
De minimi exisl. lib. 1. cap. I.
Giacomo VI di Scozia (clie poi fu Giacomo I. d' Inghilterra dopo la morte di Elisabetta) di cui qui si fa menzione, nel ritornare alla Scozia ando a far visita a Ticone ad Uraniburgo , e gli lascio alcuni suoi di-
stici.
(2) Berti, Vita di Giordano Brimo, pag. 237.
XXXVIII
viaggi di chi va in cerca della filosofia per acquistarne poi fama dal volgo, plauso, favore, ed anche guadagno. II Berti < si commuove della veramente bella descrizione, che il Nolano • ne fa, e domanda : « chi non ravvisa nci seguente tratto tatta la vita del Bruno, il suo amore per la filosofia, i suoi travagli per essa, i pericoli superati, i viaggi intrapresi , ed i fini propostisi? » (1)
Cominciamo dai fini propostisi: il Bruno scrive di questi j fini cosi.
« unde illis gloria vulgi , Aura, favor, plausus succedat, ct utilitatis Quaesitae species » (2).
L' egregio Berti se ci avesse riflettuto, si sarebbe certa- mente accorto a questo solo segno, che qui doveva trattarsi delle fatiche durate non dal Bruno , ma da quella turba di studiosi , che della filosofia facevano uno strumento di lu- cro. Se ne sarebbe ancora accorto alla qualita de' viaggi de- scritti, di cui sono annoverati alcuni dal Bruno non fatti mai, come oltre i Pirenei, e lunghesso le rive del gonfio Tago; e taciuti, invece, altri fatti allora sicuramente, come il viaggio nell' Inghilterra, ed in Germania. Se ne sarebbe accorto alla circostanza clie coloro, di cui il Bruno discorreva, opes fuh- dunt patrias; ed il Bruno non dice mai di aver avuto dal padre grandi facolta da sperperare: tutt' altro! Scambiare co- testi mestieranti della filosofia con 1'animo altero del Bruno, con le sue mire disinteressate , e assolutamente impossibile. Ed il Bruno lo dice egli stesso, volgendosi a cotestoro, su-
(1) Id.eod.
(2) Bruno, De Immenso, lib. VIII. cap. 1.
bito dopo descritti i mali spesi affanni, ed intimando Ioro un duro Necquicquam: invano v1 affannate ! e contrapponendo
ai descritti viaggi il seguente verso, che chiarisce il reciso contrasto ch'ei vuol porre tra loro e se stesso :
« At mihi non opus est terrarum eoccurrere fines» (1).
Ho creduto indispensabile additare questo scambio del Berti per due motivi; primo, perchc non si attribuisca al libro un valore autobiografico che nou ha, essendo molto rari e molto vaghi gli accenni che vi sono alla sua persona; secondo, per- che non si giudichi, indotti dall' autorita tlel biografo, il ca- rattere del Nolano dai versi allegati dal suo biografo, i quali lo metterebbero in sinistra luce, contro ad ogni verita storica.
II poema dc Immenso non ha nessun modello a cui si possa paragonare, tra i tanti che furono composti in latino neir eta del Bruno , o in quella precedente alla sua : non e insomma un' imitazione. Se si vuole trovare un' ispirazione attinta alle fonti vive della natura, un entusiasmo dettato dal- la scienza, bisogna ricorrere agli antichissimi poemi di Par- menide, e di Empedocle tra i greci, o al de naiura rerum di Lucrezio tra i latini. Se non che clue grandi differenze so- no da notare. II Bruno, vissuto in un' eta di riilessione trop- po inoltrata, con una filosofia preceduta e signoreggiante da combattere, deve spendere molta parte dei suoi canti a po- lemizzare ; e la polemica disdice alla poesia: difficolta che non ebbero punto i due poeti greci, e poco Lucrezio. II Bruno ha di contro Aristotele, e Tolomeo, e la teologia, che gli attra- versano la via ad ogni passo che muove. Seconda differenza
(1) Id. eod.
— XL —
e la lingua , non nativa, ma imparata a scuola, e quindi a stento piegantesi agl' insoliti usi a cui la torce il poeta. Lu- crezio , da cui egli prende in prestito la piu parte del lin- guaggio che adopera, non puo rifornirlo di tutto punto: nuo- ve idee richiedevano vocaholi nuovi ; ed il Nolano non si fa coscienza di coniarli; e non solo nonii, ma epiteti, ma verbi, ma costrutti, con una liberta che talvolta sa di licenza. Ei sel sa ; e se 1' avesse ignorato, non sarebbero mancati gram- matici a ricordarglielo; ma, scambio di dissimulare Tarbitrio che si prende, lo giustifica, e se ne arroga il dritto. Ad En- rico Giulio, in quel preludio che precede il De Minimo, nar- ra che qualcuno gli aveva rinfacciato la poca latinita delle sue parole « ac stidius quaedam minus esse latine insultet dicta; msi sai che cosa risponde ai suoi* critici ?
.... pro novilate ( Si sit opusj rcrum, quocunque e fonte irahantur Commodius, vocum authores erimusque novarum. Grammatici verbis ; at noois verba ministrent : li observcnt asum, qucm nos indicimas ollis (1).
La teorica bruniana non so fino a qual punto possa cor- rere, e se la giusta misura dettata dalFurgente bisogno non sia stata da lui per avventura oltrepassata : certo e che nei suoi versi c' e un impasto proprio , un colorito che tu non puoi confondere con nessun altro ; perche il suo stile non e una imbastitura di frasi altrui ; e questa originalita, questa liberta di mosse ti fa passar sopra alla violata purezza. Se avessi tempo, vorrei addurti qualche esempio di questo stile,
(1) ISruno, De Minim. lib. I. cap, 1.
XLl —
di cui piu ha sparlato chi meno n' e pratico , e meno n' e competente ; e stimo che facilmente riuscirei a provare che nel latino il Bruno sia piu lontano dal seicento, che non sia nelle opere italiane. Che se V autore ne avesse ritardata la stampa, se avesse levate le ripetizioni, ed usata per un altro poco di tempo la lima, molti degli accennati difetti sarebbero stati probabilmente emendati. Talvolta difatti degli emistichi lasciati in tronco ; tal' altra la spezzatura stessa del senso ti ammoniscono delle frequenti interruzioni dell'autore: il che si spiega, a mio avviso, con 1'averci lavorato a sbalzi, viag- giando, sotto diversi cieli, in disposizioni d'animo spesso can- giate.
Cosi com' e , con tutt' i difetti che noi non abbiamo stu- diato di occultare, e un monumento originale del nostro pen- siero filosoflco. Dopo T entusiasrno de' primordi della specu- lazione greca, la scienza non era piu arrivata a riscaldare r estro del poeta: il Bruno ama la natura, come un pagano; ei si sente , come Lucrezio , percosso dall' acre tirso , e in questo poema piu che in altre opere si palesa quel non so che di baccante, che THegel notava nella filosofia del Nolano. Al suo sguardo si slargano i confini del mondo ; i pianeti danzano come ninfe attorno a Febo citaredo; la terra ed il sole, velati da radiosa sindone, si stringono in maravigliosi ed occulti abbracciamenti.
« Ita sol tellusqne propinqui,
Sensibu' clam nostris, miris complexibus haerent; Dum dea subque dei racliosa sijndone versans Semet, et iltius circa orbem sancta pererrans, Nititur ut toto pro vifibu' tota fruatur» (1).
(1) De ImmensO) lib. VI. cap. 5,
— XLII —
II Carducci che descrive gli amplessi di Giano e di Came- sena velati dai nembi del fumante apennino, non dice meglio del Bruno.
Se il Momo del dialogo italiano ti fa conoscere che l'au- tore appartiene al paese delle favole atellane, nel poema l'en- tusiasmo, o 1' eroico furore te lo mostra nato nei campi fle- grei , dove vivono i ricordi delle olimpiche battaglie della natura.
Ma vedo che mi vo dilungando dal tema a perdita d'oc- chio: abbi pazienza, e rieccomi in carreggiata.
In che relazione sta il poema Dv Immenso con le opere italiane ? Qual valore il Bruno attribuiva a quello in para- gone di queste ?
La risposta non puo essere data con un giudizio formolato espressamente dall'autore; puo pero essere indotta da alcune circostanze,
II Bruno compose il poema dopo pubblicate le opere ita- liane : il Bruno spese in tutto un paio &' anni attorno alle opere italiane, tranne il Candelajo, ed ha poi lavorato attorno al poema meglio che cinque anni; la maggior maturita del- 1' ingegno, e la piu prolungata fatica stanno adunque a fa- vor della maggiore importanza che 1'autore gli attribuiva.
C e inoltre un' altra considerazione , ch' e sfuggita finora a tutti quelli che hanno scritto del Bruno , se mal non mi appongo; ed e, che i primi due capitoli di questo poema ri- spondono puntualmente alla introduzione de' due massimi dia- loghi italiani del Principio, Causa ecl uno, e delYInfinito TJniverso e moncli ; come se 1' autore volesse indicare che il poema era, secondo il suo disegno, la sintesi di entrambi. Consenti ch'io ti metta sott' occhio il raffronto, senza altro commento.
— xLin — II primo capitolo del primo libro dice:
« Est mens , qnae vegete inspiravit pectora sensu, Quamque juvit volucrcs humeris ingignerc plumas, Corque acl praescriptam celso rapere orcline metam: TJncle ct fortunam licet et contemnere mortem; Arcanacque patent portae, abruptaeque cathenae, Uncle pauci excessere, quibus paucique soluti. Secla, anni, mcnses, luces, numerosaque pjroles ; Temporis arma, quibus non clurum est aes, aclamasque, Immunes voluere suo nos esse furore. Intrepiclus spacium immcnsum sic finclcrc pennis Exorior, neque fama facit me impingere in orbes Quos falso statuit vcrus cle principio error.
Actque alios munclo ex isto clum aclsurgo nitentes, Acthcreum campumque ex omni parte pererro, Attonitis mirum ct distans post terga relinquo. »
Ed ora leggi il noto sonetto che va innanzi al dialogo del- 1' Infinito Universo e Moncli, e dimmi se non ti pare una poesia tradotta dalF altra.
« E chi m' irapenna, e chi mi scalda il core ?
Chi n on mi fa temer fortuna o morte ?
Chi le catene ruppe e quelle porte,
Oncle rari son sciolti, ed escon fore ? L' etade, gli anni, i mesi, i giorni e 1' ore,
Figlie ed armi del tempo, e quella corte,
A cui ne ferro ne diamante e forte,
Assicurato m' han del suo furore. Quindi 1' ale sicure a 1'aria porgo
Ne temo intoppo di cristallo, o vetro ,
Ma fendo i cieli, e a Tinfinito m' ergo ; E mentre dal mio globo agli altri sorgo
E per T etereo campo oltre penetro,
Quel ch' altri lungi vede, lascio al tergo.
— XLIV
Riscontriamo ora il secondo capitolo con 1'esordio dell'altro dialogo, cioe del Principio, Causa, ed Uno.
« Elitropio. — Qual rei nelle tenebre avvezzi, che, libe- rati clal fonclo di qualche oscura torre, escono a la luce, molti degli esercitati ne la volgar filosofia et altri pa- ventaranno , ammiraranno , e non possendo soffrire il nuovo sole de tuoi chiari concetti, si iurbaranno. »
« Ut reus in tenebris assuetus, quando profunda Exerit e cavea ad solem, attonita ora repente Conqueritur, jubaris non sueto robore laesus: Sic quem vulgaris philosophiae vinxere tenacla, Quemque diu fatuis pavit sermonibus usus, Heic ubi non poterit radios perferre nitentes Fulgentis solis, turbari fronte videbis.
« Filoteo. — 11 clifetto non e di luce, ma di lumi; quanto in se sard piu bello e piii eccellente il sole , tanto sard agli occhi delle notturne strige odioso e discaro di van- taggio. »
« At non propterea lucem culpare licebit, Quae quo splendidior, quantoque augustior, et quam Pulchrior est, tanto impense hanc nocturna propago Saeva strigum semper torvo insectabere vultu. »
E non continuo il raffronto , che si potrebbe allargare a tutto il capitolo, perche ognuno sara in grado di continuarlo dopo questa indicazione, se ne avra voglia. Io, non potendo capacitarmi che il Bruno abbia ripetuto in latino i due co- minciamenti de' dialoghi italiani, che versano su lo stesso ar-
XLV —
gomento, per mero caso, o sforzato da penuria di immagini, egli tanto ricco di fantasia, ne inferisco, che la ripetizione ha il significato che di sopra le ho attribuito. E tanto piu me ne capacito, in quanto che, sul finire del dialogo delYIn- finiiOy che in ordine di data e 1'ultimo di quelli intorno alla filosofia naturale, il Nolano fa dire ad Aiberico Gentile, ch'e uno degli interlocutori: « a maggior apprensione per Vav- venire m" apparecchio. » La maggior apprensione io credo si riferisca appunto a questo poema che allora aveva dunque ideato, e di cui probabilmente sono una preparazione i versi latini che vi s1 incontrano nelle ultime pagine.
A suggellare cotesta mia opinione , lampantissimo a me sembra Y accenno a questo poema nelle seguenti parole che si leggono circa la fine del quarto dialogo dell' Infinito. « Perche de la veritd della natura di comete ne parte- remo, facendo propria considerazione di quetle » (1). Nel dialogo italiano si valeva di argomenti polemici, o diremmo ad hominem , presupponendo la dottrina aristotelica : della vera natura delle comete si riservava discorrere altrove. Ora tale trattazione e capitale nel nostro poema per 1' ap- punto.
II poema si ricongiunge co' dialoghi italiani , ed in parte li riassume, in parte li continua aggiungendovi del nuovo; onde non m'accordo, nell'assegnare il loro posto relativo alle opere italiane, ne con quelli che ne lo disgiungono affatto, distinguendo due serie di scritti, una londrina, un' altra franc- fordese ; ne con gli altri, come ad esempio, il Carriere che lo reputa un semplice rimaneggiamento (neue Bearbeitung), con questo solo divario, che qui il Bruno piglia le mosse non
(1) De Vlnfinito , etc. pag. 77.
XLVI
gia dalla natura, ma dalle facolta della nostra mente. Tor- nero altra volta e piu diffusamente su questa differenza , e per ora mi contento di aver dalla mia una grave autorita, quella del Keplero , che al Galilei indica questo libro come precursore di molte verita sostenute dal sommo fisico pisa- no (1): mi contento pure di accennare appena che molte di- vinazioni attribuite dall' Humboldt al Keplero stessoappar- tengono al Nolano, e propriamente a questo poema: (2) dal che Keplero neppure disconviene.
Certo fa meraviglia a vedere un uomo, che dichiara non essere astronomo di professione, imbroccar quasi sempre giu- sto ; mentre Ticone, fosse scrupolo religioso o ambizione cli escogitare un sistema proprio, faceva uno strano miscuglio del sistema copernicano e del tolemaico ; per non dire di altri di minor nome, i quali, pur essendo astronomi, risibilmente farneticavano. II Riccioli , per esempio , ebbe la fortuna di raccogliere contro Copernico ben settantasette argomenti; non ebbe pero ugual fortuna nella scoperta degli argomenti a favore: pesca di qua, pesca di la, al pover'uomo non venne fatto di racimolarne piii di quarantanove. Era un bel nu- mero anche questo; ma Copernico restava sconfitto senza ri-
(1) « Primum exulto, me tuis laboribus nonnihil recreari, scrive Ke- plero al Galilei. Si circa unam fixarum discursitantes invenisses plane- tas ; jam erant mihi apud Bruni innumerabilitates parata vincula et carcer, imo potius eccilium in illo infinito. » pag. 24.
Johan. Kepleri Dissertatio cum Nuncio Sidereo etc. Pragae, 1610.
Dove il Bruni innumerabilitates e una giocosa citazione del De Im- menso et Innumerabilibus. — Keplero scrive ancora: « ltaque non in- videbis Galilaee nostris antecessoribus suam hic laudem. » op. cit. pag. 25. E tra questi antecessori annovera il Bruno. (2) V. Humboldt, Cosmos, pag. 279 nella trad. del Faye.
— XI, VII
medio con la maggioranza di ventotto voti. Tra questa gen- te, un filosofo come il Bruno, clie incorrigibilmente si osti- nava a volere in ogni cosa navigar contro corrente, doveva senz' altro soccombere.
Le ragioni tutte fin qui discorse spiegano, non giustificano il motivo perche il nome di lui fu lasciato nelFombra: troppa gente e tutta temibile, e tutta vendicativa aveva egli offesa; di troppi aveva scossa la fama, di troppi provocata la poten- za: troppo francamente e, se vuoi, anche alteramente aveva egli cantato:
rerum dominos, gcntemque togatam
Spemimus, ct spcrni niliilum rcputamus ab isdem.» (1)
I padroni del mondo, la gente togata, e insieme con loro i cucullati pedanti gli si scagliarono addosso con 1' immane grido del Centauro Monico : popidus superabimus unumr e la turba disprezzata lo sopraffece, e lo brucio vivo. Ne il rogo lo scampo da postume vendette: Manfurio, Polinnio , Prudenzio, Gervasio, Coribante, implacati ancora, s'ammuti- narono , e armarono la penna di Gaspare Scioppio. Questo grammatico convertito al cattolicismo dalla lettura del Baro- nio, o dai favori di Giovan Matteo Wacker legato Cesareo, era quegli che ci voleva. Questo uccello di mal' augurio si trova a Venezia quando e assassinato il Sarpi; a Roma quando e bruciato il Bruno; a Napoli quando e in prigione il Cam- panella: erudito, loquace, faccendiere scrive, ciarla, briga; sa di tutto , s' intromette di tutto; e grammatico, e filosofo, e teologo, e, quel ch'e peggio, e neofito; vario ed instabile com-
(1) De Immenso, lib. V. cap. 2.
— LXVIII —
pone la Morale Stoica e 1' oscena Priapeia ; chiama molle ed effeminata la filosofia di Aristotele, ed invidia ai passeri di Ingolstadt i moltiplicati congiungimenti; al Ritterhausen, do- po il rogo del Bruno, loda la tolleranza romana; al Papa, le buone intenzioni de' Luterani; col mentito nome di Vargas accusa i gesuiti , e va poi a mendicare la quota d' eredita del Madruzzi, in qualita di famigliare d' esso Cardinale; in- sulta alla memoria eroica del Bruno , e va a sollecitare in Vaticano dal Datario pontificio la diaria, beato se 1'otterra, (si eam impetraro , beatus ero). II postumo derisore del Bruno non poteva essere altr' uomo che questo.
Ma se Gaspare Scioppio ha ancora imitatori, e fautori, il Bruno questa volta non e solo, e la sua voce, non affievo- lita da tre secoli di silenzio , suonera chiara, ed ascoltata, e temuta , e sbigottira gli antichi e i nuovi persecutori. E sii lodato tu, mio carissimo amico, che hai pensato di mol- tiplicar gli echi di quella voce a noi gradita, ajutando effi- cacemente la ripubblicazione de'suoi libri: era il solo modo di vendicar davvero la immacolata figura di Giordano Bruno.
Di Pisa Faprile del 1879.
F. FlORENTINO.
ORATIO VALEDICTORIA
A JORDANO BRUNO NOLANO D. (1) HABITA,
Al) AMPLISSIMOS ET CLARISSIMOS PROFESSORES, ATQUE AUDITORES IN ACADEMIA WITEBERGENSI
ANNO MDLXXXVIII.
VIIIMARTII Typis Zachariae Cratonis.
(1) Doctore.
'
0 R A T I O
De Solis claritate, qui est sensibile illustrissimum (Amplissime D. Rector , ill. DD. BB. Doctores cele- berrimi , atque Professores , caeterique nobilissimi et doctissimi auditores), de universi magnitudine, quod est omni ratione dictante maximum, de magnificentia Dei quam ipsa natura vociferante judicamus infinitam, quis non temere (utpote de rebus per se manifestis) verba facere videbitur? Nunquid voces quae notae et signa quaedam sunt rerum, et earum, quae vel natura inditae vel usu conquisitae sunt, notionum, plus indi- care, quam ipsa significatorurn praesentia et evidentia, valebunt? Quale igitur ego operae precium facio , ubi Sophiae laudes adorsus, tenebricosa meorum verborum specie , ad tantae lucis fulgorem indicandum , nervos intendere inveniar? Verumtamen vos mihi condona- turos spero, quandoquidem ita in more positum esse videtur , ut manifestissima dicendo obscuremus , dum de ineffabilibus effando exercemur, et utcunque balbu- tiendo tempus insumimus. Laudabo illam, si qua ta-
— 4 —
men laus esse potest , ubi sicut conceptus (cui tanta majestas affulserit) rei celsitudine et amplitudine lon- ge est inferior et angustior: ita et verba ad tantun ex- plicandum quantum mentis oculis potui exhaurire , mirum in modum eo subdeficiunt amplius , quo etiam. ordinario 9 et fere omnibus communi sermonis lepore destituor. Attamen absit a me malle ingratum silendo, quam illepidissimum dicendo judicari.
Cum tres Deae in Ida monte Paridi judicandae obji- cerentur , ut illarum pulchrior aurei pomi dono com- probaretur , coram tribus illis in ordine dispositis erat ille certe ambiguus, neque quo se applicaret satis no- verat, dum visus oculorum, et cordis affectus in omnes partes aequaliter distraherentur. Hic , postquam ali- quandiu stupore attooitus haesisset, Omnes (inquit) at- que singulae dignissimae sunt ut vincant. 0 me feli- cem, o fortunatum judicium meum, si vel tres Deae essent unum numen, vel unum pomum essent tria po- ma. En hic majestatem non sine pulchritudine et sa- pientia, hic sapientiam cui nulla deest majestas et pul- chritudo, hic pulchritudo non absquesapientiaetmaje- state. Avertite, avertite oculos vestros a me, quia dis- pereo. Non potero unam (o Mercuri) prae aliis pro- bare , nisi unam extra alias inspexero. Praesente igi- tur primo Jovis conjuge: o majestas (inquit) admira- bilis, ut regalis et venerabilis effulget, adeoque vere digna Jove: hac celsitudine, hac divinitate quid oculis meis optabilius? Jam certo scio hanc mihi caeteris om- nibus anteferendam. Atqui (ait Mercurius) et alias o- portet examinare. Adest ergo Minerva : o coelum , o maria (inquit) qualis virgo haec? quae formidanda cla-
ritas, simul et amanda pulchritudo? qui oculi? o aeter- nitas, quae facies? qui splendor corporis hujus? Quid est natura? Jam absit a me ut aliquid amplius mihi probetur , et adversus tantam lucem mihi sententiam ferre contingat. Porro (dicit Mercurius) considerata adhuc tertia. Qua coram adstante, Juppiter (ait) mon- strifice, quod spectaculum? quaeexcessiva pulchritudo, quae me obligans, vinciens , adstringens, comprimens et absumens voluptas? tuetur suave quiddam, jocun- dum et blandum, etiam arrisit. Nil ergo aliud, Mercuri, agendum restat? Omnes (ait ille) vidisti et examina- sti. Profer ergo judicium. AtParis: Pulchrum ergo do- num, pulchrum pomum, pulchriori detur. Videtis (audi- tores) quemadmodum aeque omnes simul atque sigil- latim (1) judex iste probarit: cum hoc tamen accidit , quocl ei contigerit esse causa priorem, quae fuit ju- dicii ordine posterior: quia singularum praesens aspe- ctus memoriam pulchritudinis caeterarum absentium obliterabat.
Illud isthaec fabuia notat (A) (2) quod mihi et ple- risque mortalium accidit, ubi de studio, Genio, fortuna, seu fato subeundo quaestio est. Junoni pomum tribu- unt qui in potentias, divitias, principatus, regna et im- peria inhiant. Minervae qui consilium , prudentiam, sa- pientiam et intellectum rebus omnibus anteponunt Ve- neri qui amicitias , sodalitates , vitae tranquillitatem , pulchritudinem , jocunditates et voluptates amplexan- tur. In hac etenim mundi scena etiam si haec omnia
(1) II testo ha: sigillatum.
(2) Auditores ?
— 6 —
atque singula omnibus atque singulis summopere pla- ceant , fato nihilominus sancitum est , ne possibile sit ut omnibus triadis hujusce numinibus aeque inser- viendo obsequamur , et aequalem consequenter favo- rem ab omnibus expectemus. Uni non tribus, unum non ternum licebit studii aureum pomum (nemps cor- dis affectum) non perperam consecrare.
Meminerit ergo Parides suae Veneris , quod vul- tu sidereo, hominum diviimque voluptas, nubila discu- tiat. Efferant alii Junonem , quae cum Jove maximo moderatur universum. Ego vero quale mihi lumen et numen affulserit praedicabo. Quid autem praedicabo? Ipsiusne nudum vidi quippiam? Num faciem, frontem, os, genas, oculos subfurato quodam oculi jactu quan- tulumcunque inspexi ? Forsan oculus mortalis tantae pulchritudinis cum tanta majestate conjunctae (attsn- tius intuendo) claritatem ferre potuit unquam? Alti- tudinis firmamentum pulchritudo ejus,species coeli ih- visione gloriae sol in conspectu adnuncians, vas admi- rabile, opus excelsi : in meridiano exurit terram et in conspectus ardoris ejus quis poterit sustinere? Triplici- ter Sol exurens montes, radios igneos exsufflans et re- fulgens, radiis suis obcaecat oculos. Haec cum me tor- vo, minaci et dedignabundo vultu , quo non Venerem sed Minervam agnoscerem, tueretur, in eo maxime me devinxit, in eo tanto magis me in sui desiderium et amorem adtraxit: nam quod Venus adblandiendo facit, illa minime omnium adblandiendo perficit. At cur (in- quies) morosa haec virgo? Quia (inquam) sapientia se non adeo facile , neque effuse communicat ut divitiae et voluptates. Non sunt, non sunt neque fuere tot veri
— 7 —
philosophi quam multi extant et extitere imperatores atque principes , non tam multis Minervam vel indu- tam et armatam vidisse licuit, quam multis etiam nu- das Venerem et Junonem. Paris ille si vidit, non certe inspexit, oculos non affixit. Hanc videre est caecum fieri „ per hanc sapere est stultum esse. Ajunt Thyre- siam pro inspecta nuda Minerva caecum esse factum. Quis, hac contemplata, caetera videre non contemnat? Ego vero illam vidi , an vidisse somniavi? Vidi, si ta- men videndo sensum et lumen oculorum non amisi. Vidi; si tamen vidi, et non perii. Illam attentiore me- ditatione oculis apprehendere, est mori, est exinanire. Non videbit me homo et vivet.
Jam ergo silentes de iis, quae vix Mercuriorum et nuntiorum Dei voces valerent enucleare , ad eius tantummodo circumstantias , et visui oculorum no- strorum magis apposita indumenta , et ornamenta de- scribenda deveniamus. Casside horribili quodam as- pectu praefulgida erat illa armata, quae vultum virgi- nalem usque adeo suavissime inumbrabat. Sic enim nunquam inermis est ille , cui ipsam obtigerit adsiste- re, ad eventus fortunae vel consilio retundendos, vel patientia superandos : Dum enim nihil aliud est quam militia vita hominis super terram , haec est illa quae sceleratorum evertit improbitatem, audaciam compri- mit, et consilia dissipat. Sic Aegaeon cum caeteris gi- gantibus Jovem e regno depellere conantem (mon- strum prope inexpugnabile ) , e terra matre , quinqua- ginticipitem , immensam flammam ex ore proflantem, et cui centum manus erant , ut ensibus quinquaginta, adamantina claustra transfondere confideret; totidem-
— 8 —
que clypeis horribilia Jovis fulgura contemneret, ob- truncavit, et ipsius pellem pectori suo gestamen ada- ptavit, partim ad propulsanda pericula , partim etiam ut gloriosum rerum gestarum monumentum. Manife- stavit haec in eo bello gigantum (qui super altissimos montes conscendentes adeo ingentia saxa dicuntur in Deos jaculati, ut ex iis, quae in mare deciderant, insulae productae habeantur) (1) quemadmodum omnis huma- na vis (quantacunque sit illa) adversus Dei veritatem insurgens, temeritas item, arrogantia, atque praesum- ptuosa filiorum terrae ignorantia, vana sit. Ex iis enim plurimos Minervam nullo prope negocio trucidasse, fa- ma est. Et quia maxime omnium in bellis gerendis omnis solertiae mater necessaria est sapientia, sive adversus visibiles, sive adversus invisibiles hostes illa capiantur, ideo belligerantum numen habetur. Scutum clara trans- parentia, et multis anguibus circumtectum illi tribui- tur, ea enim natura serpentum est utacutissimecernant: ob id enim hortamur esse prudentes ut serpentes (quia testante Mose hoc animal est callidius cunctis terrae a- nimantibus), nam nisi vigilantiae et providentiae rebus vel longe prospiciendis acumenpraesidem militiae cor- roborarit et ornaverit, quidnam existimabimus reli- quum esse praesidii contra tot tantasque myriades eo- rum, qui nos circumstant, et nobis insidiantur, hostium? Ejus scutum, quod prae se ferret, clarissimum et cri- stallinum (nempe diaphanum) effingitur , quia ubi sa- pientis veritas et omnis vitae ratio conspicua fuerit , certissimum, atque maximum adversus fortunae impe-
(1) II testo ha: habeatur.
riosae insultus, repugnaculum efficitur. Datur illi cri- stata galea, quia non solum viribus et robore uti con- venit, sed etiam urbanitatis et moderationis cujusdam in rebus omnibus ornamento. Cassidi huius Deae gal- lus gallinaceus adapertis alis in actu sese excutientis insistebat, tum quia pugnax sit volucer , tum quia vi- gilantissimus est , et futurorum veluti praescius. Cu- spide insignis hasta illi tribuitur, quia tum ad propu- gnandum, tum ad expugnandum, et debellandum, in- genii acumine opus est : tela hujus sunt rationes acutae, missiles., citae, atque animam sauciantes. Ante ipsam quosdam adversus insurgere audentes facie (1) Gorgonis perterrefaciens, in lapides convertit, quia adeo formidabilis et admirabilis est sapientia, ut prae ejus timore et admiratione homines haereant et obstupescant. Quae est ista quae procedit quasi aurora consurgens ? pulchra adeo ? sic electa ? ita ter- ribilis ? Sapientia , Sophia, Minerva , pulchra ut Luna, electa ut Sol, terribilis ut castrorum acies ordinata. Luna propter claram venustatem, Sol propter celsam majestatem . castra propter invictissimam fortitudi- nem. Solium habet solio Jovis proximum juxta illud Lirici Poetae :
Proximos illi tamen occupavit Pallas honores.
Et illud prophetae: Ego sapientia in altissimis habito, et thronus meus in columna nubis: nonne enim in re-
(1) Leggerei meglio : facies.
— 10 -
bus gerendis potentia, facilitate, et authoritate Deo si- millimus est sapiens ? In margine illius solii noctuam illi sacram insculptam vidi ; quia ubique etiam quae caeteris sunt obscurissima videt sapientia juxta illud: Tenebrae non obscurabuntur a te, et nox sicut dies il- luminabitur, et non est occultatum os (1) meum tibi, quod fecisti occultum. In campo vero solii, Vulcani opera, mirabilis habebatur descriptio universi, nempe operum Dei historia, et ejusdem corporeum simula- crum. Ubi et haec verba scripta erant. Ipse dedit mihi horum quae sunt scientiam veram, ut sciam di- spositionem orbis terrarum , virtutes elementorum , initium, consummationem, et medietatem temporum, vicissitudinum permutationes , morum mutationes , anni cursus , stellarum dispositiones , naturas anima- lium , iras bestiarum , vim ventorum , cogitationes hominum, differentias virgultorum, virtutes radicum, et quaecumque caeteris sunt absconsa et improvisa. Est enim in me spiritus intelligentiae sanctus, uni- cus, multiplex, subtilis, disertus, mobilis, incoinqui- natus, certus, suavis, benevolus, acutus, humanus, be- nignus 9 affabilis , securus , omnem habens virtutem , omnia prospiciens. Juxta solium illud Palladium vidi, quod tum significatum , tum vim insinuabat, qua tan- diu civitas incolumis, tuta, et ab hostibus inexpugna- bilis perseverat, quandiu Palladium inviolatum in ea servabitur. Haec est fulgor , et emanatio sapientiae , quae rebus publicis administrandis adsistens potissi- mum est munimen. Jam ergo si de genere eius quaeri-
(1) Nel testo os e ripetuto due volte.
- 11 —
tis, Jovis est filia, sine matre, quia e Jovis capite par- ta est, ut figurant Orphici Poetae, et revelatio confir- mat prophetarum. Unde illud: Ego ex ore altissimi prodivi, Ego primogenita ante omnem creaturam. E Jovis ( inquam ) capite nata. Vapor est enim virtutis Dei, et emanatio quaedam claritatis omnipotentis sin- cera, pura, illustris, intemerata, recta, potentissima, superbenigna, Deo pergrata, incomparabilis : pura, quia nihil inquinatum in eam incurrit; illustris, nam candor est lucis aeternae; intemerata, quia speculum sine ma- cula majestatis Dei; recta, quia imago bonitatis illius; potentissima^ quia cum sit una, omnia potest, et in se permanens omnia innovat; superbenigna, per nationes enim sanctas se transfert , amicos Dei et prophetas constituit ; Deo pergrata, quia neminem diligit Deus nisi eum qui cum sapientia inhabitat (1) ; incompa- rabilis, est namque haec speciosior Sole, et super omnem dispositionem stellarum luci comparata inve- nitur prior.
Talis ergo tantaque cum sit, non est mirum si omnes capiantur nedum forma , verum vel similitudine for- mae illius. Audite Salomonem: Praeposui (inquit) illam regnis et sedibus , et divitias nihil esse dixi in compa- ratione illius , non comparavi illi lapidem preciosum , quoniam omne aurum in comparatione ipsius arena est exigua, et tanquam lutum aestimabitur argentum in conspectu illius: super salutem et speciem et omnem pulchritudinem dilexi illam, et proposui pro luce habe- re illam, quia inextinguibile est lumen illius.Venerunt
(1) II testo ha: inhabitant.
— 12 —
autem mihi omnia bona pariter cum illa, quia omnium bonorum mater est. Infinitus enim thesaurus est ho- minibus , quo qui usi sunt participes facti sunt amici- tiae Dei. Ergo si amicorum omnia communia sunt ditissimus est sapiens. Quid Juno dare tibi poterit quae ab ista non accipias ? Quid est quod in Venere admiraris quod in ista nequeas contemplari ? Non est mediocris istius pulchritudo,quia omnium dominus di- lexit illam. Hanc ergo amavi et exquisivi a juventute mea, et quaesivi sponsam mihi eam adsumere, et ama- tor factus sum formae illius. Adivi ergo dominum et deprecatus sum illum et dixi ex totis praecordiis meis: Deus patrum meorum , et domine misericordiae , qui fecisti omnia verbo tuo , et sapientia tua constituisti hominem , ut dominaretur creaturae quae a te facta est: da mihi sedium tuarumadstitricem (1) sapientiam, et noli me reprobare servum tuum. Mitte illam de coe- lis sanctis tuis, a sede magnitudinis tuae, ut mecum sit, ut mecum laboret, ut sciam quid desit mihi, et quid acceptum sit apud te; scit enim illa et intelligit, et de- ducet me in operibus meis sobrie, et custodiet me in sua potentia.
Mittit certe illam Deus pater, mens illa foecundissi- ma, mittit illam (clarissimi auditores) sed qualem ? non certe nisi qualis oculis mentis nostrae valeat adaptari, in umbra videlicet lucis. Sicut sole inaccessibili, inap- prehensibilique,et in infinitaluceoccultissimoperseve- rante inseipso,per radiorum emissionem ejus perva- dens claritas descendit ad nos, et per omnia se commu-
(1) II testo ha: adsistricem.
— 13 —
nicat et diffundit (1). Ut enim est primo essentia solis ([imosolamente vix attingitur, secundo est subsistentia solis, quae proprium orbem obtinens et absolute consi- stens, vivit ubi vivit;tertio est adsistentia solis seu ope- ratio, quae omnia comprehendit; et comprehenditur ab omnibus: haud aliter solem intelligentiae tripliciter con- siderare licet. Primo in essentia divinitatis, secundo in substantia mundi, qui est imago illius,tertio in luce sen- sus eorum, quae vitam et cognitionem participant. In primo gradu a Cabalistis appellatur et notatur per sephi- rot cochma(2), in secundo ab Orphicis theologis nomi- natur Pallas seu Minerva, in tertio communiter nomino Sophiae inscribitur. Primo non mittitur, non cornmu- nicatur , non capitur , non comprehenditur , quia est omnino a rebus absoluta. Audi Jobum : Sapientia ubi invenitur ? quis est locus intelligentiae ? Nescit homo precium ejus, nec invenitur in terra suaviter viven- tium. Abyssus dicit, non est in me; mare loquitur, non estmecum.Abscondita (3) estab oculis omnium viven- tium, volucres quoque coeli latet (id est numina,astra ista, Deos istos igneos, et aqueos orbes, qui super fir- mamento discurrunt, et per aethereum campum veluti
(1) II testo ha: disfundit.
(2) Le due parole da noi stampate in corsivo nel testo apparten- gono al linguaggio abbastanza strano della Kabbala. Non sono per6 scritte correttamente dal Bruno, e si debbono invece scrivere Sephi- roth, ed Achamot.
Sephiroth significa emanazione, ed Achamot saggezza.
Clii volesse conoscere tutti codesti gradi di dottrina cabbalistica, potrebbe riscontrare la storia della Kabbala scritta dal Franck e dal Matter.
(3) II testo ha: abcondita.
— 14 -
volitando regularissimo, citissimoque circuitu proprios orbes conficiunt). Perditio et Mors dixerunt: auribus ! nostris audivimus famam eius. Deus solus intelligit ;| vias ejus, et ipse novit locum illius. Secundo modo manifestissima est sapientia in superficie et corpore omnium creaturarum , ubique enim clamat , undique auditur vox illius: quid enim sunt omnia quae viden- tur astra, animalia, corpora, et illorum decor, nisi sa- pientiae voces, et vestigia, opera divinitatis quae indi- cant altissimam providentiam, et in quibus tanquam in libro clarissimo legitur historia divinae potentiae, sa- pientiae et bonitatis? Invisibilia enim Dei per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur : habes ergo scri- pturam.Vis amplius audire concionatorum voces? Coeli enarrant gloriam Dei, et opera manuum ejus adnunciat firmamentum, et non sunt loquelae et sermones quo- rum non audiantur voces: in omnes aures, in omnem terram exivit sonus eorum. Tertio modo est insita spi- ritui nostro, sedet in puppi animae nostrae, praesidens gubernaculo navis istius in turbatissimo mari hujusce i seculi fluctuantis, ubi est etiam pharus spiritus alioqui in tenebris obambulantis. Itaque tres domos habet di- vina sapientia, primam inaedificatam,aeternam,immo ipsam aeternitatis sedem; secundam primogenitam, quae est iste mundus visibilis ; tertiam secundogeni- tam, quae est hominis anima. De prima dicit Job: Do- minus novit locum illius. De secunda Salomon: Ego sa- pientia habito in excelsis, id est in astris, in aeterno firmamento. De tertia subinfert, habito in consilio, et eruditis intersum cogitationibus, et deiiciae meae esse cum filiis hominum. Hic ergo tandem inter homines sa-
— 15 —
pientia aedificavit sibi domum rationalem et intentio- nalem, quae est post mundum, ubi inspiciatur umbra primae domus archetypae et idealis, quae est ante mun- dum, et imago secundae sensibilis et naturalis, quae est mundus.
Hic excidit sibi columnas septem , nempe septem ar- tes, Grammaticen, Rethoricen cum Poesi, Logicen, Mathesim, Physicam, Ethicam, Metaphysicam. Pri- mam quae regulet scripturam congruumque sermonem, ad excolendam humanam conversationem. Secundam quae persuadendo et dissuadendo, laudando et vitupe- rando, accusando et defendendo animas et affectus ho- minum fraenet et moderetur. Tertiam quae intellectus humani operationes illas ternas, concipiendi, enuncian- di, et argumentandi, dirigat et ad scopum adducat. Quartam quae usum et rationem circa numeros, ma- gnitudines, pondera, et momenta rerum combinando et conferendo, Arithmeticam, Musicam, Geometriam, Pi- cturam , Perspectivam , Physionomiam , Astrologiam, Astronomiam, et species divinationum plurimas inqui- rit, examinat et perficit. Quintam quae corporalium substantiarum naturam speculatur in causis, principiis et elementis ; quatenus quisque seipsum contempletur in mundo, et mundum in seipso ; unde perficitur agri- cultura, medicina, chimica, et, secundum omnes suas species, Magia. Sextam quae ordinem justitiae absolu- tae, moderativae, dispositivae, distributivae, et com- mutativae applicet Juri Simpliciter, ad se ipsum, Oe- conomico, ad domesticos, Politico, ad concives, Civili, ad proprium principatum seu imperium, Ecclesiastico, ad caetum ejusdem fidei, Gentium ad homines univer-
— 16 —
sos, Naturali, ad omnia quae sunt in nobis et circa nos, Divino, ad ultimum finem et primum efflcientem qui est supra nos. Septimam qua captantur rationes uni- versorum, quae sunt, principia et causae,, tum rerum omnium, tum et omnis cognitionis, quae est ab ideis, substantiis separatis,et absolutis. Superhisce columnis septem sapientia aedificavit sibi domum inter ho- mines.
Quae domus, si ad memoriam hominum respiciamus, primo apparuit apud Aegyptios, et Assyrios in Chal- daeis. Secundo apud Persas, in Magis, sub Zoroastre. Tertio apudlndos, in Gymnosophistis (1). Quarto apud Thraces simulatque Lybicos, sub Orpheo et Athlante. Quinto apud Graecos sub Thalete et reliquis Sapienti- bus. Sexto apud Italos sub Archita, Gorgia, Archime- de, Empedocle, Lucretio. Septimo apud Germanos no- stris seculis: ut certe cum Jove et Imperio, coelestisque curiae imagine, Minerva, haec Sophia successiva qua» dam vicissitudine solum vertisse et sedes mutasse vi- deatur.
Non credetis (o doctissimi auditores) me falso adula- ri vobis, si divitias vestras penitius (2)inspicere velitis vos qui inter alios oculatiores estis. Ex eo enim tempo- re quo ad vestrates devolutum est imperium, plurima artium, et hominum ingenia inventa sunt apud vos, quibus apud exteras nationes nullum simile comperie- batur. Alberto Magno Suevo illi quis eodem tempore similis ? An non ipso principe Aristotele cui indignissi-
(1) II testo ha : Gynosophistis.
(2) II testo ha : penicius.
- 17 —
me (utpote cucullatus) pro temporis illius conditione , fuit addictus, numeris multis extitit ille superior? Deus bone, ubi illi Cusano adsimilandus, qui quanto maior est, tanto paucioribus est accessibilis ? Huj as ingenium si presbyteralis (l)amictus non interturbasset,non Py- thagorico par, sed Pythagorico longe superius agno- scerem, profiterer. Copernicum etiam qualem putatis esse nedum mathematicum, sed (quod est mirum obiter physicum? Plus ille invenitur intellexisse in duobus capitibus, quam Aristoteles,, et omnes Peripatetici in universa eorum naturali contemplatione. Quam subli- me ingenium promere credetis Palingenium in illo suo humi repente poemate ? quam mira, supra vulgi opi- nionem verissima, protulit ille de dimensione universi, substantia stellarum, natura lucis, orbium incolatu, et anima sphaerarum ? An non praestant quingenta illius ( inter tot vappas) carmina, Atticismo et Romanismo omnium qui sub vexillo peripatetico comptius loquen- do, et stultissime sentiendo, militarunt? Medico Para- celso, ad miraculum usque medico, quis post Hyppocra- tem similis ? Quantum putem vidisset ille sobrius, qui tantum potuit videre temulentus? Mitto plures, qui At- ticas et Ausonias musas aptissime imitati sunt , et imi- tantur : et inter omnes Maiorem unum(vobisplusquam satis notum) qui illas exaequando , plusquam imitatur. Mitto quod et Germania suos habet Theutos novarum scripturarum inventores, Salmoneas qui Jovis fulgura aemulantur, novos Vulcanos, Prometheos, Dedalos, Aesculapios,Endimiones, quorum minimo similem apud
(1) II testo scrive : praesbiteralis.
— 18 —
exteras nationes non invenietis ; ut cognoscatis quod hisce nostrae aetatis temporibus hic sapientia aedifica- vit sibi domum. Et ne Reges Regibus invideant, scien- tia illa astrorum, celsus nempe in coelum principum oculus, qui in primarum gentium prioribus divinae sa- pientiae vasis exortus est, juxta illud Manilii Poetae :
Regales animos primum dignata movere Proxima tangentes coelo fastigia rerum, Qui tantum novere decus, primique per artem Sideribus videre vagis pendentia fata.
Si Aegyptii habuere principatu timendos, sacerdotio verendos, et sapientia admirandos illos Trimegistos, illos Hermetes, illos Mercurios, qui sub Erichtonii no- mine, Orionis, et Ophiulci insiti astris ea ratione ha- bentur; Graeci eaclem conditione suum Perseum Jovis filium, Chironem, et Herculem; Persae Zoroastrem Battrianorum Regem; Mcedi suum Gigem et Saborem; Lybici ut olim suum Athlantem, ita et proximis tem- poribus Gamalielem, et Alulidem Damasci Regem; A- lexandrini Ptolemaeum; Hispani Alphonsum Regem; Itali Numam, Caesaremque Dictatorem , Augustum, Antoninum, et Adrianum, pontificem maximum Pau- lum tertium : apud Germanos non solum inveniemus principes cultores ejus, quae communiter recepta est, Astronomiae, quales audio fuisse Caesares Carolum Quintum, et Maximilianum Secundum, a quibus modo vivens Rodolphus non degenerat ; neque ignotae artis fautores, instauratores,et promotores Christianum Ter- tium, et Fridericum Secundum Daniae, et Norvegiae
— 19 -
Reges, sed etiam diu olim perditae et sepultae illius, quae vigebat apud Chaldaeos et Pythagoricos, veritatis erutores, qualem scimus magnum in Germania Lant- gravium Gulielmum Hassiae, qui proprii, magis quam alieni sensus et intelligentiae oculis non Peripateticae exorbitantis philosophiae caudatariam cum Ptolemai- cis tantum callet astronomiam ; sed et eam quae phy- sice deferentes orbes, et sphaeris velut affixas vel in- sculptas stellas non agnoscit, et cometas nihilominus ejusdem cum caeteris stellis substantiae, utpote aeter- nos in aethevea regione consistentes, aetherem, aerem- que pervadentes, sursumque deorsumque a terra et ad terram exspatiantes, (1 ) et idcirco unum continuumcoe- lum, sive aerem, sive aethereumcampumprotestantes. Siquidem astra tum novae, tum antiquae apparentiae alienas subire, penetrare , et pertransire sphaeras con- vincuntur.Unde quis locus esse potestChymaeraeillius impenetrabilis, indivisibilis , et inalterabilis quintae es- sentiae et naturae, illius medii, illius mundani centri, continui regularisque ad geometricam amussim circu- laris motus naturalium corporum, eorumdemque nullo sensu, atque ratione quantitatibus et ordinibus effinctis et aliis permultis haec ipsa consequentibus, quae hic esset recensere superfluum, ne intelligamus discrimen inter fixos soles, et pluribus circumvagantes rationibus Tellures, quae propriae animae virtute exagitante ae- rem penetrant immensum, nec non abhorreamus hanc Tellurem matrem nostram unum ex astris nihilo multis circumstantibus indignius intelligere, et ea quae mille
(1) II testo ha: expaciantes.
— 20 —
irrefragabilibus argumentis physice novimus , et istius famosissimi principis observationibus , quae ab aliis re- latae circumferuntur, etiam atque etiam confirmata vigebunt. Hic ergo sapientia aedificavit sibi domum. Adde Juppiter, ut cognoscant proprias vires , et absti- neant, adde ut studio rebus majoribus adpellant, et non erunt homines, sedDii. Divinum, certe divinissimum est illud gentis hujus ingenium , quod in illis tantum studiis non antecellit, in quibus non delectatur.
At vero quis est quem silentio praeteribam •? Cum fortis ille armatus, clavibus et ense , fraudibus et vi , astubus et violentia, hypocrisi et ferocitate, vulpes et leo, vicarius tyranni infernalis, supersfcitioso cultu et ignorantia plusquam brutali, sub titulo divinae sapien- tiae et simplicitatis Deo gratae, inficeret universum; et voracissimae bestiae non esset qui auderet adversari et obsistere contra, pro disponendo indigno et perditissi- mo seculo ad meliorem et feliciorem formam, atque statum, quae reliqua Europae et mundi pars protulisse potuit nobis illum Alcidem, tanto ipso Hercule prae- stantiorem, quanto faciliore negocio et instrumento (1) maj ora perfecit, (an non enim etiam perfecisse dicam eum, qui tam strenue atque frugaliter negocium tam egregium est adorsus? ) Si quippe majus et longe per- niciosius monstrum omnibus, quae tot ante seculis ex- titere, peremptum vides,
De clava noli quaerere, penna fuit.
(1) II testo ha : instumento.
— 21 —
Unde ille? unde? Ex Germania, ex ripis istius Albis, ex ubertate fontis istius. Hic triplici illa thiara insi- gnem tricipitem illum Cerberum , ex tenebroso edu- ctum orco vidistis vos, et ille solem. Hie stygius ille canis coactus est aconitum evomere. Hic vester et ve- tras Hercules de adamantinis inferni portis, de civitate illa triplici circumdata muro, et quam novies Styx in- terfusa coercet, triumphavit. Vidisti, Luthere, lucem, vidisti lucem, considerasti, excitantem divinum spiri- tum audisti, praecipienti illi obedisti, horrendo princi- pibus atque regibus inimico inermis occurristi , verbo oppugnasti, repugnasti, obstitisti, restitisti, vicisti, et hostis superbissimi spolia atque trophaeum ad supc- ros evexisti.
Hic ergo sapientia aedificavit sibi domum. hic exci- dit columnas septem, hic melius sacrificii vinum mi- scere adorta est, hic reformatiorem posuit Sacramen- torum mensam. Hinc vocavit invitatos ut venirent, ut venirent. Venerunt autem ex omni gente, natione, et disciplinatae Europae populo, Itali, Galli, Hispani, Lusitani, Angli, Scoti, Polarium insularum incolae, item Sarmatae, Hunni, Illirici, Scythae: ex Oriente, Meridie, Occidente, et Aquilone.
Veni inter alios ego istius domus sapientiae visen- dae amore concitatus , flagrans 'spectandi Palladii istius ardore, pro quo me subisse non pudet pauperta- tem, invidiam et odium meorum, execrationes, ingra- titudines eorum, quibus prodesse volui, atque profui, extremae barbariei et avaritiae sordidissimae effectus: ab iis, qui mihi amorem, servitium et honorem debe- bant, convitia, calumnias, iniurias, etiam infamias.
— 22 —
Neque pudet expertum esse irrisiones, contemptus i- gnobilium atque stultorum, quorumdam qui plane be- stiae cum sint, cultu atque fortuna sub imagine et si- militudine hominum, temeraria superbiunt arrogan- tia. (1) Pro quo incurrisse non piget labores, dolores, exilium: quia laborando profeci,dolendo sum expertus, exulando didici: quia inveni in brevi labore diuturnam requiem, in levi dolore immensum gaudium, in angu- sto exilio patriam amplissimam.
Ite nunc, veteres philosophi, lustrate provincias, no- vos adite populos, maria transite.I nunc Pythagora ad Memphitioos vates^ Archita in oras Italiae, Plato in Siciliam.I nunc, Thianaee, intra Persas, pertransi Cau- casum, Scythas, Messagetas, opulentissima Indiae re- gna penetra , latissimoque Phison amne trasmisso , perge ad Brachmanas, discurre per Elamitas , Babilo- nios, Chaldaeos, Medos, Assyrios , Parthos , Syros, Phoenices, Arabes, Palestinos, Alexandriam, et perge in Aethiopiam ut Gymnosophistas et famosissimam solis mensam videas in sabulo. Ea enim universa , et iis majora, et maiora ijs , quae vos in tot tantisque mundi regionibus quaesivistis, ego in una Germaniae regione inveni.
Adde,quod cum Germanos doctrina adeo excultos in- venerim^ ut etiam cognoscerem eosdem minime om- nium moribus esse barbaros et agrestes , cum ad vos pro laribus vestris pellustrandis pervenissem, natione exterus, exul, transfuga, ludicrum fortunae, corpore pusillus, rerum possessione tenuis, favore destitutus,
(1) II testo ha: arrogaotia.
- 23 —
multitudinis odio pressus, et ideo stultis et ignobilissi- mis illis contemptibilis, qui nusquam nobilitatem agno- scunt, nisi ubi aurum fulget, tinnit argentum, et simi- lium sibi favor tripudiat et applaudit. Vos doctissimi , gravissimi, et morigeratissimi senatores non sprevi- stis, et studium meum, non a vestratum omnium stu- dio prorsus alienum, non adeo improbastis, ut patere- mini philosophicam libertatem, et vestrae humanitatis insignis specimen temerari: sed me vestrae Minervae, illius (inquam) virginis vestrae matris familias amore caecum, desipientemque suscepistis, intraque vestros lares fere biennii spatio fovistis, et Jovia quadam men- te pertulistis, et iniquis meis minime placidas aures porrexistis, ut tandem nihil aliud vobis esse potue- rim, praeterquam occasio, materia, subjectum, in quo specimen et divitias vestrarum virtutum moderantiae, urbanitatis, et longanimitatis explicaretis , et coram mundo contestaremini.
Adde , quod cum de abscessu cogitarem , proque parte debiti mei, et officii prosequenda , valedictionem istam intimassem : ut illum quem tot tantisque hono- ribus et favoribus cumulastis, tandem etiam gratia- rum cataclysmo obrueretis , usque adeo favore , plena praesentia adstititis , neque sufficiebat ut ingeniosa ista pubes , cultissima juventus ista adsisteret , sed et vos senatores gravissimi , doctissimi professores , doctores celeberrimi, mundi lampades, stellae aethe- reae. Jupiter alte, quas agam grates? Ubi, et unde mihi illa mens, illa ratio, illa lingua, quae ad hoc apte meos conceptus digerat et concinnet, et eloqui pro dignitate valeam ? Agerem si possem. Sed praestat (o
_ 24 -
Deus) eos videre quod concupiverim (1) eas referre, quam quod audiant tam insufficienter, inepte, et in- composite referentem, omni facundiae spiritu desti- tutum.
Porro, quod licere existimo, numina elementorum, coelorum, et astrorum omnium imprecabor. Vos Syl- varum istarum (sub quorum arborum frondibus to- ties consedi ) Nymphas , Driades , et Hamadria- des obtestor, ut quemadmodum vobis prope adstant Numae, Caesares, magni duces, Marones, atque Tul- lii, ita et e gremio matris vestrae prodeant lauri, myr- thi , hederae , pampini, oleae, palmae. Vos numina Faunos, Sathyros, atque Sylvanos imploro, excolite agros, regite campos, greges et armenta fovete, ut quemadmodum hoc solum divinorum ingeniorum est feracissimum, ita et agris felicis Campaniae , campis Arabiae felicis , et hortis Hesperidum non invideant. Vos quoque Nymphae istorum fontium, et Nereides fiuminis istius, ad cujus ripas mihi aerem captasse li- cuit, adeste. In argentum vertatur arena vestra , et sabulum vestrum in giebas auri, quemadmodum de Nilo, Euphrate, Tygri, Tago, Rhodano, Pado, et Ti- bride superbissimo tryumphatis. Tuque sol, mundi o- culus, et lampas universi istius, qui vicissitudini con- cedis tenebrarum,revertens, revehensque lucem perpe- tuo huic patriae feliciores dies, nienses, annos, et sae- cula reporta. Tuque sydereum plaustrum regens Boo- tes, qui oculos custodiae tuae a terra ista non avertis unquam, aeterne excubans, abige hinc noctivagos lu-
(1) II testo ha : quod concupiverim, eas referre quam etc.
— 25 —
pos, immites ursos, vastatores leones, et caeteras ho- stiles sylvarum feras: et Pater ille omnipotens, Deus Deorum , sub cujus imperio fortuna omnis est , et omne fatum, mea pariter atque vestrum omnium (au- ditores celeberrimi) vota felicia reddat et confirmet.
Dixi.
ORATIO CONSOLATORIA
JORDANI BRUNI NOLANI
ITALl D.
HABITA IN ILLUSTRI
celeberrimaque academia julia, in fine solemnissimarum exequiarum in obitum illustrissimi potentissimique Principis Julii, Ducis Brunsvicensium, Lunaeburgen-
SIUM ETC.
Prima mensis Julii Anni MDLXXXIX
HELMSTADII Excusa per Jacobum Lucium
ORATIO
Illucl principio ( Magnificentissime , Reverendissi- me excellentissimeque Domine Prorector; Doctorum magistrorumque omni virtutum doctrinaeque genere insignitorum Senatus amplissime; et nobilissima, in- geniosissima cultissimaque studiosorum corona) me maxima sollicitudine, atque anxia cura vexat, quod summopere vereor, ne quis minus libertatis et sim- plicitatis ingenii mei gnarus, hoc ipsum leviore ju- dicii lance perpendens, in deteriorem partem inter- pretetur quod homo peregrinus, ignotus, et cui prae- cipuus finis, quo inter vos commoror, est laterj: ita me mea sponte, a nullo (qui appareat) ascitus, vel adhortatus, ultro vestris luctibus immiscear, et ad thragicum veluti symposium minime lacessitus ac- cedam. Subinde ne audaciae temeritatisque synto- ma atque effectum suspicemini, quia post usque a- deo eloquentissimos et in dicendi facultate apprime insignes; post auditam (inquam) amoenissimam et dulcissimam, quantumvis lugubrem harmoniam, quasi
— 30 —
pro colophone appingendo, hoc crudo indigestoque di- cendigenere stomachum veluti delicatioribus auribus atque palatis facturus, intrudar. Decuisset sane post gustatos in Germanica Latiaque facundia torrentes, e quorum pollentis ingenii fonte aurea illa fluenta manare uberrime audivistis, et quorum pectora facile Charitum esse triclinia judicarem, ut ex Italia nobi- lis aliquis Tullius resurrexisset, qui (opportune sive sit, sive importune) tantae funebri orator accederet solemnitati ; ut ad ipsos eloquii patres in Italia,, Grae- cia, et Aegypto defunctos, et in hac Academia vi- ventes adventasse me videtis hominem a lepidae o- rationis studio prorsus alienum, hoc hispido , insua- vi , jejuno , iilepidoque stylo balbutientem : a quo quaerere videmini unde prodam ? quid novi adferam ? quas agam partes? Horum si excusationem , causam, principium atque finem audire cupiatis ( rogo ) at- tendite.
Ut a capite propositum ipsum adoriar (auditores celeberrimi ) non casu , sed providentia quadam fa- ctum esse censeo; ut nescio quo vento, seu tempe- state ad regionem hanc, hisce compulsus fuerim die- bus, quibus funeri celsitudinis eminentissimi, poten- tissimi, famosissimique vestri principis interessem. Vidi universos civilitatis humanae gradus lugubri habitu , luctuoso vultu , languido incessu , inclinati demissique animi signis aggravatos , heroas princi- pes, comites, barones, generosos, nobiles, senatores, cives, plebejos. Inde artes omnes, et celebres facul- tates, atque virtutes, Religionem, Jus divinum, Theo- logiam, Civiles leges, Medicinam, Poesin, Oratoriam
- 31 —
facultatem , et alias quae ad ingenii culturam , et conversationis humanae perfectionem plurimum con- ferre creduntur : quas omnes atque singulas earum productor, enutritor, promotor atque defensor illustris- simus, et in tota Europa ( cultissima mundi parte ) nominatissimus Princeps ille Julius in coelum avo- catus , sua dulcissima desiderabilissimaque praesen- tia viduatas reliquerat. Ilic nihil ab humano alie- num vidisse statu potui vel audisse. Quinimo illam quoque notavi generationis istius mirabiiem, et, su- pra exterorum fidem , (I) insignem erga proprium Principem atque Dominum , cultum, observantiam, obsequentissimique affectus notas. Cujus officii gra- vissimas rationes non solum excultiorum generatio- num et populorum antiqua consuetudine, verum quo- que divino quodam approbante antiquae religionis usu atque sanctione, per doctissimos Theologos et Historicos, ex utroque testamento confirmatas audi- vi. Mirum ut omnes feliciter, proque nervorum suo- rum virili accuratissime in sui muneris obeundi stu- dio sese gesserint. Tunc, nescio an ego, mecummetipse considerans, dixi, an aliquis peregrinus spiritus inti- mioribus auribus meis insusurravit. Viden , o Itale advena, ut ex omni genere eorum, de quibus opti- mus Princeps benemeritus est, pro parte solemnitatis, extremi atque possibilis officii, quod eidem praestare tenentur, ultimum propriarum virium exprimunt et effundunt? Tu quid somnias? quid ociaris? quid torpes? quid moraris, ne statum quoque tuum tu ipse consi-
(1) Nel testo manca questa virgola e la precedente.
— 32 —
deres, et illud animo advertas, quam tibi nullo alio minus conveniat munus illuci obire, quod certe omni ratione a te inter praecipuos exigitur; utpote quidquid ab aliis praestitum esse vides, atque praestandum ? Peregrinus sum (inquis) et extraneus. Quid ita Nola- ne? Imo hac potissimum ratione gerendum tuum re- quiritur hic ab omni lege negocium, quocl extraneus, quod peregrinus es , et quod ad nullum ordinem spe- ctas, nulla pars, An ignoras tantum fuisse generosis- simae et superhumanae humanitatis illustrissimi Prin- cipis Julii inter virtutes alias splendorem; ut decreve- rit, ordinaverit ,, et sanciverit quo in Julia Academia non solum non haberentur, sed neque essent peregrini et extranei ii, quorum possibilis est honesta conversa- tio, quorum professio vel studium circa Musas, et opti- mas disciplinas versaretur? An non summopere cavit , ne ulla bona ars, atque scientia, quae humano generi usui esse possit, quaeque ad divinam cognitionem at- que cultum gradus esset, vel ab illa saltem non aliena- ret, hoc in loco non se civem, patritiam, et domesticam agnosceret; ubi nil aliud peregrinum et extraneum in- telligi voluit (quod etiam longissime abesse et exulare percupivit ) quam turpem ignorantiam , feram barba- riem , atque cyclopicam illam inhospitalitatem : quod faxit Deus, ut illi plenius perpetuo pro voto succedat, ne usquam Gaetica illa torvitas loco gravitatis, et osci- tantis ignorantiae species sub titulo doctrinae vendi- tetur. In mentem ergo in mentem ( Itale ) revocato te a tua patria honestis tuis rationibus, atque studiis pro veritate exulem, hic civem. Ibi gulae et voracitati lu~ pi Romani expositum, hic liberum. Ibi superstitioso
— 33 —
insanissimoque cultui adstrictum , hic ad reformatio-
res ritus adhortatum. Illic tyrannorum violentia mor-
tuum , hic optimi Principis amoenitate atque justitia
vivum, et, quatenus te capacem efficis et ostendis, of-
ficiis etiam et honoribus, saltein pro ejusdem votis et
intentione, cumulatum. Musae enim illae orcline natu-
rae, jure gentium, civilibusque legibus non immerito
liberae , quae in Italia et Hispania vilium presbytero-
rum pedibus conculcantur^ in Gallia discrimina extre-
ma civili bello patiuntur, crebris in Belgia concutiun-
tur fluctibus , et in quibusdam Germaniae regionibus
infelicissime torpent : hic solidantur, eriguntur, tran-
quillissime degunt , atque cum suis studiosis optime
pro principis arbitrio vigescunt. Illi ergo tu tanquam
tuo vero principi , susceptori atque fautori gratitudi-
nis officia debes , sub quo non exul, non coactus , non
formidinis infernalis expunctas atque confossus acu-
leis; sed civis, liber, atque securus vivis. Perage igitur,
peragas alacri et majori qua possis diligentia atque
efficacia quod tibi munus incumbit: hoc enim sub gra-
vissimae turpissimaeque (pro ingratitudine) infamiae
nota, sipraetermiseris.peregrinae peregrino tibi Musae
injungunt, ut hic suo omnium nomine, in funebri sal-
tem erga carissimum Principem obsequio, si non
quantum pro ipsis atque pro ipso debes, saltem quan-
tum per te potes exaequare. Illud enim tibi certissime
persuadeas volunt , ut quodcunque et quantumcun-
que futurum est officium tuum , et bono animi profe-
ctum affectu, gratissimum ab immortali illo divinoque
magnanimi Principis Genio excipiendum , ubi viderit,
atque compertum habuerit, suum votum, ingenium ,
5
— 34 -
atque suffragium ita ab externis gratum accipi, quem- admodum a celsitucline sua gratiosissime est illis et omnibus aliis oblatum atque concessum. Ex bisce clarius (doctissimi auditores) conjicere potestis, unde non solum motus, sed etiam impulsus , atque coactus peregrinus ego pro mea parte , memet non uti par- tem , sed veluti quoddam extrinsecus adjiciendum ap- posui.
Quod subincle revera urget, et de meo humillimo et incultissimo dicendi genere non immerito inculcatur , quia, praeviis adeo disertissimis (1) Ilhetoribus atque Oratoribus, ingenio tardissimus, doctrina tenuis et lin- gua, ultro me crassissimus offeram,ne vos (rogo) gra- vius afficiat auditores, ne ( inquam ) temeritati , arro- gantiae, atque animi insolentiae adscribatis. Neque e- nim ad tantum stultitiae sum adactus, ut ipsum quod verum est ignorem : nempe a me nilj.il 110:1 modo me- lius, vel aequale , sed ne simile quiclem vestris cancli- dissimis luculentissimisque Musis aclduci posse , ac ideo meas ineptias illarum culturae atque splendori velut aclmiscere consortesve facere non sum ausus. Quippe etiam facile videre potestis, ut nunc acl sepul- crum divini Daphnidis istius , quemadmodum olim e- tiam ad illum cle quo Mantuanus Poeta meminit, Tar- di venere biibidci, Itaque postquam suos ordines, ritus, caeremonias^pietatis finalisque ministerii actus edidere Jovii currus, Junonii spiritus, Pboebeae lampades, Pal- ladiae mtisae, facundi Mercurii -, Charites amoenissi- mae, coelestia nempe numina: permittite (quaeso vos)
(1) II testo ha: disertissimus.
— 35 —
permittite accessum patere, et adventarc ultimos seor- sim, atque solos; e montibus, sylvis, desertisque cam- pis, agrestes (1), villosos, et hispidos Faunos, Sylvanos atque Satyros cum eorum qualibuscunque lingua, idio- mate, atque(ex sincero cordis aifectu) caeremoniis: ubi non se pro rei majestate atque dignitate, sed pro sui muneris gratique animi officio , atque cultu adesse protestantur. Siquidem non soli coelo , sed et terrae omniparenti ; non magnis diis modo , sed etiam ex omni genere sacratis bonisque laribus , heroibus ; non solum domesticis, civibus, et urbanis, verum quoque extraneis , peregrinis, et barbaris, tantus illustrissimi Julii splendor illuxisse potuit. Ego igitur qui Musa-, rum (si quis alius) amantissimus, pro quibus patriam , domum, facultates , honores , et quidvis aliud extra ipsas amabile, appetibile, atque desiderabile, contem- ) psi, dimisi, perdidi; nunc non eas vere, et ex puro pe- ctore amare dici possem, si illustrissimum Principem , tantum talemque ipsarum (2) patroiium, tutorem, et de- fensorem, non colerem, et ab extremo hoc cffecto, quod mortali parti solet atque debet consecrari^ desi- diosus absisterem et abstinerem. Non desint ergo etiam peregrino, si domestico officio (3) musae complevere. Si coelestibus sidereisque cultibus apparuere , com- pareant etiam campestribus hisce atque rusticanis. Magna enim et parva fecit Deus, et ab omnibus, juxta propriam facultatem atque captum, primitias, atque decimas cultus exigit et honoris. Adsuinus
(1) II testo ha : acrestes.
(2) II testo ha: ipsorum.
(3) Leggerei : domestica officia.
— 36 —
ergo nocturno, et velut extraordinarii temporis ac- cessu Satyri, Fauni, Sylvani, quamvis lacrymas nul- las et luctus nullos supra funere nobilissimo emit- timus et exprimimus. Si enim lacrymae super tumulo tuo requiruntur, et illas, quibus inspergantur, sacra- tissimi cineres tui sitiunt (o Principum optime) non clefuere tibi, quas non paucas, non fictas, non theatri- cas, non hypocriticas, qualibus tyrannorum corpora etiam abluuntur : sed sacratissimi amoris igne ex- cussas profuderunt oculi illustrissimi Principis pri- mogeniti , ac successoris tui Henrici Julii aliorum- que illustrissimorum liberorum , heroinae conjugis , consanguineorum , affiniumque heroum , domesticae generositatis, nobilissimae curiae, ministrorum, popu- lorum , ipsius denique coeli , quod ab eo tempore quo animam superis reddidisti, et magnis immorta- libusque heroibus aggregatus es, ad hunc usque ul- timum funeralium honorum terminum et ultra, la- crymas suas lacrymis populorum tuorum admiscuit. Quid enim (per Deum immortalem) credere possu- mus ab illa eadem die intempestivas et extraordi- narias istas pluvias, ventos, et tonitrua, praeter la- crymas, suspiria, et querelas, quibus concelebrando tuum funus singuli quique dies non intermissis vi- cibus obtulere ? Sic ergo potius modum lacrymis ve- stris (si quid possumus) posituri, rusticorum numi- num personae sine lacrymis adsumus , et ad celsi- tudinem tumuli huius adducimus Sabaeorum aroma- tum fumos; spargimusque flores, rosas, violas , fron- des, suaveolentia naturae matris dona, etenim haec consueta grataque sunt sepulcro. Haec sunt quae
— 37 —
nostrae campestres montanaeque deae Nymphae , Najades, Dryades, Hamadryades et Napeae nostras per manus cumulatissime in amoris, cultus, et obser- vantiae signum offerenda tradere (1), priusquam ipsis a multitudinis abhorrentibus concursu, secretius (2) accedendi, e.t conveniendi tempus offeratur; ut mune- ribus hisce addant pro coronando sepulcro earum ma- nibus contextas corollas, non quidem ex tristi taxo vel cypresso: has enim tanto heroi immortali minus convenientes existimant, quem non obiisse, sed a vo- bis abiisse credere debetis; at vero coronas atque thiaras ex floridis rore marino, myrtho, hedera, pam- pino, palma, oliva atque lauro, typis Prudentiae, Sa- pientiae, Fidei, Patientiae, Victoriae, Pacis atque Triumphi.
Moxque illucl vobis earum nomine significatum esse volumus, quemadmodum quas pro actu effectu- que pietatis lacrymas effudistis, improbare non pos- sunt illas, quibus coelum ipsum non solum adstipu- latorem, sed et consortem atque comitem habuistis. Caeterum ne lacrymae alicujus desperatioris effusio- risque tristitiae locum admittant; neve superflui ex- traque legem positi moeroris signa a prudentibus o- culis atque vultibus exprimi videantur, illud menti omnium objectum esse volunt, ut peractis hisce fu- neralium solemnitatum muneribus, cum pia felicissi- maque illustrissimi Ducis Julii recordatione tranquillo universi degamus animo; neque enim turbido illi moe-
(1) Leggerei : tradidere.
(2) II testo lia : secretior.
— 38 —
rori porta ulla pateat oportet, quando intelligentiae o- culis illud advertatur; nempe si citra perfunctos actus campus ploratui ullus vacare debeat; eum ipsum con- tingat ut ad unam de tribus causis referamus, aut ad illustrissimi Ducis Julii personam, aut ad Ducatus am- plissimi incornmodum, aut ad tuum tandem (Acade- mia Julia) detrimentum.
Verum (o doctissimi, o sapientissimi auditores) qui- nam ex prima causa locus esse queat , ubi Princeps optimus omnia summa cum benedictione, coelique sin- gulari favore perfunctus , pleno fuso , e manibus For- tunae evasit atque Parcarum ? Ab hac videlicet la- crymarum valle, ad beatitudinis montem illum; ex hac infernali Aegypto, ad coelestem illam Hierusalem; de caeca tenebrarum abysso, ad lucis inaccessibilis pleni- tudinem ; a torrente calamitatum , ad consolationis immensae flumina ; a carcere temporis^ in amplissi- mum aeternitatis sinum ; de vicissitudinali^ velutique momentaneo principatu, ad illius aeterni regni (cujus heredem illum constituit Optimus Maximus) adeptio- nem evolavit? Postquam ergo ob ejusdem absentiam debitas lacrymas profudistis (1), (eas enim patitur, at que ordinat naturalis et humana quaedam sanguinis lex) jam apud vos illius felicissimo statu coram oculis exposito,moerori nullus amplius locus esto. Quis enim jure plorabit pro parente, amico, beneficove domino, quanclo ille^ peracta vitae hujus molestissima navi- gatione, cum propriorum laborum mercede, praemio , atque corona portum salutis attingit, atque quietis ?
(1) II testo ha : profundistis.
— 39 —
Num vero ( quod sccundo statuebatur loco ) pro popidis universis qui sub illius ducatu et guberna- tione vigebant, aliqua sit ratione dolendum, hoc no- bis ipsisque omnibus maturius considerandum relin- quo. An non illustrissimus atque providissimus dux diu ante cavit, ne ob istam causam subditis aman- tissimis suis (1) aliqua, pro ipsius absentia, tristitia ac- cederet ? An non evidentissime constat, quam lucu- lenter clivina potentia atque miseratio illi usque in finem adstiterit, quem sicut olim a millibus invi- diae , malignitatis , et fortunae insultibus liberavit ; sicut ipsum in celsitudinis hujus gradum evexit ; ut eum in eodem aliquandiu feliciter conservavit : ita etiam effecit, ut peracto hujus vitae cursu , instan- teque ejusdem emigratione, posset populis suis Cel- situdinem primogeniti et successoris sui Illustrissimi Henrici Julii tanto animi splendore, prudentia, for- titudine, doctrina, atque magnanimitate praeditam, et patrem patriae loco suo optime meritum committe- re; cujus eminentissimae virtutis fulgorem post Hal- berstadensis episcopatus , liujus illustris Academiae rectoratus , et aliorum titulorum administrationes , quas illustrissimo Duce parente superstite, adoiescens summa cum laude, et omnium satisfactione exercuit; nunc certe firmata aetate,, ultro atque ultro, amplius atque amplius cum latiore amplioreque dominio atque moderatione tanto magis illustrabitur, enitescet, pro- pagabitur (2). Ut certe videre possitis illud illustris-
(1) Leggerei meglio : sui.
(2) II testo ha : propagabatur.
— 40 —
simi Ducis Julii prudentissimo studio esse factum; ut pluribus post ipsius funera saeculis , ejus vobiscum praesentiam melius atque melius agnoscatis.
Praetereo recensere quanta diligentia in populorum suorum utilitatem, usum, favorem, atque gratiam il- lustrissimos liberos suos curarit educandos. Illud unum tantum mihi e memoria nulla aetas et oblivio delebit, quod hisce meis oculis videre, et auribus hisce audire licuit, heroas pueros binos principes filios sinui et edu- cationi vestrae commissos, certisque temporibus arctis- simo adstrictos examini, a communibus nuptiis , bac- chanalibus , et compotationibus prorsus alienos et aversos, quemadmodum neque studio feritatis intentos post carnificinam fugacium leporum , atque cervorum nemo unquam aspexit, sed tantum scholasticis et ec- clesiasticis jugi frequentia conventibus interesse. Et maxime illud memoria seculorum (quod volo dicere) dignum ; quam magnifice, animose, et (non minus quam aetas pateretu^) docte in thes.es sub magno Ju- risconsulto Borcholto disputatas ambos propositis gra- vibus argumentis opposuisse novimus.Ut (boneDeus) tunc mihi pro multiplici affectu pectus subsultabat? Ut mire desiderabam illic pro exemplo universos Euro- pae principes, et principum filios interfuisse ? 0 quam certe plerosque ex hisce puduisset ipsis pro adultio- res (1) stupiditate silentibus, et in auribus totum in~ genium habentibus , tenellos pro iisdem pueros sa- pere, loqui, audiri. Ut didicissent quemadmodum non
(1) Questo inciso e intralciato : o bisogna riferire adultiores a plerosque, e trasportarlo innanzi; ovvero leggere : pro ipsis adul- tioribus, stupiditate etc.
— 41 —
semper , ita etiam nostra hac aetate omnium infeli- cissima non ubique commune atque proprium prin- cipibus est alieno tantum ingenio, judicio, lingua sa- pere, consultare, loqui?
Non minori cura atque sedulitate plenissima fama et evidentia est educatam esse primogenitae indolis il- lustrissimi Principis Henrici Julii celsitudinem , quae incremento capiente aetate, diu ante praematurum na- cta judicium, linguarum omnium^ doctrinarum, atque virtutum ( quantum cuicunque optimo principi atque moderatori opus est ) culmen attigisse potuit. Quinam igitur ( si mentis oculos in altum efferatis ) ex dicta caussa moestitiam populis ullam enasci posse videbitis ? Ubi felicissimus inter Heroas collatus ille animus coe- lum tenens , conversisque in terram oculis videat , ex una parte in Duce Illustrissimo Henrico Julio tum mi- rum in ejus exequiis celebrandis gratitudinis et amoris indicium (1); tum etiam pro populis gubernandis illas in multis principum desideratissimas animi , mentis , atque corporis virtutes eximias : ex altera vero parte ( pro coelesti gratia, divino.que illi adsistente favore ) sub tanto, talique duce omnia ut reliquit, pacata, tran- quilla^incolumique statu, utpote propter reformatiorem religionem , justitiam , benevolentiam , atque gratitu- dinem, populorum tanquam fortissimis vincubs obstri- ctorum firmissimum obsequium ?
Num tua tandem caussa dolere debeas, et quali ra- tione erga Illustrissimum fundatorem tuum hoc tem- pore affecta esse debeas (Academia amplissima) non
(1) II testo ha : judicium.
— 42 —
meis sed ipsius verbis, immo factis recensebo. Ipsam igitur beatissimam celsitudinem praesentem coram a- gnosce, et iis quibus te alloqui consuevit voce, vultu, atque affectu, animi tui intima pulsantem audito.
Julius ille Caesar ad cujus celsum fortunae gradum superattingere non potui (quia per vim patriae visce- ribus illatam, atque crudelem illam. tyrannidem num- quam voluissem neque vellem) cujus tamen animum et illustres virtutes exaequare stuclui, et (si pro mori- bus patriis possibile esset) superare; ut illi aliqua pro- pria ratione et facto comparari possem , cui proprio nomine et atavorum regum splendore compar eram : totum attamen , et fortasse amplius a superis fecisse censeor: Nihil enim praetermisit qui quantum potnit effecit. Ille cum e Pharii tyranni manibus, non sine mirabili divino favore, mediante propriae sedulitatis , atque solertiae virtute elaberetur, quando de extremo vitae suae discrimine agebatur , in illa prope despera- ta, imo vere desperatissima cura, non magis sui recor- datus est, quam Musarum suarum, libellorum suorum.
Molis in exiguae spacio stipantibus armis Dux Latius tota subito formidine belli Cingitur, hinc densae praetexunt littora classes, A tergo insultant pedites ; via nulla salutis; Non fuga, non virtus, vix spes quoque mortis honestae. Captus sorte loci pendet dubiusne timeret, Optaretve mori: prohibent fata. Ipsa salutis Ostendit Fortuna viam ; tunc puppe relicta Prosilit in pontum; siccos fert laeva libellos, Dextra secat fluctus ; tandemque illaesus amico Excipitur plausu clamantis ad aethera turbae. (1)
(1) Questi versi sono della fine del X. libro della Farsaglia di
— 43 -
Ita et tuus Julius (Julia) in omni casuum extremi- tate, quos multos subiisse potui , salutem tuam (pro- pter eas quas quantum potui eolui Musas) cum salute mea composui. Te ( ut scias ) a primis aetatis meae annis meditatus sum atque dilexi : cum adversum me undique vastissimi maris hujus, atque turbulenti sae- culi fluctus effervescerent, et aestuarent, cum ex omni latere procellae nequissimae illius religionis , et vio- lentae tyrannidis Tiberinae bestiae me fluctuantem propulsarent; ut ab ipso materno sinu, paternis ulnis, et totius natalis domus amore et gratia divulsum; ex- positumque invidiae, livori, et maledictis sibilantium serpentum, canum latratibus , sannis aprorum spu- mantibus , rugitibus , dentibus , et unguibus leonum , acerrime maligna fortuna concuteret. Hisce inquam afflictantibus, cum ex omni latere circumdatus essem, et cominus mortem minitantibus, et intentantibus vallatus premerer, et vix in mortis honestae spem ociosorum presbyterorum sententia adactus : tunc cum velut unica, pro meae virtutis suffragio, naufragii tabella superesset, te tamquam dimidium animae meae, sub vexillo religionis, pietatis, et doctrinae (quae pro parte luminis a coelo mihi irradiantis optima videba- tur) hac manu constantissime sustinui, ne ab undis perversitatis non solum mergereris, sed ne vel saltem contaminareris. Dextram mihi tantum ( adhuc favori et saluti tuae intentam) quae reliquos labores suscipe-
Lucano, fino ad optaretve mori : il resto e preso dagli undici esa- metri, che Sulpizio fece per aggiungersi agli ultimi della Farsaglia restata interrotta, non senza qualche alterazione negli uni e negli altri, perche il Bruno citava a memoria.
— 44 —
ret, pro scopulis evitandis, fluctibus superandis, et ut ad tutum portum mei tuique communia viscera per- ducerem, reliqui. Itaque e duabus manibus altera tota tuae, altera vero partim tuae, partim meae vitae ad- ministrabat. Hac ergo dextera in agone positus ni- mium asperas atque longas calamitates ( in saeculi nempe hujus pelagus immissus) subivi, pervasi, reppu- li, oppugnavi, expugnavi, calcavi, superavi ; tandem- que me avitissimo coelestis curiae plausu exceptum vi- deo; teque in optimo portu collocatam relinquo, immo habeo.
Memento ergo tui Julii, mea Julia, quam velut u- num e meis liberis a coelis aspicio, cui ideo nomen meum indidi et communicavi, ut mei amoris pignus perpetuo in tuo corde consisteret. Ego te animo meorum liberorum insculpsi; quorum ut amor erga te esset indelebilis , eosdem tibi educandos tradidi : ut cum lacte religionis, pietatis, doctrinae e tui pe- ctoris uberibus exsucto,, amorem tui in visceribus propriae substantiae injectum conciperent ; quo te tandem tamquam propria viscera diligerent, proin- deque ipsi te vicissim adultiores alerent, regerent, promoverent, et tutarentur, mea Julia. Te ego Ju- liam appello quae antequam appareres in cultu la- pidum, fundamentorum^ parietum, colunmarum, te- ctique istius sensibilis me nascente nata, me lactente enutrita, me adolente adulta, me fuoiente fii^iens , salva me salvo. Ut vero eo tempore Julia nata qua Julius natus, et cum Julio vivente Julia vivens, o- ptime cavi ne et esset defuncto Julio defuncta. Vi- vit tibi Julius, vivit tibi. Caro de carne mea, san-
— 45 —
guis de meo sanguinc, (in quo et per quem adhuc vivo, et vivam tecum) primogenitus meus Henricus Julius, spiritu nihilominus heroico, et Dei l)eneficiis exornatus, sicut divino tibi muncre me vivcnte Rec- tor astitit: ita etiam multiplici plenioreque gratia at- quc suffragiorum officio, nunc ille te ex toto e ma- nibus meis suscipiet carissimam. Siquidem ut meum in nomen. ita et vultum, et animum in te meum con- i(Miiplal)itur, et agnoscet. Illc tc amplius atque am- plius fovebit, augebit, ditabit, exaltabit, atquc de- fendet. Valc ergo (mca Julia) vale, aeternum valc ; ct hoc unum tibi quantum praecipere possum prae- cipio; teque quantum rogare possum rogo. Me ama; ct si me vicissim quo ego te complexus sum amore prosequeris, quos amavi ama, quos recepissem reci- pe , quos honorassem honora , protege quos pro- texissem.
0 beatissime heroum, principum sapientissime, du- cum celeberrime, en ubi erat cor tuum, spiritus tuus, animus tuus; en ubi totum, en ubi tantum studium. Non antiquorum more templum idolorum erexisti, non aras immundis daemonibus, atque misanthropis spi- ritibus consecrasti, non coenurn seu coenobium, vel dormitorium monachorum ( glirium nempe desidio- sorum nidum ) fabricasti; non superfusis multa ar- cium propugnacula expensis, passimque munitissima architecta quibus violentum populis rebellaturis frae- num immitteres extruxisti. Illud enim (o ducum sa- pientissime ) cognovisti, quam vires hujusmodi non minus possint contra Principem, quam pro Princi- pe comparari, quibus paratis, non solum contingat
— 46 —
tyrannis illorum caussa , sed etiam adeoque magis ab illis sibi metuere. Optime considerasti populos pace , prudentia , longanimitate , benignitate, atque justitia maxime detineri, et in aeternum sub ecdem regimine conservari. Talibus compedibus , manicis , jugis, muris^ propugnaculis , vallis atque turribus imperasti , regnasti , regnas adhuc et imperas. Sic hostes tuos sola animi prudentia et invicti spiritus robore perterruisti. Considerasti sapientiam atque re- rum peritiam omnibus propugnaculis et oppugnaculis praevalere. Quapropter tum populorum salutem, tum principum magnitudinem atque potentiam, bona item omnia in uno Musarum cultu sita esse conspiciens, Ju- liam hanc tuam , nomen tuum , et aftectum tuum Musis consecrasti.
At nunc quid tibi vicissim pro tanto munere Mu- sae ? Ipsae tibi in aeternitatis templo statuam au- ream erexere, cujus dexterae ensem cum lancibus Astrea porrexit et applicuit , laevae Minerva sa- pientiae et legis librum concessit apertum. Pallas pectori fortitudinis atque magnanimitatis thoracem adjecit. Capiti corona prudentiae , atque consilii , quam tibi magnus Apollo pertexuit, est immissa.Sub pedibus innumerorum variorumque monstrorum simu- lacra videre licet Invidiae, Fraudis, Irae, Gulae, Im- pietatis , Superstitionis , Ignorantiae , Ocii , Luxus, Detractionis, Avariciae, Tyrannidis, Violentiae, alio- rumque millium. Ibi circum ex candidissimo solido- que argento proprias singulae statuas apposuere.Ubi Clio praeteritarum rerum memoriam ante oculos praesentis aeternique saeculi revocans, rerum gesta-
— 47 —
rum tuarum gloriam decantat. Melpomene thragica gravitate insignis , funebres augustissimasque pom- pas, quibus homines , Dii, coeli et elementa felicis- simum exitum tuum decorarunt. Comica Thalia le- pidis, blandisque jocis congaudens, iis qui olim te- mere tuis heroicis consiliis et facinoribus sese oppo- suerunt , vel etiam nunc livore insano aegrotantes altissimis laudibus tuis detrahere contenderent , in aenea tabella inscriptis hisce carminibus insultat:
En super astra manens sannas contemnit inanes ; Materiam nostris, livide, tolle jocis.
Calliope heroicis carminibus tuos, atavorumque re- gum gestus (1) decantante :
Terpsichore affectus cythara movet, imperat, auget : Plectra gerens Erato saltat pede, carmine, vultu: bignat cuncta manu loquitur Polyhymnia gestu.
Urania (2)in celsis mundani templi laqueariis,solido auro, atque hyacintho utriusque hemisphaerii coelestis imagines universas vivo proprioque colore expres- sas continentibus, nomen illustrissimum tuuni circa Erigones fulgentem spicam coelatum ostendit (3).
Ibi ad septentrionales(4)imagines oculis intendenti- bus aspicere primo licebit Helicem, Cynosuram,Draco
(1) Invece di tuos gestas, sarebbe meglio: tua gesta.
(2) 11 testo ha: Uranie.
(3) Una consimile interpetrazione simbolica delle costellazioni ce- lesti si rinviene nel primo dialogo dello Spaccio della bestia trion- fante, col quale si puo illustrare tutta questa parte dell' orazione.
(4) II testo ha: septrentionales*
— 48 —
nem, Bootem, Coronam Ariadnae, Herculem, Ae- sculapium seu Serpentaurum, Lyram, Cycnum, Aqui- lam, Sagittam, Delphinem, quorum singulae singulas virtutes tuas insinuant, propriisque notis descrihere intelliguntur. Delphin philanthropiam et humanita- tem, Thessalica sagitta post maturum consilium feli- cem in peragendo celeritatem. Aquila amplioris do- minii dignitatem, Cycnus puritatem, Lyra suavita- tem, Aesculapius prudentiam, Hercules fortitudinem, Corona majestatem , Bootes custodiam et vigilan- tiam, Cynosura suhlimitatem atque firmitatem, Helice inocciduum illustrissimae serenissimaeque prosapiae tuae splendorem.
Secundo in formas illas, quae magis inter Tropi- cum horeum et cingulum primi mohilis incumbunt perspiciendae veniunt Falx adamantina seu ensis in- curvus, Caput Algolis seu Medusae, Capra cum hae- dis, Crines Berenices, Deltoton seu Triangulus, Au- riga seu Erichthonius, Perseus, Andromeda, Cassio- pea, Cepheus, Equiculus, Pegasus seu Bellerophon- tis equus. Ubi Pegasus alatus fuseque per aethera cursum explicans , famam tuam universum orbem pervadentem designat, Equiculus libertatem, Cepheus ( qui et Cheicus, id est inflammatus) ardentem erga Musas religionem atque justitiam zelum, Cassiopea illustrissimae heroinae conjugium, Andromeda ma- nicis atque catenis alligata , Dei timorem , atque pietatem, quibus ita tui affectus atque opera devin- ciebantur, ut nihil praeter divinam et naturalem mo- ralemque justitiam tibi licere arbitrareris , neque committeres. Perseus triumphator, strenuae sedulita-
— 49 -
tis, atque illaboratae virtutis tuao index et testis est. Crinis Berenices facilitatem et ornamentum aperit. Auriga Erichthonius , qui carmine quercus adtraxisse fertur , nativum eloquium et gratiam , qua durissi- mas gentes in proprium ohsequium emolluisti.Trian- gulus , virtutum ternarium, Prudentiam qua nego- tia omnia es adorsus, Strenuitatem qua eadem per- fecisti, et eam qua facta defendisti Virilitatem. Ca- pra cum haedis (ex vi siderali) sollicitudinem, di- gniorumque rerum curam. Caput illud Gorgonis reci- sum (1), cui pro crinihus venenosissimi angues implan- tantur, monstrum illud perversissimae (2) Tyrannidis Papalis,, cui supra capillorum numerum adsistunt et administrant universae contra Deum , naturam , et homines hlasphemae linguae, quaeque pessimo igno- rantiae et nequitiae veneno mundum inficiunt, quod a regionihus istis tua virtute detruncatum et avul- sum experimur. Gladius ille adamantinus monstri caede rubens, mentis invictae constantiam, qua hor- rendissimam illam feram confecisti.
Tertio orhis ohliqui sidera respicientibus occur- runt Pisces illi Dionei, Phrygius Ephebus Ganime- des quem Aquarium appellant, Hispida species Ae- gocerontis seu Capricorni, Chiron centaurus, Scorpius, Libra, Astraea virgo, Leo, Cancer, Geminorum Ca- storis et Pollucis simulacrum, Taurus, Aries. Ubi Aries aurato vellere effulgens, notat aureum et pa- cificum, auctumque seculum post ferreum et turbi-
(1) II testo ha: recisus.
(2) U testo ha: perversissime.
- 50 —
dum ducatui isti per te inductum atque confirma- tum. Taurus Europaeus vector, constantiam, gravi- tatem , et maturitatem. Castor atque Pollux invio- latam in amando et reamando legem, quam justus atque gratus, in distribuendo et retribuendo Eros exigit verus et Anteros. Cancer fervens, ardens et adustus, miram laborum tolerantiam. Leo cujus cor instar inflammantis solis, latissimo radiorum ordine scintillat, invictissimum magnanimitatis vigorem, quo turbas et bella, ne mota superares, antequam move- rentur oppressisti. Astraea, naturalis continentiae et castitatis specimen. Libra, quanto cuncta moderami- ne tum in aliena, tum in propria persona gesseris. Scorpius contracta cauda formidolosus, atque undi- que ramosa brachia recurvans, fraudolentum atque subdolorum temeritatem atque audaciam quam re- pressisti. Chiron superiore parte tantum homo, quos- dam e tuis populis , quos a barbarie et feritate in humanitatis veram speciem evexisti, superplantatis pietatis, artium atque musarum studiis. Aegoceros in quo ab inferis partibus ad superna solis cursus inflectitur, apertam ampliationem dominii, atque am- plius futuram exaltationem. Phrygius puer de Jovis cellariis tibi nectar effundens rationem adducit, qua digne Musae tibi in templo famae sacellum hoc ex- truxerint , utpote numero beatissimorum numinum de vino aeternae fruitionis participantum, adscripto. Pisces in alta coeli parte constituti, ob eam cau- sam, quia Venerem atque fllium a Typhonis gigan- tis furore liberarint , ostendunt celsitudinem tuam eadem ratione coelestis incolatus esstj participem ,
— 51 -
nam legem illam gominae diloctionis Evangelicam , nc temeraretur a saevissimo atque truculentissimo tyranno, intra proprios lares transfugam suscepisti, susceptamque tuendam defendendamque confirmasti. Ultimo ad inclinantem, infernamque coeli partem tibi subjacentem admirabiles offeruntur imagines 0- rion, Procrinis et Sirius canis, Lepus, Argonavis , Hydra , Corvus , Cratera , Centaurus , Lupus, Ara , Piscis Austrinus, Cetus (1), Eridanus , Corona. Ubi Corona (quam Uraniscum appellant) superbiam, et va- nam ambitionem, Tyrannidemque significat; Eridanus, profusam et indiscretam elargitionem seu prodigali- tatem. Cetus immoderatam concupiscentiam. Piscis mutam ignorantiam. Ara superstitiosum cultum et idololatriam. Lupus rapacitatem et saevitiam. Centau- rus duplicitatem cordis et affectus. Cratera temu- lentiam, helluositatem et ebrietatem. Corvus loqua- citatem et scurrilitatem. Ilydra multiplicem morda- citatem atque maledicentiam. Argonavis avaritiam et fraudolentam usurpationem. Lepus pusillanimita- tem et luxum. Canes duo terras immodicis ignibus concoquentes, iram et invidiam. Orion tempestosus et horribilis, crudelitatem atque feritatem. Hisce si- gnificantur vitia, quae non minore virtutum nume- ro conculcasti, snbjecisti, domuisti. Feritatem atque crudelitatem admirabili clementia: Iram et invidiam patientia et longanimitate : Detractionem, gravis elo- quii maturitate : Loquacitatem circumspectissimo ser- mone : Helluositatem et ebrietatem abstinentia et so-
(1) II testo ha : Coetus.
- 52 —
brietate : Duplicitatem cordis veritate atque sincerita- te : Rapacitatem atque saevitiam mitissimo tractabi- lissimoque ingenio: Superstitionem et Idololatriam religione atque pietate : Mutam ignorantiam sapientia atque doctrina: Immoderatam concupiscentiam modo in affectibus temperandis : Rerum dilapidationem par- simonia et frugalitate : Superfluam ambitionem atque tyrannidem, patriae paternitate.
0 felicem ergo , o terque quaterque tanto fun- datore Julio beatam Juliam Academiam. Vive, egre- dere, vade, incede, consiste, sede gloriosissima inter omnes mundi academias. Augustissima , illustrissi- ma, celsissima Princeps, principis filia, principum soror, et quam longo ordine illustrissimorum nepo- tum manet cathalogus amplissimus. Quam generose orta, quam magnifice educata, quam gloriose adole- scis. Vive, et pro hoc funebri habitu, quem ut por- tares digna effecta es, pro lacrymis hisce, quas sub titulo filiae fundere meruisti , gaude etiam : in ipso inquam luctu gloriare, quia digniores pro simili tan- toque objecto academia nulla fudit, vel fundet un- quam. Fundator tuus, princeps tuus, dominus tuus, parens tuustenet coelum, de coelo te respicit. Inde tibi aderit. Ibi Deo Optimo Maximo votis oblatis (ut- pote illi gratissimus) quidquid pro te volet impetra- bit ille^ qui in meliori statu non est verisimile ut tibi possit esse deterior.
DlXL
JORDANI BRUNI NOLANI
CAMOERACENSIS ACROTISMUS
SEU
RATIONES ARTICULORUM PHYSICORUM
ADVERSUS PERIPATETICOS PARtSIIS PROPOSITORUM, ETC.
VITEBERGAE
Apud Zachariam Cratonem ANNO 1588.
JORDANUS BRUNUS NOLANUS
Parisiensibus et aliis e generosissimo Galliarum rk- gno philosophis sensatioris philosophiae dogma" tum amicis, et defensoribus.
S.
Quamvis mihi urgentioribus aliis negociis impe- dito , pluribus dc hac materia agere non licuerit : nihilominus tamen aliqua me ex parte expectationi vestrae satisfacere credo, ubi non adeo usque breves quibusdam articulorum adnexae , aliis vero ex dictis veluti praefixae sunt rationes , ut ipsis qui in disci- plinis mediocriter sunt versati, vel natura meliore spi- ritu donantur, plus quam mediocriter ad veritatis ob- tutum exsuscitandis sufficere nequeant. Iis porro qui Talpae sunt, in aequo haec esse possunt atque meri- diana lux. Valete.
FORMA EPISTOLAE AD REGEM
HENRICO III. CHRISTIANISSIMO GALLORUM POLONORUMQUE
REGI , JORDANUS BRUNUS NOLANUS.
S. P.
Natura vociferante dictata, sensu indicante exami- nata, exactaque ratione definiente sancita : quae pau-
- 56 —
cis altior intelligentia communicavit , quae multitudi- nis robustior error insectatur, quaeque in munitissima veritatis arce consistunt : ne invidioso contemptu sor- descere videantur , ne amplius inaudita causa taxen- tur, ne qua impune authoritate iniquius (1) suppri- mantur , haec in universitatum principe discutienda proponantur, per magis ad hoc militiae genus idoneos exagitentur, subque tuis (o REX potentissime ) pro- deant auspiciis. Vale.
FORMA EPISTOLAE AD RECTOREM
AMPLISSIMO, EXCELLENTISSIMOQUE DOMINO D. J. F. (2) PA- RISIENSIS ACADEMIAE RECTORI JORDANUS NOLANUS. S. P.
Qui (3) egregiae humanitatis actus (amplissime Do- mine) quid officii in extraneum philosophum impendi possibilis (4), est, quod pluribus abhinc annis per hujus universitatis tum rectores, tum universum professo- rum collegium mihi non fuerit effusissime elargitum ?
(1) II testo ha iniquiu.
(2) II Rettore delFUniversita di Parigi, a cui il Bruno scrive questa lettera, era allora il Dottore Giovanni Filesac , al cui no- me corrispondono appunto le iniziali D. J. F., che si trovano nel testo.
Giovanni Filesac, dottore in teologia, fu uno de' confessori del Ravaillac, assassino di Enrico IV; percid figura da interlocutore in un dialogo del Voltaire.
(3) II Gforer corregge quis, senza necessita.
(4J II Gforer corregge : possibilis est, sopprimendo la virgola: noi la mantenghiamo per far piu chiaramente capire che possibilis si ri- ferisce ad officii.
— 57 -
Dum non modo communi quadam, qua erga omnes affecti estis humanitate, verum etiam certa haud vul- gari ratione me vobis devinxistis, ubi tum in pubbli- cis, tum et in privatis lectionibus, continua doctio- rum adsistentia negocium studii mei concelebrastis, a- deo ut nullus mihi de me minus, quam extranei, in hac alma literarum parente, titulus occurrere potuerit un- (jiiam. Jam ubi per alias universitates mihi peragrare animo sedet, nec possim neque debeam velut insalu- tato hospite iter arripere , istum articulorum nume- rum (1) quasi pro memoriae pignore discutiendum proposui: ubi si mihi suadere possem vel vobis peri- pateticam disciplinam magis quam veram in perpetuo piobari, vel plus universitatem istam Aristoteli, quam isti Aristotelem universitati debere, ab istiusmodi pro- ponendis proculdubio abstinuissem, ne forte quod in ve- stri gratiam atque obsequium praestare aveo, id ipsum ausu quodam hostili atque temerario, minorique (quam decere possit) reverentia facere viderer. Oum vero ob- sequium nostrum (qualecumque sit ipsum) prudentiae magnanimitatique vestrae gratum futurum, vosque de omnibus aequi bonique consulturos minime diffidam , favorem super haec cum excellentiae tuae, tum uni- versi collegii tam certe mibi sum pollicitus , quam a- perte omnibus manifestum esse potest: quod si qua (vel nova) ratio nos excitet atque cogat , cuicum- que liceat philosophice in phiiosophia libere opinari , suamque promere sententiam: quodque si per me (cu- jus in hac parte non nihili fieri solet authoritas aut
(1) Arliculi si chiamavano pure le tesi che si proponevano a
disputaro.
8
— 58 —
facultas ad satis ubique terrarum , et apud vos con- suetam exercitationem ) veritas frustra propugnanda exagitetur, consequenterque tanto jam olim nota, con- firmetur amplius, nihil certe praestabo tanta Acade- mia indignum. Si vero ( quod magis sperarim ) per haec exsurgentis (1) philosophiae primordia, aliquid quod posteritas commendare et amplecti possit atque debeat, aperiatur, ipsum sane erit hac vestra principe universitate dignissimum. Vale.
EXCUBITOR
SEU
JOH. HENNEQUINI APOLOGETICA DECLAMATIO HABITA 1N AU- DITORIO REGIO PARISIENSIS ACADEMIAE IN FEST. PENTEC ANNO 1586 PRO NOLANI ARTICULIS.
Credendi consuetudinem, Illustrissimi , amplissimi , doctissimique DD., potissimam esse caussam, qua ra- tio humana a perceptione eorum quae sunt per se manifesta impediatur, in fine secundi de sapientia de- claravit Aristoteles : ubi quantam vim haec habeat, leges (inquit) declarant, in quibus plus fabulosa atque puerilia possunt propter consuetudinem, quam ea quae sensibus expressius cognoscuntur. Sicut enim (adjicit illius Commentator Averroes) qui veneno vesci con- sueverunt , ea perhibentur facultate praediti , ut tum ipso tamquam proprio cibo reficiantur, tum consequen-
(1) II testo ha: exurgentis.
— 59 —
ter quod caeteris est vitale , atque medicina , idipsum sibi exitiale experiantur. Porro quibus a fato meliora animo sunt elargita dona, quique omnino dormientem animam non sunt adepti, citra magnam difficultatem arduumque negocium licebit quaqueversum sese dif- fundens (1) posse concipere lumen, si quando ad ar- cem judicii supra communis sensus atque iidei am- bitum revocati et inter duas contradictionis partes constituti judicesordinarii exuti affectus caligine, tuni intentius utriusque partis rationes exaudiant et dili- genter examinent , et aequa lance quidquid sensibus videtur apertum, vulgatum, concessum, constans, a- micum, atque domesticum . sicubi in controversiam fuerit revocatum, cum eo quod videtur absurdissimum adversario, conferant. Ita enim fiet ut tandem coram deorum hominumque judicio non temere, velut igno- bile vulgus, servile , atque stupidum pecus, in profun- do obscuritatis atque ignorantiae barathro , tamquam in meridiana luce et expressa veritate constituti, cre- didisse videantur: velut ii omnes quibus quoque per- suasum esse potest divinam unquam esse posse veri- tatem quae sensum , vereque naturale , et humanum judicium subterfugiat atque reformidet.
Ego plane ( auditores ) videns, et ex animo videns, longe lateque sophisticae philosophiae tenebras titulo et existimatione lucis contra veritatis fulgorem ita grassantes, atque praesumptuosissime triumphantes , ut ab iis undique tamquam ab ipso sole veritas tam- quam cymmeria caligo explodatur , exsibiletur , et ne
(1) II testo ha: diffendens.
— 60 —
ipsa quidem contradictione censuraque digna tandem existimetur: diu haerere, meque continere coactus sum , ne opus tam ( primo tamen aspectu) arduum in caussa adeo neglecta suscipienda adorirer (1), quo pro viribus laborarem e cathedra sapientiae extructum aedificium, tam bene ornatam, adeoque strenue muni- tam Aristotelis similiumque authoritatem deturbare velle, eque fundo caliginis veluti sorclescentem eruere veritatem. Porro quis in pectore accensae lucis ignem (ne erumpat in aerem) diutius occultum continebit? Iis igitur aliisque quibuscumque non obstantibus, vin- cat tandem (si ita superis videatur) specimen verita- tis, majestas verae lucis, causae dignitas, occasionis oblatae commoclitas, spesque in eo sita, quod necessa- xuum est rerum vicissitudine fieri, ut quemadmodum alternatim diurna lux noctisque tenebrae mutuo suc- cedunt, ita in orbe intelligentiarum veritas et error. Idipsum nostrorum etiam adversariorum testimonio comprobatur, si (2) ei, quod asseruit Plato in Cratilo, consimile in primo de Coelo et mundo et primo Me- teorologicorum Aristoteles dicit. Necesse est (inquit) neque semel, neque bis, sed infinities easdem acl nos pervenire opiniones.
Nihil igitur impediat quod novarum opinionum de- mum sectator, assertor, atque probator habear, si quip- pe accusatores mei penitius intueantur, videbunt non esse antiquam opinionem, quae aliquando nova non extiterit, sicut et haec ipsa cui nunc innitor, haud ita
(1) II testo ha: adoriter.
(2) II Gfrorer legge: Si quidem, invece del solo si del testo, che a noi sembra bastare.
— 61 —
hoc tempore recens est et apud eos qui minus intelli- gunt contemptibilior , ut aliquando non habita fuerit antiqua, et apud naturae rerum peritiores probatissi- ma. Nemo servus non ex antiquis regibus, nemo re~ gum non ex antiquis servis, quandoquidem ita res hominum longa aetas atque fortuna permiscet. An non similiter circa obscuras, et illustres existimabi- mus opiniones? Hinc mihi, quantumvis in radice obscuram atque salebrosam faciem contingat inspi- cere, probabitur certe planta sicuti tandem nobilis- simae arboris specimen , illustriumque fructuum ordo delitescet , et ubi de principiis labor extitit , de iine gloriosior fructus tanto quidem excellentior habeatur, quanto singularius quippiam in veritatis semita per- paucorum attrita pedibus molimur enixius: ut inde exoptatius emergat quod longis majoribusque tenebris oppressum fuetat atque circumventum. Quod si ita , cur nobis vitio vertetur quod augustiore lumine duce ab Aristotelis familia deficiamus, eque vulgaris philo- sophiae veluti turba in quandam quasi solitudinem di- vertamus, si quando eidem Aristoteli a veritate desci- visse, atque magnis sapientiae parentibus ducibusque praestantissimis degenerasse et defecisse licuit ? Quod si fallacis sensus opinionisque lavore , et argutuli so- phismatis industria, nec non malesuadae fidei (1) im- becillitate ad tot, atque tantos errores intrudendos temporum injuria viam sibi stravit, et aedificium va- stum magis quam robustum velutique quoddam pro- pugnaculum apparavit : cur non credam me saniore
(1) II testo ha malesuadis: il Gfrorer pure.
— 62 —
magisque regulato sensu,vivis efficacibusque demon- strationibus et ipsiusmet sese explicantis naturae vo- cibus verum ingeniis nostris exorientis luminis ful- gorem praenunciare, indicare, aperire : ut pateat quam probatum, verum, constans, firmumque sit quod pro- ponimus et commendamus, quamque alienum, incon- stans, et infirmum, suoque ipsius pondere ruinosum quod negamus atque despicimus, si in rerum natura nil hoc magis potest esse dissonum , illo vero nihil undique magis potest esse consonum : quantumlibet enim sub sylenis merces preciosissima occultetur, sub ipsa tamen apparenti impossibilium assertionum facie divinum illud veritatis specimen sublatescens, quod vi- lissima credendi consuetudo in multicurva obliquaque speculi superficie contortum intuetur, in apertum, amotis ipsis fallacibus intermediis, evadat.
Interim malo coram oculis Deorum (cum quibus me videre arbitror) sine regno gloriam, quam inglo- rium coram stultissima multitudine regnum : dum il- lud etiam possum mihi tuto polliceri, quod opinio ve- ra durabit, inque sapientiorum ingeniis altas radices aget : fallax autem atque sophistica, licet ad modicum (quantumvis illud prolixum tempus appareat) trium- pharit, levissima etiam levissimo vento tolletur , at- que decidet : siquidem in arido campo satum esse cre- dimus quod in sola opinione, cui nullius veritatis ful- cra subtenduntur , est fundatum. Licet igitur serior, validior tamen aliquando exsurget veritas ipsa, quam saepe communis opinio convellit : quo enim istam ar- guendo altius infodit , eo fortior tandem ( perversis etiam Geniis , atque misanthropis spiritibus invitis) e- rumpet in lucem.
— G3 —
Dicant igitur quicumque velint assertiones nostras similes illis esse quales apud Lucianum in libro de ve- ris narrationibus habentur ; dicant ipsam contra sum- morum probatissimorumque philosophorum authori- tatis rapidissimum torrentem adnatare , improperent nobiscum consentientium numerum exiguum, hinc enim nihil se suo videbunt argumento consequutos esse, quo vel nos cum nostris insanire, vel se cum suis permultis sapere videantur.
Nihil certe prodest si opinione vulgi valeamus, si vere aegrotemus, nihil obest si ejusdem sententia ae- grotantes (1) habeamur, cum certe valebimus, quod tanto amplius in hoc proposito magnifacimus, quan- tum plus secum habet momenti animi sanitas vel aegritudo , quam corporis : quandoquidem quanto haec ab illa altius excellitur, eo dignius quaeritur (2), et gloriosius invenitur : etiam si communis commen- datio non subsequatur, ubi plerumque magis infirmi atque stulti, se saniores atque sapientiores esse au- tumant.
Et ut rem velut ab alio capite iterum exordiar: esto quod ego sicut et caeteri (sive perpauci, sive extent perplurimi) decipiar et errem, decipi tamen et erroris caligine teneri non credam: quid argu- menti quaeso (3) erit, si dum ex una parte unum video Nolanum proximum, praesentem, neotericum, neque satis multitudini probatum, imo potius ingra- tissimum, utpote qui cum ipsa perparum propeque
(1) II testo ha: agrotantes.
(2) II testo ha : queritur.
(3) II testo ha : queso.
— 64 —
nih.il eonsentiat, cui etiam aliquod testimonium dare videtur catalogus exiguus quorumdam longe a me- moria hominum sepositorum (sive famam sapientiae verioris, sive sensum spectemus ipsum et authori- tatem), quales sunt Chaldaei, Pythagorici, et divino- rum quorundam , quorum sensus ad metaphoras a posterioribus est contractus et devolutus : ex alia vero parte tot sapientiae humanae protoplastas, cum adeo numeroso comitatu, qui de suggestibus univer- sis, tot seculis, in tot regionibus, tam egregie musis imperitarunt : jam magis ego una cum paucis ad hanc contemptibiliorem partem inclinem, aut saltem (pro rata judicii) ex aequo inclinare possim atque ad alteram. Ab hac sententia, quae, hoc posito veluti principio atque fundamento, veluti necessario subse- quitur, inferrique posse videtur , quaeso supersede- te, (1) et permittite me meum adhuc suspensum re- tinere judicium, quoadusque aiiis in philosophorum schola probatis magis convincar rationibus et argu- mentis, ut tutius tandem in eam fortasse deferar sen- tentiam quam mavultis. Moram istam aequo animo vos mihi condonaturos ea ratione eonfido, quia vos non ignorare arbitrorquod mihi potuit esse manife- stum, utpote numerosius contubernium non esse ita perpetuo securius, adeoque firmum, ut ab uno indivi- duo interdum facile convinci nequeat et dissipari : praesertim ubi muitae lites, multae confusiones, rixae multae, innumerae discordiae, nil ordinatum, nil cla- rum, nil munitum, et ubi praeterquam in tituli, pro-
(1) II testo ha: supersedite. II Gfrorer corregge pure supersedete.
— 65 —
fessionis, et principii unitate, nihil conforme. Ubi, prae- terquam si fuerint vel mercede conducti, vel aliquo jacturae timore compressi, omnes omnibus contradi- cunt, solus est quilibet, alterum nullum omnino pro- bant singuli, et ideo omnes, (1) omnium, praeter quam proprio judicio, stulti, quo quidem quodnam majus fal- sitatis caecitatisque indicium essepotest? Quid dice- mus si ex hac alia parte convincatur oppositum, utpote ubi consentientium, (2) sequacium, vel (si mavis) sec- tariorum supercrescente numero, simile aliquid nequeat evenire? Sordidi nimirum ingenii est cum multudi- ne, quia multitudo est, sentire velle: siquidem vulgi opinionibus et confirmatione multorum veritas non variatur, neque ideo doctum se quispiam habere de- bet, quod talis habeatur. Volens ergo fallitur qui te- mere credit ubi temere credere non cogitur, ubi non sine ratione adstipulandum subscribendumve , ubi scientiae nostrae, nostrae conscientiae lumen non suf- fragatur. Illud ego considero, quod beatius est citra opinionem (3) in rei veritate, quam citra veritatem in opinione sapere, praesertim cum nimis usuveniat illud profiteri (4), quod nihil ad errorem pronius (ipso etiam vulgo contestante) vulgi opinione habeatur : non ob- stante quod non ubi de veritate definiendum est, sed ubi leges instituendae, religionum cultus sanciendus, et eas quae ad populorum convictum faciunt delibera-
(1) Questa virgola manca nel testo, e nel G-frbrer; ma giova a mo- strare che Vomnium va conjudicio.
(2) II Gfrorer corregge pure cosi. II testo ha: consentientum.
(3) 11 testo ha: opionem.
(4) II testo ha: proviteri.
9
— 66 -
tiones, vocem populi pro voce Dei habendam (ubi con- senserit) esse censeo (1).
Hic igitur ubi libere conceditur opinari, longe late- que contemplari posse datur, ne frustra oculis sensus et intellectus donati videamur, quos ad libitum stulto- rum praestigiatorum et ignorantium occludamus, in- que beneficum deum et naturam ingrati, effodiamus nobis, et abjiciamus: quasi haec dona cum aliis numi- num eorumdem donis consistere nequeant, et quasi veritati veritas, veraque lux luci verae obsistere possit et adversari: potentiam illam discretivam et contem- plativam, quae est de substantia, essentiaque naturae nostrae , immo nosmetipsos reformidantes refugia- mus. (2) Huc divinitatis in nobis insidentis memores, lucisque in arce animi nostri residentis, consideratio- nis oculos advertamus, ubi si rem (ut par est) propius inspectemus, illam certe notitiam nos videbimus esse consequutos, qua nil pulchrius, nil dignius, nil veritati affinius, vel naturae conclamanti magis consonum et adversus fallacia sophismata et somniantium divina- torum credulitatem firmius invenitur.
Hinc videre licebit animum in immensum evolare potentem, ubi jam olim hoc in arctissimoque carcere detentus fuerat, unde quasi per rimas densioraque fo- ramina ad distantissimos stellarum orbes obtusam ocu- lorum aciem intendebat: cujus etiam alae (pro more)
(1) II Gfrorer corregge: circa eas: 1'aggiunta del circa non e per6 necessaria, perche il senso corra. Ecco come intendo io : et censeo eas deliberationes esse vocem populi pro voce Bei habendam.
(2) II Gfrorer aggiunge un interrogativo, che non e nel testo, e non ci va.
— 67 —
veluti cultro hebetis credulitatis (1) incisae non ultra densarum nubium velamen in aspectum amplissimi universi expediebantur, quique propriae technis phan- tasiae fabrefactum, inter nos, invidentiumque deorum gloriam, medium plusquam aeneum et adamantinum opinabatur intercedere: jam ex illo infinitae mortalita- tis, fatalis irae, pluml)ci judicii, incertissimae salutis , partialis amoris, Erinnyum aeternarum, adamantino- rumque ostiorum atque catenarum nusquam existen- tium horrore solutus, (2) aerem atque spacium tot tantorumque mundorum capacissimum, utpote infim- tum subit, quibus redditus clarior caelum penetrat, stellas discurrit, transvolat ultra imaginarias mundi margines, ipsique octavae illius, nonae illius, decimae illius et aliarum, quas philosophorum caecitas mathe- maticorumque vanitas sibi finxit, sphaerarum moenia evanescunt. Hic coram omni sensu atque ratione, soler- tissimae inquisitionis clavibus, (3) claustra veritatis- reserantur, caeci illuminantur, mutorum exsolvuntur linguae, claudique pro spiritualibus, mentisquo pro- gressibus impediti solidantur, et eriguntur^ ubi non mi- nus ipsis astra praesentia, atque ipsos astris efficit praesentes altius incumbens seseque attollens ratio, quam si solis, lunae, caeterorumque astrorum per ha- bitacula discurrerent, atque regiones: siquidem ea ip- sa, quam huic quem incolimus mundo similia, quam
(1) II testo ha: habetis credutatis.
(2) Cosi corregge il Gfrorer, ed ha ragione. II testo dice : Soluti.
(3) Nel testo manca ogni punteggiatura. II Gfrorer divide cosi : ratione solertissimae inquisitionis , clavibus etc. — Male, a pa- rer mio.
— 68 —
dissimilia, quam minora pejorave, aut quam majora
meliorave possint existere, apertissime videbitur. Hinc
ad meliorem numinis istius atque matris (in cujus sinu
producimur , enutrimur, atque recipimur) contempla-
tionem promovemur, ne ultra, (1) eam sine anima cor-
pus esse existimemus, aut (uti mentiuntur) corpora-
lium sentinam substantiarum. Manifestum quippe erit
quod si orbem lunae aliarumque stellarum incolere-
mus, in loco vel simili vel forte pejore degeremus, ut
et tam bona, atque fortasse meliora in ambitu circum-
ferentiae visibilis inveniuntur : quemadmodum diver-
sas perfectionum graduumque species in iis indivi-
duis, quae sunt apud nos possumus agnoscere. Hinc
tot stellas, totque sidera intelligimus esse numerum
numinum decies centenorum millium et ultra, con-
templationi primi, universalis , infiniti , aeterni effi-
cientis adstantium. Haud ultra ratio compedibus
phantasticorum est adstricta mobilium , non ultra
numini octo , novem , decemque motorum manci-
patur. Noscimus enim unum coelum, aetheream re-
gionem et immensam, in qua ut hoc magnificum a-
strum, quod tellurem dicimus, ita et aiia infinita pro-
prias ab invicem distantias obtinentia, ad perpetuam
vitam atque lumeu, propriis consistunt librata ponde-
ribus. Haec illa sunt flammantia corpora, quae glo-
riam majestatis Dei et opera manuum ejus adnun-
tiant. Hinc ad infinitum infinitae causae effectum de-
tegendum promovemur, et ad divinitatis contemplatio-
nem non tamquam extra, seorsum, atque longe a no-
(1) Questa virgola manca nel testo, e nel Gfrorer.
— 69 —
bis, sed in nobis ipsis (utpote ubique integre positam) manuducimur, quia scilicet haec magis ipsa nobis, quam ipsi nobis esse possimus, intima est: si vere ea est omnium essentiarum et totius esse substantificum, essentialissimumque centrum. Unde non minus ab alio- rum mundoruin cultoribus apud nos, quam a nobis apud ipsos esse perquirenda ducitur. Non etenim nos minus lunae et cuicumque astro , astrum coelumque sumus, quam universa ipsa nobis esse possint. Hinc tandem e nobis unus, quantumvis solus, quantumlibet sibi musisque clamans , canens , atque sapiens, adver- sus generalis ignorantiae myriades triumphabit. Inte- rim decernendi judicium non ad edita convitia, inanes somniantium authoritates, non ad lumine captorum te- stimonia , sed ad virn regulatioris sensus et ad illu- strioris ingenii obtutum : si de lumine , cleque colore vere unius videntis acquiescendum est judicio, quam- vis omnium qui fuere, sunt et erunt caeci, reclamet(l) ignorflntia : sique stultorum omnium numerus unius sapientis precium atque momentum nunquam exae- quabit. Haec aliaque plurima (quae dicere praeter- mitto) cum ita se habeant, dubitemus, inquam, dubite- mus interim, quoad liberius, atque sincerius causam agere liceat. Neque obstent Aristotelis discipuli, quos quanto ipso Magistro oculatiores esse non credimus, tanto magis perperam ab hoc nostro sensu dicimus ab- horrere. Minus enim proprio duce videre possunt qui (exempli gratia) vacuum ipso audito nomine conte- mnunt, quod Aristoteles multis refellere nititur argu-
(1) II testo ha: relamet.
— 70 —
mentis. Infinitam universi molem et dimensionem istam ut manifeste erroneam respuunt, ubi Aristoteles quasi contra egregiam causam pro viribus armatur. Terrae quietem de qua stultos tantum dubitare stultis. simi omnium existimant, multiplici fulcro , pro contra asserentium gravitate, dignam existimavit Aristote- les : ad hanc enim causam pertinet quod medietas se- cundi, et totus quartus de coelo et mundo liber enixe concludere contendit. Nos autem super haec crcdimus caussam aristotelicis pugiunculis contemptibilem,et eo- rum duci molestissimam, satis omnibus tandem melius considerantibus optimam futuram. Quod si hinc accidit ut Peripateticis omnibus opponar, eosdem (utpote meae causae adversarios) formidare debeam , eos maxime omnium formidabo, qui magis fide, famaque illius do- ctrinae, quam ejusdem intelligentia commoti , tanto plures orationes quanto pauciores rationes, effundent Ut ut autem sit , non propterea ab incepto desistam , qui non huc me contuli, ut commender, sed ut quibus rationibus damnari possim, appareat: non importune oppositam partem negaturus, sed rationes quibus ali- ter sentire cogar, inquisiturus. Quamvis non ignorem maxima ex parte eos qui ad disputandum pubblice se conferunt, magis victoriam gloriamque exaucupatu- ros, quam veritatem studiose indagaturos prodire. Nihilominus tamen sive ex altera , sive ex utra- que parte, sin minus ex neutra error sit aliquis, omni- bus certe sperandum est, studium nostrum minime vanum futurum. Ex disputatione enim fiet, ut qui in principio insolentius falluntur, (1) tandem, veritate sae-
(1) II Gfrbrer corregge : fallantur ; non bene, a mio avviso.
— 71 -
pius animnm refricante coaoti, sensim a falsitate de- sciscant. Quod si intelligentiae lumine non subitam messem recipimus, sed tempore ad maturitatem jacta semina profectura expectanda proponuntur, id ipsum sane non citra naturae ordinem accidit, quae non su- bito, sed certo temporum discursu, largitur universa. Vos igitur interea obsecro et obtestor ut (cum maxi- mum scientiae impedimentum, imo ipsissima ignoran- tia sit putare se scire, unde sophista non inquirat ul- tra, a contradictorio aures avertens, et ingenium) ut nos in eo conveniamus principio, nempe saltem ad tempus nos nescire existimemus, supponamus, finga- mus:ut hinc fortasse aliquid prudentiae luminique no- stro possit accedere, dum vel adversariorum seu alie- narum, vel amicorum seu propriarum tenebrarum, aut saltem incertissimae lucis perspecta veritate, aut ultro confirmemur, aut caecitatem nostram agnoscen- tes reformemur, latescentibus sub lucis specimine te- nebris excussis. Quoadusqueigitur visum sit quid quis- que vere possit, communiter omnes constituti judices ut sinceriorem sententiam producamus, de contrariis assertionibus utramque existimemus esse possibilem. Vos igitur ingeniosissimos scientiarum Professores exoro, ut coram veritatis majestate ita rem gerere vi- deamini, ut non tam iniqui et rigidi actores, quam ae- quiores pacatioresque judices in causa videamini, ne- que tam oratiouis fervore, quam rationum pondere at- que gravitate, vel confirmare vestram, vel alienam convellere sententiam videamini.
Dixi.
CATALOGUS ARTIOULORUM
ARTICULI DE PHYSICO AUDITU
IN PRIMUM LIBRUM
1. Natura est subjectum scientiae naturalis Aristoteli.
2. Duplex cognoscendi ordo Aristoteli est in suo prooemio, phy-
sicus et metaphysicus.
3. Unum ens infinitum Xenophani, bene.
4. Sphaericum esse non tollifc infinitum esse.
5. Ab hoc nil effluit, in hoc nil influit.
6. Licet secundum multas rationes ipsum accipere.
7. Non necessario simplicia sunt compositorum principium.
8. Materia prima Aristotelis magis est logica, quam physica.
9. Consideratio principii formalis currit cum suo materiali.
IN SECUNDUM LIBRUM
10. Naturae nomine dignior est materia.
11. Vix invenies medium considerationis inter physicam et mathe-
maticam.
12. Locus et tempus necessario sexturn causae genus complent.
13. Natura non errat.
14. Natura non forte fortuna agit.
15. Necessitas naturalium aequaliter respicit omnes causas.
IN TERTIUM LIBRUM
16. Male definitur motus: actus existentis in potentia.
17. Motus non semper est actus imperfecti, nec actus imperfectus.
18. Motus species adaequant numerum praedicamentorum, vel su-
perant.
19. Motus melius definitur per alteritatcm, inaequalitatem, non ens.
20. Motus non magis in movente, quam mobili, ab, et in utroque .
21. Argumentum inllniti ex numoro indeficiente, (1) non solvitur.
22. Non cst corporis ratio, planitio terminari.
23. Optimc Anaxagoras dixit: infinitum so ipsum firmare.
(2)
25. Infinitum quoque dicitur, cujus, ct cui nihil cst cxtra.
2G. Impossibile est Aristoteli, ct aliis, finitum universum probare.
27. lnfinitum dicimus, et ut materiam, ct ut actum.
IN QUARTUM LIBRUM
28. Translatio corporum indicat locum esse spatium.
29. Loci non cst continere, sed tcrminare.
30. Locus neque materia est, neque forma aliquo pacto.
31. Neque centrum, noque peripheria locus est sphaerae.
32. Partes sphaerae non magis mutant locum recta, quam circulo.
33. ldem cst vacuum, locus, spatium , plenum, et Hesiodi Chaos. 3-i. Yacuum cst unum infinitum.
* Aequivoce dicitur de recipiente et terminante. 35. Non potest esse motus, si non sit vacuum. 30. ldem subjecto cst vacuum continens et disterminans.
37. Vacuum cst a corporibus separatura, ipsis imbibitum , uhum continuum.
38. Tempus non est in coelo subjective, scd potius in tellure.
39. Malo motum mensurare tempus, quam tempus motum.
IN QUINTUM LIBRUM
40. Quiescant omnia, nihilominus erit tempus. (3)
1N SEXTUM LIBRUM
42. Continuum ex indivisibilibus componitur.
43. Tempus non habst continuitatem a motu vel magnitudino. ■
(1) 11 Gfrbrer sopprime questa yirgola, ed altera il senso. L'autore vuol dire: 1'argomenlo deU'inflnito ricavato dalla indefettibilitadelnumero non e sciolto daAristotele.il Gfrorer fa dire: lo argomento dell'infinito non e sciolto dairindefettibilita del numero.
(2) Nella numerazione degli articoli il 24 e saltato nel testo; si puo perft supplire con la Intestazione, ch'e nel corso della esplicazione di essi articoli.
(3) E saltato simihnente l'ait. 11, che si pu6 facilmente supplire allostesso modo.
10
— 74 —
* Magnitudinis et tcmporis non plus eaedem divisiones, quam
magnitudinis et numeri.
44. Infinitas non potest eodem pacto esse in tempore et magni- tudine.
IN SEPTIMUM LIBRUM.
45. Ex principiis Aristotelis motum rectum sequitur comparabi- lem esse motui circulari.
IN OCTAVUM LIBRUM.
46. Latio non potest ostendi aliis motibus prior.
47. Lationis continuitas pendet a continuitate alius motus.
* Cur nullum motum alium ab ea esse continuum dicit Aristo-
teles ?
48. Est quidem primus motor, sed non in ordine orbium, vel stel- larum.
49. Pueriliter dicitur circumferentia mundi praecipua sedes primi motoris.
* Primus motor extra terrae circumferentiam non est. Praecipua ejus sedes est in centro telluris.
50. In toto physico auditu ne una quidem adducitur demonstratio.
ARTICULI DE COELO ET MUiNDO.
IN PRIMUM LIBRUM.
51. Aristotelis nulla ratio concludit, universum esse perfectum.
52. Jmpossibile est esse Peripateticum, et probare universum esse perfectum.
* Universum nobis nec perfectum, neque imperfectum est.
53. Ridiculeex differentia dimensionum infertlationum differentiam et numerum Aristoteles.
54. Sphaericaquidem sunt astra, sed non ad geometricam amussim.
* Ex sphaericis corporibus nullum potest esse simplex.
* Latio recta (1) est partium non bene constitutarum, et quodam-
rnodo praeter naturam.
(1) II testo ha: resta.
— 75 -
55. Circa medium terrae multiplicitcr ejus circumferentia agitur. 55. Motus simplex, qualem imaginantur Peripatetici, nullus est. Ll. Praetcr aercm, vel atomos, non est simplex mobile. 53. Corpus compositum non movetur sccundum praedominantis ele- menti motum.
* Inimo nulla est simplicis elementi motio juxta tres illas difie- rentias, a mcdio, ad medium, et circa mcdium definitas.
59. Nulli sphaerarum, seu astrorum, seu corporum , absolute gra- vitas inest aut levitas.
60. Omnia in loco suo circulariter moventur , aut mancnt: rectus autem motus partibus est accidentarius.
61. Ubi non est motus circularis in natura, est ejus vel similitudo, vel appetitus, vel inquisitio, et adpulsus ad ipsum.
02. Experientia non solum ex comctarum crinibus, comis, barbis, et
caudis, sed etiam ex omni parte dcmonstrat, igncm non magis
sursum, quam quoquo versum moveri. 63. Gravissimum et levissimum esse, et medias secundum rationcs
se liabere, omnibus corporum partibus contingit. 61. Totum definit lationem partibus secundum rem , et secundum
rationem, non autem partes toti. LIX.* 65. Ut tellus est ingenerabilis, incorruptfbilis , et inalterabilis,
ita et astrorum reliqua.
66. Profundiori igitur ratione sedes incorporeorum Deorum sta- tuenda.
67. Per aethera intelligimus astra, non ignem, non aerem, vel quin- tam aliquam essentiam.
LX. 68. Mundus, id est universum , est infinitum. Mundus, id est astrum, non ita.
69. Definimus ergo universum: substantiam corpoream infinitam, in spatio infinito.
70. Universum est infinitum unum continuum, seu magnitudine.
* Mundi vero sunt multitudine seu numero infiniti.
71. Ergo extra singula astrorum seu mundorum est aer et spatium infinitum, extra vero universum, nihil omnino.
* Praeter infinitatem, alia ne fingi quidem potest causa, qua extra
universum nec locus, neque plenum , neque vacuum , neque tempus detur. LXI. 72. Turpiter (1) corporeum mundum atque sensibilem incor-
(1) II testo ha: Tupiler.
— 76 _
poreo atque intelligibili mundo, secundum localem situalem- que clifferentiam, definit Aristoteles, dicens, illud esse extra hoc, supra hoc, continens lioc. LXII. 73. Incessabilis motus non diviniora, sed infirmiora ostendit corpora.
* Nusquam idem est locus vel terminus proprie , unde incipit et ubi desinit motus.
LXIII. 74. Mundus necessario est genitus , et corruptibilis : Uni- versum vero ingenerabile est et incorruptibile.
75. Quod ergo ex inordinato factum est ordinatum (1) , munclus est.
76. Potest sane aliquid genitum esse, quocl minime corrumpatur.
77. Cum Iioc ergo, quod astra dissolubilia sunt, stare potest, quod non dissolvantur.
IN SECUNDUM DE COELO.
LXIV. 78. Coelum, cujus motus est incessabilis, aer est.
LXV. 79. Astrorum ( si Dii sunt) nullus est, quem primum cliccre
possis. ; Primus Deus est infinitns spiritus, omnia penetrans, vivificans ,
compreliendens.
80. Tellus astrum est, non minus quam aliud, coelo affixa.
81. Corporum quod simplex est et incompositum, quale subsistit acr
solus, (consistentibus caeteris) ipsum nullo pacto generabilc vel corruptibile est.
* Atomis vero convenit non modo esse in composito , secl et com-
poni.
82. Ab infinitucline universi non male suscipitur ratio, qua astra
indifferenter unclique se habentia, non ab extrinseca, sed intrin- seca opportunitate certam sibi definiant lationem.
* Astra omnia ex quatuor vulgatis elementis sunt composita.
8 3. Horum tamen quaeclam dicuntur ignes , quia per ignem sunt sensibilia, ut soles, qui scintillant, quaedam aquae super coelos, ut tellus, luna, et quae circa liunc solem sensibilia, et circa alios distantiores invisibilia.
LXVI. 84. Ignis purus, simplex, et absolutus nusquam est, sicut et extra humidum nutrimentum nusquam est apud nos , et potius aqua absolvitur ab igne, quam hic ab aqua.
(1) II teslo ha : Ordiordinatum.
- 77 —
85. Ubique igitur, sicutin hac, ubi sumus, astrorum synodo , circa
solem circumcursant tellures. Sol vero vel minorem circulum dcscribit in medio, vel manet.
* IIuc pertinet considerare quodammodo, quod ignis ahtur ct con-
sistit siatu, aquae vero motu.
* A solo aequaliter calefiunt, et bcne habcnt astra aquea distan-
tiora, atquc propinquiora.
86. Poeticis similes figmentis sunt rationos, quas adducit Aristotcles pro lioc : quod quaedam citius, quaedam tardius, quaedam pau- cioribus (1), quaedam pluribus agantur motibus.
* Nullius, praeter terram, astri possumus motus diilerentias deii-
nire, priusquam illius sicut hujus reddamur incolae.
LXYII. 87. Astra ultra Saturnum continue sensibilia, solcs sunt.
88. Circa iilos, cum sint planetae, puta tellures, non possunt esse sensibiles, sicut nec illis regionibus praeter hunc solem , qui igncus ct amplissime scintillans est, aliquid est sensibile, (2) ex iis corporibus est ignis et minus intonse lucidis, quae moven- tur circa ipsum, puta Tellus, Mercurius, Iupiter etc.
* Ita ctiam pueriliter imaginaremur illos soles per suas tellures nobis deberc eclipsari, sicut et hunc solem per istas illis telluri- bus, quac ad illam svnodum spectant. Yidemus ctcnim hunc proximum solem nec simpliciter , neque ad totum hoc astrum eclipsari.
LXYIII. 89. Yirtutc vcl animae illius, ellicaciter principia contraria comprimentis, seu continentis, aut infinite diffusi et insiti illius vitae spiritus, qui anima mundi dicitur, immortalia servantur astra, vcl eadem corundem astrorum substantia continue re- formatur.
* jNlotus iis, cum sit a natura quae est anima, vcl a dicto spiritu, quem velut animao omnis animam intelligimus , citra lassitu- dinem est atque laborem, multo magis, quam nostri motus na- turales.
90. Quissanae mentis conditioncm telluris, ca^terorumque astrorum, nostra dctcriorem existimabit quoad corporis et animae digni- tatcs ?
(1) Iltestoha: paucioricus.
{2) II Gfrorerqul muta la virgola del tutto in un punto «• virgola, staccando dippiu il se- condo inciso dal primo; senza ottenere senso: io leggerei; aliquid est sensibiie ex iis cor- poribus igneis ct minus e/c.jSoppriinendo la virgola, ed il secondo esl; e cangiando Yignis in ir/neis.
91. Maxime sollicitos atque vanos oportet eos esse motores , qui adeo vasta corpora, utpote tantos mundos, in substantia adeo rarissima, subtilissima, nulla, et veluti opinariae (1) illius quin- tae essentiae infixos, ab extrinseco, et alieno mediante circum- ver sent, et (2) tamen minuscula et fragmenta quaedam ad am- bram et magnetem per vim spiritualem, formamque insitam moveantur.
LXIX. 92. Circa mensuram motus illorum Geometria mentitur po- tius, quam metitur.
93. Potius a compositione, quam a simplici principio, motus species definitur.
LXX. 94. Aut non magis aqua est supra terram,quam terra supra aquam, aut certe aqua medium astri hujus obtinebit.
LXXI. 95. Epgo praeter aerem nullum corpus est , alterum con- vexa continens superficie.
LXXII. 96. Manet ergo unum infinitum, immobile et informe , in quo aer juxta extrinsecae figurae modulum omnia proxime comprehendit.
Ad motus velocitatem nobis nil confert magis , si" astra sint sphaericae, quam alius cujuslibet figurae : multo et incompa- rabiliter minus (3) iis qui haec infixa et inclavata orbibus imaginantur.
97. Nullum astrorum est in medio, quia universum undique acquale.
98. Ideo in quocunque astro hujusmodi inveniemus alios illi defini- tos polos; quandoquidem non est e fixis stella, quae alicubi po- lus non habeatur, hoc nostro vel exactior , vel ita, vel prope exactus.
IN TERTIUM LIBRUM DE COELO.
LXXIII. 99. Materia tertii libri neque convenienter continuatur se- cundo, nec ipsi convenienter (4) haec, quae quarti est.
(1) II testo, edil Gfrorer hannno: opinaria.
(2) II Gfrbrer corregge: cum invece di et.
(3) II Gfrorer qui aggiunge un quam che fa dire il contrario di cio che vuol dire 1'autore. II Biuno vuol dire: a noi preme poco la figura delTastro per la sua velocita; molto meno poi dee pre.nere a coloro che gTimmaginano inchiodati nelle sfere. II Gfibrer, con la sua giun- ta, gli fa dire; anoipreme incomparabilmente meno, che acoloro i quali grimmaginano in- fissi nelle sfere.
(l)HGfrbrer ha convenientur certo per errore di stampa,perche per correzione sarebbe uno sproposito.
100. Ibi contra platonicas superficies evaginans gladium atque vi- brans, findit sibi vultum et suara primam materiam sustollit.
IN QUARTUM LIBRUM.
LXXIV. 101. Grave et leve non dicuntur dc corporibus naturalibus, naturaliter constitutis.
102. Heterogeneis telluris partibus universis, et partium homoge- neis, motus, qui primo et per se convenit, est circularis.
103. Partium telluris nulla est aptior ccntro vel circumferentiae , quam alia.
Astra omnia, quae fixa dicuntur, ultra sensibiles planetas, per se lucentin sunt, utperselucet lioc prope nos, puta sol.
104. Contra naturam est ergo , quod dicitur telluris omnes partes appetere definite centrum, non minus enim adpellunt vicissitu- dine quadam alio.
105. Est quippe et animal quoddam terra,
106. Cujus partes neque locum neque subjectum aliud agnoscunt a suo toto, cui naturaliter et individualiter congruunt.
107. Difficile igitur est videre partium naturalem aliorsum , extra suum totum, adpulsum.
108. Impossibile est sphaeram ullara perpendicularem rectumve su- bire motum.
LXXV. 109. Ex principiis peripateticis sequitur, gravissimum om- nium esse aerem.
XXVI. 110. Grave et leve nobis est respective et rationaliter, non autem absolute et naturaliter.
XXVII. 111. An non omne elementi gcnus perpetuo obtinet super- ficiem semidiametrorumqnc omnium partcs ?
Nonne quod nobis est ascendens , aliis est descendens et e con-
verso ? 112. Ex principiis peripateticis etiam sequitur, non simplex elemen^
tum obtinere centrum, sed compositum, ut metallum. LXXVIII. 113. Praeter aerem non est elementum, quod a composi-
tione absolvas. 114. Hunc autem hujusmodi praeterquam circa globos non agno-
scimus. LXXIX. 115. Ab aere peregrinis impressionibus affecto male de
aere philosophatur Aristoteles.
- 80 —
116. Non minus naturaliter e fundo emergit, quam fundo immcrgi- tur aqua.
1 17. Ex positis a Peripateticis concludas oportef, aliam esse naturam illius ignis, qui creditur in concavo orbis lunae, ab ipso qui est apud nos, et generatur in aere.
LXXX. 118. Idem appulsus partis ad locum proprium contendentis gravitas dici potest atque levitas.
119. Ad Antipodes nostros et aliarum stellarum incolas ad certum nunctum aethereae regionis relationes vicissitudinales ipsius sursum atque deorsum necessario nos subire constat, quemad- modum si terram circumeas, ipse tibi oppositis pedibus ambu- labis.
120. Gravius nobis est quocl plures sub iisdom dimensionibus partc comprehendit.
PYTHAGORICAE, ET PLATONICAE
Peripateticis impervise assertiones, quas probainus et defendimus.
DE NATUllA.
Natura est sempiterna et individua essentia ; 2. Divinae provi- dentiae instrumentum ; 3. Per insitam sibi sapientiam agens ; 4. Quae quamvis ad certum finem omnia dirigat, nulla tamen ima- ginatione consultationeve ducitur ; 5. Ab imperfectioribus ad per- fectiora progrediens mundum eiilciendo, se ipsam quodammodo ef- ficif; G. Indefatigabilis; 7. Niliil eorum, quac habet, sorte nacta; 8. Certis rationibus seminalibus certas necessario formas ubique ex- plicat; 9. Quibus, tamquam principiis atque regulis, motus omnes, qui per se indoterminati sunt, certo quodam tenore dotinit, et li- brata quadam moderatione, mdtiforme quidem ducit ad opus uni- formi tamen ordine; 10. Ipsa est ars vivens et quaedam intelicc- tualis animae potestas, non alienam sed propriam, non extrinsecus sed intrinsecus, non electione tali, scd ossentia tali, materiam per- petuo figurans: utpote non sicut statuarius externe, cum discursu, et instrumento operatur , sed perinde ut Geometra, dum vehemen- ter quodam aiTectu figuras imaginatur, spiritum ejus intimum ima- ginatione movet atque iigurat.
81
DE UNIVERSO.
Universum (ni vclis dicere duplex corporcum et incorporenm et horum utrumquc infinitum) est unum infinitum ex incorporea et corporca, scnsibili inscnsibilique substantia consistens; 2. Omnium capacissimum et pcrfcctissimum ens ; 3. Cujus intclligibilis sub- stantia tota scmpcr et ubiquc cst; 4. Quinimmo ipsa est ipsum ubi- que; 5. Nullam divisioncm admittcns ; 6. A motu aliena, ct con- sequenter supra providentiam constituta; 7. Ipsum quod cst cor- poreum, neque moveri neque manerc satis unquam commode di- xeris, benc autem immobile: item quod idem permanet et mo- vetur; 8. Ipsum innnitum cum sit, totum quoddam non est, neque ipsius aliquid cst pars ; 9. Omne intellectum et omne ens extra ca- sum et rationem existens ; 10. In eo tria licet contemplari: Legcm, Justitiam, et Judicium. Legem in mente divina quae est ipsa re- rum omnium dispositio; Iudicium in mente animae mundi ad divi- nae legis normam singula decernente ; Justitiam in omnium ad- pulsu atque voluntate singula juxta animae mundi decretum exe- quente.
DE MUNDO.
Mundus iste sensibilis (quia finitus) respectu universi, unius, en- tis, infiniti, nulla est pars; 2. Ideo recte Xenophani et Parmenidi non ens; 3. Platoni in maligno positus. non tamen malus; neque (ut Gno- stici volunt) male institutus, contrarietatem a se non valens expel- lerc; 4. Interim animal cst, a mcnte dependcns, perfectissimum, propriam, sicut et nos, animam liabens; 5. Deus quidam ad intel- ligibilis mundi productus exemplar; 6. Ncc separatus ab efficiente suo, neque commixtus illi; 7. Secundum esse totum a I)eo depen- dens, simul totus fit sempcr, et simul scmper totus factus ; 8. Ideo sive ipsum temporaneum credas, sive aeternum mentis oculis com- plectaris, ex nihilo a prima mente productus intelligitur aut pro- duci; 9. Ejus materialia principia sunt Terra, seu Atomi, seu Ari- da, Abyssus seu Styx, seu Oceanus, Spiritus, seu aer, seu coelum, seu firmamentum; 10. Ejus prima accidentia (si tamen accidentia dici possunl) sunt tencbrae et lux, ex quibus subinde est ignis, et caligo in genere, quae nobis sunt secundaria elementa.
11
ARTIGULI DE NATURA ET MUNDO
A Nolano in principibus Europae Accademiis propositi: quos Joh. Hennecprinus nobilis Parisiensis sub ejusdem felicibus auspiciis contra vulgaris et cujuscumque adversariae pbilosophiae pro- fessores triduo Pentecostes in Universitate Parisiorum defen- dendos evulgavit.
Brevibus adjectis rationibus.
Nihil quod ad universalem fidem atque religio- nem infirmandam faciat , dicturus et assertive un- quam definituras, neque ad certum philosophiae ge- nus pro ea, quae secundum humanam rationem est, veritate anteponendum statuendumque laboraturus, sed vel ad (illustrioribus philosophiae professoribus dignam) exercitationem: vel ut quanta sit adeo vul- gatae atque in ore plurimorum celeberrimae Peripa- teticorum disciplinae firmitas, vel infirmitas elucescat: Jordanus Brunus Nolanus subsequentes universis Eu- ropae Academiis discutiendos proposuit articulos, et ego Joh. Hennequinus Parisiensis sub ejusdem clypeo in omnium litterarum parente Lutetiae universitate, publice defendendos exposui. Eos ita ipsi ordinasse
— 83 —
placuit,ut horum series illi seriei perpetuo respondeat, quae in libris capitibus atque sententiis scientiae et historiae de natura apud Aristotelem comperitur.
ARTICULI
CIRCA PRIMUM PHYSICI AUDITUS LIBRUM. ARTICULUS I.
DE SUBJECTO SCIENTIAE NATURALIS.
Nusquam Aristoteli naturalia, corporea, mobilia- que entia esse subjectum scientiae non intelligunt Pe- ripateticorum plurimi: neque Aristotelem ipsum ubi- que naturam exclamantem exaudiunt.
ARTICULI PRIMI RATIO.
Hic nondum Aristotelicam, sed Aristotelicorum fere omnium notamus in propriis principiis ignorantiam. Hic illud est in memoriam revocandum, quod cum in- ter philosophos quaeritur, an aliquid sciatur, aliis par- tim, aliis vero prorsus affirmantibus vel negantibus, ad veram perpetuo respicitur scientiae rationem , quae cum illis primo posteriorum analiticorum libro defi- nita sit, nimirum de subjecto naturalis scientiae, seu contemplationis naturalis inquirentibus , non obtru- dendum est corpus , sensibile, mobile, naturale, (1)
(1) Nol testo c'6 un punto, che fa terminare qul il periodo e che non va.
— 84 —
si (i) subjectum scientiae debet esse aeternum, immu- tabile, verum, constans, simplex, unum, semper ipsum, ubique ipsum. Neque etenim universum ipsum, qua- tenus unum , uniusque naturae , absoluta substantia concipitur : sed certe ipsa universa natura, seu sub- stantia, scientificae (si qua esc) obiicitur contemplatio- ni. Illa inquam quae principium motus omnis est Ari- stoteli: illa quae est substantia eorum, quae in seipsis motionis principium admittunt : non hoc coelum, non haec astra, non aliquid certe tale, quod (2) haud qui- dem scibilis,sed sensibilis, opinabilisve sibi vindicat(3) rationem. Hinc subjectum scientiae demonstrativae- que (4) conclusionis perpetuo specifice singulariter- que sumitur, nusquam vero pluraliter atque nume- raliter: siquidem de sole, secundum speciem, (5) aut certe de solis natura, de animalis natura, deque ani- mae natura, quandoquidem de solibus, de anima, de- que coelo, historia perpetuo dicitur esse non scientia. Cur igitur contra Aristotelis morem, et omnium phi- losophorum dicendi consuetudinem, ens mobile, ens naturale, corpus mobile, corpus naturale et similia scientiae subjectum adstruunt ? Cur ubi quaeritur,
(1) II Gfrorer corregge mutando il si in sed: senza necessita per lo meno.
(2) II testo ha: quo.
(3) II testo ha: vendicat.
(4) II testo ha: demonstratinae.
(5) II Gfrorer cambia sjpeciem che sta benissimo in specimen non so perche. II Brnno vnol dire che la scienza tratta del concetto spe- cifico soltanto e che degli individui discorre la storia : secondo la dottrina aristotelica : Che c'entra lo specimen?
— 85 —
an de rebus naturalibus sit scientia, concorcliter o- mnes in eandem feruntur affirmativam, ut postmo- dum contra eos ubique adeo aristotelica reclamante praeceptione, sophistarum morc, ad excusationibus et glossematibus colorandam atque pingendam potius, quam ad negandam falsissimam convictamque senten- tiam recurrant: atque ita quod excusare nequeunt, tam bene velare contendunt , ut eorum pertinacis ignorantiae turpitudinem illi soli non videant (1) qui nihil omnino vident ? (2) Quid enim (per Deum immor- talem) aliud est dicere, de ente mobili secunclum ra- tionem formalem, universalem, communem, quoad (3) eius essentiam, ct simplicem quidditatem, non ratione qua compositum, subsistens, particulare, materiale, scientiae subjectum esse, quam docere non ens mo- bile, sed entis mobilis naturam esse, quae scibilis va- let subire rationem? Quid, inquam, aliud est isthaec loquendi forma, quam irresolutissimi, seque ipsum de- struentis et abnegantis indicium ingenii? Quid insu- per aliud est , clicere de hominibus esse scientiam, secundum specificam et universalem rationem, quam dicere non de hominibus , sed de natura hominis? Nonne modificationes istae de multis faciunt unum, de plurali singulare, cle naturalibus naturale, cle na- turali naturam? Considerate an Aristoteles docuerit unquam dicere de Socrate , de Callia , de Platone, esse scientiam, secundum quod homo, de homine esse scientiam secundum rationem specificam, quoad ejus
(1) II testo ha: videat.
(2) Nel testo e nel Gfrorer manca 1' interrogativo.
(3) II testo lia: quod.
— 86 —
substantiam, essentiam, naturam: an potius sint quo- rundam Scoticolarum voces, atque similium cucul- latorum? dum verius Peripatetici dicant, nec de So- crate , nec cle Platone , nec de Jove, neque de ho- mine, neque de diis, aliud esse praeterquam histo- riam: sed de natura hominis, deque natura deorum, (si qua forte apud nos) tanquam de universalibus scientia dicitur. Consideretur an Peripateticorum mo- re, scientiae significationem, per communiter, pro- prie, et propriissime, an captiunculatorum more di- stinguere consuescant. Sic illi de soccis, de cicatrici- bus, de preputiis: Grammatici recte diphtongandi, ac- ■centuandi, et punctuandi: caupones (1) recte coquen- di, atque sophistice propinandi scientiam dicunt. Nec minus a^asones bestiae recta domum redeunti scien- tiam tribuere possunt. Perpendite an juxta philoso- phorum principum consuetudinem distinguentes di- cant: particulare et mobile non primo, non imme- diate, sed mediate, atque secundo scientiae subjici; cum ipsius Aristotelis vestigiis insistentes animadver- tere debeant, (2) sensibile, mobile, particulare, nec pri- mo, nec secundo, nec mediate , nec immediate , nec per se, nec per accidens, esse posse scientiae subjec- tum , quemadmodum quod est per se sensibile , ne per accidens quidem potest esse intelligibile, quod est per se particulare et mobile, nec per accidens potest esse universale et immobile. Unde nunquam Aristote- les in particularibus scientiae nomine usus est, neque
(1) II testo ha caupone : il Gfrorer corregge cauponae sbadata- mente.
(2) II testo ha debent: il Gfrorer corregge pure debeant.
- 87 -
uti docuit primo posteriorum Analiticorum libro in- quiens. Qiti, yicod omnis triangahis habet tres angulos, scivit, quocl hic, qui est in scmicirculo, est triangulus, siniiil inducens cognovit. Neque uti docet ubique, ubi dum aliquid demonstrative sillogizzare contendit, sive circa naturalia, sive cirsa divina, a physicis terminis ubique abstinens, ad mathematicos adsumendos de- volvitur, quonon de subjectis, sed de subjectorum na- tura, contemplativam speculationem esse insinuet. Qui igitur de mobili, de corpore, de naturali, immo de mo- bilibus et naturalibus scientiam esse dicunt,iidem eam ajunt esse secundum quod et quatenus, ac si dicant, oblique, excusatorie, reflexive, conversive, mediate, et communiter loquendo, improprie, indirecte, secundario et per accidens: iidemque non sunt philosophL, imo nec Peripatetici, nisi secunclum quid, obliqui, reciprocales, indirecti, secundarii, accidentales, et improprii, pro- prie autem captiunculatores, fugacissimi, ettransvolae pugiunculi.
IDEM EX CONDITIONE SUBJEGTI
INSINUATUR.
His ad majorem elucidationem (quando ita circa istiusmodi quaestiones flmbrias (1) maxime dilatare consueverunt, iisdem placere mihi certe suadere pos- (sum plures additae subjecti scientiae conditiones, qui- bus designati homines nobiscum Aristotelis vocem
(1) II testo ha: simbrias.
- 88 —
audire cogerentur. Si enim primo scientiae subjectum debet esse ens, quia non ens non est scibile : constat quod apucl majorem, melioremquem philosophorum partem , naturalia (quandoquidem mobilia et incon- stantia sunt) non vera, et non entia habentur et ap- pellantur, et (1) quod perpetuo constat atque manet, constare atque manere dicitur, est natura. Si secundo subjectum oportet esse cognoscibile, quia frustra scire quaerimus impossibile sciri (2), constat maxime co- gnoscibile (etiamsi non cognoscatur) haberi.maxime verum ens, constans : talia non sunt naturalia ulla, sed natura.
Si tertio debeat esse intelligibile, quia sensibile et imaginabile, et opinabile, sensum, opinionem, atque fabulam statuunt : intelligibile nimirum non est natu- rale ullum, imo naturale intelligibile nihil aliud esse constat, quam ipsam naturnm, ipsaque est quod tan- dem ex naturalibus intelligibile resultat.
Si quarto oportet esse universale, quia de particu-" laribus scientia non est: certe quod in omnibus sit, et in omnibus verificetur et de omnibus vere dicitur, (3) nihil aliucl est quam natura. Hinc ubique natura quae- ritur (4): sive per universale quod facit acl ejus scien- tiam , utpote ubi est scientificum , in quibus ipsa omnino ordinatissime se habet: sive per particulare quod facit ad ejusmodi historiam, ut in Meteorologi-
(1) II Gfrorer cangia questo et in sed, senza nessuna necessita.
(2) II Gfrorer corregge scitu invece cli sciri : il senso rimane lo stesso: lascio clunque la lezione clel testo.
(3) II Gfrorer corregge dicatur, ed ha ragione.
(4) II testo ha: quieritur.
— 80 —
cis, in iis quae de animalibus, do plantis, ot id ge- nus (1) aliis, ut item ubi inordinatio ost ex parte diffi- cultatis, quao turbat ingenium cognoscentis. Unde Aristoteles circa suam de anima inquisitionem humi- liter sentiens, ipsam inter historias circa naturam ad- numerat.
Si quinto ipsum opus est , ut in universis artis inquisitivae partibus innotescat, vel saltem inquira- tur, constat ipsum verificari, comprehendiquo fma- liter, tum in tota speculatione, tum et in univorsis ejus (quaecunque et qualescunque sint) partibus. Fi- naliter, inquam, et objective, quia duplicem in qua- cunque arte subjectionem comprehendimus. Est ete- nim quod materiam adaequat illam, utpote quod subji- citur operationi, ultra et extra quod actio artificis non extenditur, sicut est lapis vel lignum, vel aes, vel iis omnibus commune, in arte statuaria, quod tuni omnibus, tum singulis subjicitur operationibus. Est etiam quod finaliter adaequat artem, utpote quod operationi tanquam finis ejusdem objicitur, ultra et extra quocl illa non intendit , sicut est in arte sta- tuaria statua , quam totum opus , et singuli operis actus intendunt. Hic subjectum unum intentionis materialiter non est unum totale, sed juxta partium multitudinem multiplex: nisi quis naturale non qua- tenus denominat ( ut frequenter capiunt ii , de qui- bus supra dictum est ) compositum ex natura quae est materia, et ex natura quae est forma, vel natura ipsum subsistens ; sed quod denominat habitum scien-
(1) II testo ha: in genus.
12
— 90 -
tiae, vel historiae , qui contra divinum , mathemati- cum, magicum, logicum, morale et naturale clistin- guitur : quandoquidem subjectum explicite in recto de tota physica, et de singulis ejus partibus praedi- catur: subjectum autem quod finaliter est subjectum et intentionis, objectum vulgo appellitatur, quodque objective considerari dicitur, certe est ipsa natura, ut manifestat ipse Aristoteles, qui omnium tractatuum ubique reddens rationem: « quoniam (inquit) cle natura est scientia, circa naturam est consideratio , ad eam quae de natura est historiam, hoc conducere vicletur; quoniam methodus nobis est cle natura » .
Si sexto operae precium est, ut ejus passiones de- monstrentur, icl est quae illi circumstent, (1) quae illud concomitentur, quae illucl antecedant, quaeque consequantur , utpote caussae et principia, ex quibus est seu cognoscitur: acl naturam sane omnia spectare videbuntur, cujus ubique rationes , modi , species , circumstantiae, indicia, effectus, atque rationes pate- fieri volunt.
Si septimo deceat, ut eo nihil aliucl proprius adsi- gnari possit intentionis subjectum, jam quodnam ma- gis meliusque est universale illucl aeternum, immobile, semper iclem, intelligibile magis, a sensibili semotum, quod in materialibus in principio intenditur , in pro- gressu quaeritur, in fine contemplari licet, praeter ip- sam naturam? Ad quid aliud historiae atque tractatus rerum naturalium advertunt ?
Si octavo Peripateticis ex auctoritate eorum prin-
(1) II testo ha : circumstant.
— 91 —
cipis definiendum est do subjecto intentionis , si ex verbis auctoris philosophi, cujus est maxime suam a- perire intentionem , propositum artis exaucupari de- beant, audiant illum in principio primi de physico auditu, ubi proponens quid agendum sit circa princi- pia hujus philosophiae , inquit: circa principia scien- tiae de natura : in principio tertii libri, illud ipsum re- petit. Ubi tractatum de infinito adoritur « quoniam, in- quit, de natura scientia est, circa magnitudines et mo- tum, et tempus, et caetera, ideo hujus scientiae pro- pria consideratio est de ipsa » . Circa principium octavi libri, adsignans caussampertractationisdeprimo motu, et de primo motore « considerationem hanc, ait, ad eam quae de natura est spectare». Audiant illum in princi- pio primi de Coelo, et notent an aliud proponat ah eo quod in primo , tertio, et octavo physicae auscultatio- nis proposuerit? Ibidem inquit: « scientiam de natura plurimam(l) circa corpora, magnitudines, passiones et motus etprineipia talis substantiae versari,omniapro- pter naturam, quae in ipsis invenitur et aperitur, per- lustrari» .Ubi indicat se non per se corporum scientiam intendere, deque ejusmodi quae naturam habent pre- cipue inquirere, sed undique , ubique et per se , natu- ram perscrutari (2), et ideo circa corpora et id genus alia speculari, ut naturae notitia subeat: minime mo- bilibus animum addixisse, sed ei quod in ipsis est sub- stantia, et immobile motus principium. Idem in prin- cipio tertii de Coelo repetit, inquiens : «In iis quae in
(1) 11 testo ha: plurima: correggo plurimam col Gfrorer, perche in Aristotele il plurima e riferito a scientia: STUaivjir/].... y\ TcXsiaxyj.
(2) II testo ha : persecutari.
— 92 —
hac philosophia eonsiderantur, plurima esse ad histo- riam de natura , magis quam ad scientiam , quia plu- rima contemplatio est circa corpora composita, unde quasi ex historia, non ex perfecto universali scientiam naturae persequimur». Audiant illum tandem in prin- cipio Metheororum (1) epilogantem, notentque, quod de universis praecedentibus tractatibus^ non mobile, non naturale, non compositum, non aliud hujusmocli , sed naturam et motum se inquisivisse resumit. Ejus haec extant verba: « De primis igitur causis naturae, et de omni motu naturali, de astris autem et elementis se- cundum quod sunt disposita secundum superiorem la- tionem (id est secundum quod habent principium mo- tus, utpote naturam in seipsis) similiter de generatio- ne et corruptione, quorum principium est natura » . Au- diant eundem ibidem , sequentes tractatus superiori- bus continuantem, indicantemque se aggredi historiam eorum, quae fiunt secundum naturam, inordinatiorem tamen. Idem ex prooemio libri de anima, quem histo- ricum appellat, considerans elicere possit. (2) Idem in innumeris aliis locis aperit , quos ista luce videre et considerare poteritis , ubi perpetuo accipit naturam , ut de quo (3) est scientia, consideratio, contemplatio, historia; coelum vero, elementa, mobilia omnia, corpo- ra universa, tanquam circa quae naturae consideratio
(1) II Bruno scrive sempre comequi Metheororum, e le parolede- rivate, con 17^;ilGfrorer corregge sempre levandolVz, ed ha ragione.
(2) II testo ha: quo historicam apellat, cons. licere possit.Ro ac- cettato la lezione del Gfrorer benche si potesse anche riferire il quo a prooemio e leggere historiam invece di historicam.
(3) II Gfrorer corregge qua, senza bisogno.
— 93 —
versatur, (1) et tanquam ex quibus naturae species in- telligibilis eminet. At ubi unquam de naturalibus, de naturali, de ente mobili, dc corpore mobili, vel de aliis hujuscemodi , methodum , considerationem , scientiam, vel historiam dixit ?
SECUNDUS ARTICULUS.
In prooemio physici auditus duplicem cognoscen- di rationem , quarum haec quidem physica est , illa metaphysica, ah Aristotele insinuatam non capiunt: ut tandem in speculationis istiusmodi progressu non minus extra Aristotelis eorum principis intentiones, quam ex ejusdem intentionihus fallantur atque fallant.
RATIO.
Circa secundum articulum illud animadvertite , quod cum Aristoteles in prima prooemii parte dicit, procedendum esse ex iis, quae sunt circa principia scientiae de natura, notat ordinem quem tenere de- bet tractatus physici auditus inter caeteros suae na- turalis philosophiae libros. Cum vero in sequenti parte dicit, innatam esse nohis viam, ex notioribus nobis, ad notiora naturae: unde ah universalihus , confusis, hoc est universis, totis, confusis, contractis, compactis, indistinctis, veluti commixtis, ad particu- laria, partes, simplicia, distincta, absoluta. pura, im-
(1) II testo ha versetur: lio corretto versatur perche tutti i verbi nel periodo sono aH'indicativo:il Gfrorer ritiene versetur,e corregge emineat: bisognava pero correggere anche gli altri.
— 94 —
mixta, a consideratione videlicet et contemplatione per modum contractionis et impuritatis, ad contem- plationem absoluti, solius, nudi, atque puri.
Ibi notat ordinem quem habet contemplatio na- turae, per naturalem philosophiam, quae physica di- citur,, ad contemplationem naturae per divinam philo- sophiam , quae Metaphysica nominatur. Quid enim ? Nonne a natura quemadmodum composita, utpote se- cundum quod hujusmodi, nempe ut est principium rerum naturalium, ad eandem absolute capiendam , partim ex quinto Metaph. partim ex aliis ejusdem di- sciplinae libris: Nonne a principio, caussa et elemento rerum naturalium, od absolute capiendum principium, caussam, et elementum, post habitam ejusdem distin- ctionem et multiplicem rationem ex quinto Metaph. et aliis. Nonne a materia et forma, actu et potentiahujus- modi, acl materiam et formam, potentiam et actumab- solute, ex octavo et ncno Metaph. praesertim? Nonne a cognitione unius materiae, unius motoris etc. ad co- gnitionem unius simpliciter, et incontracte (1), a mul- titudine seu pluralitate principiorum , entium , spe- cierumque motuum , ad pluralitatem simpliciter, a differentia contrarietateque principiorum, et entium, ad rationem differentiae contrarietatisque simpliciter, ut sunt videlicet circa universaliter ens , a considera- tione motus ut sequitur naturam, estque subjective in naturalibus universis, ad considerationem ejusdem absolutiorem, distinctiorem, simpliciorem, ut videlicet entis passio,atque specierum ejus differentiam con-
(1) II testo ha: in contracte.
— 05 —
stituens: a ratione finiti , contracti ad naturalia, (1) ad ejusdem distinctam, incontractam , et absolutam rationem , ex decimo Metaph.: Nunquid non a con- sideratione circa substantiam mobilem in physicis , ad considerationem circa substantiam absolute, sim- pliciterque capiendam progreditur: a contemplatione moventium intelligentiarum ut sunt motrices , ad earundem contemplationem prout sunt: a contempla- tione unius principis motoris , ad eam quae est unius principis absolute , ex cluodecimo Metaph. ? Quis tan- dem non videt, quemadmodum a speculatione natu- rae circa species sensibiles seu naturales, ad specu- lationem ejusdem circa species in seipsis, partim in tertio et quarto, partim in tertiodecimo, et quarto- decimo Metaph., ubi de universalibus, de principiis, de numeris, de ideis, iisque quae sunt circa haec, examinando et disputando inquirit? Hinc proportio Physicae ad Metaphysicam concluditur esse, 1. si- cut considerationis de simo, ad considerationem hinc quidem nasi secundum se, inde vero curvitatis. 2. sicut cognitio secundum nomen , ad cognitionem se- cundum significati defmitionem, et partium ejus sen- sum : 3. sicut confusi mixtique conceptus ad distin- ctum et immixtum: 4. contracti ad absolutum: 5. concreti ad abstractum: 6. rationabilis ad intelligi- bile: 7. ut scientiae ad sapientiam : 8. ut intellectus speculativi ad contemplativum: 9. ut notitiae ado- lescentis puerorum, qua appellant omnes viros pa-
(1) II testo ed il Gfrorer hanno: contracti. ad naluralia; l'edi- tore tedesco non ha capito il senso.
- 96 —
tres , et omnes feminas matres , ad notitiam adul- tam aliorum distinguentium unumquodque : termini enim confuse in physicis accepti , in sua significata significatorumque species distinguuntur in Metaphy- sicis, ut maxime patet ex quinto Metaph., uhi omnes significationes adducuntur substantiae, causae, prin- cipii, elementi, infiniti, caeterorumque quae in natu- ralibus, nonnisi obiter et ad modicum distinguuntur. Metaphysicus enim distinguit horum unumquodque utpote qui ens non secundum unam contractamque rationem, sed secundum omnem, ahsolutam, et in- contractam, quam solummodo distinguendo , et in omnes rationes dividendo , Aristoteles lucrari perten- tat, quod quam feliciter faciat, alias aperiemus.
ARTIC. III.
Unum ens infinitum immohile bene posuit Xeno- phanes, et ejus discipulus Parmenides, et hujus disci- pulus Melissus, nec feliciter eos insectatur Aristo- teles.
RATIO.
Xenophanes ex ipsius Aristotelis verbis aeternum voluit esse, quicquid est. Si ejus quod est nihil, et non ens , non potest esse principium : si quidquid est, in nihilum labi nequeat, si omnia fiunt, nihil prae- existit : sique ei quod est aliquid accedit , iterum . ex nihilo fiat oportet: quia in eo quod est paucius, non est id quod est amplius , inque minore majus esse non potest.
— 97 —
Ipsum quoque ens, mole infinitum sit oportet, quia sicut non habet principium temporis quando factum sit, ita neque termini unde factum sit: similiter neque temporis instans , neque magnitudinis terminum in quem desinat. Idem unum sit oportet, quia plura ad invicem necessario mutuo sese terminare oportet, invicemque aliud alii finem esse.
Simile quoque undequaque sibi, quia dissimilitudo jam proxime negata, pluralitatem statuit. Ipsum idem praedictis rationibus, aeternitatis, immensitatis, unita- tis, undequaque similitudinis , immobile sit oportet. Non enim movetur , nisi quod aliquid excedit , et tale vel in plenum, vel in vacuum, quod extra infini- tum esse nequit. Doloris, aegritudinis , morbique ex- pers : tale enim sit oportet, quod neque situ transponi- tur , neque forma diversificatur. Alteri quoque admi- scibile non erit, admixtione enim quod non est procrea- tur , quod erat interit : admixtio item ex multis sit oportet. Haecille, qui ens et verum appellabat, quod mente intellectuque conprehenditur, rerum substan- tiam, naturam universam: caetera vero quae sensum communem et imaginationem pulsant , quaeque in vultu et facie naturae esse videntur plura, diversa, contraria, mobilitf , alterabilia, admiscibilia, ille non entia, non vcra appellabat. Unde Parmenides ejus so- cius atque discipulus, se ab intellectu ad opinionem, ab eo quod est verum ad id quod est apparens, ab entis contemplatione , ad non entis ratiocinia dixit proficisci, cum post positum unum infinitum et immo- bile, sicut Xenophanes, ad ponendum duo contraria principia, hinc calidum, lucidum, leve, inde frigidum,
13
— 98 —
obscurum, grave converteretur. Adversus istos ortlio- doxa intelligentia examinatos , quid rationis habeat Aristoteles non conjicio 5 sed cum gravior occasio dabitur, ad singulas aristotelicae invectivae partes respondebimus.
ARTIC. IV.
Ex eo quod Parmenides dixit unum undique sibi aequale, atque sphaericum, et Melissus unum asserit infinitum, minime contradictio sequitur inter illos, sed potius alter alterum exponit.
RATIO.
Quod est finitum non est ubique aequale, sed a centro duntaxat: quod si aequalitas a centri non differente distantia vel aequidistantia rationem obti- net, undique aequale illucl solummodo erit , quod ubi- que centrum habet, estque ex onmi parte sphaericum. Sicut juxta intelligibilem modum est in Deo, in na- tura, in universi (1) una substantia, juxtaque rationem propriam in hoc sensibili universo conjicitur, in quo nuila stella, nullus mundus, nullus orbis in circumfe- rentia dicitur alteri, qui sibi non sit in centro, quia undique in universo aequalis habetur ad magnum parvumque horizontem respectus. Infinitum igitur sit oportet, quod undique aequale esse debeat.
(1) II Gfrorer cjrregge : in universo : non bene, perche qui il Bruno parla della sfericifa dell'infinito, non gia deH'unica sostanza comune a Dio, alla natura, aH'uhiverso.
— 99 —
ARTI(\ V.
Unum igitur infinitum ens dicimus, ex quo qui- dem nihil effluat proprium, et in quod nihil influat peregrinum.
RATIO.
Particularia ea ratione corruptionem subire dicun- tur, quia partium constantiam, ordinem, et symme- triam, quam ad hoc vel illud integrum constituendum quandoque nacta sunt, amittunt: ubi velut a diversis continentis mundi regionibus, diversae veluti partes in unum concorditer coalescebant : unde iterum dis- sidium perpessurae, ab uno ad diversas veluti re~ giones emigrabunt. Quod sane continue (etiam cum compositum optime consistero videtur) efficiunt: si- quidem e quocumque composito (licet ubi magis ap- pareat ubi minus) quaedam sibi cognata, propriaque effluunt, aliis influentibus peregrinis, et quoadusque haec quae ad vitae suppetentiam faciunt, extrusa non fuerint, et quae ad compositi fatale detrimen- tum sufficiunt intrusa non fuerint , constare, vivere, unum idemque creditur esse individuum. Universum vero infinitum, cui nihil est extra, nec certe quodpe- regrinum illi accedat habet, nec quo ejus domestica ab ipso recedant agnoscit.
ARTIC. VI.
Ipsum certe substantialiter est immensum chaos,
- 100 —
vel aer immensus , vel atomi infinitae: quibus ad rerum generationem atque vicissitudinem, ordinatri- cem, segregatricemque oportet praeesse mentem, spi- ritumque omnibus infusum , omnia vivificantem , exa- gitantem, alentem.
RATIO.
Juxta multiformem rationem , per multiplices vias et ordines atque media, ad rerum naturalium con- templationem accedentibus , multiformis multiplexque occurrit , idemque verus atque scientificus definiendi et judicandi modus : quocirca nulla est sententia , et contemplationis via^ quam non omnino indignus philosophus attulerit, quae nobis in aliquo ordine , et certa quadam ratione non probetur. In omni ta- men philosophandi genere, (licet ipsum non omnes expresserint vel curarint, utpote qui magis ad ali- quam praxim, velad definitam quandam potius, quam ad universam contemplandi rationem adspiraf unt ) (I) alterum intelligimus quod rerum est substantia atque materia, alterumque quod omnium sit efficiens, di- rector, et ordinator.
ARTIC. VII.
Logice quidem definientibus aut mathematice , sim- plicia compositorum principia videbuntur : ita enim literae atque syllabae principia sunt dictionum , et
(1) II Gfrorer corregge: adspirarint.
— 101 —
lineae figurarum , alioqui prius natura sunt dictiones atque figurae: haud secus in natura tutius intelli- gemus simplicia et particularia composita ex uno , et universali chaos, exirc atque segregari, quam ex hinc indeque positis simplicibus coalescere.
RATIO.
Certe aliter literae atque syllabae extant dictionum principia, et lineae figurarum, quarn vulgata elementa dicuntur et intelliguntur principia corporum: haec enim sunt veluti res, illa veluti signa quaedam. Porro sicut non physice punctus fluit in lineam, ut cujus esse possit materiale principiuni, neque linea in super- ficiem, neque superficies in corpus , sed abstractive post corporis habitum sensum, istos subire placet pro- gressus : ita nimirum ubi non sunt eaedem vel simi- les naturae resolutiones , ad vcra secundum naturam principia comparata, ncc philosophicae sunt neque frugaliter disciplinales : quod si ita est, philosophi illi qui naturam rationi , non rationem naturae confor- mant et accommodant,logici suntnon physicktemcra- rii machinatores, non frugi abstractores mathematici, magis itidem sophistae quam philosophi.
ARTIC. VIII.
Nihil jejunius fingi potest quam materia illa prima Aristoteli rerum naturalium principium , quam sane ex ipsiusmet Aristotelis decretisemedio sublatam esse
— 102 —
comperimus , si non mathematicum , logicumque, sed naturale potissimum res naturales exigunt princi- pium ,
RATIO.
Si petas ab Anaxagora , quid est materia ? quid videlicet primum subjectum rerum naturalium? Re- spondebit, compactum, conipositum, confusum, mix- tum quoddam. Habet similiter quod afferat Empedo- cles, liabet Melissus , Democritus, Pythagoras, Piato, habent et alii certe quid adducant. Aristoteles autem non nomine, nec ratione aliqua definit quid sit illud primum : adducit quoddam ens , quod ideo reale non dixerim, quia magis logicum quam physicum recte consideranti tandem principium apparebit. Quale enim primum subjectum, quale primum principium, quod ab esse sequentium non absolvitur, quod nullam ex se, sed omnem et aliunde habere (1) dicitur actualita- tem, esse potest? Quale quod potius aliis indigum, quam ut quo alia indigeant assumitur? Quod Aristo- teles ipse ex suis fundamentis hanc materiam de- struat, manifestum est ex plunbus propriae philoso- phiae locis , et praecise ex iis iisdem argumentis , quibus circa principium tertii libri de Coelo agit con- tra puncta, lineas, atque superficies platonicas: ibi nullum grave ex non gravi , nulium corpus ex non corpore fieri , vere atque constanter affirmat. Mitto nunc rationes quas in Dialogis de principio , causa
(1) II testo ha: omnem aliunde et hapere.
— 103 —
et uno, et in iis qnae de generatione circa materiae actualitatem adduxi.
ARTIC. IX.
Cur, ubi circa naturalia consideratio instituitur, principium secundum formam ad metaphysicam con- siderationem prorsus referatur , nulla Aristoteli ra-
tio cst.
RATIO.
Ejusdem artiiicis esse, materiam atque formam de- finire, nemo est qui abnuat, et pluribus in locis ipse- met Aristoteles testificatur. Cur igitur pro principii secundum formam habenda ratione , ad Metaphysi- cam transmittitur , cum tale principium non minus physicum sit eo (1) quod est secundum materiam? Nun- quidenim ipsum, quatenus principium est, ulla (2) ra- tione, e materia queat absolvi? Nunquid quod perpetuo materiam recipit, etin materia consistit, et citra mate- riam non comperitur, metaphysicum esse potest Aristo- teli? At, et quicquidsit de hoc, ubiin metaphysicis ( per Deum) de rerum naturalium formali principio magis definit, quam in physicis de materiali? An fbrte tunc de principio secundum formam determinat, cum pla- tonicasideas, et pythagoricos numeros nititur destrue- re? An talibus secundum formam principiis sublatis,
(1) II tesfo lia: sit, eo quod,
(2) II Gfrorer corregge niilla, invece di ulla, com'e nel testo: non so perche.
— 104 —
quippiam est quod eorum loco substitutum ab Aristotele possimus intelligere? An quemadmodum hic Aristoteles illud nobis innuit, quo omnia naturalia sunt mate- rialiter unum, ita ibi certum aliquid, et certa aliqua definivit, quae in natura specierum faciant diversita- tem, utpote unde naturalia adeo numerose secundum formam diversificentur?
CIRCA SECUNDUM LIBRUM
ART. X.
Naturae nomine dignius esse formam quam mate- riam , nusquam probare potuit Aristoteles. Privatio- nem quoque naturae nomine insignire, nescio quam tute potuerit.
RATIO.
Nusquam ostendit Aristoteles, ubi sit formarum naturalium constantia , cum quippe omnes particula- res corrumpantur, neque communiter neque praecise rationem ejus principii, quod semper maneat oportet, haberepossunt(l). Ipsae si epotentia materiae educun- tur, et non extrinsecus ab efficiente inducuntur, in materia veriori modo sunt , et a materia actus ratio- nem habent. Hinc quod est forma Aristoteli , aliis est non ens , qui universum actum et veritatem ad mate- riam referunt, quandoquidem haec formarum omnium parens est et genitrix : non est contra formarum ulla ,
(1) II Gfrorer corregge: possint, senza ragione.
- 105 -
( qualemcunque capiat Aristoteles ) ipsius materiae principium. Quod vere perseverat materia est, quia non minus particularis , quae est in me et in lapide, semper manet, quam universalis : quicquid autem for- ma appellatur Aristoteli, ( nisi ad universales faciat recursum) habet novum esse et abesse, noviter in- quam in superficie materiae apparet et evanescit. Quaenam igitur forma est principium , si ulla quae sit ante et supra particularia non est Peripateticis ? Quae est in particularibus , non est universalis et in- corruptibilis, et quae est post particularia, intentiona- lis est et logica. Jactet igitur quamtumlibet Aristoteles logicam materiae et formae distinctionem, quia nun- quam ut realis philosophus, reale et physicum prin- cipium adducet formam , nisi vel factus Platoni- cus (1) recurrat ad ideas, vel Pythagoricus ad nu- rneros. Porro si haec sunt in natura ex vi mentis ordinatricis , vel ex natura materiae seipsam casu exagitantis, non est quod formam constituamus prin- cipium, sed vel efficientem et materiam, vel solam materiam , sub alicujus contrarietatis conditione et moderamine. Sed de actu materiae et de existentia formarum in ea, partim diximus in dialogis de prin- cipio ; partim , ubi de generatione pertractabimus , defmiemus, ubi et de privatione et materiae appe- titu quid nobis videatur, aperiemus.
(1) II testo lia : Platonitus.
14
— 106 —
ARTIC. XI.
Astrologiam, Perspectivam, et Harmonicam tutius naturalis philosophiae partes inquies, quam inter phy- sicam mathematicamque considerationem medias.
RATIO.
Si Astronomiam , Perspectivam et Harmonicam physicae partes fassus esset Aristoteles , nemo illum naturalem philosophiam perfecisse existimare potuis- set. Atqui cur has inter mathematicam et physicam medias appellabimus disciplinas, cum inter abstra- ctum a materia, et cum materia conjunctum , me- dium imaginari nequeamus ? Nonne et Aristoteli phy- sica est linea quam Perspectivus accipit ? Nonne physicos numeros Harmonicus ? Nonne physicum ac- cipit circulum, et quandoque lineam et figuram A- strologus, ubi ( sive imaginata sint haec, sive realia, sive intrinseca, sive extrinseca sphaeris ipsa dican- tur ) semper cosmicam materiam respiciunt.
ARTIC. XII.
Locum et tempus necessariae sunt rerum natura- lium caussae et ad nullam positarum quatuor redaci- biles : propterea tamen illas non destitit Aristoteles contra antiquorum consuetudinem sine ulla ratione praetermittere.
— 107 —
RATIO.
Quis a tempore et loco , rerum naturalium produ- ctionem absolverit ? quis liorurn quidpiam citra haec fieri vel esse dixerit ? quis haec non per se causas fa- teatur , cum causam facti ut plurimum adducimus temporis opporfcunitatem atque loci : defectusque ra- tionem loci temporisque penuriam ? Quis confidat haec ad aliquod vel plura vulgatarum causarum ge- nus referre , cum neque pars rei sint , veluti materia et forma, neque efficientis praecisam rationem habeant: sed et continentis, adstantis, circumstantis, consisten- tis, et conservantis : neque finis sunt rerum magis quam ad rerum finem, si non a finis ratione longe non ahsint. Imo neque exemplar ad formam , quae rei pars est, reducitur; neque minus finis ad efficientem redu- citur, quam exemplar : et ideo non minus meretur di- stinctum causae genus nominari exemplar , quam fi~ nis. Aut igitur ad capita efficientem et materiam cum Platone causarum numerum reducamus , aut pari ra- tione ad pariter causasplurespositis(l)progrediamur.
ARTIC. XIII.
Nunquam natura errat: sique interdum monstra non produceret, erraret.
(1) Ii Gfrorer corregge: positas; e non intende il senso. II testo vuol dire : o riduciamo le cause al numero di prima, o ammettiamo- ne pih di quelle poste da Aristotele.
— 108 —
RATIO.
Non errat qui facit quantum et quale in se est , qui praestat quod melius commodiusque fieri potest, expe- ditque magis, et subjectum materiae opus pro subje- ctae materiae ratione tractat. Imo sicut intellectus at- que sensus se habet ad objectum suum, quod si me- lius aliterque respiciat quam ipsum sit, errat : ita et natura ad proprium subjectum, in quod si aliter agat, quam ipsum aptum natumque sit pati , errat: neque igitur in universali, neque in particulari error est.
ARTIC. xiv.
Natura fortuitum rrihil esse potest.
RATIO.
Quidquid sane natura facit, intendit, intendebatque facere, undique certas determinatasque habet causas, certum determinatumque flnem; quod autem fortuitum dicitur, absolute a fortuna non est, sed ad hunc vel il- lum, cujus est incertus , insperatus , inexpectatusque eventus. Sed pro ampliore quaesiti resolutione notan- dum, naturam agere omnia, et non unum sinealia: om- nia item unam esse substantiam , quae non flt , sed est. Cui sane enti innumerae adveniunt dispositiones, qua- rum hae quidem sunt finis,illae vero ad flnem. Pcrro cum non sint ipsa rerum substantia , et id quod est , niliil est ita flnis , ut ad aliud non tendat, vicissimque
— 109 —
ad omnia tendant omnia, diversorumque respectu, et fl- nis sunt et ad finem, et contra finem. Distinguentibus igitur naturam, in eam ex qua fit omne, et eam quae facit omne: et quatenus ipsa est omnia , ut actus po- tensque formare et omnia (1) possibilitate et potens onmia fieri : apparebit quemadmodum in iis qui di- cuntur agere propter finem , natura agit propter fi- nem , et in agentibus finem, natura agit finem : et in iis quae sunt ad finem, natura est ad finem, in iis quae sunt finis^ natura est finis. In iis quae a certo remota sunt fine , natura a certo fine remota est. Si etenim una est omnium rerum substantia, unum subjectum , una natura, de uno praedicata omnia certe verifican- tur. Si natura imaginetur extra rerum substantiam , ut quiddam per se existens, atque sepositum, rationa- bilius sane esset quaerere, an agere propter finem illi secundum unam, vel alteram contradictionis partem contingat. Sed ubi natura est ipsauniversalisrerum sub- stantia, et ipsum quod est, in diversis sane contrariis- que habitis suppositis, diversas contrariasque adsumit denominationes et habitudines. Ejusdem quippe sub- stantiae est, in eodemque naturae gremio dicitur con- tineri , cui de frigore destruente conqueri , et cui de eodem construente gaudere contingat. Ubi igitur om- nia agant propter finem, natura agit propter finem: si nihil ita agit, natura non agit: ita si quaedam agunt, quaedam vero non agunt, circa unam rerum substan- tiam contraria contradictoriaque concurrent. Dum in- terim per ipsas dispositiones , et ordines in ipsis ordi-
(1) II testo ha: omni apossibilitatc.
- 110 —
nibus, et in diversis subjecti partibus, aliisque disposi- tionibus , incompossibilitas , repugnantia , atque fuga consistit. Istud in eadem subjecta linea erit manife- stum, in qua simul duo recti anguli, alter rectus alter vero curvus , alter maxime rectus alter maxime cur- vus, rectus pariter atque curvus exoriuntur, rectus simul et curvus intereunt. Ita una est contrariorum natura , subjectumque prorsusque eadem substantia illis subjicitur. Idem igitur principium, medium, finis- que naturalium omnium natura est: eademnempeusia ejus quod est bonum et malum, bonum et non bonum, calidum et frigidum , amicum et inimicum : idem est quod omnium horum denominationem suscipit , de eo- dem (inquam) omnia verificantur, atque praedicantur.
artic. xv.
Rerum naturalium necessitatem ad omnes causas aequaliter referimus , quia temere Aristoteles diversa causarum genera ea ratione comparat , ut ad earum aliquam necessitas magis referatur.
RATIO.
Temere quaeritur , an prolificationis necessitas ad patrem magis conspiciat, an ad matrem, cum tam ma- le haec sine illo^ quam iste sine illa prolificare pos- sit. Similiter an materia plus concurrat an efficiens. In omnibus item necessario circumstantibus , juxta diversum causandi genus, comparatio ulla locum non admittit. Porro in eodem causae genere consideran-
— 111 -
ti, si agens unus cum alio , una materia cum alia locus unus cum alio, tempus unum cum alio confe- rantur, accidet sane , ut rei necessitatem non aequa- liter ad hoc atque ad illud referamus.
CIRCA TERTIUM LIBRUM UBI DE MOTU ARTIC. XVI.
Actus existentis in potentia secundum quocl hu- jusmodi, non magis definitio motus est, quam rnul- torum aliorum , quae eadem ratione facillimum est definire. Sic etenim quies est actus existentis in po- tentia secundum quod hujusmodi ; vita est actus existentis in potentia ; anima est actus existentis in potentia: quem sane definiendi modum utpote nugacem spernimus.
RATIO,
Omnis quidem forma Aristoteli actus existentis in potentia est, sive suhstantialis illa sit, quam imme- diate suscipere dicitur prima materia, sive acciden- talis, quae suhjecto in actu existenti superindncatur. Ita igitur actus et potentia ad invicem referuntur, ut ubique horum alterum et sit alterius , et ad alterum sit.Hinc potentia vitam hahentis entelechia (1) anima est, vita estperfectio vivere potentis, et quies ipsa, cui motus opponitur, non minus actus existentis in potentia est. Imo etsi omnis motus est propter quietem, potiori ratione haec actus ejusmodi erit,quam ille possitesse.
(1) II testo ha: endelechia.
- 112 -
ARTIC. XVII.
Nec tute motum actum imperfecti, neque sat ve- re actum imperfectum dixeris unquam, interdum e- nim est actus perfecti, perpetuoque actus perfectus est, si ad illud, quod ad ipsum est in potentia, se- cundum quod hujusmodi, respexerimus (1).
RATIO.
Omni motui minime convenire constat, esse actum imperfecti, motus enim coelo ut actus perfecti con- venit apud Aristotelem ipsum, et apud nos qui (2) glo- bis universis. Haec est ratio ejus, ut moveatur na- turaliter : quod si non moveretur , non esset sane coelum Aristoteli: non enim altius neque profundius definit coelum, quam corpus circulariter mobile. Ille sane est actus perfecti , qui convenit subjecto exi- stenti in maxime sibi naturali dispositione , et ulti- mum attingenti entelechiae (3) terminum : ut ergo actus perfecti est anima , ita et motus iste natura- lis qui animae praesentiam per se tanquam propria passio consequitur , imo concomitatur. Nec obest quod omnis motus est propter indigentiam, ne dica-
(1) A questo periodetto manca la punteggiatura nel testo. II Gfro- rer poi correggenclo : quoad ipsumest in potentia, fa un vero gar- buglio.
(2) II Gfrorer sopprime il qui, forse per non avere inteso, che la frase va integrata : motus qui convenit.
(3) II testo lia un'altra volta: endelechiae*
— 113 —
mus ipsum esso (1) actum pcrfecti, quia gradus sunt in rerum speciebus , et unaquaeque suis numeris perfecta intelligitur. Porro una numeri species , quia ab alia comprehendatur , vel aliam comprehendat , imperfectum non dicitur. Ilinc imperfectum non est astrum, quia coelo indiget, imperfecti non sunt so- les, neque terrae, quia mutuo suffragantur, quatenus hoc est illis natura inditum, ut alia horum ordinem habeant ad alia. Quocl si perfectionis ratio eousque intendatur, ut ipsum perfectum sit , quod nullo in- digeat, unum erit perfectum universum, neque di- cetur perfectum quasi perfecte factum, sed quatenus in eo nihil est infectum: itaque motus est actus im- perfecti, quia unum duntaxat immobile quod est ens, quod est universum, sed non ad hoc respexit Ari- stotelis sensus. Quod subinde actum imperfectum dixerit motum, non satis videre possum, quomodo excusare possit ut universaliter valeat : quia mo- bilis , quatenus mobile est , quis alius actus esse posset quam motus ? aedificabilis , quatenus aedifi- cabile, quis alius actus, vel perfectio esse potest , quam aedificatio ? nunquid aedificium ? at aedificium non est motus, sed post motum nacta (2) perfectio, et actus qui non convenit mobili, quatenus mobile: do- mus enim est actus perfectus aedificabilis , quate- nus (3) notat potentiam non ad motum , sed rem con-
(1) II testo ha: esso.
(2) II Gfrorer corregge : nata; se nonche di nacta usato passiva- mente si trova pure qualche esempio; e nacta talvolta sitrova scam- biato con nata.
(3) II testo ha: quatenus, notat,
15
— 114 —
stitutam , utpote aediflcium : aedificabilis autem, qua- tenus notat potentiam ad aedificationeni, motus qui- dem ille actus perfectissimus est, et ultimus. Aedifica- bile primo modo dicit potentiam ad motum esse, et ideo domus est ejus actus perfectus, aedificabile secun- do modo notat potentiam ad motum^et ideo aedificatio est ejus actus perfectus. Perpetuo igitur mobilis, qua- tenus mobile est, motum actum perfecti dicere debuis- set Aristoteles. Mitto nunc, an motus sit definiendus, quem qui sensu non percipit, nulJa unquam definitio- tione percipiet.
RATIC. XVIII.
Motum non in quatuor, vel sex tantum, sed in om- nibus reperiri praedicamentis dicere debuisset Ari- stoteles.
RATIO.
Certe sicut in substantia est niotus Aristoteli, quia accidens est in ea tanquam in proprio subjecto (1) , secundum substantiam motus est Aristoteli, quia tales babentur generatio et corruptio ; in quanto et secun- dum quantitatem est motus ; in loco, et secundum lo- cum est motus ; in qualitate , et secundum qualitatem est motus. Ita in relatione, et ad relationem : quia et ipsi aliquando moventur qui fit pater, qui fit dominus, et quod modo est quod prius non erat, animo motus intelligitur; quod si in quibusdam liceat abnuere, sunt
(1) U testo ha: subiecto. Secundum,
— 115 —
certo in quibus negari non potest: ex motu enim loca- li, et motu secundum generationem , et secundum quantitatem necessario sequitur motus secundum lia- bitudinem, et relationeiu, qua aliquid dicitur genitum, filius, pater, dextrum, superius, majus, minus, aequa- le. Pariter ad actionem , et in actione , seu agere , ad passionem, seu pati, et in passione motus est, si haec ipsa motus non sunt. Similiter in situ, et ad situm, in quando et ad quando , in ubi et ad ubi , in habere, et ad habere, si quis recte judicet, videbitur esse motus, cum stans fit sedens , cum hesternum fit hodiernum , dumquod est domi,fit in foro: quodnon estannulatum et uxoratum fit uxoratum et annulatum. Cur igitur mo- tus species nunc quidem quatuor, nunc vero sex tan- tum faciat Aristoteles, addiscere vellem libentissime. Nunquid et totidem Praedicamenta ?
ARTIC, XIX.
Magis definiunt motum qui ipsum alteritateni, inae- qualitatem , et non ens quoddam esse dixerint , quam qui actum ejusmodi, qualem astruit Aristoteles.
RATIO.
Non est quod Aristoteles inde urgeat, quod alteri- tas , inaequalitas , et non ens in iis quae non moven- tur, vel mota quiescunt, verificatur: quicquid est hoc, non est illud , et quicquid uni est aequale , alteri est inaequale : et nihil esse potest , quod alterum non sit ab aliquo , sive in motu , sive extra motum. Cum
- 116 —
quippe alteritas, inaequalitas , et non ens distingui- tur in absolutum intrinsecum, et ad idem subjectum, et in respectivum, extrinsecum, et ad diversa subje- cta, videbitur prorsus alia ratio in moto et quie- scente. Quod enim movetur in seipso, et ad seipsum, semper est alterum et inaequale , et non ipsum , idemque: siquidem per motum magis non ens datur, et in non entitate esse, quia perpetuo aliud et aliud esse recipit, aliam aliamque quantitatem, aliam aliam- que qualitatem: quod vero jam est, atque quiescens, respective duntaxat non ens , inaequale et alterum dicitur.
ARTIC. xx.
Motum dicere possumus magis esse in movente, quam in mobili, item magis in mobili quam in mo- vente, nec non aequaliter in utroque, et ab utroque.
RATIO.
Motus primo est in movente, ut in principio acti- vo, primo, et per se: in mobili tanquam in subje- ctivo , et materiali : aequaliter in utroque , formali- ter: aequaliter ab utroque, originaliter; ut recte con- sideranti manifestum. Primum et secundum facile patet , tertium , puta quod sit aequaliter in utroque formaliter, inde elucescit, quia non magis efficiens, movens dicitur, quam subjectum sit ab ipso motum: nec magis subjectummotum dicitur, quam ejus movens ille dicatur. Ideo motus est ratio aequalis ab utroque una proveniens , quia ex movente , eque moto re-
— 117 —
sultat motus, sic ut ex vidente et viso, visio : ope- rante et operis subjecto , operatio : quae ut in ipsis est, formaliter dicitur, ut autem ab ipsis provenit, originaliter ; et ideo patet etiam quartum. Ilic con- templari licet quatuor, nempe operantem, operabile, operationem, opus.
UBI DE INFINITO
ARTIC. XXI.
Illud propriissimum, quocl communem facit dubi- tationem, per id quod in cogitatione non deficit nu- merus, et mathematica magnitudo , nusquam diluit Aristoteles. Non enim plus debet habere imaginatio naturalis, vel naturaliter posse debet, quam natura: quinimo quid aliud crediderim esse imaginativam po- tentiam, praeterquam naturae umbram aemulatricem?
RATIO.
Unde ex parte hujus potentiae naturalis est infi- nitum, ut imaginatio quantitatem quantitati addendo non quiescat,neque illi terminetur dimensio simpliciter, et aliquid extra mundum nequeat non fingere, sive vacuum sit illud, sive plenum. Unde etiam alicui na- turali talis tantaque potentia inest non secundum naturam certa ratione illi respondentem ? Nisi am- bulationis gratia, natura pedes non effecisset anima- libus: neque contribuit potentiam ad terminum, quem non attingat , neque decet , ut naturale quidpiam ,
— 118 —
terminum quem natura praescripsit (vel forte non exsuperat) excedere possit: unde enim hoc a natura? Si in natura nil frustra, contra naturam, citra natu- ram, et certe tale ultra naturae vires nunquam in- tendatur oportet. At inquiet quis , quod a pari posse- mus credere esse homines majores coelo, vel tam ma- gnum saltem, quam coelum est, juxta anthropomor- phitarum sententiam , ex eo loco , in quo Deus dicere introducitur: coelum, sedes mea ; terra, scabellum pe- dum meorum , quodnam igitur templum aedificabitis mihi ? Porro non propterea quod imaginatio illud po- test, necesse est idem naturam posse, vel efficere. Ad hoc dicitur , quod nec naturae potentiae , nec rationi repugnat, ut cum unum sit ens, una substantia, unum infinitum informe, illud possis denominare quolibet modo , seu sumere sub cujuscunque formae, vel spe- ciei ratione : quia tandem adeo non est absurdum , ut accipit Aristoteles in primo physicae auscultationis, si quis heracliteam referat propositionem, omne quod est, esse hominem unum, vel aliam aliquam hujusce- modi substantiam , licet enim species , quoad earum molem et quantitatem , et figuram , sequuntur condi- tionem hujus astri quod habitamus, unde magnum et minimum specierum connascentium in eo intra defini- tos quosdam ( etsi indefinite ) terminos contineantur, nulla tamen species absolute certum definitumque ra- tione ulla numerum habetatque molem. Hincquaedam species animalium, quae m animalibus nascuntur, in majoribus maiores , in minoribus minores apparent. Sic majores sunt vermes, in quos (1) corrumpitur caro
(1) II testo ha: in quo.
— 119 —
equina, quam caro passeris. Quia igitur non est pars materiae, ex qua non possit esse homo, est sane in potentia naturae, ut infinitum hominem faciat, imo ut fecerit infinitum hominem, imo ut sit infinitus homo, et infinita quaelibet species. Sed ubi (inquies) unquam apparuit ? Non est opus (inquam) ut appareat , quia infinitum neque terrninatum est , neque figuratum. Ergo (inquies) infinitus homo, infinitus asinus, infinita, ficus ? Ita inquam quia infinitum est unum idemque esse, totum indifferens in una substantia , unum ens , in quo homo est vere, asinus est vere, aurum vere, et vere est quicquid est: quod vero non est infinitum, u- num, immobile, sed figuratum, finitum, mutabile, non est verum, sed non ens, sensibile, opinabile. Quod igi- tur imaginatio quidlibet infinitam ad- molem persequi- tur , non fallitur : sed altius naturam imitatur, et ad veritatem appellit, quam sensus, ad veritatem inquam primi intellectus, qui non potest intelligere nisi unum, neque potest intelligere nisi intinitum. Infinitum enim est quod potest , illud operatur : unum idemque est quod est , quod potest, quod agit : ideo uiium est illi nomen indescriptibile, ineffabile, et omnia nomina illi convenire possunt, et riullum nomen. Ex iis, si cui a- liqua videntur absurda, ipse ampliore indiget declara- tione, cui non est hic locus: interim ne temere judicet.
ART. XXII.
Negamus Aristoteli corporis rationem esse planitie terminatum, sicut et numeri rationem numeratum esse
- 120 —
non concedimus : petit enim in principio philosophus iste, quotiescunque tales adsumit definitiones.
RATIO.
Cum inquit Aristoteles: est de ratione corporis esse planitie terminatum, et ex hoc inducit, corpus infini- tum non esse, suo more ex suppositione falsorum, pro- priorumque principiorum incedit. Supponenti vero corpus infinitum esse , superficie terminari non erit omnis corporis ratio, sed finiti tantum corporis.
art. xxm.
Nulla quoque ratione fulcitus Anaxagoram arguit , infinitum seipsum firmare asserentem.
RATIO.
Infinitum, quia infinitum , maxime non nutat , non trepidat: infinitas enim est maxima immobilitatis ra- tio, ideo infinitum seipsum, firmare dicitur: quia ex sua ratione habet, atque natura firmitatem.Quare (inquies) non defertur? ex intrinseca causa, respondebimus, quia infinitum est, quia non habet extra se spacium, quia non habet terminum unde et quo feratur. Seipsum fir- mat igitur , quia ipsum est sibi ratio firmitatis: neque enim vi, neque natura est alicubi, quia est universum et ubique.
— 121 —
ARTIC. XXIV.
Nobis non est impossibile simul infinitum dicere corpus, et locum quemdam corporibus esse.
RATIO.
Si non superficies, sed spacium quoddam locus est, nullum corpus, neque ulla pars corporis illocata erit , sive maximum, sive minimum, sive finitum sit ipsum, sive infinitum.
artic. xxv.
Infinitum et nos dicimus, cujus secundum quanti- tatem accipientibus semper aliquid accipere extra est. Neque abhorremus ab hac definitione. Infinitum est cujus nihil est extra: item, cui nihil est extra.
ratio.
Omnium particularium finitorumque compositorum aliquid est extra: quia in omnibus est semper peregri- num quod influit,et est proprium quod effluit. Omnium particularium aliquid est extra, et sphaera totius e qua participant, et ideo quod in ipsis est, erat extra. Infi- niti vero nihil est, neque fuit, neque erit extra: et ideo infinito soli convenit, ut ejus nihil sit extra universa- liter, hoc est neque actu, neque potestate.
16
- 122 -
ARTIC. XXVI.
Finitum Aristotelis est ignotum, falsum, et impos- sibile: notum, verum, atque necessarium estinfinitum plurium philosophorum.
RATIO.
Omnia videmus perpetuo ad aliquid finiri, sive sen- su indicante, sive imaginatione persuadente, sive ratio- ne argumentante. Et difficilius est persequi curam pro- bandi terminum omnium, extra quod (1) nullum est corpus, neque vacuum, neque locus, neque spacium ; hoc enim quomodo sit , nunquam potuit persuadere praeceptor Aristoteles , neque alius ; et ideo finitum ipsum, et terminus universalis, est inconveniens, falsus et impossibilis, ut per alias proprias rationes indicavi- mus in dialogis de infinito universo (2). Nullum infini- tum terminatur, nisi quod est privative infinitum: idest incompletum, imperfectum, mancum, finem desi- derans; non autem negative, quod neque perfecte dici- tur, neque imperfecte.
(1) Leggerei meglio col Gfrorer: extra quem, riferendolo, come si deve, a terminum. II Bruno, se ha scritto extra quod, aveva proba- bilmente in mente il flnitum di sopra.
(2) Questa menzione de' dialoghi italiani De Vlnfinito Universo, e le altre due precedenti de' dialoghi De la Causa, Principio ed Uno, dimostrano che questi articoli furono formolati dal Bruno stesso.
— 123
ARTIC. XXVII.
Infinitum dicimus non solum ut materiam, sed et ut actum.
RATIO.
Non est materia infinita sine aliqua potentia et actu, sed ubique actus , alicujusque formae particeps : non est enim vacuum sine aere vel alio corpore ; sive va- cuum capias ut spacium, sive ut disterminans; non est locus sine locato.
CIRCA QUARTUM LIBRUM, UBI DE LOCO.
ARTIC. XXVIII.
Translatio corporum indicat magis locum esse spa- cium , quam quidcunque aliud. Est igitur receptacu- lum corporum magnitudinem habentium, ad nullam quatuor causarum reducibile, sed per se quintum cau- sae genus referens.
RATIO.
Propter translationem ( inquit Aristoteles ) non so- lum manifestum est locum esse aliquid , sed et quan- dam potentiam obtinere: sed , o Aristoteles , haec po- tentia quinam (1) esse potest in superflcie potius quam
(1) II testo ha: quinam: deve dire quinam, dove il qui ha lo stes- so significato, che nelForaziano: qui fit Moecenas ?
— 124 -
in spacio ? cur potentiam tendendi ad locum suum non prohibitum, per superflciem dicis potius , quam per spacium ? Individuum secundum latitudinem, mathe- maticus (inquam) locus tuus, quomodo naturalem ul- lam vim admittere non nequeat ? quae enim physica qualitas potest superficiei corporis esse propria, ut tra- hat, alliciatque locandum ? quinam (1) tripliciter di- mensionatum una dimensio continebit? Illud sane, in quod transfertur corpus , opus est ut capiat , id vero quod capit, spacium est, non superflcies : in tali enim loco, qualis est inter duos istos circulos , corpus soli- dum (cuius dimensiones omnes sunt aequales externo circulo) locari non potest. Quomodo ergo superficiem, externo circulo aequalem, sufficere ad loci rationem facies ? Nonne corpus undique se ipso plenum requi- rit necessario aliud nullum corpus esse quod spacium ab extrema illa circumferentia, usque ad medium to- tius, vel ejus cujuscunque partis occupet ? Cur enim Hesiodus citatur rebus faciundis locum, vacuum, spa- cium, chaosque praeponens, ubi ille non tecum (o A- ristoteles) superficiem continentem, (quae, nisi corpora sint, esse non potest) sed spacium quoddam supposuit, in quo mirabilem illam potentiam prioremque omni- bus esse oportet: ipsum sane est, sine quo nullum alio- rum, quodque sine aliis esse posse intelligitur. Proin- de quod duo corpora non sint simul , non prohibebit una corporis continentis superficies, sed differens quod utrisque debetur spacium. Hoc neque elementum est, neque ex elementis, non enim elementa corporea ha-
(1) II testo ha un'altra volta: quinam.
- 125 -
bet , neque incorporea : haud quidem corporea , quia non sensibile : haud incorporea , quia magnitudi- nem habet. Porro vacuum est , seu spacium , in quo sunt corpora magnitudinem habentia : sive ele- menta , sive ex elementis constantia percipias. Esse autem duas dimensionis species, alteras quidem spa- cii, alteras vero ejus quod in spacio, neque impossibi- le est, neque inconveniens, sed maxime necessarium. Neque est quod locum ad definitam aliquam quatuor causarum referre cogat Aristoteles , cum ipse nobis cum tempore sextum causae genus constituat, et Pla- toni exemplar addenti, septimum. Nec negamus Zeno- ni, quod cum locus sit, alicubi sit : est enim alicubi , ut in quo aliquid sit ; non autem alicubi, quod in alio sit. Quae non translata augentur , non mutant spa- cium, sed amplius adsumunt spacium, si illis augmen- tum accedit in iis quae a solo extrinseco principio, ex- trinsecus additione facta, maiora fiunt.
artic. xxix.
Loci nimirum continere est , minime autem ter- minare.
RATIO.
Continere quidem loci est , terminare autem aljus est principii, quod tantum et tale corpus locatum con- stituit: certe tutius dixeris , illud , quod terminat lo- cum, esse locatum, quam e contra; nisi loci significa- tionem quis transferat ad vas in quo aqua vel aer continendus, ejusdem mole atque figura terminetur:
— 126 -
alioqui ideo mihi tantus locus est in aere et in aqua , quia ego tantus sum, et ideo terrae tantus locus est in coelo sive spacio universi, quia terra tanta est.
Differentia quidem inter locum et spacium haec est , quia spacium est nomen absoluti , locus nomen respectivi: hinc spacium est locus propter locatum, et locatum majus, spacium majus exigat oportet : quod si ita est , potius (1) locatum terminat locum , qu^tm locus locatum: locatum enim definit contrahitque spacium ad esse (2) locum , talem locum , tantum lo- cum: quamvis nullum spacium sit sine corpore, sicut nullum corpus est sine eo, quod occupet, spacio. Loci porro est, ut sit alicubi in spacio : et spacii est, ut sit ubique locus, et non alicubi in loco ; si bene percipiant Zeno et Aristoteles.
artic. xxx.
Stultum est locum ad esse materiam vel formam coactare, cum possit esse, sitque aliud.
RATIO.
Potuit sane Plato dixisse, materiam esse recepta- culum quoddam, et locum quoddam receptaculum es- se.Non propterea calumniae locus erat, ut, juxta Ari-
(1) Nel testo potius e ripetuto.
(2) II testo ha adesse : il Gfrbrer non solo lo lascia tale quale , ma vi premette una virgola, che non e nel testo, e guasta il senso, ch'e: il locato contrae lo spazio ad esser luogo,quel tal luogo , quel tanto luogo.
— 12 -
stotelis censuram , receptaculum illi idem fuerit quod materia, et materia idem ac receptaculum.
Porro si Plato vel alius quispiam dixerit locum es- se materiam, talem intelligat materiam oportet, ad qua- lem , et per qualem , in qua , et quae non sit rei pars , sed rei subjectum propter receptivam faculta- tem , et quia sicut eidem loco diversa succedunt cor- pora, ita diversae formae eidem subjecto permanenti similiter. Cur autem locum ad esse materiam vel for- mam obliget Aristoteles , non satis indicat , postquam in suis cathegoriis locum quantitatis speciem decla- ravit , et postquam doctor iste negat (1) locum esse materiam vel formam, cum longe absit ab eo ut sit pars rei. Determinat tandem esse aliquid, quod neque materia, neque forma, neque compositum quid sit; sed ferme quid logicum, suo more , et nescio quale semi- mathematicum , ubi locum formam quandam astruit, quia, uti forma, terminus rei est: oblitus ejus rationis, quae militat contra seipsum Aristotelem , non minus bene quam contra Platonem. Quomodo enim acciden- talis formae rationem obtinet respectu ejus , cui non inest ut forma ? quomodo locus est locati forma, cum sit alius, nempe continentis corporis superficies ? quid item ad locatum confert, et quid locato erit, si corpo- ris contentiideo forma, quia corporis continentis su- perficies est ? (2) Si porro locus non terminus, sed anti- quiore et generaliore, physica et rationali magis signi- ficatione, spacium rei locatae aequale est, habet sane locus suum terminum in spacio, sicut et res, et cum
(1) II negat e ripetuto nel testo.
(2) Nel testo manca Tinterrogativo.
— 128 —
re ipsa, cujus locus est: conterminatum item, nusquam rei terminativum intelligitur.
ARTIC. XXXI.
Totum fluvium non dicimus esse locum , sed spa- cium ipsum potius in quo fluvius est. Neque sphaerae medium aut ultimum locus esse potest , sed spacium quod implet illa , et ideo quamvis corpori non sit ali- quid extra, erit nihilominus in loco.
RATIO.
Si locus sit spacium, inquit Aristoteles, infinita erunt ioca, translato enim aere et aqua, idem facerent partes omnes. At nobis non inconvenit , partes aquae esse in aqua, sicut in toto: in spacio autem sicut in loco quas sane finitas sive infinitas accipias , finita infinitaque illis debebuntur, quae repleant, spacia ? Sique velis u- num continuum corpus aliqua ratione indefinitum se- cundum partes accipere, non urgebo. Cum itaque tota aqua transfertur, et partes aquae consequenter transfe- runtur, non est necessarium quod locus transferatur : et consequenter loci sit locus : ut enim totum et partes transferuntur, ita totum atque partes locum mutant : dum tamen spacium, quod universi spacii pars est, im- mobile permaneat. Quamvis igitur partes non mutent situm in toto, locum tamen cum toto mutant, ubi in aliud spacium transmigrant. Aequivoce sane ad locum, qui est pars spacii universi, dicitur locus qualis est vas: quod cum aqua plenum , de loco in loco transferatur,
— 129 —
locus cum locato transferri dicitur , proprie autem non minus locatum quoddam est vas , quam aqua. Ex his patet ratio, quare non totum fluvium , vel aliusmodi quidpiam dicimus esse locum, sed spacium in quo flu- vius est. Non coelum est locus, nec coeli quiddam , sed spacium in quo coelum est. Non inquam medium in coelo et ultimum locus est , sed spacium id erit, quod medio et ultimo terminatur. Sic enim, non quaedam tantum corpora sunt in loco , et universum corpus , et corporis universi partes, in continuo sunt illocata, quia in loco illud sit, cui corpus aliquod est extra, conti- nens ipsum : sed quicquid corpus est, in loco est. Talis vere locus est, qui nihil rei est, qui neque major, neque minor: superficies vero continentis, aliquidalicujus cor- poris, quod continere dicetur, est ; quatenus item con- tinens contento major est certissime. Talis locus est pro- pter translationem , in translatione enim non tantum oportet esse terminum ad quem, quanto magis spacium quod deserat, per quod feratur, et in quo sistat : et ut motus sit in loco,longe magisincomparabiliter quaeritur spacium in quo quid movetur, quam intra quem termi- nus. Neque tantum per positionem superficiei corporis continentis, quantum perspacii positionemlocatumponi necesse est. Talem oportet esse locum immobilem. Ita enim superficies corporis continentis, sicut et contenti, cum proprio moveantur subjecto, oportet. Talem quo- que esse locum immediate adsistentem locato, cum semper inter duas superficies duorum corporum, ali- quid mediet oportet, ipsum vero est aliud loci genus, quod vacuum interjectum disterminansque dicimus.
17
- 130 —
ARTIC. XXXII.
Minime verum est, quod recta movetur magis mu- tare locum, quam quod circulo torqueatur.
RATIO.
Nihil sane mutat locum , si ad universale spacium , quod est universi corporis, quod circulo circa pro- prium centrum movetur, referatur. Idem totius corporis considerabo spacium , nec propterea non existimabo ipsum totum mutare locum, quia ubi circulus iste cir- ca centrum movetur, omnes singulaeque ejus partes locum mutant ; non minus quam si recta movean- tur, (A/B) quia quod est spacio A fit in spacio B , et quod in spacio B fit in spacio A. Putare autem quod tantummodo partes locum mutent, toto in eodem loco consistente , accidit iis , qui tantum per extrinsecam superficiem et extremum suae molis intelligunt haec esse in loco : quia uno inconvenienti dato, plura se- quuntur.
ARTIC. XXXIII. UBI DE V/.CUO.
Cur non idem vacuum, locum, spacium, plenumque dixerim: neque enim illis adstipulamur qui , ideo quia aer aliquid est, vacuum esse dicunt.
RATIO.
Vacuum spacium utpote in quo actu nihil sit , nos
— 131 -
non ponimus, sed spacium certe in quo modo unum , modo aliud corpus necessario contineatur , quodque primo ab aere repleri natum est. Est enim nobis ens infinitum, et nihil est, in quo aliquid non sit. Hinc no- bis definitur vacuum, spacium vel terminus, in quo sunt corpora; mmime vero, in quo nihil est. Cum vero vacuum, (1) locum dicimus sine corpore, ipsum non re sed ratione a corporibus sejungimus. Sicut cum dici- mus colorem pomi esse qualitatem illam visibilem in pomo, citra illud corporeum, tangibile, gustabile, odorabile, et quicquid aliud, colorem sine subjecto et concomitantibus accidentibus , non modo vere , sed etiam verum definimus, neque mentimur, atque (2) si dicamus, colorem pomi esse sine substantia subjecta, sapore, et caeteris. Dicentibus item vacuum esse spa- cium sine corpore, idest spacium illud continens citra corpus contentum, non accidit sane idem esse vocem, punctum, et vacuum, quia illa spacia non sunt, in qui- bus aliquod corpus esse possit.
Non potest sane Aristoteles negare, esse spacium unum idemque, in quo erat aqua, et modo est cubus: quod cum neque aer, neque cubus sit, quid erit? quo- modo definietur ? quomodo nominabitur ? quare va- cuum illud non dicetur? quod nisi esset, non haberet certe corpus ubi alterius corporis loco succedat, neque locum unde recedens, alteri cedat. Nihil enim illuc movetur, ubi aliquid aliud est, sed unde cessit aliquid aliud: quia cubus iniectus in aquam non est in spa-
(1) Questa virgola roanca nel testo e nel Gfrorer; e ci va.
(2) II Gfrorer corregge ae : ed e lo stesso.
— 132 -
cio in quo est, sed in quo erat aqua, et ubi nihil est : sed si quid aliud esset, ipsum esse non posset. Unde quidquid movetur, quanam movetur, nisi per vacuum, utpote per spacium, in quo nihil aliud est? neque eniin per vacuum moveri intelligimus, vel in vacuo esse, in quo nihil est neque movetur, ne ipsum quidem, quod illic movetur, ibique est. Ubi quoque densatio fit et rarefactio, oportet, non minus quam ubi translatio fit, partem parti cedere, et consequenter corpus cor- pore trudi, in eodem loco; id non est possibile, nisi sit spacium a corporibus distinctum, successive unum atque alterum recipiens. In spacio vero, in quo nihil esse videtur, aer certe est, inter aerem vero atque cor- pus sensibilius, nihil physice mediare dicimus, licet mathematice aliquid inter duas diversorum corporum superficies semper intelligere oporteat. Quod sane me- dium si nominare velis, non aliter certe poteris, quam alia ratione vacuum, locum, quod (1) non sit spatium, sed spatii terminus. Sitque revera, ubi nullum est cor- pus, non tamen spatium, sed spatii extremum, quod si vacuum appellare libet, vacuum corpora disterminans esse intelligatur, loci, spatii, locatique conterminum. Dicimus quoque, quod cum aqua migrat in aerem, majus subjecta materia spatium exigit, minus vero, cum in aquam transmutatur aer. Non propterea sequi- tur interdum alicubi vacuum esse sine corpore, natura enim ita providet, immo necessario naturaliterfit, (2) quod terra vel sole, nunc ad unum , nunc ad alterum
(1) II Gfrorer corregge : qut, non accorgendosi che il quod si ri- ferisce a medium.
(2) Iltestoha:s#.
— 133 —
tropicum accedente, in hisce semper sequalis transmu- tatio succedat. Neque enim obest, quod plus aeri^ fiat ex aqua (ut ex vasibus, quae ex mutatione humidi in spiritum perfringuntur, est manifestum), quia si hinc modica aqua migrat in multum aeris, multum aeris (1) alibi in modicam aquam mutatur, dum vitatur contra- riuma contrario.Ad id autemnon oportetcirculumvel motum rectum definire, undique enim aucta aqua vel aere, undique totum corpus majus minusve redditur. Non enim minus tardiusve crescit totus lacus, si illi e subterraneis emergat aqua, quam si defluat e monti- bus, vel e coelo pluat. Ex iis omnibus manifestum est tandem idem esse locum, spatium, plenum, vacuum, et quod non est aer vacuum ipsum, sed primurn, cui vacuum replere convenit. Dicitur plenum, quatenus habet molem cujus est susceptivum: vacuum, ut sine illa intelligitur : locus, ut continet.
ARTIC. xxxiv.
Vacuum est spatium, in quo tot corpora continen- tur. Ipsum est unum infinitum, cujus partes ibi tantum sine corpore esse intelligimus, ubi corpora corporibus continguntur (2) et alia moventur intra alia.
(1) II testo ha : modicum acris: il Gfrdrer ha corretto com'e nel testo, ed io accetto la sua correzione.
(2) II testo ha : contiguantur: il Gfrorer corregge continguantur; ma non c'e ne il verbo contiguo, ne il continguo. II Bruno avra fog- giato questo verbo per esprimere la contiguita, che delresto si espri- me bene col contingo.
— 134 —
RATIO.
Vacuum est, a quo corpora recipiuntur, et in quo corpora continentur: recipiuntur autem ab eo, dum eodem spatio semper immobili permanente, (quo nihil fixius esse potest,) aer vel aliud alii (1) in ipso cedit.Inte- rim igitur nihil per vacuum ferri intelligitur, quasi ante ibi nihil extiterit, quia aer est, ubi nullum aliud corpus sensibile apparet; qui sane aer ipse esset locus, ipseque esset vacuum, si non moveretur, si non cede- ret corporibus aliis eodem succedentibus in spatio. Porro quia ubi erat aer, ibi aliud est corpus, ubi una aeris pars extiterat, alia convincitur adesse, ideo non ipse est natura loci, spatii, vacui. Hic non est, quod se torqueat Aristoteles, quod, cum cubus tantam habet magnitudinem, quantum (2) habet vacuum, propterea eaedem sunt dimensiones cubi , atque vacui, potius quam aequales. Sicut enim differt corpus cubi ab ae- quali vacuo et loco, locatum videlicet a loco, ita dimen- siones corporis a dimensionibus spatii seu vacui diffe- rant oportet. Neque propterea sequitur, quod eadem ra- tione quotlibet dimensiones in eodem erunt loco: incon- venit enim simul duplices esse locatorum dimensiones; dimensiones autem locati atque loci simul, compositas- que quodammodo esse, prorsus est necessarium. Nus-
(1) II testo ha: alio.
(2) II Gfrorer corregge: quantam, mostrando di non intendere il senso, che e : il cubo ha tanta grandezza, quanto e il vacuo che occu- pa. II luogo di Aristotele , a cui allude il Bruno, dice appunto cosi:
'AXXa lujvxal 6xu6o? Ix£l ^ooutov \kifzQoq, oaov xaziyzi xo xevdv.
— 135 -
quam enim tantum corpus locabitur , nisi tantundem sit (quod ipsum capiat) dimensione spatium. Oportet igitur, o Aristoteles, locum facere corporibus, praeter cujusque molem, non enim aliter exceptio et collocatio fit, nisi in eodem spatio C (quod est quid aliud a duo- bus) in quo erat A, fiat B. Cum enim cubus transfer- tur, suas easdem secum habet dimensiones, ibidem iis, quae sunt spatii, perpetuo permanentibus, dum infinita in^eodem successive sibi corpora cedant.
artic. xxxv.
Non igitur ullus erit motus, si non sit vacuum, omne enim movetur aut e vacuo, aut ad vacuum, aut in (1) vacuo.
RATIO.
« Nulla necessitate (inquit Aristoteles, ) si motus est, vacuum esse oportet: tum quia (contra Melissum) potest alterari plenum, tum quia in motu secuudum locum corpora sibi cedant oportet. « Nos ad liaec concedimus et consentimus, non oportere esse spatium, quod motum faciat sine corpore, tale enim vacuum et natura respuit, etnos, ulla ratione non cogente, po- nere non debemus : sed vacuum esse potest, in quo sibi cedant, succedantque corpora, si spatium idem revera est, quod jam ab aere occupatum, ab aqua nunc occupetur, postmodumque ab alio aliquo possit occupari, ab hisce omnibus distinctuin consequenter.
(1) II testo ha : in ex: il Gfrorer pure.
— 136 —
Necesse est enim aliud quid vere esse a me et ab aere spatium, in quo aer mihi, et ego aeri vicissim ce- dimus.
Quod item inquit Aristoteles oportere motum esse in tempore, et ideo, ut motus sit, temporalem esse oportet, cui mire obstat vacuum, quia nulla est pro- portio velocitatis inter id, quod per plenum movetur, et quod per vacuum; istud sane nobis non obest, quia non tale ponimus vacuum, quale alicubi vel aliquan- diu immoretur sine contento aliquo corpore. Nihilomi- nus tarnen etsi illud sit, non tollit propterea motum temporalem. Non necessarium est moveri in instanti, quod movetur per vacuum. Oportet enim etiam spa- tium non esse indivisibile, neque corpus quod move- tur: ubi vero spatium est corpus divisibile, licet nulla sit ex parte medii resistentia, quid necesse est motum in instanti fieri ? Si enim ponatur quod ego per lineam AB moveri debeam a termino A ad terminum B, inter quos terminos neque aer neque aliud corpus interme- diet, nunquid non propter molem meam atque distantiae A B, quae est 50passuum, nihilominus mihi conficiendi erunt 50 passus, quam aere mediante ? Procul dubio, quamvis velocitatis differentia soleat accedere etiam a dividendo medio luto, aqua,vel aere, nihilominus ta- men aliae tarditatis velocitatisque rationes reliquuntur; oportet enim successive alternatimque passus exten- dere , et successive pars post partem recedat a ter- mino, moveatur per medium et attingat terminnm, et quodam ordine distantiae partes, etsi nihil contineant, pertranseat. Neque propterea accidit, ut aliquid per nihilum moveatur: vacuum enimnon estabsolute nihil,
— 137 -
sed nihil eorum, quae nioventur; est tamen verum spa- tium locus , et necessarium omnium receptaculum, quod non minus debet esse verum et necessarium Ari- stoteli, ut in eo sibi diversa cedant corpora, quam eidem materiae necessario verissimeque esse oportet, in eodem diversae recipiantur formac subjecto. Qua- tuor igitur nobis in genere sunt velocitatis tarditatis- quc rationes: aut quia medii ct spatii dimensio dii- fert (1), facilius enim atquc citius cedit aer, quam aqua : aut quia ipsum quod fertur , ditfert , quia velocius fertur, quod magis valet sibi locum aperi- re : aut differt terminus ad quem est motus sicut dif- fert terminus minus naturalis a magis naturali, et na- turalis a praeternaturali, ad quos majori vel minori sponte vel violentia feratur. In his omnibus, quod ad motuiu spectat, vacuum nihil conducere videtur, cui non motum vel quietem sed locum et continentiam tantum est administrare. Ut enim materia aequaliter se liabet ad omnium ibrmarum receptionem, ita spa- cium ad omnium locandorum continentiam indifferen- ter; quae (2) quidem propria natura hinc indeque hac illacque hucillucque versum definitemoveri contingat. Quatenus aliquid feratur per id, quod erat plenum, non fertur tamen per id, quod est plenum: et id, quod movetur in orbe, movetur sane in spatio, in quo nihil, quod vero movetur motu recto. opus est, ut aliud illi
(1) 11 Gfrorer aggiunge qui 1-e seguenti parole, che mancano nel testo, ch'io ho sotfocchio: « velocins enim transitur spatium modi- cum quam multum : aut quia, quod est in medio et ceclere debet, est differens ».
(2) II Gfrorer corregge : qua.
18
— 138 —
cedat. In iis itidem, quae pelluntur vohmtarie, et non cum ratione, (1) dicit Aristoteles virtutem acquiri a me- dio aere, vel alio, cum potius ab eo impediantur ; sed ipsum, quod fertur, innatam vel impressam habet vir- tutem, qua ad illam loci differentiam, ad quam pelli- tur, feratur, quae virtus impressa quandiu durat , tandiu pellit: ut ubi quis pilam sursum jaciat, illi le- vitati proportionale impressit; ad cujus certe lationis differentiam nihil facit medium, quamvis ad lationem simpliciter sit necessarium, quia, nisi sit spatium, per quod feratur, nulla latio esse potest. Non tamen ideo ejus est definire propter quid quod movebitur stabit alicubi.
Ex hoc igitur, quod vacuum nullam habet differen- tiam, non necesse est corpora in vacuo quiescere, ut videtur Aristoteli, sed per vacuum, vel a motu sibi naturaliter vel alia ratione indito non impediri, quia vacui non est, ut motum determinet, sed ut sit illud, in quo, vel per quod aliud quiescat, vel moveatur, vel ut natum est se habere, (2) per se ipsum , vel ad alia sese habeat. Immo tale naturaliter oportet esse spa- tium, quale cum nullam ad motum differentiam ha- beat, vel faciat, non magis faveat una, quam alia ra- tione motis: non magis iis, quae moventur, quam iis, quae quiescunt; et ideo spatium, per quod res naturali- ter moveantur, potius debet intelligi vacuumquam aer aliudve, quod resistat, vel cedere debeat. Sed decet
(1) II Gfrorer sopprime questa virgola e Y ei, ch' e a principio della frase, e legge : « non cum ratione dicit Aristoteles ». Ho ri- scontrato il testo di Aristotele, e la correzione e giusta.
(2) II Gfrorer sopprime questa virgola.
— 139 -
esse, in quo haec mutuo resistant, atque cedant. Va- cuum non tollit proportionalitatem motus, licet cnira tollatur ratio velocitatis, quae est ab obsistente, rema- net tamen ratio quae est a cliversitate terminorum, ut sursum et deorsum, ratio item, quae est a qualitate spatii, ea quoque, quae est a mole mobilis, ea tandem, quae est a virtute pellentis extrinseci vel intrinseci: medium igitur nec est, nec esse potest velocitatis tardi- tatisque ratio. Tandem qualecunque et quodcunque sit medium, per quod res ferantur, contra rationem vide- tur quod dicitur ab Aristotele, mobile a medio habere quod moveatur, cum per medium alia ascendant, alia descendant , et quaquaversum deferri videmus haec quidem et illa tunc nuncque tardius, illa vero et ista nunc tuncque velocius; in quibus, quamvis quod est in medio, (quod Aristoteli medium dicitur) aliquando magis, aliquando minus resistit, ut aqua impurior , magis quam purior, haecque magis quam aer, nun- quam tamen medium per sese habere vim, qua pellat, ostendi poterit.
ARTIC. xxxvi.
Vacui non solum continere, sed et disterminare est: et ideo ipsum locum sine corpore, vel spatium, in quo corpus est, esse dicimus, neque alia , quam levi qua- dam ratione, locum atque vacuum differre sentimus.
RATIO.
Vacuum certe etiam oportet esse, quod disterminet:
— 14 0 —
quod(l) enim tellurem ab aere discernit, ne sint conti- nuum, nunquid tellus ac telluris superficies? aerne an aeris superficies? Nonne disterminans aliud ab iis esse oportet? Ibi igitur ponimus vacuum sine corpore, nbi corpora corporibus contiguantur. Ibi vacuum non est sic mathematice spatiuminterjectum, quia est inter duo cor- pora necessario, et inter utriusque superficiempositum; si enim duo corpora sunt contigua, quae oppositis diver- sisve motibus moventur, vel quorum alterum movetur, alterum movet, vel alterum quiescit, non est quod communem habeant superficiem, sed inter utriusque proprias, aliquod spatium, vel spatii terminus esse de- bet, quod qualecunque sit, aliter, quam vacui nomine, inscribi non poterit, si neutrum esse potest extremo- rum: haud aliter quam, ubi unitas est a dualitate di- screta, intermedium aliquod sit opus est, quod neque unitas sit, neque dualitas, neque numerus; ut igitur va- cuum rationaliter est in numeris, atque mathematicis, ita realiter intelligatur in physicis disterminans. Non datur vacuum, (2) spatium, sed medium contiguorum corporum: si enim esset spatium, haberet extremum di- stinctum ab extremo duorum corporum; et forte opor- teret adhuc quaerere ininfinitum, quid mediet inter illa extrema, ubi vacuum est locus secundum aliam ratio- nem, quia est locus, qui continet, et est locus, qui terminat.
Vacuum vero spatium, in quo corpora continentur,
(1) II Gfrorer corregge : quid.
(2) Sopprimerei questa virgola, ch'e nel testo, e nel Gfrorer, per- che il Bruno qui parla clello spazio vuoto, una volta come intervallo, un'altra come contenente; come si scorge dal perioclo seguente.
- 141 —
est unum infinitum, cujus partes alicubi sine corpore esse intelligantur, nempe ubi corpora corporibus sunt contigua, ut unum continuum facere non videantur; ita tamen nocesse est, inter vere continentem, sphae- ramque contentam, aliquid extet interniedium. Hinc igitur quanivis vacuum in universo sit unum conti- nuum, propter corporum distinctionem habeat, quod in insitum et comprehendens distinguatur; quemadmo- dum quamvis ima continua lux, quae in aquaetinaere est, eam tamen, quae in aqua est, ab ea, quae in aere est, dicimus terminari, tanquam a corpore, et a quo* dam inter utrumque corpus medio, tanquamab extre- mo. Hinc certe continentiae dimensionum specifica di- versitas non obsistit, quia, ut in alio articulo dictum est, dimensiones vacui ad corporis dimensiones collo- candas non sunt incompossibiles, sed sunt adeo neces- sariae, ut nullae aliae sine aliis esse possint, quae si- cut dimensiones spatii minores corpus minus, majores corpus majus recipiunt , ita et nullae nullum. Mitto, quod non solum dimensiones vacui ( quod neque sub- stantia est, neque accidens, si peripatetice significent liaec nomina) concurrunt cum corporis dimensioni- bus, quod est substantia quaedam; (1) et cum dimen- sionibus lucis, vel coloris alicujus, quae dimensiones corporis diaphani adaequant, licet dimensiones illas non luci, sed corpori illuminato proprias dicendo per- sisterent Peripatetici: sed nosinterim non urgebimus.
(1) U Gfrorer aggiunge qui un scd.
14^
ARTIC. XXXVII.
Vacuum tum separatum quid a corporibus, tum ipsis imbibitum, tum unum continuum clicere non for- midamus: id enim necesse est.
RATIO.
Non ita vacuum corporibus insitum dicimus, ut ex pleno et vacuo corpora componantur, (quamvis forte bene dictum sit apud eos, qui vacui nomen pro aere usurpant) sed quia, cum omne corpus collocari opor- teat, et spatii dimensiones, quae ipsum excipiant, ex- quirat, oportet ut spatii dimensiones cum corporis di- mensionibus sibi ita respondeant, et se invicem adae- quent, ut harum continuitas cum illarum continuitate quasi correlative mutuo se ponant. Vacuum igitur li- cet physice vere realiterque sit separatum, tamen a corporibus non est, sed ratione dictitante concipitur. Concipitur autem per analogiam corporum eodem in spatio succedentium. Sic materia Aristoteli logice con- cipitur, logice tamen ipsa quid est non intelligitur sine forma ulla, per cujus analogiam cognoscitur.
Intelligitur ergo vacuum a corporibus separatum, vel quatenus naturam refert a corporibus distinctam. vel quatenus ipsis adeorum distinctionem interjicitur. Corporibus item dicitur insertum, imbibitum, insitum, ob dimensionum ejus cum illorum dimensionibus con- cursum. Continuum tandem unum infinitum dicitur, quatenus, citra habitudinem ad particularia, unum est
— 143 -
omnia recipiens, continens, terminans, comprehendens, aliud ab universo, a particularium mole, etparticula- rium terminus, diversas suscipiens denominationos.
Quod tandem ad totam hanc materiam spectat, occu- lere nihil visus est super hoc negotio Simplicius Pe- ripateticus, magis quam suus princeps, qui post expli- catam Aristotelis intentionem, melius , tandem defi- niens, inquit:» vacuumquidem per se spatium et cor- porum quoddam receptamhmi, quod etiam habet ap- titudinem ob diversas ipsorum differentias, forte non- durn ex dictis sublatum est. Etenim in raris et densis oportet esse quendam locum et intervallum , aliud a corporibus, qtcod quidem comprehendit rarum. Non enim a corpore proximo fit, sed in ipso intervallo, a quo corpus proximum imjndsum. vel densum excessit. Videtur etiam Plato vacuum revera, et omne corpore privatum intervallum confutare, nam vacuumhoc actu, quod evertat coniinuationem, et consensum universi intercidat, prorsus non est, neque quicquam confert, ut sit.
UBI DE TEMPORE
AUTIC. XXXVIII.
Tempus, quod est mensura motus, non est in coelo, sed inastris, et primus ille motus, quem concipimus, non est alibi, quam in terra subjective.
RATIO.
Si tempus ponatur nobis, ut Aristoteli,mensura mo-
- 144 —
tus, non propterea ponetur in coelo, cujus non est subjective motus ille, quo omnia tempora et motus metiri dicuntur, sed certe in astro; si quippe motus ille, quo omnia velocissimo raptu circa terram exa- gitari videntur, in terra subjective re vera comperia- tur, tot sane erunt in universo tempora, quot sunt et astra. Neque enim potest esse tale unum in univer- so, ut omnium motuum mensura existat: quandoqui- dem si nos essemus in alioastro,apertissime constaret brevissimum motum omnium esse alium ab isto, si- cut in luna constat alium esse motum diurnum, ubi octo et viginti dierum spatio in sua superficie re- cipit, quod hoc astrum, tellus, spatio viginti quatuor horarum. Proinde cum tempus ut quid fluens ima- ginetur, oportet ipsum continue regulatissimeque fluens intelligere: at quinam motus iste diurnus il- lius potest esse mensura, quando motus super linea aequinoctiali non sit diurnus neque aequalis? si non aequaliter per regulatos duos alios motus exorbitet, quorum alter dicitur octavae, alter nonae spbaerae dicitur proprius, unde circuitus ille tum regularitei tum et irregulate producatur ? At in motu illo quas duas partes aequales accipies ? ubi duos fingeres mo- tus (1) proportionales? An si provideas dividendo hanc mensuram unam, motum unum , et distinguendo in duobus circulis , meridiano videlicet et aequinoctiali. aliquid promovebis , ut tandem certa lex partium unius vel alterius circuli habeatur }
Porro revera omnes circuli , qui videntur ej ve-
(1) 11 testo ha: motur.
-
— 145 —
rificantur in coelo per nostros astronomos, non sunt nisi usurpato nomine circuli, neque fideliter per cir- culi canones judicari possunt. Regula igitur motus diurni, sive a sole capitur solo, sive a terrae tantum motu, sive ab utroque, sive ab liis, sive ab aliis cir- cuitibus, nulla cst prorsus, neque esse potest geome- trica: si quippe regulariter dividere lineam belicam non est possibile, et motus supra ea aequalis omnino et exacte ad rationem, non est naturalis: quonam igi- tur pacto se commetiri poterunt motus atque tempus? ubi enim est ista temporalis mensura ? ubi est illud sibi aequum, quod aliorum aequalitatem et inaequali- tatem judicet ? Quia primus motus Aristoteli habeba- tur omnium regulatissimus , utpote cui motus octa- vae sphaerae hic singularis esset primus, ideo ex ipso capta est ratio temporis et mensurae durationis om- nium: at quid nunc diceret, si alios motus comperi- ret, diurnique motus mensuram millegeminis irregu- latisque commotionibus turbari videret ? Jam vides, ad quot et quanta errata unius rei ignorantia atque praesumtio hominem istum adegerit! Ecce quomodo cadunt sex illae rationes, quibus motus coeli tempus asserebatur, tanquam per ipsum 1 mensuretur dura- tio successiva, 2 quia sit maxime famosus, 3 quia sit omnibus communis, 4 quia sit invariabilis, 5 quia sit primus omnium, 0 quia sit minimus, utpote velocis- simus. Postquam de ratione mensurae est 1 ut agno- scatur per ipsam (1) alterum quantum est, 2 ut sit unius generis cum mensurato aut simpliciter aut per
(1) II testo ha : tpsa.
19
— 146 -
easdem conditiones, (1) alterum, vel utrumque habeat longitudinem, vel successionem , vel intensionem; 3 ut sit nota, immo notior, utpote per quam alia inno- tescant; 4 ut perstet eadem , ne deceptionem causet in judicio; 5 ut sit minima , ut nihil sit, quod hanc mensuram subterfugiat, minima autem non simpliciter, sed secundum sensum.
artic. xxxix.
Potius motus est mensura temporis, quam tempus mensura motus: verius enim per motum novimus du- rationem, quam e contra: quamvis enim haec mutuo se mensurari contingat , nunquam quoddam tempus mensura motus erit , ni prius quidam motus mensura temporis extiterit.
RATIO.
Cum tempus sit duratio quaedam, quae quidem li- cet absolute mente capi possit et deiiniri, tamen a re- bus absoluta non invenitur , quia relative ad durans et durantis dicitur. Sicut igitur locus unus, infinitum unum, infinitum spatium commune pro universo infi- nito esse oportet, ita unum tempus commune, una du- ratio, nec finem neque principium ullum recognoscens. Et veluti sub uno infinito spatio, continuo, communi infinita particularium loca, propriaque spatia intelli- guntur, quae singulis quibusque quadrant: ita sub com-
(1) Nel testo manca la virgola: nel Gfrorer pure.
— 147 -
muni ima onmium duratione, diversis diversae dura- tiones atque tempora appropriantur. Differunt autem duratio atque spatium, quia undique, in generali, et particulari, spatium immobile manens, tempus vero velocissime fluens intelligitur in iis, quao citissime moventur, tardius in iis, quae aegrius mutantur, mini- me in iis , quae nullam suscipiunt alterationem, si quae horum sub tempore licet collocare , ea quidem ratione, qua non eorum, quae moventur modo, sed et omnium, quae sunt et consequenter durare intelligun- tur, tempus dicimus; dum tamen sicut locum univer- salem, immensum spatium, ita et tempus universale aeternitatem dicimus. Sub una igitur duratione alia di- cuntur aeterna, alia simpliciter temporalia, et horum alia maioris, alia minoris aetatis, et in his accidit menti accipere tempus,tum ut mensuram tum ut mensuratum; dumvicissim tum quantitatem durationis per motum, tum motus quantitatem per durationem inquirimus: in- terim tamen nunquam tempus est mensura motus, nisi ipsum prius ut motus (1) definitum capiatur. Immo semper tempus alicujus revolutionis quantitas est, et propterea magis, atque per se, motus est temporis mensura, minus autem, atque per accidens, tempus est mensura motus: ita tandem,ut verius dicamus non mo- fcum (2)per motum, quam motum metiri per tempus; dum postquam motus quandam durationem pro men- sura accepimus, per ipsum alias motus durationes exa- minamus. Ex quo constat, nos certe cognoseere de tempore per motum potius, quam de motu per tempus.
(1) II Gfrorer corregge motu.
(2) Cosi ha il testo ed il Gfrorer: io leggerei: tempus per motum.
- 148 —
Et certe, ubi videt Aristoteles exemplo eorum septem, qui Sardibus (1) apud heroas dormierunt, quod nulla est perceptio temporis, ob id quia nulla est perceptio motus, debebat poteratve concludere, motum esse tem- poris mensuram, potius quam tempus motus.
ARTIC. XL.
Nibilominus tempus esse dicimus, si omnia quieve- rint. Propterea non tempus sed temporis cognitionem motui alligare debuit Aristoteles.
RATIO.
Certe si motus non esset et mutatio, nihil tempora- le diceretur, idem unumque esset omnium tempus, una eademque duratio, quae aeternitas dicitur: immo tem- pus quod est cujusque rei aetas, (2) nullum esset. Esse igitur temporisjuxta suas speciespendeta motu.
Jam si accidat omnia quiescere, accidetne propte- rea haec non durare ? immo durant, una eademque omnia duratione durant. Sed nullo existente motu, nulla durationis ejus erit mensura. Erit igitur motus mensura temporis, seu durationis omnino in iis, quae certam definitamque durationem admittunt, sed revera magnaex parte id olfecit Aristoteles, cui cum placuit accipere tempus mensuram motus, tempus motum diur-
(1) II testo ha: Sardis: il Gfrorer corregge Sardibus : il Bruno par che abbia voluto conservare la forma greca del testo aristote- lico, che dice: sv SapooT.
(2) II testo ha: aeta.
— 149 —
num esse voluit, et ideo non accepit durationis speciem absolute, sed secundum esse ad quandam motiis spe- ciem contractum. Si nusquam igitur fuisset motus, di- versae non essent durationis species, sed una, et sine nomine (quod a differentia originem habet) aeternitas. * Sed siponantur omnia quiescere, curnumerus tempo- ris a numero motusahsolvi nequeat, ego non satis vi- dere possum, nisi pro principio haheam ut temporis si- gniflcatio omnino legi illius peripateticae definitionis coarctata sit, potius quam (ut fieri dehet) temporis ra- tio tum absolute tum respective capiatur, ut tum uno tum alio modo sit; ex iis autemmodistempus non mo- do ut motum numerans, atque mensurans, sed ut per motum mensuratum numeratumque capiatur. Quod autem ad quietem attinet, et hanc per motum men- surari dicimus atque tempus; quod si omnia quie- verint, non propterea desinet tempus esse durationis mensura, quia una erit omnium duratio, una quies. Unde sicut rehus motis, unius motum per alterius mo- tumjudicamus, ita tunc unius quietem per omnium quietem, et omnium quietem per unius quietem (nisi inaequalitatem de ratione temporis esse velis atque mensurae,) tempus judicahit: quandoquidem mensura duplex est, alia, quae sumitur a parte respectu to- tius, ut cum dies mensuratur per horam, alia quae sumitar a toto ad totum, et haec duplex est: adae- quata videlicet, ut uhi toto pondere B quod est quin- que lihrarum, ponderamus ponderahile C totidem li- brarum, vel cum ulna ligni mensuramus ulnam pan- ni ; et proportionalis, ut cum gradu coelesti gradum terrae illi correspondentem mensuramus.
— 150 —
Haec omnia ita definita de tempore, ubi ipsum non durationis speciem , sed ipsam durationem credimus ; unde tempus perpetuum aeternitas est, finitum aetas est, secundum species innumerabiles. Si cui vero libeat, tempus pro mobilium duratione usurpare, non infitia- bimur, dummodo interim, hoc habito pro principio, non impediatur a contemplatione plurium, quae modo aliasquetetigimus etdeterminavimus. Quam bene etiam temporis cognitio motui alligata sit, et quam feliciter, inde constare potest; hic enim sufficit nobis, mon- strasse locum: quia tempus, quod aequalis et ca- tholica mensura motus est, non potest aliter percipi, fingive, quam per motuim sive naturaliter a circui- tione solis, vel lunae, vel alterius astri, sive artificia- liter a fluxu aquae , vel pulveris , vel conversione punctorum, de quibus nullum non sensibiliter ab alio et a se ipso varium non concipimus. Et pro satis comperto habemus, nusquam motus quantitati et fi-j gurae geometrice aequali, physice aequalem motum, molem, atque figuram respondere.
CIRCA QUINTUM LIBRUM.
ARTIC. XLI.
Quidquid in quinto libro , ubi de divisione motus in species, de motus unitate atque pluralitate, de motuum atque quietum contrarietate habetur, post- praedicamentale, logicumque est, minime quidem phy- sicum.
— 151 —
RATIO.
Quis considerationes illas, quibus totus quintus li- ber physici auditus expenditur, logicas esse ignorat, praeter eum qui inter naturales et rationales consi- derationes distinguere nequeat ? Talia quoque logica sunt ratiocinia, qualia, quid ad physicam conferre possint, vel boni addere comtemplationem, nihil certe video: judicaremque prorsus haec futilia , siquidem meum hoc negotium otio indignius esse judicarem, deque ingeniis, quibus talia sunt curae, curandum non censebo.
CIRCA SEXTUM LIBRUM.
ARTIC. XLII.
Nunquam physico propositio vera est, continuum (quodcunqne sit illud) ex indivisibilibus non compo- ni; sicut et quod indivisibile moveri nequeat. (vi- de 32, 86.)
RATIO.
Priusquam Aristoteles supponeret, continuum in infinitum esse divisibile, dividique in semper divisi- bilia, indicare debuisset, quomodo totum universum aequaliter sit divisibile cum terra ista, et totus iste globus cum hoc pomo , quomodo haec , licet finita sint iuaequalia, per divisionem in infinitum sunt ae- qualia. Sive enim aequales, sive proportionales par-
— 152 —
tes intelligas, in quas fiat divisio, semper ei quod est acceptum de majori in infinitum divisibili, aequale ac- cipi poterit de in infinitum divisibili minori: quia par- tes quas semel accepisti a majori majores, acceptis ite- rum atque iterum a minori mole minoribus, (1) adae- quabuntur necessario. Quod si ita, cur non utrum- que est actu aequale totum? Quomodo non omnia continua aequalia non sunt, si ad aequales tandem constituendas magnitudines, per proportionales saltem partes devenire possunt ? cur non aequale actu est in utroque, puta in magno et parvo, si ita intinitae partes elici possunt ex uno ut ex alio? quomodo aequalia sunt in potentia, actu vero inaequalia ? cur aequalis ista potentia aequale aliquid , in quo fun- detur, quodque aequalem constituat actum, non co- gnoscit? quomodo finita inaequalia sunt, infinita ae- qualia? Dicis aequalia in potentia: at quis est actus hujus potentiae? dicis nullum: at quaenam est baec potentia, cujus nullus est actus? Dicis boc ferre po- tentiam mathematicam, minime vero physicam: at cur in infinitum divisibile accipis (2) quantum physicum in physicis, cum nusquam natura neque natu^alis ratio in infinitum dividendo progrediantur, sed in quibus- dam minutis sistat oportet? Mitto quod neque mathe-
(1) II Gfrorer divide con una virgola cosi : mole, minoribus: mo- strando di non intendere il senso. Io ho trasposto la virgola dopo mi- noribus: il testo non lia ne la virgola del Gfrorer, ne la mia. II senso parmi poi questo. Nella divisione le parti maggiori, prese una volta sola da una massa piu grande, si agguagliano alle minori, prese piu volte da una massa piii piccola.
(2) II Gfrorer frappone qui una virgola che non e nel testo, senza accorgersi che quantum sta per quantita, ed e oggetto di accij)is.
153 —
matici accipiunt infinitam sempliciter lineam, cujus
nullus usus esse potest, sed secundum quid infinitam
accipiunt, quia illis infinitum est quantumcunque, et
quod non definitae sumitur quantitatis, quatenus illis
post acceptum semper amplius acciperc liceat. Quo-
nodo, cum linea A B duplo major sit linea B D, per
lplum in infinitum divisibilis non erit? si in puncto C
it illi aequalis, et aequaliter in infinitum divisibilis ?
C
A — B
B D
Ibi sidivisibilitas est duplex, quia lineae magnitudo est duplex, cur infinitas partium non erit duplex, et consequenter infinitum, quodest in linea A, sit duplum ad infinitum quod est in linea B, et infinitum in B (sive in potentia sit, sive in actu, nihil differt) sit me- dietas infiniti in A? Quomodo unum infinitum est ma- jus alio in potentia vel in actu? an infinitae partes unius sunt majores infinitis partibus alterius? Atqui (ut diximus) cum liceat quotcunque accipere partes a minori, tot certe tandem licebit accipere et duplicare, ut semper partes majorcs adaequare possint. Partes enim lineae A B bis divisae in partes aequales, sunt aequales partibus lineae B D semel divisae et in infini- ta et infinities divisibilis (1). Non differt si toties vel quoties fiat divisio. Porro licet aequaliter utrumque sit divisibiie, quia in infinito non est majus vel mi- nus, et infiniti digiti non sunt minus, quam sunt in- finitae parasangae: stabit tamen semper verum, quod
(1) II testo ha : divisibili.
20
— 154 -
duplo sunt plures partes aequales in linea A, quam in linea B ; unde an in plura divisibilis sit illa, quam ista linea, et duplo majorem obtineat potentiam, vide- rint aliL Tandem cur non judicat Aristoteles, quod cum linea divisibilis sit in semper divisibilia in infinitum, et consequenter in infinito sint infinita adhuc in infi- nitum divisibilia, propterea illi non remanere locum, quare in primo pbysicorum tam strenue urgeat ad- versus Anaxagoram^ ut ex cujus sententia consequa- tur, in infinito esse infinita infinities ?
Cur non et infinities (1) ultra infinities infinita pro- grediemur, ubi in infinifca infinities plura divisibilis est superficies, quam linea, et corpus infinities in infinita plura, quam superficies ? Aliud sane est magnitudo mathematice , aliud magnitudo physice sumpta. Est autem naturae dividenti terminus indivisibile quod- dam, quod videlicet in plura alia non dividitur, cum in ipsum facta fuerit divisio; quod etiamsi ratio et mathesis citra praxin (2) omnem et usum ad vanam tan- tum contemplationem velit infinite divisibile adsume- re, faciat ad arbitrium. Facit certe natura divisionem, per quam consentaneum est ad illas ultimo minimas partes devenire , ad quas nullum artificium instru- mento aliquo propius accedere possit; ultra quam, cum nullus actus naturae neque alterius causae pro- grediatur, quid rationis est , quod tam subtiliter et egregie non physicorum more sed mathematicorum ludat ingenium ? Ex minimis illis corporibus omne corpus componitur , corpus inquam sensibile , quod
(1) II testo ripete infinities due volte.
(2) II testo ha: paxim.
— 155 —
in riiinima illa cuni fuerit resolutum, nullam certe retinere potest compositi speciem ; illa enim prima sunt, ex quibus omnia conflantur corpora, et quae propriissima fiunt omnium corporaliter subsistentium materia. In eas partes resolutum os, nullain ossis habet formam: caro nullam carnis: lapidis nullam speciem lapis , in iis os , lapis et caro non differunt, sed ex iis diversimode compositis, compactis et or- dinatis, caro, lapis , os et caetera fiunt diversa. Ex liorum duobus compositum in horum duo est divi- sibile, ex horum quatuor compactum in quatuor ho- rum est divisibile. Et ita necessarium est, ut indi- viduum additum individuo faciat majus, quia indi- vidua corpora physica sunt, non vanae mathemati- corum species.
ARTIC. XLIII.
Minime omnium fcempus a motu continuitatem ha- bere dixerim, vel a magnitudine, quoadusque id me- lius probaverit Aristoteles; nusquam vero illud ipsi (1) concesserim, quod ait esse manifestum, et magnitu- dinem a tempore continuitatem obtinere, quia ma- gnitudinis et temporis eaedem sint divisiones. (vide 17. 37.)
RATIO.
Si cessante motu non desinit labi tempus, cur ab illo continuitatem habebit ? cum tempus mensuret
(1) II testo Iia : sibi.
— 156 —
omnem motum, nulli certe motui alligabitur. Immo dum nullus motus comperiatur , nec probetur continuus re- gulariter, non tamen propterea durationem ipsam, tem- pusve ipsum irregulariter continuum dicemus. Si item omnia ad hoc spatium quiescere intelligantur, non propterea illa hora non differet a semisse, et a puncto, essetve momentum. Si rite deflniatur tempus, videbi- tur per se illi continuitatem convenire , quia per se quantum continuum est; quod autem mensuret motum et mensuretur a motu, mensuret magnitudinem et a magnitudine mensuretur, accidit illi, adventitium illi quoddam est, et extraneum. Jam quomodo ratio ejus quod habet per se, quodammodo pendeat ab eo, quod respicit per accidens, ego non satis video.
ARTIC. XLIV.
Licet tempus et magnitudinem infinita concesserim atque ponam: non tamen ideo isthaec eodem pacto in magnitudine,atque tempore dixerim reperiri. (vide 81.)
RATIO.
Quomodo item infinitas eodem pacto sit in tempore et magnitudine, non capio, nisi quia utrumque conti- nuum quoddam est, et utrumque mihi (non Aristoteli) immensum; an propter illam mathematicam in infini- tum divisibilitatem ? Porro tempus Aristoteli esse de- bet divisibile in infinitas partes aequales, quia aeter- num est^ magnitudo autem, quae convexo coeli termi- natur, divisibilis est in illas proportionales et imagi-
— 157 -
narias. Tempus inquam physice, realiter et vere est ihfinitum, magnitudo autem geometrice etyarie. Tem- pori item infinitas est in praxi, quia semper partem ultra partem licet accipere, magnitudini vero est in phantasia infiniti continui in semper divisibilia divi- sihilis.
CIRCA SEPTIMUM LIBRUM
ARTIC. XLV.
Ex suis principiis (velit nolit) fateri dehet Aristote- les, motum circularem motui recto comparalbilem esse, cum alicuhi tetragonismi possibilitatem supponat et asserat.
RATIO.
Motus sane circularis recto comparabilis cst, si li- neam rectam comparare circulari possibilewest ; sique temporis continuitas, motus corporisque mohilis conti- nuitatem consequitur, cur non proportio erit inter velo- citatem et tarditatem in motu per duas lineae species regulares ? Sed de iis quac sunt circa geometrici tetra- gonismi possibilitatem, partim ubi de somnii interpre- tatione discussimus, partim aliis in locis definiemus.
CIRCA OCTAVUM LIBRUM, UBI DE PRIMO MOTU ET MOTORE.
ARTIC. XLVI.
Quod dicit Aristoteles lationem caeteris motibus es- se priorem, non probatur nobis.
— 158
RATIO.
Cur latio caeteris motibus prior erit,si ita se habent mobile atque motus , ut nihil moveri incipiat , post- quam non movebatur, nisi certe novam aliquam dispo- sitionem acquisiverit, quo illuc hinc deferri incipiat. Mitto quod, mundo existente aeterno, non potest prius naturaliter esse coeli motus, quam alteratio eorum, quae a coeli motu gubernantur. Nullum quippe, ita opi- nantibus et aliis, instans esse potest, in quo non conti- nua rerum mutatio perseveret. Quod si ad non prius tempore vel duratione, sed ad prius natura recurrat Aristotelis mentio, nos quoque, priusquam aliquid mo- veatur localiter , novam natura praecedentem disposi- tionem, vel ab extrinseco efficiente seu movente, vel ab aliqua intrinsecus in subjecto mobili innovatione imbuisse oportere asseveravimus. Cur enim nunc mo- veri incipit, cum prius non moveretur, si alia novitas aliqua non illud adalterat?
ARTIC. XLVII.
Necessarium est lationis continuitatem alius motus continuitatem consequi : cur igitur dixit praeter latio- nem alium motum non esse continuum? (vide 61. 73.) Nos vero ideo continuam dicimus lationem, ut alii mo- tus per eam continuentur.
- 159
UATlO.
Ideo sane est motus, ut generatio, seu alterationum vicissitudo compleatur; minime autein ea ratione ge- neratio alteratioque est, ut localis motus consequatur. Ideo est motus, ut ea, quae sunt composita, serventur; et omnino motus omnis ab indigentia aliqua derivatur. Quod enim omnicompos est, nulloque indiget, ut illi addatur accedatque, non est quod moveatur. Tale au- tem de corporibus subsistentibus, viventibusque nul- lum est. Si igitur nunquam frustra coeleste corpus movetur, nimirummotus ejus continuitatem continui- tas alia perpetuo concomitatur. Porro consideravit Aristoteles in particularibus quibusdam, quae moven- tur ad novam generationem, ex quibus cum genitum fuerit quippiam, quiescunt; quae ad quantitatem mo- ventur, ubi adaucta imminutaque fuerint, non ultra progrediuntur; at ex talibus non debebal nequepoteral illud inferre universale, quo assereret unam solamque lationem de motus speciebus esse continuam. Astra enim omnia, ut tellus et luna, quaepraecipua mundana sunt corpora, ne instans quidem praetereunt, in quo non etiam alterentur; similiteret particularia, quae in ipsis reperiuntur, subjecta , in quibus non est quod unam, certamque motionis, alterationisve speciem spe- ctes, sed communiter alterationem et mutationem. Ubi vero universalis propositio formanda est , non respi- cere debemus ad hoc compositum divisibile seu disso- lubile, ad hoc individuum,sed ad ipsam subjectamphy- sicamque materiam , quae nihilominus continuo sub
— 160 —
alteratione fluctuat, quam globus universalis variis la- tionis differentiis agitetur. Licet enim in quibusdam quaedam alterationes lateant, quae in aliis evidentius sese promunt, non tamen inde abesse intelliguntur; li- cet etiam secundum quasdam species intendi remitti- que, incipere et desinere videantur, in alterationis ta- men genere, non minus continenter suum cursum pe- ragunt, quam coelum vel globi coelestes^ in quibus Ari- stoteli motus ille continuus regulariter reperitur, per- severatque. In caeteris enim, licet continuus, irregula- ris tamen, trepidansque et quodam modo non continuus consequenter habetur motus, quia quod augetur, cale- flt, decrescit, discit, etc, non ita temporibus aequalibus, aequalem magnitudinem, calorem, mensuram et do- ctrinam recipit; sicut quae in circuium moventur, aequales aequalibus temporibus arcus in suo circulo describunt. Sed an talis aequalis arcuum descriptio, an geometricus iste circulus, seu geometrice regula- ris latio reperiatur, superfluum est amplius ambigere: multoties enim attenclimus, non mathematicam sed physicam regularitatem spectandam in rebus esse, ad quam regularitatem non magis referre licet unam , quam caeteras universas motionis species , quae ita mutuo se concomitantur, ut mutuo invicem concau- sare videantur.
ARTIC. XLVIIl.
Est sane primus niotor, id est praecipuus, unusque universalis, a quo , et per quem omnia moventur, vegetant, vivunt : in ordine autem aethereorum cor- porum nullus motor aliqua ratione primus invenitur.
- 161 —
RATIO,
Motus diurnus Aristoteli vulgoque philosophorum primus motus est, cui consequenter secundus, tertius, et deinceps sunt caeteri a Saturni usque ad lunarem sphaeram computati. Aliis ultra motum diurnum in fixis, vel supra fixas alios motus intuentibus, secun- dus, vel tertius, et ultra, (1) motus est a sphaera fixa- rum. Jam qui erit hic primus motus , si ille aliique, qui generaliter in universo, quasi continuo uno circa terram devoluto, reperiuntur apparere, in terra ipsa vere esse subjective convincentur ? dum primo ad diei noctisque vices circa proprium centrum ad so- lis gemino convertitur adspectum hemisphaerio; secun- do ad annuas tempestates variandas, circa solis regio- nem intra certos hinc inde positos polos; tertio ad sui ipsius renovationem, velutique renascentiam, ali- bi, aliosque mundi cardines designat, qua certis di- stributa seculis, non autem perpetuo, quaedam ejus membra frigore torpeant, alia vero calore exaestuent, alia superfluentibus undis subjaceant, subque vortici- bus contineant praeruptos anfractus, quaedam conti- nuis aeris apertioris tempestatibus exponantur, nunc has, nunc vero illas proprii corporis partes justa qua- dam vicissitudinum distributione torridae Zonae sub- jacentes , aequinoctialis lineae cingulo praecingit, et caetera, quae istud consequuntur, ad tropicos atque po- los accidentia (2) in aliis subinde conceptis in propria
(1) Questa virgola manca nel testo, e nel Grfrorer.
(2) II G-frorer corregge : accedentia.
21
— 162 —
superficie lineis atque punctis. Dunique interim pariter caetera ad solem nobis affinia moventur astra, quinam erunt orbes horum deferentes (1)? qui motus primi ? qui- nam secundi ? Si motus ille, qui videtur universi, soli globo sit proprius, qui erit extrinsecus ille motus gene- ralis extra omnia, cujus phantasiae pareat (2) motus iste unicus et individuus, qui in hoc parvo, solo singu- larique globo convincitur ?(3) Quod discrimen est, si vel omnia circa parvam cymbam temere moveantur, fere instantaneo, rapidissimo et dispergente motu, vel fru- galiter haec suum cursum peragens caeteris manenti- bus moveatur et convertatur ? si inquam vel unus tan- tum motus naturalis possibilisque sit intraalia, velim- possibilis infinitorum circa unum. An non (4) igitur hic, qui nobis videtur primus et universalis, aliis idem nul- lus est, sed ex uniuscujusque proprio astro alii atque alii per innumerum mundorum seu stellarum nume- rum appareant ? (5) dum vel ipsi orbes circa proprium centrum, ut tellus haec, convertantur, vel circa aliud conversis medium, diurnae lucis atque tenebrarum vi- ces commutentur, ut aperte in luna apparet ob eam causam, quia nobis finitimum est astrum. Nullus ergo primus motus est generalitate quadam, si astris omni- bus a propria anima propriis motibus moveri conve- niat. Nusquam primus est motus, tempore caeteros ,
(1) II testo ed il Gfrorer hanno : deserentes.
(2) II testo ha: cuius phantasiam pariat : ho accettata la corre- zione del Gfrorer, che parmi piu appropriata.
(3) Nel testo manca 1'interrogativo.
(4) II testo ha : an : il Gfrorer corregge : an non.
(5) L'interrogativo manca nel testo, e nel Gfrorer.
— 163 -
vel natura antecedens, localis, (1) si ex astris tempore prius non reperiatur unum, neque natura patitur ignea astra sine aqueis , neque aquea sine igneis, neque spa- tium inane. Si ergo ex corporibus nullum est primum, neque motus ullius neque motor ullus erit (2): quan- doquidem cujusque mobilis motor propria anima est.
ARTIC. XLIX.
Plus quam puerilis naenia est primum motorem, tan- quam in praecipua sede, in circumferentia mundi col- locare. Secl quod Aristoteli et vulgo primusmotor - tamque dissitum ab iisdem cernitur, a nobis extra ter- rae circumferentiam non reperitur, sed in medio ter- rae principaliter procul dubio residet.
RATIO.
Jam si ita se habeant, quae proxime supra dicta sunt de primo motu, quis est ei in mundi circumfe- rentia locus? Nulla enim ratio estpro ultima circum- ferentia, nullus terminus, nullus finis aeris immensi, neque habet totum hoc aethereum ejusve pars , ut circa terram vertatur, neque prorsus talis ullus coeli motus esse potest: sed ipsum est in quo corpora mun- dana suos percurrunt circuitus, quorum quidam nobis sunt sensibiliores, quidam parum sensibiles, insensibiles
(1) II testo ed il Gfrbrer hanno: antecedens locales, che direbbe il contrario di quel che Bruno sostiene.
(2) Qui, per chiarire il senso, aggiungerei : prinius : come fa il Gfrorer.
— 164 —
alii. At esto : universum sit finitum, (1) unum conti- nuum, unus mundus, unum corpus sphaericum, circa, centrum mobile, quod tamen ullis demonstrationibus i fieri non potest verisimile (2).
Ratio haec multum facit ad motum terrae convin- cendum, item ad praesens propositum, quia cum uni-*| versum non sit continuum mobile, quomodo a circum- ferentia et non ex omni parte agit ? quod si plures concedes esse motores, cur prior, superiorque potius quam secundus et inferior? Dices quia majorem orbem movet. At an non naturaliter ita major atque minor movetur ? An non multus ignis facilius movetur, quam paucus ? Si dicis propter influentiam, dicis rem fictam. Mitto, quod illa nihil facit ad virtutem motoris, qua vertit, pellit, girat, movetque, quia aliud est influere et gubernare , aliud est movere, licet non influat nisi movendo. Nos enim de primo motore, qua motor est, quaerimus (3).
Argumentatur enim hanc dissolutionem et inconti- nuitatem, quod fictorum orbium deferentium diversis- simis motibus omnes convertuntur; quomodo igitur possunt unum continuum corpus efficere ? quomodo in unico motu concurrere possunt, quiunius tantum con- tinui est, quod discontinui prorsus esse nequeat ? qui- nirnmo eos qui moveant primo motu, oportet esse tot motores, quot sunt coeli, orbes, epicycli, astra et omnia quae per diversum motum discontinuitatis argu-
(1) II testo ha: universus si flnitus.
(2) Lacunam hic indicat editio originaria , manifestumque est ali- quid deesse. ( Nota del Gfrorer ).
(3) Item quaedam desunt. (Nota del Gfrbrer).
- 165 -
menta faciunt, quo quid absurdius ? vel motorem unum
diversis pulsibus distractum ita omnia movere, quo
quid inconvenientius? Quae causa erit, ut potius obti-
neat peripberiam , quam inedium? cum in continuo
nulla pars movetur sine totius motu , ideoque motus
non magis est centri, quam circumferentiae, quia pror-
sus unus idemque continui totius. Neque est verum,
quod pars circumferentialis velocius moveatur, quam
pars centralis, quia haecparscum illa, etillacum ista,
ut unum continuum, simul moventur. Neque verum
est semper, quod velocius est illud quod aequali tem-
pore majus spatium praeterit: talis enim comparatio
locum habet in diversis mobilibus, non inter partes
unius continui, ubi non minus velocitas partium cir-
cumferentialium sequitur velocitatem partium centra-
liorum, quam velocitas centraliorum partium sequitur
circumferentialium velocitatem; ideoque proprie una
eademque est omnium tarditas vel velocitas. Mitto,
quod ubi motus est a natura, seu ab anima, convinci-
tur perpetuo esse a medio, a centro, sicut experimur
in nobis ipsis, et argumentamur in omnibus, tum mo-
bilibus, tum et motus speciebus. Unde cum terra sit
animal quoddam divinum, et a propria anima princi-
piumhabeat, eidemque vere conveniat motus ille diur-
nus, qui universalis motus apparet: motorem suum po-
tius in suo centro, quam in sua vel aliena circumfe-
rentia recoimoscit.
o
166
ARTIC. L,
In universo tandem physico auditu e multis, quos adduxit Aristoteles, syllogismis ne unum quidem at- tulit demonstrativum.'
KATIO.
Ubi principium, causam, naturam, motum, infini- tum, locum, vacuum, tempus et reliqua consideratio- nis subjecta male definita sunt, nihil est quod vere de iis magis quam de non ente demonstrari possit. Non- ne et Aristoteli et omnibus confirmata sententia est, quod ante demonstrationem de subjecto praecognosce- re oporteat, quid sit ipsum ? Jam subjectum sub con- ceptu malae definitionis non est ipsum , non est ve- rum: ex quo, quicquid de ipso in conclusione syllogi- stica praedicatur induciturque, tanquam de non ente inducitur , et remanet argumentationis forma seu spe- cies sine subjecta materia, provenitque aliquid lo- gicum magis faciens ad ingenii juvenilis exercitium, quam physicum , quodque ad veridicam mentis perti- neat formationem.
Finis in L physici auditus articulos.
— 1G7
CIRCA PRIMUM LIBRUM DE COELO ET MUNDO.
ARTIC. LI.
Ex ipsis, quae in principio libfi de coelo pmeponit Aristoteles, pueriliter aclmocluin mundum esse perfe- ctum inducit: quinimmo Peripatetici omnes medium ad probandam mundi perfectionem non habebunt.
Ibi potissima Aristoteli ratio est, quod, cum mani- festum sit intra magnitudinis species corpus esse per- fectum, patebit etiam, universum, ratione qua corpus, esse perfectum, quia per partes discretas, quarum nul- lam excludit, est omne: per partes continuas, quibus constat, est totum: per formam tandem suam est per- fectum: itidem ratione,- qua universum est, perfectum dicitur; sicut enim ideo corpus est perfectum inter magnitudines, quia non transit in alius generis magni- tudinem, ita est et perfectum in genere rerum, quia non terminatur ad aliquid aliud, quod sit extraipsum, quandoquidem extra universum nihil est, alioqui per- fectum non est. Hic oportebat addere, quod extra non sit aliquid sui,et ad ipsum pertinens, quia decet (1) esse ibiinfinitum et immortale, vitam vivens sempiternam. At (o bone!) si ideo dicitur perlectum, quia nihil est ultra ipsum, eadem ratione omnia individua sunt per- fecta: namque sicut haec terminantur ad aliud diver- sum, ita et mundus ad aliud diversum (quod est intel-
(1) II testo ed il Gfrorer hanno : dicet, che non rai par dare senso conveniente.
— 1G8 —
ligibile) terminatur. Neque obest, quod in genere cor- porum perfectissimum est universum, quia extra ipsum non est corpus; hinc etenim nulla sequitur pro ipso ra- tio, nisi circularis et petens quod est in principio. Ex- tra enim hoc finitum ab Aristotele imaginatum, nos intelligimus infinitum spatium , astraque seu mundos infinitos. Quod si ita jam Aristotelis universum per- fectum est, etejus perfectionis difficultas intacta et non improbata remanet: universum quoque, si sit infinitum, ideo etiam perfectum erit, quia extra ipsum non est, in quod fluat vel terminetur; unde aperte vana relin- quitur haec perfecti definitio, et consideratio per- fectionis universi, sub ratione non decidente atque di- scernente, sive finitum sit illud, sive infinitum, labo- rat sub aequivoco, utpote sub diversis genere ratio- nibus.
ARTIC. LII.
Constat apud nos, sphaerica esse astra, eque sphae- ricis corporibus nullum esse, nec esse posse simplex. Corpus enim solidum, atque sensibile ex plurlbus con- sistat elementis opus est: nullum quippe elementorum (ut elementi veramobtineat(l)rationem)sensibile esse potest; et ostendemus hanc sphaericitatem astris con- venientem non esse exactam geometrice, seu ad ma- theseos normam, sed juxta physicis corporibus conve- nientes differentias.
(1) II testo ha: obtinet.
169
ARTIC. LIII.
Quam levi persuasione motus, ipse movetur et nos
movere contendit Aristoteles ! ubi trium suarum la,-
tionum differentias concludit ex trium magnitudinum
seu dimensionum differentia. Nos enimnullum sursum
vel deorsum nisi respective intelligimus, neque dicere-
mus unquam principium, unde motus, esse rationem
dextri: ad unum quippe situm quod est dextrum ad
alium secundum alias loci differentias invenietur, pu-
ta sinistrum, ante, supra. Mitto quod, cum infinita
sint mundana corpora et infinita rnundi dimensio, nec
deorsum esse poterit, neque medium, neque sursum.
In corpore etenim rotundo, quale imaginamur coelum,
sex differentise concurrunt; in sphaera enim altitudo,
latitudo et longitudo idem sunt, nec non motus, qui
sub aequinoctio habitantibus dicitur secundum altum
et imum, sub polo habitantibus dicitur secundum lati-
tudinem: his quidem dextrorsum, illis vero sinistror-
sum. At motus accessus et recessus ad polos, qui est
secundum latitudinem ad dextrum sinistrumque aequi-
noctialibus, erit idem secundum difterentias altitudi-
nis (puta sursum atque deorsum) polaribus. Neque item
est ratio, quare unus polorum dicatur sursum, alter
vero deorsum, praeterquam diversorum accolarum re-
spectu. Quod vero dicit Peripateticus esse ex natura
rei distinctionempartis superioris, ubi nobilior estcceli
motus, quare polus antarcticus debeat ea ratione su-
perior appellari, quod nobiliores et nobilioris influen-
tiae stellas contineat, quam arcticus: hac nuga, obli-
22
— 170 —
tus, (1) non utitur ubi nobilior coeli pars illi sit sub zodiaco, neque persilasionem habet Aristoteles pro verbis istis, quibus illae stellae istis cornparentur.
. Porro nobis, quibus astra universa in aere con- tinentur, infinitum cpmplectente spatium, unde non minus neque alia ratione terram coelo contentam at- que firmatam intelligimus , quam alia astra , perit omnis quaestio de localibus coeli differentiis.
ARTIC. LIV.
Nulla apud me, naturaliter se habentis (2), natura- lis latio est praeter eircularem, quam circa medium ap- pellat Aristoteles. Porro nos non unam dicimus cir- ca medium lationem, sed certe plures quam astra, quia terra multipliciter movetur circa proprium cen- trum, et non uno modo circa solem, ut pluribus alibi demonstravimus. Est porro motus circa medium du- plex in specie universi: alter aqueorum astrorum, seu tellurium circa ignea astra, sive soles: alter partium cujusque astri circa totius medium (neque enim per se luna movetur circa terram, dum differentias distantia- rum et relationum ad solem percurrii) ita tamen (ut in tellure hac) ut non magis circa centrum, quam a cen- tro et ad centrum per omnes sphaericae dimensionis differentias moveantur; circuitus enim hic non acl geo-
(1) II Gfrorer traspone cosi le parole deltesto: hac nuga non uti- tur, oblitus: ho creduto poter conservare 1' ordine del testo, e rime- diarvi con chiudere oblitus tra due virgole.
(2) II Gfrorer aggiunge qui, a schiarimento, mobilis.
metricam, sed physicam (ut alibi pluribus insinuavi- mus) normam perflcitur.
ARTIO. LV.
Circa terrae centrum non est alia latio, praeter- quam partium ejusdem, quae non magis circa centrum moventur, quam a centro et ad centrum secundum omnes differentias; etiam aquae, quae membrum sunt totius. Haud enim aliter flumina bene consideranti cir- ca centrum movebuntur; motus enim, quem in super- flcie convexa telluris peragunt, circumferentialis esi omnino, minime rectus.
ARTIC. LVI.
In naturalibus nullum simplicem motum verifl- care possunt peripatetici philosophi, neque eorum pe- dissequa astronomorum turba, quia nusquam natura fert geometricum circulum, ut supra innuimus, et alias pluribus demonstrabimus.
ARTIC. LVII.
Quid absurdius dici potest, quam quod corpora com- posita, secundum corpoream substantiam, in ipsis prae- dominantem, moveantur, si metalla, quorum substan- tiam aqueam profitetur Aristoteles, ad fundum aquae feruntur? sique ait idem Aristoteles esse quaedam, quae composito agantur motu, composita .?
- 172 ~
ARTIC. LVIIL
Nullam sphaerarum motu recto agitari videmus, quia certe nulla gravis est aut levis. Frustra igitur princeps Peripateticorum corpora superiora per latio- nem comparatinferioribus.Dicamus igitur sentiamus- que melius , omnia, cum in loco suo moveantur , cir- culariter moveri, dum interim partes omnium extra suum locum positae (si detur aditus) recta ad ipsum, ubicunque fuerit , transferentur : quare omnes motus naturales, naturaliumque motuum species, circulares sunt vel circularem motum quaerunt et imitantur. Nullam igitur corporum partem gravissimam dicis, quam eandem levissimam dicere non possis, itemque mediocriter se habentem, et interdum neque gravem neque levem; quandoquidem secundum sphaericae di- mensionis differentias omnes, partes agitantur omnes. Interea pessime asserit Aristoteles eo ferri totum, quo pars fertur; sive enim sursum, sive deorsum , quo fer- tur gleba , nunquam terram ferri possibile est : sed ne- cessarium est, eo naturaliter ferri glebam, quo, vel quorsum terra fertur.
ARTIC. LIX,
Non magis ingenerabilia, incorruptibilia, inaugmen- tabilia et inalterabilia esse caetera astra , quam tellus ista (si rem penitius intuebimur) videbuntur. Propte- rea non sequitur quod divina corpora tollamus e me-
- 173 -
dio,(l) locum, sedesque deorurn, fortunatorumque ani- morum evertamus, incorporeis qiiippe substantiis quis corporeas pro locatione sedes necessario destinabit ? ( !ur ergo ad aliud coeli genus, in quo, aeterno aevo frui dicuntur mentes, oculos non adtollimus ? Adde igitur per eam (quae infra habebitur) corporum naturalium distributionem, quod, quemadmodum non bene Anaxa- goras utitur nomine aetheris (sinonmentitur de illius opinione, ut facere consuevit in omnibus, Aristoteles) pro igne, quasi omnia astra ignea sint, ita nec beno Peripateticus per aethera nou astrum currens intel- ligit, sed orbem deferentem.
ARTIC. LX.
Mundum esse finitae quantitatis nusquam probat Aristoteles, nec quivis alius unquam probare poterit ; nisi nomine mundi utatur pro ea, quae apud nos est, significatione, quibus idem est mundus et astrum. Di- cimus ergo universum substantiam infinitam , molem infinitam in spatio infinito, sive vacuo, plenoque in- finito. Unde universum unum est, mundi vero innu- meri: licet enim mundana corpora singula finitae sint magnitudinis, numero tamen omnia infinita sunt: ne- que enim finis ullus praescribi potest spatio aetheris immenso, in quo tot astra (sicut et tellus est astrorum unum) veluti disseminata consistunt; unum itaque coe- lum. Mundorum vero , utpote astrorum extra quem-
(1) II Gfrijrer aggiunge un et.
— 174 —
libet, aerem infinitum, ut unum continuum, (1) intel- ligimus; extra universum autem revera nec locus, nec plenum, neque tempus datur: quocl manifestius patet ex eo, quod interminatum quiddam est, quam ex alia causa, quae possit ab Aristotele produci in medium.
ARTIC. LXI.
Hic neque ipsemet se noverit extricare, si coga- tur afferre modum, quo extra mundum est aliquid non senescens, intransmutabile, inalterabile, impassi- bile, optimam vitam habens, per se sufficiens, totoque aevo perseverans. Quomodo enim ea, quae illi minime materialia sunt, non ideo finita et corporea intelligi possunt, cum ad certam loci, situsque differentiam re- vertantur? quomodo sensibile intelligi potest locali dif- ferentia ab intelligibili terminari?
ARTIC. LXII.
Cur (2) item incessabilem motum ad diviniorem ra- tionem potius referre potuit, quam ad infirmiorem, nisi quia cum (3) vulgari, sensus perturbatione ducitur et aberrat? Cur etiam quod eundem dicit esse locum, un-
(1) II Gfrorer, senza intendere il senso, corregge cosi: JExtra mun- dorum vero , utpote astrorum, quemlibet aerem inflnitum , et unum continuum.
(2) II Gfrorer corregge: Quidni, invece di Cur.
(3) II Gfrorer sopprime il cum perche non s1 accorge che il cum vulgari vuol dire con 1' uomo del volgo, e non s' accorda con pertur- batione. II testo veramente dopo vulgari non mette virgola : da qui lo sbaglio del Gfrorer.
— 175 —
de incipit et in quem finit (1) motus ejus, quod circu- lariter fertur, non efficit, ut recentiores astronomi ad- testentur hujus hominis philosophiam in iis, quae mo- dicae antiquorum astronomorum ohservantiae deerant. esse fundatam?
ARTIC. LXIIl.
Mundus , quem antiqui philosophorum parentes ge- nitum esse dicunt, postmodumque sempiternum, inter quos est Empedocles, non est universum,sed haec ma- china huicque machinae similes; de ipsa quoque et de ipsi simihhus dictum intelligitur de generationis, cor- ruptionisque vicissitudine, quam novit Anaxagoras: quorum neutrum quippiam contra naturae rationem adserere conflrmamus, utrumque enim recfce philoso- phantihus prohari posse conspicimus. De universo veroquod ingenerahile sit et incorruptibile, nemo phi- losophorum est qui contenderit: eorum inquam qui in- ter universum atque mundos discrimen faciunt, qui- que infinitam substantiam cognoverunt. lllud ergo, quod ex inordinato factum esse ordinatum dicitur, ad particulares mundos refertur et animalia quaedam: un- de in universo non sequitur generatio et corruptio, sed ejus dispositionis conditio et in ejus partibus vi- cissitudo et ordo. Ita et proportionaliter hoc astro, quod incolimus, (2) uno eodemque suo modo perseve- rante, animalium, plantarum, aliorumque multorum
(1) II iesto ha finis: il Gfrorer finit, come parmi debba veramente dire.
(2) II Gfrorer corregge: in uno etc.
— 176 -
vicissitudo generationis corruptionisque periicitur. Li- cet etiam dari nequeat ingenitum corruptible,(l) quid impedit, quo minus esse possit genitum, quod minime corrumpitur? haec etenim astra, licet omnia genita sint, talem nihilominus nacta sunt animam et tale illis adstat efficiens primum, quale hanc velut ab extrin- seco perpetuo materiam tenacissimis vinculis valeat cohibere. Perpetua igitur haec bene adtestatur Plato, ab aegyptiis et pythagoricis et siculis philosophis edoctus (quantumvis non sine potentia ad dissolutio- nem, exqu6 contrariis elementis composita (2) exi- stant), qui primum Deum circumstantes sibi Deos al- loquentem introducit : « vos quidem dissolubiles estis, nequaquam vero dissolvemini » .
CIRCA SECUNDUM LIBRUM DE COELO ET MUNDO.
ARTIC. LXIY.
Immortale illud coelum atque divinum, cujus motus incessabilis , neque principium habens neque finetii, omnia continens, nihil aliud secundum substantiam esse dicimus, quam aerem, neque ejus alium esse motum, quam aeris. Porro aerem duplicem cogno- scimus: talem videlicet^ qualis est turbulentus atque tempestuosus, qui est pars substantiae telluris et ad unius globi istius constitutionem concurrens: et tran-
(1) 11 testo ha: incorruptibile: IlGfrorer corrujptibile: ho accettata quest' ultima lezione, come migliore.
(2) 11 Gfrorer, d'accordo col testo, legge: non existant: io credo il non contrario al senso, e da sopprimere.
— 177 -
quillum alium, qualis est circa tellurem permeantibus astris undique cedens, omnia continens, universa su- stinens. (vide 2.)
ARTIC. LXV.
Coelum Diis antiqui atque recentiores attribuerunt, ubi illi per Deos vere astra ipsa intellexerunt , ex quibus nullum fateri possum primum Deum esse pos- se; licet Chaldaeis ex iis, quae sunt apud nostrum globum, sol medius inter astra haec septem, templum magnique Dei tabernaculum habeatur, et Pythagoricis Deus sit infinitus spiritus omnia penetrans , com- prehendens atque vivificans (vide 3.). Astrorum igitur unum terra est, quae non minus digno altoque coelo comprehenditur quam quodcunque ex aliis aliud. In- ter haec ingenerabile, incorruptibileque est aer im- mensus, utpote corpus spirituale, omnia stabiliens at- que firmans, qui aut est prima subsfcantia, aut certe ex omnibus illi proximus, qui primum est efficiens, ex atomis atque spiritu solidiora spissioraque corpora (qualia suntastra, astrorumquemembra)compaginans. Ipse est figuratum firmamentum (1) per vectorem Atlan- tem, omnia sine labore sustinentein, et cui lassitudi- nem et imbecillitatem nullum grave contranitens iu- ducit (vide 3.). Tellures superiores igitur non sunt graves neque leves , sicut neque terra ista , ubi mole sua in regione infinita consistit. Non minus igitur
(1) II Gfrorer traspone: firmamentum figuratum , per congiun- gerlo medio con 1' immagine di Atlante.
23
— 178 —
neque alia ratione, caetera astra non habent quo ca- dant, quam ista tellus undique ad aerem indifferens : quamobrem non aliunde motum sibi decernunt, quarn ab opportunitate vitae, igneorum quidem corporum ab aquis, aqueorum vero ab ignibus, frigidorum a ca- lidis, calidorum afrigidis, quo se mutuo foveant. Haud igitur revolutio celerior astra sustinet, ut dicit Empe- docles, neque quintae illius essentiae conditio , quam somniat Aristoteles. Astrorum vero quaedam, quia in iis igneum excedere Oceanum constat , ignea intelli- guntur, vel ignes sunt, puta soles qui per sese lu- cent : alia vero , cum in iis aqua exsuperet, et cir- cumeant proprios, a quibus refbveantur, ignes, sunt tellures aliae, quae ex diaphana superficie, lucentibus expositaa radiis, lumen emittunt infirmius.
ARTIC. LXVI.
Hic minime nobis, aliisque rectius judicantibus cre- dibile est purum, simplicem, immixtumque ignem ali- cubi subsistere nec constare posse, ubi mundus inco- lis vacuus et inanis, bonitati dignitatique naturae non congruit ; sicut neque aquam seorsum alicubi subsi- stere possibile est , unde ne aquea quidem animalia nutrirentur atque vegetarent , quibus etiam aliquid mutuae voracitati praeesse oportet, ex quibus con- stent et ubi sistant. Necessario igitur ex astris ita con- stitutis quaedam circa alia moventur, quemadmodum» tellures circa istum solem ; quaedam vero intra alia
— 170 —
circuunt (1), sicut igneus iste sol in medio aqueorum corporum. Fit autem, ut planetarum quorundam cir- ca solcs,bi quidem majores, hi vero minores circuitus
conficiant , ut tarditate elongationem (2) compensent , ut inquam aeque calefiat tardatiore motu distantius •> atquc velociorepropinquius.Soli autem in meclio suffi- cit, ut minorem per circuitum moveatur, aut (ut qui- dam judicant) maneat. Ilaec si ita sint, quam longe Aristoteles noster aberrat a veritatis scopo, ubi cau- sam adducit, qua stellarum quaedam tardius , quae- dam velocius, quaedam pluribus, quaedam pauciori- bus motibus exagitantur, cur ille pluribus innumeri- risque, bi vero una tantum stella illustres torquean- tur orbes.
ARTIC. LXVII.
Astra igitur omnia, ultra Saturni distantiam, quo- rum nullus motus videtur, at quae scintillant , ignes sunt, sivesoles: ad exiguum enim, ut iste (3) intra ter- ras suas , illos itidem intra terras moveri consenta- neum est. Ipsorum tellures seu aquae non sunt visibi- les propter distantiae momentum, et quia sunt mino- ra corpora , utpote ita ad suos soles proportionabiles, ut istae ad unum istum, et quoniam, quae speculari- ter lucent, non adeo longius visibilitatis diametrum servant, ac principaliter splendentia. Hinc Saturnus , Jupiter, Mars, Venus, Mercurius et Luna , quae sunt
(1) II Gfrorer corregge: circumeunt.&e pero circumeo,e circueo, dal qual ultimo il Bruno ha cavato: circuunt.
(1) II testo ha elongationi: accetto la correzione del Gfrorer. (3) II Gfrorer corregge: istum, senza necessita.
— 180 —
tellures, faciem ostendunt nobis igneis astris persimi- lem, ob eam quam modo diximus propinquitatem : id enim ab ipsis non accideret, si a nobis tantum dista- rent, quantum regiones aliorum ignium ultra Satur- num. E speculo enim propinquo lumen simile apparet atque e propinqua candelae luce, sed ambobus distan- tiam nactis , longe incomparabiliterque citius visio specularis quam verae lucis evanescit. Quamvis igitur circa alios soles ultra istam circa nos regionem astro- rumque synodum sint (ut ad communem vitam neces- sario sunt) aliae tellures: neque tamen ad sese osten- dendum nobis, neque ad eos soles eclypsandos habent potentiam. Apud nos enim Luna Solem eclypsat , non propter eam, quam ad ipsum possit habere, propin- quitatem, sed ob eam, quam ad oculos nostros adep- ta est.
ARTIC. LXVIII.
Optime alicubi dictum extat ab anima cogente seu operante, aeterna servari corpora illa: haec enim uni- tas copulatas, ordinatasque servat animalium partes , quae anima recedente dissolvuntur. Porro anima id immediate facit atque proxime , primo autem atque principaliter causa illa, quae dicitur omnibus insitus vitae spiritus et infinite diffusa mundi anima. Nequit igitur inde negotiosam tristemque consequi vitam; non enim eadem conditio est animalibus illis atque nobis : ibi enim omnia natura et naturaliter potentissime aguntur, ubi non a continente mutuata vita et anima, sed propria est : nec aliquid extraneum atque repu-
— 181 -
gnans habent,quod mota vectent trahantque (1); neque proximum habent,in quod commigrent, mutenturve (2), oppositum : sed libere contrarium evadunt, et cogna- tum sibi persequuntur. Sicut igitur nos absque laborc sollicitudineque videmus, respiramus, dormirnus, et in nobis anima opera vitae peragente humores spiritus- quc vitales continue circumeunt,ita praecipua illa mun- di membra divinissimaque animalia sollicitum minime laborem subire decet, quibuscum couvenientissime aguntur omnia. Quid igitur ab anima cogente formi- dat Aristoteles ? (vide 6.) Detur igitur illis ab immen- so circumcirca spatio aeque facillima quaquaversum progressio, definiat illis certus vitae finis atque neces- sitas certos determinatosque circuitus, qui non reve- hentibus sphaeris (in quibus veluti clavi adfixa consi- stant) neque pellentibus gyrantibusve ministris re- meent : sed per eam animae vim, quae tanto certius in praecipuis , integris , divinioribusque corporibus agnoscitur, quanto ignobilior nobis est conditio, qui- bus illa spiritum corpusque suppeditant, quique vivi ex eorundem gremio prodimus et alimur, et in haec tan- dem resoluti recipimur. Astra igitur sunt, quae (faci- lius incomparabiliter, quam aves per aerem, pennis dividendum) per aethereum spatium se transferunt: id enim non minus natura comparatum est, quam vul- gares imaginari possint terrae, in medio quiescere, (3)
(1) 11 Grfrorer corregge: vectet, trahatque, mostrando di non inten- dere il senso.
(2) Ii G-frbrer , per la stessa ragione, aggiunge un in , che non ci va: avverto che la virgola non e nel testo.
(3) Questa virgola e la precedente mancano nel testo e nel Gfrorer: mi par necessaria ad evitare che si possa intendere: in medio terrae.
— 182 —
naturaliter convenire. Cur igitur aerem vel aere subti- lius, vel spiritualissimam, vanissimamque^ utpote adeo rariorem, quintam illam essentiam quaerimus , nempe quae tam vasta soliclissimaque corpora rapiat potius,, quam penetretur ab illis et pervadatur? (vide 17. 56.)
ARTIC. LXIX.
Frustra Aristoteles horum circularem motum ve- luti geometrice regularem persuadere nititur. Si igi- tur ullam ii motus regularitatem habent, ea certe non est ad circulum, sed ad eamcausae rationem, propter quam moventur. Neque bene Aristoteles ad simplex aliquod principium et elementum, motus differentias refert, quae ad ipsa integra, ex heterogeneis partibus constantia, animalia referendae erant, astra videlicet : quorum substantia ex quatuor elementis necessario conflatur. (vide 41. 42.)
ARTIC. LXX.
Hinc ab omni ratione atque sensu alienum constat quod aqua circa terram, aer circa aquam, ignis circa aerem fingitur, ubi in unum corpus et unicam sphae- ricam superficiem ista concurrunt omnia. (vide 30.31.) Aut igitur non magis dicere possumus aquam supra terram; quam terram super aquam: aut, si comparare licet, verissimam Thaletis sententiam et Theologorum confirmemus, qui terram fundatam super aquas ab initio praedicarunt (vide 78); aqueum enim est spissis- simum, concretissimum et consequenter gravissimum.
— 183
ARTIC. LXXI.
Haec si ita se habeant, de praecipuis eorporibus nullum est , quod convexe sphaericam superficiem habeat, praeter aerem purum seu ccelum, quem si coelum denominare licet, totidem certe coeli sunt quot astra ; quibus tamen , cum moveri contingat, evenit, ut modo in unum , modo in aliud sese recipiant. Quod si quis quaerat a nobis , quis tandem in hac infinitudi- ne corporum ordo et quae perfectae universitatum re- giones? regiones singulas dicimus, quae singulas ad proprium solem planetarum synodos complectuntur, ad aliammundi siimificationem.
o
ARTIC. LXXII.
Certis ergo legibus infinita astra in immenso spatio feruntur , universo uno infinito , immobilique manente (pide 2.); cujus sicut nulla est circumferentia, ita nec ulla forma, et in quo aetheris est finire atque termina- re singula; quae non minus apta sunt ad motum (sive per se moveantur per aethereum campum, sive ma- gis secundum deferentis lationem), si angularis, quam si sphaericae sint figurae(W&27.29.). Nullum interea astrorum , quodcunque e t qualecunque sit illud , sive sol, inquam, fuerit, sive tellus, in medio vel in universi circumferentia dicere possis, ubi omnium singula cir- cumquaque infinitum spatium habere convincentur. Hinc habes , quomodo omnia dicere possis in medio, vel nulla. Apparebit autem omnibus astrorum incolis
— 184 —
se universi medium obtinere; sicut enim et in superfi- cie cujusqueglobi,hemisphaeriihorizontisque centrum in quolibet , eque quolibet puncto, respectu diverso- rum desumi potest , itainquacunque regione punctove aetheris immensi maneas , undique in orbem astris certis numeris intervallisque ab invicem distinctis,im- mensi spatii faciem prospicies. Denique dum ipsum circa propriae magnitudinis centrum revolvetur,, to- tum immensum, universisque cum astris universum, veluti continuum unum motu rapidissimo circumvolvi videbitur. Hinc est, quod, cum tellus ad suam suorum- que vitam (ne vel frigoretorpeat, vel absumatur igne) ad solem, unde fomentum capiat, omniquaque con- vertitur, efficitur ut ejus vertiginis ignorantia fixorum deferentes orbes , stelliferumque illud omnia raptans imaginari faciat, et universam naturae in sensibus perturbatioribus ignorantiam confirmet; cum tamen, ut istis in medio quiescere videtur , ita (quale unum ex nobilissimis astris) in hac aethereae regionis parte regulate pro naturae exigentia suum spatium ad defi- nitos polos peragrans , circa proprium centrum con- vertitur, atque solem.
CIRCA TERTIUM LIBRUM. ARTIC. LXXIIl.
Tertii libri intentiones sunt ejus pars consideratio- nis, quae est in libris de generatione et corruptione, nec facit (1) ad finem disputationis hujus de mundo,
(1) II Gfrorercorregge: faciunt, senza necessita.
— 185 —
nisi fortasse Aristoteles sapiat et hanc motionem latio- nem quandam appellans. Ibi ratione , qua destruit gc- nerationem esse ex supcrficiebus, tollit suam materiam primam e medio; generationem enim elementorum non <issc ex non corpore decernit.
CIRCA QUARTUM LIBRUiVJ.
ARTIC. LXXIV.
Disciplina de gravi et levi, quae est apud Aristote- lem, prorsus perversa est, pro quo (1) hasce verissimas ponimus propositiones. Grave et leve non dicuntur de corporibus naturalibus, naturaliter constitutis, nec de ipsis integris sphaeris, nec (2) partibus earum: si ter- reno globo et cuicunque astro constantes in iina sede conveniat habere partes. Porro partes telluris natura- liter circularem motumhabent, ut patet in aquis emer- gentibus, quae, postquam emerserint, redeunt, sicut et in aliis ejusdem heterogeneis partibus est manifestum, dum in ea et lapides extruduntur et intruduntur; ubi non secus quam in (3) animalibus accidit, in quibus con- tinuo fit emissio et immissio omnium: particulae enim tum ossis, tum carnis, tum aliorum homogeneorum ad cutim transmittuntur. Effluxus igitur influxusque par- tium continuus est in terra, sicut et in animalibus par- ticularibus ; unde evenit ut partes centrales quando- que circumferentiales evadant, vicissimque de circuni-
(1) II Gfrorer legge: qua.
(2) II Gfrorer ripete il de.
(3) II Gfrorersopprime questo in.
24
— 18G —
ferentia centrum, aliasque locorum differentias repe- tant. Hinc continue facies telluris variatur, ut modo mare sit, ubi undae fuerant, modo montes appareant, ubi valles subsederant, (quodque frequentius apparet) modo vaporum exaltatio, modo pluviarum casus eve- niat, modo lutosum aliquid in lapides inspissetur, mo- do spissi lapides in pulverem resolvantur ; in quibus omnibus nullum violentum concesserim, sed natura- lem prorsus omnem motum: illud enim violentum tan- tummodo appello, quod extra vel contra naturae opus atque flnem contigerit. Contra naturam igitur est, ut omnes telluris partes centrum non obtineant, neque ali- quandoad globi circumferentiam transferantur, Quod- que de terra dicimus, idem in sole inque caeteris astris intelligimus, in quibus ex iisdem principiis compositio verificatur. Nihil ergo natum est ferri a medio, quod et ad medium ferri non sit (natura illud imperante) natum, quia particulae telluris non plus quiescere com- pefiuntur, quam cujusque animalis particulae. Longe igitur a naturali contemplatione desipit quod ait Ari- stoteles (vide 22.), quod si quis transponat terram, ubi nunc est luna, non fertur partium unaquaeque ad ipsam, sed ad suum locum. Immo dicimus partes unius terrae non habere majorem potentiam, ut sint partes alterius, quam partes unius animalis, ut sint alterius animalis partes. Motus quoque rectus nulli sphaerae est natura- lis, sed partibus sphaerae extra propriam regionem positis, quae in suaesphaerae corpore non recta move- buntur, sed ut dictum est supra in articulo proprio. Haec circulatio non geometrica,. sed physica est.
187 -
AKTIC. LXXV.
Si gravissimum est, quod rapidissime velocissime-
(jiio tondit ad medium, gravissimum omnium aer est, post ipsum gravior est aqua, ultimo terra. Immo nul- lam terra simplex gravitatem habere videbitur , si ex partium consistentia gravitas est, alio quoque gravita- tis suinpto principio et causa. Si gravissimum in me- dio debet esse , compositum id sit oportet, in quo maxime aqua praedominetur; quare purum terrae illud elementum, ejus corporis centrum obtinere impossibile est. Corpora enim spissa suntgravia, spissioraque graviora, omnis autem spissitudo esta concretione par- tium seu atomorum, onmis concretio ab agglutinatio- ne, agglutinatio omnis ab aqua.
ARTIC. 1AXVI.
Seipsum apud nos accusat Aristoteles, ubi super antiquos, qui simpliciter grave simpliciterque leve non cognoverunt, sejactat. Nobis enim grave et leve re- spective duntaxat> minime autem simpliciter dicuntur. Qui enim absolute grave esse potest, ubi, si ignis a nobis tanquam ad sphaeram suani , ad solem ascende- ret, solaribus ipsis descendere certe dicetur, sicut et ab illis ascendit ad nos descendens ?
ARTIC. LXXVII.
Nusquam natura practicat leve sursum , et grave
— 188 —
deorsum, (quomodocunque capias sursum atque deor- sum) sive eo respicias quod ubique est medium, sive quod altissimi montes et aquarum planities in convexa terrae superficie perpetuo concurrunt.
ARTIC. LXXVIII.
Aut elementum nullumab alio absolutum invenitur, aut si aliquod ejusmodi est, ipsum est aer; ignis enim quamvis penetrativissimus, nunquam tamen nisi ab ali- quo vel in aliquo simplici , vel composito invenietur, quale est humidum , pingue , vel huic proportionale. Satis interim est, quod aer circa globos purus alicubi reperiatur, quandoquidem ad circumferentiam cen- trumque compositorum hujusmodi nihil potest esse simplex, praeter minima. (vide 39. 37.)
ARTIC. LXXIX.
Non bene inde demonstratur aer in sua sphaera gravior, quia utres aere pleni citius descendunt quam vacui; ibienim inspissatus aer est, etplures sub minori dimensione partes obtinens, neque cum totius sphaerae motu concurrere potest, ut et aqua in cymba vel dolio non perinde movetur, atque in fluvio atque (1) mari. Mitto quod hic, qui in utribus inspissatus deprimitur, idem calore attenuatior sursum tendere dicitur. Frustra igitur Aristoteles aliquid vere de aere vel alio elemento definire nititur, postquam ipsum a sua naturali dispo-
(1) II Gfrorer corregge: vel.
— 189 -
sitione semotum acceperit. Ad haec, cur aqua Aristo- teli non est levis in regione sua , si e profundo ad su- perficiem terrae videatur emergere? Cur item aer ad ignis regioncm illam non ascendit, ubi ignisnihil aliud praeter attritum aerem esse creditur, et sistente coelo nihil esse posse praeter aerem convincetur? (vide 39.) Si item omnia gravitatem habent praeter ignem, certe ignis, qui in concavo coeli fingitur, aequivoce est cum eo qui apud nos est, ad quos nunquam inde descendit; • a quo enim deorsum trudi potest? quid est quocl ipsum pellat huc? quomodo in horum compositionem vcnit ? quomodo (consequenter) elementi munus exequitur ? (tride 29. 39.)
ARTIC. LXXX.
Gravitas et levitas nihil aliud est praeter appulsum partium ad locum suum, in quo vel moveantur vel quiescant, et per quod ferri debeant, pro quo quaelibet pars tum gravis tum levis esse intelligitur, quae, ubi nata est, esse degens, nec gravis est neque levis; relin- quitur ergo gravis levisque ratio respectiva tantum, per absolutas enim differentias mundi locales nullum est. Quocirca bene Plato in Timaeo dicit: in coelo non esse aliud quidem sursum, aliud vero deorsum , si ex omni parte simile est et undique oppositis pedibus am- bulabit unusquisque ipse sibi. Hunc frustra refricat Aristoteles, sicut etiam , cum gravius bene dicebatur in Timaeo, esse quod ex pluribus est, levius autem quod ex paucioribus.
— 190 —
CONCLUSIO.
Videant igitur domini Peripatetici, an ex fide viri, exque credendi consuetudine deceptis, an firma aliqua ratione munitis, una cum eorum principe, tam torvis oculis antiquam philosophiam intuentihus, ista resur- gentis veritatis semina sordescant. Nos etenim interim, postquam quorundam novas (si quas habent pro sua causa) rationes audiverimus, propositorum articulorum ampliores rationes elucidahimus.
FINIS.
JORDANUS BRUNUS NOLANUS
DE IMMENSO ET INNUMERABILIBUS
SEU DE UNIVERSO ET MUNDIS
Ad illustrissimum et reverendissimum heroem Henricum Julium Brunsvicensium et Lunaeburgensium Ducem , Halberstaclen- sium Episcopum etc.
EPISTOLA DEDICATORIA ET CLAVIS.
ILLUSTRISSIMO, REVERENDISSIMOQUE PRINCIPI HENRICO JULIO BRUNSVICENSIUM ET LUNAEBURGENSIUM DUCI HALBERSTATENSIUM EPISCOPO JORDANUS B. N,S. (1)
Apud Aegyptios primum, successu vero temporum apud Persas, atcpue Ttomanos (Princeps optime) usu- venit, ut de sapientibus fierent reges, et de regibus es- sent sacerdotes; unde scientia, potestate, et authoritate insignes, merito dicerentur TrismegistL Ne philosophus sordide egenus naturae sensus, et rationis lucem, po- tentiorum formidine supprimeret: et ignobiliter hypo- crita veritatem pro sacrariorum applausu ddulteraret. Ke rex ad unius insolentis et insulsissimi sycophantae ,'vocem, coelos sperans et tartaros expayescens, ignobi- litatis, stidtitiae, atque malitiae ad statuum confusio-
(1) Questelettere significano: Bruno Nolanus Salutem.
Questa lettera dedicatoria veramcnte e premessa a tutto il volume che contiene i tre poemi De Monade, De Immenso, e De Minimo: pubblicando prima il De Immenso abbiamo creduto cli premetterla
qui, servendo alla intelligenza di esso.
25
— 194 —
nem, regnorum dissipationem, , et proprium dedecus, fieret idolum, brachium, et instrumentum. Ne leges, re- ligiones, atque cultus qui ad rerumpublicarum statum, augitmentum, ei defensionem sunt, pro cujusque gentis captu, commodo, et defensione aut ficti, aut inventi, aut revelati: mox diversi generis impostorum praetex- tibus evaderent materia fallaciae , fomes abusus, et ignis enormitatis itniversae. Sic prudentia rerum,po- testas agendi, et ratio perficiendi (quasi funiculus tri- plex) ad principis gloriam, reipublicae utilitatem, et seculi exemplum praeeminebat, praepollebat, praeful- gebat, Sic (inquam) Sapientior ille, rermn potens, vel contemptor, ex mercenaria non mentiebatur avaritia; Sacerdos ille honore illustris,ex perditissima non im- ponebat ambitione; Rex ille idem et ad sapientiam , et ad bonitatem in pectore hominum consequenter pro- pagandam , tum veritatis lumine , tum sanctimoniae fervore, tum nobilitatis valore praeditus, veram inter mortales divinitatis imaginem (non ulli idla in re infe- rior) testabatur . Sub ignoraniiae capite, et perversarum sitggestionitm pectore (seit reconditorio) potestatis bra- chium, quanam meliits statua praesentabimus, quam stulti unius robustissimi, in medio humilis,paventis, et inermis populi, ancipitem, funestitmque casu, fortuna- que circumrotantis gladium? Cui nempe de ignobili rv- sticorum armento magistcr morum; de insolenti ca- ptiunculatorum, vel grammaticorum academia institu-
— 195 —
tor doctrinae; de somnolento et praestigioso melancho- liaeantro revelator areannset maximi altitonantis pau- per emissarius,ad consummatissimam usque temulen-r tiam inurbanitatis, ignorantiae, et impietaiis pocula ab ineunte aetate propinarunt. Jam quod ad propositum aU tinet, mihi simplicius est ingenium, quam ut rhetorico- rum more eloqui coner ut Illustrissimae Celsitudini tuae non minus ingenitae, et interno quodam praestantiore Genio adultae, quam aliunde j«<rl</<' sint virtutes, gra- tiae, et ornamenta; qualia usque adeo illustris, consul- ta,atque gravissima nobilissimorum,prudentissimbrum, <>i omni spectabilitatis genere insigniiim curia (quae ut tibi nunc adstat, ita et semper adstitit) eximio splen- dore )<<)</)'</<<<> contestatur. Nec non ita in illustrissi- ma Celsitudine iua convenere Nat 'ura, ingenium, et fortuna, ut fortunata naiura populorum, ingeniosa fortuna sacerdoium . et naturali ingenio, academia- rum prhiceps jure (quam hoc seculo possibile est opti- mo) sies (1): ut quodam divino consilio, triplici praela- i/fs ordine, quae sapienter praemeditando proposi/n^is. potenter exequendo perfioias, et irreprehensibiliter </<>- fendendo conserves. Ego, cuiin Germaniam, tanquam pacatiorem Europae regionem, hac fluctuanfi ternpe- stateacto, non tantum ex fama, quantum expresso sensu ei probatissima quadam experientia , eximia
(1) II testo ha: sies.
— 196 —
tanti Ducis claritas innoiuit, inhumaniter, prophane etsacrilege me gerere viderer, si expressius istud divi- nitatis simulacrum aliquo possibili cultu non proscque- rer, observarem, colerem. Triplex igifoir ex arca exi- guiiatis (1) meae depromptum munus. (tibi, ter raaxime Princeps,) offero. Primum quod ad eruditum et sa- pientem, secundum quod ad episcopum et sacrorum antististem, tertium quod ad principem pastoremque populorum spectat.
Adsunt ergoprimo de Minimo, Magno et Mensura libri, i/t quibus doctrina, eruditio, et disciplina mdet primorum principiorum intellecturti. Secundo de Mo- nade, Numero et Figura liber, in quo revelatio, fides, et divinatio, (2) imaginationum, opinionum, et experi- mentorum fundamenta quaedam agnoscit vel vestigia. Teriio de Immenso, Innumerabilibus, et Infigurabili universo libri, in quibus evidentes,, ceriiorcs. etfortis- Simae sunt demonstrationes, qualiter mundorum res- pitblicae disponantur^ unum sine fine regnum infini- to gubernatori subsit, et naturae comprehensibiliter, et incomprehensibiliter ordo mctnifestetur. ln primo volu* mine studiose cupimus, in secundo incerti quaerimus, i in tertio clarissime invenimus. In primo plus valet sensus , in secundo verba, in tertio res. Primum est
(1) II testo ha: area exiguitaris.
(2) Qiiesta virgola manca nel testo.
— 107 -
circa nobis innata, secitnditm circa audita, tertium circa inventa. Primumin methodo certe mathematica, secundtcm (ut licet) divina, tertium vere naturali,
Primum habetobjecta simplicia, secundum abstracta, tertium composita. Ia primo sapientia habet corpus, in sectmdo umbram, in tertio animam. Inprimo elementa sunt terminus, minimttm, magnitudo, subjectasunt li- /icd. anguhts, et triangulus: doctores, templum Apolli- nis, Minervae et 1 'eneris, quae constructa sunt circulis <d tingentibus, penetrantibus, continentibus: in quibus figurae, nttmeri, et mensitrae omnes sitnt implicitae, -quaesitae, explicitae, in virtitte definitionum, aooioma- tum , theorematitm. In secundo monas est sitbstantia rei, numerus est qitalitas intema, seu differentia spe- cifica; figura est accidens exterhts et signitm. Mona- dem contemplamur i.n circitlo, numerum in tripliciar- chetyporttm reliqitorum triade, figitram elementaliter quidem in singitlis, effective autem in omnibus. Per1 monadem omnia concordant, per numerum praecipite differunt, per figuram maxime contrariantuf. Monas est enim individua rei sitbstantia, numerus est substan- tiae quaedam explicalio, figitra vero ab explicatorum principiorum situ el ordine dimanatio. Monade est i qiiodque absohtte vcrum: numero rst jivopria in specie bonum: figura est certa relatione pulchrum. Nam ve- ritas aliter est alibi, bonitas alia est aliis et alibi^pul- chritm aliter est aliis alibi et aliquando. Monas bene
— 198 —
habehti docct servare, male vero habenti variarc lo- cum; numerus nomen; ftgura habitum.
Li tertio a tenebris per colorcs ad lucem datur in-
gressus. Distinctio colligitur inter ftnem, ftnitum ct in-
ftnitum. Rursum inter cfftcicntem, elementum, et efjc-
/. Denuo inter motum, quietem, cl immobilitatem.
istratur ut in universo praecipua elementa sini
•. lux et aer ; praecipua subsistentia (sub uno exi-
V omnium pmicipe et ab omni ordine absoluto) so-
lem, tellurem, et Coelum. TJtque impedimentum scien-
tiae naturalis etpraecipuum ignorantiae fundamen-
tum sit non videre in rebus conf&nnitatem substantia-
rum, motuum et virtutum. Infertur perfectio universi
e'x unitate, veritate, etbonitate, in efftcacia potentiae
vae, in dispositione potentiae passivae^ et in digni- \
tate effectuum. Quae perfectio vera esse non potest,
In innumerabili multitudine, in immensa magni-
■•% ct in perspecto coordinationis ornamento. Sic
lia encyclopedia quadam eruuntur, diriguntur, ap-
plicantur. Triplici etiam ordine in unius scakie scric
inguuntur, ut cum brevitate sit facilitas, cum faci-
litate veritas. cum veritate certitudo. Nec non ih re
considerata dignitas, in propositorum diversitate ordo,
in mediorum paucitate sufftcientia; qua natura signi-
ficat, ratio contemplatur , deus omnia in onvnibus ope-
ratur. Hacc sunt, quorum plura a longe visa, defbrmia.
putantur et absurda, prqpms si spectentur, formosa
— 199 —
erunt etvcra,proxime autcm nota, ut pulcherrima pa- riter atque certissima erunl comprobata; quorum cerie claritate diffvgient tenebricosa illa commenta, q\ consueiudo credendi cogit esse vera et pulchra; q\ rationis (vellevi) trutina invenientur incerta etin cunda; ac tandem sub naturae luce ejus, quae de no- slris sensibus et demonstrationibus enitescet (quantum- libet fugiendo longius re<;edant) turpissima et impossi- bilia cognoscentur.Quae an ita sc Kabeant, Illustrissi- mam Celsitudinem tuam rogo, ut tanquam apprime sapiens scienter examinet, tamquam. episcopus sincere judicet, el tanquam princeps potenter abignorantmn, malignorum, et ignobilium contemptu, calumniis, et violentia defendat. Quando egoipse tenebrasipsas au- $u, voce, et calamo oppugnavi, expugnavi, sustuli: ra- tionis adsistente lumine, naturae ipsivs adstipulante sole, Dei optimi ptaedestinante gratia: quem rogo, vl mentem nosiram magis atque magis ad veritatem illuminei, coridtro adbonitatem accendat, et Ilhtstris- simae Celsitudinis iuae brachium amplius exaltet at- qve amplius. Yale.
LIBER I.
CAPUT I,
Est mens, quao vegeto (1) inspiravit pectora sensu, Quamque juvit volucres humeris ingignere plumas, Corque ad praesrriptam celso rapere ordine metam : Unde et Fortunam licet et contemnere mortem; Arcanaeque patent portae, abruptaeque catenae, Quas pauci excessere, quibus paucique soluti. Secla, anni, menses, luces, numerosaque proles, Temporis arma, quibus non durum est aes adamasque, Immunes voluere suo nos esse furore. Intrepidus spacium immensum sic findere pennis Exorior, neque fama facit me impingere in orbes, Quos falso statuit verus de principio error, Ut sub conficto reprimamur carcere vere, Tanquam adamanteis cludatur moenibu' totum. Nam mihi mens melior; nebulas quae dispulit illas, Fusim, (2) qui reliquos arctat, disjecit Olympum, Quando adeo illius speciem vanescere fecit, Undique qua facile occurrit penetrabilis aer. Quapropter dum tutus iter sic carpo, beata
(1) II testo ha: vegele.
(-2) Questa virijola mancanel testo.
26
— 202 —
Conditione satis studio sublimis avito Reddor Dux, Lex, Lux, Vates, Pater, Author, Iterque: Adque alios mundo ex isto dum adsurgo nitentes, Aethereum campumque ex omni parte pererro, Attonitis mirum et distans post terga relinquo.
Quod universa pro suae essentiae conditione ad ipsum, ad quem or- dinata sunt finem, aspirent, trita nimium sententia est. Bona vero tanto eminentius efficaciusque perquirit unumquodque, quanto per- fectiorem sortitum est naturam. Hoc est quod simpliciasimplex, cor- poreum corporea, divina divinum assequi contendunt. Inter universa liomo duplicis oppositique boni desiderio fertur, quatenus tum cor- pore, tum animo, pro viribus atque captu quam optime disponatur: ut iis, quae circum in megacosmo consistunt, ad necessitatem atque vo- luptatem perfruatur, et omnium pro suae nobilitatis consequutione, atque complemento ordinem, dispositionem, atque naturam contem- pletur, in confinio aeternitatis atque temporis, inter archetypum et exemplatum , intelligibilem inter sensibilemque mundum positus , utriusque particeps substantiae, extremorum quodammodo intersti- tium, in horizonte naturae constitutus. Ex geminis autem tantomajo- rem animi, quam corporis curam gerit, quanto ille intrinseca rei sub- stantia est, istud vero extrinsecus adjectum quoddam: ille aeternus unusque perseverans, istud ad momenta quaelibet aliter aliterque compositum , atque figuratum: ille ipsemet existens est, istud vero quiddam circa consistens. Ille platonicis individuus, impassibilis, per se motus, stans per substantiam, baerens divinis, dominus materiae, a rnaterialiber, incompositus, persevivens, ubiquetotus, vim habens infinitam, subjectum veritatis aeternae, divina mente formabilis, fa- ciens omnia, superans omnia: hoc infra omnia , patiens ab omni- bus, (1) sensibilibus duntaxat actuabile formis, subiectum opinionis, vim habens undique finitam, nusquam nisi in toto (2), locoque totum,
(1) Nel testo manca la virgola.
(2) Anche qui manca la virgola.
— 203 —
viiac subjectum , vivcntis organum, compositum , mntenao man- cipatum, formac subserviens, procul a divinis, per substantiam flu- ctuans, ab alio motum, passibile, dividuum. Porro ad quoclcunquc, et qualecunque bonum adspiret atquc contcndat, si non fortuna sed cum ratione geri desiderat, meliori quam bruta animantium sortead cir- cumstanscoelum atque mundos (sic enim astraappellamus) oculorum aciem intcrnique sensus intentiones convertat oportet. Heic objecta est illi pictura, liber, atque speculum ubi rospiciat, legat, et contem- pletur (1) summi boni vestigium,legem, et simulacrum, in dispositio- ne,ratione et imagine quadam,unde species eliciat intelligibiles, ubi summam veluti sensibilibus (2) auribus exhauriat harmoniam,qua tan- quam per scalarn prospecierum gradibus adaliussupernisese mundi contemplationcm adtollat, Sic velut in spacio (3) universum, in quo semet exerceat, ratione pellustrat.
Hic dum omnia curat, atque facit, illud praecipuum esse ducit, ut mens in primo vcro, etvoluntas in primo bono conquiescat: quando- quidem in conquirenda bonitate, adipiscendisque bonis bumanus nun- quam intellectus et affectus expletur; unde evidentissime constat non ad particularia bonaatque vera, quae ultra semper aliud et aliud attendant et cor,cupiscant;sed universalebonum,atque verum, extra et ultra quod nullum queat verum reperiri, atquebonum (4).Quoties enim aliquam superesse noscendam veritatem , et quandiu aliquod superesse bonum comparandum judicamus, aliam semper inquirimus, aliud semper appetimus. Non igitur in veritate terminum habente, et in bono finibus incluso, inquisitionis et expetentiae finis erit. Insitus appetitus est, ut omnia fiant, (5) singulis et unicuique: appetit sem- per esse quidquid aliquando est; ubique videre,quidquid alicubi videt;
(1) II testo haqui una virgola, che non ci va. ("2) II testo ha: sensibilius. (3) II testo ha: ispacio.
(1) II senso del precedente periodo si coglie chiarainente : la sintassi pero grammatieal- mente non corre.
Ut omnia fiant nel testo non e chiuso tra due virgole. e riesce oscuro.
— 204 —
universaliter habere, quidquid singulariter habet; toto frui qui par- te fruitur; omnibus dominari tanquam etiam possit, hoc etiam quod omnibus subjicitur appetit; et consequutis non est contentum , ubi aliquid ulterius remanserit assequendum. Sic materia particularis, sive corporea, sive incorporea ipsa sit, expletur nunquam, et conse- quutis ab aeterno particularibus formis, in aeternum nihilominus consequendas concupiscens, non est contenta; sensus seipsum non fi- nit, quia quocunque procedat versum, (1) semper et ubique in centro se videt esse horizontis, sive per terrae superficiem, sive per univer- si continentiam, alios subeundo mundos , locum prospectus commu- tarit. Imaginatio et intellectus ultra positum numerum et magnitudi- nem, atque spacium, tum ad mathematicum tum ad physicum obje- ctum non sistet unquam. Haec quippe infiniti fetura sunt , sicut etiam infinitum circumstat spacium, ita et possibilitas, capacitas, receptio, formabilitas, materia. Quod si non minus magnifica est na- tura universalis, quam utnaturae particulariscujusque pro captu, et naturae (etiam pro ejus immensitate) universalis exaequare possit appetitum: inconveniens omnino apertissime esse videmus, si quis existimet intentionem et affectum singulis et omnibus ingenitum, insitum, inseparabilem , et consubstantialem quodammodo sit irritum, frustraque ad falsum et impossibile respiciens objectum : quoniam ex alia parte natura atque efficiens ille (quocunque appelletur nomi- ne) universalis,finito vero atque bono contenti, (2) infinitam particu- larium rerum adspirationem usque adeo injuriose compescant, atque deprimendo defraudent; nec non finiti boni , veri et entis principia contra infinitum malum, falsum, et inane consistant. Neque nos ab istius lucis apprehensione perturbet, quod et desiderium praesentis vitae (sicut omnia particularia in praesenti forma perpetuari deside- rant) defraudatur : inde enim istud evenit, quod, cum materia parti- cularis universos simul actus comprehendere nequeat , successive comprehendit atque sigillatim,ita, quod praesens est, tantum cogno-
(1) La viigola nianca nel testo.
(2) La virgola manca nel testo.
— 205 —
scit atque desideratrper naturae crgo dictaraen vult esse semper, per eam vero (quae est a contractione formac ad hanc materiam, et li- mitatione materiae ab liac forma) ignorantiam, vult scmper cssc hoc quod est; nescit enim aliud unde venit et quo vadat. Idco si anima, cui instrumenta corporis equini sunt comparata , sciret eam manere corporis humani et omnium reliquorum instrumenta seriatim , vcl confuso ordinc quodam, neque defunctionem praesentium instrumen- torum ad futuram deinceps (secundum innumerabiles species) vitam pertinere quippiam, non tristaretur.^lmma sapiens nontimetmor- tem, immo interdum illam ultro appetit , illi ultro occurrit. Manet ergo substantiam omnem pro duratione aeternitas , pro loco immen- sifas, pro actu omniformitas.
Non levem igitur ac futilem , atqui gravissimam perfectoque ho- mine dignissimam contcmplationis partem persequimur, ubi divini- tatis, naturaeque splendorem, fusionem, et communicationem non in Aegyptio, Syro, Graeco, vel Romano individuo , non in cibo, potu , et ignobiliore quadam materia cum attonitorum seculo perquirimus, et inventum confingimus et somniamus: sed in augusta omnipotentis regia, in immenso aetheris spacio, in infinita naturao geminae omnia fientis et omnia facientis potentia; unde tot astrorum, mundorum in- quam magnorumque aniraantium , et numinum uni altissimo conci- nentium atque saltantium absque numero atque fine , juxta proprios ubique fines atque ordines, contemplamur. Sic ex visibilium aeterno, immenso et innumerabili effectu, sempiterna, immensa illa majestas atque bonitas intellecta conspicitur,proque sua dignitate innumerabi- lium deorum, mundorum dico adsistentia, concinentia, et gloriae ipsius enarratione, immo ad oculos expressa concione glorificatur: cui im- menso mensum non quadrabit domicilium atque templum ; ad cuius majestatis plenitudinem agnoscendara atque percolendam , numera- bilium ministrorum nullus esset ordo. Eja igitur ad omniformis dei omniformem imaginem conjectemus oculos, vivum etmagnum illius admiremur simulacrura: hinc ubi, velut in animae prora, pharus sen- sus v isus anteccdit, ratio de puppi clavum tenet, in speculam lumen
— 206 —
intelligentiae tollitur, ut de toto horizonte praeterita, memoria, repe- tat, praesentia meditetur, et futura praevideat. Hinc miraculum ma- gnum a Trismegisto appellabitur homo , qui in deum transeat quasi ipse sit deus, qui conatur omnia fieri, sicut deus est omnia ; ad obje- ctum sine fine (ubique tamen finiendo) contendit , sicut infinitus est deus, immensus, ubique totus.
CAPUT II.
Discrimen inter lucem et tenebras, diurnum et nocturnum.
Ut reus in tenebris assuetus, quando profunda Exerit e cavea ad solem attonita ora, repente Conqueritur jubaris non sueto robore laesus: Sic quem vulgaris sophiae vinxere tenacla, Quemque diu fatuis pavit sermonibus usus, Heic ubi non poterit radios perferre nitentes Fulgentis solis, turbari fronte videbis. At non propterea lucem culpare licebit, Quae quo splenclidior, quantoque augustior, (1) et quarn Pulchrior est, tanto impense hanc nocturna propago Saeva strigum semper torvo insectabere vultu. Altum, difficilem, rarum perferre laborem Mens me sacra jubet, coeca dum tendit abysso Captivos animos sacris numeris in amoenum Abducere aspectum circum sublime micantum, Queis cultu vario natura exornat Olympum Non ullo adstrictum fine, immenseque capacem, Quo non sit numerus divinam concelebrantum Virtutem; tantum dominum quia curia tanta
(1) II testo ha: angu&lior.
— 207 —
Addecet et solium semper super omnia celsum, Et majestatem immensam sine margine templum. Ut varias tamen usque adeo species animantum Terra dedit, paucis humana est forma tributa, Perpaucique homines veri sunt, quique deorum Alta inter multos habiti sunt indole digni; Non aliter talpas hinc contemplabere, (1) dium Sicubi in aethereum aspectum adventasse licebit, Horrentes iterum telluris fodere dorsum Matris, (2) tentabunt veterem adremeare cavernam. Nocturnus Bubo, dirum mortalibus omen, Ut primum Cvpriam viderit claro ex oriente Surgentem, et valvas, rapida vertigine, matri Adproperae rerum, (3) Phoebi monstrare parentis, Non feret ille Jovem refugax pervadere apertum. Armentum, cui injunctum colere antra Acherontis Atque interdictum est sublimem tollere vultum, Incurvo ad Orcum ventre, et cujusque serenae Lampadis aspectus, cornu iinperiosa recurvo, Hoc adiget noviter, revocabitque illud Erynnis. Porro felici cognata animantia soli, Antrorum ad umbras, noctis fugientia ab umbris, Ad tenebrasque sinus materni, quando molestae In noctis tinem trahit orbita temporis illa, Sublatis sublime oculis, animoque refecto, Respirant, grates vicibus referuntque benignis, Insueto cordis plausuque Orientis adorant Atria, de quorum stabulis crinitus Apollo
(1) Questa virgola mancanel testo.
(2) Questa virgola manca pure.
(3) Questa virgola, e le due precedenti mancano neltesto.
— 208 ~-
Auratis currum vectantem tela diei Extulit, atque operum coelo gratissimus alto Admonitor, spacium nostri percurrit Olympi, Quando oculos tantos oculum collegit in unum, ut Argum Mercurius Phoebi virtute peremit.
Ad isthaec, quaeso vos, qnaliacunque primo videantur aspectu, (si iniqui judicii titulum abhorretis) adtendite : ut qui vobis insa- nire videtur, saltem, quibus insaniat rationibus, cognoscatis: gratae sub echinorum asperitate castaneae (1) absconduntur , subque sile- nis preciosissimae quandoque merces occultantnr.
0 formose puer nimium ne crede colori.
Est sententia, quam prima eminus fronte stultam , et contradi- ctione indignam judicavi, quae cle propinqno possibilis, et de pro- ximo vera comperta est, demumque penitius considerata tum ne- cessaria tum evidentissima comprobatur.
Sapientia atque justitia tum primum terras deserere incoepit , ubi ex opinionibus, sectae quaestum facere coeperunt. Inde quippe ortum est ut tanquam ad propriam atque liberorum vitam pro par- tis opinionibus ad adversariorum usque ultimam internecionem propugnarent. Ejusmodi auspiciis tum religio atque philosophia in- terempta jacet, tum respublicae, regna, atque imperia, cum sapienti- bus, principibus, atque populis turbantur, perduntur, exterminantur.
Heic non ea nobis philosophia proponitur , quae ad miserorum omnium miserrimos, qui pro pane lucrando philosophantur , atti- neat et adspectet: sed eorum tantum nobile respicit ingenium, qui vel partis uti possunt, vel aliter, quam opinione, fide, et assertio- ne serviendo, ad vitam necessaria comparant et veritatis majesta- tem per se colendam, rebus vilioribus non submittunt.
Primum ditari oportet , et philosophari postea. Dives est qui
(1) II testo ha: conslaneae.
- 209 -
multa habet, ditior cui pauca sufficiunt, ditissimus qui haec omnia contemnit: portat quas habet divitias, divitiarum amator, et illis affligitur quas non habet. Considera qualiter prius divitem esse o- porteat, quam philosophum. Et rogo ne te Platonis historia fallat et Aristotelis, quorum iste fertur Speusippi philosophi defuncti li- bellos non editos talentis atticis tribus , septuaginta duobus videli- cet romanorum nummorum millibus: ille autem tres Philolai Py- thagorici libros (unde Timaeum nobilissimum illum dialogum per- fecisse dicitur) decem millium denariorum precio comparavit. Di- tari ergo prius oportet et postea philosophari. Porro illud a duum famosorum sapientium gestibus accipiamus, ut quantaslibet divitias haud quidem pro gloria et opinione, sed pro sapientiae verae a- deptione profundamus.
CAPUT III.
Dispositio synodorum ex mundis in universo. Distinctio inter astra lucentia per se et per aliud. Our planetae, qui sunt circa alios soles, non videntur.
Ut solem hunc circa Tellus, Luna, aliger Hermes, Saturnus, Venus et Mavors, et Juppiter errant, Et numerus fasso major, nam caetera turba Partim pro vicibus, partim non cernitur unquam, Sic circum fit quemque alium: nam Iege necesse est Naturae, flammas fomentum sumere ab undis. Maximu' (1) quando hic vult circum undique multa minora Mutuum, (2). ut vires immittant, atque remittant Proficuas; ubi conveniens distantia pacem Conciliat; nam de adversis vita atque nutrimen Devenit, harmonicis quia seposita intervallis Concurrunt, motusque vagos contemperat aestus.
(1) Iltesto ha : maximu : sta per maocimus; perci6 l'ho segnato con l'apostrofo.
(2) Qnesta virgola e la precedente mancano nel testo.
27
- 210 —
Sic circum unumquemque Phoebum cytharoedum
Plures discurrunt Nymphae choreasque frequentant,
Quas (1) vegeto sensu, ac clara ratione videmus,
Quando unam ad normam venit abstans atque propinquum,
Nec variat numerus primorum principiorum
Conformem in speciem ut nequeant coalescere ubique.
Sic meliorantes vesana protervia fruges
Non perget temerare, volens ea promere sensu
Quae non sunt sensus, (2) atque unum dicere solem,
In lunaeque unum specie, telluris et unum;
Altius atque ullos ita non errare planetas
Ut non apparent; et sol ita corpore maior,
Sic unus tantum siet, ut spectabilis unus
Sensu coram inope, ac bruta ratione represso,
Qui solem ex astris fixis non concipit unum,
Sideraque totidem soles quae fixa videntur,
Quaeque ut scintillent species rutili efficit ignis.
Major ut exigua distantia mole videri
Cogit ut et nullas circum discurrere Lunas.
Ut circa hanc navim varias mare findere cymbas
Sentimus, cujusque datur loca posse notare,
Non sic in reliquis longe lateque remotis
Idem si fiat pariter, pariterque videmus :
Siccine distante in sylva male sane notabis
Ut circa hanc Iaurum varias errare volucres?
Credere te tamen hoc jubet experientia multa;
Vel saltem a simili stupidum suspendere sensum.
Praediscas, ne naturae breviata facultas
(1) II testo ha: qua.
(2) Nel testo, invece della virgola, c' e un punto; e cosi negli altri due incisi che seguono .
— 211 —
Hisce locis, visoque lioc corpore, (1) materie
Ac si causa siet nostra haec apprehensio rerum; (2)
Atque ita subsistant quales hinc esse videntur,
Nosque ita constemus quales inde esse videmur,
Scilicet e templis ubi Lunae despiciamur.
Ergo principio admirer, duhitemve, nec almae
Occludam valvas ad mentis lumina, ne sic
Sensibus inveniar frustra donatus ab aevo.
Ceu hunc solem circa video terere aera multos,
Sic infinitos circum consurgere mundos
Oceano, (3) illustres alii fucrint (4) ubi soles, (5)
Concludam, aut dubitem non (6) gnorans, mole minores, (7)
Qui veluti constant peregrina luce, potentes
Ut speculum obversas in parteis atque propinquas, (8)
Non parte ex omni, non versumquaque remittunt
Conceptam speciem sacratae lampadis. Ergo
Illud principio nostri inconstantia sensus
Edoceat, ceu principium tibi cognitiohis
Debeat objectis conlatis pluribus esse,
Atque facultatum variis currentibus una
Testibus; est enim diversis insita rebus
Lux veri, et veluti tenebrarum splendet ab orbe.
Universum philosophiae momentum, quo a pravae dispositionis ignorantiae atqne sophismatis finibus elongatur, est univsrsi im-
(1) Questa virgola manca nel testo.
(2) Nel testo c' e un punto.
(3) Questa virgola manca nel testo. (1) II testo ha : fuernit.
(5) Questa virgola manca uel testo.
(6) Gnorans non c' e: credo aver il Bruno usato non gnorans invece di ignorans.
(7) Nel testo c* e il punto.
(8) Questa virgola e la seguente mancano.
— 212 —
mensitatem a mundi distinguere unitate,finitudinem rerum, et ma- teriei, (1) potentiae divinae activae et naturae passivae repugnare.
Vide num stellae sint ejusdem substantiae et ex iis conilentur ele- mentis, atque tellus, an vero aliis ?
Num sicut tellus in medio aere vel aethere consistit , ita et luna et sol, et omnia astra; an vero medium sit istius fixionis causa ; illa vero omnia orbibus sint affixa solidissimis, qui gyratorum quorun- dam pulsibus atque tractibus torqueantur.
Num motus istius diurni, atque variationis ejus polorum , quam augium (2), solstitiorum, aequinoctialiumque punctorum mutatio con- sequitur, causa sit subjective in tellure vel extra illam.
Quam bene de natura gravis atque levis definierint Peripatetici, et vulgus comprehendat, quam solide naturali motu distinxerunt anti- qui et eorum principiis atque caussis.
Quam famoso illi elementorum ordini natura respondeat.
Quamque bene universum in suas distribuatur parteis atque mem- bra. Et plura quae ex horum capitibus atque fundamentis prae- positis atque jactis consequuntur.
Ponimus hoc quod summa probabimus evidentia (3). Duo in u- niverso praecipua primorum corporum genera, Soles nempe atque Tellures.
De primo genere fixae (quas appellant) stellae sunt, de quarum singularum loco, non major, neque aliter sol iste spectabilis esset, quam illae a loco istius solis et a nostris sunt spectabiles regionibus.
De secundo genere est Luna,Mercurius,etreliqui planetarum, qui circa solem tum annuis discursitant motibus tum diurnis. Omnia in uno eodemque aethereo spacio, coelo, campo, firmamento non aliter quam Tellurem consistere videmus, et ponderibus librata propriis consistunt.
Neque est quod ad universi speciem magis obtinere medium di-
(1) Questa virgola manca nel testo.
(2) Questo nome par coniato da cciyri, splendor.
(3) II testo ha: eudentia.
— 213 —
cere possis, quam quodcunque aliud; cum constet (l)circa omniapa- riter undequaque immensum pro innumerabilium astrorum seu mun- dorum continentia spacium patere.
Unum primorum corporum genus absque alio consistere minime posse, illud indicat, quod diversorum oppositorumque concursu ad motum, ad generationem , et rerum consistentiam natura provideat.
Ii, quibus absque ingenio atque ratione largiti sunt oculi,ita nega- bunt circa alia astra fixa, nempe solcs ,discurrere planetas, sicut et non apparent: cum et omnis ratio dictet, quod tum propter corporum par- vitatem, tum maxime propter vim luminis remissiorem , quae est in speculo, quod lucis umbram atque imaginem non ipsam lucem obje- ctat , a fixorum astrorum quocunque alio tellures, quae sunt circa hoc fixum astrum, non apparere possunt. Porro in iis quae ejusmodi sunt speciei, ea, quae ad specificae naturae consistentiam faciunt, omnino oportet esse eadem.Neque ad fabulas, sed ad eam, quae sub silenis illis occultatur, sapientiam conversi esse judicabimur, quod daemon, seu furor homericus (2), inducit Jovem cum diis ceteris, nempe stellis, ad Oceanum juxta Aethiopas epulari. Aethiopes sunt opaca planetarum corpora, in quibus elementum aquae dominatur, qui et hospitalium numinum conditione celebrantur. Qui vero deorum et epulantum retinuere nomen, sunt ignea astra quae, dicendis causis, magis principe conditione dii nominitantur: sed ii quomodo per aquas nutriantur, alia quam vulgus capiat ratione, planius in sequentibus insinuabimus.
(1) II testo ha: conster.
(2) II testo ha : Homerciu*.
— 214 — CAPUT IV.
Sensu non minus probatur infinitum, quam sophistae putent finitum esse manifestum. Ut corpus opacum magnum inter duo parva lucida, ac si sit nihil intermedians, dispe- reat. Ut mundi et mundorum synodi ut in, punctum distantia (1) tenuentur et abeant (2) in nihilum.
Non tollit sensus, non astruit insinuandi Judicium immensi, siquidem neque convenit olli: Stulto etenim tantum (3), verum reputabitur esse Sensibus expressuni, turba importuna sophistae. An non quidquid adest oculis comprensile semper Admittit reliquum ulterius quo contineatur,. Teque ad consimilem formam perducit euntem? Ut sensu quoque teste tuo sine fine procursus Materiam tribuat.
Aspicis ut turri ex alta conspectus horizon Convexum plano sic continuare videtur, Ac si non liceat cursu contendier ultra, Et natura parens sibi moenia fixerit illic : At modo curn liceat loca marginis adproperare Continue sic praesentem, absentemque videbis, Et panter procul ac proprius sese insinuare. Undique enim simili pro sorte aberitque aderitque, Non secus esse putes, quando omnia margo recurva, et Stellifera cavitate means perstringit Olympus, Apparens varia longe virtute micantum, Arctans subjecta haec fatalibus omnia vinclis. Et tibi si praesto est currus rationis, adito
(1) Iltestoha: distatia.
(2) II testo ha: abe an.
(3) II testo non mette questa virgola, che mi pare opportuna a chiarire il senso.
— 215 —
Quo pedibus non ire datur; distantibus et te Junge astris, quodque ex illis cognoscito muhdum: Quem par componit substautia principioruni, Unde ibi Tellures Solesque agnoscere possis, Quos Cereres Bacchosque vocat veneranda vetustas. Nam tibi si liceat, mundi hujus sede relicta, Alterius fieri cujuscunque incola solis, Quam sol ille hinc est hic maior non erit illinc, Non facientque sui sensum currentia circum haec Sydera, ne ad minimum siquidem accedentia punctum, Sensus enim docuisse potest, quam corporis atri Millibus est «pecies numeris absumpta, priusquam Lampadis accensae perdat distantia sensum. Addito ut et majus quantumvis corpus opacum (1) Si splendentem inter stellam lumenque videntis Praegrandi atque globoso dorso interjiciatur, Dummodo servetur tantum distantiae utrinque, Quanto utrinque suo consumpta est area tractu, Filo quantumvis directo intersituetur, Nil visum intra apparebit lumenque videntis. Contra si alterius proprius sit finibus horum (Finitimo ut Lunae Tellus turbatur ab orbe, Lunaque Telluris) labor et defectus utrinque Constabit varius.
Ergo quid dices, ubi splendens (2) area solis Major tam multo est circumgyrantibus astris ■ Tot numeris absumpta, velut de corde Leonis, Deque oculo Tauri potis est comprendere quisque, Luminis augusti unde extenuata potestas
(1) II testoha: apacum.
(2) II testo ha: spendens .
— 216 —
Istius est solis, ne major sit Basilisco ?
Quam citius solis reputem haec tenuata specilla
De mole hac subito in nullum labentia corpus?
Ergo non tantum tibi sensus Apollinis hujus,
Verum etiam Synodi totius, quanta planetis
Circa istum solem et spacii comprenditur orbe,
Obteritur sensus, tenuatur, et adnihilatur:
Inde ubi conspectum geminae concurrit in unum
Lampadis aspectus vix ullo stamine septae,
Cum tamen a sole hoc solem illum abstare necesse est
Distans a nostro quantum hoc sole est Basiliscus;
Hinc aditum nactus plus contemplere profunde
Ut credas totum hoc oculis lustrabile nostris
Non tantum terram, solem, magnam synodumque,
Si ad infinitum spacium conlata ferantur,
Non ullam possint rationem partis habere.
Namque infiniti poteris sic dicere partem,
Ut stultus poterit sine sensu verba referre.
Ut libet innumeros quamvis stet credere soles
Multique illos tum circa unumquemque planetae,
Non ideo nutnero numerus vult major haberi,
Innumeri soles, numero sine suntque planetae,
Innumerae ut monades aequant diades triadesque
Innumeras. Ulnas neque quisquam dicere plures
Ausit in immenso quam passus, et parasangas;
Ne numerum, et numeros, finem finesque requiras,
Heic ubi nec numero locus est ullus neque fini,
Nec potis est numero numerus conferrier ulli.
Non aliter desipit dicens finem universi constare sensu, quia nihii ultra stellarum fixarum orbem illum extimum est luminis quod ille
— 217 —
indicet; sicut et finem unius sylvae quispiam sensu constare ideo dixe- rit,quia ulterius arbores nullae videantur. Nos vero et, contra, uni- versi infinitatem sensu constare dicimus, quia uitcrius ad horizontis margines adproperantem sensus semper horizontis centrum facit esse comitem individuum: ita ut eidem quemcunque ejus quae apparebat periphcriac punctum facit (ubi illo se contulcrit) esse centrum. Hinc et docet sensus, quod si in astrorum alio quocunque essemus, pari- ter nos in centro esse, et tellurem non minus inde ad circumferen- tiales partes pertinerc videretur.
Ita nec sensu iudice decipietur asserens, stellarum fixarum quasdam ad invicem esse proximiores, quam sint Luna et Tellus, Solet Tellus, Tellus et Saturnus; ut apparent Pleiades, cum tamen natura non pa- tiatur solcm soli plus esse propinquum, fixam nempe steliam fi- xao (1), quam sit sol iste cum altero de proximioribus, quem ex ma- gnitudinis ratione viciniorem cognoscimus.Id vero ita(antequam ali- ter in posterioribus probetur) sensu quoque constabit esse possibile: sicut ab arce Caleti angulus huius domus ab altero ejusdem domus angulo plus distare videtur, quam eminus posita Britanniae extre- mitas ab altera cxtremitate. Quod si a Britannia retrospicias Cale- tum, vix unius palmae magnitudinem (2), illam ingentem regionem obtinenti exaequabit. Ex hoc incipere poteris et de iis dubitaro , quae nostris antagonistis sensu, suorumque instrumentorumusu ma- xime constare pcrhibontur (3).
Alchazeles arabs mahumetanus theologus, a quo ot quidam Chri- stianorum didiccre, irrefragabilo (4) in llbro destructionum contra aeternitarios adducit argumentum ex co, quod oporteret infinitos duodecies plures fuisse annos quam rneasos, trigesies circiter plures menses quam dies, quatuor sup ra viginti vicibus plures dies quam horas. Unde cadit simile argumontum contra immensitatem univer- si, et mundorum innumerabilitatem: quia plures essent tellures quam
(1) II testo ha: sixae.
(2) La virgola parmi opportuua a chiarire il senso.
(3) II testo ha: perbibenlur. (1)11 testo ha: irrefraqibile.
28
— 218 —
soles, et deinceps alia mille. In cujus puerilis argumenti et omnino (quia est ab extraneo inconvenienti (1)) alieni, (2) solutione in libro destructionis destructionum nescio quam feliciter laboret Averroes. Sed nos hanc stultitiam in iis, quae de minimi existentia et contem- platione dicta sunt, fusius elusimus.
CAPUT V.
Ut inuniverso ubique sit medium, ideoque non minus ubique in aetheris medio consiste- re mundos quam tellurem consistere videamus. Omnia astra circuire, etiam fixa, iater quae sol est unus. Cometas nihilo a planetis differre nisi situ ad nostrum aspe- ctum, quo eorum lux tanquam de obliquo speculo nobis objiciatur interdum.
Centrum igitur spacii immensi statuetur ubique,
Undique enim et quaque est versum dimensio tanta.
Ergo quo haec deceat ferri, non terminus urget
Corpora naturae, sed convenientia vitae
Spectata a sensu atque animo qui est insitus ollis.
Inde opus esse nequit totum ut per inane feratur,
Et spacii incertos adeant palando recessus,
Sed peragunt orbes vitai circa elementa
Oceano undantes mundi, intra quos breviore
Soles circuitu vel nullo forte vagantur.
Delius hic varians apparet dimetron usque,
Non quia circa ipsum sem'ta (3) est eccentrica Terrae
Insita, sed quia vult animae vis cuncta moveri,
Corporaque in proprium semper versarier orbem.
Hic etenim effectus vitae est, vitae hoc quoque signum,
(1)11 testoha: inconvenient.
(2) Questa virgola manca nel testo.
(3) II testo ha : semta: ho scritto sem'ta, perche si vegga che sta in luogo di semita. Cosi Lucrezio scrive inifum per initium.
« Ut videas init'utn motus a corde creari. >
Lib. II, De nat. rer.
— 219 —
Vitae hoc principium, vitam hoc quoque concomitatur. Sic igitur fixum scintillans dicimus astrum. Ignea nam sic apparent collata planetis: Nam si quis corpus cernat contentius horum Quain suevit vulgus, facile est potis ille negare, Seclusis septem, reliqua aeque abstantia ab orbe hoc. Confer enim e minimis spica cum Virginis (1) unam, Qualibet aut magna quae plus distabit ab illa, Temporibus variis varie distare videbis. Ista fuere mihi physica ratione reperta Pluribus abhinc lustris, sensu interiore probata, Sed tandem et docti accipio firmata (2) Tichonis Servatis Dani, ingenio qui multa sagaci Invenit, atque aperit conformia sensibus hisce. Ergo perit coelum quod tantis fixa tenaclis Sidera contineat, quodque unum plurima raptet, Queis mage non liceat propria virtute moveri, Quam ligni nodo, ligno constante, (3) cieri. Ergo loco constans quam possit findier aether (Finditur ut dubio procul omni) concipe tandem, Atque sophistarum misera haec deliria pelle. Visi testantur nostra hac aetate cometae, Quos Stagirita putat tantum intra concava Lunae Ora valere geni, neque posse manere superne, Nulla etenim pro sorte putat variabile coelum
(1) Spica va intesa nel significato di stella della costellazione di Vergine. Cosi in Cicerone che riferisce e traduce un verso di Arato :
« Spicum illustre tenens splendenti corpore Virgo. »
De nat. deor. Cap. 42.
(2) II testo ha : firmatae.
(3) Ho chiuso tra due virgole : ligno constante, benche nel testo non sia, per piu chia- rezza.
— 220 —
Fissile quod non sit, non cedat, (1) non penetretur. At supra Lunam peregrina haec corpora constant, Et modo Telluris versus properantia partes, Nunc illi magis atque magis fierique remota. Ergo penetratur spacium ne fiat inane, Nec plenum prorsum, at vero substantia quaedam Quae spacium primo repleat, quae pervia cunctis Corporibus fiat, possunt ubi corpora mundi Legibus aeternis motus subigi atque quietis.
Non remanebit locus gravitati etlevitati, qua minus Tellus et re- liqui muncli in aethereo spacio consistere possint, ac ad unam magis regionem ferantur,ruitent,praecipitentur, quam ad aliam.Sed causa motus et quietis non erita loco et spacio,cujus est tantum continere, capere, sed ab aliis, quas compositionis eorum natura dictat, ratio- nibus. Quae etiam non permittunt mundorum corpora incerto cursu quocunque, ideo sine lege ferri, quoniam quoquoversum aequalitcr iisdem suVjectuni cedere potest spacium: locus quippe non est omnis, sed una duntaxat ex omnibus ad motum causa conferens.
Quod etiam fixae moveantur stellae facile conjici potest, notata distantia inter duas quaslibet primae magnitudinis uno tempore, quae alia (licet non multo propter apertas promptasquo causas) alio tempore anni poterit conveniri. Et Solis motum proprium ne- cessario eum cognoscimus duodecim mensium spacio compleri, qui est in circulo medio inter planetarum circulos, cujus diameter duo- rum tropicorum punctis terminatur; dum Tellus interim aequabili- ter (2) absque illa copernicana inclinatione motu diurno et annuo moveatur. Non propterea desinimus cum antiquis sclem in rnedio manentem , et sicut alios Aplanem nominare stellam ; satis enim facit ut deinceps a sole tanto proprius stellas appellemus fixas,
(1) II testo ha : caedat.
(2) II testo ha: aequibililer.
221
quanto eorum motus differcntiis scnsus minus atque minime mo-
vetur.
Astronomi nostri temporis ( quorum Tliico Danus nobilissimus atquc princeps) talia cle cometis (quos nos occultas Tellures seu astra intelligimus esse, quia ad oppositionem specularem (qua fiat in eis angulus repraesentationis a sole ad nostrum visum) raro deve- niunt) talia de cometis certissime rcfeiunt et testantur, ut non pos- sintin ea amplius cum vulgo fide consistore, qua accensionum materia inter illam igneam et infimam aeris rcgionem accensa praedicctur. Scd de iis infra, alio in loco fusius disseremus. Nunc satis est quod pereat illud non fissile, non penetrabile coelum: uni astro tot sphae- rarum involucra cum epicyclis, et epicyclulis obligata : et incipiet nobis via illa offendi, et janua illa adapcriri, qua colligamen illud octavi mobilis cum assecutione sensus eorum motuum, qui sunt hu- jus quod incolimus astri, dispereat. Unde celebcrrimus ille naturae vultus sensim incipiat enitescere.
CAPUT VI.
Vaiiae Peripateticorum principum de locatione universi assertiones, et de eo quod finit universum. quod neque locus sit neque spacium.
Huic spacio cupiens Stagiraeus fingere finem Promere non potuit valeant qui sistere muros; Et quaerens ubi sint axis convexa supremi, Nulla cum facie, neque corpore contineatur, Nec spaeio, nec inani, ullo neque de genere horum Quod capiat quicquam, vel quod comprendere possit: In se concludit (pueriliter) esse locatum. Si caret extremo, subtilis Averoes inquit, Machina tota loco, centrum cui innititur, esto; Vel geminus cardo magnum qui terminat (1) axem.
(1) Cosi il testo: megliomi parrebbe terminet.
— 222 —
Praecipua ergo loci ratio contemnitur illi,
Per quam non usquam mundum perhibebitur esse.
Quin et dum ratio ulterius perquirit et urget,
Nempe ut convexum primum dicatque locatum,
Ut parteis inquit quae in partibus insituantur ;
Inque illa ergo ista est, inque ista est illa vicissim.
Pergo tamen, totum,cupio quoque scire, (1) quid extraest?
Respondet sensu viduata voce sophista: (2)
Divinum ens, unum, constans, sine fine beatum,
Mens sibi sufficiens, nihil indiga, cuncta gubernans.
Sic factus nobis sophus iste propheta repente est
Implicita (3) filum quia perdidit in Labyrinto.
Pcrro dic: (4) fieri quanam ratione potestur,
Ullo ut finitum dicas non corpore corpus,
Non plano planum, spaciosum non spacioso ?
Quare infinitum generis comprendis alius,
Quod non est quantum, neque quanti terminus isto in
Ordine, quo physice ac proprius perquirere suemus.
Natura hoc siquidem divina haud est minus intra
Totum, nec varia pro sorte est intus et extra:
Quae ratione locus non ulla est, atque locata.
Immensa hic (5) igitur pro majestate colendus,
Corporea nihilominus ad simulacra relatus
Innumeros inter divos haec sidera mundos
Quos lymphas mens sacra vocat flammasque ministras,
Spirituumque choros, concentu quique perenni
(1) Questa virgola e la precedente mancano nel testo : il senso e : voglio sapere ancora che cosa c' e fuori di tutto lo spazio?
(2) Mancano i due puuti nel testo: ce li ho messi per chiarire il senso.
(3) Leggerei: Implicito.
(4) I due punti mancano nel testo.
(5) II testo ha: hunc; il quale mi sembra non dar nessun senso.
— 223 —
Immensi innumeras templi inlustrant regiones: Principe nam tanto tanta est quoque curia digna, Nec quemquam numeri finem decet esse deorum, Quos credo tantos divina animalia mundos Qui volucres coeli sacro dicuntur ab ore, Est quorum nullus numerus celsique tonantes. Esset ut ergo malum liuic spacio non esse repletum, Nempe adeo augustam molem non esse creatam, Sic male non fiet pariter spectabile totum : Undique enim spacii est eadem natura, voluntas Efficienti eadem, forma et subiectio prompta.
Heic quis illas Peripateticorum nugas numerabit ? Ait Aristoteles in Acroamaticis, coelum esse in loco per accidens. Sed istud per accidens quam varias accipiat explicationes videto. Coeli signifi- catio Simplicio primum distinguitur juxta Aristotelem, ut primo denotet universum, secundo partem ab elementorum sphaeris reli- quam, tertio coelorum extremum reliqua omnia complectens. Pri- ma significatione est in loco per accidens, idest per suas partes, quae sunt coeli et elementa. Secundo, (1) idest per suos orbes, quo- rum alii ad alios finiuntur. Tertio modo neque per se, neque per accidens est in loco; sed per se est primus locus, ibi enim est su- perficies corporis omnia continentis. Gilbertus Porretanus vult il- lud (2) esse in loco per accidens, idest per superficiem proprii cor- poris convexam, quem omnes ideo exsibilant peripatetici, quia su- perficiem illam oportet cum proprio subjecto corpore esse mobilis- simam, locum vero Aristoteles ubique vult esse immobilem, non in subjecto, sed extra subjectum(3), attingentem immediate. Avempace hispanus, cum Aristotele ultimum coelum octavam sphaeram intel"
(1) Qui deve ripetersi un' altra volt&per accidens, tralasciato nel testo.
(2) II testo ha: illum. Sbagliato, perche si riferisce a coelum.
(3) La virgola neltesto non c"e, e deve andar qui, perche Aristotele dice cosi : TO TOV
nepifyovTcc nepzc ax/vvjrov npMTOV.
_ 224 —
ligens stellarum fixarum advectricem, dicit illud esse in loco per accidens,idest, per superficiem proprii corporis convexam, qua septi- mam , idest , Saturni sphaeram immediate continet , medium re- spicit universi. Sedistum primo eadem ratione, qua Gilbertum, ex- sibilabunt, quia non minus haec superficies concava mobilis est, quam illa convexa. Proindeque hoc est definire locum secundorum mobilium, non primi et universi , nisi recurrat ad illius proposi- tionis (quod uni est per se quidquid alteri per accidens est) con- versivam, et non exsibilabitur, sed per contemptum relinquetur in pace. Averroes ait omne corpus contentum esse in loco per se, idest , juxta veram locati et directam definitionem , nempe quod superficie corporis continentis est complexum. Universum vero, si- cut et ultimum coelum, est in loco per accidens, nempe non per id quod est extra, sed per id quod est intra: sicque concurrit aperte cum Avempace et Themistio, volens coelum juxta tertiam signifi- cationem immediate esse in loco per superficiem extremam totius quod complectitur: mediate vero per centrum universi. Coelum vero juxta primam significationem in loco immobili et constantissimo esse intelligit in totius centro , ad quod secunclum partes omnes respicit, et in quo habet fixionem. Thomas vult ultimum coelum non esse in loco per se, idest, per externam superficiem continen- tis , neque per accidens , idest per internam contenti superficiem immediate, et per centrum totius mediate. Similiter neque ipsum universum vult per accidens esse in loco, idest, por centrum: forte quia centrum non habet rationem quantitatis continuae, ideo neque per se, neque per accidens, neque secundum genus, neque secun- dum speciem potest esse locus; sed potius habet aliquid cum prae- dicamento ubi, et aliquid rursum, reductive tamen, (proprius quam centrum ad quantitatem continuam (1)) ad situm: sed est in loco per accidens, idest, per eas quibus continuatur, integratur, et quas con- tinet parteis, quatenus divisibilitatis ratione sunt in loco potentiali- ter, quarum data per possibile, vel impossibile, (2) divisione, essent
(1) II testo ha: conlinuo.
('2) Questa virgola manca uel testo.
— 225 —
in loco actualiter. Puto eum intelligere sic universum esse in loco, sicut ego (seclusis universis) sum nihilominus in loco per accidens, quia mcum caput est in collo, cerebrum in capite, nucha in ccrcbro, idest cum cerebro, ct undiquc et ubique pars parti haeret, usque ad infinitum, ne quando exteriores partes non secundum totam superfi- ciem esse in loco(l), sed secundum eam qua tangunt alias. Isti sunt inter Peripateticos principes , sub quorum vexillis reliqui militant universi.
De eo quod intelligunt extra convexitudinem illam , fusius in fine dicetur.
CAPUT VII.
Disgressione quadam loci deflnitio ex parte, qua tum superficies, tum immobile quiddam esse oporteat, discutitur.
Corporis inde hujus spacium, quod continet istud, Pluria non unum numero simul obtinet : et sic Corpus in hoc spacio simul haud in pluribus esset. Ad spacium corpus, spaciumque ad corpora non est Diversa ratione alibique alibique putandum. Nam vacuum nihil obsistens admittere posset, At minime excludit patrantem, vimque capacem, Nec minus est nullis arctatum tinibus ipsum Ponere conveniens, quam sit sine fine bonumque. Materies ergo est mundi infinita decenter Excogiiata (2) mihi, quam nusquam concava Lunae, Non usquam emensi facies stellantis Olympi Terminet, at spacium replet quod concipit ultro, Innumeras stellas, nempe, haec vaga corpora mundos,
(1) L'inciso precedente grammaticalmente non corre: il senso per6 s' intende : lo lascio com' e.
(2) II ttsto ha: exogitata.
29
— 226 —
Quae nihilo foecunda minus tibi fingere possis,
Quara Tellus, iisdem quia sunt compacta elementis, (1)
Talibus immensum spacium splendescit ab astris.
Sic phvsice ad aniplum lux est sine fine refusa,
Spiritus illustris quia complet, continet, implet
Quae sunt igne suo circumspectata vel unda.
Si velut esse potest infinitum simulacrum,
Iramenseque capax templum, imperium sine fine,
Usque adeo admirans magnum dominum atque parentem,
Est insensatae raentis, quae corpora vastam
Sic speciem nobis perhibent, vasta esse putare,
Vel quoque quod factum est divino robore dignum.
Nam ad speciem veri si sint conlata, nec unum
Exaequant punctum qui effectus nomine gaudet.
Ergo quantumvis momentum corporis exit,
Majestatis habet diae vestigia nulla,
Attamen est, veluti dictum est, extare necessum.
Ponere quandoquidem non ullo tine repressum
Convenit hac caussa, quia certis intervallis
Dissepti inter se sunt (haec animalia) (2) mundi
Quae coram deitate nihil sunt, si nuraerari
Finita possunt tandem ratione, nec uni
Illi conveniat numerum hunc attingere tantum,
Qui innumero numero innumerorum nomina dicit.
Credere praecipiunt et sic oracla prophetae,
Tam raultos quae ajunt coram deitate ministros, •
Quam nullus alius multos comprendat ab ipsa. '
Siccine demittis clypeum et amplecteris aram?
Nempe alias nos adducis temere ad rationes:
(1) Nel testo la virgola non c'e, e mi par che ci vaila.
(2) II testo ha: haec (animalia) mundi.
— 227 —
Queisque per immensura spacium totum iusinuat se Spiritus hic simplex infusus totus ubique? Quare, inquam, (1) sic te, confuso nomine finis, Sumere naturam divinam stulte videmus, Quam ratione alia scio finem principiumque Et medium et centrum, et totum constanter ubique ? Evertis miserande etiam ad quam confugis aram; Namque extra (2) mundum discrimine posta locati Natura est divina, si ibi spacii vacuique Abjecti vicibus supplens, conterminat inde Corporis et spacii et faciei munere functus, Nempe manet spacium sublato nomine vero. Esse deuin heic intus quidvis, extraque jubebis, Natura occulta qui sensum excuset ineptum, Omnia nempe potens. Nihilominus urgeo, si vls Respondere manens sacratam tutus ad aram. (3) Dic: (4) Epicureo si cui percurrere ad oras Extremas liceat, volucrem jaciatque sagittam Margine ab extrema, nonne ad externa feretur? Scilicet intorctum validis pro viribus ibit,
(1) llo chiuso inquam tra clue virgole per mostrare, che qui il Bruno risponde con una in- terrogazione alla interrogazione precedente, ch' e una obbiezione posta in bocca ad Ari- stotele.
(2) II testo ha: extram.
(3) Nel testo manca il punto.
(4) Nel testo mancano idue punti, che sono necessari ad intendere il sinso. Qui allude a Lucrezio, a cui appartiene 1' ipotesi riferita dal Bruno. Ecco, difatti i versi lucreziani, nel I. lib. De Nat. rerum.
« Praeterea, si jam finitum constituatur Omne quod est spatium: si quis procurrat ad oras Ultimus extremos, jaciatque volatile telum : Id validis utrum contortum viribus ire, Quo fuerit missum mavis, longeque volare: A.n prohibere aliquid censes, obstareque posse ? »
— 228 —
Metaque delato (1) ulterius sic transilietur Unde aliud spacium tibi constituatur oportet, Quod quoque si claudas, parili argumento aperimus. Si non pertransit jaculum, quod mittitur, ultra, Est, quod ibi statuas prohibere (2) obstareque pollens, Dimensum pariter, quicquam, quod et undique claudat; Dimensum hoc aliud, non ut actu est animorum Contentum corpus, formae actu materiesque. (3) Sed scio quid dices, sacratam tutus ad aram, Corporis et spacii et vacui fit terminus, omnis, (4) Solvensque hos nodos unus qui est omnia solus.
Oranes talem accipiunt locum per accidens , quali ne per accidens quidem loci definitio competere possit. Si enim est superficies cor- poris, sive contenti sive continentis, sive concava sive convexa, mi- nistri est (5), quod non potest esse immobilis , quam immobilitatem ultima definitionis loci differentia requirit , non solum juxta Aristo- telem, sed omnes quomodocunque motum definientes: et merito, quia in loco et secundum locum,non loci debet esse motus, oporteret enim alioqui locum esse locatum , sicut vas vini , quod cum et ipsum sit corpus, movetur secundum locum. Si dicant superficiem moveri per accidens, quia motus per se corpori convenit , tunc non esset quod Aristoteles distinguat locum naturalem a vase: proinde illa differen- tia esset superflua in definito , quia superficierum non est alia mo-
(1) Sottintendi : lelo.
(2) Iltestoha: probibere.
(3) Questo periodo manca atfatto di punteggiatura. Io l'ho inteso cosi:
« Si jaculum, quod mitlitur^ non pertransit ullra, est quicquam, quod ibi staluas pollens prohibere, et obstare, et quod tmdique claudat, dimensum parilcr ; dimensum hocaliud, non ut corpus esl contentum actu animorum, et materies actu formae.
(1) Questa virgola e la precedente raancano nel testo: ce le ho poste, perche omnis va con corporis, non gia con terminus, ne con 1' inciso seguente.
(5) La sintassinon corre. Invece di quel ministri, che non parmi ci abbia nulla da fare, metterei manifestum, ed il senso correrebbe.
— 229 -
bilis, alia immobilis. Superficies itemque est corporis continentis, liun est immediata corpori contento , quia sic inter superficiem ac superficiem mediat spacium, sicut intcr punctum et punctum linea . et si ita, rursum urgebimus, (l) inter superficiem qua spacium tangit ( utcunque tangat ) hinc superficiem contenti, inde continentis, quid mediet? (2) Non est via verbis, quibus effutiant Peripatetici, ni ve- lint, extra proprias egrediendo metas, concedere inane, et repetere antiquorum sententiam, qua spacium sit locus, vel loci genus.
Non plus alii sapiunt, qui ad centrum 1 ocum recurrunt, quod non est in genere superficiei, neque pcr se, neque per accidens, si peripa- tetice scntiamus, ideo non erit locus, juxta allatam loci definitionem, ullo pacto. (3) Quod aliam ad hoc servitium velis loci assignare defi- nitionem: sit (rogo) quae illi conveniat, non per accidens, sed per sc.
Horum universorum nullus Aquinate melius loci immobilitatem excusavit , qui hinc quidcm pro materiali quodam , (4) in loco cor- poris continentis acccpit superficiem, inde vero formale , distantiam scilicet, ordinem et habitudinem , quam superficies illa obtinet ad centrum, polos, et universi extimam superficiem. Ex hujus ergo ra- tione, quod formaliter cst in loco immobile quiddam judicandum est , idque ab Aristotelis sensu non abhorrere probat, ex eo id ■ipsum innuente, quod concavum lunac sursum, et centrum terrae deorsum immobilia sunt. Ex qua sane propositione non male qui- dam presbyter peripateticus solis elementis locum, qui ab Aristo- tele definitur (5), convenire ait, et juxta definitionem illam coe- lum pro secunda, atque tertia significatione, non esse in loco habet. Sed urgetur: quo coelum moveatur secundum locum ; et quomodo de loco extimae superficiei dubitet Aristoteles. Sed ad Aquinatem
(1) La virgola manca nel testo, ed e opportuna a chiarire, che si tratta di una nuova ob- biezione.
(2) II testo ha qui una virgola, e ci va un interrogativo.
(3) Nel testo c' e una virgola.
(4) Mancala virgola, ed e necessaria per mostrare che questo pro materiali e in corri- spondenza del formale che viene appresso.
(5)Qnesta virgola e la precedente mancano nel testo.
— 230 —
redeo, cui jam proprius locus non erit superficies corporis continentis neque contenti, sed quod circa utramque, (1) vel circa quod illa utraque est: unde etiam proprii loci ratio prorsus extra illam defi- nitionem est petenda.
CAPUT VIII.
rhantasiam motus diurni ab externo illo principio versus hoc mundi medium incurvo, impedimentum esse, quominus universi conditio apprehendatur, sed eam purgant : piimo, indistinctio spacii a spacio: secundo, inconvenientia potentiae aeternae sine actu; cum actus hujusmodi etpotentia non ditferant: tertio, Deus non tantum ageu- tis flniti, quantum infinite ociantis, et potentiam naturalem impedientis titulum su- sciperet.
Adde ut inepta loci est finitio, qua mihi totum Concludam nusquam, neque dici posse locatum Icl cui praecipue hoc nomen quadrare putandum, Et (2) ratio, ut reliquis ideo siet esse locatum, (3) Nam sunt pars ejus spacium quod replet inane. Non locus est facies ejus quod continet ergo Corporis, aut clusi quod contineatur ab illo; Nam cum contento aut hoc quod continet iret. Sic veluti locus est motus, foret atque locatum, Sic foret atque locus motus, velut estque locatum. Ergo si extremum locus est immobile quiddam, Est interjectum ambabus spacium faciebus, Cujus adhuc finem si quis perquireret ultra, (Nam spacii proprius debet quoque terminus esse) Extrema nunquam potis est consistere fine, Si geminas inter facies spacium esse necesse est.
(1) II testo ha: utraque, e potrebbe stare, riferito a corporis conlineniis e conlenti: per esser piu chiaro il senso ho corretto utramque, riferendolo anche questa volta a super/icies.
(2) Ripeti : et ut est inepta ratio.
(3) II testo ha un punto, che non ci va , perche il nam si rannoda sdVideo del verso pre- cedente.
— 231 —
Et ex Peripattticis plurimi, Aristotclis sentcntiae contra vacuum acqniescere non potuere , quam prae cacteris audactius Philoponus est insectatus, cujus omnia argumcnta ad cam quae naturalium cor- porum est ineodem spatioquodabomnibus aliudquoddam dimensum esse oporteat causam spectant(l):ubi quippe nulliuscorporissuntdi- mensiones.spacii dimensiones esse decebit, in quibus illae recipi pos- sint. Quinimo illae dimensiones nusquam absque dimensionibus istis esse possunt. Est ergo spacium, quantitas quaedam continua physica triplici dimensione constans,in qua corporum magnitudo capiatur, (2) natura ante omnia corpora,et citraomnia corpora consistens, indiffe- renter omnia recipiens, citra actionis passionisque conditiones, immi- scibile, impenetrabile, non formabile , illocabile, (3) extra et omnia corpora comprehendens, et incomprehensibiliter intus omnia conti- nens. Quo loci munus actuale habcnte , locato nihil potest esse ae- qualius. A quo ne cogitatione quidem dimensiones locatorum corpo- rum erunt separabiles. Quod primo sit quantitas patet per differen- tiam aequalitatis, quam cum contcntis atque comprehensis corpori- bus habet. Sccundo quod continua quantitas, de illo non est dubi- tandum, cui nulla physicarum magnitudinum aequc potest esse con- tinua , cujus quippe actualis divisio est impossibilis. Quod tertio inter physica omnia natura primum , ct primo nccessarium : ipsum etenim locandis corporibus praeesse oportet , et cum locatis esse, et mutuo iisdem succedentibus immobilcm consistere, et omnibus de- mum recedentibus remanere. Quod quarto physicum, patet quia a naturalium rerum cxistentia non ullaabsolvi ratione potest. Quinimo rerum efficiendarum,seu quacunque sorte produccndarum,potentiam tum activam concomitatur omnino , tum inscparabiliter passivam , nisi vcl totam possibilitatis rationem ad ipsum referre profundius
(1) Questo periodo, senza punteggiatura ncl testo, e perci5 un po' confuso , va ordinato cosl: « Cuius omnia anjumcnla '■ spectant ad eam causam , quae est corporum natura-
lium ineodem spalio, quod oporleal esse quoddam dimensum, aliud ab omnibus.
(2) Questa virgola manca nel testo.
(3) Questa virgola manca pure nel testo.
- 232 —
sapiendo malimus. Heic tibi pauperrima illa naturae et naturalium distributio in materiam, formam, atque compositum non satisfaciat ; inde enim spacium praeternaturale , et antenaturale judicare opor- teret, non est enim materia neque forma. Quod quinto indifferenter omnia recipit, inde patet ex hoc: quod difficultas in recipiendo omnis a recedentis et succedentis potentia et impotentia corporis proficisci- tur. Quod sexto nil agat , nilque patiatur, manifestum ex eo quod nullius est particeps vel susceptivum formae vel qualitatis : per ac- cidens enim valde ubi rationem loci locatum adaequantis recipit , cum adaequati ita figura sicut et magnitudine concurrere intelligi- tur. Quod septimo immiscibile, clarum est, quia corporum invicem cedentium secundum partes mixtio est : spacii vero non est cedere , sed sibi invicem cedentia suscipere. Eadem octavo ratione impene- trabile: id enim penetratur , cuius partes a partibus distantiores fiunt, (1) vel discontinuae sunt aut discontinuabiles, tales, per harum conditionem secundam, (2) spacii nequeunt esse parteis. Nono non formabile: hoc enim materiam oportet esse seu subiectum et omnino alterabile. Est decimo illocabile, quum spacii non debeat esse spa- cium, neque loci locus. Undecimo, extra omnia comprehendens, quia quando finem omnia habuerint atque figuram , ultra ea minime non poterimus intelligere spacium comprehendens. Duodecimo, in- comprehensum, quia non ita est intus ut comprehendatur, sed ita ut exaequet propriis dimensionibus alienas, sicut diaphanitatem di- cimus in crystallo, exaequative. Tertiodecimo , aequale locato, quia locatum ipsum aequalius ( ut Rethorum more loquar) non potest esse sibi. Quartodecimo, ne cogitatione extra corpora, siquidem cor- pora ne cogitare quidem nisi alicubi possumus : licet optime cogi- tare se dicere possint plurimi, quemadmodum et alia multa dicere possunt quae non intelligunt : non sic possumus corpus abstrahere a spacio, cogitatione, sicut a corpore spacium. Quintodecimo, neque
(1) Nel testo la virgola non c' e.
(k2) Manca questa virgola e la precedente nel testo: ma ci vogliono per articolare bene la frase.
— 233 —
substantia nequc accidens, quia non cst cx quo rcs sunt, neque quod cst in rcbus, sed potius in quo rcs localitcr sunt, natura, (quid- quid sit de duratione) , ante locata , cum locatis, post locata. Secun- da(l), quadam attentione ad praedicamentum spectans quantitatis, et continuae quantitatis generi subalternatur: hoc quippe, quo vel ante vel extra corpora necessario consistit, accidentis non capit rationem: itaque per accidens ad vulgo nominatorum gcnerum aliquod redu- ceretur. Nobis vero interim quiddam extra genus intclligcndum est: sicut unitas et terminus, neque ad substantiam pertinent, neque ad accidcns (2), nisi secundo (3), quodam cum relatione ad quantitatem discretam vel continuam respectu : sed iis spacium multo magis ad necessitatem existentiae rerum naturalium concurrit, pro quo locum atque materiam unum idemque Plato esse voluit : sed ejus rei ratio- nem pluribus inculcare taedet. Ex iis facile patebit quid responden- dum sit litigatoribus, qui ex petitione principiorum volunt omni di- mensionis deberi locum; et locis vim attractivam, expulsivam, alte- rativam, imo et gcnerativam tribuunt ; usque ad illam Presbyteri neoterici facultatem, qui eo processit usque, ut, cogitatione, spacium ab intcrvallo , idest , intervallum ab intervallo sejungens , strenue admodum plurima persequatur deinccps.
CAPUT IX.
Pleraque ex praepositis resumuntur et confirmantur.
Nec causa est qua extra mundum quoque non capiamus Quae mundo absente hoc (4) mundus caperemus ubi iste
(1) Questa virgola manca nel testo.
(2) II testo ha: neque adccidens.
(3) Questa virgola manca nel testo.
(4) Questo luogo intricato, al sclito, per difetto di punteggiatura, io 1' ho inteso cosi. «Nec esl caasa, qua non capiamus quoque exlra mundum quae, absente hoc mun-
do, capercmus; videlicet dimensum spacium, ubi est mundus isle, quocl ni sit> mundus abessel.
30
— 234 —
Dimensum spacium, quod ni sit, mundus abesset.
Non fugere urgemur spacium plenum vel inane,
Phantasiae istius devincti carcere gyri,
Quo extrema a medio pariter distare videntur,
Lampadibus sensum fixis faciente diurni
Illius motus, quo circum cuncta rotantur,
Praeter tellurem media in statione (1) manentem.
Quidquid id est, mundo spacium concedere oportet
Quod moli par sit, sublata mole manensque
Credideris, aliudque putes comprendere posse
Aequale huic mundo, positus si cesserit iste.
Quale igitur spacium, sublato hoc corpore mundi,
Non potis es fugere, (2) a mundo inquimus esse seorsum.
Id si ita, quod spacium a spacio discrimen habebit
Praeterquam quia sors Fati sic sanxit iniqua,
Ut nihilum spacium reliquum sine fine receptet?
At quare aeternum stat contentiva facultas
Atque alia a proprio quae non cognoscitur actu,
Si aeternis actus non differt atque potestas?
Forte voluntatem vis ista vetare Deorum, (3)
Utpote naturae valeat quae (4) obsistere rerum ?
Cum vere natura manus sit cunctipotentis, (5)
Vis, Actus, Ratio, Verbum, Vox, Ordo, Voluntas. (6)
Naturae cursum quicunque ergo impedit, ille est
Excors, insanus, calomastix, impius, exlex,
(1) Iltestoha: instalione.
(2) Questa virgola, e le due precedenti mancano nel testo.
(3) II testo ha un interrogativo, che ho trasposto in fine del verso seguente, dove il testo pone soltanto una virgola.
(1) II testo ha: qua.
(5) Questa virgola manca nel testo.
(6) II testo ha un interrogativo.
- 235 —
Numinis intemerata etenim natura ministra est. Legum suppeditans justarum vera elementa, Cui Deus obsistens si quis fingatur adesse, Multum equidem defit Genius- quo possit haberi Spectandus nobis, titulo laudisque vehendus.
Heic habes argumenta: 1. ex indifierentia spacii inclusiet exclusi, quorum varia nequeat esse potentia, et par consequens neque actus. 2. ex co quod sensus undique superatur, nusquam superat. 3. eadem materia, eadem potentia, idem spacium, idem efficiens, aeque ubique potens Dcus et natura. 4. proin circumscripto ab hoc spacio mundo isto, spacium, hunc exacquans mundum, ab eo quod extra mundum ponere cogimur, est indifferens. 5. bonum tanquam nihilum malo , ens non enti, vcrum falso opponeretur. 6. infinita causa injuriose finiti dicetur effectus causa, quinimo ad finitum eifectum neque no- men neque rationem potest habero efficientis. 7. inclignum majestate et bonitate ejus,si finitis adstantibus possit contentus esse ministris: cui argumento ex sacris desumpta authoritas non refragatur , licet infinitum pro indefinito a nobis numero sciant excusare, neque enim ita et divina bonitas atque potentia indefinite tantam esse affirmare audebunt.
CAPUT X.
Nova energia quadruplex adducitur argumentum, et una apud nos pariter atque vulgus non numero efficax authoritas, ad propositum.
Sive igitur spacium hoc, mundum quod continet istum, Mentis decreto seu casu perficiatur, Quaerimus an clusi spacii ista potentia constet Cum reliqui exclusi, nihilum quod continet extra, Non eadem, an per se nullo discrimine capta est ? Nunquid ubi est riihilum discrimina fingere possis ? Anne ubi discrimen nullum est, varia estque potestas ? Quod si non quicquam est, ulla quod sorte repugnet,
— 236 —
Quominus atque ipsum inveniatur corpore plenum ; (1)
Quin potius spacium est res quaedam nata repleri: (2)
Dedecet ergo siet nequicquam tanta facultas
Quam faciat frustra Deus et natura manere.
Ergo age suspicias ingenti corpora gyro,
Quae mira circa hunc solem serie acta cientur,
Quosque alios ultra queis quaeque familia soles
Inde per immensum quod visum terminat atque
Praestringit, quia se promunt ut promere possunt
Consimiles species, neque finem pollicitantur.
Dum variis varia stellis distantia molem
Ad minimam usque procul visus superatur horizon.
Hinc infinitum sensus ratioque reclamant,
Nempe eadem forma est per totum materiesque,
Donatum parili spacium patet undique honore,
Permanet atque eadem rerum illa potentia semper,
Vim conceptivam nil finit materiei,
Pro sine fine aditu est quod semper et implet et explet,
Ac Deus efficiens et ubique et undique praesto est.
Talibus a causis, elementis, principiisque,
Quae non deficiunt, ne et possint adnihilari,
Dicendum nihilum spacii non esse repletum
Nusquam ut abesse potest pollens producere mundum,
Semper ut est spacium, vis promptaque materiei,
Esse bonum est, non esse malum est, Bonus et pater adstat,
Foecunda est mater genitalia semina rerum
Undique concipiens et versum quaque remittens
Non unquam exhausto praegnans de fonte mariti.
Hinc velut in spacio hoc concepta est machina mundi,
(1) I testo qui ha punto.
(2) II t<?sto ha un altro punto.
— 237 —
Quae est potis esse alio in spacio concepta seorsum, Necnon quidquid habet sinus iste immensa potestas Undique deprompsisse potest specie, aut genere unum: Nam tantum spacium quod mundum continet istum, Mundo isto ablato, nullo discrimine ab illo Distaret spacio quod circumquaque seorsum est. Ergo ita et id possum recta ratione repletum Credere, ut hoc video quam ditet copia rerum, Cum nihil obsistat, cum sint quoque principiorum Innumerae partes, et ubique atque undique praesto, et Uni una est ratio, similis simili, aequa coaequo. Cum ratione igitur paribus paria tribuuntur Materiae, spacio, praesentique efficienti: Oppositum vero ac diversum non sapienter. Adde etiam: (1) infinitum si superaret inane Ut nihilum immensa mundum retineret in alvo, Namque infinito collatum finibu' (2) pressum Est nihilum , ad ipsum quia nulla proportio restat. Istud idem dicet, si conferat efficienti, Cui sine fine vigor, finitum denique factum: Quisquam infinite potius reprendet avarum , Quam merito bene pro factis extollat eundem. Nempe bonum dicunt quod se diffundit (3), habetque Effectum bonitatis, ut hinc doctoribu' sacris Inventa est ratio geniti, quod tantum adaequet Virtutem, deus atque siet genitans genitusque. At nos dum physice sanctum perpendimus actum
(1) Questi due punti mancano nel testo.
(2) Ivapostrofo raanca nel testo: l'ho messo perche si veda clie staper /inibios. Cosi suol fare soventi Lucrezio.
(3) II testo ha: dissundil.
— 238 —
Quo se diffundet, bonus et dicatur ad extra (1), Et sine fine malus, (2) bonus et finite erit ille, Cum tanto a rebus proprium magis abstrahat actum. Quod si certa foret tantarum copia rerum, Ad trutinam (3) numeri possent ratione, (4) creata Nominibus dotata suis quoque adacta videri.
Quemadmodum quoque bonum est mundum esse hic, et malum foret non esse; haud aliter in simili spacio a similibus causis bo- num est esse, et malum perpetuo non esse mundum. Si ergo mun- dus iste solus est et non alius, quomodocunque nomen tibi mundi accipiatur ; bonum (ut supra quoque dictum est) esset finitum sin- gulare, et individuum, malum autem infinitum diffusissimum et uni- versalissimum.— II. Nullum neque exparte efficientis, neque ex parte rei factae, neque ex parte spacii, neque aliam fingere possis cau- sam tanti boni esse impedimentum. — '111. Nullum ociosum et ava- rum potest ad bonorum effectum se comunicare et diffundere, et sine causa non se diffundens (5) potest esse bonum. Primo sicut non potens est privative malum, ita potens et nolens idipsum positive et affirmative esset , idemque pro finito effectu finite bonus esset efficiens, pro infinitae autem actionis repressione esset infinite ma- lus. — IV. Quinimo effectus iste, quem tibi objectas tanquam rem magnam, mundum ad infinitum, imo ad innumerabilis finiti diffe- rentias, nihil est, (6) sicut quodcunque magnum corpus a momento majoris continentis tum demum tanquam centrum in nihilum cva- nescit.
(1) Nel testo manca questa virgola.
(-2) Manca pure la virgola, ed e opportuna a chiarire il senso. (3) II testo ha : trulinam ad: ed il metro nol comporta. (1) Questa virgola manca nel testo.
Qui mi sembra doversi ripetere il nullwn. (6) Le due virgole tra cui ho chiuso il nihil esl mancano nel testo.
— 239 - CAPUT XI.
Etiamsi mundus iste sit perfectus, non tollit esse innumerabilibus qui sint eadem ratio- ne perfecti, vel magis, ubi spacium, pater efficiens bouus et potens, materia obse- quens, effectus laudabilissimus.
Nec bene cunctarum huic mundo perfectio rerum
Largita est liorum sensu, firmataque voce.
Infinita etenim quae possunt undique tantis
In spaciis et tam multis succedere semper,
Omnia qui poterunt isto contenta putari ?
Si vir enim summus, donatus et indole tanta,
Quanta homines cuncti ditantur, sic statuatur,
Quid vetat esse alios homines, illique subesse
Ordine in hoc generis, et partibu' materiei
Quae se ita propterea amplificat; vel qua ratione
Harmoniae tantae ac numeri servarier ordo
Ille valere queat, nisi pluria distribuantur?
Optima namque monas, numerum quae complicat omnem,
Corporea pro sorte unum dumtaxat idipsum est
Arcens innumeros ullo sine limite mundos.
Non satis est unum, quia mens foecunda per amplum
Totum se fundens extra omnia, cum sit in omni
Et simili bonitate potens foecundat inane; (1) ut
Per totum generosa sui siet obvia imago.
Sic synodum extra omnem stellarum pergere mente
Te via sacra jubet nihilominus, et velut illic
Est Deus immensus, vestigia sic bonitatis,
Sic spacium templi et magni speciem simulacri
(1) Cosi ha il testo; io leggerei con quest' altra punteggiatura: se fundens exlra, omnia cum sit in omni, et simili bonitale polens, ec. — II se fundens extra omnia pel Bruno non ha senso.
240
Haud jure asseritur sibi non occurrere ubique, Undique, qua et versum vertatur cunque, potensque Et bonus haud rebus parce insinuatur agendis. Innumeros iuxtaque gradus divina potestas Innumeris in subjectis recolenda subibit , Qualia sunt Tellus, Sol, Luna et liquidus Aer. Deficiens faciens ita non credetur ab ullo, Si quanta est spacii, si quanta potentia inanis Ad complectendum, exaequandum, concipiendum Materiae, (1) et quantum petit ampla potentia in ipso Consistens, substrata modis adeo numerosis, (2) Foecundus (3) tantum valet actus sufficiensque. Deficiens nunquam efficiens, quia terminus ipsum Aut opus illias mirae signum bonitatis, Temporis atque loci nusquam mensura coercet. Adde ut et immensum quoties intelligo (4) templum, Nullius adversi argumenti vincla subibo : Cogetur potius confusus abire minister Stultitiae, tanto lucis splendore repulsus, Cui temere immensum spacium corpusque negatur; Adstruiturque simul gemina illa potentia frustra, Et nullis bonitas subjectis insinuanda, At tam parca sui, ac tam sordida, tamque remissa. Immensum natura sinum quando explicat, ut quid Usque adeo frustrata dolet, sublataque tanta Inhausto (5) a fonte est fundendae gloria lucis?
(1) Questa virgola manca nel testo.
(2) Questa virgola manca nel testo, come purelaprecedente.
(3) II testo ha una virgola qui, ed io l'ho tolta, perche il foecundus va con actus. (1) Iltesto ha: intellego. II Brunq suol usare 1'ortografia lucreziana.
(5) II testo ha: In hausto.
— 24! —
Quale putem ingenium sobole fraudantis avita
Mundorum innumeri numeri, quos margine nulla im-
mane capit spacium, quo (1) contemplarier apte
Alta queat deitas, virtutisque actio et actus,
Cum nihil impediat, contra nihilumque reclamet ?
Quid speculum sine fme negem, et dignum simulacrum
Promere naturae ne corporeo clueatque
Infinita modo substantia, visque perennis ?
Cur non explicite immensum quoque creditur esse,
Ut deus implicite in toto est, et totus ubique
Nempe per effectum sibi non occurrat abunde ?
Et quid ego reputem plus ire ex ore prophano, et
Sacrilego, (2) auditu indignum, quain quod potis ille est
Effectum sine fine bonum producere: porro
Illi non placeat ? cur non intelligit excors,
Possibile et facere et fieri, et factum placitumque
Atque necessum et opus venientia prorsus in unum;
Nec potis est facere id quod non placet, haudque probatur:
Ut qualis non est, talis nequit esse profecto.
Sic neque velle potest quod non vult: namque moveri
Illi congrueret, seque ipsum posse negare.
Infmitae caussae et principio niliil potest esse magnum , immo nequidcm aliquid, nisi infinitum: si ergo se rebus corporeis (3) com- municat, seu (potius) suam magnitudinem in rerum corporearum et multitudinis existentiam explicat, objectum pro captu ejus es- sentiae simulacrum, atque potentiae vestigium (4), infinitum ma- gnitudine et absque numero subjiciat oportet. Sic ab uno consi-
(1) Invece di quo leggerei quos.
(2) Questa virgola mancanel testo.
(3) II testo ha: corporis.
(1) Nel testo nianca la virgola, che serve a distinguere vestigium da inftnitwm*
31
242
mile unum est, neque aliter divinitatis imago eorporeo potest esse modo. Ut quippe repugnat finito actio infinita vel subjectio , ita et infinito efficienti finiti formatio, infinitoque spacio seu materiae finita formabilitas , sive voluntarium dicas principium sive natu- rale : quoniam in infinito quanta est natura , tanta est potentia , actio , et effectus, quod negare ita est facile, ut et impossibile est probare.
Licet autem sigillatim ad individua respicienti, sub ea, qua sin- gula sunt, ratione proxima atque immediata ad finitum principium atque caussam referri debeant , quandoquidem finitam potentiam finitus respicit effectus, in universitatis tamen computatione infi- nitum efficientem primum singula et omnia in immenso innume- rabilia cognoscunt.— Heic si quisquam (1) non sophistice, vel pro authoritate tuenda , vel pro gloriae de proposito quocunque de- fendendo conservatione, vel pro servili et mercenaria quadam fide ignobilissime contestanda, sed serio pro veritatis atque propria di- gnitate (2) contemplari: illud primo sibi ante rationis oculos proponat oportet, ut consideret uter eorum, qui duas contradictionis partes tuentur, exigere probationem debeat ab altero:et cujus maxime inter- sit ostendere et probare. Quilibet dicet, eum decere probationes, cujus est dubia sententia. Ejusque subinde dubia est sententia, qui a prin- cipiis (3) per se manifestis et ab utraque altercantium parte con- cessis, aliud, vel contrarium ejus quod ab illis consequatur , con- sequive possit, (4) affirmarit. — Principia communia sunt. I. Divi- na essentia est infinita. II. Modum essendi modus possendi sequi- tur. III. Modum possendi consequitur operandi modus. IV. Deus est simplicissima essentia , in qua nulla compositio potest esse vel diversitas intrinsece. V. Consequenter in eodem idem est ess< posse, agere, velle, essentia, potcntia, actio, voluntas , et quidquh
(1) II testo ha: quisqnam.
(2) Manca un verbo finito: aggiungerei : velil.
(3) II testo ha: quia ptincipiis.
(4) II testo ha: conseqai ve possit a/Jirmarit.
— 243 —
do eo verc dici potcst, quia ipse ipsa cst veritas. VI. Consequcn- ter Dei voluntas est super omnia , idcoquc frustrari non potcst nequc pcr seipsam , neque per aliud. VII. Consequenter voluntas divina est non modo necessaria, sed ctiam cst ipsa necessitas, cujus oppositum non cst impossibilc modo, scd ctiam ipsa impossibilitas. VIII. In simplici esscntia non potest essc contrarictas ullo modo, neque inaequalitas: voluntas, inquam, non est contraria et inacqualis potentiae. IX. Necessitas ct libertas sunt unum, unde non est formi- dandum quod, cum agat necessitate naturae, non libore agat: sed potius immo omnino non libere ageret, aliter agendo, quam neces- sitas et natura, imo naturac (1) necessitas requirit. X. Potentia in- finita non est, nisi sit possibile infinitum; non est, inquam, potens facerc infinitum, nisi sit potens fieri; quae enim impossibilis, vel ad impossibile potest esse potentia ? XI. Sicut est mundus in boc spa- cio, ita et potest csse in simili spacio isti spacio, quod, boc mundo ablato, possumus aequale buic mundo remanens intelligere. XII. Huic spacio , in quo est mundus , simile spacium extra mundum, non est ratio quae tollat neque faciat esse finitum. XIII. Mundus, in simili spacio extra istud , non esset huic mundo impedimento , neque major ratio esset , qua hic formidet ruere illum , quam ille istum , quandoquidem ubique medium est in infinito secun- dum rei veriiatem , sursum vero atque deorsum secundum cer- tam eorum , quae sunt in uno uniuscujusque ordine , habitudi- nem. XIV. Mclius est esse, quam non esse, dignius estfacere quod esi/ bonum, quam non facere. Ponere ens et verum improportiona- biliter melius est , quam sinere non ens , et nihil. XV. Potentia et voluntas naturalis frustrari non debet, et ad infinitam durationem spacium csse sine proprio actu (2), tunc enim potentia ad impossibile referretur. XVI. Potentiam infinitam (extensiva sive sit, sive inten- siva) ad essc frustrari est , sic actu malum infinitum poni , sicut et actu esl spacium infinitum. XVII. Sicut hoc spacium potest recipe-
(1) II testo lia: natura.
(2) Si devc sottointendere un'altra volta: non debet.
— 244 -
re hunc munclum et ornari , ita et simile quodcunque spacium ab ipso indifferens , simili non absente principio , similem concepisse. XVIII. Ornamentum istius spacii,hnjusque mundi perfectio nihil est, quod acldat vel subtrahat vel sufficientiae vel incligentiae, (1) prae- stet ornamento atque perfectioni alius cujuscunque spacii, quominus non ita actuari exigat illud, quam actuatum rerum plenitudine sit istud. XIX. De deo et de natura quam optime sentiendum. XX. De rebus maximis nihil temere citra sensum atque rationem defen- denclum.
Hisce ita constantibus , probandum est adversario. I. esse vim et causam , qua infinita essentia atque potentia finite operetur: II. qua constare possit potentia activa infinita cum possibilitate finita re- rum: III. qua , spacio quod hoc mundo absente comprendimus , cui simile semper accipimus esse , minime ultra adjectum possit esse spacium: IV. qua, tota materia est finita et margine illius extimi coeli comprehensa: V. qua, Deus non vult quantum potest: qua, esse plures hoc nobis manifesto mundos, non sit conveniens. VI. Neces- sitatem in Deo aliud esse a libertate. VII. Potentiam cum voluntate et actione non concurrere. VIII. Posse aliud quam vult ; velle aliud quam potest. IX. Alia habere nomina , quam habeat. X. Posse aliud velle, quam (2) quod vult, posse aliter esse haberi , quam sit vere, et necessitatem esse aliud et citra divinam voluntatem, et e conver- so. Posse item velle quod non vult, stante quod non possit esse quod non est.
CAPUT XII.
Ad id quod dicunt infinitae potentiae activae non respondere possibilitatem reruni. Item eam posse quae non faciat neque velit, neque consequenter probet.
Praeteritum, praesens, quiquid capis, atque futurum, Ante Deum praesens unum est unumque perenne;
(1) Questa virgola manca nel testo.
(2) II testo ha: qua.
— 245 —
Utque simul nequeunt contradictoria stare,
Sic et quae ad partem sunt contingentia utramque,
Temporis istud habent pro conditione futuri.
Omne etenim quando est (quoniam est) est esse necesse.
Eligit ergo Deus quod vult, dat, scitque, (aoitque
Non variare potens ipsum non seque negare:
Quod vult atque potest est unum prorsus idemque,
Nec potis est facere quod non vult esseque factum,
Nempe ipsum fatum divina est ipsa voluntas.
Ergo alius quam sit veluti non est potis esse,
Sic aliud fieri quam fit non posset ab illo. (
Est siquidem natura Dei substantia simplex,
De qua quantumvis praedicent nomina mille,
Nullo re pro signata discrimine distant,
Diversos quamvis actus referant rationi,
Sensibus, et variis effectibu': (1) dum speculamur,
Est quoque de objecto varius conceptus eodem,
Ingeritur variis in mentem namque fenestris.
Nam veluti in sphaera longum, latum, atque profundum
Conveniunt, atque objectum capiuntur ut unum:
Non secus in mole hac, quae non finita probatur,
Altum quod dicis, dicam nihilominus imum,
Et tibi quod latum est, mihi longum est, atque profundum.
Majori id ratione decet verum esse putari,
Sicubi natura est quae totum totaque ubique est;
Quanta ejus bonitas, tanta est sapientia, virtus, i
Actus, amor, vita, imperium, decus, atque potestas.
Atque ideo nihilo est major, sed cunctivalenter
Omni ex parte sibi occurret, totaliter omne
(1) Questi due punti, e la virgola seguente mancano nel testo.
— 24G —
Aeque infinitum centrum est, aeque omnia finit; Ne breviata manus patrantis tanta putetur, Quam tanta exagitat virtus, sapientia, arnorque. Nunc valeat Genii species male suada maligni Credens finitum hoc totum, et quod differat ultro Actus et effectus, sicque audens jungere in unum Objectum simplex quae non consistere possunt.
Infinita virtus si neque a seipsa finitur, nec ab alio, tunc necessi- tate suae naturae agit : non agit necessitate naturae alia a se et sua voluntate , in eorum morem quae necessitati subsunt; sed ipsa est (ut saepe dicimus) necessitas. Agit ergo necessitate, quae neque ab intrinseco et per se, neque ab extrinseco et per aliud frustrari po- test. Non primo, quia non potest aliud esse atque aliud : non secun- do, quia ista necessitas, (1) reliquorum omnium lex est. Antevertens ergo naturam illam, necessitatem, et voluntatem, et potentiam niliil esse potest, quominus procedat secundum totam potentiam quae est ipsa bonitas, aut nihil; et secundum totam bonitatem quae est ipsa potentia, aut nihil ; quae est infinita, aut non ipsius; quae se diffun- dit infinite, aut non ab ipso. Nostra agendi libertas fertur imperfe- cte, et in imperfectum aliquoties objectum: proindeque affectu atque rerum latentia undique turbatur: quod si citra turbatam voluntatem, atque cognoscitivae potentiae cursum absque ignorantia et aliis pas- sionibus ageremus; duorum oppositorum (2), operatio nostra perpetuo definita esset ad melius. Antequam enim operemur, inter utramque viam haeremus et consultamus : incertique tandem , et cum turbato definimus affectu. Deus ut natura cum sit perfectissimus, uno de duo- bus, eoque convenientissimo modo : et quia non coactus agit , libere agit; et voluntas cum bonitate, et bonitas cum necessitate concurrit. Idcirco cum in ornni specie unum sit optimum (3), unum necessario a-
(1) Questa virgola manca nel testo.
(2) Questa virgola manca pure.
(3) II testo ha Tantica forma : oplv,,
— 247 —
git et non aliud, utque non potest esse nisi bonus, non potest aliter fa- cere quam faciat.Quare necessitate naturae bonum facit, atque melius; atque unum et(l)alterum oppositorum, quod est deterius, neque ejus potentiae, neque voluntatis, neque necessitatis objectum poterit esse unquam vel subjectum. Caveat ergo presbyter ille, qui divinam libor- tatem aeque inter contingentia et possibilia collocat atque nostram : neque imperfectioni naturae adscribat quo sit ad alteram partem de- finita, ab ea aversa quam non absque maximo errore persequeretur: uno modo hirundo facit nidum quo meliore et adcommodatiore face- re non posset , sic et formicae cavcam , varieque aranearum species telam atque retia: de quorum omnium sensu definire formidavit ille Salomon qui sapientissimus citra morem praecipitantium sententias dixit. Quis novit an spiritus hominis ascendat sursum, aliorum vero deorsum ? Ad imperfectionem ergo lucis et coelestis cujusdam vigo- ris referendum est quod homines ambigant consultando, in omnibus quae ad victum, cultum, et defensionem pertinent, quod si optime omnes sapercnt , optime et consequenter uno modo gubernarentur omnes. Non melius ergo rite consideranti de hominis libertate sen- ticndum, qualis ea cunque sit, aut unquam fuerit , vel esse possit, quam de iis quae sub incertitudine versantur , vertiginisque casu aestuant. Non est ergo dignum ut Dcum ex hujusmodi gcneris liber- tate aeque vel inaequaliter ad duo contradictoria volenda, vel agen- da, velle vel agere posse refcratur: id enim totum a contingenti, am- biguoque, et fluctuante inter contraria principio demanat: sed illius generis est libertas, quae idem est quod ipsa necessitas, cui nihil superstat majus, cui nihil obsistit aequale, cui omnia m omnibus atque per omnia obsecundando subjiciuntur.
(1)11 testoha: e/;ma civorrebbe veramente: aut.
248 -
CAPUT XIII.
Ubi in infinitum tendit imaginatio de quantitate continua et de numeris, activa item potentia quae est in elemento, receptiva item quae est in spacio, formabilis quae est in materia: cur intellectus ille qui intelligendo facit, finita intelliget, volet, atque faciet extrase ? cur optimus agens, finituin ponit numero et magnitudine bo- num, cum omnis natura exigat infinitum ?
Dum numerum numero, molem moli superaddit, Apponens monadi plura et complurima multis, Percurrit finem meditatio quemlibet ultra. Ergo sophista cave, ne, tactus lumine tanto, Usque adeo impurum persistas dogma tueri, Ut, rninus illum actum quam nostra potentia possit Promere, concludas, vel promere nolle reare Plane pollentem frustra.
At.vero ut sterilis non est mens illa, perenne Tempus, et immensum spacium, numerum irinumerumque Discursu nullo conceptans, atque labore, Multo plusquam sol sua per naturae elementa Non vi distractus fundit lucem atque calorem, Sic sequitur tali ex conceptu verius esse Quicquam consistens, pulchrum, verumque, bonumque , Quam nostros queat ante oculos substernier : ergo Ille ut naturam resque extra intelligit esse, Sic sunt omnino, non est quicquam impediensque : Nam species concepta deo est effectio resque ; Sic ergo expansum infinitum et multiplicata Innumero numero quae sunt distincta sub ipso, Ceu perfecta monas tota intima et extima tota, Omnia substentans graditur super omnia (nempe Sola ipsa in toto, et totum consistit in ipsa)
— 249 -
Alte comprendit cui nil superadjiciatur.
Debile praeterea indicium tibi non dabit ignis,
Quem tibi in exigua contractum monstro favilla,
Lignorum quem si fotrix substantia pascat,
In non finitum excrescet semperque manebit ? (1)
Ergo virtutis si tantum, corporis hujus
Se praefert species, qufnam trepidare decebit,
Ancipitique animo , populo sese addere, ut erret
Tuto cum multis, quam stare a partibu' veri ,
Et se fidenter profiteri nobilitatum
Splendore insignis sophiae, divisque propinquum ?
Ajo principium primum virtute superstans
Principiis atque iis quae horum glomeramine fiunt;
Voto, opere, inferius tibi non fingatur, et actu.
Sic ergo quando in spacium virtute capaci
Materia est semper cupide substrata, valensque
Formator praesens, vis prompta, et semina praesto,
Quis cursum tantae bonitatis praepedit error?
Nunc spacium tantum est, nunc tanta potentia inane est,
Ac privata suo quaedam natura tenore,
Nempe locus, vacuum, cupiens natura, capaxque
Materiae adsimile, aut substantia materiei est
Fiendique facultas, non temeranda Platoni,
Urget compleri, justas tollitque querelas
Affectantis opus pulchrum, verumque , bonumque :
Importunus amor stimulat (2) vim concipiendi
Quod neque cognoscat (3J neque complectatur avitum. (4)
(1) T/ interrogativo rnanea nel tesio.
(2) II testo ha: stmtihit.
(3) II testo ha : cognoscl.
(t) Avitum parmi ricavato da aceo, benche questo verbo manchi di participio. Anche
32
— 250 —
Indeque ab adverso grandi stimulo bonitatis Spiritus hic molem exagitans, animansque perennis Plenique tudo (1) patris, per quam decet esse beatum, Quantum mens potis est non invidiosa beare, Quis circumciso sensu, et ratione retonsus Usque est, ut tantam nequeat comprendere lucem, Quantam (2) amor hic geminus,gemina ista potentia praestat, Ne sine fine malum sancta de mente triumphet, Finitumque (3) bonum immenso contrastet inani, Ne aeternum infelix genitor genitrixque querantur. Dede manus ergo, tibi nec Stagiraeus inepto Garritu sensus praestringat.
Vestigium, simulacrum, et speculum infinitatis in omnibus quae videmus atque singulis experimur; ad hanc imaginationis et intel- lectus numeros numeris, et magnitudines magnitudinibas, et species speciebus adjicientis, absque vis termino contendit, hancque conte- statur (4). Hoc sensus non detestatur visus, qui quocunque pergat, ubique se esse in centro , aeque quoquoversum respiciens , horizontis formatione indicat; hoc appetitus animalis, seu rationalis, qui adeptis unquam non est contentus, quandiu aliquid remanserit adipiscen- dum (5): ubi quippe majora quaeque sperantur, prima sordent. Hoc principiorum naturalis potentia etiam activa: una enim facula innume- rabiliter accensibilibus, et infinito accensibili proposito sufficiens esse videtur. En ut quo nos cunque vertamur, infiniti species non deserit.
nel cap. XI il Bruno ha detto: sobole fraudantis avita: e ne in questo luogo, ne nell'altro puo intendersi altrimenti, che per desideralo.
(1) Stainvece di: etpleniludo.
(2) II testo ha : quanta.
(3) II testo ha : Fitumque.
(4) Ho rimessa io la punteggiatura, che nel testo era cosi: absque vis, termino conten- dit hancque conlestatur. — II senso e: vis inlellectus et imaginationis absque termino adjicientis numeros etc.
(5) II testo ha: adpiscendum.
JORDANI BRUNI NOLANI
DE MAXIMO ET IMMENSO
LIBER II.
CAPUT I.
Vulgata sententia est: parvus error in principio, magnus in fine est; parva et niiniina quippe omnia sunt seinina et elementa, in quibus specierum tota pene substantia coosistit.
Occursu geminum perplexus quando viarum Ancipiti temere meditatur mente viator, Qua sibi pergendum, via quae carpenda minus sit: Tristis ut erroris (1) sibi suasio nulla relicta est Securus graditur cantu silentia (2) captans, Quando non multo aut niliilo differre videntur, Arcte principio communi namque propinquant Heic multas centrum methodos ubi terminat unum, Immensum quae protenduntur in intervallum. Ast tractus, adolente via, discrimina crescent Sensim et sensibilis complebitur amplius error. Non aliter si forte inter nihil esse putabis, Num sit vel non sit quicquam quod contegit omne; Ac si de quantis ea controversia multurn Non possit sophiae cursum variare, nec hilo Solemnes metae turbentur principiorum:
(1) II testo ha: erorris.
(2) Iltestoha: soleniia.
— 252 —
Stellarum nempe est eadem et natura animantum, Atque elementorum manet haec concordia discors, Sive intra fines numerus sit, seu super illos. Rem vero melius ultra speculando, videbis Vastorum errorum monstra et portenta creata; Nempe oculis rationis erit satis undique apertum, Quam lateat species legum naturae utriusque, Ignisque extinctus, lux suffocataque mentis Altero ab istorum, namque in contraria pellunt; Quae quantum a tenebris lux distat, falsaque veris, Tantum ex iis primis prima haec, membra istaque ab illis, A mediis longe iis media haec, haec ultima ab illis.
Quambene inquit Aristoteles: non parvi referre, sitne immensum infinitumque corpus, quemadmodum plures ex veteribus philosophis putaverunt, an hoc sit ex impossibilibus unum. In eo enim quod res hoc vel illo modo se habeat , omnis veri cogniiio consistit atque summa: itaque de hoc nobis maxima cum diligentia definiendum. Haec sententia communis mihi et illi est.
CAPUT II.
Primum Aristotelis contraimmensitatem multis (tanquam pluribus argumentis) constans partibus ex primo motu argumentum adducitur et examinatur.
Ergo illud primum sensu comprendere oportet, Inquit Aristoteles, an simplex sit sine fine Corpus, namque istud primum monstrare decebit : Corpus enim simplex vel mixtum cernimus esse, Hocque nequit sine fine dari, nisi praesit et illud. Ergo in eo satis est si demonstravero finem. Non elementorum corpus simplex neque coeli Esse infinitum, patet hinc, quod mobile gyrans
— 253 -
Primum infinite occurret sine mole profundo
Et pertransibit, duplici fluxuque notato
Centri, quorum alter medii per compita coeli
Tendatur qui cum coelo in gyrum moveatur;
Alter non ullum raptatus circinet orbom,
Et quem sustineat coeli dissector horizon,
Nunquid non medii transibit linea coeli
Hanc reliquam fixam, sive una ex parte sit illi
Terminus in centro, sive ex utraque per ipsum
Transeat et quaedam sine cardine dimetrus exstet?
Adde: velut spacium, geminum intercrescere fluxum
Tanto plus constat, quanto majore recessu
A medio capitur; quod si sine fine recedit,
Linea tunc nulla est quae illuc, ubi linea sistit
Altera, discurrens valeat pertingere tandem:
Sic (1) pertransiri spacium sine fine negandum est.
Porro quis usque adeo fuit unquam stultus, ut illud
Immense expansum quando fateatur, idemque
Dixerit inversum, aut centrum confinxerit illi?
Parmenidis sensus, Xenophanis, atque Melissi
Unum principium, unum ens sine fine repertum,
Immotum dicunt omnes ratione coacti,
In cujus spacio mundi innumerique moventur.
Perge ergo in mentem revoces quinam ille sophorum
Provocat has (2) liteis queis strenuus usque triumphas ?
An non commentis haerens propriis , procul horrens
A mente illorum praeconcipis imque probatuin, (3)
(1) II testo ha: si invece di sic. Avverto che tutta la puateggiatura di questo periodo, da adde fioo a negandum est, l'ho messa io : nel testo c'e il solo punto e virgola dopo capitur.
(2) II testo ha : hac.
(3) Laque probatum in luogo di et improbatum,
2134 —
Principio adsnmens technis illudere fictis Continuas, et de coelato facibus orbe Constituis totum tibi mobile, quale repressum Inde superficie est, hinc centro, quodque revinctum Cardinibus certis, certo super axe rotetur ? (1) Huicque infiniti succurrit opinio deinde Ut tibi cum sensu sit disceptatio nullo, Phantasia haec etenim, mota tellure, peribit, Qua circum totam gyret quantumlibet ultra Tendatur sine fine mihi, tibi fine premendum. Quapropter cumulos nebularum discute tantos ; Aera per liquidum jactu contende oculorum, Illius et spacii noli sine lumine finem Asserere, et parili, qua pergis pergito semper Consimile ad spacium (quid turbat posse?), tenore. Undique quodque vides circum confinia terrae Transparens, itidem circa confinia Lunae, Solis, et astrorum reliquorum corpora crede. Innumerosque hujus generis comprendere mundos Immensum spacium, qui certis intervallis Distent, quo non interimantur, quin potius se Ordine, quo dictum est, valeant refovere vicissim. Immensum spacium hoc} immensus et aer, abunde Cognoscunt omnes totum non posse rnoveri: Quonam tendet enim spacium si non habet extra? Interea innumeris passim splendescere mundis, Ordine quos certo circumvolvi, atque rotari Quidnam posse vetat ? quid non conclamitat esse ?
(1) LTintetrog-ativo mancu nel testo.
— 255 —
Sic argumentari incipit Aristotelcs: Omno corpus, aut simplex est, aut compositum : et ita infinitum corpus aut simplex est, aut com- positum. Cui respondemus esse tum simplex, tum compositum, quia non potest esse compositum infinitum, nisi infinitum sit, ex"quo com- ponitur, simplex: infinitum inquam tum computata magnitudine to- tius, tum partium supputata multitudine. Sufficit orgo mihi ( inquit Aristoteles ) videre non esse simplox corpusaliquodintorminatum et immensum. Primum autem de primo cxaminando corpore. Infiniti corporis infinitao sunt lineae, quae producuntur a meclio, quarum, si sunt distinctae quantumvis modicum a centri ( ut esse possunt) re- gione, cum sensim distantia in infinitum crescat, sicut finis non da- tur in longitudinem , pariter omnino non poterit in latitudinem ad-
mitti.Ideo neque tempus quo fit motus, neque spatium ipsum, finitum esse convenit. Si enim AD et AC sunt infinitae, spacium inter D^et C non poterit esse finitum, nullum ergo esse poterit, quod motum ex- pleat, tempus.
Neque posita fixa linea AC , linea vero AD mobili , poterit esse principium quo linea AD incidat in lineam AC.
- 256 —
Neque erit differentia, si ponas ambas motas invicem occurrere , vel alteram (1) earum stare, ut infinita infinitam possit incurrere, et deinde praeterire: heic enim nulla tardioris ex una et velocioris ex ambabus motis lineis esse differentia poterit. Neque discrimen po- terit esse ullum inter impossibilitatem , qua immensa AD transeat immensamAC, vel immensam GE. Quinimo oportebit immensum concurrere tempus adhoc,ut linea infinitavel minimum moveatur. — Ad haec, qui poterit motus circularis esse non extante circulo? quo- modo vero vel circulare erit vel circulariter agitabitur infinitum , cui non magis secundum figuram moveri convenire potest , quam esse figuratum ? Inconvenit ergo infinitum moveri, sicut impossibile est, immensum tempore finito spacium praeteriri. Haec et similia, quae ad unum omnia tandem redeunt, sunt quae adducit argumenta, ubi nescirem referre, num veriora, num autem magis extra proposi- tum verba recenseat : ut enim certa sunt haec omnia , ita et certe nihil ad propositum facientia. — Non habebat sane vir iste unum cu- jus nomen vel fingere norit , qui (2) infinitum mobile statuerit : ad quid ergo oportuit tot multiplicare rationes atque verba ? Ostendit optime , philosophorum hic princeps , ut pejus quam andabatarum more diglaclietur, ubi neque ad homines, neque ad hominum sensus rectos habeat oculos. Vide prius infinitum spacium, hoc non move- tur. Vide infinitam materiam in spacio, et haec non movetur. Vide astra in spacio, haec moventur , haec appellata sunt mundana cor- pora, quae sine numero sunt, quorum singula moventur, universum infinitum mobile nemo dixit unquam ; in universo infinita mobilia) nemo cum ratione poterit inficiari. Quam turpiter, in principiis hae-| rendo propriis et negatis, disputat iste dialecticorum pater, imo lo-j gices universae (qualem in calce elenchorum profitetur) inventor, at- que completor : inter universum et rnundum, nullum accipit discri- men, antiqui vero capiebant: universum appellat hoc quod circa tel| lurem moveri imaginatur omne, quod illi non asserebant. Hoc inteh
(1) II testo ha: altero.
(2) II testo ha : q.
— 257 —
ligit in infinitum sub oadem mofus diurni et revolutionis norma in immcnsum unum continuum cxcrescere, quod iili non intelligebant, neque infans, et vocale brutum non posset unquam imaginari. Hisce jactis fundamentis (1), quam se strenue pugil iste torserit (2), vidimus. Quin etiam , postquam finitum sub hac imagine mobilis rapiditate diurna mundum concepit, qualem etiam Epicurei et alii finem rebus non costituentes sibi proposuere (3), saltem aliquid praestare posset, ut vel dubium aliquod de unitate mundi possit intrudere menti : vel fulcm de pluralitate , vei immensitatem saltem externi spacii ex- tenuare.
CAPUT III.
PONIT ET SOLVIT SECUNDUM ARGUMENTUM.
Secundum ex. reliqua motus (quae per rectam lineam est) specie argumentum adci- tur ct examiaatur , inculcando 1. sursum et deorsum non ex natura rei esse; 2. ae- quali pulsu ad sibi conveniens ascendere et descendere partes , et alio quocunque raui: 3. motum rectum non esse astri ullo pacto, ideo nec telluri convenire. 4. Iisdem omnia astra constant elementis, quae duplex ad genus omnia reducuntur ex supera- bundante et dominante igne vel aqua. 5. Ex iis innumerabilibus suo ut sunt ordine dispositis nongravibus in suo loco, non modo infinitum non sequitur, sed ne finituin vel minima ratione physice grave, sed logice, arithmetice, geometrice.
Mox quod coelorum ductu est conatus in orbem, (4) Hoc elementorum recto concludere motu Nititur, atque alias vires exprimere frustra. Non unquam pote fit (Stagirites inquit) ab ullo Et fingi, et leviore mihi ratione probari Tractu infinito motum sursum, atque deorsum;
(1) II testo ha: frudamentis.
(2) II testo ha: setor serit:& uno sbaglio tipografico in luogo di se torserU, Abbiamo pero tralasciato il se, perche erastato ripetuto dall'autore per inavvertenza.
(3) II testo ha: propotuere.
(4) Questa virgola mauca nel testo.
33
— 258 —
Namque ambo ii motus cum sint contraria quaedam , Atque pari metro ut vigeant contraria opus sit, Quod poterit motus sursum sine fine probari Si definitur centro contrarius illi ? (1) Unius extremi quare si fine videre Alterius possum finem, quoque credo sequenter Quam media arctari deceat quoque limite certo. Sic igitur fines nequeunt protendier ultra Aeris atque ignis, quam Tellus surgat et unda. Quod si (ut et est certum) finem decet esse locorum Qui poterunt fines extra istos ire locata ? Illud item apprime gravitas, levitasque docebunt, Et quod naturae nulla inclinatio vana est, Corporibus siquidem praescriptus terminus est, qui Haec tandem sistat, gremioque receptet avito Quae scandunt, ideo ut certe quandoque quiescant. Addito praeterea ut levitas in corpore tanto Aut gravitas sine fine foret: quod dicere si vis, Te, triplici argutum absurdo, dixisse pudebit. Primum est, quod gravitas finiti corporis, atque Infiniti , mensura invenientur in una. Namque gravi, quocl sit finito pondere, tantum Ponderis apponam, quo tandem aequabitur illi. Sive infinita ex massa subtractio fiat: Ex isto mox absurdum sequiturque secundum, Quod gravitas tandem finitae molis ut esse Aequalis potuit, (si quantumvis superaddas,) Major, subjecta hac, (2) infinita inveniatur.
(1) Leggerei raeglio: ille, perche di centri essendovene un solo, non occorre determi- narlo : ille si riferirebbe a molus.
(2) Questa virgola e la precedente mancano nel testo: e mi sembrano necessarie a chia- rire il senso.
— 250 —
Cum grave praeterea atque leve, haec duo principia extent
Tardi et velocis, major tibi tertius error
Improperatus erit, quod tunc sine fine citato
Aequetur currens quod non sine tine citatum est.
Nam tarclum et velox gravis et levis esse sequuntur.
Et quia conferri nequeunt sine fine quod extat,
Ac quod finitum est, illud fateare necesse est,
Ut non finitum vel non motabitur, aut si
Huic, ratione aliqua, tribuatur posse moveri,
Ut grave finitum, (1) moveatur tempore oportet.
Mobile enim ternis simul esse in partibus unquam
Non aliqua poterit nobis ratione suasum :
Ergo nec instanti potis est aliquando movere
Quisquam, quantumvis pollens sine fine sit ille.
Omnis quapropter cui tempore fluxio obibit
Atque a finito, (2) veloci aequabitur ultro,
Namque operae est virtus finita ut suppetat omni, (3)
Finito pulsu, momento, et pondere adacto.
SOLUTIO.
Tu vero solidum rationis concipe lumen. Namque in eos primum jacularis inania verba Per discrimen ejus quod sursum est atque deorsum, Quale ullum non est ponentibus hoc sine fine. Quid medium, quidve extremum praesumis, et hisce
(1) Questavirgolamanca: l'ho messa perche il senso e: opor/et moveatur tempore, ut grave finitum. Altrimenti si sarebbe potuto intendere : oporlel ut grave finilum moveatur tanporc; che non avrebbe portato 1'inconvenieute, a cui si vuole sforzare 1'avversario.
(2) Questa virgola manca nel testo, ed e necessaria, perche veloci va con qequabitur-
(3) Questa vii-gola inanca nel testo: 1' ho messa , perche parmi doversi intendere cosi: namque est virtus finila, ut suppetat omnioperae, finito pulsu elc.
— 260 -
Principiis haeres propriis, illisque negatis ? Hoc est principiis ostendere velle petitis. Ergo age respires, et nostra liaec concipe clicta, Ut ratio sensum propriis moderetur habenis, Innumeros noscens mundos, spaciumque capaci Cuncta sinu claudens, itidemque fatebitur illud Quod, solem hunc circa, atque illum, discurrere gyris Finitis, varii possunt debentque planetae. Sic et nos de Tellure hunc profitebimur esse In medio mundum, quia coeli magnus horizon Tellurem, ut centrum cohibens, punctumque videtur. Ut certe riihilominus iis, qui Cynthiae ab oris Respiciunt circum dispersos undique mundos, Et Tellus medium circa revoluta videtur, Ut quodcunque extra est spectatum sensile lumen. Non aliter breviora terens per compita Apollo Circuitus, medii qui errantibus ambitus istis, (1) Temporis hoc ipso quo circinat intervallo, Illius augustae sibi suadet et incola lucis, Cuncta illud circum medium versarier astra : Non igitur proprie est mediam sortita cavernam In toto Tellus mater, sed ad hanc regionem Mundique aspectus tanti, quantus capit illam Sensibus objectam (2) speciem, qua cuncta putantur Lumina caelato circumversarier orbe. Perspectum est nobis quantum videre vetusti, Et quae terrenis descendere multa videntur, Ascendunt aliis. At quae sublata volabunt,
(1) Questa virgola e la precedente mancano nel testo.
(2) II testo ha: obiestam.
— 201 —
Anticephi (1) dicent Lunares lata deorsum.
Ergo ad finitos sunt haec discrimina mundos,
Non autem ad totum immensum referenda putandum:
Unde et idem corpus, dum motu fertur eodem,
Illinc ima petens ire, hinc dicetur in altum.
Ergo inter fines proprios flnita feruntur
Corpora, nec cursu infinito pergere recta
Consequitur dictis sapientum haec ipsa putanda.
Indefessa tamen proprios revoluta per orbes,
ln medio, aut circum medium, (2) spectata perenni
Aevo felici seclorum aetate fruuntur.
De gravibus levibusque alia est sententia prorsus
Nobis, quae certis vero- stat consona signis.
Motus enim rectus gravium leviumque quid esse
Totius asseritur, si tantum partibus isce (3)
Convenit, a propria quae sunt regione revulsae ?
Nam totum et partes in toto circulo aguntur.
Recta autem ferri profugum refugumque videmus
Frustumque e laribus propriis, quacunque locorum
Adspirat, seu sint sursum seu posta deorsum ,
Ad laevam dextramque, antrorsum sive retrorsum.
Hinc aer liquidus, lymphae, peregrinus et ignis ,
Non certam ad sedem, sed circumquaque feruntur,
Ut sibi conveniens opus est aliisque fovendis.
At vero mundis de integris ista referre,
Scilicet ut propria quadam gravitate premantur,
Forte premantque aliud, plane stultissima vox est.
(1) Vocabolo coniato dall' autore secondo 1' analogia di anlipodes.
(2) Questa virgola manca nel testo.
(3) 11 testo ha : iisce, ma la misura del verso non andrebbe senza la contrazione delle due vocali.
— 262 —
Nam velut istae atomi, in radiis quas cernere solis
Possumus, haud gravitate premunt hunc aera quaquam(l),
Sic infinito in campo vastissima mundi
Corpora sunt nihilum, quo tantus findier aer
Possit, tanquam ista sit mole premente gravatus ;
Libera sed peragunt qualem, dictante benigna
Natura, cursum norunt magis esse decentem.
Porro atomi exagitatum hunc aeris insequitantur
Motum spirantis, qui pars est corporis hujus.
Externus vero, mundos qui continet, aer
Non vehit atque agitat neque pressus sustinet illos,
Verum ita firmat eos, ut parte tranabilis omni
Consistat, proprioque actis obtemperet ultro
Appulsu, nihilo ut ab avita praepediantur
Hac metodo, quae natura praescribitur illis.
Non gravis est igitur Tellus magis in regione
Hac, quam sit propria in regione Venus , (2) Pyroentes,
Cynthia, Apollo, Dios, Saturnus, Mercuriusque,
Quotquot in immenso sunt scintiliantia (3) campo,
Unus, continuus, quae circumplectitur, aer.
In quibus, et veluti parteis, (4) Telluris aguntur
Membra, ubi comparibus, totidemque, iisdemque elementis
Conflantur quae haec in nostra regione videntur.
Ergo Telluris quia eadem conditione
Congaudent omnes celebres effectibus isdem ;
(1) Questo quaquam va riunito con Yhaud precedente: haud quaquam.
(2) Le due virgole fra cui e posto Pyroentes mancano nel testo: ci vanno per indi- care che si tratta di un altro pianeta, di Marte.
(3) II testo ha: scincillantia.
(4) Questa virgola e la precedentemanoano nel testo: sono necessarie, perche telluris va con membra, non gia con parleis.
- 2G3 —
Nil vetat esse quidem quod terrae partibus illis Idem conveniat quod terrae partibus istis. Cumque infinitas Tellures asserere ausim, Subjectum sine fine gravis fateamur oportet Et levis, et medii, frigentisque atque calentis: Nunquid propterea dogma hoc absurda sequentur ? Innumerum hinc igitur numerum gravium esse fatemur, E quibus haud poterit conlectum dicier unum, Quod sine tine grave est, veluti millena librarum Conligat e variis mensuris computus unus Subjectis plumae in quibus illud distribuatur.
Secundo circa secunda simplicia corpora quae motu recto aguntur, eodem effuticndo tenore aerem verberat : postquam enim neminem posset nominare, qui ignem unum posuerit continuum infinitum, sur- sum mobile ad ulteriorem terminum/vel deorsum, ait tamen: contra- riorum contrarii sunt motus, contrariorumque motuum termini con- trarii. Termini contrarii per lineam rectam, seu per diametrum de- finiuntur, hi sunt sursum atque deorsum; contrariorum vero , et al- terum finitum esse oportebit, si unum non erit infinitum. Jam nobis compertissimus est terminus eorum quae moventur recta deorsum et ad centrum, in quo quiescant densa, spissa, frigida, gravia : non est igitur possibile, sursum non esse terminum, sed infinitum superstare rarum, calidum, leve: quod si extrema finita sunt , medium non po- terit esse sine fine: adducit exempla et geometrarum more demon- strationes ad propositum, propriae imaginationis ; nihil autem quod ad antiquorum et nostram faciat sententiam. Nos enim gravitatem, levitatem, medium et extremum, sursum etdeorsum nulla esse de- monstrabimus, motum item secundum naturam nullum esse rectum neque in toto subjecto mundo , neque in partibus mundi naturaliter constitutis. Ostendemus insuper motum illum circularem qui est ab A orientis ad B occidentis punctum; rursumqueaBpuncto recursum
— 264 —
ad A nusquam in natura datum, neque dari posse, neque recta, seu diametraliter motum ab A in B, et a B in A esse ex dictamine na-
turae.
Proinde pirtium naturalium, quae sunt in eterogeneis Telluris et aliorum astrorum membris, qualiscunque supponatur vel ponatur ille motus partium quae sunt in toto et moventur per totum, ita ut ali- quando teneant sphaerae medium , aliquando vero extremum, nun- quam (1) aliqua superficiem proprii superegreditur astri. Itaque sicut alius est mundus tellus, alius vero luna , ita suum habet haec medium, illa suum : suum haec habet sursum, et illa suum : neque hae differentiae simpliciter et per se possunt in toto vel in partibus assignari , sed tantum positione et habitudine quadam capiuntur. Rursumque capientibus in ea significatione mundum, qua astrorum synodus, sol erit inter planetas medius quisque proprios , cui modo sursum , modo deorsum (2) sui fiant planetae , vel modo dextri , modo sinistri, et quibus vicissim, sicut nobis, modo sursum fit a no- stro, modo deorsum ab antipodum horizonte, modo dexter modo si- nister,sicut habitantibus sub polo: modo inmediis intersursum atque deorsum differentiis, ut iis qui plus minusque ab aequatore distant atque polis. Quod vero ad singulos spectat mundorum , ut ad tellu- rem in suis partibus, deorsum est suum uniuscujusque a quovis suae circumferentiae puncto medium.Sic enim maxime partes adunionem in toto servandam ordinantur atque conspirant; hinc et si sol solem, tellus tellurem , tellus solem quantumlibet vicinum , vel etiam con- tingentem haberet, non esset in potentia partium unius ut ad cen- trum referrentur alterius. Sit Tellus A, Luna B , quae se attingant in puncto C : ibi nimirum particula Telluris circuibit suum A , vel descendet versus A: particula vero Lunae C circuibit vel descensum faciet in A. Sic aeque undique D et E ferentur ad BF, et G ad A. Rursum H et I ad B, K et L ad A, M et N ad B; 0 et P ad A. — Q descendit usque ad B, ascendit usque ad C, R descendit usque ad A,
(1) II testo ha: mim quam aliq.
(2) II testo ha ; deorum.
— 205 —
ct descendit (1) usque ad C. Haec ad communem sensum dicta sint et spacio posito inani, per quod partes recta ferri debeant: secundum naturam enim motus iste rectus non cognoscitur.
Haud aliter quam nostri corporis partes in sua veluti sphaera at- que regione (de propinquis ut cerebro, corde, brachio , et similibus non loquor, sed prioribus) quoquoversum (2) impetu appulsuque pro- prio feruntur,quae eadem extra illam manerent, quiescerent (3), tor- perent , speciem denique mutarent. Partes Telluris atque Lunae seorsim positae , impetum eum perderent, sicut neque partes maris extra propriam sedem fluxum non concipiunt illum atque refluxum.
Et valde rationi atque experientiae consonum est, ut quanto quid- que magis a suo recedit loco , tanto minori ad illum impetu respe- ctet atque feratur, ut maxime tandem, ultra definitum quendam ab- scedens terminum, ne respiciat quidem; etiamsi aer, qui est supra
(1) Parmi debba dire : ascendil.
(2) II testo ha: quoquo versum.
(3) II testo ha: quescerent.
34
— 260 -
Telluris extimam superficiem (quem aethera dicunt, quia per ipsum astra discursitant ) ejusdem esset conditionis, atque iste, quem vul- gus mediam regionem appellat, et inter telluris membra cum sapien- tibus antiquis computat Aristoteles: quanto enim plus aquae subest, tanto gravius supernatare posse pondus experimur : haud aliter quanto plus subest aeris, tanto magis superinsistere volucris poterit: ut patet in iis, quae immotis pennis volant superne, quo, crebris ae- rem ictibus verberando, (1) pervenerant. Itaque non solum ex parte minoris appulsus ex distantia, sed etiam ex minoris attractus, ex parte multi medii sustinentis, ratione, pro leviori habetur quidquid ab imo longius absistit loco. Hoc non ex nostris , sed ex vulgatis assertum volumus principiis: nam vulgus de partibus Telluris, cometarum cor- pora constituens,et in incensiva (2) aeris regione collocans, aliam non posset adferre rationem si cogatur definire quare tam vasta , tam, inquam, multa materia constantia illa corpora, quam multa ab usque adeo potenti in illa parte igne, (cui aeque potens in inferioribus hisce non potest esse locis), (3) non descendat naturaliter potius, quam ita violenter circumraptetur. (4) Sed haec absurda ex aliis parentibus, fi- liis et nepotibus, et quaquecircum infinitis famulantibus absurdis, im- portune unum falsum alio falsiore principio, perpetuo demonstrantes excusare,iisque quorum tota in auribus est anima persuasum, ratum, certumque efficere poterunt.
(1) Questa virgola, e le due precedenti mancano nel testo.
(2) II testo ha : incentiva : V ho mutato in incensiva, sebbene non sia voce latina, perche risponde al concetto che vuol significare.
(3) Qui manca un verbo: per esempio: leneniur, riferito a quam multa (corpora).
(4) L' autore ha dimenticato, parmi, il constantia illa corpora, ed ha riferito descendal, e circumraptetttr a rnulta materia: come sta ora il periodo, dovrebbe leggersi: descen- dant, e circumraptentitr.
- 267 —
|
Minime grave |
<5J |
Levissimum |
|||
|
Minus grave |
<o |
<tt 60 |
Levius Leve |
o |
|
|
Grave |
<5J |
||||
|
<*) 03 r |
Leve |
Grave |
|||
|
Minus leve |
Gravius |
||||
|
Minime leve |
Gravissimum |
CAPUT IV.
ARGUMENTUM TERTIUM.
Tertium ex absoluta universi natura (ut seilicet elementa compleotitur atque coelu m , vel tum recto, tum circulari motu exagitabile) r.ifellitur argumentum inculcando I. Particulari motu nihil infinitum sibi constituere terminum. II. Quod non ita nobis est infinitum , sicut ipse sibi confinxit , quasi hinc sit coutinuum unum ignis; inde vero continuum unum aqua.
At postquam monstrasse putat quia (1) particulare Corpus non ullum infinitum repperiatur, Mox infinitum quoque quod generale negandum est, Commento orditur tali monstrare sophista. Non inrtnitas species supponere rerum,
(I) II testoha: qua-
— 268 —
Sed definitas dare sum ratione coactus,
Ut definitae motus sunt atque elementi
Compertae species duplici ratione volente.
Partibus ex hisce infinitis, quaelibet ignis
Aut lympha est, quibus est gravitas levitasque tributa,
Non finita quidem sunt quando (1) corpora tanta.
Ultra opus est quodque ex istis sine fine valere,
Ac spacium decet esse capax sine fine profecto,
Unde infinitus valeat peragi quoque motus ,
Quod plusquam satis est dictu a ratione alienum:
Nemo etenim loca ad illa meat quae visere nunquam
Posse dari credat, ceu quivis aestimat Orcum
In nullo esse Joco, non curat tendere ad Orcum.
RESPONSIO.
E dictis porro nostris non ista sequuntur, Circulus est (2) quibus infinitus principiorum, Nec per inane immensum atomos mundosque vagari, Ceu Epicurei, volumus sine fine deorsum. Nam mirum ut potuit talis sententia mentem Indugredi infinitum contestantis, ut ullus Terminus aut medium qua transitus est minimorum, (3) Queis natura dedit perfundier undique circum, Continue ad imum casu influitantia dici
(1) Quando va uaito col quidem; ed e il quandoquidem divi.so, come suole il Bruno con altre parole in servizio del metro.
(2) Intendi: « nobis, quibus circulus principiorum est infinilus. »
(3) Minimorum qui sta per atomorum. Lucrezio 1'usa pure nello stesso senso.
« Praeterea nisi erii nxinimum: parvissinia quaeque Corpora constabunl ex partibus infinilis. » lib.I-
— 26y —
Malint quam fluxus generali nomine ferri,
Ac longum si per tractum delata subirent,
Impetis adpulsus vi definita profundi
Ora infinito spacio defuncta superne. (\)
Ponimus interea specierum de variarum
Concursu totum consistere, non tamen illas
Innumeras, atqui haec quae constituuntur ab illis,
Tellures, Soles, Lunaeque, atque id genus astra.
Unde locus non esse potest quo tale sequatur
Absurdum, sine fine gravis, sine fine deorsum;
Proxima sedrepetunt connaturalia quaeque,
Ut partes hujus Telluris corpus ad istud,
Lunai partes ad Lunam, per regiones
Quasque suas ; quare haec sic motus terminus arctat,
Ut certa mundus donatus margine quisque est.
Tertio circa totum argumentatur dicens. Ex accommodatis ergo ad partem perspectum est, (2) immensum non esse corpus: sequitur ut deinceps videamus, an infinitum sit corpus universum , (3) primum de toto infinitatis genere dicentes. Corpus omne aut immensum aut determinatum. Si est immensum, aut est ex inter se similibus , aut ab invicem dissimilibus partibus. Si ex dissimilibus, aut est ex certis definitisque specie, vel ex infinitis. At non essc ex infinitis speciebus manifestum est, quia numerata sunt simplicia corpora secundum speciem, et simplicium corporum simplices motus atque qualitates.
(1) Non credo inutile dichiarare 1' intelligenza di questo luogo abbastanza intricato: la- sciando nel testo inalterata la punteggiatura. «Nam mirum, ut talis sententia poluit in- gredi mentem (Epicuri) conteslantis infinitum, ut ullus terminus. aut medium, qua esl transitus minimorum (alomorum) : quibus (minimis) natura dedit perfundi undique eircum, ( hacc Epicurei ) malint dici influitantia continue ad imum casu , quara ferri generali nomine fluxus: ac si (minima), delata per longum tractum, subirenl definita ora profundij vi impelus, adpulsus; defuncta spacio infinilo supeme. »
(2) Questa virgola manca nel testo.
(3) Questa virgola raanca nel testo. ed e opportuna a chiarire il senso.
— 270 —
Quod si finiti sunt motus et qualitates (quoniam simplicem simpli- cis corporis oportet esse motum, et formam, (1) illius motus prin- cipium, quoque simplicem), qui fieri potest ut ex ipsis consistere pos- sit infinitas? Ut, inquam, ignis sit interminatus, aqua sit intermi- nata? Ita non hinc infinita levitas consequetur atque gravitas? an non et loca infinitaesse magnitudine oportebit? quod si ita descen- dent deorsum, quod dabitur spacium si est occupatum ab infinito corpore, quod spacium sursum, vacare poterit ? Et quomodo infini- tum ex una poterit esse parte, et non ex altera ? Leve infinita levi- tate non ascendet , grave infinita non descendet gravitate. Si vero ex similibus universum constitutum partibus intellegas , necesse est ipsum uno dumtaxat motu exagitabile esse, hoc autem vel erit (2) recta, vel circulariter ; si recta , vel motu levis , et tunc quonam ascendet immensum ? Vel motu gravis , et tunc quonam descendet interminatum ; extra quocl neque locus esse poterit neque vacuum ? Si circulo motum velis, redibunt partes, quas in primo explicamus argumento.
Quia immo quodcunque et qualecunque etiam citra praedicta- rum (3) qualitatum conditiones moveri non poterit, siquidem neque sua moveri poterit natura, neque externa vel violenta aliqua : non natura, quia motus hujusmodi ad locum sibi convenientem est alium: non violentia, quia a loco sibi convenienti est alio. Atqui extra im- mensum ubi poterit conveniens vel inconveniens esse locus? Ponatur praeterea casus ut grave infinitum transeat, infinita gravitate inii- nite ponderans infinite movebitur deorsum; atqui omnis motus finiti et certi debent esse termini: quid enim est quod perpetuo quorsurn et nunquam quousque ferri debeat? An tibi in infinitum tendere, (4)
(1) Questa virgola, come la precedente e la seguente mancano nel testo , e sono neces- sarie a cansare parecchi equivoci.
(2) II testo ha: velerit.
(3) II testo ha: praedicrarum.
(1) Questa virgola manca nel testo.
— 271 —
aliud est quam non in finem tendcre, quod quid est quam contendere ad partem nullam ?
Sed, o bone, qualem tu fingis distinctionem contrariorum corpo- rum, nequc a nobis expressam , neque a natura constitutam vidisti, certum est hujusmodi infinitum, unum vel duo, neque moveri posse neque consistere, neque gravis suscipere rationem neque levis,neque ad locum aliquem appulsum habere, neque a loco , neque in loco, neque circa locum aliqucm, seu centrum, circumferri. Vide an ali- quid adversus intentionem nostram, cui unum est continuum spa- cium; in quo, ut supra dictum est, discretos retinent diversa corpora sine numero, sed determinatarum, ut explicavimus, specierum ordi- nes atque recessus. Quo te alio proripis ? quid somnias; quid vagaris; quibuscum disputas ? contra quale agonizas immensum et univer- sum? Infinitum universum est immobile; in infinito universo infinita universorum generum sunt mobilia, quorum singula finibus et re- gionibus sunt contenta propriis , suos quaeque astrorum peragunt circulos, et non in infinitum evagantur. Haec ex partibus eteroge- neis secundum speciem finita et determinata corpora quae secun- dum speciem, finitis determinatisque consistunt elementis, et forte ad eandem tandem omnia referri poterunt substantiam, quod non urgemus: haec elementa, sive unius sive plurium capiantur specie- rum, si effluxum ab integro mundo non habent, illorum etiam motus erit finitus, secundum numerum scilicet et in particulari: et aeterna, secundum materiae videlicet numerum eundem, singula astrorum erunt; alterabilia vero secundum parvas et magnas dispositiones et | actus: quorum alterationem excessivam si quis ad generationis et corruptionis nomen velit promovere, non impediemus (1) neque ur- gebimus, qui nihilum de nominibus , veritate in suo ordine consi- stente, sollicitamur.
(1) 11 testo ha: impcbiemus.
— 272 —
CAPUT V.
Digressio quaedam, quod si veluti dissolubiles, ex natura compositionis, sunt mundi, dissolvantur partibus a toto corpore diffluentibus , non inconvenit universah agi- tatione atomos (seu quomodocunque appelles prima corpora) infinite vagari.
Attamen atque illud si velles dicere tandem Quod si mutantur, senio torpentque relapsi Mundi, ceu Tellus senio confecta videtur, Illud item invenias profitendum, magnaque cuncta (Quod patet in parvis) pereant animalia mundi, Nempe immutentur, labantur, dissolvantur. Materies veterem speciem pertaesa, recentem Aucupet (1) assidue, fieri quod concupit omne, Viribu' proque suis omni enti consimilari: Qualem Anaxagoras intelligit esse, potestque Si effluxus proprii et peregrini influxus adurgent. (2) Tunc certas variando vices, fluxumque atomorum Credere in immensum haud dubia ratione valemus. Ac veluti varios anirnas tentare recessus Perpetuo est notum, sic corpora materiei Inferri versum totum, nil posse vetabit: Singula nam fine ac nihilominus ordine certo Hos varios peragunt cursus faciesque resumunt. Quod si ille a rebus non esset fluxus, et ille
(1) II testo ha: ancupet.
(2) Qui Tautore accenna a due dottrine, delle quali una e veramente di Anassagora, F altra no. I corpi composti di parti siinilari, o di omeomerie, furono concepiti da Anas- sagora: ma i pori \Jtopoi) pei quali i corpi accolgono gliefflussi (^JTop^OSa) delle parti similari provenienti dal di fuora, furono, invece concepiti da Empedocle.
II testo ha adurget, e deve dire adttrgent, corae ho corretto
— 273 —
Influxus, possent res omnes perpetuari,
Ceu vires certe retinerent semper easdem.
Ergo ut nativi major confluxus habetur,
Sic magis atque magis vegetant, ultroque adolescunt
Certam usque ad metam, qua adtacta exinde fatiscunt ,
Corpora, namque premens eadem est contrarius ordo.
Semina (1) uti circum dum corpora conglomerantur,
Atque atomi ad parteis adduntur continuandas,
Interea proprios consurgit corpus in artus;
Ut partes autem e centro exglomerantur eaedem,
Tam bene composti fiunt divortia sensim.
Hoc si in principibus contingat (2), corporibusque
Ut solet in parvis, atomos circum sine fine
Concedam facile, ac circum per inane vagantes ,
Quando infinitae succedunt alteritates
Corporibus, quae mox una e regione repulsa
Excipiant aliae. Interea ne credito posse
Tales naturae (3) canones consistere, nempe
Hac forma excursus fiat declivis, ut unquam
Ad metam non impingant, sistantque vagari,
Donec fortunam incurrant peragrando in eandem.
Nam nisi consistant, ratione hac quae patefacta est,
Tandemque e propriis demigrent sedibus isce (4);
Quae cavet opponens (5), te mille absurda sequentur.
Attamen esse nequit, quia passim corpora magna
(1) II testo ha: somnia , e non va. II senso e : uti corpora conglomerantur circum se- mina.
(2) Questa virgola raanca nel testo.
(3) II testo ha: narurae.
(4) II testo ha: iisce; ma scrivendo isce si vede megliola contrazione.
(5) Questa virgola manca nel testo.
35
— 274 _
Concipiunt aliis haec quae pelluntur ab astris, Ut quoque materies nostra hinc demigrat et illinc.
Plato in Timaeo ita summum deum deos alloquentem,ex Chaldseo rum arcanis, introclucit: Vos quidem dissolubiles estis, nequaquam vero dissolvemini. Cui affine est illud,quocl in vulgatis divinismonu- mentis habetur. Deus stetit in sinagoga Deorum. Hos Plato aperte intelligit esse astra, quae omnia ex quatuor integrata intelligebat (1) elementis,sed propter dominium lucis ignes habebantur omnia,prae- ter Lunam et antichtonam Tellurem : similiter divina monumen- ta ministras dei, (2) flammas ignis appellant, stellas coeli , quibus similes sint Sancti apud nos, volucres coeli, terram viventium, aquas super coelos obtemperantes ordini altissimo. Illa animalia si eo , quo nos dissolvimur,ordinecorrumpuntur, ut scilicet eaclem elementa ad aliorum compositionem individuorum, excursione quadam facta a proprio supposito, procedant ( hoc certe nescimus, ut certe scimus composita esse, et consequenter dissolubilia) ; (3) certum est tamen, omni jndicante natura , potentiam superstare et providentiam infi- nitae virtutis, quae cum justitia moderatur totum in infinito, cujus voluntate haec in aeternitate possint vigere, vel tempori subesse. Naturae porro suae destituta non unquam possunt aeterna esse secundum numerum, quia eorum singula, ut sol et tellus, finita sunt virtute, intrinseco quodam a principio non possunt habere seu reci- pere effectum infinitum,consequuntur enim se tria haec, Esse, Posse, Operari. Tunc dico, si principia prima horum corporum effluunt; cer- tum est, successione quadam in infinitum et universali agitatione mo- veri, per singulos vero progressus perpetuo certum definitumque terminum ea incurrere oportet.
(1) II testo ha: inlelligebant.
(2) Questa virgola manca nel testo.
(3) Nel testo la parentesi si chiude dopo composiia esse.
— 275 — CAPUT VI.
Quartum argumentum solvitur, quod est ex. toto motuum genere, et ostenditur que- madmodum et si duo infinita se contingant, vel adtingant vel admisceantur corpora, non sequitur actio velpassio infinita nisi extensive; unde nullum esse posset inconve- niens.
Rursum principium ex aliis motus speciebus Concipiens, vires sic orsus viribus addit. Et corpus sine fine nequit consistere, quod quid Finitum peragat, quod ab ipso vel patiatur: Passio nempe omnis velut est in tempore motus, Exiget et tempus. Quare contingat oportet Finitum ut corpus, comprensum margine certa, (Si quando haec possis se inter collata putare) Qua et infinitum, forma afficiatur eadem, Atque data possit parili virtute moveri : Namque duo liaec inter cognata proportio constat ; Efficiensque minor poterit quod major habere, Perficietque minor, vi quod majore peractum est. Nec pariter faciet quisque sine fine potenter Subjecto in quoquam finito : namque ibi tempus Exigitur ceu vis, finitum et quod sit utrumque. Nam sicuti locus haud poterit finitus habere Complexu corpus comprensum quod sine fine est, Sic infinitae formae vis, materiei, Quae definitae mensurae subsit, (1) inepta est. Finitum et patiens, (2) infinitum efficientem Quodnam ferre potest, ubi certa proportio, (3) agentis
(1) Questa virgola e la precedente mancano nel testo.
(2) Questa virgola manca pure.
(3) Questa virgola nianca, e l'lio messa perche si veda che agcnlis va con virlulem, non gia con proportio.
— 276 —
Virtutem faciat vi cum patiente coire ?
Proinde infinitum duplex hinc indeque ponas,
Actio nimirum ex istis non ulla sequetur.
Nam infiniti complebitur actio nunquam
Contra infinitum, neque principiatio fiet ;
Nam quantum hoc urget, tantum contra (1) stat et illud.
Immensis, inquam, si rerum summa duobus
Consistat primis, quae sunt contraria, certe
Gignitur aut nihilum, quia lis dominatur avara:
Nempe e distinctis iis actio nulla sequetur
Tantarum ad prolem usque adeo dignam specierum,
Altero ab alterius depulso finibus aeque. (2)
At vero si forte locum levis occupet illud;
Quod grave; sique gravis leve: tunc immensa potestas
Aut aeque alterutrum penetrat, vel sistit utrinque;
Nam aut par obsistens est hinc, illincque resistens ,
Aut tantum hoc illinc, illud superatur et istinc.
Quarto per omnes mutationis species argumentatur , assumens principium quod omnis mutatio est in tempore. Omne quod in tem- pore mutatur est finitum. Sit ergo ab infinito calefactum aliquid, vel pulsum, vel alio quocunque passum modo: et cum omnis mutatio sit de termino in terminum, oportet eam in definito quodam esse tempore: sit tempus illud (annus), quo minus est mensis : hunc effectum, qui est finitus, habere oportet proportionem ad aliquem effectum, qui in parte istius temporis promitur ab agente finito : habeat ergo ut sit quadruplo major; sequitur nimirum , quod qua- druplicata virtute illius finiti agentis, vel agente finito quadruplo majoris virtutis idem possit a finito produci effectus, qui ab infinito productus est aequali tempore. Quinimo non est opus, ut multum
(1) Nel testo cotitrastat e unito inuna parola sola. Cosi usa di scriverla sempre.
(2) La punteggialura cli questo periodo e stata tutta messa da me, specialmente ne' pri- mi tre versi, dove nel testo manca atfatto.
— 277 —
adjiciatur quo agcns finitus et tcrapus finitum majori agat, in qua- cunque proportione, virtute majorem cfiectum illo : et tunc finitus agcns majorem infinito agente producet effectum.
Item sicut cst ratio magnitudinis ad magnitudinem, ita est et vir- tutis ad virtutem, ita est etiam ratio temporis ad tempus. Itaque si absurdum est, (ut et certe est), infinitum, et finitum pari tcm- pore commutare id quocl majus est , seu majoris virtutis , minori tempore commutabit quam quod rainoris est virtutis. Id si ita , sequetur quod infinitum non in temporc mutabit. Addo hisce A- ristotelis verbis : quinimo et finitum a finito ad minimum instans usque absumitur, ut patet in analogia visibilium: non enim oportet in infinitum procedcre , ut visus vel visibile devanescat et absu- matur proptcr cxcellentiam vel defectum qualitatis , propter acui- tatem, et obtusitatem anguli : cadit enim angulus lineae super li- neam maximus et minimus. Sic tempore quo mobile in magna cir- cumfcrentia pertransit minimo certum spacium, minimum inclusae minoris circumferentiae proportionale spacium pertransibit in non tempore, et maxima rationc tandem in non tempore transibit mi- nimi circuli partem: quid enim minus potest essc minimo, sive sim- pliciter minimum capias, sive secundum naturam? Si, inquam, mini- mum tempus, quo aliquis naturalis motus perfieri potest , capiatur
ACNPRTSQODB
secundum spacium AE in majori circulo, non erit tempus naturali motui, quo aliquid moveatur secundum BF, tanto minus secundum
— 278 —
CG, DH. Itaque non est quod et ad infinitam usqne magnitudinem et virtutem recurrat Aristoteles ut et non in tempore motus con- sequatur, et transitio (1), sed in hoc nullus error est.
CAPUT VII.
Respondetur ad quartum argumentum, ostendeudo I. quoraodo iu infinito ubique finita sit actio atque passio; II. non sequatur actio infiuita casu quo una se duo (2) contraria attingant extremitate. III. casu etiam quo invicem misceantur in corpus unum. IV. ca- su quo circa unum contrarium fiuitum, immensum sit alterum. V. quod tamen neces- sarium sit contraria aeque extensive ponere et materiae magnitudine, et numeri raul- titudine infinita.
At vero immenso, quod nullus terminus ambit, Actio non ulla est prorsus, neque passio : porro Ipsius est in se cunctos comprendere fines. Mox nihil ipsius pars est, verum omnia in ipso Consistunt, definitis virtutibus acta : Per numerum innumerum, infinito robore ubique (3), Finita virtute valet per singula, nempe Rebus dans cunctis quod agant, et quod patiantur, Ordinibusque suis varientur consequitanter. Quanquam ergo innumerae partes patiantur agantque, (4) Adversi mundi hinc, atque illinc sint sine fine, Et sic contra stent, sic concilientur in unum ; Immensum immenso non incle repellitur uno Actu, at finitis qui sunt sine fine per omne Distincti spacium. Quare natura refutat
(1) II testo ha : transiiios.
(2) 11 testo ha: seduo.
(3) Questa virgola manca nel testo.
(4) Questa virgola manca pure.
— 270 —
Ut gemina hacc sine fine sient contraria, et unum Continuum siet hinc, reliquum vero siet illinc, Quae rationis opus capit, atque insana mathesis: Quando in natura, (1) hinc duce frigore, et inde calore , Milite finito pugnabitur undique passim, Et nusquam numero innumero consurgere contra Constabit: numerum vero innumerum, numerumque Innumerum gerere in spacio sine fine perenne Bellum , dum semper contraria sunt et ubique, Et semper numero numerus contra stat ubique, et Innumerum innumero non ulla in sede repugnat, Atqui extra ad libitum ratio dum supputat, exit Altera vis isthinc sine finibus, alteraque illinc. Addere praeterea dictis illud quoque possis, Ut quamvis planum duo corpora terminet unum, Quae, parte e reliqua, magnum per inane profusa, Ambo infinitum in corpus consurgere ponas, (2) Mutuum et obsistant ; haud vis sine iine sequetur, (:]) Adversam quae vim sine fine obtundere tentet ; Nusquam etenim vis tanta potest conlecta videri, Atqui extensa viget dimensaque taliter omnis Partibus ex illis procul hinc, hisque inde remotis; Contra istas neutrum partes pollebit et illas, Proxima (4) sed tantum pars partem attingit et urget. Imo et concurrant tota haec contraria in unum, Nusquam virtutis sine fine ille actus adesset, Undique fmitum finito antistat, agendo.
(1) Questa virgola manca nel testo.
(2) II testo ha: ponas mutuumt et obsistant: il mutuum invece va con obsUtant.
(3) Questa virgola manca nel testo.
(4) II testo ha qui una virgola, che non ci va.
— 280 —
Credimus hoc totum tenebris ac luce, calore
Frigoreque affectis compactum partibus, et nil
Sincere hoc unum reputari posse vel illud.
Sic vis finita est finitae opposta decenter,
Ordine ut ex tali sit consistentia rerum.
Mutuo namque ubi se vincunt contraria passim,
Vincens in pace hunc, quem nactum est, sedis honorem
Possidet ad tempus, donec victoria versas
Concipiendo vices, alio imperiosa feratur,
Et facie turbata fuant paullo ante serena:
Hostis ut in pace est, quia vinctum supprimit hostem.
Sic ergo adversis ex istis corpora constant.
Nam serie passim fatali, adversa triumphant
De adversis, quae mox rota temporis alteret ; atque
Foedere discisso talis respublica finem
Incurrat, teneatque recens ea regna potestas.
Immo et Tellurem frigens suppone elementum,
Continue effusus quam circumplectitur aer,
Algens ex ipsi tantum regione propinqua,
Ast reliqua, liquidum qua cselum tangit, adurat :
Aethereum spacium quoque mox sine fine putemus,
Nec non Hyppasi ausimus sensui adstipulari,
Num tu propterea poteris concludere firmo
Tanquam ex principio, in nihilum quod oporteat esse
Deductam algentis vim corporis; atque, repente
Vel sensim, exitium tandem incurrisse perenne?
Id fieri qui posse putas, si proxima tantum
Pars partem oppugnat? (1) nequeunt distantia longe
Seposita propriae virtutis fundere sensum:
(1) Questo interrogativo manoa nel testo: ed il qme scritto qiti.
— 281 —
Neinpe infinitum, finitis partibus, infert
Corpus in externum propriae vestigia formae,
Queis a finito interdum vincatur, et ultro
Contra stans, serie semper servetur eadem.
Illi infmitum nova fercula namque ministrat
Perpetuo, et quantum vis corporis egerit hujus
Tantum suppeditat; quia spissum fortius istud
Innata semper remanet virtute tenaci.
Ambae hinc consistunt species: isthaec quia vincens
Egestis gaudet ; lucrum jacturaque par sunt:
Illa etiam semper tantum instauratur, et ullam
Jacturam minime incurrit, quia suppeditabit
Et quod contra stans carpsit, dum carpit et ultra.
Egestum proprias ideo sedesque revisit,
Indolis antiquae speciem noviterque resumit,
Seu ex finito sit corpore, seu sine fine.
Imbellem imbelli imbellis ratione refutat,
Quem laudis falsae, non veri cura refixit.
Heic sunt ploraque bene allata et optime habent,si dignius appli- centur ad propositum,nempe eorum qui infmitampotentiam referunt ad actum finitum , et finitum effectum infmitae seipsam moderantis efficaciae praedicant. An non aptius Timaeus finitum asserens mun- dum a secundis numinibus , altissimo praecipiente numine , produ- ctum, veritus ne minus eifeclui inadaequatam causam impertinenter adduceret ? (1)
Heic ulterius est advertendum ut ab omni corpore extensive virtus profundatur, non intensive, quia sicut ubi pars una corporis est , ibi non est alia; ita unde pars una corporis agit, non agit alia: ergo licet ponatur casus ut duo infinita corpora concurrant in unum terminum,
(1) L'interrogativo manca nel testo.
36
— 282 —
ut corpus AB, et corpus BC in terminum BI, ibi nimirum pars D non poterit agere nisi usque ad partem E, et E nisi usque ad partem D: similiter G valebit in E, et N in D ; non autem 0 in E, et F in D. Pars item E reddetur intentior atque fortior per partem F, non au- tem per partem I : pars item D roborabitur adsistentia partium 0, H, non autem partium L, Q, M. In corpore ergo infinito non intendi usquam poterit infinite virtus.
|
A |
E |
B |
D |
C |
|
|
I |
F |
N K |
G P |
0 H LQ |
M |
Ponatur insuper casus, quod concurrant , misceantur, semper fini- tum pugnaret contra finitum, proximum contra proximum vicinum, pars tangens contra tangentem, ut N contra G , et K contra P , ad- tingens contra adtingentem, ut F contra 0, et M contra K.
Proptereaque supposito quod Hyppasum et Heraclitum accipimus sensisse, qui circa finitum hoc frigidum corpus, (1) infinitum objecit spiritum igneum, (de cujus opinione non possumus perfecte definire quando ignorantum sophistarum relatu afferantur), non propterea se- quitur neque repentina neque tarda corporis infiniti contra finitum victoria, per ea quae (2) proxime posita sunt atque conclusa. Et no- tandum quod qui unum principium, unamque substantiam professi sunt, eandem iidem contrariis ad diversorum contrariorumque com- positorum productionem intellexerunt procedere dispositionibus. Et quia de duabus dispositionibus in superis lucem dominari atque i* gnem viderant, ideo ignem potius infinitum ex sensu professi sunt; et significatio ignis apud eos non est eadem, atque alios: (3) sapientum ergo quorum caremus monumentis, quam melius fieri potest, sentien-
(1) Questa virgola manca nel testo, ed e opportuna acl intendere il senso.
(2) II testo ha: q ue.
(3) II testo non ha questi due punti.
— 283 —
dura, ut si quid minus definite, vel vere, oos dixisse accipiamus, sal- tcm aliquo modo probabiliter (1) intellexisso. Sed de opinionibus liisce alias.
CAPUT VIII.
QUINTUM ARGUMENTUM, ET RESPONSIO.
Ad quintum (quod ia verbis huplicatur) argumentum ostenditur, infinita plura diversa- rum specierum non inconvenire, ut universum unumque infinitum constituant: mate- riam neinpe sub omnibus, et sub singulis speciebus infinitain esse, necessum est.
Unum ergo dicam infinitum continuumque , Principiis variis quod componatur, idemque: (2) Materia ut solis sine fine est, materiesque Telluris, quidnam mirum absurdumque sequetur ? Attonitis oculis, tumido spectabilis ore, Inducas sine fine dari uno in corpore posse Nempe infinito ; per plurima rursus in uno Dissimili specie, quorum unumquodque decebit Materia immensa pariter constare. Quid obstat, 0 bone, cum multis ens constans sit speciebus, Cuilibet immensam molem substernier ? Immo Esse operae precium sapienti haec ipsa fateri Ostendam, manifesta satis meditantibus apte, Namque infinitum quidquid componit et ornat, Finibus adstringi nequit, ut quoque multiplicantur Per numerum species quas concupit adsimilare Consimiles spacium; definitis elementis Innumeras cerno tellures, solis et orbes. Materiam immensam lapidis, ligni atque metalli
(1) 11 testo ha : probaliler.
(2) Questi due punti manoano nel testo.
— 284 —
Et carnis, densi, rari, calidi, atque rigentis,
Sique lubet, pondus, motum, lucem, atque tenebras,
Subjectum passim (ut dixi) sine fine videbis.
Namque infiniti est quidquid sine fine, ut et ipsum est.
Nec minus est ex iis quicquam numero, nisi spectes
Ordine finita ac serie, canones synodumque.
At si continuum cernas concurrere in unum
Omnia, ceu plenum, lux, aer, inane, Iocusque,
Majus ibi atque minus, numero vel mole, nequibunt
Extra finitum confingier intervallum (1),
Dum innumerum reputo solem terramque vagantem,
Unumque interea solem circumdare plures
Tellures, illo hos circum numerante planetas.
Tellurem quamvis populos comprendere multos ,
Civibus et multis populum consurgere quemque,
Undique nimirum populus numerosior exit
Orbibu' terrarum, tellures solibus unis.
Atque infinito in uno, a numero numerus non
Differt: atque monas numero coaequabitur omni :
Mille infiniti non sunt plus, quam duo, tresve,
Et vicibus non finitis comprensilis unus.
Non igitur plures soles, quam dicere cives
In toto poteris, secl tantum ab ordine mundi
Hujus et alterius ; numero quae constituuntur ,
Mensura, ac propriis momentis, ordine certo,
Innumero nempe atque immenso non locus ullus
Esse potest pluris, modici, pauci, atque minoris,
Quae numeri et mensi discrimina cernimus esse.
(1) II testo qui ha un punto.
— 285 —
Quoniam quidquid in infinito est, (1) infinitum oportet esse, si ex eo infinitum constitui intelligatur, non inconvenit infinitos intelli- gere soles ct tellures, ex quibus,tanquam primis in synodos mundo- rum concurrentibus, universitas est innumerabilium astrorum, quo- rum propriarum singula specierum varietate exomantur , ut et illis sub speciebus innumerabilia contineantur individua singulis : sic et immensa est astrorum materia, non minus immensa corum, qui sub forma ignea sou solis, quam oorum qui sub aquea seu telluris , sen- sibus offcruntur : ubi licet non sint nobis sensibilia , quid prohibet quominus similia similiter se habentia principia, atque ex principiis earundem specierum composita, similibus rationibus extent sensibi- lia quibus et efficionfia sunt atque servantia? Ut stupide Peripateti- corum princeps , quasi nostrum ex hac regione sensum judicem fa- ciens atque causam,oxtra coelum neque locum, nequo sensibile quip- piam esse colligit hisce verbis. « Ac si omne corpus sensibile vim agendi, capiendi,et quasi patiendi habet, aut utramque; fleri non po- test ut immcnsum corpus sit sensibile: atqui omnia corpora, quae in loco sunt, sensu percipiuntur omnia, ergo neque finitum, neque infi- nitum corpus est extra ooelum. » Ita et ego puer sic nihil ulfra Vesuvium (2) montem esse credidi , ut nihil , quod sub sensum ca- deret, habebatur.
Infiniti quidquid e^t sino fme ut et ipsum: hoc ut intelligas, illud quoque sciendum est tibi, quo non concludas tellurem hanc, solem hunc, vel synodum (3) istam planetarum circa hunc solem, et quam- cunque similem aliam, vel quotquot numerabiles accipias , esse in- finitas, quia sunt in infinito, seu infinit.ic. Tunc quippe tanquam infi- niti aliquid sunt habenda, quando ad incircumscriptum et immensum sub ratione indefmita capiuntur. Ut vero sic finita et terminata sunt, nullam ad infinitum habcntia proportionem sunt, eatonusque nihil ipsius vel in ipso osse intelliguntur. Sic extensive infinita est lux, te-
(1) Questa virgola manca nel testo.
(2) II testo ha : Vesunium.
(3) II testo ha: synodum islam, planetarum etc.
— 286 —
nebrae,plenum,inane; sic non sunt plures, quam soles, tellures; quam tellures, animalia et plantae.
CAPUT IX.
Digressio quaecbm ex dictis resumens commemoranda (1) : ut in immobili infinito universo infinita sint mobilia, infinitae astrorum synodi ; ut Heracliti (2) sensus stat contra Aristotelis rationes invalidissimas: minimeautem securus est(si ex relatis ver- bis veliinus judicare) secundum naturae veritatem: ut non commode ad unam sub- stantiae speciein, universoium corporum naturam redegerant antiqui , alibi proban- dum (3), heic supponitur: ut errantium circa hunc solem male est definitus numerus mundorum.
Novimus ut tantum spacium comprendere possit Tot numero sine fine suis regionibus orbeis, Quorum alii in reliquos vires jaculentur, ut ignes Oceanos circumstantes feriendo, vicissim Frigoris et parili plagas virtute reportent. Mutuum interea refovent, mutuumque alimenta Vitai vegetes ultro citroque ministrant Heic, ubi discrete contraria distribuuntur (4), Undique finita ut perimat pereatque potestas: Namque infinito quamvis sit latio nulla. Non ulla alteritas, non crescat, non minuatur, Quid proliibet partes ne commutentur in ipso, Atque locum mutando, (5) vices tribuant capiantque? Quas sane partes non ipsius esse, sed ipsi Inquam; vel potius toto consistere in uno, Si tamen aut totum aut integrum dicere possis
(1) II testo ha: commemoranoa.
(2) II testoha: Heracli.
(3) II testo ha: propandum.
(4) Questa virgola e la precedente mancano nel testo.
(5) Questa virgola mancapure.
- 287 —
Quod nullis pressum sit finibus. Ergo simul sint
Infinita duo sibi partibus obvia passim,
Undique finita simul liaec virtute coibunt,
Et de infinito infinitum non patietur,
Dico infinito in spacio frigus calidumque
Per spacium tensa, et lucem tensam atque tenebras,
Quae natura suo distinxit in ordine passim
Altera ab alterutris, ut sunt contermina ubique ;
Quare naturam ad rerum si respiciamus,
Sic dico nusquam, utquod possum dicere ubique ,
Quidquid comprendens quod non comprenditur usquam,
Nec faciens patiensve aliquid possesque putare.
Ergo elementorum virtus, finitaque moles Quantumvis subjecta datur, ceu finxerat ille Qui nihilum coelos aliud cognorat ab igne, Vel nihilum coelos cognoverat aera praeter, Cujus in immensum pandatur fimbria campum, Non tamen iccirco Stagvrita sapisse putetur, E medio reliqua haec tollens elementa repente: Quod nec, in immensi progressu temporis ullo, Colliget adtendens quod paullo diximus ante. Nam seu fmita est circum dimensio coeli, Seu magnum semper corpus sine fine supersit, Non nisi vicina poterit de parte movere ; Corpore in extento quia vis extenta (1) putanda est. Intense nunquam calidum caussare vigorem Certam ultra metam poterit, ceu namque propinqua Non tota est moles, neque virtus esse propinqua Tota potest. Ergo non actio tanta sequetur
(1) 11 testo ha: exiencta.
- 288 —
Undelibet, quanta est magnae dimensio molis, Ducere nec juvat absurdum reliquo de absurdo , Quod duo sint sine flne loco peregrina, vicissim Obvia, et extremo sibi contra stantia ab uno. Namque ut sunt sine fine, loco peregrina putare Quisnam infans poterit ? legem quis ad ordinis ullam Regere: si sursum deorsum, dextrum atque sinistrum, Et sunt finiti, et sunt discrimina finis, Heic ubi plura simul certo sunt ordine clausa? (1)
Sed quidnam Ephesio infinitus proderit ignis ? Quid Metapontino tam multus serviet aer? Cur corpus sine fine volunt comprendere mundum heic, Non alibi, simili similem finireque semper Virtute sphaeram? (2) simili quia stante tenore, Dissimilis casus rationem reddere oportet. Dicere quapropter mundos, ut et esse videmus Hoc uno in spacio, parili forma atque colore, Cum tellure suo libratos pondere circum Undique, (ubi haud spacio est finis statuibilis ullus), Nil contra sensum inducit, nihil a ratione Diversum, nil quod naturae cunctiparenti Conveniat minus (3), et non illa immensa potestas Exigat efficiens, patiens, capiensque ; (4) necesse Ut tantum est ve.rum, substans, sapiensque, bonumque.
Nec sciet Heraclitus sejunctam (5) fingere lucem Ignis, nec calidum nullo insistente vapore.
(1) 17 interrogativo manca nel testo.
(2) Questo interrogativo manca pure.
(3) Parmi che invece di minus il Bruno avrebbe dovuto scriveret magis; e che il /ninu sia stato posto per inavvertenza: ovvero ha adoperato il minns per non.
(1) Questa virgola manca nel testo. (5) II testo ha: sejunclam.
— 289 —
Nullus enim est ignis, quem nullus substinet humor; Naturae humenti accedens quapropter habendus, (1) Aut humens natura siet pro materiei Conditione, quia est illius forma reperta Et lux atque calor. Nullis rationibus usus, Naturam humentem asseruitque Thelesius ignem. Secl quid tantopere est ignem tibi multiplicari? Nonne opus est aliam quoque mox adducere causam, Sidera qua rara non sint, velut aethera, massa, Corporeque in denso faciant consistere lucem ? Non ignis natura quidem communis, et ipsa Sensibus inspicua haud ullis substantia, inani Persimilis, vacuum spacium quaeque esse putatur. Ergo inspissatrix vigeat quaedam quoque virtus Et simul adnectens parteis in corpore coeli, Quae in raro, atque omni non comperiatur in igne. Atque haec si tanta est, ut tot per saecla perennet, Non sine subjecta est terra, immensoque liquore, Qui solidat stellas, et corpora cuncta, atomosque Conciliat, quodque est unclae vi conciliatum (2), Terraque Cecropio quondam (3) est reputata Platoni, Terrea discipulo saltem vis dicta Plotino, Lumine naturae ingenito id cogente fateri. Esse quidem haud poterit cliversis partibus unum, Nec per se rari ac spissi discrimen habebit, At dubio procul omne, isthaec contraria prima Perficiunt per se, mediis aliisve reportant, Unde cadant actus varii, variique vigores.
(1) II testo ha qui un punto, che non ci va.
(2) II testo ha: concilatnm.
(3) Iltestoha; Cercopio quandam.
37
— 290 — !
i Proxima nec lunae est eadem substantia, qua sit
Sic spissum corpus, proprio non lumine gaudens,
Ut Stylbon(l), Venus, et Tellus, reliquique planetae
Qui nec scintillant, ut scintillantia tot, quae
Naturam referunt solis magis eminus (2), astra.
Ergo sunt iisdem mundi composta (3) elementis
Sidera tot, duplici tantum splendentia caussa,
Cujus subjectum vis ignea, et unda repertum est.
Haec ita sunt passim spacium disposta per amplum,
Ne mutuo perimant, sed aniica pace fruantur.
Quando reluctantur coeuntes foemina masque,
Spiclaque contorquent, nexuque Cupidinis acri
Bella gerunt, genitalis adest hinc pluvius humor,
Foecunda mater quem Tellus concipit alvo,
Et Phoebus prius ardescens exsuxerat alte
Crinibus auratis, gemina haec nectentibus ora:
Nec sol immenso tantum spacio est satis unus,
Fertur ut insauo proinpsisse Epicurus ab ore ;
Corpore cui stellae nihilo majore putantur, (4)
Nostri quam valeat visus comprendere sensus.
At passim innumeros, dum circum vertimur, esse
Accipimus magnum pariter per inane micantes,
Unica Titani neque conjux creditur uui,
Unica pulsanti neque Phoebo nympha choreas
Ducit, et harmonicos numeros feliciter explet.
Ast veluti Tellus cum Luna est, Mercuriusque
(1) OT/A_pcoy, nitens, si chiama tanto il pianeta di Mercurio, come quello di Venere: qui s' intende di Mercurio.
(2) Questa virgola e la precedente mancano nel testo.
(3) II testo ha: composti.
(4) Allude ad un' opinione di Epicuro; onde questo verso va inteso cosi. « Cui (Epicuro ) stellae putantur corpore nihiio mojore, quani ec.
— 2<>L —
Cum Venere adnexus, quo currant passibus aequis;
Non aliter fortasse Jovi, Marti, ac Seniori
Consortes natura dedit, qui tempore certo,
Aut raro, aut oculis nunquam su-nt lumina nostris.
Non siquidem hos tantum reputabimus esse planetas,
Atqui infinitos, quos inclitus ordo reposcit.
I no sic igitur calefiunt (1) plurima ab igne,
Lux multis medians clarandis sufficit una.
Infinitum infinite, hoc cst intensivc, non agit neque patitur: infinl- luiu vero iinite, hoc est cxtensive, agit ac patitur. Ubique, inquam , finitus ealor finito frigori , finita lux finitis occurrunt tenebris , sol telluri, ignis aquae, cum hoc stat ubique ipsum esse infinitum , in- finitos esse soles et tellures, ignea corpora, ct ex alio praedominante elemento aquea; finita individuorum singula sunt atque species, sed onmia individua (sub indefinitarum mcdiarum specierum numero, ct definitarum primarum quae sunt elementa ) sunt infinita, ct infinita est materia, qua constant omnia, et non est finitum spacium in quo omnia continentur, finiuntur, finiteagunt, finite patiuntur. Ubique ergo sigillatim finis est et mensuratum , quod ad (2) universum si eonferatur, est nullum.Hoc est quod sphaeram definivitXenophanes infinitam, cuius centrum est ubique , circumferentia nusquam. Hoc est quod undique sphaericum dixit universum Parmenides ; quia sphaera finita ab uno tantum puncto indifferentiam dimensionum admittit, unde scilicet idem est latum, longum, atque profundum; in- finita vero ab omni. Sic infinitum nusquam est circumferentialiter, ubique est centraliter.
In iis, quae secundum loci agunt differentias, proximius, eiiicacius agit in subjectum,quam remotius: majus item vehementius, quammi- nus. Majus remotius exaequare proximioris calorem potcst et supe-
(1) II testo ha: cat/iunl.
(2) II testoha: cla.
rare. Ideo ignis, quantus est E, accendit, secundum distantiam EF, ipsum F; et ignis, quantus (1) D quadruplo efficacior absumet E, di- stantia DE, et duplo saltem efficacius accendet F, secundum DF di-
stantiam. Hinc artium et medicinae doctor Calefacius pro urbe qua- dam capiencla commentum excogitasse fertur. Ad milliaris ( inquit ) quadrantem, quam trium milliarium circuitus complectitur, urbi vi- cina est sylva, qua tota igne flagrante, cogentur sane, tanto cominus aestu compulsi , cives ultra Sarni ripas proprias domos diffugiendo deserere (2).
Huic sane argumento Aristotelis horum Peripateticorum principis autlioritas apprime suffragatur, qui ait: si a circulo DF, sursum est aethereus ignis (3) sine fine; oportebit tellurem F corpus finitum, ne ad temporis quidem instans contra adeo intensam caliditatem posse
(1J II testo ha : quanlum.
(2) II testo ha : deferere.
(3) II testo ha : aetherewm ignis.
— 293 —
consisterc, secl huic (1) argumcnto supcrius satisfaccre non praeter- misimus.
Proptcr infantiam autem pcripatetici argumenti, non roborari (2) IIeracliti(3), Chaldeorum, aliorumque ejus scntcntiae sapientum, qui Luci ooclesti infinitum ignem profitentur, intelligimus: praeter quam si humidam naturam ab ignc non abstraxerinf.
CAPUT X.
SEXTUM ARGUMENTUM A DEFINITIONE CORPORIS (4), DILUITUR.
Sextum principale argumentuin ex indistincta et mutila corporis definitione desum- ptum eliditur: 1. quianon est de corporis natura esse fuiitum: 2 ad speciem corporis pertinet esse figuratum: 3. infinitum corpus coutinuum infiguratum non esse con- stal ex distributione corporum naturalium: 1. spacium universum est infiguratum et continue'infinitum: 5. dimensiones spacii a corporis dimensionibus longe aliae sunt.
Quam sibi continxit finitio corporis idem Immensum excludit quoniam dimensio triplex Dimensum facit, ac certum mole, atque figura; (5) Principioque potens sibi dogmata vana resarcit: (6) Ac infinitum quanto (7) non congruat, atque
(1) 11 testo ha: //>"■.
(2) Sottintendi: argumenlum
(3) II testo ha: Hecaclili.
(1) Questa virgola manca nel testo.
(5) Nel testo manca al solito la punteggiatura. Va inteso cosi.
«■Finitio corporis, q/uam idem (Avistoleles) sibi con/inxil, excludil immensumyquo- niam, etc.
(6) Questi due punti mancano nel testo: servono a indicare che i due seguenti versi sono i domini aristotelici ricostruiti con lapetizione di principio contenuta nell' anzidetta defini- zioue del corpo.
(7) Quanlo sta per quanlilati.
— 294 —
Principis haud bene sit membrum quoque differitatis. Porro et quo constat, quantum illa assertio vana est, Proposito plura adnectam, quam haec caussa requirat. An non et spacium, quod corpus continet, (1) ipsum In longum, iatum, distinguitur atque profundum? An non dimensum est , an non dimensio trina est? An perseveras spacium Stagyrita negare ? Cum tibi plus multo debet fieri manifestum, Quam sit materies tali ratione reperta, Heic ubi succedunt obeuntia quanta vicissim. Nam certum est spacium quod nunc me continet, et mox Aereum corpus succedet quando recedam, Quod, dubio omne procul, quantum est aequale receptis, Aque is (2) diversum, naturaque tertia constat, Quae manet una eadem nullo variabilis actu: Nam locus haud proprie finis reputabitur ille, Quam tua confinxit, peregrina lege, Minerva, Planum seu facies ejus quod continet, heic nam Plana infinita prostabunt inter utramque, . Dico superficiem contenti, conque tenentis. (3) Scilicet ut puncto interjecta est linea bino, Sic facies inter spacium jaciatur oportet, Quaerere cujus adhuc possis qui terminus exstet ; Atque ita perpetuo ulterius sine fine vagari.
Quin etiam partes antiquo ex dogmate servans, < Hjstruis ipse tibi, incostanti voce, viarum Effugium, cum contenti vis, conque tenentis
(1 ) Questa virgola e ia precedente mancano nel testo.
(2) Iltestoha: iis. II Bruno scrive quasi sempre ii, iisdem ec, coutraendo le due vocafl iii una sillaba. L'avvertiamo questa volta per tutte.
Conque lenenlis sta per: el contenentis.
— 295 —
Corporis hanc faciem extendens, quoque contrahit illam,
Atque hanc dissolvens locus ultra desinit esse,
Utque superficies proprio cum corpore defit.
Ergo haud perpetuo capientis corporis ipsum
Extremum locus est quem stabile dicere possis,
Sed spacium aut spacii amplectentis fors quoque finem,
Quem nihil illius reputes vel corporis hujus.
Vox etiam tibi corpus erit dimensio triplex A centro in longum egrediens, latum, atque profundum, Quamvis non longam dicas, latam atque profundam Quod tota in toto est, omni ut quoque tinnit in aure: Lux, calor, algor, odor, color, et transluciditatis Undae conveniens species, et in aethere constans, Cur tibi non simili dimensaque lege putantur ? Audio quid referas : non sunt liaec corpora tanta; Mensaque non sunt haec, sed menso in corporc tanto, Non lata, at lati; non longa, at passio longi. Sum contentus ego, mihi dum quoque confiteare Ne possit spacium, (1) quiddam quoque corporis esse. Sed si virtutem, tua quam finitio jure Vindicat (2), aspicias, superesse negotia multa Conjicies, queis persuasor non prorsus ineptus Spectandus venias. Omni regione penetrat Lux spacium, atque omnes per partes continuatur, Et mage continue spacium replere videtur, Quam lignum, lapis, et ferrum, in quibus exstat inane Immixtum, aut interjectum quod credere malim. Vix fuga te eripiet quando accedentia (3) quaedam
(1) Questa virgola manca nel testo, ed e opportuna.
(2) II testo ha: vendical.
('■>) Qui, ed appresso il Bruno usa accedenlia per accidentia,
— 296 — |
i Asseris, ut non inviti concedimus et nos ;
Nam non ipsa implent, sed cum replentibus, inque
Isdem, (1) non veluti partes concurrere constat.
Verum ubi discrimen finitio continet illud ?
Proin doceas: (2) quid plus diffusa (3) per aera lympha,
Vel lignum in spacio tenet acceclentia praeter ?
Lignum (ais) est corpus, per se subsistit, at illa
In reliquo lignum densum, durum atque resistens,
Sicque coloratum, lux se non sustinet ipsa,
Lux abit in nihilum vanescens, materiesque est
Lignea perdurans, alia redimendaque forma.
Omnia concedo haec, centenaque millia plura,
Dummodo continuum partes linquatur in omnes.
Nam sapor, atque color, gravitas, densatio, cuncta haec
Non minus accedunt ligno spacioque, nec ipsa
Per se consistunt, quam (4) lux, calor, algor, odorque:
Nec magis est constans quidquid lignum facit esse,
Quam quidquid luci perhibet quoque, ut ipsa sit ipsa.
Post obitum ligni subsidet terra vel humor,
At non de lucis specie subsistit abactae
Quicquam, quod lucem quis (5) affirmare fuisse.
Nec volumus plane, neque possumus ista negare.
Verum quod residet, quodque est substantia rerum,
Corpus Aristoteli non est, neque mole notatum.
Nulla dividuum affirmat ratione subesse,
Materies nempe est rerum substantia quaedam,
(1) Iltesto ha: Iisdem.
(2) I due punti mancano nel testo.
(3) II testo ha : dissusa.
(4) II testo ha: qnam.
(5) Qnts da qneo.
— 297 —
Quae molem recipit, formae pro conditione. Hinc moles sequitur formam, formamque figura. Ergo quidquid agit subjectum corporis altum, Amplum, spissumque, id non est substantia, sed quid Accedens. t Igitur quidquid dimensio profert, Atque capit, totum est accedens : ergo per illam Nil magis est ligno, quam luci. Hinc colligo vere Corporis ut ratio minus huic, quam convenit illi. Unde et idem corpus Physicae datur, atque Mathesi, Et spacium est melius substantia dicta Platoni; Corpora si mutuo transmutant, inque vicissim Perpetua is (1) serie donatum est posse meare. Hactenus intento satis haec fecisse videntur.
Elsi quantitatis differentiae sint finitum et infinitum, et harum neutra primarum quantitatis specierum, (quae sunt linea, superfi- cies, et corpus), definitionem ingrediatur: ubique tamen Aristoteles, quasi naturae corporis repugnans, accipit atque ponit infinitum : (2) corpus quippe omne vult esse figuratum. Infiniti porro figuram corporis, saepius allatis rationibus, spliaericam (3) dixerunt antiqui plurimi post Xcnophanem. Talem intelligimus esse et spacii, cujus necessario dimensiones cum corporis concurrunt dimensionibus, ut est ostensum. Infiniti (4) vero plani figuram , in iis quae de mi- nimo (5), circularem esse retulimus; quam eandem finis, terrnini, atque minimi contestamur, et allatae sunt, quibus sphaericum est minimum, sphaericum est magnum, et sphaericum est maximum (6), differentiae.
(1) II testo ha: iis.
(2) II testo non ha qnesti due punti, senza i quali infinitum parrebhe stare con corpus.
(3) II testo ha: sphoericwn, dixerunt.
(4) II testo ha: Infmiti.
(5) Questa virgola e la precedente mancano nel testo. K una citazione del de Minimi eccislentia: Lib. 1. cap. XII.
(6) Questa virgola manca pure nel testo.
38
— 298 —
Spacium, in quo corpora recipiantur, nescio quomodo quisquam non omnino mente captus possit effugere, ipsumqne non essequip- piam omnino a corporibus distinctum. Moxque apparet quemad- I modum ita coecitas coecitatem, ignorantia ignorantiam consequitur ; in ordine eorum qui plus verbiculis atque ratiociniis, quam rerum : naturae attendentes, exorbitant; ajunt pro completa corporis defi- nitione ipsum quod longitudine, latitudine, atque profunditate defi- nitur quantum, ideoque (1) quae tria cumin spacio intelligere opor- teat, ipsum consequenter corpus erit, quod vel recedente corpore desinat esse spacium, vel in et cum dimensionibus tribus spacii e- runt dimensiones corporis. Ideo autem (inquit Aristoteles) duo se simul corpora non compatiuntur, quia tres dimensiones cum tribus aliis non possunt esse dimensionibus. Ast, o bone, corpus mathemati- I cj est in genere quantitatis, et tunc definitur; quantitas trium dimen- sionum: et sic ab esse, consistentiaque substantiae abstrahit. Cor- pus physice est in genere substantiae, et tunc definitur; substan- tia tres concipiens dimensiones, seu substantia corporea : sic enim vulgus, differentia mediante, a genere generalissimo ad primum subalternum genus (corpus) immediate descendit; proximam nempe substantiae speciem Sic et dimensiones in proposito dupliciter acci- pimus, primo physice et hoc pacto bifariam, et scilicet ut sunt in ratione Loci, et ita non sunt corpus, neque pars corporis, neque ac- cidens, ut in superioribus ostendimus: et ut sunt in ratione locati, et ita constituunt speciem eam substantiae, quae dicta est. Hac suffi- ciente, necessaria , per seque manifesta distinctione stante, tantum illa dimensionum spacii atque corporis incompossibilitas sequi po- test , quantum locati cum loco incompossibilitas, ubi secundum rei veritatem corpus non potest ullum esse sine loco : et dimensiones illius nequeunt sine aequalibus conceptantis spacii esse dimensioni-
(1) 11 testo ha: quantum ideoque:—Vk un po'di viluppo nella sintassi, forse per qualche inciso tralasciato ; il senso pero e questo. Se il corpo si definisce per le tre dimensioni, poi- che coteste dee averle anche lo spazio , ne consegue o che , spostato il corpo , si dilegui pure lo spazio che quello occupava ; ovvero che siano coesistite insieme le tre dimensioni del corpo, e le tre dello spazio.
— 299 —
bus. Neque spacii dimensiones ita corporis accidentia poteris asse- rere, quemadmodum diaphanitatem, colorem, humiditatem, odorem, iM ejus generis alia cum dimensionibus aequa (1), quac Platonicis non sunt quanta,sed quanti;non scilicet, quae est in tricubito lapide, tricubita est albedo, vel duritas, sed tricubiti ; non tricubitus splen- dor , sed tricubiti; spacium vero non est corporis cujuscunquc spa- cium , sed natura quaedam a corporibus ,. corporumque partibus , et accidentibus, physice et realissime distincta, quam oportet ante, ex- tra, et post corpora quaecunque definita, intelligere; et a cujus con- sortio nullum, vera imaginatione, corpus absolutum comprehendere poterimus.
CAPUT XI.
SEPTIMUM ARGUMENTUM A MEDIO DEFINITO, ET EXTREMO DEFINIENDO.
Septimuin, quod ex positis ab adversantibussequitur argumentum, examinatur: irratio- naliter scilicet localibus illis differentiis tum universum, tum prima corpora naturae (liscriininantiuin. Ubi nihil est medium; cpiod nihilominus circumferentiale nequeas in- venire"; nihil circumferentiale, quod ncqueat paribus rationibus centrum comprobari: et probatur absolute grave et leve nihil esse.
Scalaque naturae, sibi quam confinxerat ille, Ut sit simplicius sursum, leviusque, nec hisce Perpetuo liceat magis ac magis adjicere ultra, Sed reliquum esse decet, velut unum est oppositorum Crassius in medio, gravius, mage compositumque : Confirmat finem totius ut illud adactum Gyro et extremum rapida vertigine coelum Secum conripiens totum retinensque superna, Ut segni medium tenuit pro pondere tellus. At vero immenso medium extremumque negatur,
(1) 11 testo ha: aquae, che non pu6 stare: suppongo che siasi scambiata la prima vocale oou 1' ultiina: ed aequu corre col senso.
- 300 —
Magnaque quotquot sunt mundorum corpora circum, Sunt totidem pariter sursum, pariterque deorsum : Caelicolae ut nobis sunt ii, sumus iisque vicissim, Nec definitum cunctis reputabitur (1), unum Nostratis mundi si gyrum concipiemus, Unum si campum aethereum, qui cuncta perambit. Singula deinde suis ut sunt atque omnia membris, Sic medium cuique est imum, extremumque supernum, Haud aliter lunae certum est de corpore sursum Quidquid et externum subjectus spectat horizon, Nimirum coelum est cui dicitur illa deorsum. Proinde velut medium Tellus propriumque deorsum Haud noscit propria quicquam de mole remotum, Sed centrum massae, (2) cordis mediamque (3) cavernam, Vita unde in corpus diffunditur optima totum, Praecipuamque animae sedem quam credere possis : Sic medium lunae et reliquis decet esse, quod omnes Connectit partes, in quod conspirat et omne Membrum, quod refovent animantisque undique vires. Ergo illi adsistunt, confluctant (4) undique ad illurn. Nec tibi sit mirum quod dicitur inque remotis, (5) Sensibus abspicuum; nostro quia prorsus in orbe Apparet simili in discrimine dicta potestas. Quandoquidem antipodum sedes magis infera nobis Esse nequit, quam nos inferna in sede locatos
(1) Questa virgola e la seguente mancano nel testo.
(2) Questa virgola manca pure.
(3) II testo ha: mecliaque.
(4) Covfluctant sta per confluctuant.
(5) Questa virgola manca nel testo: ce 1' ho posta per staccare remotis da sensibus : io ho inteso cosi: Aec quod dicitur sit tibimirurn, et abspicuum sensibus in (orbibus) re~ motis. Dove abs'picuum e voce foggiata dal Bruno in signitWto d'invisibile.
— 301 —
Credamus, miseroque .polo, praestantibus illis.
Nec casum metuas illis, et in ima ruinam,
Quam jure ii timeant, ne nos in concava coeli,
Illorum pedibus quae sunt subjecta, ruamus ;
Undique telluris facies quia respicit altum
Qua radii a centro extremam ducuntur ad oram. (1)
Non magis a luna recident, plantaeque, hominesque,
Saxosi montes penetrabunt aera circum
Ad nos usque magis, quam Pindus, Otympus, et Athlas,
Praecipiti (2) metuant cursu loca celsa subire.
Melius diu multotiesque definituni est, in infinito medium esse u- biqne, seu finem cum principio coincidens, et centrum absque circum- ferentiae extimae positione, quam in ipso saltem spacio nequeas ap- prchendere. Pluribus manifestavimus medium simpliciter in ordine corporum naturalium esse nullum , et per ulterius suo loco dicenda fiet manifestius. Et ordo ille naturalium corporum, seu sphaerarum, neque sensui, neque raiioni, neque naturae, ullo congruere modo po- test. Nec non illae (3) sursum atque deorsum, dextri atque sinistri, tanquam ex natura rerum, differentiae, quam insulse atque pue- riliter ( velut ex pythagorico dogmate ) deducantur, dictis atque dicendis sufficientissime commonstratum. habebitur.
(1) Nel testo il punto manca.
(2) lltestoha: frecipili.
(3) II testo ha: ille.
302 —
CAPUT XII.
ARGUMENTUM A PERFECTIONE UNIVERSl , QUAE PROPRIIS COMPREHENSUM TERMINIS EXIGAT, SOLVITUR.
Argumentum quod a definitione perfecti, universique perfectione per Aristotelem allata , (1 ) deduci potest, multiplici ratione refellitur.
Fineque supposito, perfectum concipit unum Ac totum ; iccirco perfectio nulla manebit Sphaeram infinitam, proprio sibi fine negato, (2) Ut quaecunque sui, et quae comperiuntur in illa, Finem perpetuo ex alio capientia. Quare Non erit immenso perfectio, qua ratione Perfectum dicit mundum, quia terminus illum Definit proprius, veluti quoque corpus in ullam Non migrat quanti speciem, ceu linea, punctus, Atque superficies fluitant in corporis actum. Nam postquam punctum per longum fluxerit, atque Linea per latum, (3) facies dederitque profundum, Materies superest nulla, ut dimensio quarta Succedat: moles hinc perfectissima corpus Astruitur. Samio celeber ternarius hinc est, Hincque sacerdotes terna vice thura ministrant, Et primum primo hoc numero Deus impare gaudet. Nam tria, principium, medium, finisque, creata Cuncta movent, adigunt, et certo limite claudunt. Et quia, natura veluti dictante, solemus
(1) II testo ha: pcr Arislolelem, allata deduci etc.
(2) Questa virgola ela precedente mancano nel testo.
(3) Questa virgola mauca nel testo: l'ho messaperpiu chiarezza
— 303 —
Post unum, atque duos, (1) ubi solum et dicimus ambos, Coepimus a ternis omnes et dicere cunctos.
Siccine Pythagoras numerator, gesticulatrix Techna sacerdotum, sanctorum somnia, graecae Grammatices numerus triplex, dimensio trina, Perfectum ut capiat mundum, succurrere possunt Huic Physico ! 0 ratio, logicorum ingrata parenti, Qui docuit veris propriisque ostendere verum ! Nunc quae non caperet sicco pro themate rethor Suadens, utque nimis temnit jejuna poeta, Ut mundum (2) promat perfectum, colligit. At qui, 0 bone, quod corpus, quia triplex terminus illi, Nec fluit in reliquum, quae non perfecta probabit Fragmina ? Quae (3) propriis clauduntur (4) finibus, atque Nil reliquum admittunt, quo perficiantur abunde. Testantur quoque se perfecta animalia, plantae, et Membra suo in genere, ut dens (5), cornu, pilus, et unguis. Si vero mundi perfectio devenit inde, Quod, veluti corpus quantum, (6) non tendit ad ullum Ultra, ceu punctum in filum se flumine tendit, Hocque superficiem fluxu genit, istaque corpus ; Sic dum naturae finitur corpore corpus, In reliquum mundus non ullum corpus abibit, Ufc terrae (7) ad lymphas referuntur, ad aera lymphae. Claudicat haec ratio, siquidem quoque constitit illud,
(1) Questa virgola manca nel testo, e c' e, invece, dopo solum.
(2) II testo ha : mumdnm.
(3) II testo ha: quo.
(4) II testo ha: clundunlur.
(5) II testo ha: des.
(6) II testo non ha questa virgola, ne la preoedente.
(7) II testo ha: lerra.
— 30-1 —
Quod nulla possit Stagyrita ostendere sorte,
Conjecto a toto hoc nihilum superesse, et eidem
Adjectum quicquam frustra fingatur, et exstet
Ille supervacuus mundus qui subjiciatur.
Perfecti ratio nurneri non est, quia plures
Non sunt quam quot sunt , numerus neque parcior isto ;
Sed numerator erit perfecte, et computus ejus.
Ergo licet mundi partes prospexerit omnes,
Digerat et rerum numerum sapiens ad amussim ,
Perfectam tribuet, non perfecti rationem.
Gnosticus et Manes mundum, qui corpore constat,
Oceanum non esse mali, sibi posse probari
Desperant prorsum. Samiusque philosophus anceps,
Ex perfecto commixtum notat imperfectoque,
Unde mali atque boni seriem duplicemque reponit.
Si quaeras : cur sit perfectus mundus? et illud Tunc audire licet: quia non finitur ad ullum. Ultra si quaeras : cur non finitur ad ullurn ? Tunc referet; quoniam perfectus mundus habetur : Sic ratio est ratio rationi, quodque erat ante Principium, evadit conclusio: circulus estque Non geometrarum in morem: siquidem physicorum Vix eadem ratio est, nisi forsitan ex elementis: (1) It vapor in lympham, lympha redit inque vaporem. Proin velut efficiens facit hunc tot partibus, idem Perfectum non tot credo potuisse creare. Atque aliter si conflasset, nam quid prohiberet Quominus et melius constaret, quam modo constat ? Namque adeo nihil esse bonum valet, ut meliori
(1) Xel testo i due puuti non ci sono.
— 305 —
Conditione capax nequeat consistere, praeter Unum infinitum solum. Physis optima Deitas, Nempe quotl in genere est non simplex absque solutum (1), Supposito, ac certo perfectum fine putandum est Pro generis captu, pro voto constituentis. Compostum siquidem, et quidquid contraria conflant, Unique versum (2) istud seu sit, seu non sine fine, Nulla tlabit ratio perfectum, nulla negabit: Namque bonum, verum, et perfectum dicitur unum, Immixtum, simplex, abstractum, iinmobile, per se, Xenophani immensum, sphaerale ens Parmenidique.
Praeterea exquirani: nunquid si linea tanta Fingatur, quae ultra coeli convexa feratur, Longior, effecta est causam perfecta per istam ? Num quoque: (3) mundano perfectius orbe reporto, Extra si capiam comprendere cuncta trigonon ? At mihi si referas: (4) subjecta carere Mathesis Perfecti univoca ratione, quia ordine eodem Non comprensa (5) , minus debent conferrier. Ergo, Inquam, sufficiens ratio non esse putetur Perfecti haec tantum, quia nil conterminat ipsum. Adde quod et caussa ((>), mundi perfectio, ab ista Non minus est tenuis, quam sint geometrica ficta. Nam nulla niundum perfectum dicere parte Hinc poteris, si pars partem perstringit, ut aer
(1) Val :: ei absolutum. La virgola, che segue absolutum manca nel testo.
(2) Vale: et universum.
(3) Questi due punti, e le virgole seguenti mancano nel testo. (1) Questi due punti e la vitgola seguenle mancano nel testo.
(5) Questa virgola manca pure.
(6) Questa v.irgola manca nel testo, uel pari che la seguente,
— 305 —
Orbem telluris; complexus lunae (1), elementa; (2) Concava Mercurii Lunae orbem sphaera, ubi tandem Perfectus nihilo sit niundus ab orbe superno Qui differt. Addam: perfectus et ipse supremus Orbis erit tantum pro parte liac ultima, quae sit Comprendens reliquas. Neque tandem pars ea primum Perfecti ratio est, facies verum ultima tantum, (3) Planum convexi quae dicitur. Et nihilo illa Constabit quod perfectum siet; (4) undique partes Ejus enim reliquis constant cum partibus, una In longum et latum haerentes. Ideoque videto Quam tenui constet mundi perfectio techna! Quam neque pars, neque forma probet, neque vis, neque fiml Ex bonitate datus, neque terminus efficientis PerTectus, qui perfectam contingere metam Hoc opus efticiat, nihilum quare appetat ultra.
Quam nugatoriis universi perfectionem astruit rationibus ; qu a- rum prima.est, quia non finitur ad aliud, quia scilicet est finitum per se. Cujus tamen ratiocinii medium plus ad nostrum faceret propositum, quam ipsius: etenim perfectum verius erit quod neque actu neque potentia, neque re, neque imaginatione finitur ad aliud; sed omnem actum, potentiam, imaginationemque finit aliam : hoc est infinitum. Mitto rationes quas verosimiliores subnectit cabba- listicas, de quibus perpendendis iocus nobis esset, ubi de Numerl tractavimus et figura ; ibi magna ex parte ex authoritate expe-
(1) Questa virgola manca.
(2) Qui il testo ha un punto che non ci va; il senso essendo questo: « ul aer (p
git) orbem telluris; complexus lunae (perstringil) elevnenta; concava sphaera Mevcwii, orhem lunae; ubl landem, sitperfectus mundus qui nihilo differt ...»
(3) Questa virgola manca nel testo. ( 1) Questo punto e virgola manca pure.
— 307 —
Hentiaque aliena (1), sine ratione sapimus atque loquimur, cum banticis, medicis, et secnnclum genus mathematicis.
Omne proinde perfectum est, quia est in sua individuitate (2) ad aliiul non terminatum individuum, et haec est intrinseca per- jfectionis ratio. — Mox illi concJudendum fuisset, posl speeierum na« 1 urao praecipuarum enumerationem , quemadmodum mundus ex paucioribus male constaret, ei superaddita plura essent mundo su- pervacua; quod item species aliter efformatae atque ordinatae me- lius lKiii haberent , conlra clamores Momi , Gnosticorum , atque Manichaeorum: quorum rationibus tum authoritatem divinorum ad- derem, quibus omnis creatura, (3) vanitas, nihil, et non cnsrcpu- tatur (-1): tum et rationem, quia niln'1 est finita bonitate bonum, quod non possit esse melius: quidquid potest melius esse, habet aliquos mali , deteriorisque gradus : quemadmodum quod non est simpliciter illustre ab omnibus obscuritatis gfadibus non est ab- solutum. Ideo perfectum simpliciter et per se et absolute est unum infinitum, quod et quo neque majus esse potest quipp.iam, nequc niclius. Hoc est unum ubique totum, Deus, naturaque universalis: cujus perfcc.ta imago el simulacrum nullum esse potest, nisi infini- tum: finitum ergo quodlibet est imperfectum , mundus quicunque sensibilis imperfectus est, ut malum et bonum, materia et forma, lux et tenebrae, tristitia et gaudium, concurrunt; et omnia ubique in alteratione sunt atque motu, quae omnia in infinito in rationem unitatis veritatis et bonitatis veniunt: qua universum singularis- simo jure dicitur. Quemadmodum rationale et irrationale in animali sunt indifferentia el unum et verum, sic in infinito (nempe maximo ca'i lum et frigklum per universum sunt unum et in minimi cum maximo coinciclentia saepius hoc ostendimus : ut in schemate cle coincidontia anguli in liln'o dc Minimi existcntia.
(1) Questa virgola manca nel testo.
(2) II testo ha: individilate.
(3) II testo ha: crcurin-c .
(1) II testo ha: repulalur. Tum elc.
— 308 —
Modo ergo corporeo divinitas secunda, explicata, nusquam tota, praeterquam in infinito (omne enim corpus ita est dispersum, ut ubi unam partem habet, (1) aliam nullam habeat, aut habere possit) in sua tantum universitate et ordinibus sub immensitatis ordinatione innumerabilibus: ubique principium quod cum fine concurrit admit- tens, nempe centrum quod ad infinitum circumquaque et ad quod circumquaque refertur infinitum. Hoc est quod ab aeterno a divini- tate procedit secundum esse totum , ut infinitae communicatio boni- tatis, actus effcctusque divinae omnipotentiae externus; unica illius et minime multiplicabilis imago, illustre speculum, templum augu- stissimum, in quo illi concinentium deorum laudes sine fine atque numero undique occurrant, neque turpissima infinitaque illa inani- tatis voragine quasi terrefiat: et hoc, in quo humanus non conquiesce- ret appetitus , optimi expleatur atque maximi voluntas illa.
Et (per fidem nostram) si perfectum est quod nonfinitur ad aliud, an non tibi viclebor, stantibus hujus definitionis terminis, aliquid universo finito perfectius imaginari, si vel corpus imaginer majus sicut illi qui non desinunt sphaeras alias atque alias phantasiare su- per eam quae octava et ultima fuit Aristoteli, temporis subjectum; cujus nulla ratione motusexorbitet, intensionis remissionisque signa concipiat. Mundi, inquam, erit imaginatione perfectior imaginatio trianguli mundo circumscripti; vel lineae longitudine dinmetrum mundi superantis, quia diameter mundi finitur ab illa. — Quidquod tandem perfectionis mundanae caussa erit ad convexam illius su- perficiem per accidens reducibilis:quandoquidem eadem ratione sua- rum quibus componitur partium, et sortis, qua eidem extremum contingit esse terminum , hoc habet ut universi perfecti (quatenus est perfectum) causa siet.
(1) Questa virgola nmnca nel testo.
— 300
CAPUT XIII.
UTCUMQUE PROBATUR PERFECTIO 1MMENSI.
Data ex i»roxiiiH> dirtis occasione, aliae probabiliores, quibus uniyersum (<iuo<i ponimus immensum) perfectum definitur, rationes adducuntur.
Accipe nunc quibus immenso est perfectio causis: Non quia sit factum, (1) perfectum dicitur; et non Quod sit completum, finem vel quod sit adeptum , Quod certis constet numeris, simili ratione Qua species suemus distinctas ? speciebus Dicere perfectas, velut et sunt participanter : At vero quoniam series, modus, ordo, potestas, Et genus et species omnis contenta sub ipso est, Ac veluti iii nihilum, quantumvis digna, relata Ipsum ad simpliciter semper finitur, ad ipsum Quo sub consistunt tot particularia mundi, Quorum adeo affabre conspirant membra , suumque Perficiunt totum. Quanto ergo eminentius esse • Perfectum credam hoc, in quod perfecta coire Noscimus innumera! An, sublato hoc nomine, rebus Conveniens reliquis, generis pro conditione, Illi tentabo praetexere dignius unum ? At quis pro tanti nomen modo significati Instituet? Quare proprium sibi sufficit Uni- versum, ut et nomen sit definitio, resque Omnis, (2) praeco, liber, titulus, ratio, simulacrum.
(1) Questa virgola manca nel testo.
(2) La virgola manca nel testo.
— 310 —
In proprii meta generis producere parvos Exiguae possunt caussae perfectius actus ; Quam magis immensa et generalior illa valebit Quam nihil impediet, nilum cui obstet, et ullo haud Detrectante, (1) suis quae sanciat omnia fatis ? Sicubi praeterea est formae genus omne repertum, Omnis item species distincta, omnis numerusque, Actio, opus, series, medium, ordo, idea, potestas, Materies, spacium, motus, tempus, locus, actor; Praeterea quod sit formarum ipsissima forma, Materies amphitrites sit materierum ?
Perfectum sique est multis quod partibus exstat, Certa dispostis serie, et coeuntibus apte, Quid dices ubi concurrunt cuncta optima in unum ? Unica corporea est divinae mentis imago, Vestigium, statua, archetypus, scriptura, sigillum, Quam metuunt, recolunt, celebrant. mirantur, adorant, Militis innumeri duplex exercitus obstans Undique consurgens fata in contraria, pacem Ordine sublimi harmonicae servandoque legis.
Nec quia naturae in gremio non optima quaeque , Et sua monstra parit species non una, licebit Artirlcis carpas molimina tanta potentis, Quidquid enim exiguum est, imbecille, inque minutum Totius incurrit complendam ad nobilitatem. Nunquid enim pictura tibi tunc optima tiet Quando auruin aut tyrius color optimus undique fulget 1 An non et furva e nelmla micat optime ? an ullus Esse gradus poterit, qui pro serieque locoque
(1) Questa virgola manca pure.
— 311 -
Corpus ad integrum bonus haud sit, et optimus ipso In fine, ac toto ? ut vix nunc reputabitur usus Ullius esse, (1) ulli quia non confertur, at in se Prospicuus facieque tenus venit obvius uni e Sensibus in specie cui non adcommodus exi.t , Quo mage diversae adpositus venit adgeneusque. Harmoniam nec vox, quamvis clarissima, conflat, Altaque, perspicue peracuta , sed ordine in uno Tot mediis iactis inter contraria prorsus ; Nobiliter tanto magis ars praefulget , et alte Incumbit, quia quisque sonus variantior exit, Longedo, brevitas, cursus, mora, scansio, casus, Progressus, repetitio, continuatio, pausa. Proinde quibus templum, divinaque machina tota, (Proxima quando etiain pulcherrima membra videntur), Subsistunt parteis nihilominus anteriores, Simplicior quibus est substantia, principiique Plusque elementorum sunt proxima conditioni, Ipsa procul dubio mage sunt informia semper, Quae si prospicias, (2) facile et contemnere possis. Porro si ad seriem veniant conlata, sagaci Judicio, variam, illam virtuti mque perennem ; Cunctarum extolles primordia nobilitatum, Queis sine nil pulchrum, nihil est spectabile, nullum Esse bonum, magnum, perfectum dicier ausit. Nil ergo incusa sapiens, contemnito nilque ; Si quid enim non fit perfectum sensibus, ipsum Stat perfectivum, aut perfectile, perficiensve.
(1) Qupsta virgola nianca nel testo.
(2) Questa virgola nianca nel testo.
- 312 —
Perfectum distinguitur in id quod simpliciter, et id quod in gene- re. Perfectum simpliciter est duplex, in essentia videlicet et in ima- gine. Primum est quod in toto et in omni parte totum, secundum quod est in toto totum. Primum est divinitas , intellectus universi, bonitas absoluta atque veritas ; secundum est corporeum illius im- mensum simulacrum. Perfectum in genere definitur quasi factum suis pro capacitate numeris absolutum; fini, ad quem potest ordina- tum esse, copulatum. Omnium horum respectu, secunda quadam ra- tione simpliciter perfectum dicitur universumex mundis totque vere numinibus illustrissimum, in quod innumerabilia in suo genere per- fecta tanquam unum perfectionem omnium complectens, reducuntur, referuntur- uniuntur. Horum quippe nullus est mundus sigillatim, vel mundorum synodus, vel synodorum quantuscunque numerus , qui praecipua quadam ad deum collatione referendus sit, sed tantum me- diata quadam per immensum ex innumerabilibus et infinitis simula- crum, imaginem, ideam unam, verbum unum omniaportans, specu- lum incomparabilis sapientiae, potentiae, atque bonitatis.
Nihil est absolute imperfectum, malum ; sed ad aliquid tantum: omnis substantia absolute est bona. Principia sunt ipsa rcrum sub- stantia, quae semper manent: tamen per ordinem aliquorum respe- ctu et deordinationem respectu aliorum, perfecti et imperfecti, boni et mali accidentales compositiones et nomenclaturas accipiunt: op- tima enim quaeque ordialiter(l)in iis, quae abjectissima viiissimaque censentur, inexsistuntait in pictoris pixide colores contemnuntur, qui mux in ordinem picturae explicati, momentum illius praecipuum cum efficiente continere videbuntur.
(1) Avverbio coniuto da orclior.
JORDANI BRUNI NOLANI
DE MAXIMO ET IMMENSO
LIBER III.
CAPUT I.
Ut Peripateticorum similiumque philosophantum sensus a principiis perinde se habeat atque puerorum : quos eodem instituendos ordine suscipimus, quo nos optima mater erudiit natura.
Sic quondam puero mihi, mons peramoene Cicadae, (1) Cum gremium geniale tuum primaeva foveret Viscera, blandiri tua lumina sancta recordor. Ut fueras hedera, et ramis redimitus olivae Et corni, et lauri, et myrthi, rorisque marini, Castanea circumcinctus, quercu, populo, ulmo, Conjugio uviferae vitis felicibus, utque Ruvida porrexit tenerae manui manus uvam, Indice distencto dixti mihi: respice ad austrum, Respice germanum mihi ab illa parte Vesevum. Germanus meus, ille tibi quoque vult bene : credis ? Si te illuc mittam, nunc dic : vis ire ? manebis Cumque illo posthac. Vitreis tunc versus ocellis, Prospectans formam informem, relegensque figuram Furvi dumtaxat cumuli: dnrso ille repando, Dixi, ille incurvus dentato tergore, coelum Contiguum findens? toto discrimine mundi
(1) II monte Cicala, di cui qui si parla, e vicino a Nola, e dirimpetto al Vesuvio»
40
— 314 —
Hinc abstans, fumo turpisque umbrante, nec ullis Muneribus pollens, nec enim sunt poma nec uvae, Nec dulces illi ficus: caret arbore et hortis, Obscurus, tetricus, tristis, trux, vilis, avarus. At tu subridens : tamen est germanus amansque Ille mei, atque tibi bene vult. Vise ergo, nec ejus Blanditias contemne, scio nihil ille molestum Quod tibi sit, faciet, nolensque manere redibis. Ergo ubi adesse datum est illic, propiusque tueri Vesuvium Baccho celebrem, multoque superbum Arbusto, ubertim e ramis pendentibus uvis, Fructibus omnigenis, varia quos alma figura Atque colore parens promit natura, benigno Adspirans coelo patriae, nihilumque deesse Illi, quas noram, rerum ; proin pluria centum : Attonitus novitate meos tunc arguo primum Mendaces oculos. Dumque haereo, num mihi fors nunc Imponat falsa specie, festivior ille Germanus tuus, ille patrem Campania felix Quem vocat, ingentis clypeo qui corporis, austri Invisum avertit cara a regione rigorem ; Et jubet ut, furiis, quas Scylla atque atra Charybdis Suggessit, positis, huic mitior irrepat orbi ; Ulnis me exceptum refovens, variisque coronans Frondibus, et palmas ignotis fructibus implens, Atque sinum: memini insciolum ut ridebat, avitum Ingenio officium, (1) pueri dum praestabat avaro. (2)
(1) Questa virgola nianca : ce 1'ho posta, perche ho inteso il testo cosi : dum pracstabal aviium offleium avaro ingenio pueri. Avitum sta nei solito signifioato di desideralo, di supposta derivazione da aveo.
(2) Qui il testo ha una virgola.
— 315 —
Linquit opns tnnicae puerilis fimbria, curam Femora non ullam innectunt nudata. Sed alte Arboreis gaudens opibus, inbiansque recepi Auribus baec placido senior quae protulit ore. Heic remane ergo, tuique lares contemne Cicadi Dives opum quam sim cernis, cultoque renidens Aggere, quarn pleno mibi gestit copia cornu. Hinc oculos adverte tuos, spectato Cicadam, Extremum tenet ille meus germanus, ut atro Vertice contingit coelum, piceique coloris Veste tegit fuscos artus, bumilisque, pudensque, Caerulea involvit miserum caligine corpus. Tunc ego: talis eras et tu, tua ad arva priusquam Venissem, similisque tibi spectabitur ille, Praesentem cum me accipiet. Sic inde recedent Et nebulae, et coelum, niundi mediumque redibit Rursum illuc mecum, ut seniper comitatus ab ipso Accessi , mecumque ubicunque manente remansit.
Sic puerum docuere prius dubitare parentes, Et veluti rerum faciem distantia mutet Servatis rebus, (1) sibi per totum alma et ubique Naturae constet majestas, nec meliora Tam facile aut pejora putem distantia, quain sunt Proxima, ut et tandem coelum nos esse, (2) repertum Sit milii , quam sumus iis qui coelum sunt quoque nobis. Telluris quacunque siem in regione, videbo Esse mihi Occasum parili distantia et Ortum. At quoniam bic, idem vultus mihi subvenit illic, Cautior en sensus comprendo conditionem,
(1) Questa virgola manca nel testo.
(2) Questa virgola manca pure.
— 316 —
Qui quoniam radios circum undique projicit aequos, Viribus atque aequis aeque contendit in omneis Diffusus parteis, speciem sic ipse figurat : Nempe sibi hic finit spacium, non se spaciumque , Quo per se sine fine (1) capit quocunque recedat. Non ideo visus mentitur, nam sibi quantum Possibile est aequis radiis monstrare, reportat ; Et quocunque abeas, mensuram servat eandem. Defectus rationis erit, praesentia tantum Cunctarum quae sunt rerum momenta putare, Ut multi, astrorum tantum isthaec maxima credunt Quae prope sunt, stellas non majore esse figura : Ut quoque Tellurem medium rerum esse putarunt, Cum tamen inveniam medium in toto omneque parte, Partibus ut cunctis pariter pars quaeque relata est.
Ergo non certa finitur margine coelum, Ast facile aetherea haec regio, stellaeque per amplum Tenduntur spacium sine fine : nec inde neganda , Quod brevibus non sint ea sensibus obvia, si quae Ultra stelliferum convexum contineantur. Et quia Aristoteles arctatum corpus habendum hoc Finibus apprendit, quia sat convincitur illud Interiisse vagi subjectum temporis : unde Et trepidans turba est, quae illius sensibu' adhinnit, Cum trepidet mire subjectum temporis illud. Est operae ergo almo doctori mobile primum Jam nonam ac decimam sphaeram superaddere, nullis Illustrem stellis, sed motum suppeditantem: Undecima est noviter superaddita subsidiatrix : Nec data propterea est populo pax grata sophantum ;
(1) II testo ha sine sine.
— 317 —
Nam duodena caput jam jamque efferre videtur: Insanus medicusque ignem succendit, ut inde Innumerae simul occurrant, concentra reportans. Istis nimirum tanta est confusio adorta, Namque apparentis mundi vertiginis hujus , Qua definitum est tempus generale diurnum, Principium tribuunt huic, quae supereminet omne, Sphaerae constanter: sibi nec adeo usque propinquum Agnoscunt, velut infehx Narcissus in undis Subjectis speciem complecti tendit ; at illa Proxima cum tam sit, frustra tam quaeritur extra : Et magis atque magis protendens brachia, et ultra Amplius adproperans, tanto iliam cernit abire: Quoque ipse accedens, hoc longius illa recedens. Interea occurrit, ridenti adridet, et ore Oscula quae hic parat, concinnat et illa vicissim; Ut praeter planum nihil hunc siet inter et illam. Ergo ubi complexu hic votum concludere tentat, Turbat aquas: species, et spes confusa recedunt, Ut tandem noscat vanum simulacra laborem Injunxisse viro, quia proxima praetereundo, Ut sua seque suos fines exquireret ultra, Devius infelix tam longius exulat a se, Quam spaciosa magis sibi coeli templa subire Suadet, et augustam divum pertingere in aulam.
Ut philosopho ea credenda non sunt, quae nequeunt evidentius probari, ita neque temere sunt reprobanda quae certa non possunt incusari (1) ratione. Esto (ut penes me nullo est pacto) (2) dubium, an universum ponere debeamus (3) terminatum necne ? Cum constet
(1) II testo ha: incusare.
(2) II testo ha : pacla.
3) II testo ha: povere debeanus.
— 318 —
singulorum quemlibet esse finitum, sic credendum colligemus uni- versum esse non immensum, sicut ex eo quod hominum singuli mo- riuntur et nascuntur, sic et humanam speciem exortam esse atque interituram: qued etiam secundum peripatetica principia est absur- dissimum; cui suppositum est ut hoc pacto ab individuo ad speciem argumentando deducere non liceat. Aristotelis profecto rationes om- nes ut ut valere (cum tamen nihil valeant) apud aliquem hebetioris capitis et obtusioris ingenii, quam ut robur nostrae doctrinae queat intueri, possunt tantum respectu individuorum, particulariumque mundorum concludere, ubi de mundo simpliciter et universo quaestio est : omnia quippe argumenta quae sunt ex motu, ex diiferentiis sursum et deorsum, extimi et intimi, centri et circumferentiae , actionis et passionis, calidi et frigidi, rari et densi, gravis et levis, sunt passiones finiti , nec probant sed supponunt finitum, petunt fi- nitum, accipiunt finitum. Universam igitur Aristotelis subtilitatem, tenuitatem, inanitatemque contemplantibus apparebit, (etiam nullis a contradicente adductis rationibus), pro quam perdita causa susce- perit patrocinium.
Si a infinitum universum profitente quaeratur, ubi est universum? In infinito spacio respondebo. Ubi est infinitum spacium? Nusquam, ubi sit terminus: ubique sine termino; neque est quod tanti spacii (1) terminum quaeras complectentem, vel aliud spacium in quo collo- cetur et a quo recipiatur. Ubi vero tu terminatum dixeris univer- sum, neque nosti spacium a corpore distinguere, neque locum seu intervallum intelligis quod occupet ; neque quod inoccupatum (2) extra illius convexitudinem praedicemus; quid respondes interro- ganti: ubi est universum? In seipso. Ubi est ipsum? In suispartibus. Ubi sunt suae partes ? In toto. Ubi est totum ? In suis partibus ite- rum, in seipso, immo etiam nusquam. Quare ? quia extra universum non estlocus, neque spacium, neque vacuum, neque corpus. Hoc ul- timum quod nunc dixisti, ostendas velim, et videamus uter nostrum
(1) II testo ha: spacie.
(2) II testo ha: in occupalum.
— 319 —
meliorem afferat rationem. Quarc extra universum non est locus, spacium, \acuum, corpus, motus, tcmpus ? Responde tu: quia haec omnia sunt passiones corporis, vel sunt partes corporis, vel corporis circumstantiae, vel ipsa corpora; ideoque ubi nullum est corpus, ibi esse non possunt ullo pacto: totum vero corpus, quod vel simplex est vel compositum, est ultimi coeli superficie conclusum.Quarc conclu- sum? Quia tota corporea materia est intra ultimi coeli superficiem. At, o philosophorum et logicorum omnium eoryphaee , nunquid non tibi aequipollere videntur propositiones istae, quibus probas, quas pro principio, inquam, accipis, illi quam pro conclusione habes? Con- clusio est haec colligenda: Ergo Dniversum est finitum: cui certe ae- quipollent: Ultimum universi convexum est, Universum est (1) glo- bosum, cujus centrum tenet tellus, Universum circulariter movetur, Universi finis est motus diurni temporjsque subjectum, Tota rerum materia est finita, Totum spacium est finitum , Extra istum locum non est locus, extra istud temporis subjectum non est aliud. Ita sem- per haeres in principio , eaque assumis, quae cum ipsa conclusione aequivalenter omnino refutata sunt , quinimo sunt ipsa conclusio; sunt,inquam, quae nihilo praeter quam voce a conclusione differant, penes eos qui praeter auditus sensum, etiam alicujus intelligentiae sunt participes.
Nunc, si lubeat, quacrc a mc: ubi est locus, spacium, vacuum, tcm- pus, corpus ? In Universo. Ubi cst Universum ? ln omni loco, spario temporc, corpore. Extra universum est aliquid? Minime. Quare ? Quianeque locus, neque spacium, neque motus, neque corpus. Quare nec spacium est, neccorpus? Quia haec ornnia in universo. Cur nou et extra universum ? Quia nihil est extra. Cur id ? Quia infinitum est. Quare infinitum ? Quia non est finis, quem vel possis ostendero, postquam aliud ad aliud semper finiri, sensus et nostrae rationes confirmarunt; postquam activam passivamque,'concupitivam expleti- vamque potentiam, sine termino necessario esse compertum est. Ubi tibi sine causa Deus infinitae virtutis volens et efficiens est finitus, ut est agere potens quod nunquam aget neque volet,et consequenter
(1) II testo ha; ei.
— 320 —
potens facere quod non vult, potentiam aliam , imo et contrariam habens voluntati, et voluntatem potentiae contrariam. Ubi nos po- tentiam passivam activae correlativam agnoscimus, et nullam esse potentiam quae non referatur ad aeque possibile definimus. Ubi nihil prohibet ab uno infinito principio (cui non sit plus difficile fa- cere duo, quam unum finitum, et innumerabilia quam duo) infinita in eodem genere perfecta multiplicata provenire. Ubi si ab uno non oporteat esse, nisi unum, cur non tanta abunitate tantum erit unum? Cur effectus vim suae causae referendo mentietur? Potest equidem ( inquit Presbyter ) facere infinitos mundos, sed natura non estca- pax, materia non est tanta, infiniti mundi fieri non possunt, quia hic est tota materia. At, o Reverendissime, cur non et tantundem mate- riae et tantundem spacii non potest esse sub eadem potentia? An non et ego de infinita possum praesumere potentia ? possum quippe infi- nitos homines generare: sed infiniti a me homines non possunt gene- rari, quia finita est materia seminis, finitum est tempus, finitae quae submitti possunt genitrices. Nugator ego tibi ? Cur non et mihi tu ? Qui ejus rei potentiam activam in Deo ponis, cui nullam potentiam passivam respondere asseras. Differt (inquis) divina potentia, atque tua. At non ita (inquam) tuae nugationes, atque meae. — Sed inte- rea ambo (amabo) distinguamus in eorum, quae mobilia sunt, sphaera agens naturale quod tota virtute efficit, ab agente voluntario quod moderata. Subindeque credamus agens illud voluntarium quod est divinum et immutabile, in quo voluntas cum virtute non repugnat, et cui virtus pro voluntate satis est, immo ipsa est voluntas quod si- cut non potest velle nisi quod vult, et non potest a sua immobilitate, unitate, et simplicitate deficere, ita non potest facere, nisi quae vult. Neque distinctionem potentiae in absolutam et ordinatam, vel ordi- nariam introducamus illo , ubi non libertatem protestetur, sed im- plicet apertam contradictionem. Est perfectio in nobis (si ita placet) ut possimus multa facere quae non facimus:blasphemia vero est face- re Deum alium a Deo: voluntatem eius aliam atque alia, unam quae currit cum potentia, aliam quae abhorreat a potentia, in melius con- tradictoriorum alterum,vel deterius.
— 321 — CAPUT II.
Melioribus alis in coelum mdnuducimur. Moxque nos constitutos esse in coelo compcrimus.
0 miserande senex, tanto cui tempore coelum, Sideraque, et mundi series spectabilis huius Ante oculos, vicibus tantis repetendo, dedere Materiam sensus : tu pronus, (1) lumine, et aure Naturae a libro, a luce, a voce revulsis , Scrutaris nubes, nebulosa volumina vertens, Cernuus, incurvus, gibbosus, pandus, Athlantis Instar, ut est coeli suppressus pondere, cuius Aspectu careat, Stagyreo e flumine monstra, Phantasiae nassa, (2) expiscaris stultitiarum; Ut sensum infantis, multa ratione refixum Amplius insolides: doctorem ut funera tantum Tandem cum pompa excipiant ; et spiritus illas Advolet in quintas naturas, scilicet astra. Eia age, o venerande senex, requiesce, repone, Tandem respira, et coelo meliore fruare : Erigere, et clauso hoc demum de carcere prodi. Quid non te docuit saltem (3) dubitare, repertus Totum per gyrum similis, Telluris horizon, Ne quoque, sidereae reliquas regionis ad oras Assumptus, mundum videas in imagine eadem, Totius ut medium rursus videare tenere ? Num quo non pedibus (4) liceat Telluris ab orbe,
(1) Nel testo manca questa virgola.
(2) Questa virgola e la precedente mancano nel testo.
(3) II testo ha: saliem.
(4) II testo ha: pedibis.
41
Non juvat ingenii cursum intentare per alas? Eia igitur fingas primum, (si nolle fateri Certum est), confingas, inquam, te linqu^re nostrae Telluris sedes, et recta scandere versus Finitimum lunae corpus. Dic: nunquid eunti Sursum, (si sursum liceat plus dicere forsan), Accidet ut magno consurgat corpore tellus Amplius ? An maior terrae apparebit horizon ? An non, quam multum crescit distantia, tam fit Tenuius hoc oculis corpus spectabile coram, Ne vultum illius, (1) coeli populetur imago ; Amplius ut nullus veniat subiectus horizon, Luminibus coeli est ubi pars expressius acta Maior? (2) Nec multum est opus ut tollare superne Usque adeo, quo sit Tellus sub imagine Lunae; Nam tibi distanti saltem ad sex millia passum, Arboris aut montis species non ulla manebit ; Sed globus obiectus tantum, vel circulus atris Distinctus maculis, obversi spicula solis Quales admixta tenebris cum luce colorant: (Nam secus in nubis formam consurgit opacae Coelantis rutilas concreto corpore stellas, Qui semper magis atque magis tenuetur, ut altis Amplius adproprians scandendo recessibus, unde Tum demum, in stellam recidens sublimia solis Atria claudentem, conceptet munia noctis): (3) Nempe ea (4) subiectus tantummodo portat horizon,
(1) Questa virgola manca nel testo.
(2) I/interrogativo manca nel testo.
(3) Questa parentesi roanca nel testo ; e parmi qui si chiuda quella segnata cominciata col nam.
(4) II testo ha: ea.
— 323 —
Qualem, si Lunam teneas, dabit orbita Lunae,
Si Venerem Veneris, si Solem Solis abunde.
Ut tot distingtlas candentia sidera mundos,
(Quos coeli e media nequeas regione videre,
Unde operae est tantum suffundi lumine solis,
Atque ubi non, nisi congenea cum lumine solis
Natura, valeas minimo consistere puncto),
Accidit interea ut, tibi dum tenuatur horizon,
(Si licet hanc speciem proprio hoc tunc nomine dici),
Ut melius formam integri, distantia maior
Interea explicitet, quia quamvis mole minore
Occurrat, species plus attamen illa figurae
Obiicit ante oculos, quia maiorem explicat arcum,
Quo magis a tanto secedit corpore visus. (1)
Ergo maris tandem species terraque subibit
Ordine quo mediam sphaeram compingit ab alto
Spectandam, et tenebris sic mixtam cernere lucem
Conveniat, veluti facies maris insita solem
Concipiet, terrae speciemque adposta reportat.
Amplius hinc si te exportes plus, plusque recedens,
Et forma et moles pariter tenuabitur ultro,
Ut tandem species prius absumatur opaci:
Et quod, splendente, (2) partem a splendente revulsam
(1) In questo periodo ho dovuto aggiungere la piu parte della punteggiatura, che man- cava. Ho inteso il testo cosi: « Ul dislinguas tot candentia sidera, mundos, (quos ne- queas videre e media regione coeli, unde operae est tanlum suffundi lumine solis.) ac- cidil inlerea ut, dwm tibi tenuatur horizon.... nt distantia maior interea explicilet for- mam integri orbis, quia quamvis is occurrat mole minore, alkxmen illa species obji- cit plus figurae ante oculos, quia elc.
(2) Questa virgola e la precedente e la seguente mancano : il senso e : quod monslra- bat splendenie partem revulsam a splendenle,tum demum suppressum in nulla ima- yine fili, faciat videri partem conlinuam cum parle. >
— 324 —
Monstrabat, nulla tum demum in imagine fili
Suppressum, faciat partem cum parte videri
Continuam: ex toto hinc splendens reputabitur astrum.
Versus quapropter terram e regionibus altis
Nunc illam aspiceres variae sub imagine lunae,
Ut lunae tellus, telluri luna vicissim
Sint coelum, infernus, medium, extremumque in eodem
Respectu ad solem, vicibus, luce, atque figura ;
Mercurio Venerique Venus sit (1) Mercuriusque
Et mole, et forma, et motu, quia non mage solis
E radiis, Veneri Tellus, Lucinaque distant,
Quam sit Lucinae et Telluri a sole remota
Alma Venus ; sensuque suo proprium atque alienum
Confundunt motum, nisi vis rationis, ab acri
Usu edocta, sibi atque aliis quod convenit apte
Concipiat : siquidem sic circum versa videntur
Omnia telluri, velut ipsa intra omnia versa est.
Sic etiam semper motus subiecta laterent,
Ni vere immotum sit constituibile quiddam,
Cujus ad aspectum mundi distinguere motus
Apprime valeas. Nunc quidnam certius esse
Hoc ipso poterit, quo perstante omnia certa
Motus concipiant proprii discrimina ? Nonne
Prae cunctis reputare licet solum ut siet Uni-
Versum? Num non est ea mater stultitiarum,
Ut spacium immensum, nullo spectabile fine,
Mundis distinctum innumeris, quos dicimus astra,
Usque adeo magnis sibi sufficientibus ex se,
Aut rursum ex alio quod sit virtute propinquum,
(1) II testo ha: fit.
— 325 —
Continuum efficiant unum versabile circum
Hunc punctum, usque adeo immensis gyrisque rotentur (1)
Tempore tam modico, quam convenit ut siet ipsum
Inversum circa proprium proprio ordine centrum,
Quo mortem fugiat, vitae fructusque reportet
Ferventi a segete spiculorum, vivida solis
Quae virtus plenum circum jaculatur in orbem ?
Sic igitur lunae si constituaris in orbe,
Quod proprium circa centrum vertatur ; habebis
Hanc ipsam rerum te circum conditionem,
Consimilique modo, fias ubicunque, videbis
Te circum rerum faciem constanter eandem :
Et semper proprii in cunctis imitamina motus.
At vero solis quando de sedibus omne
Quod circum est motum lumen spectare liceret,
Tunc plane facile esset eorum apprendere leges;
Nam medius synodo est mundorum finitimorum,
Quorum natura est Telluri consimilaris
Naturae, et specie consistunt partibus iisdem.
Indeque prospectans alios circum undique soles,
Tantaque constanti videas plantamina luce,
Si manet omnino, ut Samii dixere, quietus,
Nec tam distanti circum e regione volucres
Haec circum, veluti circum te errare videbis
Lumine quae non sunt tanto neque corpore tanto
Ut nostrae Telluris in regione propinqua,
Et reliquis Tellus simile astrum comperietur.
(1) L'autore scrivendo rolentur, ed efjiciant ha avuto in mente non il vero soggetto del periodo spacium immensum ; ma mundi innumeri.
— 326 —
Si versus abstantes aetheris partes a Tellure daretur avelli , ne- quaquam continget horizontis crescere molem : quanto quippe a tel lure magis elongabere, tanto visualis angulus super eadem basi mi- nor efficietur, ut patet super basi AA productis triangulis a punctis 1. 2. 3.4. Ideoque oculus quanto magis a specie visibilis magnitu- dinis absistit, tanto minor angulus ad easdem (1) tendit extremitates basis , cujus angulis magis atque magis ad rectitudinem accedenti- bus , tandem et angulus in oculo nullus est, et basis nulla, et totus triangulus in lineam evanuit. — Extra umbram quoque telluris con- stitutus non videt aliam iucem, nisi solis, et informis admodum diei. Umbra quippe noctis est quae facit videre stellas, et umbra diei, quae fit (2) ex luce solis cum lenebris telluris admixta, alios videre facit, (qui ex duorum istorum contrariorum contemperamento prove- niunt), colores. Ergo si in vacuo extra tellurem aethere esse liceret nihil esset visibile praeter tristissimum infaustissimumque solem, et alio sensu nihil praeter ipsius calorem esset sensibile ; quem neque vastissimum telluris corpus , nisi rapidissima revolutione, sustineat; quo circa ibi non est ulli peregrino, praeterquam astris, consistere possibile. Ideo physice judicanti non invenietur felicior ulla statio, quam in astrorum corpore , et animalia terrestria , praeterquam in tellure ipsa vel simili loco, non possunt usquam feliciter consistere.
Sed redeamus ad ea quae paulo ante sumus adorsi. Interea dum horizontis species per majorem recessum tenuata videbitur , accidit: ut visus, quanto magis eminus est constitutus, tanto majoris arcus globi superficiem finientis speciem apprehendat, ut acl hemisphaerii tandem integrum ( sufficienti elongatione facta) deveniat aspectum. Ubi quia aquea terreaque astrum est superficie distinctum : accidit ut ad objectum solis maria inter continentes aridae partes et insulas interluceant: atque informis corporis opaci figura ex conterminatio- ne lucidi corporis est conspicua. Hoc quod dicitur , in subjecto faci- lius schemate demonstretur.
(1) II testo ha dopo easdem uaa virgola che non ci va.
(2) II testo ha : sit.
Typus in quo ostenditur quomodo, recessu sursum, ita hori' zontis diminuitur diameter, ut et aspectus hemisphaericus, etcir- cumferentialium Telluris partium augeatur.
Ibi specula horizontis artificialis (quem appellant) est 1.1., cui res- pondet arcus globi AA. Horizon primae (quam accipimus) diminu- tionis est 2.2., cui respondet arcus globi BB. Horizon tertiae diminu- tionisest 3.3., cui respondet arcus C.C. Horizon quartae diminutionis est 4.4., cui arcus D.D. respondet. Ita dum tenuatur horizon, etiam
— 328 —
certa analogia,comprensio arcus usque ad paralleli diametricardines E E concrescit. In qua distantiae differentia, vel circiter, constituti vi- deremus Tellurem iisdem omnino accidentibus perspicuam, quibus hinc videmus lunam. Neque enim aliter Telluris affecta esse potest superficies ad objectum solis,ad aspectum lunae,vel alius cujuscunque loci, unde ab opposito contra solem loco imago illa reflectitur spe- cularis. Neque enim ita omnia situantur astra, ut possint unde- cunque videri, praeter soles, nempe quae fixa sunt. — Itaque quanto angulus visualis minoratur ex una parte amplius; tanto major in arcu hemisphaerico arcus comprehenditur, et horizon tanto minor magis magisque redditur: horizon, inquam, si ita liceat nomen il- lius perseverare, qui ex consueto et proprio significato unus , et unius est conditionis atque mensurae. Non solum ergo sublatis a Tellure, arcus comprehensio illa adolescit , verum et illius ( quae erat occulta) lucis species exsuscitata, duplici demergit ratione, et hac qua ad ulteriorem basis oculus procedit apprehensionem, et hac qua ad oppositionem magis atque magis specularem adpellit. Qui enim in ipso speculo consistit, non videt imagines quae a speculo re- flectuntur, sed ad oppositum et eminus convenienti distantia consti- tutus. Lux etenim, qua ad solem splendent aquae, existentibus in aqua non est visibilis : et radios et semitas versus lunam atque solem in undis speculantur, et ea quae ad illam partem consistunt illis sunt visibilia : altiora vero tenentibus totum resplendet. mare. — Sic ergo horizon Telluris recedenti ad Lunam usque, tenuatus erit in Lunae speciem , et Lunae species adaucta in formam eandem, qua Tellus cum suo heic sensibilis est horizonte.Quare et sic tellus lunae est coe- lum et astrum, quemadmodum telluri luna. Deinceps videbimus ut et tellus et luna mercurio et veneri mercurius sint atque venus, par- vae toto lucentes corpore stellae. — Hoc ubi primum mente compre- ,! henderis ut telluri sunt similes undique mundi, et horum circa eun- dem hunc ignem (nempe solem ) latentes plurimi , quorum nonnulli videntur aliquando: quae ratio est (inquies) ut potius haecinnume- rabilium mundorum corpora ea successione gyrum rapidissimum
— 329 —
tanto circa tcllurem tempore conficiant, quanto mihi mirabile vi- dctur, ut ipsa circa proprium conversa centrum ad omnium stcllarum circumstantium mc promoveat aspectum? Et si sonsus illarum potius motum circum putat, quam telluris intra comprehendat, an est (ro- go) in sensus facultate, cum tellus moveatur, aliter motumillius ap- prchendere, quam apprehendat? An non ubique experimur quod, cum vehiculo agimur minime succussorio interruptoque cursu, neque in aliquam impingentes materiam, continuo regulatoque ducimur tra- ctu, moveri nullo nos sensu percipiemus, nisi conlatione quadam ad aliquid quod est fixum, et certo fixum esse noverimus? En ut sensum sensus instruit ; immo sensu fallentem sensusmetipse corrigit : et urget ne sibi principium tribuatur erroris illud, quod a ratione potius imbecillitate proficiscitur.
CAPUT III.
Tellurem non esse (cum infinitum sit universum) in medio, nisi ea, qua omnia in medio dicere possumus, ratione.
Sic ergo, in quavis centrum est regione, videnti Immensum spacium rationis lumine totum , Ut cernenti, oculi radio, qui tenditur aeque » Undique, perpetuo medium par obviat illi. (1) Et suus ipse locus centrum ad spectabile, (2) quantum Aequalis circum definit linea fluxu : Simpliciter vero mediam tellurem, aliudve Corpus, vel punctum, non est ratio, neque sensus, Nec vis naturae statuens, ut pluribus apte Monstratijm est alibi. Quod tellus deinde, relata
(1) La punteggiatura di questo periodo manca affatto nel testo, tranne la virgola dopo totum.
(2) Questa virgola manca nel testo.
42
— 330 —
Ad quoclcunque meat circum e regione propinqua, (1) Sit medium, quanam poteris ratione probare ? Quo sensu ? qua natura ? queis denique signis ? Unde nihil capiunt, nihil unde exposcere possunt, Ad quam non ullis referantur legibus, et quae Solem duntaxat novit rerum esse parentem, Quarum ipsa est mater : simili qua sorte, planeta Indigus est omnis, qui circum haec atria currit Consimili specie; ,(2) et concretum partibus iisdem , Quemque decet partus simili de fonte referre Consimiles. Nonne ad lucem diam, atque calorem Est, ut vertantur (3), potius, legemque capessant ? Dicito: (4) de numero astrorum tanto, an foret urium Quod tibi tellurem circa confingere possis Continue norma physice discurrere eadem ? Postquam vertigo subtracta est illa diurna, Qua nihil est quod non, quidquid sibi somniet esse Pergyrans (5), quando inversum se circa erit, ut non Sentiat esse suum, quo abeant illa omnia, motum ? Quamlibet haec, medii dum circuit atria solis, Hos nunc inferne videat, nunc esse superne, Conjunctos soli nempe, oppositosque : ideoque est Quocl, solem circa medium gyrantia et illa, Nec lunam tanturn mirabere, quae comes et pars
(1) Questa virgola e la precedente raancano nel testo.
(2) II testo ha qui una semplice virgola; ed il punto e virgola, invece, dopo iisdem. Ho spostato la punteggiaiura, perche il senso e : el quemque, concretum iisdem partibus , decel referre etc.
(3) Questa virgola e la precedente mancano nel testo. II senso e: nonne esl polius, ut etc.
(4) Questi due punti mancano nel testo.
(5) Questa virgola e la precedente mancano nel testo.
— 331 — Cum tellure una est anni circumflua tractu : Quae cum mole siet non multo forte minore, Atque locum soli fuerit plus nacta propinquum, Non sic inverso patitur flammantia dorso Quae capit ad vitam revolumine spicla diurno : Sed mediam circa terram conversa receptat De tota lucem facie, et contemperat aestus. Phantasiae nec te crudelia tormina tantum Perturbent, sibi quae capitosa protervia finxit, Invitis astris, atque omni luce, volentum Tellurem circa, (1) centrum convertier omne : Veraque cum deessent sibi constipulantia, sanctae Contra naturae lucem, farcimina mille Apponunt, mutilisque integrant orbibus orbes : Ut quando a centro amotam hoc plus, plusque propinquam Huic centro videant stellam quamcunque meantem, Hanc ipsam adfixant orbi, qui nec siet ipse Hoc medium agnoscens, sed pars siet illius una, Quod totum tandem membris de talibus exstet Compositum, nullo certe pro fine, nisi ut sint * Stultitiae acceptata prius fundamina firma; Indignum esse rati tot commenta usque perire, Quae sophiae lucem extinxerunt denique sacrae. Porro et si toto est suppressa liaec corpore techna, Cujus averroicas tetigit quoque nausea nares, Cui non coelum astroque fidem facit, ut coelo astrum, Nec de conficto inficiari rebus apertis Convenit, ut serves medium graviora tenere, De gravis atque levis natura ignarus, et expers
(1) Questa virgola manca uel testo ed ^ necessaria, perche il senso e circa teHurein,
— 332 —
Luminis, ut nulla rationis lance ministra, Amens mentiris rerum momenta, putasque Divitias sophiae nebulis involvier hisce. Porro naturae indiciis de millibus istud Nempe, quod et vobis oculos suffodit apertos, Duntaxat referam, quod per se sufficit unum. Scilicet est eadem semper pars illa propinqua Telluri, quam per maculas cognoscis easdem, Seu proprior soli, sublato corpore, fiat, Seu depressa magis prope nostras luna feratur Auras : quod non accideret, si fixa per axem Conversum varios raperet raptata recessus. Ergo ad tellurem quo semper vertat easdem Umbras; vel proprio se motat corpore, vel si Infixam vehit hanc epicyclus, te graviora, Dum leviora fugis, miserande, pericla sequantur, Quando astrum simul hunc motum perquirit et orbis Discindens coelum infernum coelumque supernum, Aut (quod et ipse negas) tantum per inane feretur. Sed capias absurdorum (et tibi) utrumlibet horum, Fingere cogeris rursum caussamque recentem, Qua facile esse putem magis, orbem astrumque rotari, Astro orbem secum rapiente, astrum orbe vicissim ; Quam si per semet libratum permeet astrum Principio interno, velut et minima ire videmus Innumera, in toto parteis omneisque feruntur. Adde etiam: (1) ni sit discissio tanta, opus esset Orbem cum stella parvum conscendere, cumque hoc Majorem cui est minor hic adfixus, et ipsum,
(1) I clue punti mancano nel testo.
— 333 — Qui terram atque elementa tibi comprendit, oportet Dissolvi, ut sursum scandatque epicyclus et astrum, Aut secum raptet tellurem elementaque circum, Ut lunae corpus circum variare videtur ; Quod quoque si fiat, distantia non variabit Astrum intra et terram. Reliquum ergo est, ut modo fingas Astri alium motum, quo convertatur eodem Tempore in amplexu parvi orbis, quo super illa Eccentri facie se epicyclus vertit, ut umbrae Pars eadem reliquis propior servetur ad orbem Telluris. Tunc non absurda minora sequentur, Absurda unde astrum non fixum sic erit orbi Ut clavus tabulae, sed adhuc dum gyrat habebit Motorem extra orbes magnum, parvumque, polosque Atque axem proprium cognoscens, illa redibit Tum tandem ad capita, unde prius te avexit, ut ipsum Componeres coelo rapienti haud mobile per se. Quapropter propria aut facias virtute meare Praecipuum corpus, velut et mutilamina possunt : Aut si motorem cura isthaec detinet extra Perstantem (quod natura indignum esse putamus), Dicito: quare axi infixum potius rotat , et non Per sese hoc vectat spaciosa per atria coeli, Cum nulla gravitate ruat, neque pondere pressum Esse suo possit, quo seque aliudque fatiget Aere in immenso positum proprioque recessu, Unde ad tellurem non plus sese incitet ipsum, Quam tellus vicibus videatur (1) ad extera versis Se incitare, nec est alius telluris ad illam
(1) II testo ha: videantur.
— 334 — Vultus (uti dictum est) quam telluris siet ejus. Quocirca a simili si vis perpendere totum, Respice tellurem circum: (1) quid sustinet ipsam ? Respice quam facile in plano massa illa movetur Quae puncto attingit ? quanto, suspensa, minore Truditur officio quae non requiescit, at imum Appulsu toto peteret si libera fiat ? Ast quanto demum potis est protrudier actu Quo tibi cunque iibet, quando suspensa suo stat Jure, nec ad certos plus pertinet illa recessus, Quam reliquos? An non minimo quocunque movetur Impulsu ad quasvis, ubi plus sibi convenit, oras? Nec tantum externum liceat confingere agentem, Nempe syracusia qui massam concitet arte, Sed satis est natura sibi bene provida, qua vel Fragmen diffugiat contraria, avita sequantur Parteis, et constent propria in regione, agitentque : Ergo est perfectum, niliilum quodque obligat extra.
Quod horizon artificialis sit tantus non modo facit scnsus nostri facultas, quae non magis versus unam partem se extendit, quam a- liam, ( cum aequalis linea et eadem in oculo remanens fixa extremi- tate una, circa oculum centrum altera se vertit extremitate, circu- laris figurae describit horizontem) sed etiam atque maxime orbicula- ris telluris figura quae ab oculi acie linea per directum procedente tanto minorem propriae superficiei partem reddit perspicuam, quanto minus alte oculus super circumferentiae punctum adtollitur. Sit e- nim circumferentia ABIKC super quam tollatur oculus ab A in E; ab hoc nimirum puncto ad contactum circumferentiae extremum non
(1) Questi due punti mancano nel testo.
potest videre ultra B, jacta linea visuali EBL; et C,jacta visuali li- nea ECM. Quod si oculus tollatur in F, tunc linea visualis non com-
prehendet ultra fines arcus DG, ut patet productis visualibus lineis hinc quidem EDN, inde vero EGO. Major rursum erit horizontis comprehensio a puncto H, unde linea visualis non comprehendit ul- tra fines arcus IK, ufc patet productis rectis a puncto H ad ho- rizontis contactum, hinc quidem HIP, inde vero HKQ.
Hinc multae apud vulgus receptae reteguntur ineptiae: una eo- rum qui de magnitudine horizontis artificialis definiunt, aliis sexa- ginta, aliis septuaginta, aliis plurium, aliis pauciorum millium pas- sum ad amussim perfecti visus; cum tamen quot sunt hominum speculatorum staturae, et differentiae situationum, tot sint etiam horizontis hujus (imo etiam, ut videbimus, majoris, naturalis, mun- danique ) differentiae. Non est autem una communis mensura pos- ibilis, per quam de horizontis magnitudine possit universaliter ieterminare quispiam ad naturam : geometricam vero ad artem )ciose bene possumus per singula (quibus linea extra circumferen- :am excrescit*) puncta, ad quanti arcus comprehensionem geminae
— 336 —
ad contactum circuli productae lineae deportentur; quod nos ex iis quae de minimi inventione scripsimus, demonstrative persequi do- cuimus. — Et nimirum, perfecto existente globo, haec unica atque potissima esset ratio, qua de magnitudine comprehensi circuitus , vel radii, vel diametri a centro horizontis (a respicientis nempe oculo) per artem geometrice judicandum sit: sed ad praxim (rebus naturae ita se habentibus ) quam sit id difficile quis non videt ? Altera ineptiarum est quod de Lynceo ex historicis plures prodi- derunt; quorum Varro affirmat eum centum triginta millia passum prospexisse , exque lybicana specula numerum navium a Cartha- gine exeuntium manifestissime notasse: quod certe ( stantibus paulo antedictis terminis) fieri non potest; nisi et argonautica fabula illa succurrat quod et parietes visu penetrarit et ad inferos usque visus aciem transmiserit. Circumspectius sane de illo Homeruspoeta locu- tus est, quam Varro, Apollonius, Aristoteles, Pausanias, Theocritus, Valerius. Ille, pro ulciscendo raptuduarum Idae(l)fratris sponsarum, Castorem (2) et Pollucem multa sepositos regione visurum, ait mon« tis conscendisse summitatem ; unde longius speculatus raptores sub abiete latentes facileprospexerit. Sedincomparabilitercircumspectio- rern judico artem diaboli illam, qui melius de cacumine excelsi mon- tis potuit ostendere omnia regna mundi, quam de antro Trophonii. Sed et illud est ad propositum addendum, quod quamvis altum mon- tem quispiam conscenderit, ad terrenaeglobositatisrationem, non estj quod ita plus se ad unius miJiaris ulteriorem promoveat aspectum,; sicut et altissimus mons vix potest unius milliaris perpendicularemi lineam superare : quod facile induci potest ex proportione quam ha-l bent partes lineae AH, quae est horizonti perpendicularis, ad eas quae a terminis illarum partium EFH ad ulterioris arcus compre-
(1) II testo ha: Lidae, ed e sbaglio: Ovidio, che nel V. de' Fasti ne fa menzione, scrivj
Bella parant, repeluntque suas el fraler el Idas.
Inesatta e pure la frase: duarum Idae fratris sponsarum; in verita Castore e Polluce| rapirono due spose, ma fidanzate una a Linceo, Faltra ad Ida suo fratello.
(2) II testo ha : Crastorem.
— 337 — hensionem in contactum circumferentiae protenduntur, nempe non ita est ratio inter AC, CG, GK ; sicut ratio est inter AE, EF, FH.
Dicunt tellurem esse in medio, et hoc nulla luce demonstrare pos- sunt eorum quae circumcurrere videntur; neque enim magnitudinem, neque motus regularitatem eandem planetae servant ad illam , sed (ct ut omnes quoque peripateticis imbuti principiis mathematici ob- servant) ad solem. Quod vero ad fixas stellas attinet, diximus ut, recedentibus ab hac synodo,.ct in magnitudinem solis alio propter propinquitatem adsurgente astro , sol iste eandem non servabit mo- lem: si quippe in regione oculi Tauri essemus, iile esset nobis sol, et circa illum planetae discurrentes viderentur ; solcm vero istum in ea, qua nobis hinc ille apparet, magnitudine appareret ; et telluris, planetarumque istorum non magis sensus ullus esset , quam ex hoc loco sensus planetarum illorum esse possit.
Averrois tempore, exorti sunt iili eccentrici et epicicli inter peri- pateticos, ex quorundam astronomorum suppositionibus, magis ad supputatoriam commoditatem adinventis , quam secundum rei na- turam creditis : scd insulsissimi philosophi ubi compererunt variari diametros errantium super tellure, et per consequens ruere omnes rationes medii , centri , quintae cssentiae , regularitatis ejus motus ( unde aeternitas ejusdem consequatur) continuitas, ut si vel minirao puncto intenderetur vel remitteretur, ad finem certe tendere natura vel violentia cogeretur : motus quippe naturalis versus terminum magis intenditur, violentus(l) vero remittitur;(2) quinimotantara in corporc illo a centro sjmmetriam circumferentialium partium ades- se, ut si quis vel quantura est unius formicae pondus uni loco plus adjiceret, constitueretur ibidem potentia ad retardandum motum, et consequenter ad quietem totius atque finem aliquando; (3) hinc ut succurerent huic exitio, laborarunt ut aliquo pacto irregularitatem
(1) II testo ha: violentius.
(2) Qui il testo ha un punto.
(3) Qui il testo ha un altro punto; ma e chiaro che il senso continua, e che il soggetto e sempre insulsissimi philosophi.
43
— 338 —
ad geometricam reducerent regularitatem, et erranti a viis peripate- ticis naturae suppetias facerent. Quidquid sit hoc, (inquit Averroes) conditio centri et gravis et principia nostra non patiuntur non mo- do coelum plus minusque terrae fieri propinquum , sed neque illius partes , praesertim vero astra : quandoquidem ita Aristoteli et om- nibus hujus generis philosophis ordinati sunt coeli, ut pars circum- ferentiae concava vel convexa non descendat ad penetrandum par- tem alterius vel ascendat : neque sit aliquod coelum, cujus non sit centrum tellus , cujus si aliquid telluri nunc propinquius fiat nunc remotius (quomodocunque tibi fingas), effugere non poteris, quin mo- tus aliquis sit in coelo vel partibus, qui linea recta versus tellurem non definiatur, qualis est diametro epicycli, vel quantitate cxcentrei- tatis definibilis; quod, quid aliud est, quam principia naturalis nostrae philosophiae convellere ? Haec ille super libro de coelo: qui, vel in- vitus, propriae doctrinae inconstantiam cum natura tandem animad- vertere potuisset, quando non ex auditu, sed ex visu , de stellarum circuitibus circa tellurem voluisset judlcare.
Quod vero astra non sint afflxa orbibus, sed suo ipsamet centro,
animoque adpellant quo illis conducit atque lubet, in libro illo , ta-
— 330 — bellaqne illa, quae est in vultu lunae optime legerc possumus. Sem- per cnim easdcm partes opacas habet versus nos , sive in auge sit, sive in opposito augis, sive in quibuscunque locis inter summi reces- sus acccssusque loca inveniatur. Quod si esset affixa in epicyclo ABCD, cujus centrum est F, tunc ipso defcrcnte corporis lunae epi- cyclo moto , differentias situales eadem umbrae portio variaret: illa scilicet pars quac,corpore lunae GHNM existente in A,tenet imum, proximusque telluri G, eodem astro moto in B, teneret dextrum G , in C teneret supremum G, et in D sinistrum locum G.
At vcro aliter omnino evenit: quia quando astrum est in A, pars certa opaca lunae tenct imum G; quanclo est in B , tenet imum H ; quando est in C,tenet imum N; quando est in D, tenet imum M. Jam ergo ut umbra illa semper in eadem salvetur habitudine et analogia versus tellurem, oportet credere motum illum non esse epicycli, in quo eo pacto sit (1) affixum astrum , sed omnino centri ipsiusmet astri. Quandoquidem frustra fugis incommodum tibi quo astrum per se moveatur ; ut majus incommodum subeas quando epicyclum cum astro affixo , eodem omnino feratur ordine, quo solum sine epicyclo astrum moveri dicimus, unde majoris adhuc corporis penetrationem per aethereum coelum cogaris confiteri, quam negaveris.
Quid ergo ? Ad novam modo te confugere oportet phantasiam, ut scilicet fingas epicycli incavam esse sphaerulam, et in eo lunae cor- pus receptaculo, ita opposito ordine circa proprium centrum circum- verti , ut aequali tempore epicyclus circa F centrum convertatur , atque lunae corpus circa proprium. Nempe dum epicyclus circa pro- prium centrum F, quadrante (2) circuitus, promovet partem A in B, eoclem temporis intervallo pars illa opaca corporis, quae erat in G nobis proxima, facta est in nobis proximo H : similiter deinceps, ea- dem epicycli parte tenente C, eadem lunae pars teneat N, illa tenente D, haec teneat M, illa tandem conversa in A, haec iterum sit in G.
(1) II testo ha : fit.
(2) II testo ha: quadranre.
— 340 —
Quod si ita est, jam non erit astrum pars coeli, seu orbis, orbi continua, inter quam et orbem nihil intermediet, sicut nodus inligno, quod secundum varias partes densius est atque rarius, (1) hoc ejus- dem continuitati non praejudicante, itaque cum vulgata peripatetico- rum physica non constabit mathesis; neque cummathesi,(2) physica illa. Quod si proprium motum per seipsum suamquemet animam habebit astrum : jam et illius partes linea recta ( nempe ejusdem diametro) definientur accessum habere et recessum a centro, quod est a peripateticis (ut cum Averroe diximus) alienum. Praeterea quae, laboriosissime vana, stultitia haec, ut malis post tot turbas hunc mo- tum astro tribuere, quam unicum illum motum, qui sine reliquis aliis, tum ratione, tum natura,tum supputatione facillima consistere potest ? praesertimque eo te adigat necessitas , quandoquidem non aliis tibi de causis conficti sunt orbes, et orbes in orbibus,eccentrici, epicycli , sphaeruli, gyruli, et si qui succurrere possunt alii , ne a- strum per se moveri facias , sed cum coelo. Jam post tot fugas et nugas vides ut cogaris stellam a propria anima, intrinsecove, vel saltem immediate adsistente moveri, quod sicut eam potest inrotare, cur non melius circumvehere ? quid enim repugnat in spacio ? An non sufficientissimas habes rationes a sensu naturaque rerum de- sumptas , quibus per se , sine difficultate ulla , astra non aliter se habeant in coelo, teneantque, quam similiter astrum hoc, quod nos incolimus, tellus ? At quae rationes, studio errare volenti sophistae satis erunt ? cui non quod (3) satis est atque lux Veri, secl vel vin- cere, vel pertinaciter haerere, vel fugere, vel devinctum tandem im- portune sensus omnes abnegare, et erumpere in illud: tu ne contra Aristotelem? contra tantos ? adversus tales ? Malo cum illis errare, quam intelligere tecum.
(1) Questa virgola manca nel testo.
(2) Questa virgola manca nel testo.
(3) Qui manca un verbo, come, p. es., cernilur.
— 341 — CAPUT IV.
Tellurem non magis esse coelum lunae, quam luna esttelluri. Quae a nobis ascendunt, Lunaribas descendunt; et ita informem esso telluris superficiem lunarjbus, sicut no- bis lunae. Maculas in luna esse quod continens in tellure, lucem vero quod mare.
Atqui propositum rursum repetamus, ut astrum Quodcunque excipiat mundo liunc qui ascendit ab i.sto, Illi descendens certe reputabitur aeque, Ac si quis mundum ex illo pervenit ad istum : Namque ita nos sursum sumus iis, ac fulgida stella, Ut sunt ii nobis: et non variabile coeli Praebemus specimen, medium retinentibus illis; Ut nobis medium coelum retinentibus ii sunt. Ceu sylvae quacunque sies in parte, videris (Si non finita consistat margine) semper Arboris in media truncum statione tenere, Quem circum tantum currunt animalcula, cuique Conveniat variis vultum pro casibus esse Commotum, ut montem video variare propinquum Et vultum, atque habitus anni per tempora; at illum Longius abstantem similem esse per omnia saecla Contueor, cui 'adproperans infantis inani Olim me inveniam sensus meditamine tentum. E lunae specula huc igitur si advertere lumen Concessum fuerit, quod tu concedere posses Ipse tibi sapiens, mentisque profunda revisens, Quid (rogo) comprendes aliud quam lumen et umbram, Oppostum ad solem quae dat mare, et insula semper ? Horum permultis loca sunt variantia seclis
— 312 — Pauxillo, ut vix cognoscat generatio praesens: Qui fit ut et possint discrimina tanta videre Longinqua usque adeo spectantes e regione ? An non et nostrum est iis invariabile seclum ? Praeterea reputas tibi tantam ibi posse videri Lucinam, quantam esse vides de partibus istis ? An non ingentem in mundum consurgat oportet Corpus, quod quamvis distantia tanta pusillum Objectet, quanta ingentem telluris ad umbram (1) . Sic se habet interdum, ut comprendat praetereuntis Majorem formae partem, monstretque rotundi Corporis effigiem: poteris modo credere certus, Hoc sensu dictante ti-bi, non esse minorem Isto illum mundum : nisi qua ratione videmus, Quacunque in specie, perfecta anitnalia, quorum Hoc majus, minus id; non multo haec attamen absunt De puncto ejusdem mensurae, quam ferat una Atque eadem species minimum magnumque capessens Hunc intra, atque illum finem (2), qui haud longius abstant, Quam perfectus equus magnus minimo abstat (3) ab uno Perfecto. Tamen heic est demonstratio nulla, Qua terrae ac lunae quis possit differitatem Finire, ut moli moles collata cluescat. Non tamen est dubium quod si telluris ab illo Corpore spectemus corpus splendentis, opacique (4), Omnino liaec eadem accedentia comperientur.
(1) Qui il testo ha una virgola.
(2) II testo ha: atque illum, ftne qui elc.
(3) II testo ha: obslat.
(4) II que va unito con la parola seguente, come se il verso finisse con opaci; altri- menti mancherebbe la misura.
Exiguumque esset corpus quod corpore lunae
Lumine deficiat, quoties solem inter et illam
Ponitur ; eclipsis terrae est lunaribus, illo
Tempore quo solis telluri eclipsis habetur :
Consimili lunae specie tellusque refulget
Spicla reflectendo, vitreo de corpore ponti
Oppositam ad partem conspecto, (1) a sole recepta,
Et quoque nocturno telluri luna favore.
Ergo quod et tanto spectas in corpore opacum,
Ne credas aliud, quam quod telluris opacum est ;
Quodque in ea solis tantum objectamine fulget,
Ne reputes aliud, vitrei quam corporis actum,
Quale (2) etiam oceani tellus de partibus illud
Restituit, (3) specimen, quoties solem quoque tergo
Luna vel e laterum concepit partibus, ut sit
Nunc tellus pleno splendens spectabilis orbe,
Nunc una ex parte, ex aliave, in cornua surgat,
Nunc soli conjuncta siet, contraque reposta ?
Illinc tellurem sic circa errare videres
Et variare vices cum sole , ut cernis ab isto
Aethereo solem puncto, et variare Dianam.
Jam quoque dum tellus tantum per inane vagatur,
Non facile aspectum credas variare micantes
Ad stellas, miro quae distant intervallo:
Nam quanto a centro gyri ac sole abstat, habetur
Exiguum, ut tanto fiat vicinior illis,
Quam quoque per multum moles mutabilis exstet:
(1) Questa virgola e la preccdente mancano nel testo.
(2) II testo ha: quali.
(3) Questa virgola e la seguente mancano nel testo.
— 344 — Namque navis raptim mare ubi percurrerit altum, Stare putatur ei multum qui distat ab illa, Corporeque exiguo reputabitur esse ; nec obstat Quod centum propior forsan fit passibus, unde Sensibus haud videt adjectum esse notabile quicquam. Attamen est axis gyri, quo circuit oras Candentis solis, propians plus atque recedens, Subtrahitur tamen hoc examen differitatis : Accessu siquidem tanto est variatio, quantam Nonnisi subtilis captet meditatio. Porro Finitimos nobis solem lunam atque planetas Communi occursu, quia nempe admota vicissim Atque remota adsunt absuntque magisque minusque, Nil prohibet semper varia sub mole videri. Attamen abscessus si tantus fiat ab ista Mundorum synodo, ut tenuetur solis imago haec, Alteriusque siet magni praesentia solis; Tunc opus est faciem errantum horum esse peremptam, Consimilesque alias illum consurgere circa : Quandoquidem est eadem coeunfum (1) principiorum Conditio prorsus, fuerint ubicunque reposta. Nam de uno ac simili simile ac unum esse videmus, Cumque suis semper constant contraria ubique. Quocirca fixos ubicunque est cernere soles Isti congeneos, opus est quoque credere firme Consimiles illum circa discurrere nymphas, Quas non plus hinc aspicias, quamquam (2) inde videri Hae possint, quae sunt ita luce et mole minores.
(1) L' ho scritto cosi, per mostrare che sta per cocimiium. II testo ha coeunlum.
(2) 11 testo ha: quamq.
— 345 —
Medii ergo imaginationem praetermittamus eam, et naturalem il- lam gravium leviumque, superioris et inferioris ad partes extra tel- luris sphaeram , habitudinem : extra tellurem quippe in aetherea regione si positus inveniare, non magis ad istud quam ad quodcun- que astrorum aliud videbere: neque magis ab isto versus alios, quam ab aliis ascendere versus istud : undique enim omnibus aequale est coelum. Sic quippe in universo ubique est medium , sicut et circa telluris convexum ubique horizontis est centrum.
Cum tellus sit ejusdem speciei atque luna, reliquique planetae, et unaquaeque species (ut omnes cognoscunt) sit determinata ad maxi- mam minimamque quantitatem, sicut adultorum hominum est ratio qua non sit statura minor, et ratio qua non sit statura major,(mon- strfe nihilominus in tanto rerum illustriorum ordine praetermissis), ita et in ordine planetarum , atque constantium astrorum non ad quantamlibet, sed ad certam latitudinem alia aliis majora intelligere oportet et minora.
Tellure annuo motu circa solem se convertente pariter atque re- liqui planetae , quorum nonnulli semper sunt perspicui , nonnulli raro, qui obliquiores ad nostrum aspectum solis radios excipiunt, qui et hac de causa comati, vel barbati , vel caudati apparent, ut pro- jectus defluentis imaginis objecti luminis speculari a superficie(nem- pe aquea) repercussi, respectu nostro, sursum vel deorsum, dextror- sum vel sinistrorsum, labitur: nonnulli vero nunquam apparent , qui non per eam coeli partem deferuntur, e qua ad nostrum aspectum a sole conceptos radios emittendo, praesentiam eorum in coelo conte- stentur. De quo aeque rationabiliter dubitare quispiam posset, atque aliquis qui non alias per aerem discurrere volucres existimet, quam quas per sibi unicam patentem fenestram ipse videat pertransire : vel tot esse tantum umbrarum ideas , quot in antro Platonis illo constitutus a lumine aversus in profunditates (1) ejus caveaeenume- rando valeat colligere pervagantes: sic enimin latitudinecoeli(quam amplitudine zodiaci definitam accipimus) tantum ad aspectum no-
(1) II testo ha: profunditatis.
44
— 346 — strum a sole repercusso lumine tellures , seu ad eandem sjnodum spectantes planetae venire possunt, sicut a partibus oppositis tantum imagines reflectuntur conversis ad speculum, et umbrae conversisad vestigia lucis. Nulla tamen interea ratio est, ut, tam latissimo rema- nente circa solisorbitam campo consimili et uno,perhanc tantummo- do partemet non alias ferri possintatqueconsistere animaiia ista (1), mundi.Testes sunt ii quos cometas appellamus; testes aliquando,licet rarissime, ab occultis corporibus , solis, ab historicis adductae (2) eclipsationes. Ad hujusmodi astrorum conspectum, aspectum, occur- sum, et decursum accidit,majori minorique elongatione vicissim facta, astrorum conspicuam magnitudinem sensibiliter variari , quinimo etiam colorem, et alia minus observata accidentia. Ad soles vero e- minus abjunctos non ita: sic enim diameter orbis, quem annuum conficit tellus circa solem non est tanti momenti, ut ad stellarum fixarum aspectum, majori accessione facta diametri corporis illorum, varietatem aliquam valeat accipere : ut ad arcem duobus tribusve milliaribus abstantem, vinginti vel triginta passibus adproximantes, nihilum videbimus magis illius latitudini adjectum esse sensibile. Sed et longe alia ratio est ad aspectum luminosi corporis, quam (3) siet ad opaci vel illuminabilis corporis aspectum : neque enim iisdem ra- tionibus approprianti augetur diameter visibilitatis in corpore unius generis atque alterius. Lucidum quippe corpus , ut saepe repetitum est et repetetur , absumpto longe majori intermediante (4) opaco, in eadem consistit magnitudine visibile.
Quocirca non eisdem gradibus, quibus planetas majores nobis fieri atque mindres experimur, debemus de apparente majoritate atque minoritate (5) solis hujus et illius concipienda pensitare et aestimare. Et adverte, me heic de substantiali illa astrorum luce meminisse.
(1) Questa virgola manca nel testo.
(2) Questa virgola e la precedente mancano nel testo , e servono a levar 1'equivoco del solis, che qui va con eclipsaliones.
(3) II testo ha: quem.
(4) II testo ha: inter mediante.
(5) II testo ha: minorate.
— 347 — Non est enim semper corporis luminosi censenda magnitudo eadem esse vel perseverare, ut putavit et docuit Epicurus : quia nocturnis in tenebris eminus positae lampadis non minor quamcorninus positae lingua videatur, unde judicat per distantiam luminosi corporis non magnitudincm , sed colorem, visibilitatis nempe intensam virtutem variari, quia fax tandem non in punctum , secl in tenuem (in eadem latitudine) splendorem desinendo, majori elongatione videri cessat. Sed ille non animadvertit accidens illud quod dominatur in nostris lampadibus, quae etiam eminus positae majorem interdum videntur habere flammam quam vicinae: quia aer circumstans vaporosus, (1) iiluminatus venire videtur in ignitae flammae partem, ut aptius ilam- mae partem eminus metiatur (2), quam cominus, sicut vaporem et nebulam non ita de propinquo possumus aspicere ( propter minorem intermcdiae materiae spissitudinem) ut et de remotiore loco,ettanto quidem remotiore, quanto nebulam accidit esse rariorem.Iccirco non decebat ea ipsa inductione concludere de omni lumine , hujusmodi atque semper, et inde procedere ad lumina in purissimo aethere con- sistentia. Sed in disputationem hanc plura heic multiplicare verba non decet , quam quot bene natis et non lucifugis sufficere possint ingeniis.
CAPUT V.
Solvuntur argumenta, quibus in medio tellurem statuunt ex aequalitate umbrarum, et luminum, et meridionalis lineae, et id genus aliorum. Ineptia constituti tanquam ad physicam et geometricam (3) regulam meridiani, «juod enormem (1) omnium reli- quarum operaticnum normam constituunt.
Nunc cape signa, quibus media in statione manentem Tellurem videant. Quia si minus abstat eoa A porta, tartessiaco quam limite, Phoebus
(1) Questa virgola manca nel testo.
(2) II testo ha: mentialur.
(3) II testo ha : gemetricam.
(4) II testo ha: enorme.
— 348 — Mane oriens mundo majorem ostenderet orbem , Et serotino tenuatior iret in axe. At vero liquido coeli labentia campo Sidera, sive aequis seu subducantur iniquis Passibus, aequali adveniunt facie atque recedunt. Quin etiam punctus, de quo contractior umbra est, Quam super erectae Phoebus de corpore plantae Projicit (1), occasum haud aequis libraret et ortum Lancibus, at peragranda minor majorve peracta Pars foret, et gemino non aeque abstaret ab imo Celsa tenens proni candens fastigia coeli. (2) Non etiam aequales aequa intervalla reponent Umbras occiduis et eois passibus, aequo Cum distant radio ignipedes Titanis anheli. Sed specimen puerile ferunt meditamina tanta, Namque ubi sit tellus motu conversa diurno, Se circum proprio lucem tenebrasque refluxu Concipit, atque suo,~quacunque e parte, receptat Aequales umbras, si centro permanet ipsa: Si aeque distantis de stellae corpore lucem Excipit, et speciem submiserit ipsa globosam, Perpetuo aequalem proprii dat corporis umbram ; Cum sic abjunctum est de lumine corpus opacum, Gnomoque convexum super ejus fixus, eadem Mensura umbrarum fundet vestigia, fixo Si globus, inverso pro lumine, permanet axe. Sic aequas gemino de cardine projicit umbras, Aequas de punctis utrinque abstantibus aeque, Emicet et quavis lucis vigor e regione.
(1) Questa virgola manca nel testo.
(2) Leggerei questo verso cosi: Celsa lenens, proni scandens vesligia coeii.
— 340 — Ergo quia, proprii vertigine corporis, unibras Concipit, atque jacit fixa de luce, sequuntur Quae circumveniunt stupidum spectacula vulgus. Mitte ut non verum est aequales posse redire Gyrante a sole, aut terrae a versamine, quando Arcubus aequatis aequatae gnomonis umbrae Nunquam respondent, quia solis linea spira est Tellurem cingens, moveatur utrumlibet horum. Inde geometricum centro de gnomone cyclum Describunt, pariterque putant coeleste secari In geminas spacium parteis, velut ambitus ille Et mediae punctum exacte lucrasse diei Secum constituunt. Mensura hac omnia deinceps Agnoscunt, proprios intra ortus atque recessus; In parteisque secant geminas sic omnia secla . Mitte etiam ut motu, quo centrum circinat hujus Illius centrum, remanente utrolibet horum, Scilicet aut solis vel terrae corpore, plane Testatur neutrum alterutri centrum esse meanti, Si, velut agnoscunt, varia est dimensio solis Temporibus variis, quia par distantia non est. Unde licet quodam terram cognoscere signo , Non ulli prorsus centrum posse esse planetae. At fixis media est, ut paullo diximus ante, Si tixa omnino constant statione vicissim Singula, qua ratione queas media esse putare Omnibus, in quavis fuerint regione reposta. At circa centrum stellae si stella moveri Debeat, (1) haudquaquam reperire geometra posset.
(1) Questa virgola, ed il punto seguente mancano nel testo.
— 350 — Naturam ipsius moderari lege novantem Omnia, ut e quovis quidvis disponat : ob idque Stulte disponi res credunt lege mathesis. Nec vis est cycli, aut mensurae, sed numerorum, Si melius spectes quando de eclipsibus apte Decernunt : siquidem in longum latumque meanti Spiralis servit naturae motus, ut ultro Ordine continuo detur successio rebus. (1) Spira est in facie, inque ipso spectanda profundo , Quam male cyclorum canones aequare laborant, Quamlibet ad tempus male cautos fallere suerunt. Nec studiis poterit nostris ea spira reponi, Naturae quae sit spirae conformis (2), at inquam Nec natura aequa procedit lege reperta Per rationis opus numeratoque ordine firme, Quam minime patitur glomeratio materiei ; Fluctuat haec etenim in natura compositorum. Illudque adjiciam ut melior via simpliciorque, et Firmior, et rebus mire conformior esset Spiralis, cujus rationem forte docebo. Interea cycli valeant, si quando fideli Obsequio magis occurrant, quia terminus idem, Principiumque, abitusque, aditusque nihil tibi prodest. Seu punctum veniat seu fluxum forsan in unum, Ut reputes medii fluxus membra adsequitasse. Sic igitur quamvis puncto haec definit horizon Est quibus exoriens, atque in quibus occidit astrum, Non tamen aequales geminos monstrabimus arcus, Dummodo principio veri formatus ab uno
(1) Questo punto manca nel testo.
(2) II testo ha : eonformis.
— 351 — Extiterim, et sensus non sim delapsus ad umbras, Illo de sensu qui non circumvenit unquam. Quod tamen et solem tellus circumdat in anni Tempore, et ad certum spacium perpendiculares Solis conceptat radios, tropicosque relinquit Aequali abstantes spacio e regione polorum, Spira nec non e media, quam portitor Helles Libraque definit, terrae sublime recingit Convexum, aequate gemino de cardine distat, Perque globum tenebras totum cum lucibus aequat Et quia phoebeos non obliquo excipit axe Dum gyrat radios , quo tempore non magis illa Est sole medium, quam illi sol, judice sensu, Contestata ; nec est sol qui se luce diurna Inrotat, at propria tellus vertigine centrum Ipsa suum circa rapitur, causatque videri Lancibus aequatis circum procedere solem. Quod vero ad lunam spectat post ista videndum Ut proprium circa centrum pro luce diurna Non sese invertat, tellurem circuit illa Istud ob officium, et velut unum incurrat in orbem , Qui nitidi circum pariter magna atria solis Vertitur, et gemini circumactat corpora mundi, Queis gemini adversa respondent parte planetae, Aequo qui radio opposita de parte feruntur Dimetrus ut geminos liosce orbes terminet una, Quod proprio monstrare loco decernimus inde.
Plura sunt argumcnta quibus tellurem in medio constitutam esse volunt.
I. Et ex eo quia medium debet esse omaium gravissimum, pro quo
- 352 —
plura dicta sunt circa stultitiam conficti ordinis in elementis non ac- cipentium ut naturae constitutio alia sit coram sensibus atque ratio- ne: quibus non alium ordinem aspicimus praeter omnium elemento- rum in omnibus atque singulis telluris partibus concursum ; ut in toto astro non aliter liceat elementa ordinata conjicere, quam (1) in nostro corpore sint eadem ordinataprincipia:ideoquemelius ordinem universi accipimus in uno aethereo campo , ubi circa solem planetae discurrunt medium : et sicut quod grave dicunt telluris corpus et globosum est in aethereae regionis medio libratum, similiter et den- sa spissaque aliorum astrorum corpora dicere debebunt in suis locis gravia atque media.
II. Opaca etiam suis incolis ad telluris fulgens corpus atque nihi- lominus sidereum erunt illa : unde et perit illud argumentum , quo medium volunt esse coecum, lumine carens, crassum hoc.
II T. Ad id quod medium est densissimum, a quo quanto magis cor- pora recedunt naturalia, eo sunt rariora, respondet ipse sensus qui (2) non minore densitate atque colore patefacit lunam, et sine solidissi- mo (usque ad majorem quam sit in tellure soliditatem) corpore astra non constituit, quae nihilominus mundos esse probavimus.
IV. Nec alia oportet considerare quibus animadvertamus in illud eorum theorema. Mixtum, ex quatuorque elementis compositum ma- xime debet a simplici corpore distare ; et coeli materia ad motum lo- calem tantummodo apta, tota regione debet ab eo, quod omnibus mo- tus speciebus est obnoxium, esse sejuncta. Scimus autem nos et plu- ribus efficacissime probavimus, coelum, aerem, aethara, spaciumque immensum esse unum, quod vere est firmamentum per quod tum tel- lus tum reliqui ejusdem speciei planetae discurrunt, et in quo soles circa proprium centrum (in morem quo tellus motu diurno exagita- tur) conversi forte interiores circulos in planetarum medio conficiunt.
V. Et quod ajunt contraria maxime distare, est omnino contra ra- tionem atque sensum , et ostendimus pluribus in dialogis de caussa
(1) II t^sto ha: qua.
(2) II testo ha: q,
— 353 — principio et nno : et in superioribus ostcndimus ut ignis substantia si quam habet, praeter lucem et calorem,(quae potius inter acciden- tia a Peripateticis enumeranfur, vel inter fo-rmas modias intor sub- stantiam et accidens), naturam qua persistat, ipsa est aqua secun- dum formam qua aquam vulgo nominamus, et non absolvitur ab ele- monto terrae. Hoc ex dictis est petendum, nusquam enim extra hu- midum potest consistere ignis.
VI. Proinde cur frigidum maxime distare dicunt ab extreme ca- lido, nempo igne, quod est illis in orbis lunae concavo, quando alti montes sunt frigidiores quam planities, et planities frigidior interio- ribus terrae partibus? (1) (In membris quippe subterraneis aquae non glaciantur, non nivoscunt, non inspissantur, sed potius accenduntur, sed potius multos undique de subterraneis locis ignes cum liquidissi- mis fluminibus et calidissimis (2) interdum erumpere qui concre- scunt in superfioie tclluris(3):) constantius in altioribus ejusregioni- bus, constantissime vero, aut saltem primo in media ipsaregione ae- ris, quae frigidarum impressionum mater est. Neque me effugies ar- gumcntando respondetis, illud in superficie esse per accidens, nempe per antiperistasim : siquidem et oportebit te ostendere locum ubi per se ista fiant: ot roddere causam, qua illud quod perpetuo est ita, ex- que nocossario rerum ordine,nunquam aliter se habens,ad principium por aooidcns referatur potius quam per se,et ad naturam ipsissimam? Mirum quippe et illud est quod et naturaliter calidum aerem illum dicis, per accidens vero frigidum,quod nullo fuit seculo nisi frigidum. Et postea millies, illud quod est per accidens ab eo quod est secun- dum nafuram distinguis , quia hoc est in omnibus vel in plurimis , semper vel ut plurimum, illud vero in paucioribus atque raro. Adde quod congregationes aquarum, vastissimique (4) vulcani qui sunt in
(1) L' interrogativo manca.
(2) 11 testo ha : cali&issimus.
(3) Nel testo il periodo da in membris fino a telluris non e chiuso tra parentesi, e dopo telluris v' e un punto.
(i) II testo ha : vastissimque.
45
— 354 — visceribus aquaeet spiritus magis calidi,pr[mo per se sunt ab anima vitaque telluris ; nisi quippe spiritus ille advector esset , calor ille quem tegulae domorum retundunt multo minus ad centrum usque, vel ad triginta usque passus, virtute sua vivifica protenderetur: quod si animal quoddam tellus compertum fuerit,quod altiore intendentibus animo atque oculis estapertum, non poterit existimari corpus interius frigidius. Et ostendimus in praecedentibus ut necessarium sit ad me- dium usque telluris sorbere (1) aquam,se inserere(2) aquam et pro- fundare : utque tandem elementum tuum illud frigidissimum ibi ne- queat esse principalius. Adde quod in tellure circapartespolares fri- gus vigere magis, est concessum; (sed de iis qui sunt sub polari ver- tice quid sentiam, alias si dabitur occasio aperiam) quaequidem non ideo sunt frigidiores quia maxime distent a coelo,sed potius quia lon- gius a jactu radiorum solarium absistunt, quia lineae AB,et AD lon-
giores sunt quam lineae AC et aliis inter illas extremas mediantibus: cum tamen secundum eam, qua contraria maxime distare debent, ra-
(1) Leggerei : sorberi.
(2) II testo ha : in serere.
— 355 — tionem, et naturalis constitutio inter elementum ignis atque terrae non sit major distantia a puncto A in II, quam a puncto G in B, et a puncto E in D. Et ostenclemus ea quae dicuntur dc gencratione pcrpe- tua elementiex confrictu concavi orbislunae cum elemento subiecto, quod si debet transmutari in ignem, oportet lunae contiguum esse ae- rem:si est jam ignis,oportet utsinetransmutationeet citraconfrictum illum sit. Utcunque tamen sit, videbitur, ut et concessum, quod in- tensior est ignis , ubi velocior, et potentior est confrictus : ldeo in cingulo telluris et aequinoctiali illa linea erit intensissimus ignis ; in terminis IK, et LM erit rcmissior, in polorum vero punctis E et G nullus. Istis ita se habentibus et ex tuis principiis deductis : ostende quaeso ut contraria maxime distant in ofdine mundi. Quid haeres ? Ubinam est maxima distantia, quam toties definis per totam diame- trum ? Nunc video ut Jibcnter velles te occultare in ccntro, quod ma- xime distet a punctis circumferentiae A E F G ; sed duabus ratiun- culis non potes : quarum prima est, quod nunquam a te neque tibi definita estmaxima distantia per semidiametrum, scd per diametrum: modo quae in tua sphaera, et tuo ordine maxime distant sunt A et F si coelum respicias, et H et I si telluris globum, omnino similia (lve eadem potius ) calida. Similiter tota diametro maximo distant duo frigida G et E, si pplos orbis concavi lunae respicias , et B atque D si polos orbis terrae. Heic non me permittes superius ascendere ut majore distantia de contrarietate disseram , quia tibi quintae et in quinta illa essentia nihil est contrarium. Maneamus ergo. et in fini- bus nostris contineamur : et permittamus te occultatum iri ad cen- trum, succurrasque tibi munitionibus novarum distinctionum , et alius contrariorum definitionis , ut non sint quae maxime, sed quae ita vel ita distent. Aut distinguas, de maxima distantia accipiendo eam quam tibi nunc porrigo (quia per te ipsum non posses invenire meliorem ) distinctionem , nempo dicas : maxima distantia alia qui- dem est geometrica (1), et haec est per diametrum et non facit neque
(1) II testo ha: geonelrica.
— 356 — definit contrarietatem proprie dictam sed improprie , metaphorice , archipodialiter, nominaliter, suppositionaliter et quomodocunque ali- ter. Alia vero est physica: et haec est per semidiametrum ; qua sci- licec centrum maxime clistare intelligimus a circumferentia, et ita (quidquid sit de illa contrariorum definitione quam in proposito ra- tam esse nolumus) a circulo A E F G maxime distat centrum C , et a circulo D I B H concentrico maxime distat centrum idem C. Sed quid hic lates, o miserrime, unde nullum tibi amplius pateat, si com- prehendaris, effugium ? Dic mihi: in puncto C centro friges? Frigeo. Immo heic te in saxum, quasi G-orgone visa, transmutatum video. Un- de, tanquam a tibi contrario, maxime distas? Ab H et I punctis aequi- noctialis circuli, qui in circumferentia telluris ab A et F aequinoctia- libus punctis seu tota circulari linea quae est in circumferentia con- cavitatis lunaris orbis. Periisti, miser. Nunquid hoc centrum magis distat a frigidis magnae circumferentiae duobus punctis G et E, et fri- gidis aliis duobus polaribus de circumfere.itia telluris B et D? Cur non majorem distantiam eam quae est AC semidiametri accipis,vel heic AB et AD, vel ibi AG et AE? Proinde, quare tibi centrum quod omnium semidiametrorum est communis terminus, et in quod consequenter influxus omnes virtutis coelestis incurrunt , potius unius quam alte- rius contrarii est,et non omnium pro convenientia simul,vel nullorum pro indifferentia ad omnes erit subjectum , receptaculum , et termi- nus ? Si a coeli (inquam) latione imprimente calorem atque frigus , intensione vel remissione per sui motus et velocitatem rapiditatem- que majorem, velminorem, vel minimam, vel nullam, nempe quae est secundum differentias circulorum qui accipiuntur ab A usque in E, et illis parallelorum qui accipiuntur ab A usque in G , an cen- trnm C tibi non videtur ab omnibus impressionibus atque causis ae- que distare ? Ad alia quippe, quae sunt extra centrum, omnia duae tantum possunt esse aequales a circumferentia lineae, et ideo ali- ter atque a'iter ex aliis atque aliis circumferentiae partibus se ha- bebunt omnia: ad centrum vero omnia undique similia, quae per pa- rallelos circulos capiuntur. Illic ergo recta omnis coelestis et quomo-
— 357 —
docunque (1) circumferentialis synodi est constantissima periodus, ibi quia nihil deest, ideo Ditis nuncupata est regia, aliisVestae tem- plum. E enim et G quae diametraliter sunt opposita, A itcm et F inC medio sunt unum et convenientia , similiter A et E, A et G, F et E, F et G-, necnon et quatuor alii termini, B, H, D, I : hi enim omnes termini qui lineis ad subtensionem circulorum ductis sunt invicem oppositi et contrarii, iidem lineis proprii infiuxus ad centrum directis sunt unum , ubi non est possibile ut contraria sint contraria neque aiia neque diversa.Et ostendimus,ostendemusque hoc rursum,quod et per naturae ipsius praxim est manifestum, quod haec virtus quae est in centro praecipuaque animae telluris sede, omnia in tota corporis proprii machina ubique contemperat.Sicut in superficie corporis hujus videmus sub linea aequinoctiali calidas, frigidas, et temperatas esse regiones habitabiles per maria, montes, fontes, fiumina, et alia quae in reliquisejusdem corporispartibushabentur.Etostendemus aliquan- do qualis debeat necessario esse habitatio in punctis B et D. A er- go (ut redeamus ad argumenta ex communibus positis et concessis) a C non magis distat, astrum oriens quam occidens,nocturnum quam diurnum, tropicale quam aequinoctiale , quam quomodo secumque aliter (2) per circumfcrentiam agat. Similiter et frigidae impressionis vires illuc undique aequaliter iniluunt, et inde tanquam a corde di- stribuuntur in omnes corporis partes aequabiliter. Illuc omnium pla- netarum ( quorum alios frigidos , alios calidos , alios humidos , alios siccos dicunt astronomi) aequaliter undique ire influxus ajunt. Sicu- bi igitur contraria sunt simul, sicubi sunt (in indifferentia quadam , et indivisibilitato (3) principii,et primi ultimique subjecti atque finis) unum quale in dialogis de causa, principio et uno retulimus , et de quo alibi meminimus saepissime , ibi propriissime debebimus adtcn- dere si (veluti facimus) principia vulgaria cum hisce consequentibus conferre velimus; heic enim non ex propriis verioribusque principiis, sed cum vulgo philosophantum agirnus.
(1) II testo ha: quonwdfiq.
(2) Leggerei: quam quomodocimque se allter etc.
(3) Iltestoha; indivitate.
- 358 —
Quod tellus medians, respectu solis orientis et occidentis, dicitur propter umbram aequalem, quam sol oriens in puncto G projicit ex gnomor.e CH quae est CD, ei umbrae quam sol occidens in puncto E projicit, nempe CB. Per nostra principia, positiones, atque (si mavis) suppositiones, tellus B H D I movetur circa proprium centrum C, ma- nente sole in A. Unde accidit ut in quacunque sit ipsa distantia a sole, dummodo sol et centrum C maneat , radius orientis BA , et ra- dius occidentisDA erunt aequales. Porro neque secundum ea, quae in vulgari pbilosophia sunt posita, umbra potest esse aequalis , im- mo neque ab ullis duobus punctis, quorum alter capiatur ante meri- diem, alter post meridiem: quia sol qui oritur a puncto G nonfacit semicirculum per A in E, sed transit per punctum citra vel ultra A, unde procedat in occasum citra vel ultra E, reversurus ad orientis punctum citra vel ultra G. At vero in helica seu spirali hujusmodi, quem capies semicirculum ? quosnam duos accipies, a meridianae quam constituisti lineae puncto A, aequa'es arcus ? Cum vel sol tibi gyret, vel mihi tellus invertatur, sol ad semicircularem oppositionem non oritur et occidit; neque ad circularem rursus reflexionem exori- tur continue ad unum vel ad alterum se inilectendo tropicum. Sed de hoc alids.
Proinde et illud addendum, quemadmodum haec differentia, quae non multa est ex revolutione unius diei, semper magis atque magis evidens efficiatur, ut etiam bene perspicienti appareat, neque tellurem soli, neque solem telluri geometrice unquam fieri posset centrum, si citra medii alterationem ille modo major appareat modo minor. Sed in hujus rei judicio valde cavendum est ne propterea solem telluri fieri majorem judicemus, quia propior illi sit , minorem vero quia remotior : valde enim urget quod alteratio magnitudinis solaris vel lunaris vel aliorum quae majora videntur orientia quam meridiana propter vaporis matutini intermediantis copiam inter oculum C et orientemG, quanta esse non potest inter oculum C et meridionalem A solem. Hoc nihilo secius potest accidere a meridie diversis anni tem- poribus. Quia constitutus sol in puncto verticali meridiei A nobis
— 359 —
existentibus in punctoCpropinquiui sane erit propter perpendiculari-
tatom lineae CA: et ibi minus magni.tudo solis ab aeris nobis propin-
qui vapiditate (1) alterabitur et consequenter minor apparebit. Nobis
voro existcntibus in puncto B, sole vero constantc in puncto meridiei
A, qualis est ubi magis versus Capricorni tropicum inclinat ; etsi sol
magis absistat quanto linea BA major est quam linea CA; nihilo ta-
men minus tum qnia plus aeris intermediat inter visum nostrum B
et solem A, tum quia acr intermedians est crassior , quoniam a sole
magis abstans minus est subtilitatus: necessario astrum majus appa-
rebit: maximum tandem tenentibus nobis punctumG, astro vero me-
ridionalem punctum in tropico Capricorni A. Aristoteles notavit, Euro
flante sidera videri majora. Audio Bathen Machilinensem inter prae-
cipuos mathematicos referre ad instrumentorum super ea re suspi-
cionem quod Ptolemaeus, Geber et Albategni (2) erraverint (ut ipse
multis versuum millibus ostendit) circa quantitatem diametrorum
solis et lunae. Jam si sol de suae magnitudinis substantia propter
propinquitatem nobis major debeat apparere , propter majorem
medii vapidi extenuationem et raritatem minor necessario videbi-
tur: atque ita ratio una ab alia impedietur ( ne firme judicare pps-
simus) ratione. Quod si ita est ut sol medius maneat et solum (quod
necessarium esse monstrabimus) motum rotationis astri circa pro-
prium centrum recipit; oportebit motum accessus illius atque re-
cessus ad tropicos atque a tropicis in telluris astro cognoscamus ut
centrum ejus non aequinoctialem sed designatam ecl jpticam (3) deli-
neet;etquia cum hoc constantem (per annui dico cursus seriem) vide-
mus illam versus proprios polos retinere aspectum , licebit in linea
quadam recta , qualis est axis GE, per quam tellus BHD centro C
(1) Formato da vapiclus.
(2) Tolomeo e il noto astronomo alessandrino, che fiori circa la meta del secondo secolo: meno noti sono Geber, astronomo spagnuolo, vissuto il secolo undecimo; ed Albategni, il quale propriamente si chiamava Mohamed-Ben-Geber, nato in Batan nella Mesopotamia; onde fu dai suoi detto A/balani, e dai Latini Albategniits. L'Albategni, di stirpe principe'* sca, fu il Tolomeo arabo, e fiori circa la meta, del nono secolo.
(3) II testo ha: eclypicam.
- 360 -
nunc magis appropiet versus tropicum E qui respicit polum antarcti- cum, nunc vero versus G- qui constat versus arcticum : dum interea circum solem annuum terit iter.
Cum junior essem pro supputationum commoditate maxima , con- cessi continuum motum soli circa tellurem circularem unum et per- fectum a quo nunquam exorbitet per lineam aequinoctialem AF, cum quo motu concurrerent omnes stellae fixae, quarum ipse est una, et hic esset annuus. Telluri vero caeteros omnes motus tribuebam,diur- num quidem per suum angulum quo H horarum quatuor et viginti spacio vertitur circa C ; annuum vero quo per rectam lineam cen- trum C, nunc versus tropicum E ad antarcticum, nunc versus arcti- cum G ageretur : ubi nullus est sensus vel ratio quae (1) te sollicitet ad variandam astrorum magnitudinem versus hunc polum vel ilium: quia accessus iste non est ( ut dictum est supra ) tanti momenti re- spectu eorum. Motus ille deinde qui polos facit trepidare et auges punctaque solstitialia, et aequinoctialia variat irregulariter, est pro- pter renovationes quae sensim fiunt in partibus terrae, quia non semper zona frigida debet esse frigida , et aestualis illa debet esse eadem; sed necessarium est, omnes ab omnibus affectibus interquie- scere et feriare partes, et ad omnes (ut marium accessus et recessus a terris notant) consequenter promoveri dispositiones. Variabitur ergo terrae centrum et respectus ad polum , cujus motus regulam geometrice velle praescribere male regulati ingenii est : sed hoc tan- tum astronomis faciendum restat , ut notabili poli facta mutatione , rationes tabularum suarum renovent tanquam non in aeternum, sed ad incertum ( non breve tamen ) usque aliquod tempus duraturas.
(1) II testo ha: q.
— 3G1 — CAPUT VI.
Irregulariter recursus seu revolutiones fieri, nullum consequenter circulum circa me- dium esse posse. Nam si unus in tellure raotus est irregularis, oportet motus omnes alios quantumlibet regulares pertubari.
Ne quoque tellurem mecliam, centrumque quod ambit Omnis quae sursum natura est, inde putemus, Regula praeteriit motus reputata diurni, Et famosa viget tropici inconstantia bini Qui, nullam ad normam, modo plus concedit in austros, Nunc magis obliquat cursus aquilonis in oras, Nec legem servat vel simplicis una diei Vertigo, usque adeo rnuitum sibi defit ut annus Mendacem minus efficiat caudam arripientis Ore anguis noviterque artus exesse voratos. Nec minus est ullum de circumdantibus astrum Quod repetat semel acta, suos iterumque resumat Digestos annos: non solum ut proxima quaeque Principium arripiat revolutio, vel semel, idem, Aut semitae ejusdem tangat vestigia rursum, Praeteritae simili repetens serie acta diei Et virtute pari (1) subsumens, namque profecto Innumeris opere est subjectis stantibus iisdem. Ergo, seu coelo totum rapiatur ab uno, Vel pro telluris siet haec variatio motu, (Cui mage ad innumeros mutatio convenit uni, Innumeris ad eam quam sit variatio mundis) Linea non unquam poterit punctumque resumi,
(1) II testo ha: pars.
46
— 362 — Sumptum quod fuerat, verum paris atque propinqui Consimili speciemque modo referentis, ut illa Praesenti haud tanto differt in tempore, quanto Obtusi ad normam sensus appareat esse Quicquam vel multum: est porro distantia tanta, Quantam non solum rota temporis efficit ejus, Verum etiam illorum quae circum, atque undique currunt.
Ex diversis,quos in tellure comperimus esse, motibus etiamsi reli- qua circum astra regulariter moverentur ; mirum quia (1) non esse potest facile ad regulam vel unum unius motum revocare.Mathema- tice enim circularis motus non est in materia, quaecunque et qualis- cunque sit,immo neque ullam formam vere in materia esse Platonici dixerunt (et non omnino male), neque hominem verum, neque verum equum. Verum punctum veramque lineam geometra nusquam suam inveniet, quinimo (si sapit) neque esse credat, nisi haec aliter, quam' vulgo definita sunt, ille deliniat. Quod ad motus ergo attinet eorum nulla, vel quae (2) propius accedat,mensura reperitur: cujus rei causa est quia eterogeneis astra, iisque transmutabilibus omnia constant partibus: quod ad uniuscujusque sensum in tellure manifestum est atque luna. Telluri convenit non perpetuo unam eandemque faciem igneo astro obvertere , ut ettandem polum unum in alterius poli lo- cum cedere oporteat : quod sane ita sensim, atque continue fieri ne- cesse est et irregulariter , sicut naturalia corpora et corporum ele- menta naturaliter in continua sunt alteratione atque motu, ne vel duo possis instantia referre. in quibus idem compositum omnino se modo habere possit eodem,et omnino iisdem constare partibus, quandoque undique et ubique elementariorum corporum non intermissum neces- sario innuxum invenimus esse atque effluxum. Quod vero ad magis sensibiles motus astrorum attinet, valde mirum est pro nullo eorum
(1) II testo ha: qua.
(2) Iltestoha: q.
— 303 — circulariter lato sperent astronomi partes motus alicujus per lineam posse assequi circularem , in qua illius arcanae philosophiae funda- menta atque bases omnes constitnit Aristoteles. Atqui nos alia sub logo, naturae motus circuire intelligimus; et eos qui a naturae specu- lo oculos avertunt,et communis matrisvocibus occludunt aures, clum laboriose ad quasdam,haud scio quam jucundas, ineptias aspirant, ad meliores fruges revocare contendimus. Nos aliquando duorum circu- lorum (1) arcus ita componimus, ut regulate et certa quadam ratio- ne in unum circulum coeant. Nos unum circulum in duos dissolvere docuimus inaequales, geometrice: primum quando tcrlium radium per duos qui angulum rectum contineant, inquirimus et invenimus: secundum quando unam basim semicirculi facimus angulum in eo rectum subtendentem. Sic et proportiones motuum regularium colli- gere possumus,, et multas successive differentias ex anguli recti sub- tensi rationo deducere . ut non frustra semina quaedam operum in geometricis principiis occultentur. Duas quoque regulares eli- cas sen spirales in unani regularem componere, unamque regularem in duas dissolverj regulares proportionali novimus (2) methodo, ac- cepta nempe unius inflexus, ab alterius inflexus termino ( secundum longitudinem ac latitudinem in utraque comparandarum componen- darumque)dimensione: ut postea duplicis trianguli medio, longitudi- nem cum longitudine ct latitudinem cum latitudine componens , ra- tionem spiralium vel elicarum duarum in unum colligas; vel e con- tra, contrario unam in duas resolvas ordine. Harum contemplationum principium et praxis ex unionis schemate , in iis quae de mensura definivinius (3) est petenda. Et ex hac praxi si te capiet ex ocio sup- petente voluptas , quam mire melius de naturalium corporum motu poteris definire ct ad longissima secula duraturam pertexere legem.
(1) II tpsto ha : cinculorum.
(2) II testo ha: novinus.
(■'>) II testo ha de/inuimus. K importante assodare, per la cronologia delle opere brn- niaue, che il libro de mensura era stato gia coraposto, <puando l'autore era arrivato a que- sto punto del presente poema.
— 364 — Vides ut ad haec usque tempora nihil habeamus editum, quo (vel si natura geometrice circuiret) prope possimus ad exactiorem aliquam data rationem (l)dividendi circuli accedere, quibus hypocaustarii cu- jusdam capitis omni ignorantia turpior triangulorum sphaericorum scientia , et qualibet inertia inertiores illae sinuum tabulae succur- runt, quas lanutissimae seculi nostri auriculae mirantur, amplectun- tur, exosculantur. Frustra enim per tot confusionum praecipites anfra- ctus quaerunt, quod nos simplicissima quadam et demonstrativa ra- tione pure geometrica inventum damus, ita ut disciplinati et nostra- rum inventionum amici facillime possint (adtendentes) percipere.
Quantum vero interea haec scientia faciat ad comprehensionem ejus (quae nulla est) regulae, aliis relinquo judicandum. An non vi- demus motum illum,quem continuum regularem, immo et mensuram ipsam atque regulam omnis durationis, temporis, atque motus , non intensibilem, non remissibilem , in rihilum evanuisse? Ille tanquam per se manifestus editus est ab inexpertissimo abstractissimeque pe- rito philosopho, et a coecorum multitudine acceptatus et cum divini- tatis ipsius invariabilitate concelebris: nunc in fide, et authoritate, et usu creditus, ab octava illa ipsis sensibili sphaera aufugit (tempo- ris inquam ab illo subjecto)ad imaginariam nonam sphaeram; in qua cum illius majestatem persequerentur devotissimi astronomi , ad phantasticam decimam evolavit illam; rursusque inde ad undecimam, et ita semper potentissimum et pernicissimum ( ut tempus certe de- cet esse ) omnium, umbras eorum (qui a tergo lucem reliquerunt) non minus antecedendo fugiet, quam ipsis umbrae persequutoribus neu- tiquam praevias suas praeterire posse tenebras concedetur. Eo ergo devenimus,ut orbes ii olim ad supputationum commoditatem (2) con- ficti, a stultitia, circa nostra tempora, sophorum veri habeantur, qui potius naturam ipsam claudicantem esse volunt , et in orbium mul- titudine sine fructu et necessitate delirantem, quam illam aristoteli-
(1) Iltesto ha: exactionem aliquam data ratione.
(2) II testo ha qui un sunt superfluo. Probabilmente 1'autore aveva scritto: « qui ad.... sunt conficti. » Omesso il qui, il sunt non va piu.
— 365 —
cam mensuram et aequidistantiam sublatam habeant : quae etiam, terminis hisce quos acceptarunt manentibus, nulla est.
Motum illum simplicem atque regularem in astris non dari poss<\ (mitto quod actu non dari jam undique compertissimum est) indo fa- cillime concludimus quod et Aristoteli ct omnibus tanquam manife- stum supponitur, motum simplicem non nisi corporis simplicis essc possc: porro in quocunque subjecto diversae sunt partes, atque con- trariis, ut opus quoque est, qualitatibus distinctae, quae primis qua- tuor elementis sunt adnatae, et formae quodammodo (ut Peripatetici arabes volunt) substantiales; oportebit omnino motum appulsumque unius, motu appulsuque alterius interturbari. Quod vero ad motus, quos in suo universo contemplantur Peripatetici, atque consimili fa- rina insaginati astronomi,si aliquis unus regularis atque simplex est, is maxime est diurnus, quapropter cum irregularitatem vidissent in suo illo stellifero contra aristotelicas suppositiones et positiones, e- gressi sunt ad motus diurni primum subjectum coelum (1) superius, quasi motus illius principium a circumferentia esset petendum om- nino, etiam ubi quispiam infinitum dixerit universum. Nos inveni- mus motum illum diurnum inter alios essea tellure, et primum illum motorem et altissimum eorum nullum esse , sed telluris animam , cujus sedes praecipua sit in centro. En quo devenit ille altitonans ut in Ditis regia contemplandus veniat. En ubi dii illi phvsici meta- phvsicique motores, quorum interitu,vultus tum naturae tum sophiae tum virtutis(2),omnis redit. Et hic motor, nullis geometriae regulis, nullis circulis eundem rebus vultum restituit, sed semper omnia in- novaturus in gyrum spiralem et hunc, quem nullo etiam geometrico canone possis satis assequi, compellit ire.Quid ergo opus est circulos circulis, orbes orbibus apponere, quasi veritatem aliquando geome- tricam adsequuturus, et non tuam ineptiam naturae, sed naturae or- dinem ad tuas sjmmetrias aptaturus aliquando ? (3) Sed perperam
(1) 11 testo ha : coecum, che non darebbe nessun senso.
(2) Questa virgola manca nel testo.
(3) L' interrogativo manca nel testo qui, e nel periodo seguente.
— 366 —
omnia, invito Genio et Minerva. Quid spiralis motns compositionem, vel distributionem, vel (ut dicere mavis) clivisionem in duos circulos confabricas, si spiralem motum atque lineam non magis possis dicere ex duobus imparibus circulis compositum quam ex duabus ( ut et certe longe magis deceret existimare) spiralibus, vel ut et Aristote- les omnem motum qui non est rectus perfecte et circularis perfecte ex recto circularique compositum affirmat? Quinimo et ipsum verum circulum ex recto et curvo compositum dixit Plato , quod quomodo sit, ab illo non accepimus, sed ejus rationem ex iis quae a nobis de minimo dicta sunt apprime cognoscere licebit. Interea, dum telluris motus, vel alius planetae, vel ipsius, ut libet, coeli, a circulo exorbi- tat geometrico; non est error et deviatio quam geometrica ars nostro- rum theoricorum nolit geometricis ratiociniis resarcire ut de ametro symmetrum constituant: invito enim deo volunt et deum et naturam aliquando ad geometricae disciplinae regulas revocare; hinc illis ec- centricos orbes praescripserunt et epicyclos, sed non est quod epicy- clo excusant apposito quod non apposito excusarent similiter ec- centrico ; neque est quod eccentrico excusant quod non apposito epicyclo; dumque ambabus istis rationibus aegrotanti naturae me- dentes, et caput ad geometricam sanitatem pessime indispositum ha- benti nihil proficere vident, addunt epicyclorum epicyclos, neque propterea febris illius fervor remittitur ; sed istis sufficit, ut ad tempus aliquod (quia dies tandem aperit omnia) de sanitatis va- leant aliqua specie praesumere, aeternos in certis motibus invenissc se canones, a quibus antecessores infelicissime praevaricarint: sed paulo post, ut hisce annis, accidit ut vel novo, a capite Arietis , solis exortu, (1) accommodatiores multo inventae sint Alphonsi ta- bulae.
(1) II testo ha: novo a capilc Arielis solis exorium. Queste tavole, di cui qui parla l'au- tore, sono le tavole astronomiche, che il re di Castiglia compose il 1252, e riformo 1256.
— 367 —
caput vn.
Persequitur propositum de vanitate circuloium, et anni illius mundani phantasia platonica ct aliorum.
Ergo yides numeris quantis perit illa sophistae In proprios ingentis pollicitatio secli Exortus reditum capientis, ut inde queamus Rursum ohitas et obire vices nihilominus omnes, Nempe iterum ad Trojam ut magnus mittatur Achilles. Dogmate divini fuerat formata Platonis Mens pulicis, cimicem cum solaretur amicis Dictis, cum fera sors socios divelleret ambos, Culcitra excussa, famulus de culmine tecti Praecipites variam in sortem jam jamque daturus (Sem'nudis (1) manicas aptabat namque lacertis) ; Cime$ ora rigans lacrymis : non me mea, dixit, Non mea me vexat sors aspera, quod meus iste Spiritus invisos miserosque hos deserat artus ; Sed violenta premunt mage me divortia, nam te Linquere (chare pulex) fatis cogor male iniquis, Quae mihi te tollunt, mihi te non reddere possunt. Ille refert : ne te vexes, vexatio nam me Ista infelicem confodit et atterit. Unus, Nou geminus, meus atque tuus quia spiritus est, o Unanimis cimex, longe plusquam mihi sim nam Intimus ipse mihi es: quapropter me tua vexat Cura magis, quae nulla mei est. Licet ergo revellat
(1) Sta per seininudis.
- 368 -
Juppiter ipse tonans duo nostra haec corpora iniquus, Tunc tamen efficiet, quo spiritus iste relinquat Te, mea sors, mea mors, quondam mea vita, mea spes, Quando ipsum memet facietque relinquere : meque Immemorem esse mei faciens, vix credere possum Ut faciatque tui. Ne plores, sanguis meus, Corpora nostra simul scio certe aliquando futura. Dicere plura libet : sed jam divellimur he heu ! Jam vale, dulcis amor, post bis ter millia centum Annorum, adde quibus quoque bis tria, bisque tricena Millia, (quod faustum spero felixque futurum) Tu me iterum repetes, iterum teque ipse revisam. Propositum repeto.
Perspectum satis est, ut (1) nullum circinat astrum (2) Nostrum orbem, gravitate sua media arce manentem Legibus adscriptis, nisi, quod pars una putandum est Telluris vitae et consors, lunare, perennis (3). Stultitiae laqueis te involvens, ficta reportes Corpora diversis compacta ex orbibus, unde Integrae tandem statuas concurrere sphaerae, Cunctis cum reliquis, centrum violenter in unum. Monstrosos sine fine mihi conflarier orbes Audio, qui ad nihilum valeant, nisi sidera nodo Contineant arcto, recidant ne forte super nos Quo disperdatur telluris machina, caecum Inque chaos rapido cursu ruat omne repente. Quod mage nos nihilo monstravimus esse timendum,
(1) II testo ha: ur.
(2) 11 testo ha qui un punto, che non ci va.
(3) Questo punto non e nel testo ; e raancano pure le virgole, onde io ho diviso questo pe- riodo. II senso e : nisi lunare, quod puiandum esl ecc.
— 369 —
Quam ne mole sua telluris corpus in illa Non ullis nixum fulcris ita corruat unquam. Aut quia commodius motores illa rotare Hoc medium possint immania pondera circum ; At nos quam facili possint ea currere pulsu, (1) Quam facile et proprio sistant libramine ubique, Perque suas gyrent methodos, ostendimus alte: Promptius utque magis quavis pernice volucrum Versum quaque meent, immensumque aera findant, Intima nempe animae vis concitat illa, nec ullum Impediens obstat, pollens turbare perennem, Ordinibus propriis peragentem secla, (2) vigorem. Illo ergo adspirat stulta haec confictio, centrum Ut sit cunctorum tellus, grave pondus, in imo Subsidens, et pars magni turpissima mundi, Invitis (3) sacrum tenebris, sentina malorum, Sitque basis rapide circumcurrentis olympi, Diis etiam invitis, naturae et cunctipotentis Vocibus, ut valeant stolidi commenta sophistae: Et temere radios effundens lux rationis Objectat rerum speciem : caligine mentis In tanta insani ut palpent vestigia vulgi. Ergo favent ceptis, et vi splendoris abuti (Si quis inest menti) malunt, errata tuendo, Confingunt sphynges, scyllasque, biformia monstra, Ne studio tandem sine multo errasse putentur, Et siet ingenio parta ignorantia grandi. At quid opus varios fuit exaltare labores ? (4)
(1) II testo ha la virgola avanti di pulsu.
(2) Questa virgola e la precedente raancano nel testo.
(3) Leggerei : invisis.
(4) Questo iuterrogativo ed il seguente mancano nel testo.
47
— 370 —
Quid torquere animum eccentris tot, totque epicyclis Qui solidos facerent orbes, inque axibus essent Suspensi, interdum qui non concurrere in uno Subjecto valeant, solidoque, ex impare massa? Crassius esse (1) loco partis reputetur in uno Inque alio densum minus esse, minusque profundum, Impleat ut vacuum, et centrum servarier apte (2) Confictum mundi possit, (3) locus omnibus: inde Phantasiis, neque sit praescriptus terminus ullus Effugiis contra physicum sensum, ac rationem. Hoc tamen indignum Stagyritae principiorurn Fontibus, haud temere clamavit Averroes. Astri (Inquit) si corpus, ratione aliqua, ire propinquum Est magis atque minus .telluris partibus, illud Absurdum sequitur, nullo ingenio impediente, Concita quod duplici coeli sint corpora motu, In rectum et curvum; triplici specie quoque, circum Mundanum niedium, muncli a medio, ad mediumque, Motus; et hic mixtus, non simplex simplicis esset Corporis, absurdum ac mirabile consequeretur Nempe, ut Aristoteles erraverit ille sophorum Maximus ingenio, qui naturam efficientem Noscendo exaequat. Naturam errare putatis Astrologi ; grave corpus enim e medio esse remotum Efficitis vel suspensum, contra Stagyraei Invictos canones, sapiens quibus ille putavit Undique librato circumlabi aethera tractu.
(1) Questo esse manca nel testo; ed il verso non andrebbe.
(2) II testo lia: servarie raple.
(3) Tutto il periodo manca di punteggiatura, ed e molto dubbio: 1' ho rifatto alla meglio. Debbo avvertire pure, che Inde nel testo e scritto con la iniziale majuscola, ma non e pre- ceduto da punto.
— 371 —
Coecus ut ingenio viguit sophus iste profundo, Nempe Arabis Graecus praestinxit lumina, tanti Attamen iste fuit, quanto damnarit iniquum, Vel nolens, sensum: quia dum studet intemeratum Illius sensum servarier, ecce profundat Judicium contra illum qui perstrinxerat ipsi Ulterius curam sapiendi, aciemque oculorum. Tantum fama viri tulit hoc de corde triumphum, (1) Quod metuens ne fortassis desciret ab illo, Contempsit visum. Sensus tamen ille reclamat Occultus, membris conlatis principiorum Queis erat imbutus commentis astrologantum, Materiam erroris praesenti a luce trahentum; Qua manifesta siet nova Iux, ronstante recessu et Astrorum accessu ad tellurem, quod minime olim Vidit Aristoteles: quem dum excusare laborant, Adsciscunt nebulas, implentes aethera caecis Orbibu', monstrorum varia est complexio, iniquos Appingunt multos, quia tandem prodeat unus Non minus occultus testis, qui colligat esse Tellurem coelo centrum, et si hoc deneget astrum.
In natura circulus ideo non ullus est, ne similes omnino iidemque effectus aliquando redire possint ; nullum quippe signum est, quo astra ad telluris aspectum omnia ad omnino eandem aliquando venire habeant posituram. Et mirum quod, cum non sit possibile ut quippiam eorum quae composita sunt in duobus instantibus eandem prorsus habeat dispositionem habitumque omnino unum , credant hoc ipsum in tanta universi varielate posse comprobari, ut quandoque omnes iidem numero appareant.
(1) Qui il testo ha uu punto.
In antiquioribus qui tot motuum differentias et singularnm diffe- rentiarum irregularitatem non percepere, haudquaquam usque adeo demiror, ut in hominibus circa nostra tempora, quibus licuit plura cognoscere haec, quibus stantibus (quamlibet adhuc sub fide vel spe geometricantis naturae consistant) oporteret per millena millium anni illius mundani numeros multiplicari. Atqui nobis eadem numero materia atque substantia est aeterna , et in aeterno motu, et, (per composita quae constituit ), mutatione. Forma vero, circa hanc ean- dem materiam, numero eadem neque fuit neque erit unquam, sicut neque possibile est, vel in duobus instantibus, omnino eandem se si- militer habentem, cum veritate posse asseverare. In rebus naturalibus vicissitudo successioque sancita est, qua omnia fiant ex omnibus: cir- culi autem non est promovere vicissitudinemque facere, nisi indivi- duarum partium quae in eodem circulo consistunt. Si iidem circuli spiraeve redirent, eosdem effectus et individua (1) restituentes, quem- admodum adsimiles restituunt, liceret effectus eosdem, eademque in- dividua certis in quibus (2) partibus repetentia aspicere: porro talis potentia in natura nusquam manifestatur. Adde quod si recte inspi- ciamus, neque in mechanicis circulus nisi prima quadam et remota conditione promovet, sicut in rotis puteorum fontium et molendino- rum ubi circulus est materia , centrum et basis spirae, non autem ejus unquam ulla mensura,sive addextramet sinistram,sive sursum atque deorsum perquiratur.
CAPUT VIII.
Urget coelum unum esse, (3) spacium unumaethereumimmeusum, et distinguere sensibilesmundos duplicem (ignis videlicet et aquae) speciem.
0 insensati claro qui lumine viso In tenebras ruitis. Descitis ab indice veri
(1) II testo ha: indidua.
(2) Leggerei : quibusvis.
(3) Questa virgola manca nel testo.
— 373 —
Ad bruti nebulas capitis de fontibus ortas,
Inscitiae mero temulenti somnia vana
Percolitis. Vestros authores creditis isthaec
Si percepissent, oculis quae pervia vestris
Importune adstant, voluissent fingier unquam
Haec quibus inventis tumidi consistitis? (1) An non,
Deceptae potius revocato robore mentis,
Natura gravis atque levis mediique reperta,
Nossent ut tellus etiam siet incola coeli,
Et facile in vultu Triviai se insinuasset
Luce micans corpus constans in imagine lunae
Calcanti lunam, Veneris Veneremque tenenti?
Quin et, ut illa, suos peragendo per aethera cursus,
Aspectus variat, potuisset et ipsa putari
Posse vices pariles, sensu adstipulante, tueri.
Postea, ceu tellus lucem est patefacta per illam,
Coepissent ex iis quaedam paria esse putari
Corpora, nec mundi sub eadem sorte negari,
Cum nihil ostendant aliud meliusve minusve.
Atque velut nullo haec fulcimine in aethere sistit
Nec rapiente vadit, sic et vaga cuncta teneri
Nervis cognossent paribus quoque concita ferri.
Hinc subit ut spacium tenet haec unum omnia coeli,
Nec medians aliud deceat reputarier hilum,
Aeream praeter naturam, qualis habetur
Telluris intra molem, et corpus Triviai,
Qui vapidus (2) pars est astrorum in corpore tantum.
Inde subit geminumque genus comprendere lucis ;
(1) L' interrogativo qui, e appresso, manca nel testo.
(2) Vapidus, e qnalis si riferiscono ad aer sottinteso.
— 374 —
Nam propria specie solis cum corpore constat Illius: (1) in luna, tellure, aliisque planetis Circumfusa cluit simulacri impressio tantum. Hinc quoque subjecti lucis discrimen apertum est. Scilicet aequoreo lucem de corpore fundunt Tellus, Luna, Venus, Mavors, reliquique planetae; Major at haec inter rutilo sol fulget ab igne. Unde et consequitur soli (2), circa huncque planetis, Luminis adscribi diversam materiei Naturam, propriam nempe illi, istis peregrinam ; Illi, scintillans radios rota perjaculatur, His, lucis specimen submissius atque quietum. Quando igitur nota est substantia facta planetae, Noscimus et matrem tellurem de genere horum : Hisce ita perspectis, ubi nos juvat ista propinqua Corpora mundorum claro distinguere sensu, Lux una est princeps per se, quae sola refulget Compare cum reliquis non praedita conditione, Cujus et est medium retinere, ac nobiliores Perpetuo servare vices; arcemque tueri, Utque Dei templum, lux ardens , araque coeii Militia in tanta, in populo celeberrima tanto, De statione sua spectare errantia circum.
Tellurem esse astrum, tibi contra sensum esse videtur ? Satis ad- modum. Moveri? Mirum in modum. Alicunde in imagine Mercurii et Veneris? Absurdissimum. Jam ergo responde mihi : putasne quod si tellus huic similis distaret a nobis quantum hinc luna distat, majoris
(1) II testo ha una semplice virgola.
(2) 11 testo ha solis_, e non ha dopo la virgola. II senso e: adscribi soli, el planetis circa hwnc, diversam etc.
quantitatis appareret quam luna apparet? Non. Si plus, nonne etiam aequalis, et minor et minima ? Credo. Sic ergo rotunda , sic parva, ot sic plana? Prorsus. Jam ergo vidcs quemadmodum inter quantita- tem et quantitatem non est differentia. An non insuper ita lucida reputabitur? IIoc non intelligo. Cur non , o bone? Nunquid non glo- bus iste majori parte est aquis circumtectus? Nonne, inquam, oceani superficies, atque reliquorum marium mediterraneorum, amplissimam liujus superficiei partem circumplectitur? Nemini dubium. Jam ergo fingito duo globosa corpora in aethera, alterum igneum, et flammanti superficie resplendens, quale est sol, alterum tale quale tellus est : nonne istud aqueum vitrea de facie illa aequoris radiabit, ad illius flammei objectum, quasi de speculi area, lucis praesentis imaginem rejectans ? Certe. Sic ergo credere potes quod si nos orbem lunae incoleremus, et ex eo loco respiceremus ad lianc nobis conspicuam tellurem : ipsa ex superficie maris ad astri solaris fulgorem objecta nobis ex adverso positis lumen ejacularetur; et ita nocturnum hinc lumen et diurnum a sole reciperemus , sicut haec tellus illinc et a solc recipit. Valde verisimiiia dicis. Amplius si mihi adtendes, fateberis omnino vera. Ergo quod apparet in vicissitudine inter- positionis telluris inter solem et iuiiam , et interpositionis lunae inter solem et tellurem , vicissitr.dines eclypsium easdem specta- remus; quia quod nobis est eclypsis solis, illis est eclypsis telluris, et quod nobis est eclypsis lunae, lunaribus est eclypsis soiis, proptcr telluris interpositionem inter eorum oculos atque solem. Similiter lunaribus apparet umbra in corpore telluris, quando a tergo illorum est sol ; sicut et nobis a luna tenebrae diurnae fiunt. Quid ergo prohibct ne ad eandem speciem substantiae referas hunc mundum atque illum? Illae ergo sunt aquae ab aquis distinctae per firma- mentum coelum; per unum nempe aethereum spacium in quo omnes mundi seu tellures, non aliter quam hoc nostrum astrum firmantur, fundantur: aquae illae nostri respectu superiores appellantur , si- cut et istae quae in hujus sunt superficie telluris , illorum vicis- sim respectu, superiores appellantur. Ita quippe istae, versus sensi-
— 376 —
bilis coelestis horizontis circumferentiam, apparent illis, sicut et no- bis illae.
Omnia astra appellantur ignes a Chaldaeis, propter formam qua splendent, quaedam et principium quo alia splendere faciunt, alia per seque ipsa splendent. Et animalia ignea ministrosque igneos deosque innumerabiles, divina oracula appellant, nec non poeta py- thagorico informatus ore refert formam orantis, ajens:
Vos aeterni ignes et non violabile vestrum Testor numen. (1)
Eadem sunt quae aquas omnia appellant, ut Moses uno nomine appellavit, pro more Aegyptiorum sapientum, quia et ipsam ignis substantiam aquam inteliigit esse: velut et Mercurius Trismegistus naturam humidam, cum quaclam a luce actuatione. Aegyptii enina et Cabalistae ignem inter principia seu primas substantias non ad- numerant, sed quiddam ex illorum concursu proveniens esse intelli- gunt. Sed de principiorum ponendorum diversa apud diversos me- thodo non est heic locus. Terram quoque, prophetarum arcana (quae est in participatione omnium stellarum omnino necessario) in coelo ponere non verentur: beatos inquiunt pacificos quia illam posside- bnnt terram. Alii credunt se visuros bona Domini in terra viven- tium, seu beatiore quam ista sit, hoc est dictu, in aquis quae sunt superiores. Plato vocat tellurem antiquissimam Deorum , omnium qui sint intra coelum.
Addit ingentes terrae regiones habitari nostris mirum in modum altiores, ubi lapides et metalla et animalia sint nostris mirum in modum praestantiora atque pulchriora, ubi homines diutissime vi- vant ( conforme hoc ei quod terram viventium vates Ebraeorum appellant.) Ad quas tanquam ad cognata astra justos et heroes ad- volare ex hoc mundo nostri majores (utex relatis in de Somnio
(1) Virg. Aeneid. lib. //. - Nota dell' ed.
— 377 —
Scipionis habemus) crediderunt. Astra hujusmodi intelligentia sen- suque praedita contestanlur etiam Chaldaei et Rabini sapientiores, qui ubi Jobi verba sunt: Unde ergo sapientia venit? quis est loous intelligentiae? Abscondita est ab oculis omnium viventium, volucrcs quoque coeli latet: intelligi per coeli volucres volunt, secundos de- os, angelos, qui sunt astra , divinae infinitae majestatis finito mo- do celsitudinem annunciantes atque contestantes. Anaxagoras ab Atheniensibus (1) est interfectus ( ut semper ignorantia inimi- cissima (2) fuit sapientiae ), quod solis substantiam terream intel- lexit et igneam, humido in corpus lucidum concretam; quam subinde uno verbo lapidem ardentem definivit. An vero cum hoc non altius senserit de substantia illa divina et animali, dubium est: et fortasse inde a populo digne morte plectendus judicatus est. Fere omnes aethera appellarunt flammantia (3) astra a.r,b Tpu aiOsiv, id est urere, vel ardcrc; sed Aristoteli placet ut dicantur potius olko xou aai OsTv, ex ast idest semper , et Ociv quod est currere. Utraque denominatio bona est, si rite intellecta sit. Plotinus de mente Platonis adversus Gnosticos terram intelligit in coelo, quia necessario solida est astro- rum substantia, et soliditas sine terra nulla est. Nec te praetereat ut a densitate partium (4), illius suae essentiae quintae soliditatem et lucem faciat Aristoteles, obiitus est tamen vel minus animadvertit ut fingeret causam differentiae qua solidissimus ille globus lunaris et densissimus non luceat per se, sol vero et scintillantia reliqua sic luceant.
Nec mentitus cst Cicco Aesculano Floron spiritus , qui de umbra lunae interrogatus quid esset, respondit : ut terra terra est ; et quae sequuntur: quibus verbis eum aenigmata loquutum existimavit.
Unus Aristoteles cum sua multitudine (quae tota ut nonplusquam unus ponderat Aristoteles ) essentiam illam quintam raaxime adhin-
(1) II testo ha: Atlienientibm.
(2) II testo ha: immicissima.
(3) II testo ha: flammantiar.
(4) Questa virgola mauca nel testo.
48
— 378 —
nit, nescio quibus platonicis et pythagoricis mysteriis ad literam interpretatis.
Cum (1 ) ergo omne quod lucet apud nos, aut per se atque praecipue luceat ut ignis, aut secunda quadam participatione per ignem scili- cet, ut diaphanum corpus opaco aliquo terrninatum, quod omne hu- midum est vel ex humida substantia concretum; vel utriusque quo- dammodo particeps principii, quia videlicet lux^humidae concretae- que substantiae vel profundius haeret, ut in carbunculo, vel super- ficialius quodammodo, ut in noctilucis secundum genus; quae aeris quadam puri concretione, quam spumeus, unctuosusqne (2) quidam spiritus continere videtur,accidit.Quibus itase habentibus,consenta- neum sane est, ut non nisi urgente aliqua ratione ad aliud principium quam igneum, aqueumque referamus, quod a nobis longius remota luceant : sicque ex astris alia aquea vel aquas dicimus , alia vero ignea seu ignes, ut et eorum, haec propria, illa vero aliena luce sunt prospicua. Interea quia aqua non consistit sine terra , et ignis non potest nisi in humida vigere substantia, vel accendi: ex iisdem intel- ligimus omnia astra composita principiis: atqui propteralium in aliis principiorum ordinem: nec non alius atque alius in diversis praedo- minium evenit, ut in his forma atque denominatio sit ab igne, in illis vero ab aqua. Proinde quia a similibus iisdemque accidentibus via est ad argumentandum de simili eademque substantia, videmus eadem omnino sub analogia tellurem esse atque lunam ad solem et ad aethereum spacium ; nec non duo haec astra ad alia duo ultra solem,in eadem vel circiter distantia remota,Venerem scilicet atque Mercurium: cur aSius diversaeve substantiae credi poterunt? et dixi- mus et dicemus iterum quae aliquando, una vel alia via,haerere ani- mo faciamus:,ut tellus atque luna ab astro Veneris et Mercurii ne- cessario in eorum, qua duo illi planetae nobis videntur, specie, debent omnino fulgida astra apparere : illa ergo esse in eadem astri specie,
(1) Questo cum rimane in sospeso, ed e affatto superfluo,
(2) II testo ha ; vuctuosusque.
— 379 —
nihil est quod credere impediat, sic alia cxparte,fixa igncaque, quae vclut circuitu (1) non ita conspicuo intra suos planetas agitantur ad aliam astri speciem,stante eodem, propter eadem omnibus communia principia, universorum genere.
Neque heic practcrmittam illam rccensere Aristotelis phantasiam, qui cam coeli simplicissimam substantiam tot gradibus densitatis ra- ritatisque distinctam adducit absque differentia aliquarum circa ean- dcm materiam qualitatum; quasi densitas et raritas nunc sint quali- tates primariae et absolutae, quas in libris de Generatione et Meteo- rologicorum fecit esse ex primis contrariis calido atque frigido, et consequenter in subalternis seu subordinatis ita oppositorumgradibus teneantur: quod si non ex prima illa, contrarietas secunda ista est, unde quaeso deducetur? cur non docuit? Proinde obscuras illas opa- casve in luna partes ait de rariore coeli esse substantia, ne solis va- leant radios repercutere et illius similitudinem, nempe lucem ad op- positas reflectere partes: decurrit quippe lux per corpus diaphanum quod opaco aliquo non terminatur: sicut cristallus cui stannum vel plumbum non haerct subjectum,vel aliudumbrantis vel umbrosi cor- porisgcnus (2), ulterius ab ipsius corporediffluentemrecipit imaginem atque lucem: sicut ei alabastrum ubi spissius ibidem est albius, ubi vero rarius ibi nigricans apparebit.Quod si res ita haberet, (3) neces- sarium omnino esset, ut ea ratione qua raritate sua solis radios non refiectit, sed ultro quasi per diaphanum diffluere corpns efficit ; con- seqnenter eveniret, ut tempore quo lunae corpus inter visum nostrum atque solem mediat, quibusdam tantum illis partibus sol deficeret a lunae corpore, quae illius reflectere valeant radios: per raritates vero illas, quasi amplissima foramina penetrans, enitesceret. Quid dices? Rarae quidem sunt partes, sed non usque adeo, ut per eas lux trans- fundi possit. At ego subnectam, neque ergo tam rarae sunt, ut nobis
(1) II testo ha : cirtuitu.
(2) Questa virgola manca nel testo.
(3) Leggerei: se haberel. La virgola dopo haberet manca nel testo.
— 380 —
solique oppositae eaedem partes, solis lucem ad nos reflectere neque- ant. Haeres ? Jam ergo si tibi in nostram venire sententiam nolle certum est (ne tellus illa in istius morem densas habeat hasce terrae partes, a quibus propter asperitatem superficiei lux non repercutitur; et leniores illas maris alias, quae non solum ad tantam distantiam et oppositionem , sed ab eminentioribus quoque circa littora locis ad solem, lunamve obversis reflectunt conceptae lucis radios), (1) averte (rogo te) hincpedemversusPlinii naturalishystorici saltem scholam. Dicet enim ille tibi non tam insensata verba quam augustisimus iste academiarcha tuus. Sidera haud dubie humore terreno pascun- tur, quia orbe dimidio nonnunquam maculosa cernuntur, scilicet non- dum suppetente ad hauriendum ultra, vijusta. Maculae enim non aliud sunt quam a terra raptae sordes cum humiditate aquea : si nec iste sensus arridet, respondebo (2): nescio; Deus scit (3): sapientia istius mundi stultitia est deo. Et haec mihi responsio satisfaciet ; dummodo nobis stultior, coram diis quoque stultissimus et negle- ctissimus non inveniare.
CAPUT IX.
DE LUMINE NlCOLAI CoPERNlCl.
Heic ego te appello, veneranda praedite mente , Ingenium cujus, obscuri infamia secli Non tetigit, et vox non est suppressa strepenti Murmure stultorum, generose Copernice, cujus Pulsarunt nostram teneros monumenta per annos Mentem, cum sensu ac ratione aliena putarem Quae manibus nunc attrecto, teneoque reperta :
(1) Qui il testo ha un punto.
(2) II testo ha : respondeco.
(3) II testo ha : deus sil.
— 381 — Posteaquam in dubium sensim vaga opinio vulgi Lapsa est, et rigido reputata examine digna, Quamtumvis Stagyrita meum, nocteisque diesque, Graecorumque cohors, Italumque, Arabumque sophorum Vincirent animum, concorsque familia tanta. Inde ubi, judicium ingenio istigante, aperiri Coeperunt veri fontes, pulcherrimaque illa Emicuit rerum species, (nam me Deus altus Vertentis secli melioris non mediocrem Destinat, haud veluti media de plebe, ministrum) ; Atque ubi sanxerunt rationum millia, veri Conceptam speciem, facilis natura reperta, Tum demum licuit quoque posse favore mathes Ingenio partisque tuo rationibns uti. (Jt tibi Timaei sensum placuisse libenter Accepi, Aegesiae, Nicoetae, Pithagoraeque ! Jam tibi non tellus tantum media esse negatur, Quod reliqui potueresatis multo ante videre ; Verum etiam annali gvro circum atria solis (Citima ceu reliqui haec septem concentrica) ferri, Dum raptim circa proprium quoque concita centrum Mundani specie motus fallitque diurni, Tantorum unde subit vultus circumque rotantum, Delirae soboles quae sunt compertae mathesis.
Miruro. o Copernice, ut e tanta nostri seculi caecitate quando om- nis philosophiae lux cum ea quae aliarum quoque rerum inde con- sequentium est, extincta jacet. emergere potueris ; ut ea quae sup- pressiore voce proxime praecedente aetate in libro De docta igno- rantia Nicolaus Cusanus enunciarat , aliquanto proferres andacius , eo nempe clvpeo confisus quod si opinio vera per se ut susciperetur
— 382 —
non esset efflcax ; saltem pro majori quam in supputationibus astro- nomicis affert commoditate sub specie suppositionis admitteretur. Heic quibus te verbis divinus ille tuus Genius incitarit, ego referam. « Hominis philosophi cogitationes a vulgi judicio sunt remotae, propterea quod illius studium sit in rebus omnibus inquirere veri- tatem per se; cui istud mercenarium et ignobile, etiam sub philoso- phiae titulo, recepta mendacia anteponit; quamvis ergo sciaste tri- buente terrae globo quosdam motus, statim cum tali opinione explo- dendum ; alienas tamen prorsus a rectitudine opiniones fugiendas censeto; neque adeo cures quid de te stulti mortalium existiment : sed qualis coram diis in aeternitatis libro describaris , et quanto paucioribus notus comperere, tanto ad deum similitudinem propius accedes, qui in omnium aspectum et cultum venire etiamdedignantur, quorum optimus maximus nemini praeterquam sibi soli pro dignitate notus est. At tu: Difficile (inquiebas) est unum persequi bonum, vel unum fugere malum, absque eo quod alterum quoddam frequen- tissime non incurratur. Antiqui ille caventes, ne res pulcherrimae, multoque clarissimorum philosophorum studio investigatae, ab illis contemnerentur, quos aut piget ullis literis bonam operam impen- dere nisi quaestuosis, aut si aliorum exemplo ad liberale studium philosophiae excitentur, tamen propter stupiditatem ingenii inter paucos philosophos, tanquam multi fuci (sub eodem et gloriosiore titulo) inter apes versantur : accidit ut duo alia inconvenientia in- currerentur: alterum quorum est, quod plurimi ex invidentia quadam eosid fecisse arbitrantur; alterum quod veritas illa, quae tunc paucis se ipsam insinuabat, postmoclum ab universorum oculis se subtra- xerit, ut quasi in profundissimum detrusa latesceret. Verum tamen, quidquid sit de iis, contemptus, qui mihi propter novitatem et absur- ditatem opinionis metuendus erat, propemodum me impulit ut insti- tutum opus prorsus intermitterem: verum amici me diu cunctantem atque etiam reiucfantem retraxerunt; hortantes ut meam operam ad communem utilitatem conferre non recusaremdiutius (1). Fore enim
(1) II testo ha: divilus.
— 383 —
ut quanto absurdior plerisque haec mea doctrina de terrae motu videretur ; tanto plus admirationis atque gratiae habitura esset , postquam liquidissimis dernonstrationibus caliginem absurditatis a- blatam viderent. Illud animadverti quod adversarii alias de rebus istis rationes habentes, et constantissimam terram supponentes cum regularissima coelorum circa ipsam revolutione, non satis sibi con- stare possunt, ubi usque adeo de motu solis, et lunae, quae praeci- pua mundi luminaria sunt, videntur incerti, ut nec vertentis anni perpetuam magnitudinem demonstrare et observare possint; immo neque naturalis diei, cui licet ad sensus nostri imbecillitatem sa- tisfacere videantur, nil tamen habent quod longarum observationum respondeat differentiis.
« Secundo quia non est illis ratio cur propter varium indagandi modum mihi improperent, ubi in constituendis motibus tum solis et lunae, ut dictum est , tum aliarum quinque errantium stellarum, neque iisdem principiis (1) et assumptionibus ac apparentium re- volutionum , motuumque demonstrationibus utuntur. Alii namque circulis homocentris solum, alii eccentris et epicyclis, quibus tamen quaesita ad plenum non assequuntur. Nam qui homocentris confisi sunt, etsi motus aliquos diversos ex iis componi posse demonstrave- rint; nihil tamen certi quod nimirum phaenomenis responderet, inde statuere potuerunt: Qui vero excogitaverunt eccentrica, etsi magna ex parte apparentes motus congruentibus per ea numeris absolvisse videantur; pleraque tamen interim admiserunt, quaeprimisprincipiis de motus aequalitate videntur contravenire.
« Tertio quia rem praecipuam, idest, mundi formam ac partium ejus certam simmetriam non potuerunt invenire, vel ex illis col- ligere: sed accidit eis perinde ac si quis e diversis locis manus , pedes, caput , aliaque membra optime quidem , sed non ad unius corporis comparationem depicta sumeret , nullatenus invicem re- spondentibus, ut monstrum potius quam homo ex illis componeretur;
(1) 11 testo ha: principis.
— 384 -
itaque in processu demonstrationis qnam methodum vocant , vel praeteriisse aliquid necessarium, vel alienum quippiam ad rem mi- nime pertinens admisissc inveniantur: id quod illis minime accidisset, si certa principia sequuti (1) essent : nam si assumptae illorum hy- poteses non essent fallaces, omnia quae ex illis sequuntur, procul du- bio verificarentur.
« Quarto quia omnium philosophorum, quos habere potui, relectis libris, et viso an ullus unquam opinatus essetalios sphaerarum mun- di motus ab iis qui cum tanta incertitudine positi sunt apud mathe- maticos vulgi, repperi apud Ciceronem, Nicetam sensisse terram moveri, et apud Plutarchum, Echfantum, Heraclidem, Pythagoricos, Timaeum, unde et occasionem nactus coepi et ego de mobilitate ter- rae cogitare.
« Quinto quia quamvis absurda opinio videretur, tamen ob li- bertatem aliis ante me concessam; quibus ad demonstrandum astro- rum phaenomena licuit quoslibet effinxisse circulos : existimavi et mihi licere experiri, an posito terrae aliquo motu pro revolutionibus orbium coelestium inveniendis, firmiores facilioresque prodirent de- monstrationes. Et repperi quod si reliquorum errantium siderum mo- tus ad terrae circulationem referantur, et pro cujusque sideris revolu- tione supputentur, non modo illorum phaenomena inde sequantur; sed et siderum atque orbium omnium ordines, magnitudines, et coe- lum ipsum ita connectat, ut in nulla sui partepossit aliquid transponi sine reliquarum partium atque totius universitatis confusione.
« Sexto, quia dum in progressu operis hunc sequor ordinem, ut in primo libro communem universi constitutionem cum motibus ter- rae, et in reliquis libris confero reliquorum siderum atque omnium orbium motus cum terrae mobilitate, ita ut omnes apparentiae sal- vari possint, non dubito quin ingeniosi atque docti mathematici mihi adstipulaturi sint, praesertim si quod haec philosophia (2) in primis exigit, non obiter cognoscere, et expcndere voluerint.
(1) 11 testo ha : sequi.
(2) II testo ha: philosophiam.
— 385 —
« Septimo quia si e theologis quidam fortasse crunt, qui omnium matliematuni ignari, de illis tamen judicium sibi sumere, propterlo- cum aliquem Scripturae male ad suum propositum detortum, ausi fuerint meum hoc institutum rcprehendere et insectari, illos nihil moror , adeo ut etiam illorum judicium tanquam stultum atque te- mcrarium contemnam.
« Octavo, nam mathematica mathematicis scribuntur, quibus et hi nostri labores si non fallit opinio, a reipublicae ecclcsiasticae fi- ne abhorrcre non videbuntur (1); ideoque, doctissimorum et pru- dcntissimorum judicio et authoritate frctus, futurum arbilror ut a calumniarum fme immunis maneam et illaesus, licet sit in prover- bio : non est remedium adversus sycophantae morsum. (2)
DEFINITIO TRIPLICIS TERRAE MOTUS PER CoPERNICUM. (3)
Cum igitur mobilitati terrenae tot tantaque errantia siderum con- vcniant tcstimonia , jam ipsum motum in summa exponemus quate- nus apparentia per ipsum tanquam hypothesim demonstrentur : qucm triplicem omnino esse oportet. Primum diei noctisque (4) cir- cuitum, qucm noctimcrinon Graeci vocant,circa axem telluris ab oc- casu in ortum vergentem, proutin diversum mundus ferri putatur, aequinoctialem circulum describendo, quem acquidialem dicunt non- nulli, Gracci vero isomerinon (5). Secundus ab illo est motus ccntri annuus qui circulum signorum describit circa solem in consequentia* id est, ab occasu similiter in ortum procurrens (G) inter Venerem et Martem cum sibi incumbentibus. Unde fit utipse sol simili motu Zo-
(1) II testo ha: abhorre non videabuntur.
(2) Queste otto considerazioni sono desunte , quasi letteralmente , dalla Pretazione del libro di Copernico De revolutionibus orbium coelestium intitolata a Paolo III.
(3) Anche questa definizione e tolta dali' opera copernicana teste citata, e propriamente dalcap.II. dellib. I.
(I) II testo ha: noctis.
(5) II testo ha: isimerimerinon.
(()) II testo ha: percurrens; ma Toriginale di Copernico ha procurrens.
49
— 386 -
diacum pertransire videatur, quia Capricornum centroterrae permean- te, sol Cancrum videatur pertransire, ex Aquario Leonem, et sic de- inceps eodem ordine, alios. Tertius motus (1) est consequens ad hunc circulum qui per medium signorum est, cujus superficiem intelligi o- portet aequinoctialem circulum, et axem terrae habere convertibilem inclinationem : quoniam si fixa manerent, et non nisi centri motum simpliciter sequerentur, nulla appareret dierum et noctium inaequali- tas; sed semper solstitium vel bruma vel aequinoctium vel aestas vel hyems vel utcunque (2) eadem temporis qualitas sui similis maneret; sequitur ergo tertius cleclinationis motus annua quoque re volutione, sed in praecedentia, id est, contra motum centri reilectens. Sicque, ambo- bus invicem aequalibus et obviismutuo,evenit ut axis terraeet inipso maximus parallelorum aequinoctialis in eandem fere mundi partem spectent, perinde atque si immobiles permanerent, solque interim per obliquitatem signiferi moveri cernitur eo motu quo centrum terrae ; nec aliter quam si ipsum esset centrum mundi.
Demonstratio Triplicis Motus. (3)
Haec cum talia sint, ut oculis magis subjici quam dici desiderent, describamus circulum A B C D quem repraesentaverit annuus centri terrae circuitus in superficie signiferi , et sit E centrum ejus soi. Ipsum circulum secabo quadrifariam subtensis diametris A E C, et B E D. Punctum A teneat Cancri principium, B Librae, C Capricor- ni, D Arietis. Jam assumamus centrum terrae primum inAsuper quo designabo terrestrem aequinoctialem F G II I, sed non in eodem plano nisi quod G A I dimetiens, sit circulorum sectio communis , aequinoctialis videlicet et signiferi. Ducto quoque diametro F A H ad
(1) Copernico ha: ad hunc circulum, qui per medium signorum esl, elejus super/iciem, oporlel inlelligi etc.
(2) II testo ha : utriomque.. Ho ccrretto utcunque secondo 1' originale di Copernico.
(3) Questa dimostrazione e pure tolta da CoperniQO, al luogo citato : donde ricavo le cor- rezioni neces
— 387 — rectos angulos (1) ipsi G A I,sit Flimes maximae declinationis in Au- strum, et H limes maximae declinationis in Boream. Istis ita se ha- bentibus, terrestres videbunt Soiem circa E centrum sub Capricorno brumalem conversionem facientem , quam maxima declinatio Borca H atl Solem conversa efficit: quoniam declivitas aequi ilis ad AE lineam per revolutionem diurnam detornat sibi tropicum hiemalem parallelum secundum distantiam,quam(2)subBAHangulus inclina- tionis comprehendit.
Proficiscatur modo centrum terrae in consequentia, ac tantundem F maximae declinationis terminus, in praecedentia: donec utrique in B peregerint quadrantes circulorum; manet interim E A I angulus semper aequalis ipsi A E B, propter aequalitatem revolutionum; et dimetientes semper ad invicem F A H ad F B H; et GAI ad GBI, aequinoctialisque aequinoctiali parallelus: quae propter dictam cau- sam apparent eadem in immensitate coeli. Igitur ex B Librae prin- cipio, E sub Ariete apparebit, concidetque sectio circulorum commu- nis in unam lineam G B I E, ad quam diurna revolutio nullam ad-
(1) Copernico ha: rectos et angulos.
(2) II testo ha: qm. llo corretto sccondo 1' originale copernicano.
— 388 —
mittet declinationem, secl omnis declinatio erit a lateribus; itaque sol in aequinoctio verno videbitur.
Pergat centrum terrae cum assumptis conditionibus,et peracto in C semicirculo, apparebit Sol Cancrum ingredkatF austrina aequino- ctialis circuli declinatio ad solem (1) conversa faciet illum Boreum videri aestivum,tropicumpercurrentempro ratione anguli EC F incli- nationis.Rursus avertente se F ad tertium circuli quadrantem, sectio communis G I in lineam E D caclet denuo, unde Sol in Libra specta- tus, videbitur Autumni aequinoctium confecisse. Ac cleinceps eodem progressu H F ad Solem paullatim se convertens , redire faciet ea quae in principio unde digredi (2) coepimus. (3)
Aliter H
E
Sit itidem in subjecto plano A E C dimetiens, et sectio communis circuli erecti ad ipsum planum , in quo circa A et C id est sub Cancro et Capricorno designetur per vices circulus terrae per polos, qui sit D F I, et axis terrae sit D F, Boreus polus D, Austrinus F , et G I dimetiens circuli aequinoctialis. Quando igitur F ad solem se convertit qui sit circa E, atque aequinoctialis circuli incliaatio Borea secundum anguium qui est sub I A E, tunc motus circa axem de- scribet parallelum aequinoctiali Austrinum secundum dimetientem KL, et distantem LI tropicum Capricorni in sole apparentem, si- ve ut rectius dicam: motus ille circa axem ad visum A E superfi- ciem insumit conicam, in centro terrae habentem fastigium , basim vero circulum aequinoctiali parallelum. In opposito quoque signo C omnia pari modo eveniunt, sed conversa.
(1) U testo ha: solam, corretto allo stesso modo.
(2) II testo ha: egredi.
(3) Copemico haal di sopra dellafigura; Parles Boreae: al di sotto Partes Auslrinae.
— 389 —
Patet igitur quomodo occurrentes invicem bini motus, centri in- quam et inclinationis, cogunt axem terrac in eodem libramento ma- nere, ac positione consimili, et apparere omnia quasi sint solarcs
motns.
QUOD NON OMNINO AEQUALES SINT MOTUS CENTRI ET 1NCLINATIONIS. (1)
Dicebamus autcm centri et declinationis annuas revolutiones pro- pemodum esse aequales, quoniam si adamussim (2) idesset, oportcrct aequinoctialia solstitialiaque puncta , ac totam signiferi obliquita- tem sub stellarum fixarum sphaera haudquaquam permutari : sed cum modica sit differentia, non nisi cum tempore grandescens pate- facta est: (3)a Ptolemaeo quidem ad nos usque partium prope vigin- ti (4) quibus illa jam anticipaat: quam ob causam crediderunt aliqui sphaeram quoque stellarum fixarum moveri quibus idcirco nona sphaera superior placuit. Quae cum non sufficeret, nunc recentio- rcs decimam superaddunt; ncdum tamen finem adsequuti , quem spcramus motu terrae nos conscquuturos ; quo tamquam principio et hypothesi utemur (5) in demonstrationibus aliorum.
CAPUT X.
De solis raotu astrorumque fixorum ejusdem generis, et de aliis telluris motibus, quos geometricos putavit Copernicus, qui adhuc miris se suppositionibus implicuit.
Attamen et medium solis porpendere gyrum, Quo fertur candens intra astra liquentia, nec tu Sensu quivisti altipeto : exindeque reclivem
(1) Continua la diraostrazione di Copernico.
(2) II testo ha: adamissim.
(3) I due puuti mancano nel testo.
(4) Copernico lia: XXI.
(5) 11 testo ha: utentur.
— 390 —
Telluri adscribis motum, sortemque duorum Difficili fixam serie servare polorum Niteris. Interea et remanens eccentricus ille, Non ulla ratione datus, circumflexu' (1) axis : Nam variam solis, vario pro tempore, molem Orbita de medio puroque ostendere templo Assuevit, cujus dignum est pernoscere caussam. Et te praeteriit veluti temerarius ille est Mercurii ac Veneris cursus, quia corpora tanta Sole magis nunquam nobis propiora recurrunt: Ut bene dixerunt qui tempus adusque Platonis Lustrarunt oculis, Genio meliore, micantum Stellarum cursus. Quidquid confictio Mauri Suadet mendacis, maculam qui in sole notarit Tempore quo junctus fuerat Cyllenius olli. Et mirum cur non specie telluris adactum Illo te videam, ceu consistentia mundi Astrorum tibi clara fuit sine pondere in amplo Aethere, nec coelis rapientibus indiga (2) ferri; (3) Unde locus non esse queat, quo tanta vehantur Corpora, totque istud circa excurrentia seclum, Unde nihil capiant, nihilum cui distribuantque, Nec fuerint uno super axe infixa vehenti Uni. At te vexans intorcta corolla protervo (4) Atque infelici nimium pede torquet, et urget Majores adigens alias in supposituras : Ut geometrando pariter vexeris, ut ii queis
(1) II testo ha: circum/luxiis.
(2) II testo ha: indujna.
(3) II testo qui ha un punto.
(4) II testo ha: corrolla potcrvo.
- 391 —
Ociavam sphaeram permultis nona retardat, Inque dies simplex species trepidantior exit, Millia monstra vehens accessus atque recessus : Signifer infernus morosum exinde supernum Tam rigide Helligeram hanc belvam tractarier audit, Quo ruat in praeceps perfractis cornibus, atque Obtusam quassans testam, nutantis olympi Claustra movet. Varie hinc turbantur pondera librae, Nescio quo nimium temulenta Astraea superna Nectare, subjectam exagitat, tractamque capillis Concutit et quassat fatis violenter iniquis. Insimul hinc auges multorum insania multa Proripit, inde poli subjectaque corpora tanta Hoc nutant nutante, suoque ex ordine cedunt, (1) Quamtumvis discreta sient longo ordine cuncta. Ergo telluris facit hoc variatio centri, Ut bene cognosti, sed caussam adducere nostras Pertinet ad parteis, quibus innotescat ut ille Debeat ad normam nusquam spectare mathesis. Namque superficies maris, arentisque profundi, Sublimisque, suis vicibus variantur, et uno Temporis in puncto, nihil unum constat idemque. Quocirca et sensim centrum mutatur obitque Sensim, non brevibus ita conjectabile seclis : Legibu' quae frustra cupiant apprendier ullis. Profuit ergo nihil quod terram noveris astrum Aera per magnum, circa ignes (2) templa meantem., Ut spacium inferres unum sine fine, nec ulli Lumina raptarent orbes. Proinde omnia solis
(1) II testo ha caedunt. Sta per excedunt suo ordine.
(2) Leggerei : ignis.
— 392 —
Ut supera astra ferant naturam, tantaque totque Scintillant etenim, neque sunt cognata plarietis, Praedita nec parili consistunt mole, sed amplam In speciem adsurgunt elementi flammiferantis. Quaeque minora vides, ea dissita longius esse Concipias : spaciumque ultra haud sine fine deesse, Consimilis similes ut habetque potentia dotes. Ergo manent, velut iste manet sol, undique soles, Et velut iste suis, sic quilibet ille planetis Vallatur, quos non ulla ratione videmus, Qua nec et inde valent isti hoc cum sole videri. Ergo tibi nec sit coelum neque mobile primum, Nam subjecta duo haec periere, ut voce prophetae Praedictum vera est, nostra hac aetate futurum : Quandbquidem accessit favor et sententia divurn, Veri pro specie, quam mox justique sequetur Judicium et sanctae fundamina relligionis, Speratumque diu seclum succedet in orbe hoc. Nam relegata dabit tenebrarum numina in orcum, Erroresque vagos cum pondere lancis iniquae, Quae lucem mentita diu, palantia crudis Per noctem ducibus mortalia corda dedere. Ergo renitebit sancto de pectore diae Naturae species, mundum diffusa per amplurn, Immensique operis moderator verus et unus Noscetur vere magnus, cui numina plaudunt Infinita, sua quae immensum luce serenant, Totque quot in cunctis vivunt animata minora.
At vero manifestum est, tellurem constanti esse ad polum vul- tu, et ab antiquis ut Timaeo et Pythagoricis circa polum versa an-
— 393 —
nuo motu dicta est ct ad stellas omnes fixas invariata et constans (sccundum generalem dico rationem) invenitur : ad pauca ergo re- spicienti potuit mea illa imaginatio, quam junior habui, dcservire: nempe ad solam relationem eam quae est inter solem et tellurem pro anni varietate, etad reliquum nobis luminare majus, quod est Luna socialiter cumTellure solem annua revolutione circumlustrans: sed ubi propositum fuit, altius contemplationis oculos adtollere, cum certissimum sit, vel modica Telluris facta a polo ad polum reces- sione,respectum eum qui est verticis nostri ad fixarum stellarum verticalem variari et horizontem alium fieri : curavi ut ea de re Copernicum consulerem, de quo tantum audieram quod cum anti- quis terram circa solem et nroprium centrum moveri ad annuum diurnumque motum consentiret: comperi ut ille alium hunc motui polum statuerit, quam ego cogitabam et ex antiquis perceperam. Centrum quippe Telluris secundum ipsum verius inter polos zodiaci discurrit : et hoc pro quadruplici anni tempestate poterat ei suf- ficere : sed reclamantibus mundi polis et tota illa reliquarum stel- larum constantia cum verticali circulo et horizonte ( quos in pro- posito statarios cognoscere oportet) quasi a natura revocante ad suppositiones divertere coepit cum sua illa inflexione , quam con- vertibilem inclinationem appellat: quam licet mathematici pro eo- rum usu non incommodam inveniant ( utpote qui magis implicitis et abstrusis et absurdis naturae torminibus assuerint alias suas construere tabulas pro cnjusque motus regula et anomalia), mihi tamen nunquam satis naturae adcommodata visa est. Satis enim Tellus assequitur finem suum variandorum temporum, et mensurae lucis ac tencbrarum, calicli atque frigidi, si cum motu diurno com- ponat obliquum circa solem circuitum absque tertio illo motu. Sa- tis est enim ad augmentum et decrementum dierum, ut solis per- pendicularis radius modo per lineam aequinoctialem Telluris , mo- do per lineam hanc vel illam tropicalem , modo per has vel illas intermedialcs emicet. Sic spirales circulos esse oportet, sole sensim exortus alios atque alios subeunte. Tertius ergo ille declinationis
50
- 394 —
motus contra centri motum reflectens, hoc tantum quaerit ut axis terrae et in ipso maximus parallelorum aequinoctialis in eandem fere mundi partem spectent: hoc autem non ad naturam rei et mo- menta pro quibus Tellus moveatur , sed ad astronomica phaenome- na, idque (quod ego capere possum) magna cum difficultate at- que Genii remurmuratione quadam; de qua, si videbitur, alias. Mihi vero longe magis naturae consentaneum videtur, ut Tellus, ultra motum diurnum, quo proprii aequinoctialis circulum describit , pro secundo annuo motu,, eodem ordine ab occasu ad ortum aequinoctia- lem terat nostri seculi lineam; ab utroque nempe designatorum polo- rum aequidistantem : cumque hoc axem orbis proprii omnino habere versus polum et polares parallelos immobilem. Sicut etjudicamus planetarum reliquorum singulos immobilem habendo axem ad sibi constitutos polares circulos, quos axis extremitatibus delineent; an- nuos* circa solem medium percurrere circuitus ; quod manifeste in luna comperiri potest, quae in tanta aspectuum varietate certam ad Tellurem perpetuo fixam videtur habere partem. Omnia vero mihi facile constare videntur, si solem concipiamus sic medium inter er- rantia sidera, ut et ipse circulum internum terat, cujus diameter ad nostrum aspectum finiatur ad duos tropicos, Cancri videlicet et Ca- pricorni; ad aspectum vero lunaris mundi, qui latius circa terram vagatur, duplici videbitur de causa , intrinseca videlicet et extrinse- ca, devectio illa solis major: de Venere et Mercurio infra dicetur, alios enim praetermitto. Hinc evenit ut et diameter solis varietur, et nunc tardius, nunc vero velocius moveri videatur ipse, cum tamen Tellus annuo circuitu aequaliter ad aspectum generalem fixarum stellarum annuum peragat circa mundi nempe polos cursum , sol ta- men interim in una zodiaci medietate plus immorari videtur quam in alia ; quod minime esset nisi aliqua ratione obliquato illo suo cir- culo interdum concursum interdumque occursum variante cum Tel- lure. Suffragatur huic sententiae quod et reliquas stellas fixas (soles nempe alios) similes conficere circuitus inveniuntur : quod physica novi ratione antequam idem audissem observatum mathematicis no- stri temporis.
— 395 —
Invcniquepostea a Mirandulano rolatnm, quod Loo Hcbracus insi- gnis mathcmaticus, quasi vetoribus parum fidens, excogitavit novum instrumentum cujus canones se vidissc testatur mathematica subti- litate praecellentes : quo medio cluas non erraticas bis codcm anno cum observasset, dicit priorem observationem ab altera duobus di- scrcpasse gradibus. Scd Peripateticus alioqui philosophus, hac luce ante oculos objecta, ad naturac scnsum minime oculatior est cffcctus, ad aeris quippo statum putat differentiam illam esse refercndam : sod hoc stupidi est capitis assercre,non enim ab aere distantiae ratio, sed magnitudinis tantum (quidquid ille possit) variatio potest inten- siore rariorequc medio causari, quae ad duorum graduum differen- tiam centrum unius fixae ab alterius fixae centro multum abest ut vel puncto discriminare possit. Ille vero qui distantiam metitur, non a peripheria tendit ad peripheriam, sed ad centrum unum atquc al- terum distantiae terminos sibi constituat oportet. Porro ad hoc pcr- cipiendum tantum, quocunque possumus facillime uti instrumento.
Aliud quod desiderassem a Copernico haud quidem mathematico sed philosopho, est, nc octavam illam sibi confinxisset sphaeram tan- quam unum omnium stellarum a centro aequidistantium concepta- culum. Egregio tamen fecisse compcritur, quantum certe mire ab homine plus mathematico quam physico; quia ex illaparte nullum re- cognoscit motum: sed omnem polorum et tropicorum et augium varie- tatem et quamcunque aliam quam illi reliqui appingunt, a motu (1) telluris (ni fallor, quia omnia ejusdem clogmata non vacavit perscru- tasse , ncc non piguit , quanclo tum suos tum aliorum astronomicos canones cum natura nihil habere commune optime sciam ) tanquam a proprio principio atque primo subjecto petendam judicavit.
Proinde nec in eam possum currere sentontiam qua Mercurium atque Venerem minores circulos aTelluris atque Lunae circulo com- prehensos , constituit efficere ; hoc enim nullo potest salvari pacto : ad eam quippe sufficientiam Venus et Mercurius per latituclinem a
(1) Qui nel testo c' e una virgola, che ho trasportata avanti.
— 396 —
sole abscedunt quanta sufficere posset ut inferiorem sub sole semi- circulum percurrentes non moclo in lunae magnitudinem et speciem atque colorem devenirent, sed alterum horum astrorum (nempe Ve- nus quae majoribus a sole medio recedit semidiametris ) ad eandem circiter cum tellure rationem vicinissima iret intra tellurem et Lu- nam ; intra tellurem item atque solem; quinimo prope in tellurem impingeret. Mercurius vero ad Lunae magnitudinem usque adauctus circa easdem cum luna ad conjunctionis circumstantes partes inter Tellurem appareret atque solem. Nobis vero sicut Timaeo et Pytha- goricis universis , ultra solem perpetuo evagari comperti sunt duo illi planetae. Ita quippe se habent Mercurius atque Venus in distan- tia atque propinquitafce ad solem ex altera regionis parte, sicut ex ista Tellus atque Luna. Sunt ergo milii quatuor haec astra tanquam in duobus orbibus computata, quemadmodumCopernicus ex Luna et tellure non sine laudabili ratione constituit, haud quidem respectu habito ad discontinuitatem et absolutionem, quam habent inter se, atque minores ad solem habitudines : sed ad continuitatem , nempe socialem illam concurrentiam quam annuo motu habent circa solem, Confusa ergo ista quodammodo, atque alia distinctissima ratione in uno, solis atria complectente, circulo, circa eundem polum, super ea« dem ejusdem aequinoctialis (quam ita nunc volo appellare) linea dia- metraliter oppositi sunt illi duo planetae istis duobus ; illinc scilicet Mercurius atque Venus, hinc vero Luna atque Tellus. Unde fit, (1) ut ita semper Mercurialibus et Venereis luna et tellus cum sole con- juncta videatur, sicut lunaribus et terrestribus Venus atque Mercu- rius. Quomodo vero eodem modo vel vario , simili vel diverso se habeant magis particularibus et propriis motibus circa istius magni circuli quem terunt circulo illi medio solari concentricum; aliis qui- bus est majus ocium, atque de iis cura major,definiendum relinquo. Sunt ergo orbes duo A et B, quorum A quidem est Telluris etLu- nae; B vero Mercurii et Veneris qui annuum gyrum aequali passu
(1) II testo ha : sit.
— 397 -
conficiunt circa centrum E, ubi intelligo et corpus solare et circu- lum ejus circulo AB concentricum. Proinde sicut circa A Tellurem circuit luna motu nunc ad conjunctionem cum sole illi obvia in 0, nunc ad oppositionem in M, nunc in dichotomia L, nunc in dichoto- mia N, unde accidat Lunam a sole nunc magis fieri Tellure remo- tam; nunc vero magis Telluri (1) propinquam , ita et inter Mercu- rium et Venerem convenit, ut Venus circa Mercurium elongationes et
appropiationes augeat a sole et ad solem, et per diffcrentias locorum et irradiationum quas describunt rectae hinc AB, AI, AG, inde vero BA, BL, BN ; Tellus et Mercurius vicissim a corpore solis minore videant elongatione feriare? hinc vero K Venere inde vero M Luna magis a sole recedentibus, quod in hoc schemate, ut compendiosiore, ita et confusiore ratione designamus quandoquidem neque facile est
(1) lltesto ha: tellure.
— 398 —
nobis circulorum multiplicatione vel (ut revera naturae consenta- neum) spiralium , felicem compositionem ut possimus adducere , praesertim cum vix in rebus ad ut physicum hoc institutum aperien- dum rnultum nobisadsit ocii: ideo solertioribus Astronomis rei tantae ita monstrasse locum sufficiat, ut ipsi per se ipsos, melius quam ego indicare possim, reiiqua persequantur, ubi circa A phaenomena tellu- ris et lunae, circa B Veneris et Mercurii, circa E solis inquirenda (1) sibi constituitur , et hactenus mihi satis. Si quid aliud interim phy- sice magis definiendum superest in sequentibus ubi de motu telluris disseremus fortasse commeminisse juvabit.
(1) II testo ha: phaenomenas. . . . inquirendas.
INDICE
Lettera al Comm. Francesco de Sanctis .... pag. ix
1. Oratio valedictoria » 1
2. Oratio consolatoria » 27
3. Acrotismus Camoeracensis » 53
4. De Immenso et Innumerabilibus » 191
Liber I »201
Liber II »251
Liber III »313
A
|
5 *dT |
||
|
UNIVERSITY OF CALIFORNIA LIBRARY |
||
|
Los Angeles This book is DUE on the last date stamped below. |
||
|
W DECl 2 U |
?F |
. |
|
CD LO-URL |
||
|
^fCAU ftflC|MJV |
mW |
|
|
. iJf* MAY 31 4« |
||
|
r?(- ACNOV 01201 |
e |
1 |
|
47584 |
||
^UIBi
Aj
Di 1
yo\wm
,M-m\ms/A ^ios-aw
0%,
^i
^EUNIVEI
3 1158 01231 0867
.J;U)bANli:
^<3 £>
^UIBR ^OdllVDJO^
ARY/L
^OFCALIFORi
^OFCAi
\WW
OV^ ^/^AINn-JWV*
vvlOSANGI
1
^