<fJ13DNVS0^
,\WEUNIVER%
3\ _» &
o <Tii]ONVSO^N
^mmm^
^•lOSANGEl£j>
O
3
^«oj nvD- jo^ ^oj nv3- jo^
^OKALIFOfyv ^OFCALIFO/?^
^TJlttNVSOl^
^AHvyaiH^ ^vyaiH^
awe univer%.
<&1J3NV-S0V^
vVlOSA|
i
^UIBRARYQ/-
^UIBRARYQa
^JOJITCHO^
^OF-CALIFOfcfc
^AUvaaiH^
%)JITV>J0^
^OFCAIIFO/?^
y0AHvaan#
,\WEUNIVERS/a
<fJ13DNVS01*X
,\WEUNIVER% <
^dOSANGElfj>
3> :_
*/S«3AINn-3«^
^lOSANGELfr^
o
^IJDNVSOV^ %HAINn-3»?
^UIBRARY^
^/OJIJVDJO^
^0FCALIF0%,
^AavaaiH^7
.^OFCAI
c_
?t
^WEUNIVERS//,
^:lOSANGELfj>
o ^TJIJDNVSO^
^AINOJW^
I
<f?13'JNVS0^N
%a3AINfl-3Wv
^UIBRAJWfl^
^UIBRARY^
•\WE UNIVER% ^IOS ANGELfr.> ^OFCALI FO/?^
^ATOaiH^
^OFCAUW^
" I r—
^AavaaiH^
,\WEUNIVER%
^»0J IIVD- JO^ %0J IIVD- JO^ <fJ!3DNV SM^
,\WEDNIVER%.
I
■^JUONV-SQV^
I
^UIBRARYQr
^fojmo-jo2^
^OF-CALIFOfljk,
^UIBRARYQ^
^AHvaain^
^ ,_^l l, £»
^AHvyaiH^-
\WE UNIVERS/a
^_0J ITVD- JO^ ^PJIJQNVSOI^
,\WEUNIVERS/a
<
<fJl3DNVS0#
^lOSANGELfr^
i -
^/hhainmkv*
^UIBRARYOc
%a3AiNn-3ftVN
%j nvj- jo^"
^IOS ANGELfj^. ^OFCALI FO/?^
y0Aav_an#
^
?_
v\WEUNIVERVa. ^vlOSANGELfj> *nMLIBRARY_K ^UIBRARY^ «aWEUNIVERVa. ^lOSl
%)JI1V3J0^ ^/OJIIVDJO^ <fil3DNVS0V*v VflHAINn^ ^OJIIVDJO^
^OKALIFQft^ ^OFCALIFOfy^
^Aavaain^ y0Aavaan#
<^WEUNIVER% %133NV-S01^
**L0S-ANGEL&> o
*- I
*<7sa3AiNn-3\^
^OFCALIFOfi^
ge l\ /_>■% ^ C
'^okmm^
AWEUNIVER%
.vlOSANGElfjv.
^UIBRARY^
^UIBRARY^
^TOSOV^ ^WHAHMtf^ ^KWnVD-JO^ ^/OJITVDJO^
\WfUNIVER%
o
^IJDNVSOI^
vVlOSANGELfjv.
o
^3AINn-3WV
.^OF-CALIFORfe
^AavaaiB^
^OF-CALIFORfe
^
^AavaaiB^
AWEUNIVERS/a >-
cc:
<
- I
^HDNV-SOV^
,^WEUNIVER% "^TJUDNVSOl^
^UIBRARYQr
^tllBRARYO^
^/OJIIVDJO^ ^OJIIVJJO^
AWEUNIVER%
^HDNV-SOV^
^lOSANGElfj>
*%!3AINn-3WV
^UIBRARYQ^
%)JllVD-J0^
^0fCALIF0% ^OKALIFOfcfc, <AWEUNIVER% ^lOS-ANGELftu
y0Aavaaii#- ^Aavaam^
<Til3DNVS0^N
%a3AiNn-3tf^
^OKALIFOftfc
^Aavaaitt^
<\WEUNIVER%
'1
^ijdnV-SOI^
^lOSANGElfj> ^UIBRARY^ ^LIBRARY^
"^Sa3AINn-3tf^
<\WEUNIVER% >-
^OJITCHO^ ^SOJIIVD-JO^ ^QlJDNV-SQV^
^WEUNIVER% ^lOSANGELfr-
<TJ133NV-SOV^
co
*- I
^3AINn-3\\v
^OFCALIF0%
^jOF-CAUF(%
^Awaain^
^Aavaain^
aweuniver^/a
<Til30NVS01^
^WEUNIVER^
rJr
^lOSANGEL£j>
«Al-LIBRARY4<\. ^UIBRARY<>
lunriluiT! iod\ ijit
«AUIBRARY0/\ £? * tr" &
IORDANI BRVNI NOLANI
OPERA LATINE CONSCRIPTA
PVBLICIS SVMPTIBVS EDITA.
Vol. II Pars III.
1. De lampade venatoria.
2. De imaginum compositione.
3. Artificium perorandi.
CVRANTIBVS
F. TOOCO ET H. YITELLL
FLORENTIAE TYPIS SVCCESSORVM LE MONNIER
MDCCGLXXXIX.
■ST£?>
<a."b
Dei tre seritti del Bruno, contenuti in questa terza parte del secondo volume, il De imaginum compositione non ebbe alcuna ristampa dopo 1' edizione originale del 1591 , e tra le opere mnemoniche e una delle piu oscure e piu dif- ficilmente emendabili. Grli e percio che abbiamo lasciata intatta perfi.no 1' interpunzione , tutte le volte che o non ci e parso di avere inteso con piena sicurezza, o non vede- vamo modo di correggere (sia pure con molta probabilita) una frase, senza essere poi obbligati a correggerne molte altre in modo affatto improbabile. Valgano come esempio le pagine 287 sqq., dove se avessimo voluto trasformare 1'interpunzione e la composizione tipografica dell' edizione originale, per tenere informato il lettore dei mutamenti da noi fatti sarebbe stato necessario stampare addirittura una seconda volta lo stesso testo !
La Lampas venatoria inYece, oltreche nella ristampa del Grfrorer (=G), occorre riprodotta in tre edizioni di opere del Lullo, tutte e tre uscite dalla ofncina Zetzneriana di Strasburgo, negli anni 1598 (== A\ 1609 (== A*), 1651 (== ^L3). Nell' apparato della edizione nostra non abbiamo tenuto conto che di A, ne possiamo dire sia stato di notevole utilita 1'averla adoperata. Adoperare anche le altre due
715510
IV
avrebbe portato inutile fatica a noi,1 e tedio inutile a tutti quei lettori che non avessero molta curiosita di sapere, in quanti luoghi le discrepanze di G dalla edizione principe (= P) e da A derivino da mutazioni o correzioni proprie del Gfrorer, e in quanti altri abbiano riscontro con le va- rianti di A^ o di A* o di A1 n- A3 (= B). Ma noi vogliamo ben meritare anche dei lettori piu curiosi, e in grazia loro aggiungiamo qui la lista dei luoghi, in cui lezioni di G coin- cidono con quelle delle edizioni da noi trascurate nelle no- stre note ;
p. 7, 12 pretium A3 \\ 9, 6 nunquam A3 \\ 11 nunquam B || 12 un- quam A3 \\ 14, 13 taedium B \\ 11 , 16 pretiosissimum A3 \\ 20, 14 au- tem se (senza interpunzione) A3 || 27, 18 Metaphysicum A3 || 29,2 (En- thimematicam A2:) Enthymematicam A3 \\ 30, 3 unquam B \\ 20 quia B\\31, 1 ipsae A3 \\32,3 Philosophorum B \\ 9 adsciscant B \\ 15 cae- terorumque B |j 26 negotii A3 [| 33, 9 homonymiae B || 34, 5 lux, tenebrae B \\ 8 (A aut PA:) Aut B || 35, 6 sqq. categoriae ete. B \\44, 22 (VII PAA2:) IV A3 || 52, 6 metaphoricum B \\ 53, 15 (iusticiam A2:) justitiam A3 \\ 57, 19 repraesentant B \\ 59, 22 e 23 quiddifcative ^.3|| 66, 6 justitia A3 || 69, 10 difFerentium A3 || 72, 13 risibile B || 19 in- certum B j| 77, 21 sqq. numeri corretti A3 |j 78, 29 inanimatum B || 79, 15 (tam quam ^2:) tanquam A3 || 80, 17 metaphoricae B \\ 82, 24 discursu A3.
Sono, come vedesi, per la massima parte quisquilie ortografiche , insufficienti persino a dimostrare rigorosa- mente quale delle tre edizioni Lulliane il Gfrorer abbia presa a base della sua ristampa. Probabile e ad ogni modo che egli abbia usata la terza (A3), con la quale piu. spesso si accorda ; ne le poche discrepanze che abbiamo notate (per esempiop. 40,12 r Quartodecimo " PAAG: c Decimoquarto ' A!\ 83,27 'accommodatius, PB: raccomodatius' AG etc),
j Naturalmente neppure queste due edizioni evitano nuovi errori; citiaino come esempio p. 30, 25 sextuplex A3; 55, 4 (err. PA:) errore A2A3 ; 63, 19 prolatam A*; 70, 3 Themestius A2; 72, 28 sqq. ut quid Ignis proprium A3 etc. Altrove sono corretti solo a mezzo gli errori di PA: per es. 28, 9 e 82, 1 Enthimemata e Methaphysicisque A2A3.
sembrano tali da obbligare ad ima ipotesi diversa.1 Certo e peraltro che egli non segue l'edizione originale ;2 e i luoghi nei quali, in contrasto con AB, con essa si accorda, o sono emendati per congettura, o e da ammettere che esclusiva- mente per essi e per il frontispizio 1'edizione originale fu consultata. Questi luoghi del resto non sono molti :
p. 38, 5 illis PG: aliis AB \\ 39, 3 spissisque PG: spicisque AB || 41, 4 quia PG; qua AB || 60, 5 quia PG: om. AB \\ 73, 28 inter {dopo quam) PG: om. AB \\ 77, 21 non PG: om. AB.
E cosi non fara neppure meraviglia, che in luoghi di facile emendazione anche A* torni a P, in contrasto con AA%: per esempio p. 59, 13 'creative' AA^: f crearive' PA*G ; p. 20, 18 ccontinentur, et' AA~G: r coiitinentur et' PAS etc.
Molto scorretto nell'edizione originale, e spesso poco metodicamente corretto nella edizione del Gfrorer, e YAr- tificium perorandi. Le ultime pagine specialmente sono piene di errori di ogni genere, dipendenti in massima parte da falsa interpretazione della intricata e minuta scrittura del Bruno; probabilmente per inesperienza dell'Alstedio stesso, giacche incliniamo a credere fosse capitato nelle sue mani l'autografo Bruniano. Alcune mende abbiamo tolte via noi, altre aveva felicemente corrette il Gfrorer, moltissime al- tre potra correggere chi credera di fare opera utile a mettervisi di proposito. Noi intanto abbiamo seguito il no- stro solito sistema, e nel testo non abbiamo introdotte se non le emendazioni addirittura evidenti ; nel resto ci siamo
1 Un luogo per cui non troviamo spiegazione soddisfacente, e a p. 52, 1 (non 2). Ivi hanno 'mistura' PAG, e ^mixtura' B. Ora G cor- regge di suo altre volte cmistus' in 'mixtus' e sim.; e pero non s' in- tende come egli non segua qui l' edizione che secondo la nostra ipotesi aveva dinanzi. Ad ogni modo 1' esame delle altre opere del Bruno, che furono ristampate nelle stesse edizioni Lulliane e saranno contenute nella parte seconda del volume secondo della edizione nostra, dara, speriamo, il mezzo di vederci piu chiaro.
2 Of. a p. 7, 3. 15, 12. 40, 13. 41, 3. 48, 1. 52, 27. 59, 7. 81,5. 83, 4. 84, 22.
VI
attenuti scrupolosamente all' edizione originale, di cui un esemplare completo ci fu con la solita liberalita trasmesso dalla biblioteca di Monaco (cf. a p. 382, 20). Solo ab- biamo omesse le postille di nessuna importanza, che da p. 336, 18 in poi vi occorrono molto frequenti; e bastera darne qui alcuni esempii:
p. 336, 18 Dispositio praefationis. j| 20 Rhetoricae studium com- mendatur 1. A disciplina. || 337, 3 2. A decore. || 7 3. Ab indignitate. || 11 4. Ab exemplo praesidis etc. etc. || 338, 23 Conclusio praefationis ad Alexandrum etc. etc.
Finalmente e da avvertire che la numerazione delle pagine nelle edizioni originali della Lampas venatoria e del De imaginum compositione e talvolta errata: nella Lampas abbiamo conservati i numeri errati e aggiunti degli apici ad indicare le ripetizioni, nel De imaginum compositione in- vece li abbiamo corretti senza annotarlo volta per volta.
Firenze, Dicembre 1889.
DE PROGRESSV ET LAMPADE VENATORIA
LOGICORVM.
Bruni Opp. lat. II , 3.
Nelle nostre noteP = edizione principe del 1587; A =Raymundi Lullii Opera ea quae ad adinventam ab ipso artem universalem etc. pertinent etc. Argentinae, Sumptibus Lazari Zetzneri, MDXCVIII, dove V operetta del Bruno occupa le pagine 754-806; G = edizione Gfrorer. II frontispizio manca in A ; G riproduce come noi quellq di P, ma scrive promte e quocunque. Di regola non notiamo gli errori di stampa proprii di A.
IORDANVS BRVNVS NOLANVS.
DE
PROGRESSV
ET
LAMPADE VENATOPIA
LOGICORVM.
AD PROMPTE ATQVE COPIOSE
DE QVOCVMQVE PROPOSITO PROBLEMATE
DISPVTANDVM.
Anno 1587.
a3rP
EXCELLENTISSIMO ET ADM. REV. D. D. ^O^ Gr
GEORGIO MYLIO AVGVSTANO
WITEBERGENSIS ACADEMIAE CANCELLARIO
IORDANVS B. NOLANVS S. P. D.
Circa propositum venationis campum, excellentissime Domine, innumeros perperam laborantes circumspicio , dum ex iis quidam post tumidorum grammatistarum (qui sub titulis artis inventivae, iudicativae et aliarum, si diis pla-
10 cet, omnium infinitas non cessant stercorare paginas) futi- les praeceptiones avii eos consulunt agricolas, qui ad alios cum bubulcis agros excolendos essent aptiores. Alii nescio qua literatoria methodo monstruosas exaucupantes aves, dum fragilibus exsuccae arboris ramis innituntur, illis (ut
15 est apprime necessarium) deficientibus et abreptis, in saxo- sum campum methodice recidentes, earum quas captabant avium (inanium videlicet cogitationum , quae in nido igno- rantiae pravae dispositionis pullis incubant) miserabilis esca fiunt. Nonnulli servili et adulatorio quodam obsequio
20 eos sibi duces iactitant, qui venatorio cornu non tam bene
in ludis puerorum, quam in aperto et philosopho ) rum augu- a, 2V J3
1 admodum reverendo e 4 Jord. Brunus Nol. G
b IORDANI BRVNl DE PROGRESSV ETC.
stiore campo malc tonantes, canes implicant, feras disper- dunt et avidiores confundunt fraudantque venatores. Nec desunt fortunatiores , qui non tanta ingenii tenuitate labo- rant, ut ignorent praeter iudicii et inventionis titulum 5 nihil prorsus inventionis nihilque iudicii artes huiusce ge- neris continere. Porro cum propter authoris asperitatem et illis impervios expositorum sensus neque frugaliter per Aristotelicas semitas iter arripere possint, proprii ingenii viribus innixi cum Oedipo | tragico dicere videntur: huc *?06
10 omni duce spoliatus ibo. Melius inveniam viam, quam quaero, solus. Horum desertam et infelicem com- miseratus conditionem , operae precium me facturum duxi, si in huius artis ordine, expolitione, cultura, complemento et elucidatione laborarem, quatenus iis, quos caelum ad
15 horum fructuum participationem destinavit, pro virili suf- fragator adesse possim. Ubi quid quantumque praestite- rim, tuum aliorumque (quibus hoc intelligere dabitur) esto iudicium. Haec tibi dicare tuoque malui examini, iu- dicio atque patrocinio offerre, submittere atque commen-
20 dare, utpote qui, propriis videns oculis, caecis lippisve aliis iudicanda committere non cogaris, iis inquam qui cum ignorent, vel simulato contemptu fervidius carpant, vel ut aliquanto plus sapere videantur, tantillo labra comprimen- tes et nasum propemodum intorquentes eadem frigidiuscule
25 commendent. Vale, et Musas, quae non vulgaribus te de- corarunt insigniis, amicas excipe.
6 autoris G 11 dopo quaero omette la virgola G 12 opere P pretium G 14 caelum P: coelumAG 19 comendare P e 25 comen- dont PA 22 dopo ignorent toglie la virgola G 26 insignijs PA : in- signibus emenda G
IORD. B. NOLANVS. %%? PG
DE PROGRESSV LOGICAE VENATIONIS.
Haud quidem satis esse arbitramur fugacem per syl- vosum dumosumque campum apprehendisse feram, si ve- 5 natorem lateat quomodo hanc ipsam tractare et ad usum convertere debeat. Quid etenim mihi prodesse potest, si construendae domus partes et organa habuerim apparata, quae mox in aedificii structuram componere nesciam et or- dinare? Circa omne quaesitum, cuius apertam intendimus 10 habere cognitionem, minime sufficit inter utramque extre- mitatem collocanda adeptos esse media; verum et operae precium est scire , quibus ipsa (pro diversis occasionibus) serierum rationibus ordinibusque adnecti debeant atque collocari.
15 II. Membrvm.
Illud igitur primo in memoriam revocandum, quod omne problema aut est affirmativum universale, aut uni-
3 prepongono V intitolazione rMembrumP AG. Nelle intitolazioni se- guenti ha costantemente sino alla fine delV opera II. Membrum, III. Mem- brum etc. P; costantemente Membrum II., Membrum III. etc. AG 11 ope- re P 12 praecium (sic) PA : pretium G
8 IORDANI BRVNI
versale negativum, aut affirmati | vum particulare, aut par- a 3V ticulare negativum. Primum in primi primae figurae modi forma perquirimus, secunclum in primae atque secundae, in primae atque tertiae tertium, quartum in omnibus.
5 III. Membrvm.
Ut igitur omne quaesitum seu problema duabus verbo substantivo copulatis partibus consistit, quarum prima est cle qua aliquid affirmatur vel negatur, altera quae de ali- quo affirmatur aut ab aliquo negatur ; ita omnem syllogisti-
10 cam et enthymematicam argumenta | tionem tribus constare *?08 terminis est necesse: maiori extremitate A, minori extre- mitate C et medio B. Ante omnem igitur syllogisticum discursum atque disputationem de hoc ipso quod in con- troversiam clucitur, maior minorque extremitas praehaben-
15 tur, et ipsum quod quaerendum remanet est medium, de quo mox etiam considerare clebeas quomodo collocandum sit et ordinandum. Nunc igitur primum de hac, deinde de reliqua artificiosa meditatione complenda speculabimur. Primo inquam de formae, secundo cle materiae disseremus
20 inventione.
IV. Membrvm. a4r
Greneralem syllogizandi formam in tribus tantummodo
figuris investigare licet; iuxta eas etenim propositiones at-
que problematis cuiuscunque terminos in aliquo medio
25 communicare contingit. Si quippe demonstrandum est A
10 enthyrnematicam AG: entyraematicam P 11 extraemitate tutte e due le volte, 14 extraemitas e similmente altrove P 14. 15 prae- habentur PA : praehabetur Cr 20 innuentione P
DE PROGRESSV LOGICAE VENATIONIS. V
affirmari de C, vel A negari a C, frustra ad eosdem termi- nos accipiendos convertemur; qui enim fieripotest, ut idem per idem ipsum demonstretur ? Temere quoque assumemus aliquid, quo C manifestetur vel ipsi inesse D vel alio cui- 5 cunque praeter haec duo , nempe subiectum praedicatumque quaesiti; numquam enim A de C praedicabitur, quia B de D vel alio quocunque. Perperam tandem omni alia (quam possis imaginari) ratione laborabis , qua participans cum uno tantum extremorum capiatur, etiamsi in infinitum fiat
10 abitio ; ut si A communicet cum B , B cum D , D cum E et ultra, numquam eo devenies, ut A de C concludas aifirma- tive vel negative praedicari. Nullum igitur umquam neces- sarium est fore syllogismum, nisi medium tale sumptum fuerit, quale ad utrumque extremorum attributione quadam
15 referatur.
V. Membrvm. a4vJP
Modus autem communicantiae huius vel sumitur ex habitudine extremorum ad medium, vel ex habitudine me- dii ad extrema. Siquidem ex prima aut talia sunt, | ut ho- *709 G
20 rum alterum. sit quod de medio, alterum vero de quo me- dium, et haec est figurae primae; aut ambo sunt de quibus medium, et est secundae; aut ambo sunt quae de medio , et ipsa est tertiae figurae dispositio. Si vero ex habitudine altera, vel (ad primam figuram) medium est de quo pri-
25 mum et quod de secundo, vel (ad secundam) quod de utro- que, vel (ad tertiam) de quo utrumque.
1 vel A AG: uel a P 1 alio PA : alii emenda G 6 e 11 nun- quam G 12 unquam G
Bruni Ofp. lat. II, 3. 2
10
IORDANI BRVNI
Nota primae figurae, in qua maior propositio BA, minor CB, conclusio directa CA, indirecta AC.
Nota secundae figurae, in qua maior propositio AB, a 5r JF minor CB, conclusio directa CA, AC indirecta.
5 Nota tertiae figurae, in qua maior BA, minor BC. conclusio CA directe et AC indirecte concludendo.
VI. Membrvm.
Universalem igitur affirmativam concludere volens,
quaere B medium, quod continetur totum ab A, id est de
10 quo A universaliter praedicatur, et continet totum C, id
est quod universaliter praedicatur de C, et argumentabere
iuxta primum primae flgurae modum. Si universalem nega-
a5vf •7XOC
DE PROGRESSV LOGICAE VENATIOXIS. 11
tivam conclndere intendis, quaerito medium B, de quo snb- iectmn universaliter dicitur, et quod negatur universali- ter a praedicato, et habebis iuxta primam figuram quod concludas ; vel medium B , quod affirmatur universaliter de 5 A et negatur universaliter a C, aut negatur universaliter ab A et affirmatur universaliter de C, et argumentabere iuxta secundum atque primum secundae figurae modum. Si particularem affirmativam concludere animo sedet, po- teris in prima figura vel meclio B, qubd continetur totum
10 ab A et continet totum C (quia ubi concludimus univer- sale, possumus etiam suum particulare concludere); vel medio B , quod continetur totum ab A et continet in parte ipsum C. Poteris etiam in tertia figura vel medio quod continetur ab utraque extremitate totum, vel secun-
15 dum partem ab una, secundum totum ab altera, quod acci- dit (ut est ibi manifestum) dupliciter. Si negativam particu- larem vis inferre, poteris primo modis quibus universalis negativa concludi | tur , ut est per proxime dicta satis mani- a 6r JP festum; secundo in prima figura vel medio quod totum
20 excluditur ab A et quod affirmatur in parte de C , vel medio quod totum continetur ab A subiecto , seu de quo A univer- saliter dicitur, et niliil continet de C, id est universaliter negatur a praedicato problematis, et ita concluditur indi- recte; tertio in secunda figura, si medium B ab A extremo
25 negetur universaliter et de C particulariter affirmetur, vel de A affirmetur universaliter et de C particulariter nege- tur; quarto in tertia figura, ubi de medio B A ipsum uni- versaliter negetur et C universaliter affirmetur, vel | de ipso Til Gr particulariter negetur A et C affirmetar universaliter , vel de
30 ipso negetur universaliter A et C particulariter affirmetur.
1 querito P 8 sedet. Poteris e 17 inferre. Poteris PA 23 praed- dicato P
12
IORDANI BRVNI
Ex iis difficillime omnium problema universale affir- mativum astruitur facillimeque evertitur; universale enim tollitur sive nulli insit, sive alicui non insit, hoc autem quod est alicui non inesse probatur in omnibus, nulli au- 5 tem inesse in duabus manifestatur. Huic difficultate con- structionis proximum est universale negativum, quod ex hoc quod vel omni vel alicui insit destruitur. Particula- ria vero altero tantum refutantur modo, hoc quidem quod omni, illud autem quod nulli. Quia vero in pluribus iiguris 10 inveniuntur atque modis, longe facilius quam universalia confirmantur.
Figura complicationis trium figurarum.
VII. Membrvm.
Ab alio rursus principio atque capite velut exordien- 15 tibus, positis duobus problematis terminis, respiciatur
2 adstruitur G 10 universalita P
DE PROGRESSV LOGICAE VENATIONIS.
13
primo ad praedicatum A; secundo ad ea quae dicuntur de A seu continent A, quae ab Aristotele consequentia nun- cupantur, et significantur per B; tertio | adhaec de quibus *?iS Gr dicitur A seu quae con|tinentur ab A, et ab Aristotele vo- a "71, F> 5 cantur antecedentia, et signiflcantur per C; quarto ad ipsa quae sunt contraria ipsi A seu remota et aliena, de quibus nec A dicitur et quae nec de A dicuntur, quaeque nec A continet et a quibus nec A posset contineri, et ab Aristo- tele vocantur contraria, suntque significata per D. Simili 10 ordine respiciatur ad E subiectum quaesiti seu problema- tis, ad ea quae de subiecto dicuntur significata per F, ad ea de quibus subiectum dicitur signiflcata per G, ad op- posita alienaque a subiecto significata per H.
Figura proxime dictae dispositionis.
15 Ibi ad definiendum an omnis voluptas sit bonum, an a7vP
nulla voluptas sit bonum, an aliqua voluptas sit bonum, an
8 posset PA : possit G
14 IORDANI BRVNI
aliqua voluptas 11011 sit bonum, bonum est praedicatum problematis, voluptas est subiectum.
A ergo significat bonvm.
B utile, prosequendum, appetibile, favens , conservans. 5 C f oelicitatem , sanitatem, integrum, pulcliritudinem ,
virtutem.
D fugiendum,nocens, alienum, destruens, corrumpens.
E significat volvptatem. ^IS <
F placitum, naturaliter appetibile, facile, securum, 10 quietum.
G gratam conversationem , divitias, honorem, bonum coniugium, vindictam ex hostibus.
H laborem, dolorem, paupertatem, dedecus, taedium.
Volentibus igitur universaliter concludere A de E re-
15 spiciendum est ad antecedentia praedicati et ad consequen-
tia subiecti; nam si aliquod horum sit idem cum altero,
habebis iuxta primum primae figurae modum quod inten-
dis. Qui cupifc particulare afnrmativum , respiciat an idem
sint quaedam ex antecedentibus utriusque (ita enim con-
20 cludet in primo, tertio et quarto figurae tertiae), vel respi- a 8]
ciat ad contraria praedicati et antecedentia subiecti si
concordent; poterit enim concludere in primo atque tertio
primae figurae mediante conversione conclusionis. Item in
tertia. Qui universalem negativam quaerit, videat an sit
25 concordantia inter consequentia subiecti et repugnantia
praedicati (concludetur enim in secundo primae et primo
secundae figurae); vel an concordent repugnantia subiecti
et consequentia praedicati, ut concludat in secunda figura.
7 nocens alienuni P 13 tedium PA
DE PROGRESSV LOGICAE VENATIONIS. 15
Volenti autem particularem negativam concludere respi- ciendum est ad antecedentia subiecti et repugnantia prae- dicati; ita enim (praeterquam in quarto secundae modo) poterit in omnibus concludere figuris.
5 VIII. Membrvm.
In quibus omnibus (pro modis aliis particularibus, qui praetermissi viderentur) conversionum canones mente ha- beantur. Ubi enim E omne est A, et aliquod E est A et aliquod A est E; ubi E nullum est A, ibi nullum A est 10 E, aliquod E non est A,aliquod A non est E; ubi E quod- dam est A, ibi quoddam A est E; ubi E quoddam non est A, ibi A quoddam non est E.
5 VIII G: VII PA 9 nullum est A, ibi AG: ullum osfc Alibi P 12 sottoscrivono FINIS AG
16 IORDANI BRVNI
IORDANVS BRVNVS NOLANVS.
DE LAMPADE VENATORIA LOGICORVM.
±JP
SCALA.
I. Membrvm.
5 Prope divinam possessionem adeptio, laboriosam adep-
tionem inventio , industriam inventionem perquisitio , soler- tem perquisitionem lux, vividum lucis ignem machinantis intentionis apparatus, ipsam pervigil appulsus volunta- tis, hanc finis bonique adipiscibilis apprehensio praecedat 10 oportet.
II. Membrvm.
Possibile capessibileque bonum, quod proposuit in ar- tis huius fronte Peripateticus princeps, est ut inventam adeptamque possideamus, quam quis non perperam inten- 15 derit perquisieritque viam, ut|pote qua de quocunque pro- SP blemate ex universalibus argumentando proponamus, pro- ponendo argumentemur , determinando respondeamus et respondendo determinemus.
3 SCHALA P
DE LAMPADE VENATORIA. 17
III. Membrvm.
At quis non adeo vehementer et altius, secl quasi sul> missius atque sobrius in eum finem iudicat incumbendum , quominus tria haec, non vanam scilicet exercitationem, 5 minus otiosa colloquia, philosophicamque minime omnium praetermittendam contemplationem tandem videamur as- sequuti; dum primo methodum subministrat, qua de quo- cunque proposito argumentari, secundo examen suggerit, quo multorum adnumeratis opinionibus non e peregrinis,
10 sed ex domestica singularum doctrinarum specie non bene disserentibus obiicere, tertio trutinam adcommodat, qua ad utramque | contradictionis partem dubitare potentes, in sin- 7*15 G gulis tanto facilius quid verum quidve falsum censendum sit decernere et defiuire possimus? Sicut enim, postquam
15 velut arte depurativa ex quadam aliorum mineralium com- mixtione segregatum est aurum, ipsum metallorum precio- sissimum faber aurarius expurgatum, exquisitum atque probatum accipiens extendit, dilatat et ad certas fuso configuratioiies utitur, et ornat officinam; ita post pro-
20 blema sub discussionem altercatio | nemque positum subinde 3 J3 evenit, ut citra incertitudinis ullius inquinamentum ex positis atque concessis, probatis et evidentibus, apodicti- cae conclusionis habitu humanae rationis apotheca decore- tur. Sic primo dirigimur in viam, secundo ad congres-
25 sum roboramur, tertio oculos quasi caligantes abstergimus ; dum haec primo semitarum notitia pervium atque facilem scopi illius ad quem collineamus reddit attactum, secundo
3 sobrius PA : sobrie G 14 possimus ? PA : possimus. G
16 ipsum PA: ipse G pretiosissimum G 23 hnmanae P apo- theca G : apotecha PA
Bkuni Oj>p. lat. II, 3. 3
18 IORDANI BRVNI
velut in equestri ad circum exercitio ad serios bellicos con- gressus laudabilius persequendos disponit, tertio velut e laborioso conflictantium tenebrarum atque lucis agone fru- galiter evadentes efficit ut eorum tranquillam possessio- 5 nem habeamus, quae pro moralibus virtutibus stabiliendis et speculativis illustrandis disciplinis apprime necessaria esse censentur.
IV. Membrvm.
Ignis heterogenea disgregans, utpote veritatis au-
10 rum a falsitatis, credulitatis et opinionis lithargyrio, stamno et argento secernens, calida lux illa est, quae in plerisque torpens languidior apparet et aberrans, in aliis autem vel naturae celeri quadam dexteritate clarior est atque promptior, in quibusdam vero artis expolitione ita vege-
15 tem et illustrem licet intueri, ut in venatore ad omnium
latibulorum aptam perscrutationem et fugacis | per ampla 4 JP venabula problematis inventionem accendat, nec minus ad intuendos evisceratae ferae artus iudicium exacuat. Neque enim sine | canonicae huiusce rationis cognitione tanti esse 7*16 C
'20 potest scintillae a natura nobis insitae tenuior illa vis.
Hac luce pertinacis eius caecitatis vaga phantasmata discutientes, primum quidem incipiendo perquirimus, se- cundo citra inanis illius stuporis modum solidiore in- vestigatione proficientes invenimus, tertio ab omnibus vel
25 infantis ignorantiae negativae obscuritate, vel perversae dispositionis caecutire facientibus phaleris repurgati, illum
9 eterogenea P 10 lithargyrio] litargirio P A : litargyrio O
12 languidiorque male G 14. 15 vegetam emenda G 18 arctus PAG 20 cecutire P
DE LAMPADE VEXATORIA. 19
perfectionis habitum assequimur, quo tandem (vires sugge- rente numine) .pro praesentis status atque vitae capacitate ad divinae possessionis partem transferamur.
CAMPVS.
5 I. Membrvm.
Campus esfc imiversale spacium , recessus et atria multa complectens , in quibus venari et invenire tentandum. Huius primae, mediae ultimaeque partes ea suis ordinibus loca referunt, quae ita sunt argumentationum , ut literae scrip-
10 turae ipsius bases et elementa perhibentur. In hisce pla I ne 5 JP inducendarum notificandarumque particularium conclusio- num sita est potentia. Praeesse quippe praehaberique de- bent in anima praeordinatae praemissae quaedam univer- sales , sub quibus uniuscuiusque artis propriae velut in actui
15 propinqua facultate intelligantur quadam contineri. Haec eadem illa sunt, quibus demonstrator ad alteram quae tan- tum vera concludat , topicus autem indefinite ad utramque contradictionis partem utitur inferendam. Hoc pacto eun- dem gladium hic quidem tantum ad defendendum tuen-
20 dumque verum, ille vero ad quidlibet pro occasione et ar- bitrio prosequendum destinat et adaptat.
II. Membrvm.
Hic eorum valere percupio talparum sententiam, qui artis huius finem atque momentum adeo alte consurgens,
G spatium G 10 clementae P 11 notficandaruuique P
20 IORDANI BRVNI
tam longe protensum latissimeque patens non | apprehen- ^i1? C dentes, in ipsa fundamenta duntaxat opinionum, non etiam scientiae et intelligentiae iudicant contineri, non obstante quod generis, proprii, definitionis , accidentis aliorumque 5 dicibilium atque conceptibilium potissimae notiones, con- ditiones reserantur, ordinantur, explicantur, ut ex ipsis argumentorum principia omne liceat ad propositum desu- mere. Porro facillime huiusce caliginis velum ab oculis avertent, si in eam considerationem animum adverterint,
10 quod non eodem usu|veniant pacto, quae eadem diverso- 6P rum, immo et contrariorum et adversantium possunt esse principia. Si alias atque alias sub hisce maioribus subsu- mendo minores propositiones ex iisdem hi quidem sciunt, opinantes autem se scire praesumunt et existimant, ten-
15 tare atque decipere sophistae captiosique contendunt. Id autem ea de causa ex arte provenit, qua in ea non pro- pria, sed universarum methodorum communia principia continentur et ambiuntur. Unde non quidem ex eo quod ars ipsa largitur, sed eo quod ex arte quis pro vasis pro-
20 prii capacitate propositoque fine decerpit, talis atque tanta varietas emergit. Hic igitur perinde proportionaliter acci- dit, atque si eadem lux in propria claritate consistens, aliter in diaphanis corporibus, aliter in subobscuris, in crassis ruvidisque materiis aliter ingeritur et explicatur.
25 Licet igitur diversos diversisque mediis attrectantia fines ex proposito non comparentur, illud tamen certe asserere non cunctabor, quod ita nullum est absque inventione iudicium, sicut et alius arfcem numerandi sine numerabi- libus inanem profitebitur. Sic igitur mihi altero pede clau-
II possint (i 14 autem, se PA 1G qua] quod G 18 conti- nentur, et AG 21 Hoc Q 23 suboscuris P
DE LAMPADE VENATORIA. 21
dicare videtur citra topicam demonstrativa facultas, ut pauperem se tanto amplius credere debeat ipse demonstra- tor, quanto illi contingat oportet, ut ob propriae indigen- tiae sensum tristetur vehementius; quein sane sensum non 5 ad satis magnam refero virtutem si Socraticus quispiam
fuerit assequutus, quando illum | meliora ex alio maneant *718 Gr adipiscenda theatro. Norit er|go non oculis, sed auribus ?P examinans, et veluti divinando decernens, et non minus huius quam illius usus ignarum literatorum vulgus, quod
10 non usque adeo ob rationem firmioris argumenti, quod semotum et arduum indicet et designet, demonstrator topicum excellit, ut ex alio latere topica praesentanea fru- galitate, usu maiori et uberiore possessione praecurrentem valeat apodictica exaequare censura; ubi forte divinum,
15 sed certe mutum Socratis iudicium a venenosa propina- tione populum Atheniensem non avertit, quem solertissima (non tam bene criticis, quam male fortunatis philosophis patriis invisa) peregrini barbarique Grorgiae dialectica ad auream sibi statuam erigendam convertisse potuit.
20 DE TVRBI IN CAMPI MEDIO.
I. Membrvm.
In Campi medio turris est, acl quam redditus ex omni
parte collecti pertinere videntur omnes. Ipsa subiectum de-
notat, circa quod et de quo omnis est consideratio, et ad
25 cuius formationem spectat omnis syllogisticus apparatus,
qui eo respicit, ut de hoc vel ab hoc ipso in conclusione ali-
G quanto sara errore tipografico in G 12 excellat G 22 redi- tus G
22 IORDANI BRVNI
quid affirmatum et producat vel negatum. Per eam in prae- sentiarum multiplicem subiectorum significari volumus dif- ferentiam ; entium enim quaedam maxime omnium , alia omnium minime, plurima vero hinc quidem magis, inde 5 vero minus subiecta perhibentur. Prima sunt quae omni- bus substant atque subiiciuntur particularia, quaeque so- lummodo acci | dentalem recipere dicuntur praedicationem; 8P secunda quae nulli substernuntur praedicato , et de quibus secundum dictionem, non autem univoce quippiam licebit
10 affirmari; tertia vero mediam retinentia sedem haec sunt de quibus alia praedicantur, et quae de aliis. Ex iis prima, scibilis nusquam subeuntia rationem sed sensibilis , fabulae, opinabilis et historiae limitibus coercentur. Secunda in al- teram regionis huius extremam | declinantia partem, veluti TIO (
15 prima, summa, suprema et generalissima quaedam, licet inscientiae quodammodo portionem adcurrant, de iis ta- men in illa nulla potest essentialis esse praedicatio, atque ideo scientiae demonstrativaeque conclusionis subiectum esse nequeunt, quantumvis ubi subiectum evaserint inteir-
20 tionum, sub logica mathematicaque ratione quadam de iisdem plurima dici posse constet. Tertio igitur loco enu- merata restant, quae frequentissime in quaestionem et contemplativam referuntur speculationem ; quocirca quod- cunque argumentationis et demonstrativae conclusionis
25 scientiaeque subiectum accipitur, ipsum est species, neque esse potest aliud a specie. Ipsa est de qua an aliquid af- iirmetur vel negetur, et in qua an aliquid sit vel absit, ex circumstantibus generibus eque iis quae circa genera consistunt inquiritur. Eorum universa membra per eas
30 quae sunt in Campo circa turrim partitiones designentur.
1 et om. G 15 supraemaP 1G quodamodo P 19 quamtum- vis G 28 exque iis G
DE LAMPADE VENATORIA.
CAMPI TYPVS.
23
9P
DE QVATVOR AGRIS IN CAMPO CIRCA TVRRIM.
iOP 7SOG
I. Membrvm.
5 Agri igitur, qui circa turrim in Campo iacent, quatuor
(quotquot esse possunt cle specie praeclicabilia) potissimum designant. Ipsi sunt ager accidentis, ager generis, ager proprii, ager definitionis. Qui et sex numero distinctiore traderentur, ni generis ager agrum differentiae, et ager 10 proprii descriptionis agrum includerent.
5 la prima virgola e aggiunta da G , la scconda da noi
24 IORDANI BJEtVNI
II. Membrvm.
In omni prorsus quaesito, problemate, enunciatione
duo repperiri necesse est, alterum quod de aliquo dicitur,
alterum de quo dicitur aliquid. Istud est species, illud au-
5 tem aliud a quattuor enumeratis vel sex enumerabilibus
esse non potest.
III. Membbvm.
Prima igitur sumcientis agrorum distributionis caussa sit, quod universa, quae in propositum venire et con-
10 troversiam duci possunt, ad istum tandem numerum redu- cuntur. Omnis etenim quaestio de subiecto aut quaerit quod essentialiter de ipso dica(tur, et hoc vel primo erit definitio 11 J3 aut pars definitionis, utpote differentia subiectae speciei constitutiva , aut eiusdem genus; vel secundo erit descrip-
15 tio aut descriptionis pars, utpote proprium accidens vel commune.
IV. Membbvm.
Secunda ratio inde est, quod omnis praedicatio unum quodammodo cum eo de quo affirmatur declarat aut ef- 20 ficit id ipsum quod affirmat; nec minus id quod negat ab eo a quo negatur aliud quodammodo vel alienum esse testatur. Iam si omnes modi unius et (per oppositam ra- tionem) diversi referantur, facillime omnis praedicativa
3 reperiri AG 5 quatuor AG 8 causa AG 9.10 et <in> controversiam G 11 querit P 19 e 21 quodammodo A: quoda- modo P: quoddammodo G 23 faciliine P
!
DE LAMPADE VENATORIA. 25
circa subiectam speciem additio apparebit horum quatuor agrorum fmibus contineri. | Unum igitur iuxta triplex ge- "731 G nus (quorum subinde quodlibet in alias plures species sub- dividitur) accipitur. Est inquam unum vel numero, vel 5 praedicatione, vel analogia. Primo autem numero unum septuplex est: aut 1. nomine tantum, ut hic canis qui est animal, ille canis qui est astrum, aut 2. definitione tantum citra nomen, ut vestis haec, hoc indumentum, aut 3. ut idem nomine et definitione est Socrates, quem eundem ani-
10 mal rationale mortale Sophronisci filium dixeris vicissim, aut 4. ut ubi duae proprietates tale unum idemque signi- ficant, ut risibile et philosophatile istud, aut 5. ut | nominis 1S F* significatio cum accidentis significatione concurrit, unde Socrates dicitur ille sedens, et ille sedens Socrates, aut 6.
15 ut eiusdem nomen et proprium, veluti risibile et homo, So- crates et ille simus doctor Platonis, aut 7. ut definitio atque proprium, ceu risibile et rationale animal convertuntur.
Secundo idem praedicationeque unum est quatruplex: aut 1. genere, ut homo et equus sunt animal, seu sub ani-
20 malis ratione idem, aut 2. specie, ut Socrates et Plato sunt humanitate idem (sunt quippe homo , sub et in hominis es- sentia ambo unum), aut 3. subiectione unum, ut sub albe- dine marmor atque lac, aut 4. inhaesione unum, ut idem est dulce atque croceum mel.
25 Tertio analogia unum quatruplex est: aut 1. sub eodem
nomine eademque inaequaliter participata ratione, ut sa- num idem et contemperatum de animali, de membro, de signo et de nutrimento dicitur, aut 2. sub una. eademque potentiae proportione, ut una est imperatoris ad imperium
30 et regis ad regnum habitudo, aut 3. sub aliqua eodem se
5 Predicatione P 13 acciddentis P 18 predicationequo P 23 inhesione P 25 quatrupiex P
Bkuni 0±>i>, lat. II, 3. 4
26 I0RDANI BRVNI
habendi modo vel affecti esse similitudine , ut idem est hominis potentia ad ambulandum, avis ad volandum, piscis ad natandum, ignis ad ascendendum, aut 4. sub eiusmodi susceptibilis accidentis ratione, ut idem videtur esse sere- 5 nitas in aere, tranquillitas in mari, pax in populo.
Tam multis modis | cum dicatur, quorum singulis T33 diversum opposita signiflcatione re|spondet, non difficile 13P erit coniicere quemadmodum universa dicibilia complec- tantur , quae omnia ad quatuor praedictas constat esse redu- 10 cibilia species. Si unum numero ad deflnitionem et definitio- nis membra reducitur, unum quoque genere, proportione et accidente similiter proprias possunt sine difflcultate clas- ses agnoscere.
IV. Membrvm.
15 Tertio quod numerum quaternarium non excedant,
inde potest esse manifestum, quod propositionem quam- libet vel problema perquirentes , quae fidem per syllogis- mum atque divisionem accipiunt, non certe alia ratione procedimus, quam aliquid de posito subiecto praedicantes.
20 Omne autem quod praedicatur, aut convertibiliter cum illo dicitur aut per excessum. Si primo contingat modo, vel erit definitio vel proprium quod pfaedicatur; si vero se- cundo, tunc vel aliquid erit ex iis quae sumuntur in sub- iecti definitione, efipsum erit genus, vel quippiam a de-
25 finitione siibiecti aliennm, cum hoc tamen quod illo sit communius, et illud erit circumscriptivum accidens.
12 potest G U IV] sic, ma cf. p. 24, 11
DE LAMPADE VENATORIA. 27
V. Membrvm.
Quarto ex eo suniciens facta numeratio | iuclicatur, 14P quod universum et omne quod est et dicitur , in decem prae- dicamentorum ordinibus explicatur, et ad eosdem reducitur, 5 vel secundum ipsos signiflcatur , vel illis intelligitur adiec- tum. Cunctae vero propositiones ab ipsis desumptae cate- goriis vel quid, vel quale, vel quantum, vel ad aliquid, vel aliud e famosis reliquis enunciant; quorum omnium singulorumque partes, ordines et adtributorum rationes 10 per genera, definitiones , proprietates et accidentia indican- tur, accusantur, examinantur, iudicantur.
VENATOR. ^S3 G
I. Membrvm.
Per eundem amplae venationis campum aeque fruga- 15 liter non uni, sed certe multiplicis generis discurrere licet venatori. Sive enim pie activus per legem, sive per fidem argumentosius contemplativus , habet circa quod inquirendo pertentet invenire theologus. Sive sublimitate metaphysi- cum, sive gravitate physicum, sive moralitate ethicum se 20 depromere cupiat, inquisitione scrutatur, ut iudicio con- templetur, speculetur, praecipiatque leges indicendo philo- sophus. Sive uti strepitosus actor ad apte de rebus in con- sultatione positis dicendum et proponendum, sive uti prae | tor ad maturius examinandum et iudicandum , non nisi 15P
6. 7 cathegorijs PA 18. 19 Methaphysicum PA
28 IORDANI BRVNI
ex adinventis rerum, modorum circumstantiarumque mediis, eorumque discussione civilis , tanto quidem dignius , quanto exagitatur operosius. Sive veritatem apodictica deductione a. falsitate discreturus demonstrator , sive dialecticus ipse 5 veluti neutralis inter acceptam possibilem utriusque con- tradictionis partem, per dextram sinistramque semitam dis- cursurus , sive rhetor ad laudem atque vituperium linguam perpoliturus , et ad pro commodo deliberandum atque com- mendandum affinis isti ecclesiastes enthymemata concinna-
10 turus et exempla , sive importunitate sophista vel tentator ad aliquid etiam inopinabile et incredibile defendendum argutum ratiocinium exacuturus, sive captiosus fallax e garrulo copiae cornu praestigias aptiores producturus in medium , sive generoso poeta enthusiasmo varia atque mul-
15 tiplici aptatione atque configuratione ad delectandum vel iuvandum vel utrumque perficiendum omnimoda ratione tersus proditurus et illustris. Omnes uberrimam illam, quae circa turrim designatur, locorum copiam eo perlu- strare addecet artificio, quo e millegeminis hisce | circum- ^S-l
20 stantibus undique habeant quod commodum iudicent, vestigent, retineant, arripiant, attrectent.
CANIS. 1GF
I. Membrvm.
Canum, quibus venatile sedulus comprehendere niti-
"25 tur venator, duplex genus est. Horum enim alii plaudi
snnt, velociores scilicet atque leviores, alii vero graviores
(.l Entimomata PA
DE LAMPADE VENATORIA. 29
fortioresque molossi. Primum genus inductivae (quae pa- radigma), secundum syllogisticae (quae enthymematicam Gpmplectitur discursionem) typus est. Primi quiclem est ve- luti levius apprehendere , secundi certe continere tenacius ; 5 primo (in levioribus efficaciori) retardare, secundo vero si- stere robustiores feras atque graviorem perficere venatio- nem propria est a natura tributum.
VENATILE.
I. Membrvm.
10 Per eundem venationis campum non unius, sed et
plurium generum venatilia discurrunt. Horum autem duo sunt prima capita, propositio nempe dialectica et dialecti- cum problema. Dialecticam propositionem definiunt proba- bilem interrogationem , quae aut omnibus aut plerisque
15 aut sapientibus, et horum vel omnium vel plurium vel
praecipuorum iudicio confirmatur ; per dialecticum vero pro- 17* JP blema contemplationem circa id quod est in controversia positum intelligunt.
II. Membrvm.
20 Dialectica propositio aut primo per se probabilis est,
ut quae dicit eandem contrariorum esse sententiam, aut secundo probabilisimilis, uteundemesse contrariorum sen- sum, aut tertio datae probabili contradictoria, ut si proba- bile erat quod amicis oportet benefacere, probabile est
2 Entimematicam PA 10 eundem P: eundu A: cundum G 21 quae dicit] quae. d. (sic) PA : quae neget G 22 prababili P
18
30 IORDANI BRVNI
quod ipsis non benefacere non liceat vel non benefacere non oporteat, ant quarto | per datae probabili contrariam, *735 ut quod amicis non liceat malefacere neque umquam opor- teat, et quod inimicis liceat interdum malefacere et ali- 5 quando oporteat , aut quinto per probabili proportionalem, ut accidit in adinventis secundum artem opinionibus sive iis quae sunt iuxta scientiam argumentis; si namque cui probabile est de rebus medicis cum medico sentiendum, idem de rebus geometricis censebit esse cum geometra iudi- 10 candum.
III. Membrvm.
Dialecticum vero problema iuxta numerum earum (quae incurruntur) controversiae specierum dissecatur, et est multiplex. Aut enim primo | propter attestantium dis-
15 sensionem accidit contro versia , aut secundo propter testi- monii defectum, aut tertio propter argumentorum contrarie- tatem , aut quarto quia testimonia argumentis adversantur, aut quinto quia, ubi illi maxime desiderabiles fuerint atque necessariae, syllogismos atque rationes invenire non est
20 facile, aut sexto quia duae ex his concurrunt causae, aut septimo quia plures ad dissentaneas opiniones ex enume- ratis conveniunt occasiones.
IV. Membrvm.
Ex diversitate quoque testimoniorum diversum pen- 25 dens sexcuplex est problematum atque propositionum ge-
3 unquam G 14. 15 dissensionem G : dissentionem PA 18. 19 illi e desiderabiles e necessariae PA : illa e desiderabilia e necessaria G : forse necessarii 20 quia G : qaae PA 23 Membrum IV. (c/. a p. 7, 3) AG: III. Membrum t 25 sexcuplex PA : quincuplex con ragione cor-
rcgge G
DE LAMPADE VENATORIA. 31
nus : primum in quo ipsae philosophorum sectae adversan- tur, secundum in quo vulgus in se ipso est divisum, tertium in quo philosophi contrariantur multitudini, quartum in quo unus e principibus sapientum positionem propriam 5 contra communem sensum sua velut heteroclita authoritate produxerit, quintum in quo non sine praepollentibus argu- mentis quispiam ex illustribus exsurgat. Ut primo ubi de universi finitate et secundum magnitudinem infinitate quaestio est, secundo ubi de unitate atque simplicitate et
10 de pluralitate et distinctione primae causae disceptatur, tertio ubi virtus cum inopia et ignorantia cum divitiis con- iuncta comparantur, quarto ubi Pythagorei de rebus ita 736G inquiunt existimandum, ut sensui uniuscu [ iusque hunt prae- 19 JP sentia, quinto ubi motum astrique naturam nonnulli peni-
15 tius intuentes terrae tribuunt.
EETIA.
I. Membrvm.
Quatuor Peripateticorum princeps venatorum enume- rat iustrumenta. Quorum primum, quod per retia significa-
20 mus, est quaedam sumendarum propositionum atque com- ponendorum syllogismorum facultas atque potentia. Haec sane ea plane ratione comparatur, si inveniendarum assu- mendarumque propositionum probabilium scite intelligan- tur atque nrmiter ea teneantur genera, quae e propositio-
25 num reliquis generibus distinguuntur , seliguntur. Ipsum
1 ipse PA 5 etheroclita PA autoritate G 7 exsurgat, ut G 13 iinquiunt e 22 nveniendarum in jprincipio di rigo G 13. 14 prao- sentes G 14. 15 paenicius P 15 tribunntP
32 I0RDANI BRVNI
hac ratione fiet, si primo vulgi opiniones investigentur, colligantur, ordinentur et in horreo memoriae conserven- tur; secundo philosophorum omnium aut praecipuorum, vel ex eorum libris vel (si non extent) ex aliorum fideli 5 relatione desumptae, positiones apprehendantur, ruminen- tur; tertio membrorum cuiuscjue artis theses vel ad aedi- ficii vel arboris vel statuae cuiusdam dispositionem tra- ducantur, formentur et certam pro rei conditione seriem asciscant iuxta multiplicem sigillorum artem; | quarto ea SOl
10 quae probabilibus ipsis contrariantur, adsimilantur, pro- portionantur, eodem capiantur et in catalogum redigantur ordine (catalogum inquam, qualem nos nobis struxisse pos- sumus, qui in propria iuxta propositionum genera dige- ratur membra, ubi physicorum, moralium, theologico-
15 rum caeterumque negotiorum speciales cuiusque subiecti praedicatique termini continentur) ; quinto ut ita consuesca- mus nosquemetipsos exerceamus circa universales probabi- les rationes, ut eo universaliori quo fieri potest adsuman- tur modo, moxque pro viribus | eousque dividantur, donec "73^
20 ad species ultimas noverimus esse deventum. Ex eo enim quod probabilium propositionum species et ipsae sunt pro- babiles, utpote quae a superioribus continentur inferiores, tales plures et licebit acquirere propositiones. Ita qui sumpserit eandem oppositorum esse disciplinam , ubi oppo-
'25 sitorum in contraria, relativa privativaque dividat, cum copiam tum et negocii confirmationem consequetur.
3 Phylosophorum PA 9 adsciscant G llel2 cathalogum (ca- tbalogum la seconda volta P) PA 15 cacterorumque corregije G
1(3 prdicatique P 22 contineantur G 23 ot plurcs licebit G
21. 25 forse ubi opposita 26 negotii G
DE LAMPADE VENATOKIA. 33
SPECVLA.
I. Membrvm.
De rerum veritate cupientibus informari, primum ope- rae precium est ipsum | quod traliitur in coiisiclerationem 31 1? 5 veluti a caeteris abiungendo depurare, ut clarius et eviden- tius ipsius quae qualisque sit natura liceat contemplari; male enim aegreque aurum in physica impuritate chimica- que commixtione cognoscitur et iuclicatur. Secundo ubi rei ratio sive essentia citra omnis homonymiae confusionem
10 fuerit perspecta, secundum eius esse absolutum considere- tur, quatenus videlicet unitatis est particeps; ut tertio tandem secundum esse respectivum, quo in dualitate qua- dam consistere videtur, apprehendi citra errorem possit. Proximum est quod cluo rerum principia unitatem et bina-
15 rium interminatum dixerunt Pythagorei, dum per illam esse absolutum quod habent omnia, per istud vero respectivum significari vellent. Artificiosissime igitur Aristoteles opus venatoris in aequivoci discussionem, similitudinis intuitum et differentiae considerationem clistinxit, quo per primum
20 veluti depuratio fiat, per secundum ad ipsum quid in se sit magis cognoscendum velut manu clucamur, per tertium potius eam quam ad caetera referat habitudinem conci- piamus; in his enim primo distinctio confert ad veritatem, secundo similitudo ad unitatem, tertio acl dualitatem plu-
25 ralitatemque difPerentia.
3. 4 opero P 4 pretium G 9 horaonimiao PA
Bkuni Opp. lat. II, 3. 5
34 IORDANI BliVNI
II. Membrvm. *72S G
Iam quod ad esse absolutum spectat commentantes , illud tantum indicasse volumus, quod quidquid concipitur, aut per evidentem se immittit incursionem, ut amarum, 5 dulce, lux, tenebrae, aut per transcursum ab evidentibus, qui sane secundum quatuor modos efficitur : aut primo a praesentante ad id quod praesentatur, ut ab effigie effigia- tum, a propriisque accidentibus extrinsecis subiectum; aut secundo a composito ad partem, et universaliter ab eo in
10 quo vel cum quo aliquid est id ipsum quod in et cum alio est, ut a corpore superficieque longa longitudo; aut tertio a componentibus ad compositum, ut ex notitia populi, sena- tus, equitum et reliquorum ad rempublicam; aut quarto per augmentum a minore maius, vel per decrementum a
15 minore minus concipimus; parvo enim negotio ab eodem termino ad conceptum gigantis, qui magnus, et pygmaei, qui parvulus est homo, descendimus. His modis licet per aliud aliquid cognoscatur, non tamen ut ad aliud, sed ut in se ipso cognosci dicitur.
20 III. Membrvm.
Quod autem ad esse respectivum attinet, dicimus mul-
tiplicem indagationem habere locum in iis, quorum esse
consistit in ad aliud respectu. Qui nimirum vel 1. est se-
cundum similitudinem , vel 2. comparationem , vel 3. con-
25 tradictionem , vel 4. contrarietatem, vel 5. privationem et
5 lux tencbrae PA 7 presetante P 8 subiectum, A aut (sic) PA 10 id PA: ad G 11 longa om. AG 13 ad ad Rempublicam P 15 concipimum P 16 pigmei PA
DE LAMPADE VENATORIA. 35
habitum, vel 6. faciens et quod fit, vel 7. agens et patiens, vel 8. dans atque recipiens, vel 9. habens, adde et quod habetur, vel 10. nunc et tunc, vel 11. hic et ibi, vel 12. 23 F* secundum varium situm, vel 13. eiusdem divisivae diffe- 5 rentiae terminos, vel 14. ordinem, vel 15. analogiam, vel 16. secundum diversam categoriae coordinationem, vel 17. esse categoria distinctum sed illi adpodiatum , vel 18. secundum esse omnino a categoria seiunctum. Primo enim simile cum consimili; secundo id quod magis tale vel maius vel me-
10 lius | cum eo quod minus vel deterius ; tertio quod est cum 739 G eo quod non est, ut album cum non albo; quarto quod ponitur cum eo quod contraponitur, ut constructivum, al- bum et nigrum; quinto habituatum formatumque cum pri- vato, ut audiens cum surdo, adde cum habitu et forma;
15 sexto faciens cum eo quod fit, ut statuarius cum statua; septimo agens ctim eo quod patitur (est enim haec a prae- cedenti longe alia species; neque enim pati dicimus quod fit ; quicl enim patitur homo cum fiat ?) , adde cum eo quo agit et ille patitur; octavo dans cum eo quod accipit, ut il-
20 luminans cum eo quod illuminatur, ditans cum eo quod ditatur; nono habens cum eo quod non habet, adde cum eo qiiod habetur (neque enim habere et carere idem est quod habitus et privatio), ut esse indutum et divitem cum eo quod est esse exutum et pauperem; decimo quod est ho-
25 die cum eo quod fuit heri vel erit cras, vel id quod est cum eo quod esse potest vel erat; undecimo quod est in terra, in concreto, in compositione, in natura cum eo quod est in coelo, in abstracto, simplex, in intentione; duodecimo id quod stat cum eo quod cadit vel sedet vel
G. 7. 8 cathegoriae c cathegoria PA 8 sqq. Primo — secundo — tertio etc. AG: I — II - III etc. {fino a XII) P 29 duodecimo A : de- cimo secundo G
3G IORDANI BRVKl
cubat, sive per proprium sive per metaplioricum moclum; tertiodecimo ut esse rationale cum esse brutum sub ani- S4P mali; quartoclecimo esse primum vel secundum cum esse tertio vel quarto in aliquo ordine ; quintodecimo propter 5 quod et quo cum eo quocl est hoc vel huiusmodi, ut pul- chrum originale primum cum eo quod est post ipsum, et illud quo aliquid est pulchrum cum eo quocl per ipsum vel cum ipso imitatione vel participatione quadam, et id quod est sanum, ut animal, cum eo quod ipsius subordina-
10 tione sanum est, cibus, medicina, exercitium, balneum; sextodecimo quod est in praedicamento substantiae cum eo quod est in praedicamento acciclentis, et id quod in una cum eo quod in alia est categoria ; decimoseptimo quocl est reale, ut substantia et animal [ quae sunt entia, ?30 (
15 cum eo quod est intentionale , ut genus et species quae en- tia rationis ; decimooctavo divina natura (quae non est ali- cuius speciei genus, neque generis alicuius species, neque numero ab aliquibus quae sub eadem sunt specie distincta) cum aliis omnibus quae praeter ipsam sunt cointelligitur,
20 et secundum habitudinem quandam apprehenditur.
IV. Membrvm.
Ecce quam variis universa atque singula ad alia quae circumcirca sunt condistinguuntur modis, ad quos certe omnes respicere convenit eum, qui | per clifFerentias vult in- 25 JP 25 venire plurima, lustratorem. Et revera ex enumeratis spe- ciebus nullam videre possum, quam sine praeiudicio ad aliam reducere possis ; unaquaeque enim ipsarum media essentialiter a caeteris universis distincta multiplicat ; ideo
1 methaphoricum PA 4 tertio vel quarto PA : tertium vel quar- tum Q 10 excrcicium P 13 categoria G : Cathegoria P: Cathegoricayl
DE LAMPADE VENATORIA. 37
unam ad aliam reducere tentans, diminuere tentat et castr^- re. Ita enim horum plura in paucioribus contineri dixerim, ut alius quispiam in capite vel pectore vel busto caetera liominis membra credat contineri.
5 V. Membrvm.
Sumendarum igitur differentiarum potestas ad inven- tionis divitias confert plurimum , quam sane facultatem exercitio sumencli differentiam rerum maxime similium cap- tari testatur Aristoteles , quod tribus asserit efnci posse mo-
10 dis. Primo cum sumuntur rerum, quae sub uno propinquo genere continentur, differentiae; secundo cum capiuntur eae quae in uno sunt remotiore genere; tertio cum eae quae remotissimis utpote supremis continentur, si res illas contingat esse similes. Primo fiet, ut respiciendo for-
15 titudinem et iustitiam, quorum cum genus proximum sit virtus, fortitudo quidem est circa formidanda, iustitia vero circa conversationes; secundo, ut ubi hinc prudentia se- cundum potentiam intellectivam , temperantia secundum fa|cultatem appetitivam distantius universale commune re- 36P
20 spiciunt; tertio, | ut ubi respicimus hinc quidem sensum in ^31 Gr praedicamento relationis, inde vero scientiam in praedica- mento qualitatis. Magna tamen inter haec similitudo per- cipitur, inquit Aristoteles. Sed forte intelligit pro similitu- dine proportionem; proportio enim vere est, quia sicut se
25 habet sensus ad sensibile, ita scientia ad scibile seu intel- lectus ad intelligibile , nusquam tamen sensus similis est scientiae neque intellectui.
1 leggi deniinuere 13 continentur G : continetur PA 17 Se- cnndo P 23 Arist. qui cd altrove PA
38 IORDANI BRVNI
VI. Membrvm.
Porro ne quid operis atque temporis perperam insuma- tur, illud est cautius animadvertendum , quod non omnium neque in omnibus differentiae sunt quaerendae. Cum etenim 5 aliorum (ut haec ab illis discernamus) differentias liceat inquirere, differentiarum tamen differentias quaerere non minus erit absurdum, quam substantiarum substantiam, qualitatis qualitatem, magnitudinis magnitudinem. Nihilo tamen minus in ipsis distinguere , dividere , discernere
10 nihil vetat. Illud item advertatur, quod neque qualitatem pro qualitatis differentia, sicut neque substantiae substan- tiam neque motus motum dicimus; coloris enim differentiae non sunt nisi qualitates, quae tamen ideo substantiales dicuntur, quia secundum eas substantia dividitur, non
15 tarnen in eas sed in species, et hae sunt quae substantiae species indicant. Numeri quoque (Plotinus inquit) differen- tiae non sunt numeri; non | enim quinque a tribus per duo 2*7 JP differunt, sed trinario duo a quinque superantur. Sunt quo- que nonnulla quae aperte se ipsis differunt, sicut virtus et
20 vitium, quaedam quae aperte per aliud, ut lapis et planta per vitam, quaedam vero ita se habent ut vicissim mutuo sibi sint species et differentiae. Sic enim grave et leve sunt species appulsus, quas constituunt mobile ad medium et mobile a medio ; rursumque mobile a medio et mobile ad
25 medium sunt species translabilis, quas constituunt cliffe- rentiae gravitas et levitas.
5 illis PG: alijs A 6 querero P
DE LAMPADE VENATORIA. 39
HASTA. 7*33 O
Membrvm I.
Quoniam sub densis spissisque sylvosae universalita- tis vepribus (quae fugacium ferarum antra sunt) multae 5 latent aequivocationes, scrutinium illucl nobis aptare con sulitur, quod certe in discretiva quadam ratione consistit, quae nunc quidem a rei essentia sub integra deflnitione vel sub eius genere vel sub eiusdem differentia, nunc vero ab ipsis quae illam circumstant recipientibus vel similibus
10 vel comparatis informatur. Multipliciter igitur per mem- brorum aeqnivocationis excussionem atque distinctionem nobis latentia ferarum contingit discooperire et in apertum solem promere cubilia. | Plurimae namque sunt rationes, 38P quibus discretionis hasta pertentantes , id ipsum quod plu-
15 ribus commune dicitur, an sola voce, an eadem quoque si- gnificatione diffundatur, examinamus. Primo enim consi- derantes illarum rerum, de quibus nomen dicitur, contraria , si videamus et illis unum commune nomen non esse, hoc quod ponebatur iudicabitur aequivocum. Secundo eorum,
20 de quibus nomen dicitur, considerata dispositione, num ea sub eodem nomine sit diversa. Tertio et si non ambobus, sed alteri eorum, de quibus nomen dicitur, est contrarium. Quarto si eo quod nomen contrarium significat invenia- tur contrarietas immediata, quae in posito est mediata, vel
25 e contra. Quinto si inter unum eiusque contrarium sit unum, inter alterum vero atque contrarium ipsius plura invenian-
3 spissisque PG: spicisque A silvosae G 9 circuuinstantP 21.22 ambobus sed alteri, eorum de PA
40 IORDANI BRVNI
tur media. Sexto «i ipsum vel contradictorie oppositum di- versam vel ampliorem habeat signincationem. Septimo si oppositum, ut privatio vel habitus, multipliciter signiii- catum sub uno eodemque nomine complectatur. Octavo si 5 ipsius primitivi denominativum vel denominativi primiti- vum nominet denominetve multipliciter. Nono si genera si- gniiicatarum specierum | sint distincta. Decimo si species 733 significatorum generum sunt diversae. Undecimo si ipsorum aliae atque aliae fuerint clifferentiae. Duodecimo si haec
10 ipsa, quibus est commune nomen, diversorum supremorum
generum extent differentiae. Tertiodecimo | si ipsa diverso- 39 P rnm generum sunt species. Quartodecimo si ipsa sunt di- versa genera. Decimoquinto si eorum proxima genera sunt distincta. Decimosexto si contrarii multa sunt genera. De-
15 cimoseptimo si significata ipsa secundum praedicationis formam sub illo communi nomine sint distincta, quando- quidem diversam praedicandi rationem diversa essendi ratio demonstrat. Decimooctavo si alterum species quaedam fuerit, alterum vero sub eodem nomine differentia vel pro-
20 prietas. Decimonono si alteri eorum intensive et extensive nomen illud communicetur, non respectu tamen ad alterum condistinctum , utpote quod intensionem non suscipit et remissionem. Vigesimo si respicientibus unamquamque sin- gulorum definitionis particulam ipsum quocl eis est com-
25 mune videatur unum atque alterum respicere differenter. Vigesimoprimo si una quidem sit cnm uno nomine commu- nis ratio, quae tamen uni primo, caeteris vero iuxta gra- diis secunclario per illius primi respectum conveniat.
Sic enim primo ab inspectione contrarii perspectam ha-
8.12.13.14 suht (cinque volte) PA: sint G 10 supraemorum P 13 sqq. Docimoquinto — Decimosexto etc. AG : XV — XVI etc. {eccello Decimo octavo) P 2G quidtm P 28 primi , respectum P
DE LAMPADE VENATORIA. 41
bemus aequivocationem acuitatis, quandoquidem ei quae vocis est contrariatur gravitas, ei vero quae cuitri obtu- sitas. Secundo a nominatorum dispositione, postquam cla- rum de voce dici viderimus et de aqua, quia videbimus 5 huius turbulentiae visum esse iudicem atque gustum , illius vero auditum, apertam sane habebimus homonymiam. Ter- tio ab altero eorum contrarietate carente; oblectamento enim | quod est per aquae potum contrariatur sitis, nihil 30P autem ipsi quod est per studium. Quarto a mediata vel im-
10 mediata nominis contrarii significatione , qualis non erat positi; viso enim inter amaritudinem dulcedinemque ser- monis non esse | medium, inter eas vero quae sunt saporis ^34 Gf extremitates esse plura, non unam esse nominis communis signincationem percipiemus. Quinto ab unius vel plurium,
15 pauciorum vel plurimorum mediorum interpositione, a me- diorum inquam numero, ut ubi inter candidum fuscumque colorem plura, inter candidam vero fuscamque vocem unum tantum (quod est raucum) habetur medium. Sexto a secun- dum contradictionem oppositi amplitudine, ut ubi videns
20 de habentibus oculos, non videns autem de iis dicitur et de aliis. Septimo a privative oppositis; si enim sentire di- citur de anima dupliciter, cur privatio sentiendi dupliciter non dicetur? Sique sanitas aequivoce de anima dicitur at- que corpore , cur et aegritudo aequivoce non dicetur ? Octavo
25 a casibus , iustum multipliciter dictum omni procul dubio et iustitiam multipliciter dici contestabitur. Nono a distinc- tione generum utriusque, de saporibus dicitur laudabile iuxta praedicamenturn actionis , de animae vero habitu
1 acuitatis P A : acritatis G 3 sqq. Secundo — Tertio — Quarto etc. (ma XV A) AG: 2 — 3 — IIII — V etc. (e daccajpo con cifre arablche da 1G «21) P 4 quiaP6r: qua -1 5 huiis P 6 liomonimiam PA 21 egri- tudo P 25 casibus iustum senza intcrpunzione PA: dopo casibus pone punto doppio G 27 la virgola manca in AG
Bruni Opp. lat. II, 3. (i
42 IORDANI BRVNI
iuxta praeclicamentum qualitatis; quomodo ergo de hoc et illis secundum unam praedicabitur rationem? Decimo ab utriusque specierum diversitate, ut rectitudinis secundum naturam, rectitudinis | secundum mores, secundum longitu- 31 F 5 dinem, secundum praedicationem, non unius generis species esse cognoscuntur. Unclecimo a differentiarum diversitate, quae ipsas species (cle quibus nomen dicitur) constituunt, vel quae ipsa genera (de quibus nomen dicitur) dividunt; ut ubi aliae recti moris, aliae recti membri sunt differen-
10 tiae. Hinc enim rectus oculus dicitur , quia bene videt , recta tibia, quia bene ambulat et non claudicat, tum etiam quia bene est formata, tum quoque quod male, si propriam non habet quam nata est habere curvaturam; inde vero recti mores vel secundum iustitiam vel secundum temperan-
15 tiam vel secimdum aliud vel secundum omne genus. Duo- decimo ab eo quod ipsa sunt diversorum generum differen- tiae, acuta vox in genere qualitatis | distinguitur a gravi, *?35 acutus vero culter ab obtuso in substantia. Decimotertio ab eo quod ipsa sunt diversorum generum species, cancer ani-
20 mal, cancer stella et cancer morbus nomen habere com- mune videntur, non rationem. Decimoquarto ab eo quod ipsa sunt diversa genera, bonum ratiocinii, bonum moris, bonum naturae seu rei, bonum (quod est ipsa bonitas, et neque genus est neque species neque horum pars) absolu-
25 tum, una communi definitione carent. Decimoquinto a sub proximo genere citra subalternationem eorum plurium (quae dicuntur secundum unum | nomen) diversitate, ubi canis 331 latrans, canis natans sub eodem proximo genere specifice distincta mutuo non subalternantur. Decimosexto ab eo
30 quocl contrarii multa sunt genera. Informe enim, quod for-
2 prcdicabitur P 9 rocti raembn P
DE LAMPADE VENATORIA. 43
mae contrariatur , est et quod forma caret, et quod malam habet formam, et quod est ipsa forma. Decimoseptimo ab eorum secundum praedicationis formam distinctione sub eodem universali, pulchrum dicitur in quid, si capiatur ut 5 qualitatis species, in quale autem, si ut eius differentia, ut et rationale adiective significans in quale dicitur, sub- stantive autem in quid. Decimooctavo ab eo quod diversa sub diversis generibus sunt praedicabilia, ut candidum, quod hic quidem coloris est species, ibi vocis differentia,
10 alibi nivis lactisque proprietas. Decimonono ab huius vel utriusque (quae secundum idem dicuntur nomen) dictione secundum magis et minus , non tamen ad alterum vel alteru- trum comparative; cum quippe acutum dicatur vox atque cultellus, non tamen hic illa nec illa hoc dicetur acutior.
15 Vigesimo ab eorum definitionis considerata natura, ut cum eclipsis de luna dicatur atque de sole, inspecto quod lunae eclipsis est in pyramidem terrae cadere, solis autem est inter nos et illum lunae interpositio, erit deliquium sive eclipsis nomine quidem, non autem ratione commune. Vi-
20 gesimoprimo ab eorum secundum prius et posterius ana-
loga participatione, ubi | sanum eiusdem rationis secundum T36 Gr ordinem quendam participatione dicitur primo de j animali, 33'P secundo de membro, tertio de medicina, quarto de cibo, quinto de signo, sexto de bono medico; sanum quoque ae-
25 quivoce dicitur de doctrina et omnibus his. Unde idem no- men secundum diversos respectus aequivocum esse potest et analogum. Nec minus interdum idem potest esse univo- cum et aequivocum, ut homo hinc ad sua particularia uni- vocum est praedicabile , ibi vero, significans modo vivum,
30 modo mortuum, modo lapideum, aequivocum nomen est.
16 e 17 eclypsis P: 16. 17 e 19 eclypsis A
44 IORDANI BRVNI
II. Membrvm.
Hanc autem hastam discretivam exagitantibus illud est ubique cavendum, ne secundum rationem propriam ae- quivocatis conveniens, sub communi tribuentes ratione, 5 illud temere putemus aequivocum, quod est revera univo- cum. Cavendum quoque non minus, ne ex alia ratione communi nominis signincatum supra et extra suos limites metientes, ibi aequivocationem statuamus esse, unde cre- dere deberemus abesse longius.
10 III. Membrvm.
Non modicum sane ad construendum et destruendum, 33P ad probandum et improbandum, de vero et apparente ge- nere, de veris apparentibusque speciebus, praesens perscru- tationis series potest adferre emolumenti. Sophista quidem
15 laborat, quo tentet, urgeat et confundat, ubi in vero ge- nere suadere studeat homonymiam, vicissimque pro gene- ribus homonyma venditare, dialecticus autemut distinguat, examinet atque probet; dialecticus enim ei proportionatur qui eodem pharmaco medicare potest et venenare, demon-
20 strator ei qui hoc medicus est tantum, sophista vero ei
qui non nisi veneficus esse novit. . jfl
IV. Membrvm.
Similitudinis ergo atque differentiae ad plura sese exporrigitutilitas. Primum quidem ad inductionem | facien- ^3^? j 25 dam, quae ex horum comprehensione excitatur, informa-
16 uicississimque P 22 IV G: VII PA
DE LAMPADE VEtfATORIA. 45
tur, firmitatem suscipit et ditescit. Secundo ad conditiona- les syllogismos , quos ex hypothesi appellant; ubi enim transmutatione transpositioneve aliquid est comprobare et determinare tentandum, ibidem plurimum similitudinis at- 5 que differentiae valet inspectio. Tertio ad aptiorem defini- tionum assignationem ; hinc etenim propinquum genus, quod in definitione ponitur, affabre manifestatur. Quarto ad omnis confusionis involucra devi | tanda ; quandoquidem nisi aliquo 34 JP pacto similitudinum atque differentiarum rationem habea-
10 mus, quomodo 1. quod secundum nomen vel aliquod acci- dens est universale vel commune, ab alio quod est per se, essentialiterque de propriis membris dicibile , distinguemus ? Quomodo 2. secernemus a remotiore proximum genus ? Quomodo 3. univocationem, analogiam, homonymiam de-
15 tegemus ? Quomodo 4. quae eadem diversaque apparent, an in rei veritate sint diversa vel eadem cognoscemus? Quo- modo 5. interrogantes cum respondentibus num secundum idem propositum vel de diverso tamquam eodem digladie- mur, apparere poterit, dum interim sub nominis aequivo-
20 cantis umbra aliud alter defendat, aliud oppugnet alter? Quomodo 6. virtutes atque passiones, quae in eius diversi- tatis vel similitudinis fundamento consistunt, aspicere lice- bit ? Quomodo 7. a technis, quibus sophistae sunt ad deci- piendum efficaciores , praecavebimus ?
2 hypotesi P 3 transpositioneve PA : vel transpositione G 6.7 le virgole dopo genus e ponitur sono aggiunte da G 11 ast univer-
sale P 13 proximus P 14 hanonymiam (sic) P
4G
IORDANI BRVNI
ATEII GENEEALIS INSPECTIO.
I. Membrvm.
!
Priusquam considerationis oculos ad agrorum singulos 35P convertamus, generalis inspectio quaedam praecedat opor- 5 tet, quam circa quadratae turris marginem possis circum- scriptam intelligere; est quippe ambiens atrium, a quo per multiplicem portam ad agrorum liceat omnes atque singu- los divertere. Iam ipsum tribus distinctum septis intueare, e quibus quidem accidenti A ad quatuor, | generi B ad 7^38 f 10 tres, proprio C ad duos agrorum circumpositorum portae patent.
|
Ager generis |
|||||
|
1 |
|||||
|
2 |
|||||
|
u |
|||||
|
p< |
|||||
|
o |
|||||
|
ft |
1 |
2 |
3 |
1 |
|
|
u |
|||||
|
<D |
|||||
|
Di |
|||||
|
< |
c |
B |
A |
||
|
4 |
|||||
|
3 |
|||||
|
2 |
II. Membrvm.
Primum ergo septum per A designatum quattuor constans lateribus ad accidens refertur, a quo per portas
13 quatuor AG
35'I
DE LAMPADE VENATOIUA. 47
quatuor ad agrorum singulos exitus patet et accessio. Ibi pri- mus locus exigit an specierum nulli conveniat quod dicitur accidens, genus, proprium, definitio, differentia, descriptio. Secundus an nulli, an omni, an quibusdam eorum, quae in 5 eadem specie vel genere consistunt. Ubi pro veritate illud est animadvertendum, quod non quaecumque generi in- sunt, insunt et speciei, quemadmodum quae a toto negan- tur genere, ab omni itidem specie seiuncta intelliguntur. Nec minus generi quadrare nequeunt, quae specierum nulli
10 inesse convincuntur. Praeter haec enim, quae iuxta logicam intentionem [quae] generi specieique sunt propria, quate- nus videlicet genera sunt et species, physice de quibus genus praedicatur, speciem aliquam praedicari est necesse ; quod de specierum quadam vel quibusdam affirmatur, de
15 genere particulariter tuto coniirmabimus , veluti quod | de ^39 G specierum aliqua vel aliquibus negatur, de genere parti- culariter negatum intelligitur, quandoquidem secundum speciem aliquam est vel afficitur quodcumque afficitur, quia quod movetur secundum aliquam motus speciem mo-
20 vetur, sicut quod certa vel certis est afficiturve speciebus
idem absolute esse vel affici affirmantes non mentie|mur. 36P Tertius an definitioni subiecti repugnat id quod dicitur, num videlicet a specie, quae problematis est subiectum, extet alienum. Quartus an definitioni accidentis vel gene-
25 ris vel proprii vel differentiae vel ipsi definitioni seu descriptioni repugnet cum tali subiecto vel specie con- nexio. Quintus an contrarium sive generaliter oppositum ostendi possit vel huic subiecto adesse, vel hisce subiici
6 quaecunque AG 7 quaemad-|quae a toto P 11 quae om. G 18 quodcunque AG 20 certis, est PA 22 repugnet G 24 exstct G 26 Descriptipni P
48 IORDANI BRVNI
praedicatis. Sextus an contrario secunclum hoc ipsum, quod contrarium est, insit contrarium, vel hoc ipsum vel neutrum contingit asserere. Septimus an hoc posito quod dicitur, contraria simul esse sequatur, ut in ponentibus 5 ideas idem moveri et quiescere. Octavus an vel contraria se concomitari. Nonus an generale subiectum , quod unum idemque debet esse oppositorum, non sit eiusmodL Deci- mus an e duobus, quorum alterum dici vel esse vel inesse oportet, unum non appareat. Undecimus an inde contra-
10 rie vel contradictorie vel privative vel correlative oppo- situm absurde consequitur. Duodecimus an magis ac po- tius tale sit minus hoc; si quippe magis delectabile minus bonum, delectabile non erit bonum, quod est generale iis quae secundum rem ac modum intensionem suscipiunt et
15 remissionem; quem sane in omnibus inspicere licet vel secundum esse vel secundum dici vel secundum imagi- nari, credi, fingi. Decimustertius an cum hoc dicatur sitve illud seu tale, magis hoc non dicatur sitve magis tale vel il|lud; ubi enim voluptas bonum est, magis voluptas 371
20 magis bonum esse debet. Sed quod hoc non similiter se
habeat in omnibus inde patet, | quod non quia libros evol- ^«iO vere parit doctrinam, ideo plures et magis evolvere maior magisque vel maioris erit doctrinae causa. Decimusquartus an cui magis videtur adesse vel inesse, vel quod magis vi-
25 detur esse, adesse vel inesse, non sit, non adsit, non insit. Decimusquintus an cui minus et quod minus videtur insit vel sit; hinc etenim quod magis videtur erit ineritve simpliciter; ubique enim modus rei rem supponit. Deci- mussextus an duobus de uno dictis vel uno dnpliciter
1 sqq. Sextus — Septimus etc. (fino a Trigesimussextus) AG: VI — VII ctc. P 3 contingat G 6 concomitari? PA Nonus AG: X P 11 consequatur G 20 quodi hoc G 23 Decimustertius A
DE LAMPADE VENATORIA. 4(J
dicto, ente vel considerato , quod magis est, consideratur et dicitur non quadrat; neque enim quod minus quadrare poterit. Decimusseptimus an ex duobus uni applicabilibus , seu de uno opinabilibus seu verincabilibus , quod magis 5 verificari applicarique videtur non est verum neque appli- catum. Decimusoctavus an ubi unum praedicatum simili- ter vel aeque se habet ad duo subiecta, vel unum subiec- tum ad duo praedicata similiter est affectum, in altero eorum similis non appareat veriiicatio. Decimusnonus an
10 ubi duobus duo aeque atque similiter insunt, vel a duobus duo similiter amciuntur, ab uno liceat ad reliquum argu- mentari. Vigesimus an hoc vel tale illi appositum faciat hoc vel tale, cum prius ipsum non esset neque eiusmodi, seu hoc vel huiusmodi fiat per appositum, cum prius non
15 esset. | Sedhic cavendum, ne quando dulcincam dulcedinem 38 F* vel dulcem vel magis dulcem ex eo quod dulcorat existi- mes, vel in eiusmodi alium pertraharis errorem. Neque mi- nus cavendum, ne ex eo quod inesse vel esse vel existi- mari quippiam magis minusque dicitur, et ideo inest, dicitur
20 et existimatur, vice versa ab absoluto procedas ad compa- rativum. Vigesimusprimus an quod alicubi, aliquando, se- cundum quid, conditionaliter atque quodammodo valet, simpliciter valere credatur, asseratur, vel e contra. Vigesi- mussecundus an in similibus similiter, quandoquidem si
25 visum habere videre est, habere auditum erit audire. | Ubi '7' 41 G compositionem incurrendo pro veritate cavendum; neque enim ex eo quod sciens cogitat , quod multum plusve sciens multum plusve cogitet inferre licet. Itidem debemus in proportionalibus inspicere, sicut nempe se habet delecta-
30 bile ad voluptatem, ita et utile ad bonum. Vigesimustertius
2 quadrat] quadret G 4 verisicabilibus P 5 est; sit G
7 e 10 aequae P 27 cogitat] cogitet G
Bbuni Ojjp. lat. II, 3. 7
50 10RDANI BliVNI
an ita se habeat et in coniugatis, qualia sunt iustitia, iu- stum, iuste, iustificativum, iustificabile, iustificare, iusti- ficari, iustificasse, iustificatum esse, et contraria iniustitia, iniustum et reliqua. Vigesimusquartus an concomitantia 5 cum ipsis ita compositis conveniant; componitur enim ae- ternitati invariabilitas et centum alia. Vigesimusquintus an oporteat esse incompossibilitas propter ea quae non con- sistunt antecedentia , ut si non adsit efiiuxus aeternus ab aeterna causa vel principio, vel propria passio et ratio in
10 aeterno subiecto. Vigesimussextus an | quae subsequi de- 39 berent consequentia uspiam non appareant. Huc spectat quod si positum in posito, propositum in proposito; fre- quentat prostibulum, aut ergo leno aut moechus aut me- dicus. Vigesimusseptimus an melius est aliter esse vel dici.
15 Vigesimusoctavus an aliter esse non repugnet. Vigesimus- nonus an adsit vel absit subiecti ad praedicatum, vel prae- dicati ad subiectum inclinatio. Trigesimus an naturalis huius vel illius appetitus impellat vel repellat. Trigesimus- primus an ad evidentius nomen vel orationem translatione
20 facta, quippiam ad vel contra propositum delitescat. Huc spectat videre et an nugator idem sibi faciat adesse, ubi unum ambo significaverint. Trigesimussecundus an ad con- notata respicienti non nihil occurrere possit; qui etenim dicit hominem, et animal et rationale et risibile et na-
25 vigativum et philosophativum et alia mille dicit. Inter- dum item ex connotato invenire et iudicare facilius est, quam ex proposito. Trigesimustertius an oppositi ullum sit argumentum, sensus vel experientia. Trigesimusquar- tus an aliud vel aliter vel | oppositum asserenti nulla con- *?-4z2
30 sequatur absurditas. Trigesimusquintus an cum plurifa-
3 iustisicatum esse P 13 mecchus P H est] sit G 20 de- litoscat PA : emerjrat G
DE LAMPADE VENATORIA. 51
riam esse intelligi et imaginari possit, eornm nullo modo valeat. Trigesimussextus an rationes, quibus quod dicitur apparet et demonstratur, diluere sit possibile.
III. Membrvm. 40P
5 Iamque accidentis margini adiacente atrii parte prae-
termissa, loca ad tres reliquas spectantia partes occurrunt; id enim septum B tribus constans lateribus insinuat. Quorum primus exigit ut consideretur, an respectu eo- rum, quae specie differunt aut genere, hoc quod dicitur
10 genus vel proprium vel definitio itidem habeatur. Secun- dus an unius eorum, quae ad idem genus, proprium et dennitionem eandem referuntur, non sit genus vel pro- prium vel definitio; male enim nigrum Aethiopis genus vel proprium vel ipsius definitionis partem dixerim, cum
15 de Scythis, qui sunt eiusdem speciei, dici nequeat. Ter- tius an differentiam ut genus, genusque ut differentiam, vel proprium ut genus, vel ut proprium ipsum genus, vel definitionem loco proprii, vel proprium loco definitionis ac- cepit; stultum est enim accidens commune aliorum loco
20 accepisse, puta pro genere, differentia etc. Quartus an ostendi possit non genus, non proprium, non definitio- nem, sed illi simile esse quod ponitur. Sic contiguitatem pro continuitatis et continuitatem pro contiguitatis deter- minatione usurpare consueverunt, | quandoquidem haec 41 F*
25 mutui esse modum quemdam referant; est quippe conti- guitas quaedam vel quodammodo continuitas, et haec illa similiter. At vero in quibusdam haec non retro commeare
4 III G: II PA 22 contiguatem P 23 contiguitatis] conti- gnitatis P 25 quendam AG referunt G
52 IORDANI BRVNI
possunt; est etenim temperamentum mixtura quaedam, non tamen temperamentum quoddam est mixtura. Quintus an quod pro aliquo horum ponitur sit aequivocum ; cancer enim ut de sidere, animali et morbo dicitur, neque genus, 5 neque pro|prium, neque definibile unum refert. Sextus an ^43| metaphoricum positum est genus, proprium, definitio; uti tamen iis interdum licet, attamen non sicut Plato, qui hominem definivit inversam plantam; quod enim poetis est proprium, a philosophis, quorum est abscondita reve-
10 lare, non est usurpandum. Licuit igitur Homero mortem definire finem ad quem nati sumus, non autem alio qui secundum rei naturam definire contendit. Septimus an in omnibus ita se habeat in actione, actu atque effectu, quemadmodum in virtute, potentia atque facultate, procul
15 dubio itidem in agere et pati, corrumpi et dissolvi; sicut enim vicissim est potens videre, ita videns, qui videt, ae- dificare est agere, aedificatio est actio. Octavus an subiecti a natura sumatur a casu genus, proprium et definitio, vel subiectum istis natura determinantibus a casu intelligatur
20 affectum. Nonus an praedicata, vel subiectum, vel hoc et
illa sint corruptibilia. Decimus an haec non simplicia sint 42 1 seu simpliciter capiantur, sed iuxta compositionis modum. Undecimus an de subiecto quod est in una categoria ca- piatur genus vel proprium vel definitio ex alia categoria,
25 ut ab eo effectum est, qui animam numerum quendam esse dixit. Duodecimus an interempto praedicato horum ali- quo, speciem remanere non inconveniat. Decimustertius
1 mistura PAG 4 sydere PA 6 methaphoricum PA est] sit6r 10 Homero] siriferira al senario e^et tsXsutyjv, yjotcep govsx' b(hsro, cJie sara stato erroneamente credato omerico, pcrclie Aristotele (Phys. B2. 194n 30) citandolo dice b tcckyjty]? senza altro. Cf. Simjilicio c Filopono al l. c. di Arist. 11 alii corregge G 23 e 24 Cathegoria PA 27 sqq. De- cimustcrtius — Decimusquartus ctc. AG: XIII— XIV efc. P
DE LAMPADE VENATORIA. 53
an species posita aliquid contrarium proprio generi et de- finitioni suscipiat. Decimusquartus an quippiam subiecta species communicat , quod impossibile est omnino iis , quae sub hoc proprio , genere et definitione militant ; ut enim 5 animam numeri speciem dixisse possumus, vel numeri de- finitiones et proprietates admittere, si vitam, quam anima communicat , numerorum nullus communicare valet ? Deci- musquintus an in negatione suo se habeat modo ; si enim delectabile quod bonum, quod non bonum non delectabile.
10 Sed cave in quibusdam propriis, quia si philosophativum
quod homo , non ideo quod non philo | sophativum non homo , ^44 G stante quod non homo non est philosophum. Decimussextus an in contrario contrarium, seu an contraria contrario; Thrasymacho enim apud Platonem iniustitiam bonum con-
15 silium affirmanti et iustitiam malum consilium contingit asserere. Decimusseptimus an cum species sit ad aliquid, quod per genus et definitionem significatur non est ad ali- quid, vel e contra. Sed cave ne pro velritate fallaris; virtus 43P enim,quae est bonitatis species, ad aliquid refertur , bonum
20 autem et honestum, quae genera sunt, ad aliud minime re- feruntur. Nec minus cum scientia (quae genus est) ad aliud referatur, grammatica tamen et rhetorica (quae sunt eius species) non sunt relativa; sed placet ad Aristotelis imitatio- nem hunc locum (pro Sophistis) cum caeteris adnumerasse.
25 Decimusoctavus an non ad idem sit species secundum se et secundum assignatum genus, proprium vel definitionem. Sic enim dicit Aristoteles: ubi duplum (quod est multipli spe- cies) dimidii duplum dicitur, multiplum dimidii multiplum
3 communicet G 7 nullus G : nullum PA 12 philosophus G 14 Trasimacho PA iniusticiam A 15 justitiam G: iusticiam A : iniustitiam P contingit PA: contigit G 27 dicit Aristoteles: ubi] d. A. ubi PA: ubi Aristoteli G
54 IORDANI BRVNI
dicitur; cuius causam esse dicimus, quod species non secun- dum rationem eius generis et proprietatis et definitionis, quae est secundum illud genus, sed secundum rationem propriam refertur. Idem et e converso valet, ubi scientia 5 refertur ad scibile, non quidem iuxta rationem, qua spe- cies habitus est vel genus grammaticae, sed secundum propriam rationem, qua alicuius scientia est. Decimusno- nus an analogice denominatum et derivative pariter se habeat, ut analogice primitive denominans; ut enim mul-
10 tiplici multipli proprium et definitio duplo communicatur, ita et dimidio submultiplum. Vigesimus an genus vel pro- prium vel definitio in eodem subiecto cum specie reperi- tur; nullum enim horum est, quod nisi cum, in vel de specie verifLcetur, siquidem non rite assignavit, qui tristi-
15 tiam genus irae, | et tristitiae rationem et proprium irae 44J proprium atque rationem dixit, et timorem verecundiae genus, quandoquidem | verecundia est in parte rationali, ira 7*45 et timor in irascibili, tristitia in concupiscibili. Yigesimus- primus an non simpliciter, sed conditionaliter et secun-
20 dum quid aliquod horum affertur de subiecto; animal enim est sensibile secundum quid, id est secundum cor- pus,non autem secundum totum, quandoquidem animanon est visibilis vel alia ratione sensibilis. Hic etiam cavendum communiter cum accidentibus, ne quod secundum quid
25 inest, simpliciter inesse vel esse dicatur, aut e contra. Vi- gesimussecundus an quod est secundum potentiam genus, definitio vel proprium, eius quae est secundum actum speciei enunciavit; haud enim eum qui potest falsa dog- matizare, sophistam, aut eum qui furtim rapere valet, fu-
30 rem dixerim, sed eum qui dogmatizat et qui furatur. Si-
G cst, vel PAG 12.13 reperiatur G 20 adferatur G 28 enun- ciarit G 30 dxerim P
DE LAMPADE VENATORIA. 55
militer e contra non bene illa omnia secunclnm actnm cle hoc secundum potentiam accepto capientur. Vigesimnster- tins an habitns vel habitnm significans definitio posita sit ipsins actns genns; nnde ab eo erratum, qni clixit regimen 5 convalescentium esse medicinam, cnm regimen non sit medicinae species, sed ipsa medicina. Vigesimusquartus an actnm vel affectum positnm est ipsins habitns genns, vel ab actn effectnve habitns ipsins definitio desnmpta est (nt ab eo qui dixit febrem actionis esse nocnmentnm, cnm tamen
10 actionis est effectns qnidam febris); an et | potentia ipsins 45P habitns accepta est genus, vel secnndum illam est definitns , ut si quis mansuetudinem velit esse irae continentiam , et fortitudinem clicat continentiam timoris et abstinentiam a fuga. Nam aliud est fortem mansuetumque esse , aliud vero
15 continentem ; mansuetus enim est qui ira non capitur, con- tinens qui iram a qua capitur comprimit, fortis qui iram vincit. Vigesimusquintus an quod sequitur positum est ge- nus, vel secundum ipsum capta est definitio eius quod an- tecedit, vel e contra ; ut qui dicit irae genus tristitiam, vel
20 tristitiae genus iram, ubi ex ira tristitia sequitur, vel | ubi *746 G interdum iram tristitia pariet. Porro haec ultima loca iuxta oppositam rationem proprio discutiendo deserviunt, quan- cloquidem non riclens sed risibile,non philosophus sed phi- losophatile est hominis proprium. Neque item hoc simul
25 natura vel prius est quam species, secl ubique specincam consequuntur propria differentiam , et definitur accidens quod immediate speciem constitutam consequitur.
3 posita, sit PA 4 erratum] err. PA : error commissus G
7 actus vel affectus positus corregge G 16.17 iram vincit PA: metum vincit G 23 philosophus] forse philosophum 27 consti-juttam P
56 IORDANl BRVNI
IV. Membrvm.
Septum tertium C, cluorum laterum complexum ad- mittens, cui per geminas portas ad geminos agrorum or- dines patescit aditus, est proprii, ubi loca ipsi definitioni- 5 que communia in ordinem digesta referuntur. | Quorum 46.F primus exigit, ut an per se, an per accidens, an semper, an aliquando, an absolute, an respective seu comparative, an omni, an alicui, an etiam soli, an solum duntaxat adve- niat subiectae naturae, consideremus. Secundus an quod
10 inerat, inest et inerit, non inesse potuerit, possit aut po- terit. Tertius an definitio vel proprium allatum speciem subiectam non exaequent, utpote quam terminos eiusmodi excedere videamus, vel e contra proprium atque defmitio plus quam propositam speciem complectantur ; quandoqui-
15 dem horum utrumque cum subiecto debeant esse conver- tibilia. Quartus an inter id quod est natura et id quod est semper minus distinguens male accepit definitionem vel proprium, ubi videlicet inter id quod secundum esse con- venit et illud quod est secundum essentiam nihil propemo-
20 dum interesse credatur. Quintus an quod vere totius est proprium aut definitio, de parte dicatur, et quod vere parti, proprium toti tribuatur. Sextus an proprium quasi definitionem tradidit, vel e converso definitionem quasi proprium. Septimus an quod est definitio vel proprium
25 subiecti cum accidente, tanquam subiecti proprium vel de- finitio enuncietur, vel e contra. Octavus an aliquid possis idem cum data | specie ostendere, cui tale proprium vel ^47 definitio non quadret. Nonus an subiectum sit unum ex iis
li proprium, allatum, speciem V : proprium allatum, speciem A 2i. 22 vere, parti proprium toti PA
DE LAMPADE VENATORIA. 57
quae in eadem divisione ponuntur, quorum nulli possit haec definitio vel proprium convenire. | Decimus an tradat 4r? JP quid res sit; oportet enim (dicit Aristoteles) ut in defini- tionibus ita et in propriis primum afferri genns, deinde 5 reliqua adiungi quae separent. Undecimus an sint no- tiora quae adducuntur; etenim proprium, descriptio atque deiinitio innotescendi subiecti causa quaeruntur , a quo qui- dem scopo aberrare contingit, si ratio desumptorum termi- norum adhuc explanatione indigeat, vel 1. quia aeque vel
10 magis difficile sit de illis definire propter rei naturam, vel 2. propter latentem aequivocationem sive subiecti sive eorum quae de subiecto dicuntur, vel 3. propter metapho- ram seu translativam significationem, vel 4. ob minus con- suetam verbi significationem, vel 5. quia contrarium per
15 contrarium declarare contendat, vel omnino oppositum per oppositum, quorum eandem prorsus contingit esse discipli- nam, vel 6. quia cuius sit proprium vel definitio non est manifestum, nisi eo more quo mali pictores, quod aegre per imaginem repraesentant , titulo coguntur indicare,
20 vel 7. quia quod est determinatum per id quod est inde- terminatum vel minus determinatum aperire nititur , vel 8. quia quod aequaliter determinatione indiget, utpote quod in eadem divisione collocatur, vel 9. quia neque per id quod ordine naturae, neque per id quocl ordine nostrae co-
25 gnitionis probetur, antecedat, vel 10. quia quamvis notius sit atque magis in promptu proprium vel definitio , non ta- men quod definito eique, quod tajlis proprietatis est sub- 48 JP iectum, quadrent, est identidem manifestum, vel 11. quia eo utitur quis eodem cuius est proprium vel definitio, ubi
30 videlicet idem capiatur ut notum et ignotum, ut innote-
7 in notescendi P 9 eque P 12. 13 methaphoram P 19 re- prese ntant PA 24= uostrae P 28 XI (invece di 11) P
Buuni Opp. lat. II, 3. 8
58 IORDANI BltVNI
scens et innotesoendum , ut si quispiam dixerit substantiam, cuius species est homo , tamquam animalis proprium vel definitionem, vel 12. quia quo utitur neque natura neque 7*48 j cognitione praecedit, cuius quoque sensus alterius decla- 5 randi sensu concomitatur , et cuius ignorantiae positio alte- rius ignorantiae positionem consequitur; ut qui doctrinam circumscribit, dicens eam esse cui ignorantia maximopere opponitur. Duodecimus an superfluitatem allata definitio vel proprium admittant, quod erit aut 1. quia differentiam
10 adnectat generi talem, qualis vim non habet ut ab aliquo secernat, vel 2. quia quamvis sit proprium atque contrahens subiectum in proprios fines illud quod adiicitur, eo tamen detracto nihilominus essentia vel proprietas declarata re- stat, vel 3. quia aliqua descriptionis definitionisve pars non
15 de universis, quae sub definito continentur, verificatur, aut 4. quia universali particulare illius subnectitur, aut 5. quia idem sub alio nomine per idem synonyme notatur, aut 6. quia nugatorie eiusdem fiat dictionis repetitio. Tertiodecimo an manca sit vel diminuta definitionis pro-
20 prietatisve allatio, quod erit vel 1. quia ex positis termi- nis ab alienis quoque ad suos non est adacta fines subiecta species, quia videlicet non de sola dicitur, quod est expres- sum; hinc enim differentia intelligitur prae|termissa, vel 2. 49 J quia cum vel per se vel ratione generis ad aliquid refera-
25 rur, correlativum tamen illius non indicatur, vel 3. quod cum sit ad finem, non per finem aperitur, sed vel subtice- tur, vel illius loco quod est ipsius vel ad ipsum via sub- stituitur.
5 sensum emenda G 8 DGcimussccundus 6r i) aut Primo , quia P 13 nihilomusus P 19 Tertiusdecimus G l. deminuta 27 ipsius, vel G
DE LAMPADE VENATORIA. 59
AGER ACCIDENTIS.
I. Memrrvm.
Iam ex atrio per portam septi in agrum accidentis pro-
cleunti occurrit ad dextram primo earum rationum nume-
5 rus, quibus aliquid accidens esse iudicatur. Primo videlicet
quia neque genus neque species, neque pro(prium neque 749 G differentia, et de aliquo tamen praeclicatur. Secundo quia a substautia separabile, et tamen sine substantia nequit esse; per illam etenim retinentem consistit, cui nulla sub-
10 sistendi ratio potest convenire. Tertio quia in substantia cum sit ipsa, tamen est tempore posterius. Quarto quia aliud a sua ipsius natura subiectum habet. Quinto quia cum esse novum habeat, non tamen ideo generari crearive dici- tur, sed congenerari; congenitumque haud quidem esse vel
15 exsistere, sed inesse dicitur et consistere. Sexto quia est in substantia non ut pars in toto. Septimo quia cum sit ut alicubi, non tamen est ut in loco locatum. Octavo quia est in alio a substantia praedicamento , tamquam species subor- dinatumve genus. Nono quia acl nullam substantiae spe-
20 ciem pertinet. Decimo quia suscipit magis atque minus.
Undecimo quia illi est aliquicl contrarium. | Duodecimo 50P quia genus, quod de ipso quidditative dicitur, est accidens. Decimotertio quia de quibus ipsum quidditative dicitur, ac- cidentia sunt. Decimoquarto auia deipso substantia denomi-
6 proprium, neque AG 7 sqq. in tutti i capitoli deWAger Acci- dentis, detV Ager Generis e delV Ager pro^irii costantemente Secundo— Ter- tio etc, ovvero Secundus — Tertius etc, ouvero Secunda — Tertia etc AG : 2 — 3 — 4 etc. P 13 creative A 15 ex sistere P 18 tanquam AG 21 Duodecimo A .-Decimosecundo G 22 e 23 quiditative PA
GO IORDAHI BRVNI
native dicitur tantum. Decimoquinto quia ipsum de substan- tia denominative praedicatur. Decimosexto quia predicatur in quale, et dicitur non ut essentia neque ut essentiale. Deci- mooctavo quia est quo aliquid accidentaliter afncitur. Deci- 5 monono quia sequitur subiectum ut in quo, non ut ex quo. Vigesimo quia eius ,partes non sunt substantia. Yigesimo- primo quia alicuius respectu est acciclens; tale enim nonpo- test esse substantia ; quod namque vere est , nulli accidit. Vi- gesimosecundo quia non mutatur de subiecto m subiectum ,
10 neque de loco in locum, cumque non est amplius ubi erat, iam evanuit , quoniam idem numero non potest esse sine eo in quo est; neque etenim sui est iuris. Vigesimotertio quia non accedit ad subiectum neque a subiecto migrat, sed ex ipso resultat et in ipso deperire necesse est. Vigesimo-
15 quarto quia sensu tantum imaginationeque | attingitur, et T50 supra sensum et imaginationem non existit. Vigesimoquinto quia non materia, non forma, non compositum, non de hoc praedicabile , neque separata substantia. Vigesimosexto quia non est ipsum subiectum alicuius, sed potius alicui sub-
20 iecto mancipatum. Vigesimoseptimo quia alicuius dispo- sitio, vel habitus vel figura, vel a complexione resultans.
II. Membrvm.
Ad agri vero sinistram descriptas intueri licet ratio- 51 2F nes, quibus accidentale quippiam habeatur. Tale autem 25 convincitur, primo si condistinctum non est essentiale. Se- cundo si essentiali secundum quod essentiale est opponi- tur. Tertio si ei quod est per se contrariatur. Quarto si naturali opponitur. Quinto si violentum. Sexto si ab extrin-
5 quia ora. A 21 habitus, vel G
DE LAMPADE VENATORIA. 61
seco. Septimo si 11011 ab ordinato. Octavo si non per se primo aut secundo modo. Nono si separabile est ab eo, quod ipsum suscipit, sine eius rationis destructione. De- cimo si non habet terminatam determinatamve causam. 5 Undecimo si non enti propinquum, quia non semper, non frequenter, sed raro. Duodecimo si non fatali ordineque certo , sed casu vel fortuna. Decimotertio si quod ab eo per se et secundum ipsum causatum dicitur accidentale est. Decimoquarto si a quo ipsum causatum dicitur non est
10 per se causa. Decimoquinto si non forma, non essentia, sed mobilis dispositio est. Decimosexto si nihil est cui neces- sarium ad formalem constitutionem habeatur. Decimosep- timo si ubique contingens. Decimooctavo si ad utrumlibet possibile. Decimonono si absque hoc omnia secundum es-
15 sentiam et esse integra sunt et vera. Vigesimo si cum ha- beat esse vel essentiam, non est essentiale; quid enim es- sentiale poterit esse essentiae? Vigesimoprimo si secundum ipsum non definitur, sed describitur aliquid; nullius enim essentialem subingreditur definitionem. Vigesimosecundo
20 si non dicitur | de genere secundum quod genus est, neque 751 G de specie secundum quod est species. Vigesimotertio si quod esse dicitur non est vere, sed aplparenter. Vigesimoquarto 53P si nihil est, cui semper atque soli, vel solum convenit; quod enim semper calet, per se calet. Vigesimoquinto si aliquando
25 cum sit, non est certum tempus, et si cum alicubi sit, non est certus locus aut subiectum in quo tunc natum sit esse. Vigesimosexto si quadam, non certa occasione. Vigesimo- septimo si quodam respectu, non simpliciter. Vigesimooctavo si oppositum non est impossibile. Vigesimonono si utrum-
30 que oppositum sumitur cum alterutro sibi opposito contra-
6. 7 fatali certoque ordine G 15 intregra G 27 quadam G ; quaedaniPJ. 29.30 utruque P: utrunque A
02 IORDANI BRVNI
rioque subiecto vel praedicato. Trigesimo si capiantur de uno subiecto ambo contraria. Trigesimoprimo si de duobus contrariis subiectis praedicatur. Trigesimosecundo si coniu- gata sunt accidentalia ; sed cave hic. Trigesimotertio si simi- 5 lia similiter se habeant et proportionalia proportionaliter. Trigesimoquarto si non est unius rei unum, considerato quod unius rei una est substantia, essentia, essentialeque unum. Trigesimoquinto si anteceditur ab aliquo cui tribuatur, si videlicet consequitur esse alterius tamquam subiecti.
10 Trigesimosexto si advenit rei iam existenti in actu. Tri- gesimoseptimo si accedens non constituit speciem. Tri- gesimooctavo si recedens illam non tollit neque variat. Trigesimonono si non est ens simpliciter, sed per compa- rationem. Quadragesimo si accidens non facit hoc, sed huius-
15 modi magis vel minus; magis enim atque minus non va- riant speciem. Quadragesimoprimo si alio est accidens, tale huic non poterit essentiale esse. Quadragesimosecundo si ablato ipso substantia neque tollitur neque diminuitur, et per eius accessum non ponitur nova, neque antiqua sub-
'20 stantia adaugetur. Quadragesimotertio si ad nullum modo- rum, quibus substantia dicitur, referatur. Quadragesimo- quarto si eius definitio vel ipsum non unam significat intentionem.
AGER GENERIS.
25 I. Membrvm.
Mox ex atrio per proprii septi portam ad agrum ge- neris egredienti ad dexteram quidem eae rationes occur-
9 tanquam AG 16 alii cmenda G , che haaggiunto lavirgola dopo accidens 18 l. dcminuitur
DE LAMPADE VENATORIA. 63
nmt, quibus an vere iuxta logicum sensum sit genus, quod ponitur, examinare possis. Harum prima requirit ut con- sicleretur, an non in quid, sed in quale dicatur; quis enim album genus nivis dixerit, quia de ipsa, calce, lana et 5 lacte praedicatur, per quam de omnibus qualia sint, non quid sint, possivmus enunciare? Gressibile item cum sit ani- mal quaiificatum, non est genus. Secunda an non univoce, sed denominative ; non enim albedo dicitur nix, sed alba. Tertia an de aequalibus genus dicitur atque species ; quo-
10 modo enim ens, unum, aliquid, bonum et similia poterunt sibi mutuo esse genus? Quarta an species de pluribus asse- ritur quam genus; quis enim credibile genus esse veri di- xerit? Huc etiam videre convenit, an cum specie tollatur genus; oportet enim cum genere tolli speciem, non e con-
15 tra. Quinta an speciem differentiae genus quis existimat, ut si quis dicat risibile, vel rationale mortale genus homi- nis. Sexta an speciem vel aliquod extra genus diiferentiae genus proferant, ut qui aiunt immortale esse quod est Deus vel divinum. Septima an differentia tanquam genus prolata
20 est, ut si numerus dicatur esse quod estpar vel impar. | Oc- 55 J* tava an sola sub uno genere species delitescat, immo an sola species est quod genus dicitur; genus enim de pluri- bus dicitur speciebus. Huc pertinet error accipientis lineam tanquam longitudinis genus, cum extra praeterque lineam
25 non contingat longitudinem consistere nec esse. Nona an aliquid generi contrarium sit, speciei vero, quae de ipso dicitur, nihil. Decima an generi aliqua species est contra- ria ; non enim generi , sed in genere debent esse contrariae
6 e 11 ahbiamo aggiunto V interrogativo 8 de nominatiue P
9 dicitur P A : dicatur G II. 12 asseritur PA: asseratur G 15 exis- timat PA : existimet G 18 genus om. G 19. 20 prolata sit G
22 e 27 est] sit G 27. 28 contraria? non PA
64 IORDANl BRVNI
species. Undecima.an aliquid est speciei | contrarium, quod 7*53 C in hoc eodem genere non consistit. Duodecima an quod po- sitae speciei contrarium dicitur in nullo est genere, immo vel forte et ipsum genus est, sicut videre licet in bono et 5 malo, quae non unius sunt generis species, sed contraria genera. Decimatertia an quod ponitur genus suscipit ra- tionem speciei; species enim suscipit rationem generis, non e contra. Decimaquarta an res per genus denomina- tae per aliquam differentiam non differant; sic enim quod
10 est propositum nullius rei potest esse genus; cum etenim alba specie non differant inter se, album non poterit eo- rum esse genus. Decimaquinta an quod est omnia conse- quens, pro genere vel differentia capitur; ens enim et unum non sunt decem praedicamentorum genera, neque
15 consequenter eorum quae in illis continentur. Decimasexta an quod aeque consequitur omnia, alterius coaequalis po- situm est genus; unum enim non dicitur de ente, neque ens de uno. Similiter et alia transcendentia non possunt mu- tuo sibi genera esse atque species, quandoqui|dem horum 56JP
20 unum non praedicatur de pluribus quam singula omniaque alia. Decimaseptima an quod assignatur pro genere non de subiecta specie dicitur, sed potius in subiecta est spe- cie; nunquam enim accidentia substantiarum possnnt esse genera; album etenim de nive dicitur non proprie ut de
25 qua, sed ut in qua. Decimaoctava an secundum compara- tionis gradus verificetur genus ; ad species enim non refer- tur nisi aequaliter. Decimanona an ex eo quod ipsum suscipit magis et minus , species vero non , inferre liceat positum esse non genus ; sicut errasse dicitur qui defini-
30 vit dubitationem aequalitatem contrariarum cogitationum,
1.3.4.17.22 est] sit G 7 speciei? species PAG 13 capia-
tur G 20 non om. G 22 dicatur G
DE LAMPADE VENATORIA. 65
cum tamen intendatur remittaturque dubitatio , non autem aequalitas. Vigesima an non substantive essentialiterque dicitur, sed adiective. Yigesimaprima an eorum, quae se- cundum analogiam quandam dicuntur, credatur esse ge- 5 nus ; cum enim ens secundum diversam rationem | dicatur 754 G de substantia incorporea, corporea et accidente et horum intentionibus, quae non entia sunt sed entium, nulla ho- rum omnium poterit esse genus ratione. Vigesimasecunda an respectu eorum, quae specie non differunt, genus ha-
10 beatur; ut si insecabile linearum dicatur esse genus, cum idem de insecabilibus dici nequeat. Vigesimatertia an sub mala generis clefinitione generis iudicium militare contin- gat; Pyrrhoniani enim definiunt genus communitatem quae permeat in singularibus, ut homo est qui permeat singulos
15 homines, species vero dicunt in unoquoque proprietates, ut Theonis, Dionis, Philonis. Sed locus iste potest esse communis | omnibus problematibus ; sic etenim et ex mala 56'P descriptionis , definitionis et accidentis definitione iudicia de ipsis falli contingit et fallere.
20 II. Membrvm.
Ad agri vero laevam aliae tibi sese offerunt rationes, quibus inquirere licet an vere iuxta naturalem sensum sub- iectae speciei propositum genus assignetur. Harum prima examinare docet, an quod ponitur genus sit speciei parti- '25 ceps; species enim generum, non genera specierum debent esse participia. Secunda an de aliquo vere dicatur species, de quo non dicitur genus; quis enim scibile aut ens opina- bilis dixerit esse genus, cum non entia et quae falsa sunt
3 dicatur G 12 genoris la prima volta P 13 Pirroniani PA 28 dopo sunt aggiunge una virgola G
Bruni Opp. lat. II, 3. 9
f>6 IORDANI BRVNI
opinabilia nihilominus esse constet? Tertia an aliud est as- signatae speciei genus, quod neque continet illud neque continetur ab illo ; quis enim probet scientiam iustitiae vel iustitiam scientiae genus esse? Quarta an quamvis sub 5 eodem generalissimo contineantur , condistinctorum tamen generum sunt species, ut scientia et iustitia, quaein ge- nere habitus seu dispositionis sunt qualitatis species, quo- rum tamen alterum intellectus, alterum vero voluntatis est habitus iuxta duos divisi generis contradistinctos ra-
10 mos. Quinta an sub duobus generibus, quae mutuo non sub-
alternantur vel etiam ad eundem non reducuntur | subal- '7 5 5 ternationis ordinem, appareat. Sexta an extrema positi medii sint in alio genere. Septima an medium positi extremi vel extremorum in alio contineatur genere vel sit aliud ge-
15 nus. Octava an ex eo quod genus est alijcui contrarium, 57*1 species vero nulli contrariatur , aut e converso, possis ali- quid inferre vel pro veritate vel pro tentativa. Porro pro vero cavendum est in iis, quorum contrarium est innomi- natum; sanitati namque aperte contraria est aegritudo, cum
'20 tamen non minus febri et ophthalmiae sit aliquid contra- rium, sed quia innominatum hoc est, ideo neque esse ali- quis existimabit. Ad generalium ergo intentionum dictiones est confugiendum, quales sunt incommensuratio quaedam, intemperies quaedam, quaedam indispositio. Nona an quod
25 in eodem est subiecto vel circa subiectum idem, tanquam sit circa genus idem capiatur; parum namque, nimium atque mediocre circa eandem contingunt esse subiectam materiam, ultimi tamen genus est bonum, reliquorum vero malum. Decima an genus earum quae connumerantur spe-
I sit c G sint G 3 iusticiae A 4 iusticiam P e G iusticia PA
4 g-cnus, esse PA ahbiamo aggiunto V interrogafivo 5 forsc contra- distinctorum ? 10. 11 non subal- 1 nantur P 20 obtalmiae PA
DE LAMPADE VENATORIA. G?
cierum non sit idem. Undecima an aliquod huic generi su- periorum de assignata non praedicetur specie, quandoqui- dem de quo inferiora praedicantur et superiora in eadem coordinationis scala praedicari necesse est. Duodecima an 5 nulla differentiarum, in quas dispescitur genus, de posita praedicatur specie; quomodo enim de anima numerus prae- dicabitur, cum neque parem hanc possis dicere neque im- parem? Decimatertia an species alicuius generis contrarii particeps inveniatur; quomodo enim illud huius poterit esse
10 genus ? Decimaquarta an quod in genere speciei opponitur est privatio et forma; in nullo enim eodem genere haec esse possunt. Si quippe visus est sensus, caecitatem necesse est esse insensibilitatem. | Decimaquinta an male distinxit quod 59 jP est circa aliquid vel in aliquo, aeque ac si eiusdem species
15 sit habendum vel genus ; ita enim memoria est circa scien-
tiam et cum | scientia, sicut et haec circa illam et cum illa. 756 G Quocirca incongrue quispiam retentionem seu continentiam sive mansionem scientiae putaverit esse genus memoriae. Decimasexta an non habitum habitus, potentiam potentiae ,
20 actum actus genus posuit, sed vel habitum potentiae, vel actum habitus, vel horum aliud alius. Decimaseptima an item afFectum affectionis vel affectio affecti est positum genus, sicut ab eo qui immortalitatem (quae vitae aeter- nae est accidens sive passio) appellavit vitam sempiternam.
25 Decimaoctava an passionis genus patiens, vel patientis ge- nus passionem, ut ventum dicens aerem motum, ventum aeris motum dicere debuisset; sive enim moveatur sive quiescat, aer nihilominus erit ; ideo si ventus esset aer, esset etiam illo quiescente ventus. Semper enim genus praedicatur
4 schala P C> praedicatur] praedicetur G 11 est/j sit G 12 ce- citatem P 15 nemoria P 2fi dicens G: d. PA 20 prodicatur P
G8 IORDANI BRVNI
de specie quiddiiative ; ut etenim dicere possumus 'liomo est animal rationale', ita et perpetuo dicere possumus 'homo est animal'. Atqui si ventum aerem motum dicere lu- beat, sit ibi aer non ut genus, sed ut cui genus attribui- 5 tur, quemadmodum et nivem dicere aquam concretam, lu- tum terram aqua agglutinatam ; non tamen ideo lutum est terra, neque nix est aqua, neque vinum, ut dixit Empe- docles, est aqua in ligno putrefacta, quia non est genus quod de specie non dicitur absolute etiam. Iam ergo si non
10 est verum dicere r vinum est aqua \ | neque verum esse potest 60 J r vinum est aqua putrefacta'. Decimanona an ubi cum speciei tum generi est contrarium, melior species in genere dete- riori collocatur. Hunc locum Themistius asserit esse rheto- ricum , quia vermis et musca vilior est imagine lunae
15 aerea; sed obstat x^verroes dicens nullum in&nimatum ani- mato praestare, nisi secundum positionem dumtaxat. Sed uterque (licet inplicite bene sentiant) expresse errat non ad intentionem contradicens ; at nos hic loca indicare,non au- tem res intentionesque definire instituimus. Vigesima an
20 cum idem una habitudine duobus adtribui | contingat, quo- *75^ rum alterum altero melius est, in deteriori tamen collocatur ; ut cum anima ad motum pariter se habeat atque quietem (quam, quia permanentia quaedam est, praestare fatendum), in genere motus eam collocans erravit. Vigesimaprima
25 an quod ponitur genus est materia, alterum de quo di- citur est species in materia, vel e contra id quod est ma- teria, et id quod est species sive forma; materia enim et forma seorsum genera sunt, minimeque alterum alterius potest esse species. Ad haec materia physice capta non po-
1 quiditatiue PA 2 onimal P 13e21 collocetur G 13. 14 Rhe- toricu P: Rhetoricorum AG 15 dicens] d. PA: qui dicit G 10 dun- taxat AG 17 in|plicite P: implicite AG 29 phisice P
DE LAMPADE VENATORIA. 69
test esse genus ; quaenam enim differentia potest esse ma- teriae, si omnis differentia actus et qualitas est quaedam? A materia tamen est aliquid quorundam certumque genus, puta materialium; cum hoc tamen materia nec genus ne- 5 que certa completaque species esse potest. Vigesimasecunda an corporei incorporeique genus idem est allatum, simili- ter aeterni | et corruptibilis, realis et intentionalis , physici 60'JP et metaphysici, mathematici et naturalis, eius quod sub more et eius quod est sub contemplatione positum, vel
10 aliorum similiter differentum , seu (ut proprius dicam) di- versorum, quae nunc quidem genere, nunc vero plus quam genere differentia dixit Aristoteles. Vigesimatertia an ele- menta corporum ' uti corporum genera sunt adducta; ita enim elementa corporum non sunt corpus, sicut nunquam
15 elementa magnitudinis sunt magnitudo, elementa numeri non sunt numerus, elementa orationis non sunt oratio. Vi- gesimaquarta an partem quispiam posuit genus totius; male enim corpus animalis genus dicitur, quinimmo neque corpus animatum prout ab animante quid distinetum pro-
20 prie signiiicat. Vigesimaquinta an locum aut tempus aut aliud huiusmodi eorum, quae in loco et tempore sunt, ge- nera sunt accepta , vel e contra id quod est in quo , acceptum est species eius quod est in (quo). Huc spectat considerare, quod universaliter ipsum quod sui iuris est et suscepta-
25 culum, et id quod est | alterius et in alio, non possunt mu- 758 G tuo genus esse atque species; locus enim, pater, scientia, secundum id quod significant, alicuius sunt, ignis vero, li- gnum, aqua et similia, per id quodprimo significant, magis aliquid sunt. Vigesimasexta an species ex sua natura ad
30 plura genera pertinens in uno intelligatur velut inclusa ;
10 differentium c proprie G 18 quinimo A G 20 locum PA : locus emenda G 23 quo G: om. PA
70 IORDANI BRVNI
haud enim latro vel fraudulentus est qui eligit et non po- test rapere vel fallere, neque qui potest et non eligit, sed qui potest et agit. Hunc locum falsum dicit Themistius, Averroes autem consideratione indigere iudicat, nobis au- 5 tem sufficit indicare, quia (ut diximus) generalem tum pro scientificis, tum pro pro | babilibus argumentationibus inven- 61 tionem instituisse volumus, et ideo plura, quae non pos- sunt esse certa principia, quia ab Aristotele sunt allata non praetermittimus. Vigesimaseptima an definitio gene-
10 ris propositae speciei aptetur, ubi diligentius est inspicien- dum. Vigesimaoctava an ex defectu considerationis vel ex ignorantia vel perversa opinione et definiendi ratione spe- cies cum genere synonymum esse censeatur, ut qui idem lationem dixit et mutationem secundum locum, si quaedam
15 citra loci mutationem deferantur, ut quae circa fixum cen- trum circumeunt. Vigesimanona an quae sub posito genere numerantur accidentaliter , tantum differre possis ostendere, utpote forma, figura, complexione, secundum magis et mi- nus, melius et deterius eiusdem qualitatis participatione.
20 Trigesima an ab una generis specie in aliam transitum non esse generationem vel corruptionem, sed alterationem possis convincere vel persuadere; sic Pythagorici et alii multi profundioris philosophiae animatorum omnium alia ab alia solis, organorum , figurarum temperamentorumque adiacen-
25 tiis distinguentes, animam ut speciem unam, non autem ut genus unum accipiunt. Trigesimaprima an vel eadem in omnibus verificare possis aliqua ratione accidentia, ope- rationes, actus atque potentias, | secundum aliquam tamen ^K analogiam, proportionem vel graduationem ; ita enim iii
30 (juibusdam actus animae iidem non sunt sensibiles et expli-
23 alia ab aliis G 24 solis organorum figurarum PA: solis or- ganorum , figurarum G 27 accidntia G 30 non] no P
DE LAMPADE VENATORIA. 71
citi propter materiae crassitatem et hebetudinem, quemad- modum et in aliis propter molis exiguitatem membra , quae certe liabentur, distincte non valebis accipere vel intueri, iuxta illud Epicurei poetae :
5 Primum animalia sunt iam partim tantula, eorum 63 JP
Tertia pars nulla ut possit ratione videri: Horum intestinum quodvis quale esse putandum est? Quid cordis globus aut oculi? Quid membra, quid artus? Quantula sunt ? Quid praeterea primordia quaeque , 10 Unde anima atque animi constet natura necesse est?
Nonne vides quam sint subtilia, quamque minuta?
AGER PEOPRII.
I. Membrvm.
A proprii praeterea septo ad agrum eiusdem exeunti
15 paucula occurrunt loca, quorum primus exigit ut consi-
deretur, an minime dictinctum sit quod inest alicui per
se ab eo quod inest alicui per aliud atque secundario ; cum
enim superficiei proprium sit esse coloratum atque corpo-
ris, fallitur quispiam non considerans quemadmodum su-
20 perficiei vere, proprie primarieque, corpori vero per ipsam
appropriatur. Secundus an subiectum quasi proprium tra-
ditum est eius quod in subiecto est, ut qui ignem esse
dixit proprium corporis elementorum subtilissimi. (Tertius)
an quod inest per participationem traditum est ut pro-
25 prium, | ut ab eo qui dixit 'hominis proprium est esse pe- 64P
destre bipes'; tale enim, quia ad rei quidditatem pertinet et
3 certe, habentur, distincte PA 5 sqq. Lucret. 4, 114 sqq. (cf. Lachmann3p. 220) 8 glob.Z^. 10 necess (sic) P est. Nonne PAG 23 Tcrtius G: om. PA 24 inest, per G
72 IORDANI BKVNI
est differentia quaedam quae de specie praedicatur, pro- prii rationem non admittit; nusquam enim genus vel dif- ferentia, cuius res est particeps, esse potest subiectae spe- ciei proprium. Quartus an rei | iam perfectae et in actu TGi 5 integro constitutae advenit ; proprium enim licet sit f ormae substantialis naturaliter immediateque consequutivum , ac- tus tamen differentiae substantialis et proprietatis simul tempore, immo secundum eiusdem formalis esse rationem de subiecto verificantur, licet ad ordinem quendam respi-
10 cientes sciamus alterum ab altero dependentiam liabere; hinc male quispiam philosophari vel navigare vel ridere dixerit homini proprium, sed bene philosophatile, navi- gatile, risivum seu risile. Quintus an cum defectu pro- prium assignatur ob ommissam proprietatis conditionem,
15 ubi videlicet quod nunc sicque proprium est, simpliciter et absque modificatione proprium expressit; sedere enim in cathedra non potest esse Socratis proprium, sed in certo loco definitoque tempore. Sextus an tale sit proprium, quale non aliter quam sensu cognoscatur, siquidem incer-
20 tum fit omne sensibile, ubi extra sensum fuerit constitutum; absens enim ignorabitur an adhuc insit. Mitto ea in qui- bus necessaria quidem consequutione rem veluti praesen- tem liceat existimare. Male igitur solis proprium dicitur esse astrum splendidis | simum eorum quae super terram de- 65
25 feruntur; cur enim sensui notissimum est adhibitum ut- pote quod supra terram deferatur, quandoquidem, ubi oc- ciderit, an et supra terram deferatur sensusnon cognoscit? Septimus an plura attulerit agglobaritque propria, ut qui
1.2 propij P 6 consequtiuu P 9 ue-|ficantur P 13 ri- sile PA: risibile G 14 omraissam P: omissam AG pro-jproprie- tatis P 17 propium P 19.20 in | ccrtum P: in certum A 21 in | sit P 22 consequtione P 24 splendidis- 1 dissimum P
DE LAMPADE VENATORIA. 73
clicit ignis proprium esse inter elementa tenuissimum at- que levissimum; ut enim definientem praeter sermonem quod essentiam declarat aliquid amplius addere non decet, ita et ex propriis praeter unum selectissimumque non est 5 utile apponere; alterum igitur illorum sufncere poterit, cum non minus unum cle sola specie clicatur quam utrum- que. Octavus an quod natura inest, non tamquam natura inditum est appositum; peccat enim dicens hominis pro- prium habere cluos pecles et quinque cligitos, non adciens
10 hanc clictionem | natura, siquidem per accidens aliter esse ^61 Gr potest. Et hic locus quinto affLnis est. Konus an ita effec- tum est, ut aliquid sui ipsius proprium sit prolatum, ut qui dixit clecoruni esse honesti proprium, ubi inter cleco- rum et honestum nullam possimus afferre differentiam. De-
15 cimus an sicut relativo correlativum acceptum est pro- prium, ita alteri relato alterum; ex hoc enim quod exuperans non est clupli proprium, scimus exuperari non esse pro- prium dimidii. Undecimus an sicuti quod dicitur se- cundum habitum est habitus proprium, ita privationis
20 proprium est | quod clicitur secundum privationem; si enim 66P surditatis proprium non est vacuitas sensus, neque sen- sus compotem esse erit auditus proprium. Duodecimus an in similiter se habentibus ita se habeat ; cum enim ita sit affectus medicus ad facienclam sanitatem, sicut aedi-
25 ficator ad faciendam domum, si huius non est proprium hoc facere, neque illius alterius illud agere proprium est. Neque alius est proportionaliter se habentium locus [est]; si enim non alia ratio est inter A et B quam inter A et C, et A non est proprium ipsius B, neque certe erit ipsius 0
1 dicit G: d. PA 3 qui correggc G 7 tanquam AG 10 dic-
tonemP 16 e 17 exsuperans e exsuperari G 27 est (dojpo locus) om. G 28 inter (dopo quam) om. A
Bhuni Ojjp. lat. II, 3. 10
74 IORDANI BRVNI
proprium. Caeterum si A proprium est ipsius B, non prop- terea proprium erit et ipsius C, quandoquidem idem mul- tarum rerum non potest esse proprium. Decimustertius an quod esse dicitur non est proprium eius quod esse dicit; 5 ita enim neque corrumpi erit eius proprium quod corrum- pitur, neque fieri eius quod fit. Ut etenim hominis pro- prium non est esse animal, ita nec ipsi hominem fieri erit proprium ipsum fieri animal. Simile de nasci, vivere, inte- rire et id genus aliis est iudicium. Decimusquartus an ex
10 idea proprietas est delata ad subiectam speciem; non enim quiescere proprium est hominis, si eidem non qua homo, sed qua idea conveniat. Sed hic locus additus est ab Ari- stotele propter occasionem carpendi potius quam propter usum aliquem quo valeat. Decimusquintus an | potestate 7*6*
15 proprium ad id quod | non est adcommodatur; si enim non 6^ sit animal respirativum , nihilo tamen minus aer erit. Quo- circa respirativum esse non erit aeris proprium; ultra non omnem aerem respirativum esse constat. Decimussex- tus an superlative proprium est dictum, ubi re corrupta
20 nihilominus manebit nomen alteri conveniens ; si enim pro- prium ignis statuatur esse levissimum, si fiat aut fingatur ignem non esse amplius , levissimum corpus remanebit aer ; quare inconvenienter assignatum est proprium. Omnes hi loci ad logice concludendum deserviunt, et quidam ex iis
25 sunt nimis satis probabiles.
15 adcommodetur G 17 <si> respirativum male G 17.18 ul- tra, non (per indicare V avverbio) PA 20 nihilominus, mancbit PA
DE LAMPADE VENATORIA. 75
ANGVLVS DESCRIPTIONIS.
II. Membevm.
Ex hoc ipso igitur proximeque praecedenti septo de- scriptionis rationes conditionesque desumere licet; ex eo 5 enim descriptio ab exacta definitione differt, quod haec es- sentiali differentia a caeteris omnibus sub posito genere subiectam speciem disterminat, illud vero accidente proprie proprio, quod convenit omni, soli atque semper ei de quo veriiicatur. Ubi vero accidens est quidem projprium, sed 68P
10 non toti convenit speciei, ut astrologatile homini, levior erit hominis descriptio, levissima vero si ex iis quae non perpetuo (quamvis soli) conveniunt. Praeter haec vero ubi alius generis accidentibus contractum genus de specie prae- dicari contigerit, nulla prorsus artificiosa poterit esse de-
15 scriptio. Est autem et locus communis cum descriptione definitioni, quod si cui contra totam descriptionem defini- tionemque argumenta non suppetant, quia ipsum ita non est apertum, contra partem notam, quae recte tradita non videatur, est agendum; manifestum est enim quod hac
20 eversa totum non subsistat.
AGER DEFINITIONIS. 763G
I. Membevm.
In agro definitionis prima sedes exigit ut videatur, an indefinitum, indeterminatum infinitumque pro genere
2 Membruin I. G
?6 IORDANI BRVNl
sit appositum ; ibi namque revera sine genere allatam pos- sumus asserere defmitionem , si tamen eiusmodi dictionem ita licet appellare; tale est ut si quis corpus clefmire vo- lens dicat esse id quod habet tres climensiones. Omittens 5 genus (ait Aristoteles) non dicit quid sit, quia cuiusque rei essentia est cum genere coniuncta. Secunda si defi|ni- *?0 tum non acl omnia ad quae spectat aptatum fuerit, ut qui grammaticam artem congrue loquendi definiunt, quandoqui- dem frecteque scribendr debuisseut addere; si quippe alte-
10 rum horum ad rectam grammatices definitionem sufnceret, plures eiusdem rei possent esse definitiones, quod inconve- nit. Tertia si complere existimans velut omnibus adaptan- do, aliquid quod minime necessarium est adcopulet, ut si quis medicinam definiat artem cognoscendarum morbi sani-
15 tatisque causarum, cum aeque horum alterum accipere pos- sit, quia idem important ambo quod unum, nec minus idem unum quod alterum; uncle nunc istum nunc illum acci- piendo terminum non est duas vel diversas quoquo pacto adducere definitiones, sed eandem prorsus. Quarta si ei
20 quod per se adest definito apponitur id ipsum quod per accidens et oblique, ut si quis medicinam definiat scien- tiam inducendae sanitatis atque morbi; horum enim alte- rum, licet tam vere, non tamen ex directo convenit. Quinta si est explicatoria ; sufficit enim quod magis explicat. Sexta
25 si non proximum genus adduxit; hoc enim allato omnia in- telliguntur allata superiora, non autem illis allatis omni- bus hoc solum. Ideo vel proximum est apponendum genus, vel si lubeat remotius adduxisse, | sit tamen ita ut differen- *?Gd tiae omnes, quibus proximum genus determinatur, aclferan-
30 tur. Septima an duobus allatis quasi compositis contin-
9 ct rocte G 1(J Quarto P
DE LAMPADE VENATORIA. 77
gat ut definitum neutri attri | buatur, ut si iustitiam definiens ^O' F* dicat hanc esse temperantiam et fortitudinem ; duobus enim prolatis in medium , quorum uterque e duobus alterum dun- taxat habeat, evenit ut ambo simul accepti sint iusti, sin- 5 guli vero non, quemadmodum accidit duos habere minam, quorum tamen neuter minam habere dici possit. Mitto quod cum sit fortis quis et temperans, fieri tamen potest ut sit ambitiosus; unde idem iustus erit et iniustus. Octava an ubi partes attulerit, putet quispiam se definisse totum, cum
10 perspicuum sit nihil prohibere quominus partibus existen- tibus totum non existat ; non enim panno et tela existenti- bus est indumentum. Nona an a proxime dicto caventi, cum dicat rem definitam non esse haec, sed quod ex istis constat, obsistat vel quod non est natura comparatum, ut unum fiat
15 ex iis quae dicta sunt, vel 2. quod non in una re prima in- sint, vel 3. quod simul cum toto partes non intereant, vel 4. quod totum bonum est aut malum, partes vero neutrum, vel 5. quod totum est cum altera parte synonymum, vel 6. quod modus compositionis non explicatur, quia non omni
20 quo lapides et ligna componantur modo sequitur domus esse, vel 7. quod non distinguit hoc esse hoc et illud ab eo quod est hoc esse hoc ex illis; panis enim est ex farina et aqua, sed non est farina et aqua, vel 8. quod inspectis modis, quibus alterum cum altero dicitur, nullo modo hoc
25 esse constet, ut hoc cum illo faciat istud. | Accidit enim *?± jp male definitam esse fortitudinem dicendo eam esse auda- ciam cum recta ratione; quicl enim dices de eo, qui audet occidere et rectam habet circa medicinalia rationem ? Num et audacter recteque cogitans in medicinalibus, est fortis ?
13 haec PA: hoc male G 14 vel <1.> quod G 20 ligno P do- mum corregge G 21 iuvece di 7. ripetono 6. , e in scguito hanno 7. e 8, invece cli 8. e 9. PA 21 non PG : om. A
78 IORDANI BRVNI
vel 9. quod non dixerit qualis compositio sit; qui enhn de- finisse potest carnem cum | non allato modo quo est, dixit 7*65 ( esse compositionem quattuor elementorum. Decima an ubi accidit ut contrariorum ambo in eodem aeque reperian- 5 tur, per alterum tantummodo definivit, ut qui animam definit substantiam scientiae capacem, cum non minus sit et ignorantiae capax. Undecima an non ad primum est re- lata subiectum haec quae ad plura pertinet, ut si pru- dentiam definies hominis vel animae virtutem, cum eius
10 subiectum primum sit potentia rationalis, quae est ani- mae. Huc spectat si subiectum proprium non est allatum, ut ubi dicitur valetudo symmetria calidorum et frigido- rum; non enim ubique hanc symmetriam valetudinem dicimus, neque omnis imbecillitas sensus est somnus, nec
15 omnibus partibus natura coniunctis separatis dolor acce- dit, nec quibuscunque contrariis rationibus inest dubitatio. Duodecima an inter effectivum et id quod fit, vel inter actum et id cuius est actus non distinguatur ; separatio enim partium natura iunctarum non est dolor, sed affectio
20 quaedam quae ex illa sequitur. Tertiadecima an aliquid ad-
datur quod definitio|nem castrat, ut factum ubi definitioni 7SP lineae communiter addunt 'cuius extrema sunt duo puiicta'. Quartadecima an, ubi subiectum constituit, forma capiatur veluti subiecto adveniens ; ut ubi anima dennitur actus cor-
25 poris organici potentia vitam habentis, ubi ipsa non adve- nit organico corpori, sed ipsa apparat, facit et organizat simul atque vivificat. Animatum enim proprie est pars animalis quae recipit animam, utpote corpus, quod idem sine anima inanimatum dicitur; ideo animal non vere di-
1 compositio PA : composito Q 2 quo est)dixit (sic) P 3 qua- tuor AG 13 simmetriam P 15 coniunctis, separatis PAO 29 in animatum PA
DE LAMPADE VENATORIA. 71)
citur animatum, sicut corpus coloratum non est corpus et color, sed corpus quod recipit colorem.
ANGVLVS DIFFEKENTIAE. 766G
II. Membrvm.
5 In differentia vero , ubi totum videtur consistere quod
definitionis est formalis pars, utpote qua specificus actus designatur, diligentissime inspicere oportet, primo conside- rando an haec sit positi generis differentia. Secundo an forte non sit differentia, utpote quia in divisione aliquid
10 illi oppositum non perspicitur. Tertio si per ipsam genus non dividitur. Quarto si cum hoc, quod dividit genus, etiam speciem non constituat, Quinto si | opposita differen- *73 JP tia generi adveniens non est alicuius speciei constitutiva; neque etenim hanc quae posita est specificam licebit ap-
15 pellare. Sexto si per ipsam genus tamquam per negationem dividitur, vel ipsi negatio opponitur. Hic locus est suspec- tus. Septimo si non significat quale. Octavo si definito non insit nisi per accidens. Nono si haec generi potius at- tribuatur, ut esse sine latitudine tam bene longitudini
20 quam lineae tribui videtur Aristoteli. Decimo si de ipsa genus praedicatur ; hoc enim non dicitur de aliis quam de speciebus; quod si dicimus vere 'rationale est animal', non intelligimus de ipsa differentia quae adiective significatur, sed ibi 'rationale1 substantive capitur, quatenus videlicet
25 idem significat quod homo, qui est rationalitatis subiectum.
4 Membrura I. G 11 non dividatur G le virgole dopo hoc e genus mancano in PA 15 tanquam G 1G dividatur e opponatur G 17 significet G 21 praedicetur G
80 IORDANI BRVNI
Iclem de convertibili praedicatione rationalis cum homine, et praedicatione de caeteris inferioribus esse iudicium in- telligit Aristoteles. Undecimo si non sit specie prior; sequi enim oportet post ipsum cuius divisiva, et illud cuius est 5 constitutiva praecedere. Duodecimo si alius generis inve- niatur esse differentia. Tertiodecimo si cum ponatur eius cjuod est ad aliquid, ipsa non sit acl aliquid; sicut enim scientia est ad aliquid, ita et activum, contemplativum et ef- fectivum, dicit | Aristoteles. Quartodecimo si differentiae de- *76*7
10 finitio aliae etiam rei conveniat. | Hactenus bene. Aclclit 74P exemplum suspectum Aristoteles dicens fut qui dixit im- parem numerum esse numerum habentem medium, quia medium habere convenit lineae et corpori, et orationi'. At dicimus nos, quod haec differentia sub genere numeri est
15 potissima et nullam recipiens reprehensionem. Esset autem vaga differentia, si ibi numerus sumatur iuxta rationem aequivocam propriae et metaphoricae significationi iuxta genus multiplex. Ideo non est pro veritate leviter exagi- tandus et assumendus iste locus.
20 ANGVLVS IDENTITATIS.
III. Membrvm.
Huc etiam spectare videtur, ut ex opposita veluti qua-
dam ratione locos identitatis differentiae locis adiacentes
intueamur; sic enim an definitio definito congruat descrip-
25 tioque descripto, secunclum generalem rationem iudicare
licet. Consicleretur ergo primo in coniugatis si illa sint
1) la virgola innanzi a dicit manca in G 10 alii corregr/e G
17 niethaphorioac PA forse significationis ? 21 Membrum I. Cr
DE LAMPADE VENATORIA. 81
idem, | ut destruas vel connrmes positorum iclentitatem ; ^5 2? iclem enim fortitudo erit atque iustitia, si nullam inter iustum fortemque invenias differentiam. Itidem in opposi- tis concomitantibus , potentia activa passivaque, agere ipso 5 atque pati. Secundo an iuxta comparationis gradus non differant. Tertio si ambo eidem eadem. Quarto si idem ambobus idem. Quinto si quae uni accidunt/ et alteri. Sexto si quibus unum accidit, et alterum. Septimo si idem utrisque genus vel eaclem utriusque species. Octavo si
10 alterum intenditur remittiturque, non utrumque vel neu- trum. Nono si eidem utrumque appositum non facit idem totum. Decimo si ab utroque eodem sublato non remanent iclem. Undecimo si potest alterum esse sine altero. Duode- cimo si non idem denotant nomen unius et oratio alte-
15 rius. Decimotertio si oppo|situm cum opposito et proposi- *768 G tum cum proposito. Decimoquarto si contrariae differentiae de contrariis praedicantur.
Loca haec cum definitionis locis mutuam sibi opem suppeditare, per se potest omnibus esse manifestum, ne-
20 que difficile est acl proprium, ad descriptionem et ubicuin- que convertibilem exercere intendimus praedicationem ap- plicare. At in his omnibus illud est considerandum , quod ubicunque est pluralitas , vera identitas esse non potest ; per veram quippe identitatem plura esse desinunt. Ubicun-
25 que igitur est distinctio et pluralitas, ne-cessarium est in- telligere differentiam aut genere aut specie aut numero, et ubicunque est proprius nulmerus propriaque ratio et ^GJP distinctio, non potest esse identitas et (per necessariam con- sequentiam) naturalis aequalitas ; quidquicl sit de logicis, ma-
5 sqq. Secundo — Tertio — Quarto etc. AG: 2 — 3 — ietc. P 9 utris-
que genus PA: utriusque genus G 11 si] ei G 12 reruaneat G 14 forsc ratio ?
Bruni Opp. lat. II, 3. 11
82
IORDANI BRVKI
tliematicis metaphysicisque communibus rationibus, quae in species aequalitate et identitate quadam effusa commu- nicantur; quod ita tamen est, ut omnia in liabitudine mu- tua reciprocaque ad universale unum sint aequale et idem; 5 at non ideo iuxta proprias rationes duo numero distincta poterunt uspiam esse idem aequale, magis quam duo pos- sunt esse simpliciter unum, quae tunc poterunt exacte ae- qualia dici, quando erunt nnum. At vero quando erunt unum, non erunt aequalia, quia idem sibi non dicitur ae- 10 quale. Quare ubi distinctio et numerus est, neque identitas esse potest nec aequalitas.
CAMPI BIVIA.
Facultatem dignioris meliorisque cognoscendi iudican- dique oculis ratiocinii exposita campi bivia requirunt. Quo-
15 circa haud inepte factum, ubi ancipitis comparationis defmiendae notae describuntur. Hic primo generaliter inspi- ciendum consulitur ad ipsum multiplicis quaestionis genus, puta quid, quale, quantum, quo, unde, ad quid, | caeterasque ^1 quibus sciscitari consuevimus notas est animadvertendum.
20 Secundo ad absolutorum praedicatorum genus. Tertio ad genus respectivorum. | Quarto ad omnis divisionis distinc- ' tionisque membra, quorum alterum certe melius. Quinto ad omnes cuiuscunque generis terminos, quos posses e quo- cunque discursa memoratisque orationibus desumere. Sexto
25 ad artiflciosae combinationis multiplicem rationem iuxta formam, quam in libro De Architectura Lulliana in- sinuavimus. Quibus omnibus (si) alterum comparabile cum
1 methaphisicisquc PA 2 et identitate om. A 23 posses PA : possis G 24 discursu corregge G; o jorse quacunoue ? memoriatis- que G 27 si om. PA
DE LAMPADE VENATORIA. 83
altero conferamus, alterum altero minus vel magis praestans esse necesse est. Porro specialium particulariorumque loco- rum, quae ab Aristotele indicantur, minime contemnendam esse duco inspectioneim Quibus iubet inspiciendum , primo 5 quid firmius et diuturnius. Secundo quid antiquius. Tertio quid magis eligat prudens, bonus, studiosus. Quarto quid se- cundum meliorem disciplinam, sensum, ingenium, iudicium, sententiam, legem. Quinto quid propter se et quid prop- ter aliud. Sexto quid in genere bono, quid in meliori genere, 10 et quid forte in non bono. Septimo quid per se, quid per accidens. Octavo quid per se boni causa, quid per aliud at- que per accidens. Nono quid melioris gratia. Decimo quid magis finis, quid magis ad finem. Undecimo quid ipsum, quid alicuius bonum. Duodecimo quid natura, quid acqui- 15 situm vel appositum. Decimotertio cuius oppositum fragibi- lius. Decimoquarto quid meliori inest et honorabiliori. Deci- moquinto quid melioris proprium. Decimosexto quid fini propinquius, quid remotius. Decimoseptimo utrum e duo- bus ad me|liorem finem. Decimooctavo quid possibile vel 7*8 JP 20 possibilius, quid impossibilius vel impossibile. Decimonono cuius finis extat melior. Vigesimo quid pluri ex proportione superat. Vigesimoprimo quid per se honorabilius. Vigesimo- secundo quid melius ex utrisque sequatur. Vigesimotertio quid boni magis efTectivum,| contrariique magis destructi- ^^OG 25 vum. Vigesimoquarto quid cum maiori consequemur vo- luptate minorique tristitia. Vigesimoquinto quid pro tem- pore accommodatius. Vigesimosexto quid omnibus pluribusve constans temporibus. Vigesimoseptimo quid est quod lia-
2 particulariorumquo P : particulariumque AG 4 sqq. primo — Secundo etc. AG : 1-2 — 3 etc. P 15.16 fragibilius PA: fragilius G: forse frarjgibilius 18 e] ex G 20 posibilius P 21 extet G 22 su- peret G 27 accomodatius AG 28 sit G
84 IORDANI BRVNI DE LAMPADE VENATORIA.
bentes niliilo vel paucioribus indigemus. Vigesimooctavo utrum e duobus alterum includit. Vigesimonono utrius cor- ruptio pernitiosior et fugibilior. Trigesimo quid bono pro- pinquius et similius. Trigesimoprimo utrum e duobus bonis 5 meliori optimoque similius. Trigesimosecundo utrum magis activum boni et mali minus destructivum , et e converso. Trigesimotertio cui meliores adstant circumstantiae. Trige- simoquarto quid necessarium, quid utile. Trigesimoquinto utrum sine altero eligibilius. Trigesimosexto utrum e duo-
10 bus est quo carentem pudet minus, vel de cuius absentia possis gloriari. Trigesimoseptimo quid propria virtute, quid mutuata consistit. Trigesimooctavo utrum appositum ali- cui eidem tertio magis bonum et eligibilius. Trigesimonono cuius eligibilior est copia, multitudo, abundantia. Quadra-
15 gesimo utrum a tertio ablatum reddit ipsum minus. | Qua- dragesimoprimo quod propter se et gloriam, quam quod propter horum alterumtantum. Quadragesimosecundo utrum contrario maloque impermixtius. Quadragesimotertio quid ad omnia, quid ad aliqua, quid ad totum, quid ad partem
20 boni conducat, vel ab omni vel aliqao vel parte mali ab- ducat. Quadragesimoquarto quid quo, quid quod, qnid principale, quid instrumentale.
1 indigeamus, 2 includit, 3 perniciosior, 7 adstent, 10 sit e pu- deat, 12 consistit, 14 sit, 15 reddat G 13 tertio, magis bonum, et eli- gibilius PA : tertio magis bonum , et eligibilius G 22 aoftoscrivono FINIS AG
DE IMAGINVM COMPOSITIONE.
IORDANI BRVNI NOLANI
DE IMAGINVM, SIGNOKVM ET IDEARVM COMPOSITIONE
AD OMNIA.
INVENTIONVM, DISPOSITIONVM ET MEMORIAE GENERA
LIBRI TRES
AD ILLVSTREM ET GENEllOSISS.
10 AN. HAINBICVM HAINCELLIVM
KLCOVIAE DOMINVM.
CREDITE ET INTELLIGETIS.
FRANOOFVETI
APVD IOAN. WECHELVM ET PETRVM FISCHEEVM
CUNSOKTKS.
1591.
NOJBILISSIMO ILLVSTRIQVE (l) S]
D. HEINRICO EINCELLIO
ELCOVIAE DOMINO
IORDANVS BRVNVS NOLANVS
S.
Nobilissimae tuae indolis specimen, vivacissima ingenii sublimitas, exactaeque generositas humanitatis me, illu- stris Domine Enceli, provocavit, compulit et adduxit ut in perenne eius qua te complector observantiae testimo-
10 nium hanc de praecipuis ingenii mei foeturis unam iamdiu conceptam, atque retentam, tibi parerem, Propositum est de imaginum, signorum et idearum compositione principale, propter universalis inventionis, dispo- sitionis* et memoriae finem. Heic si quod propono,
15 perquiro, contrecto, evenit ut etiam adsequar, com|pre- (:) Sv hendam atque teneam , ita ut negotium sit facile quo non possit esse facilius, sit breve quo non potest ess ^ compen- diosius, sit suffioiens quo vix possit esse (vel credi saltem) sufficientius et in genere isto dignius, rem sane minime
20 vulgarem adsequutus esse videbor. Idea, imaginatio, adsi- mulatio, configuratio, designatio, notatio est universum
2 HEINRICO] cosz qui, ma H AINRICVM nelfrontespizio e a & 94, 4. Similmente EINCELLIO qui, ma HA.INCELLIVM nei luoghi ora citati, e inoltre Enceli plu giu v. 8.
Bbuni Opp. lat. II, 3. J2
90 IORDANI BRVNI
Dei, naturae et rationis opus, et penes istorum analogiam est ut divinam actionem admirabiliter natura referat, na- turae subinde operationem humanum (quasi et altiora praetentans) aemuletur ingenium. Quis non videt quam 5 paucis usque adeo multa natura faciat elementis? Id vero nemo est qui nesciat inde iieri, quod quattuor eadem varie adsituet, ordinet, componat, moveat, applicet, subque va- riis formata flgurataque signis de profundo potentiae ad actus promoveat sublimitatem. At, per Deum immortalem,
10 quid homini numeratione facilius esse potest? Primo quod sit unum, duo, tria, quatuor; secundo quod unum non sit duo, duo non sint tria, tria non sint quatuor; tertio quod unum et duo sint tria, quod unum et tria sint qua- tuor: hoc facere est facere omnia, hoc dicere est di|cere (:) 31
15 omnia, hoc imaginari, significare et retinere, omnia fa- cit obiecta apprehendisse, apprehensa intellexisse, intel- lecta meminisse. Haec tota lux magis est praesens, clara et exposita nostrae intelligentiae , quam externis lux solis exposita possit esse oculis; haec enim oritur et occidit,
20 neque quoties ad eam convertimur adest, altera vero non minus nobis praesens est quam ipsi nobis, tam prae- sens est nostrae menti , ut et ipsa sit mens. Vis interea di- cam quare tam pauci sciunt et apprehendunt ? Cur (in- quam) adeousque nobis praesens tanto caelo existimatur a
25 nobis esse remotum? Quia oculus videt alia, se non vi- det. At quis est ille oculus, qui ita videt alia ut et se videat? Ille qui in se videt omnia, quique est omnia idem. Illi sublimi ratione similes essemus , si nostrae speciei substantiam cernere possemus; ut noster oculus se ip-
30 sum cerneret, mens nostra se complecteretur ipsam. Tunc
17 praesens clara 24 adeuosque 30 cerneret mens
DE COMPOSITIONE IMAG. PRAEFAT. 91
ut possibile esset intelligere omnia, non esset etiam dif- ficile omnia facere. Atqui compositorum corporeorumque hoc non patitur natura; eius enim substantia in motu et quantitate versatur, etiam si per se neque mobilis neque 5 quanta sit. Hinc quemadmodum non nosmet ipsos inpro-
fundo | et individuo quodam consistentes , sed nostri quae- (:) 3V dam externa de superficie possumus (colorem scilicet atque figuram) accidentia et oculi ipsius similitudinem in speculo videre; ita etiam neque intellectus noster se ipsum in se
10 ipso et res ipsas omnes in se ipsis, sed in exteriore quadam specie, simulacro, imagine, figura, signo. Hoc est quod ab Aristotele relatum ab antiquis prius fuit expressum, et a neotericorum paucis capitur: fintelligere nostrum (id est operationes nostri intellectus) aut est phantasia aut non
15 sine phantasia', rursum: non intelligimus, nisi phantasmata speculemur, Hoc est quod non in simplicitate quadam, statu et unitate, sedin compositione, collatione, terminorum plu- ralitate, mediante discursu atque reflexione comprehendi- mus. Quod si tale est nostrum ingenium, talia nimirum
20 eiusdem esse oportet opera , ut scilicet inquirens, inveniens, iudicans, disponens, reminiscens non extra speculum di- vagetur, non absque imaginibus agitetur. Heic si per na- turam speculum tersum subiiciatur atque planum, nec non per artem in horizonte ratiocinii lux canonum vigeat et
25 splendeat, illico iuxta elargitam facultatem ex imaginibus
re | rum claris atque perspicuis in prospectum venientibus (:) 4r ad summam in multiplici genere actus felicitatem dirige- mur illam, quae homini maxime quatenus homo est adpro- priatur.
30 A'd huius ergo doctrinae complementum tres compilavi
92 IORDANI BRVNI
libros. In quorum. primo habentur generalia ea, quae ver- santur circa cliversa significandi genera; conditiones item variae, quibus subiecta parantur ac disponuntur, et imagi- nes imprimuntur et appinguntur, sunt explicitae; atria di- 5 versorum generum atque campos aedificare tum docemus, tum aediiicata damus ; in iis tandem omnia sunt quae dici, sciri et imaginari possunt; omnes ibi artes, linguae, opera, signa. In secundo irnagines duodecim principum, qui rerum omnium secundi mediique (sub uno optimo maximo ineffa-
10 bili infigurabili) sunt effectores, significatores , elargitores; quidque eorum singulis adsistat, circumstet, adiaceat, in- haereat etinsit ad tantum exploramus usum, ut grammati- cis grammaticum, poetis, oratoribus, physicis, astrologis, divinis, mechanicis, theoricis, tandem omnibus omnimo-
15 dum se praebeat. Ubi neminem praetereat velim me non nugas synonymizando tractare et logodaedalorum (cum illa sensus inopia) copiam; diversae quippe | voces quae gram- (:) 4V matico oculo perspectae synonymae sunt, eae nobis alia at- que alia vel saltem aliter atque aliter significant, sicut do-
20 minus, possessor, herus, non sunt idem ignorantiae, servo et equo; quoniam in curia philosophiae non ulla possunt esse synonyma, praeterquam si velimus grammaticales in- ternumerare in hoc seculo philosophos, quibus eximium decus est vocum proprietate contempta, stylum concinnando
25 psittacorum simiarumque in morem, Ciceronem in scien- tiarum professione aemulari, verbicula graeca latinis in- termiscendo linguarum peritiam inter alia nunclinari; quos omnes hisce ex ungulis notos potius inter bruta computa- mus animalia, utpote quibus multum humani desit ratioci-
30 nii, quam inter homines meliore titulo dignos quam arro-
G tade 11.12 inhereat 1G s^^nonimizando logodedalorum
DE COMPOSITIOXE IMAG. PRAEFAT. 93
gantis sciolique grammatici. In tertio vero libro imagines obiicio triginta sigillorum, quorum species et explicationes alias eclidi. Horum multa viri clisciplinati et ingenii acu- mine natura donati sola poterunt attenta lectione comperi- 5 re ; heic quippe non Oedipum requiro vel Tiresiam. Omnia vero moclisque omnibus fortasse intelliget nullus, nisi vel sic forsitan crediderit. Nullus tamen a lectione frustrabitur. nisi caecus. Vale, et eum qui te observat ama.
8 alias (e indicato cioe V avverbio) 5 Tyresiam
IORDANI BRVNI NOLANI i
DE COMPOSITIONE IMAGINVM LIBER
AD ILLVSTREM
10. HAINRICVM HAINCELLIVM
ELCOVIAE DOMINVM.
CAPVT PRIMVM.
De luce, radio et speculo.
Ens in tria capita distributum intelligitur, metaphysi- cum, physicum et logicum universaliter ciictum; ut tria
10 sunt omnium principia, Deus, natura atque ars; et tres sunt effectus, divinus, naturalis, artificialis.
Omne agens proposito et non necessitate quadam con- stitutum speciem rei efficiendae ut praeconcipiat oportet. Quae sane species ante naturalia appellatur idea, in natu-
15 ralibus forma sive vestigium idearum,in postnatura- libus ratio seu intentio, quae in primam atque secun- dam distinguitur, quam nos aliquando idearum umbram consuevimus appellare.
Ideae sunt causa rerum ante res, idearum vestigia
20 sunt ipsae res seu quae in rebus, idearum umbrae sunt ab | ipsis rebus seu post res, quae tanto minori ratione esse 3 dicuntur quam res ipsae quae a naturae gremio profi- ciscuntur, quanto res ipsae quam mens, idea atque princi-
IORDANI BRVNI DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I. 95
pium effectivum, supernaturale, substantificum, superes- sentiale.
Distinguuntur ergo entia in ea quae sunt seu res, et in haec quae eorum quae sunt seu signa vel indicationes , 5 quae distinctio fere eadem est atque quae vulgo circumfer- tur, in substantiam et accidens.
"Nos in proposito haudquaquam de rebus, sed de re- rum significativis methodum instituimus, in quibus sane virtutem rerum omnium producendarum sitam esse facile
10 comperietur iis, qui vel mediocriter naturae undique con- clamantis et rerum species describentis vocem atque cha- racteres contemplabuntur. Quandoquidem non tantum ad rei producendae specificationem materia conferre videtur, quantum idea atque forma. In eo enim principio omnia
15 conveniunt unumque sunt, in hoc vero atque per hoc omnia per genera atque species suosque tandem numeros distri- buuntur. Quod patet ex eo quod idem omnino nutrimentum in cane fit substantia canis et semen, in homine hominis, in simia simiae, propter praesentem ideam, quam non a re-
20 bus separatam, sed rebus ipsis coniunctissimam esse de- prehendimus. Sic nos omnia sive primae sive mediae sive proximae materiae rationem habentia in actu inventivae vel memorativae facultatis et applicationis iuxta assumptae rei significandae conditionem specificamus, invertimus, ac-
25 commodamus , ut ex omnibus omnia eliciantur , omnia omni- bus significentur , et in omnibus omnia contemplemur ; et ut uno verbo colligam, omnia per applicationem se ha- beant ut unum, et unum per informabilitatem se habeat ut omnia; veluti per subsequentis artificii praxin melius et
30 aptius insinuabitur.
23 iuxa 28 habeat] habet
96 IORDANI BRVNI
Eursus ergo velut a capite incipientes dicimus circa materiam atque species, postquam supranaturaliter unum ens | infinitum, intensive totum ubique atque totaliter in immenso repertum intelleximus, unum item extensive infini- 5 tum universum, quod in partibus aliis atque aliis, alibi at- que alibi corporaliter est perspicuum, ante oculos obieci- mus ; rursumque species substantiae atque ea quae realiter in substantia reperiuntur accidentia : sequitur ordo mundi rationalis, qui est ad similitudinem naturalis cuius est um- 10 bra, qui est imago divini cuius est vestigium.
CAPVT SECVNDVM.
Dc iis quac ad spcculum ct in speeulo.
Actum praesentis considerationis proponimus in uni- verso iuxta tertiam significationem, quod est veluti specu-
15 lum quoddam vivens, in quo est imago rerum naturalium et umbra divinarum.
Hoc sane speculum concipit ideam tanquam causam rerum, sicut imago rei faciendae in mente efficientis im- buit efficientis rationem. Concipit formam tanquam rem
20 ipsam, nempe speciem; tota enim rei substantia ad hanc re- fertur, licet physice non sine materia consistat, si in atrio Peripatetico contineamur, alifcer si cum physicis materiam rerum omnium substantiam intelligentibus , quae de sinu propriisque visceribus formas educat, veluti mater pro-
25 priam prolem vicissitudinibus quibusdam emittit, parturit, concipit item atque recondit. Concipit imaginem tanquam rei ipsius effectum a rei quodammodo superficie emanan- tem, et potentiam cognoscitivam informantem primum qui-
2 species postqua 8 substatia 14 gnificationem 26 recon- dit , concipit
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I. 97
clem sensitiva, subinde vero rationali lnce. Hic generaliter loquentibus rerum sunt imagines atque figurae tanquam propria in sede, ubi servantur, conduntur, postquam alibi fuerint tanquam a fontibus productae atque propagatae. 5 Quarum nomina licet vulgo confundan|tur, et etiam inter- dum a sapientioribus indiscrete usurpentur, neque in omni proposito conveniens sit rigorem in ipsa dictione constitue- re, ubi rerum certa atque evidentior est significatio; tamen in praesentiarum, quod et in libro Deumbris idearum
10 fecimus, non iniuria repetendum ducimus esse, nempe uti distinguamus haec nomina: 1. ideam, 2. vestigium, 3. um- bram, 4. notam, 5. characterem, 6. signum, 7. sigillum, 8. in- dicium, 9. figuram, 10. similitudinem , 11. proportionem, 12. imaginem.
15 Primo enim idea proprie dicitur forma ante res et me-
taphysicum quiddam, nempe species ipsa mundi et eorum quae in mundo sunt supersubstantialis, cui tanto convenit verius esse quam mundo physice constituto, quanto istis naturalibus et realiter existentibus , physico nempe mundo,
20 verius conveniet esse quam mundi similitudini, quae in- ternis numeris in sensibus inscribitur. Sicut enim nostrae intentiones habent originem a rebus naturalibus, quibus non existentibus et ipsae non essent , velut nullo existente corpore nulla esset umbra; ita res ipsae naturales, mun-
25 dus nempe physicus nequaquam esse posset, si metaphysi-
cus ille, nempe idea portans omnia, ex actu mentis et vo-
luntatis divinae se ipsam communicantis non praeexisteret.
Post ideam ergo sequitur mundus physicus, quem idea-
rum vestigium appellamus cum Zoroastre, ubi essentiae
30 formarum nomen sibi peculiariter usurpat.
12 signuum 23 non essent] nu essent 30 peculariter Bruni Opp. lat. II, 3. 13
98 IORDANI BRVNI
Tertio succedit mundus rationalis, nempe rerum uni- versitas in intentione, qui speciebus a physicis rebus abstractis coalescit, et propter minorem entitatis rationem plus ab ideali veritate distat quam vestigium, et ideo iure 5 optimo umbrae notione concipitur; et eius universitatis partes nomine specierum et generum logicaliter significan- tum circumferuntur. Itaque cum subtilius philosophanti- bus et proprie loquentibus haec tria no|mina, idea, 5 forrna et species, tribus admodum differentibus signifi- 10 catis attribuimus.
CAPVT TERTIVM.
Variorum notamiuum rationes.
Mox in hoc tertio genere consistentibus convenit ulte- . rius distincte aliorum nominum notiones usurpare, ut nota 15 dicatur omne illud quod quomodocunque ex prima vel se- cunda, proxima vel remota, immediata vel mediata ratione aliquid demonstrat.
Character quod certo linearum tractu vel punctorum situatione aliquid significat, sicut elementa. 20 Signum est quodammodo genus ad omnia quae si-
gnificant, sive ut idea sive ut vestigium sive ut umbra sive aliter.
Sigillum (quod signi quoddam diminutivum est) signi partem notabiliorem vel signum contractius acceptum '25 significat, sicut solo capite vel sola manu hominem vel ho- minis operationem significamus.
Indicium, sicut et signum et sigillum, est cuius munus non tam est repraesentare, significare, quam osten-
8 Idaea 23 l. deminutivum 28 representare
DE COMPOSITIONE IMAGINVM , I. 99
dere, sicut index non rem quam indicat per se significat vel notat, sed ad eius tantum intuitum seu obtutum invi- tat vel appellit.
Figura differt ab omnibus praecedentibus, quia ideae 5 vestigia et umbrae sunt, tum relata ad intrinsecum tum ad extrinsecum rerum, iigura vero ad extrinsecum tantum.
Nota, character, signum, sigillum et indicium dici possunt tum lineae, tum puncta, tum omnia quae spa- cium non concludunt, figura vero est quam spacium con- 10 cludere oportet.
Similitudo vero differt ab omnibus praedictis, quia eorum non est necessario eadem species; quandoquidem si- 6 gnificatur homo literis et characteribus tanquam signis , in- diciis, notis, non tanquam simili, simile vero erit pictura 15 vel statua vel species per sensum accepta et in phantasia reservata.
Proportio differt a similitudine, quia haec perpe- . tuo inter duos terminos esse intelligitur, ut sicut A est li- tera, ita B est, vel mulus est similis equo; illa vero inter- 20 quatuor vel plures vel saltem tres terminos perpetuo in- telligitur, ut sicut est alpha inter Graecos, ita est A inter Latinos, ubi sunt quatuor termini: 1. alpha, 2. Graecus, 3. A, 4. Latinus. Proportio vero saltem inter tres terminos conspicua est, ut sicut se habent duo ad quatuor , ita [qua- 25 tuor] se habent octo ad sexdecim (hic sunt quatuor termini : 2. 4. 8. 16), vel sicut se habet duo ad quatuor, ita quatuor ad octo, ubi sunt tres termini: duo, quatuor, octo.
Imago tandem differt a similitudine , quia maiorem
quandam energiam, emphasin et universalitatem complec-
30 titur; plus enim est esse ad imaginem, quam ad similitu-
24. 25 abbiamo cancellato quatuor (do^jo ita) 26 l. habent
100 tORDAttl BRVtfl
dinem. Imago enim plus accedit ad univocationem , quam similitudo. Similia enim differunt non solum quae in eo- dem genere, sed et quae extra genus. Sicut et artificium simile dicitur quodammodo artifici, non tamen ad eius ima- 5 ginem vel in eius imagine dicitur, nisi vel in proximo ge- nere vel in eadem sit specie.
CAPVT QVAETVM.
Omne notamen ad atrium sensus et ad tribunal visus revocandum.
In arte hac omnia sub nomine imaginis solent usurpari,
10 sive notae sive signa sive indicia sive commodius et ali- ter proprius nominitentur, quod propria ratione | non ca- rere diligentius rem ipsam perpendentibus apparebit. Omnia enim quomodocunque significent et repraesentent, ad spe- ciem sensu compreliensibilem revocantur et reducuntur, et
15 omnium specierum sensibilium genera ad visibiles, nempe vivacissimas et efncacissimas species, demum contrahuntur ; visus enim spiritualissimus sensuum universorum est. Quod facile apparebit, quando gradus quibus isti ad obiecta pro- pria referuntur examinabimus. Tactus enim, tum internis
20 tum externis organis, tum haerentia tum penetrantia con- cipit, gustus haerentia tantum, olfactus eminentius posi- torum spiritus a corpore diffusos, auditus longe semotiora, visus vero semotissima promptissime comprehendit ; et ideo hoc sensu apprehensa animo facilius revocamus et efficacius
25 retinemus quam aliis, et per huius sensus obiecta aliorum tum sensuum tum quarumcumque appetentium et cogno- scentium facultatum obiecta significamus, sicut visibilibus litteris omnia describimus et aperimus.
10 inditia 11 proprius] propius 13 quomodociique 14 re- vocautur: ct 21 emimetius
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I. 101
CAPVT QVINTVM.
De imagiuum momento physico , mathematico , logico, iuxta universas modorum istorum acceptiones.
Conferunt imagines, sigilla et characteres ad agen- 5 clum, percipiendum et significandum tum physice, tum mathematice, tum logice. Naturae enim comparatum est per praesentem seu inexistentem ideam ac formam ex in- definita materia definitam educere speciem; indefinita in- quam materia non prima in proposito sed proxima, quale
10 est commune nutrimentum, quod in certae speciei substan- tiam atque semen convertitur. | Mathematice subinde simu- lacra, imagines et characteres ad multa producenda atque comparanda conducunt , cum observatum sit triplicem esse mundum, archetypum, physicum et umbratilem, ut a primo
15 cletar per medium descensus acl tertium, et a tertioper me- dium ascensus ad primum, sicut a sole descendimus acl aspectum lucis lunae, astris et aeri cornmunicatae, et ab hac ad lucem umbratilem, seu ut in speculo, non obstante quod et a sole immediate in speculum valeat immitti, et a
20 speculo ad solem directo et immediato tractu retorqueri. Ita animus sensusque noster species atque favores quosdam immediate a superno mundo sibi procurat, comparat et recipit, quosdam vero per meclium rerum naturalium atque sensibilium. Quae omnia, sive uno sive alio modo sint, non
25 nisi certis signis, archetypis, gestibus et, ut aiunt, sacra- mentis comparamus et assequimur.
Itaque formae, simulacra, signacula vehicula sunt et vincula veluti quaedam, quibus favores rerum superiorum
10 nutrimentrum 11.12 simulachra e swiilmente altrovc
102 IORDANI BRVNI
inferioribus tum emanant, procedunt, immittuntur , tum concipiuntur, continentur, servantur. Mitto de his specia- lius recensere, ne plus quam par est a proposito videar evagari. 5 Unum tamen in memoria revocari volo, quod plane-
tae similes facies in rebus subiectis et informandis Mago- rum consilio atque ipsa praxi exquirere videntur. Idem Ca- balistarum doctrina confirmat et exemplum Mosis, qui interdum, veluti necessitate quadam coactus, ad Cereris at-
10 que Iovis favorem comparandum, vitulum aureum erexit, ad Martis item temperandam simul atque Saturni violen- tiam, aeneum serpentem adorandum obiecit; et multa alia videre est, quae occulta atque velata in eius tum operibus tum dictis esse perhibentur.
15 Similis ratio est in iis quae de Prometheo referuntur,
qui luteo figmento lucem atque ignem, id est scientiam et artes, ad humanae vitae emolumentum dicitur Iovi | suffura- 9 tus, eque caelo ad terras eduxisse ; ubi simulacri virtutem, deorum favorem seu super ministerium quodammodo ra-
20 pientem atque subripientem intelligunt, propter nescio quam superiorum forniarum cum inferiori materia com- pertam expertam simul atque occultam analogiam; unde imaginibus et similitudinibus quibusdam veluti illecta de- scendunt seseque communicant.
25 Adde quemadmodum sicut species omnis ab altera spe-
cie imagine quadam atque figura discernitur, ita et species cum specie eodem concurrit, convenit, immittitur, im- miscetur. In omnibus autem his situs, dispositio et figu- ratione quadam aptata constitutio praeferfcur, sicut cylindri
30 species ex crystallo formam iridis recipit et in oppositum
5 revocari , volo quod 12 seneum 17 artos ad 18 gque 30 cristallo
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I. 103
parietemappingit, speculum concavum solis atque lunae ra- dios in unum centrum veluti colligens eorundem virtutem participat efficacius, conoidali iigura efformatum foramen rerum quae circum fiunt et moventur species in tenebris 5 fingit. Tanti momenti est figura.
Accedunt caelestium effectus potentissimi considerandi, qui in cardinibus orientis, occidentis et meridiei virtutem, principium et perfectionem concipere censentur. Hinc ea quae de solstitialibus , aequinoctialibus, mediae diei me-
10 diaeque noctis punctis, in quibus se circuli maiores inter- secant, astrologi et omnis generis divini summopere com- mendant. Unde cruces illae, illae in quadriviis excantationes et invocationes , illa item tempora quibus luna vel sol vel certus planeta in quatuor angulorum coeuntium synodo
15 constituitur.
Hinc hisce iiguris muniuntur, ut se defendant ab ad- versis, contraria propellant, favores sibi concilient rerum assistentium et superiorum, et alia.
Hoc quod physice fieri videmus, nec divine contemni;
20 ita, sicut paulo ante innuimus, etiam rationaliter ad mentis, intellectus, rationis atque sensus demum informationem facere videntur; unde veritate, etsi non certa scientia, et a|perta ratione coactus dicit Aristoteles: oportet scire vo- lO lentem phantasmata speculari, intelligere item aut phan-
25 tasiam esse aut phantasiare quiddam. Ideoque non sine formis quibusdam seu iiguris, quae per sensus externos ab obiectis sensibilibus concipiuntur et in interioribus collo- cantur atque digeruntur, operationem aliquam naturae no- strae convenientem periicere posse cognoscimus.
30 Multa sunt quae ad subsequentis differentiae elucida-
2 eoru.de 9 aequinotialibus 18 superiorum et 21 sesus
22 veritate et si non certa scientia et 21 speculari. Intelligere
104 IORDANI BRVNI
tionem ex proxime dictis, quasi inductiye concludendo et topice applicando possemus adducere, nisi superciliosorum quorundam cum perniciosa ignorantia censuram formida- remus. 5 Illud tamen tantummodo melioribus ingeniis significa-
tum esse volumus, quod multiplex est vis in propositorum principiorum luce et vegeto quodam sale. Rursum et in his quae ex huiusmodi principiis leviter atque sobrius et quasi non pro eorum latitudine concludere et inferre vide-
10 mur, utpote qui ab ampliori quam par sit universali ad particulare descendimus, regula dialectica obsistente, quae a proximo genere, non autem a remoto atque primo, par- ticularem scientiam, definitionemque ex propria differen- tia jDraecipit assumere.
15 Sed bene intelligenti pauca. Reliquum est ut ad ea
quae in proposito signorum atque imaginum specificanda- rum adducere necessarium est, quae non ad omnes modo potentiae cognoscitivae operationes pertinere, et non mo- dicum emolumenti adferre videbuntur, verum et ad alias
20 quas non nominamus operationes nihilominus , quod appli- catione, intentione conceptioneque perfacili solertius inge- nium assequetur.
CAPVT SEXTVM. 11
De distinctione imaginum et signorum.
25 Imagines atque signa alia sunt sensibilium, alia intel-
ligibilium; quaedam substantiarum, quaedam accidentium, quaedam magnitudinis, quaedam virtutis, quaedam numeri, actionis, passionis, potentiae, actus, cognitionis, appetitus,
7 l. sole ?
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I. 105
habitudinis seu relationis, dantis, accipientis, habentis, loci, temporis, oppositionis, contrarietatis , intentionis dic- tionisque, et eorum quae ad isthaec reducuntur. Adde principiorum , mediorum, instrumentorum, differentiarum, 5 concordantiae, comparationum secundum maius, minus, aequale, superius, inferius, consors.
Imagines rursum, ut signa , aliae sunt in rebus , aliae in intentione, aliae in voce, aliae in graphica delineatione ; aliae inquam (ut ad duo haec capita reducam) rerum, aliae 10 verborum seu vocum articulatarum.
CAPVT SEPTIMVM.
De imaginibus rerum.
Rerum non modo imagines, sed formas, virtutes, ipsam denique substantiam eo quo participabiles communi-
15 cabilesque sunt modo consequimur ex his quae in nobis praeexistunt. Sic ex notis ignota comparamus, secundum argumehtationem et discursum. Ex praehabitis et praecon- ceptis ea quibus caremus et quae appetimus assequimur. Sic nemo colligit, nisi qui seminaverit, et nihil habenti ni-
20 hil dabitur. Ex comparatis ergo imaginibus seu praeappa- ratis tum alias imagines, tum ea quorum sunt imagines atque simulacra persequimur, compositione , ut certis defl- nitis paucisque elemen|tis innumerabilia coalescunt ele- 13 mentata, transmutatione, sicut iuxta aliam viam ex igne
25 vel aqua vel aere penes duaram differentiarum gradus cor- porum species in actum- producuntur omnium , sicut trans- figuratione ex eadem cera quascunque possumus educere figuras, sicut item separatione ex eodem chaos rerum in-
22 persequimur. Compositione 23. 24 elementata transmuta- tiono 28 chaos] sic
Bkuni Opp. lat. ir, 3. i-i
106 IOHDANI BRVNI
numerabilium species emigrant , sicut compositione quatuor ex contrariis varie graduatis omnia constituuntur. Princi- pia igitur quaedam praeesse oportet atque semina, unde infinita imaginum seu imaginandorum copia proficiscatur.
5 CAPVT OCTAVVM.
De modis quibus variac fiunt figurationes et indicationes.
Figuramus ergo aliquid et describimus ad externum oculum seu ad internum:
I. Ex eo quod singulare est in eo et propriam facit
10 differentiam, sicut serpentem ex spirali tractu seu lineae ductu, Arietem ex suo modo incurvis cornibus, Geminos ex duabus comparibus lineis adnexis, Leonem ex celebri cauda, Cancrum ex chelis ; uti caelestium signorum cba- racteres ab Aegyptiis primum ordinatos habent astrologi.
15 II. Ex ratione gestus, sicut amorem cluabus figuris
vel characteribus vel lineis se invicem complectentibus, odium ab invicem aversis, disiunctis et divulsis, quae et similia excantatores et malefici et in eodem genere medici solent observare, et non modicum ad rerum efficaciam fa-
20 ciunt, sicut simplicia quaedam purgativa, si sursum evulsis ramis seu frondibus capiantur, virtutem expellendi per su- periora concipiunt, si vero contra, per inferiora, ut sumus experti.
III. A simplici instituto ad intentionem significan- 13
25 dam profundamus tum visibilium tum invisibilium specie- rum, ad quod genus stemmata, insignia et certa hominum
13. 14 charecteres 25 forse profundimur ?
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I. 107
vel numinum sigilla referuntur, quae non ex ratione qua- dam vel etymologia vel natura, sed ex simplici demanant institutionis decreto.
IV. Ex constituto, quod aliud ab instituto intelligi- 5 mus, nempe ex eo quod rem, negocium vel historiam quan-
dam consequitur; sicut per olivam significamus pacem, non quia vis vel significatio pacis in olrva sit per se, sed ab eo quod in mentem revocamus apologum, quo Atheniensibus Neptunus ad usum belli equum e terra tridente percussa 10 dono dederit, quibus Minerva tellure hasta propria per- cussa olivam communicavit , quae in pacis archetypum, saltem ex eo quod contra signum belli distinguebatur, de- voluta est.
V. Ex similitudine fortunae seu vitae ; unde prophe- 15 tae ex iudicio, nonex furore, per ordinem unius imperii vel
sacerdotii vel reipublicae, quae aliis seclis floruit, alterius con- similiter constitutae reipublicae vel imperii fortunam quasi propriis ordinibus examinant et maiori ex parte divinant. Sed in istis interdum fortuna unius plurium fortunarum
20 imagines comprehendit , sicut Eomana fortuna Babylonio- rum et Persarum et Graecorum regnorum non solum com- prehendit conditionem, sed excellit; rerum item publica- rum et summorum sacerdotum moderamina atque pompas longo antecellit intervallo. In omnibus vero imago genera-
25 lissima et propriissima est constitutio humanae vitae, quia omnia habent debile exordium, adolentiam, consistentiam, declinationem et interitum. Sed horum quaedam sic sunt comparata, ut simul nata vel in ipsa adolentia moriantur et dissipentur, quaedam aetatis omnis spacia compleant,
30 quaedam in quarundam specierum similitudinem brevibus
17 e 18 reipublice 26 adolentiam c 28 adolentia] sic 30 quariida
108 IORDANI BRVNI
annortim spaciis-omnes aetatis compleant partes, quaeclam vero longioribus, sijcut et canes citius senescunt quam equi, 14 equi quam homines, homines quam cervi.
VI. Ex analogia analogatum, sicut ex motu rerum 5 inferiorum tanquam ex effectibus rerum superiorum et in-
visibilium , et ex motu rerum superiorum tanquam ex cau- sis rerum inferiorum motum signiiicatum accipimus; e sub- stantiis inquam sensibilibus intelligibiles.
VII. Ex concretis abstractum, sicut ex quali quali- 10 tatem, ut ex albo albedinem; et e contra ex abstracto con-
cretum, sicut ex albedine album concipimus.
VIII. Ex relativo correlativum , sicut ex domino adiecto servum esse comprehendimus, vel ex servo existente dominum. Cuius relationis seu comparationis virtute parvo
15 lapillo gigantem possumus appingere, quando homo ad unius muscae magnitudinem pluribus hominibus ad mul- tarum formicarum molem assistentibus associatur.
IX. Ab eisdem effectibus vel similibus similium cau- sarum vel earundem rationem habemus.
20 X. Ab antecedentibus, sicut a nubibus ab austro
consurgentibus et a gallinis in pulvere se obvertentibus pluviam praesagimus.
XI. A concomitantibus , sicut a flamma ignem ac- censum. 25 XII. A consequentibus, sicut a terra madefacta plu-
viam.
XIII. Ab adiacentibus , sicutacum, calamum et mu- scam in sutore, scriptore et cadavere sensum melius com- moventibus, et sagittam in sagittario intuemur. 30 XIV. A composito sensibili divisum non sensibile,
sicut ab animali animam.
XV. A diviso perspicuo compositum non perspicuum,
109
sicut ex melle ex ista, aceto ab illa parte, oxymellis spe- ciem comparamus.
XVI. A coniunctis adiunctum, sicut aegrum exlecto 1£> in quo accumbet, infirmum ex medico adsistente cogno-
5 scimus.
XVII. Ex tempore contemporaneum , sicut ex uva et fructibus autumnum, ex porcicidio hyemem seu men- sem. Item:
XVIII. Ex instrumento artificem, sicut astrologum 10 ex astrolabio in manu vel sphaera, rusticum ex ligone,
aratro.
XIX. Ex insigni insignitum, sicut ex clavi Ianum, ex falce Saturnum, ex ense Martem.
XX. Ex peculiari actione agentem vel passione pa- 15 tientem, quemadmodum raptatum curribus cadaver post
currum unius ducis in Hectoris memoriam nos adducit , et implicitum nodum ense recidens in Alexandri , qui Gordiani involucrum ita expedivit.
XXI. Ex locato locum, sicut ex Eomano Eomam, 20 ex Italo Italiam; et contra ex loco locatum, sicut ex arca
thesaurum, ex dolio vinum, per se non consistentem.
XXII. Ex actione item sensibili insensibilem efifec- tum, sicut ex adultero cum adultera adulterium, ex occi- dente hominem homicidium.
25 XXIII. Ex parte totum, sicut ex rota currum, ex
quatuor vel quinque hominibus simul, populum.
XXIV. Ex toto partem, sicut ex caeco oculorum innrmitatem.
XXV. Ex proportionali comproportionale, veluti ex 30 figulo lutum contractante et rotam invertente divinum ar-
1 oximellis (sic) 17 Grordiani] sic 21 consistontem] sic 30 forsc contrectante
110 IORDANI BRVNI
■*
bitrium et praedestinationem , et gubernationem rerum sub uno principe per patremfamilias notum.
XXVI. Per subiectum rei vel proprietatem rei susceptivum rem ipsam proprietatemve assequimur, sicut 5 ex homine quem cognovimus iustum iuste iudicantem oc- cursum habemus eius sententiae: iustus iudicabit populum, ex homine simplici nihil formidante et securo elius sen- 16 tentiae occursum habemus quae est: qui ambulat simpli- citer ambulat confidenter. 10 XXVII. Ex potente dicere, sententiam, sicut ex eo
qui solet propinare quaeremus occursum eius sententiae: qui sitit veniat ad me et bibat.
XXVIII. Ex denominante denominatum et e con- tra, sicut ex viro forti f ortitudinem , ex muliere musica
15 musicam scientiam.
XXIX. Item ex hieroglyphico suum denotatum , qualibus exemplis liber integer est inscriptus, ut ex lanci- bus iustitiam, ex vulpe astutiam, ex asinino capite ignoran- tiam.
20 XXX. Ex effectu causam et ex causa effectum, ut •
ex re ingeniose facta ingenium et ex architectore archi- tectum, et e converso.
XXXI. Item ex allusione quadam illud ad quod fit allusio, sicut ex vetula inter dtias adolescentulas atque
25 pulchras eclipsin et telluris positionem inter solem et lunam.
XXXII. Ex contrario contrarium , quemadmodum ironice ex stulti memoria et inepti vel vilis, quepi pro oc- casione volumus esse sapientem, solertem et magnanimum, -
30 in memoriam oppositorum vel contemplationem admove-
3 XXVI.] XXXVI. 10 de notatum 25 Ecclipsin
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I. 111
mur, sicut et natura ex contrariis melius exuscitat contra- ria et per antiperistasin frequentius operatur.
Aliae sunt rationes, quibus res quaedam per res alias figurantur et significantur, quae sane rationes ad ista tan- 5 quam capita prima vel ad horum quasdam contractiore numero reducuntur. Quarum formas vel sigillatim vel com- plexe concipientibus, id est vel sub virtute unius vel plu- rium vel duorum modorum, innumerabiles accidet invenire imaginum et similitudinum differentias.
10 CAPVT IX. 1*7
Aliae quaedam effigiandi et imagines deducendi rationes continentur in iis quae exaratio Chaldaea liabet in Mnemosynes nostrae templo.
Arcanas, Aegypte, notas divumque hominumque
Colloquio celebres quondam sacrata tulisti, 15 Queis duce natura sancte meliusque notari
Sensa valent, vario quam sensu atque ordine nostrum.
Hisce antiqua manent signis mysteria prompta
Ut numeris natura suis sese explicat, hisce
Coram oculosque hominum venere oracula divum. 20 Ergo ubi stat propria res significanda flgura,
Pro curru currus, proque igne admittitur ignis;
At cum per sese non visile plasma notatur,
Accedat melior sensus, solertia maior.
II. Dissimilem nunc rem simili pro voce notabis 25 Sensibilis rei; nam vitis vitam, equus aequum
In mentem revocat. III. Diversa integraque parte
Duntaxat prima. Integrum ex iis conligere unum
Praecipiunt, veluti si notus Presbyter est Dans,
11 eflingiadi 12 Menmosynes 28 Praesbitcr
112 IORDANI BRVNl
Significat praedans, Asinus quoque tradet Asilum.
Aser adest Asiae capite adsimilatus habendae,
Ab simili cauda. IV. ISTunc totum parte notatur
Marmoreum mihi nempe caput Capitolia monstrat. 5 V. Accola dat patriam, quia cum dedit angelus Anglum,
Mox patriam visus totam notat ipse Britannus.
Membrorum gestus habitusque, toga atque cucullus 18
Designat Turcam, Hebraeum, monachumque Arabemque.
Quod quoque consequitur proprium dat et adpropriatum ; 10 Blasphemum abscissa quoniam vult lingua notari.
Praevia commonstrant interdum signa futurum,
Sensile ceu facinus damnandum, concomitante
Sensibili socium, saltum saltantis ob actum.
Sunt etiam certis data certa insignia rebus, 15 Ut clavi Ianum, Mavortemque ense legamus.
Dein proprium referet data circumstantia tempus.
Floribus Aprilis, Autumnus sordidus uvis,
Venit Hyems nivibus, Aestas armatur aristis,
Donat habens habitum, Bex regnum, Dives opum vim, 20 Invidus invidiam, legem Legista. Genusque
In specie legitur, velut interdum ex bove brutum.
Porgit agens notum, quod non daret actio per se;
Invidus invidiam, stuprum actu clarus adulter.
^ Olim Graecorum clocuit solertia verbis 25 Adscribenda aptis rerum simulacra figuris,
Quo dein parta tenens non impediatur agendo ;
Queis quosdam incaute minus adsentire Latinos
Vidimus, ut tota rernm ratione carebant. %
Stantia mi circum variat data nomina simplex
1 l. asylum 2 A scr (sic) adssmilatus 3 Nunt 4 monstat 8 l. Turcum monacumque 12 damnanduin. Concomitante 13 so- cium. Saltum
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I. 113
Compositum faciet quidquid concepta figura, Personam, verbum, casum, numerumque genusque.
CAPVT X. 19
De imagirtibus verborum seu vocam ct dictionum.
5 Quod vero ad vocum et verborum imagines attinet,
neminem latet ut veluti verba atque voces nguram obti- nent nullam, ita nec etiam per se ac veluti propriis indica- toriis rerum sensibilium formis expli;:antur, quae proprie non in genere imaginum, sed notarum atque signorum con-
10 tinentur; nihilominus tamen et nominis illius rationem adducimus, quod scilicet liic non dicuntur imagines ex ratione rerum signiflcatarum, sed potius ex ipsarum signi- ficantium conditione. Neque etenim scripturae partes et dictiones ipsas similibus quibus in papyro delineamus si-
15 gnis commode per imaginaria media possumus explicare, nisi rerum sensibiiium formas, quae imagines sunt earum quae in natura vel per artem consistunt et oculis obiiciun- tur, vivaciores assumamus; ideoque imagines non ad ea quae in proposito significant, sed ad ea ex quibus signi-
20 ficant collatae nuncupantur. Utut enim sit, perpetuo tales oportet praeconceptas et destinatas esse species, quales ita horum possunt esse signa, ut et illorum simpliciter vel com- posite susceptorum simulacra consistant.
Quidam ad scripturae complementum commenti sunt
25 organa quaedam atque instrumenta, vel naturalium inter- dum quasdam rerum species , quae ad characterum figuram propius accedere videbantur, uti sphaera characterem 0, scala vel circino A, columna I, inter duas furcas suspenso M ,
12. 16 signifioatarum (sed — formas) quae Bkuni Opp. lut. II, 3.
114 IORDANI BRVNI
vel in tripode significabant , et certis relationibus et consti- tutionibus syllabam unam vel alteram hac ratione aliis adiectis constituentes , dictionem secundum partem vel se- cundum totum meliori qua poterant sorte sibi delineabant. 5 Hisce addebantur post notam simplicis nominis ca- SO
suum, generum et numerorum differentiae ex contactu vel motu vel notatione membrorum , ut ex capite rectum , ex ceteris membris obliquos casus, ut ex dextera dativum, ex genitalibus genitivum, ex ore vocativum, ex sinistra
10 ablativum, ex foemina foemininum genus, ex geminatis agentibus vel instrumentis plurale; ex statu, innixione, genuflexione , sessione, ad lianc vel illam partem conver- sione, hoc vel illo animali adsistente, ex casu, fractione, succensione, turbatione, casus, modi et tempora et alia
15 huiusce generis designabantur.
Mihi sic hanc artem prioribus annis accedit ad magis speciales differentias attrectare, non promptum rati opus ex antiquorum ea institutione, quae a similitudine capitis vel caudae, a nota unius nominis forma ad alterius nomi-
20 nis formam promovebantur. Similitudine enim capitis asinus ad asyli figurationem conducebat, generans ad Genesis, parturiens ad Paralipomenon; similitudine caudae templum ad contemplationis , similitudine corporis speculum ad spe- culationis; compositione partium diversarum caro, nix, fex
25 conflabat dictionem carnifex, sicut cuidam granum, vitis, pirum significabat grande vituperium. Huc spectant alia, quae quia nobis minime usui sunt, praetermissa volumus esse, ut transumptione accepta, divisione, mutilatione, ety- mologia, interpretatione; quae licet utilia et plerisque suf-
7 qq. si aspetterehbe rectus e obliqui e dativus etc. 16 e 17 forse accidit e rato 18 qu ae] forse qua?
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I. 115
ficientissima inventa snnt, maiori tamen exercitatione ad promptum demum opus indigere videntur, quam quae ut a nobis proponantur digna existimentur.
Satius autem, plenius et ad multorum usurn frugalius 5 aliam quae in sequentibus habebitur inibimus rationem, cui similem et qua meliorem aliam adduci quandoque posse impossibile iudicamus , quando ex paucioribus imagi- nibus confusior et minus distincta operatio, ex pluribus vero magis vanus labor et exercitatio, ex | aliis minus accom- 31
10 modatis ad quodlibet ingenium atque sensum progrederen-
tur; et in horum virtute plures (quas in libro De triginta
sigillis explicavimus) artes effectualiter comprehendentur.
Sed priusquam ad imaginum catholicarum explicatio-
nem veniamus, de eorum ratione, quae illas formant, vivi-
15 ficant, continent et advehunt, aliqua proferamus.
CAPVT XI.
Conditiones, quibus imagines subiecto obiectoque melius adhaerent, in templo sic expressimus Mnemosynes.
Det serie segetem culto solertia campo, 20 Perlegat internus proprio quoque ut ordine sensus,
Aequata pulsent aciem mensura oculorum;
Nam nimium lato exporrectum corpore visum
Disperdit, porro captu contracta locorum
Tamquam ulnis complexa tuis sunt pervia votis. 25 Exiguus circum populus dat membra gigantis,
Ventilabrum ventum, clypeus muscam atque cadaver.
Ianitor haec varius vivacia reddit in ipso
Vestibulo, et species nullo robusta colore est
22 corpore visum 23 colore, est
116 IORDANI BRVNI
Abiicienda, tuo ne praesens esto labori, Nec velut e longo cluctu concepta sed haerens, Ne tibi farrago specierum sede in eadem Conglomerata nimis perplexaque concipiatur , 5 Quo misere a iine intenti frustreris avarus.
Humana intra omnes species est optima, nempe haec Instrumenta capit quaecumque et ad omnia uata est, Seu peragenda sient seu sint capienda, ferenda; Nam non viventi praestant viventia multo, et
10 Simpliciter vivo omni vitae praeditus actu.
1 Inde cave haud scribens ne quando scribere credas, Interdum species vanescit iacta in inane, Credita naturae tanquam credatur et arti. Sint membris apposta loci aio membra locati,
15 Sit caput ad postem, tangat manus una columnam, Sicque ensis circum rutilus quatiatur, ut istam Utque illam in partem strepat istud, decidat illud. 1 Adiectum tibi quod talem succurrit in usum Lumine cuncta velut comprendito sollicitus, ne
20 Subiecta absolvas a campi margine quicquam. 1 Non immota oculis eadem praesentia sunto , At vero emciant, turbent, patiantur eantque. 1 Praedita consimili cautus fuge plura figura, Sintque habitus, vultus, gestus varii variorum.
'25 Quod si eadem prorsus venit adponenda figura , Non iisdem currat numeris unoque colore; Hanc variet structura loci, situatio iuncti , Multiplici adsistens varium pro conditione.
1.3 labori. Nec — haerons. Ne 6 optima nepe
DE COMPOSITIONE IMAGINVM , I. 117
CAPVT XII.
De luce iinaginum vehiculo.
Est quidem lux iuxta profundius contemplantium sen- tentiam primo substantia quaedam, quinimmo et ut pri- 5 mam rerum substantiam ipsam earum | quae in natura sunt 33 Moses introduxit, quando primogenitam appellavit, ubi crea- turarum species distinguens(quaenonde genere accidentium, sed substantiae capiuntur) non modo eam substantiam ac- cepit, sed etiam primam a cuius esse caeterae substantiae
10 species tanquam accidentia concipiuntur. Primo enim tum in volumine Mosis illo, tum et Mercurii Pymandro, post suppositam umbram ingentem illam atque privationis te- nebras, dixit Deus: fiat lux.
Inde ex lucis atque tenebrarum, tanquam formae atque
15 materiae, concursu variis pro gradibus atque mensuris consi- stentium. in rerum compositione variarum usque adeo multa- rum specierum numerus , in quibus ubi plus lucis , ubi plus umbrae concipitur, processerunt. Isti quidem lux substan- tia quaedam per se invisibilis , per immensum diffusa , parti-
20 busque omnibus insita ; quae commixtione tenebrarum atque associatione compositioneque certa in lucem sensibilem de- migrat. Unde temere quidam non distinguunt inter lucem primogenitam atque solem, inter simplicem videlicet sub- stantiam atque compositam illam, inter opus inquam pri-
25 mae atque quartae diei.
Hac luce, quae substantia quaedam spiritualis est, et nullo lucente sole vel igne vel obiecto extrinsecus sensuum nostrorum potentiam informante donata est anima, non
11 /. Poemandro 20 commistione 21 senfibilem
118 IORDANI BRVNI
solum nostra, sed etiam universa per immensum se dif- fundens. Haec inquam est quae absentium species sensi- bus internis visibiliter ingerit , qua et somniantes videmus species atque figuras rerum sensibilium accipimus , quae 5 etiamsi, ut aiunt Peripatetici, sint formae in potentia sen- sus interioris reservatae, postquam a sensibus externis fue- rint introductae, nihilo tamen minus nemo est qui negare valeat, visibilitatem illam atque praesentiam a seminibus quibusdam lucis non tantum acceptis, quantum innatis
10 animalique spiritui insitis, emanare et esse. Stante etiam
quod sole reeedente et extrinseco omni | illuminatore radios 34 secum et radiorum emcaciam asportat et ab horizonte ve- luti contrahit, nec talia in hemisphaerio relinquit vestigia, quae si essent, levius impressa remanerent et iuxta levio-
15 rem et fluxilem quandam conditionem, sicuti de caloris vestigiis experimur. Porro clarissime constat, animo a sen- suum externorum actu feriante, sicut in somniis, ita rerum visibilium species obiectas inclarescere , ut cum somniet, omnino se interdum somniare non existimet, et veluti ve-
20 rius quam ab externa, a luce quadam informatur interna.
CAPVT XIII.
De subiecto imaginum.
Haec sane informatio et imaginum rerum visibilium impressio non ita fleri convincitur, ut et ea quae in aliis 25 materiis (nempe in corporum superiiciebus) practicatur, ubi maiores corpus maius, minores vero minus patiuntur. In multa quippe tabula vel papyro imagines multas-, in am- pliore magnas depingimus et characteres inscribimus. At-
11 si aspetterebbe sol recedens eic. 12 efficiaciam
DE COMPOSITIONE IMAGLNVM, I. 119
qui hic individua quaedam substantia est, quae eadem tum rerum multarum figuras atque characteres concipit, tum et magnarum. Quemadmodum pupillae centro sylvam rerum uno intuitu totam individuo concipimus, et suam 5 cuiusque molem ex individuo specillo contrahimus atque iudicamus, non minus animae potentia illa interior et quo- dammodo spiritualior, quae species istas recipit et com- ponit, in spiritu phantastico consistens, individuum quid- dam esse censenda est de genere lucis, ita ut eadem sit
10 lux, illuminatum et actus rei sensibilis atque formae, dif- ferens ab externo visu, qui per alienam lucem informatur, quia simul ipsa lux est atque videns, proportionaliter at- que solis lumen a lumine lunae distinguitur ; haec enim tanquam | ab extrinseco, ille tanquam a proprio visibilis 35
15 est. Tandem differt oculi visus a visu interni spiritus, quem- admodum speculum videns a speculo non vidente, sed tantum repraesentante speculum se ipso illuminatum et in- formatum, quodque simul lux est et speculum, et in quo obiectum sensibile cum subiecto sensibili sunt unum.
20 Hic est mundus quidam et sinus quodammodo inex-
plebilis formarum et specierum, qui non solum species re- rum externe conceptarum continet secundum earundem magnitudinem atque numerum, sed etiam virtute imagi- nationis magnitudini magnitudinem, numero numerum ap-
25 ponit. Rursumque sicut ex paucis elementis natura innu- merabiles species componuntur et coalescunt, ita et opere istius intrinseci efficientis non solum specierum naturalium formae in isto amplissimo sinu reservantur, verum quo- que ad innumerabilium imaginum multiplicationem im-
30 proportionabiliter concipiendarum multiplicari poterunt,
6 iudicamus. Non 9 est. De genere lucis ita
120 IORDANI DRVNI
sicut ubi ex homine et cervo, homine et equo et ave, cen- tauros alatos, alata animalia rationalia confingimus, et consi- mili mixtione ex innumerabilibus infinita possumus educere, amplius quam ex numeratis elementis multarum linguarum 5 dictiones combinatione et varia coordinatione componuntur.
CAPVT XIV.
De effectore imaginum.
Ex hisce manifestum est potentiam istam imaginum esse effectricem, vel qua anima imaginum est eifectrix. Ad
10 cuius rei propositum Synesii Platonici sententiam in me- dium afferamus, qui de potestate phantasiae spiritusque phantastici ita disserit: in vigilia doctor est homo, som- niantem vero Deus ipse sui participem | facit, quod assu- 36 mimus ad vitae phantasticae asservandam dignitatem. Si
15 enim ipsum Deum per se inspicere donum beatum est, nimirum per phantasiam percipere antiquioris propriaeque inspectionis est munus ; haec enim sensus est sensuum, quoniam phantasticus ipse spiritus sensorium est commu- nissimum primumque animae corpus , et hoc quidem la-
20 tet agitque intus , praecipuum animalis habet et velut ar- cem (circa enim universam ipsurn capitis fabricam natura construxit), auditus autem et visus non sunt sensus, sed sensus instrumenta communi administrantia sensui, et quasi quidam animalis ianitores et ostiarii forinsecus occurrentia
25 sensibilia (quibus pulsantur externa sensoria) domino in- dicantes. Intimus interea sensus in cunctis suis partibus est integer; toto namque spiritu audit, toto videt, unde aliis alia distribuit, et quasi a centro ad amplitudinem
25 sensilibilia
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I. 121
circumferentiae innumeras uno eiaculans lineas inde tan- quam ex communi radice exeuntes, et in quod tanquam radicem reducuntur. Hoc appellat primum animae vehi- culum, medium inter temporalia et aeterna, quo plurimum 5 vivimus, spiritus scilicet phantasticus ; unum individuum omnia quae sensus sunt facit et recipit.
CAPVT XV.
De horreo specierum et ianuis illius.
Eas iste quas colligit, amplectitur et componit spe-
10 cies ita digerit, ut quasi ex eisdem excogitabilia quaedam
educat vel abstrahat, et in horreum retentivae facultatis
(nisi et ipse retentiva sit facultas) introducat, immittat et
inserat et confirmet. Cuius horrei claves, ianitores seu ia-
nuae sunt affectuum genera, quae ab irascibili et concupi-
15 scentibili, amore et odio, | timore et spe, laetitia et tri- 2^
stitia et admirationis speciebus definiuntur, de quibus
latius in libro De umbris idearum explicavimus. Unde
patet ratio qua quaedam ve] pluries meditata vel ante ocu-
los cognitionis obiecta ab huiusmodi horrei seu Mnemosy-
20 nes sacratae triclinii incolatu procul arcentur, quaedam
vero aperta quasi ianua declivi atque prono itinere vel
nolentia dilabuntur et excipiuntur.
»
v CAPVT XVI.
De firniatoribus imagiuum.
25 Quemadmodum formae naturales non sine materia con-
sistunt neque sine aliquo subiecto describuntur (omnis
15 laeticia 18 aute 26 describuntur: Omnis
Bruni Opp. lat. II, 3. 16
122 IORDANI BRVNI
enim in compositionem veniens materiam atque magnitu- dinem exquirit), rursumque compositum omne est in loco, sensus igitur sive externi sive interni facultate figuras minime sine certo subiecto vero vel imaginario, et com- 5 posita tum realia tum phantasiata non nisi certis in lo- cis atque receptaculis inspiciuntur , quorum conditiones, quoad substantiam, magnitudinem, qualitatem, figuram, lucem, situm, relationem, ordinem quo capiuntur, inter- valla quibus discernuntur , numeros quibus distribuun-
10 tur, adiecta quibus vegetiora fiunt, animae quibus vivi- ncantur, in aliis huius generis pertractationibus tum ab aliis tum copiosius a nobis insinuatum est. Nunc illud tantum expressius urgebimus, quod ex analogia quadam a regulis, quibus efficacius sensus externus visns ad visibi-
15 lia externa dirigitur, ad eas quibus sensus internus, nempe phantastica illa facultas ad phantasiabiles species eadem uti ferme cognitione contendit ; pro quo ex perspectivis huiusmodi inferius aphorismos alios quidem ex condi | tione visus, alios ex conditione visibilis, alios ex conditione medii
20 seu spacii , alios ex conditione radii resarcimus.
CAPVT XVII.
Aphorismi ex conditione visus , visibilis , medii et loci.
Visus cum alius sit simplex, alius compositus, alius
rectus , alius obliquus , in imaginationis seu phantasiae
25 actu tanto securior est visio, quanto simplicior similitu-
dinis apprehendendae flt intuitio. Laborat enim quodam-
moclo spiritus atque sensus internus, et confusione qua-
2. 3 oxquirit. rursumque — loco. Sensus iggitur (s*c) 3 forse
figurae? 6. 12 conditiones — insinuatum est] sic 7 quo ad 15 di- rigitur ad 18 condi|ctione 27 cofusione
t>E COMPOSITIONE IMAGINVM, I. 123
dam obnoxius facile efficitur, ubi reflexa duplicique specie rem visibilem deprehend.it. Visus item rectus visum obli- quum, nempe visivus radius ad visibile perpendiculari- ter iactus visibili radiq ad visibile non perpendiculariter 5 iacto maxime et manifestissime praestat.
Item simplex visus prima eius similitudine uniuscuius- que veritatem rei deprehendit, a qua species visibilis ad oculum recto tramite contendit. Item rectus visus obliquo fortior est, unde in actu phantasiandi specierum tum loci,
10 tum receptaculi imaginum, tum ipsius imaginis operae pretium est tamquam a directe et diametraliter opposito intuitionem factam experiri ; ut etiam visibile obiectum non oblique, sed directe a potentia cognoscitrice deprehen- datur, et visibilis species quasi suo facilique itinere per-
15 gat et visualis radii virtute contrahatur.
E-ursum quemadmodum in externa visione inter vi- sum atque visibile medium quoddam intermediare necesse est spacium , quia sensibile supra sensum positum quem- cunque non sentitur, nimis etiam remotum longo | exte- 39
20 nuatur et extinguitur intervallo ; ita et phantasiabilis spe- cies a phantasiae oculo neque longius seposita neque nimis cominus admota intelligatur ; necesse enim est visi- bile visui attiguum immediatumque non esse.
Obiecta quae visum movent , tum internum , tum etiam
25 externum, tum sigillatim, tum magis una concurrentia ex his plura vel omnia, sunt lux omnium visibilium primo, quae tum per se visibilis est, tum per quam alia visibi- lia sunt; subinde colores, qui propria sunt visus obiecta; post haec magnitudo seu multitudo, iigura et motus, quae
30 sensibilia sunt communia, et quorum est rerum similitu-
1 forse afiicitur
124 IORDANI BRVNI
clines vegetantiores efncere. Magis enim apprehenduntur hae species, et de suis sedibus coram prospectu sensus tum interni tum externi vivacius enitescunt, si figura, magni- tudine et motu exagitationeque quadam afficiantur. 5 Quod ad medium attinet, notant perspectivi ut ipsum
dissimile occurrens obliquos radios visuales effringat, quo- rum perpendicularem inveniunt esse fortissimum, caeteros vero quanto perpendiculari viciniores, tanto fortiores. Quod ad locum attinet, species convexi radios iniec-
10 tos diffluentes, species concavi connuentes, species plani media quadam ratione se habentes iniectas species reddit, quemadmodum in omnibus percipiendi rationibus facile est perspicuum, et experimur imagines in angulis incavis- que susceptaculis melius immitti et retineri. Aliae sunt
15 perspectivorum regulae, ex quibus suo modo licet canones ad praesens propositum multiplicare, sed istae sunt quae sufficiunt et tantum hoc requirunt, ut pro modulo ana- logiae, quae est a sensu externo ad internum, proposito applicentur. Et haec de prima parte istius contemplationis
20 adduxisse sufficiat.
19 haec]hac
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I.
125
SECVNDA SECTIO. 30
De locis, ordine, chaos , coordinatione , compositione , complemento et distinctione specierum.
CAPVT I.
5 Quemadmodum in superioribus est ostensum, imagi-
nes atque species, de quibus praesens est intentio atque speculatio, in materia omnino consistunt et comperiuntur, quam informent. Quodque geminis ex hisce principiis est conflatum, neque intelligi neque imaginari potest sine lo-
10 co. Iccirco sicut in ordine rerum constituendarum (sive principium illae habeant sive non) prius spacium quoddam atque receptaculum esse oportet, hinc in quo recipiantur, capiantur, subindeque quidam uniuscuiusque terminus, limes atque finis, quo alia ab aliis secernantur divisisque
15 regionibus consistant, moxque etiam figurarum differentia, qua vultus varietate natura triumphet atque gaudeat ef- ficiens omnia quasi a centro materiae figuras explicans, tum quasi in superficie illius figurata colorans; in hac uni- versali consideratione definito certoque incedentibus ordine
20 prius de locis specierum commeminisse oportebit.
OAPVT II.
De locis specierum.
Quemadmodum praedicamentum ubi in subalterna, specialissima et individua aliorum praedicamentorum more
18 colorans. In
1 2(1 IORDANI BRVNI
distinguitur , itain proposi|to ab ordine quodam veluti na- 31 turae designantis et artis inventa et inquisita explicantis progredientes , prius cognoscimus unum quoddam immen- sum et interminatum obiectum, tum spacium atque recepta- 5 culum, tum corpus in eo receptaculo atque spacio , tum specierum ex tali materia coalescentium multitudinem. Proinde in infinito ex innumerabilibus unum finitae no- strae sensitivae potentiae obiectum spacium agnoscimus caelum, quod vulgus vertigine diurni motus et visibilium
10 stellarum specie terminatum apprehendit, et relinquimus illi caelorum distinctiones illas atque numeros et eorun- dem in varias sphaeras singulorum distributionem, ele- mentalis item regionis scalam atque terminos, et globi istius ex terra et aqua tanquam duobus elementis in ma-
15 gna compositione praedominantibus taliter effigurati uni- versales partes. 'Descendimus ad peculiaria communiaque loca, in quibus operatio sensus externi pedisequa sensus interni cooperationem adiuvat; et ad id distinctio nobis triginta communium locorum succurrat oportet , quominus
20 eorum defectu vel eorum multiplicatione turbemur, tam- quam paucioribus veluti cruribus claudicantes , vel pluri- bus quam par sit adiectis occupati.
CAPVT III.
Forma atrii.
25 Atrium ergo quadrangulare efformatum intelligatur,
cuius centrum est tellus et oculus; quatuor angulorum unus sit orientis , oppositus est occidentis ; et duorum re- liquorum diametraliter oppositorum alter anguli septen-
19 oportet. Quo minus 28 aq. Septentionis
127
trionis, alter meridiei titulum suscipiat. In spaciis 4 inter- mediis, nempe laterum seu costarum in medio, intelligatur ibi oriens, ibi occidens, ibi septentrio, ibi meridies.
Itaque 8 tibi distincti termini atque loca primo con-
5 sti|tuuntur, quorum singuli duo sibi collateralia consciscant, 33 dextrum videlicet et sinistrum, dextrum videlicet orientis et sinistrum, dextrum occidentis et sinistrum, et ita re- liquorum spaciorum; dextrum item anguli orientis et si- nistrum, dextrum anguli occidentis et sinistrum, et ita
10 reliquorum angulorum, Forma atrii huiuscemodi est.
CAPYT IV.
De numero et nomine atriormn.
Atria iuxta elementorum numerum 24 ccnstituantur, et si placet iuxta elementorum ordinem mutuo consequan-
2 intelligatut 10 lafigura originale haO alposto diO, eviceversa O al posto di 0. Inoltre V I tra S e T neW originale e F, e pare debha essere corretto piuttosto in E
128 IORDANI BRVNI
tur, sicut secundnm elementorum nume|rum in proprias 33 sedes tanquam proprias partes dividuntur. Atriornm no- mina sunt :
1. Altare. 13. Nidvs.
5 2. Basilica. 14. Ovile.
3. Carcer. 15. Pabvlvm.
4. DOMVS. 16. QvADRIGA.
5. Ecvlevs. 17. Eetia.
6. Fons. 18. Specvlvm. 10 7. Gladivs. 19. Thermae.
8. Horoscopvs. 20. Vectabvlvm.
9. Ignis. 21. Porta.
10. IvGVM. 22. BlVIVM PYTHAGORAE.
11. Laterna. 23. Xenivm.
15 12. Mensa. 24. Zelotypiae clavis.
Tot tibi tanquam loca communia sedes constituantur quarum loca propria unico eodemque ordine denotatis dif- ferentiis inspiciantur disposita. Locorum nomina isto tibi pacto ordinentur, ut si altaris substet atrium, habeatur
20 in orientis angulo ubique altaris altare, in occidentis an- gulo altaris eculeus, in meridiei angulo altaris icon, in septentrionis angulo altaris ovile. Similiter ex te ipso la- terum quattuor et collateralium sedium nomina poteris ac- cipere, quae ad locorum substantivorum denominationem
25 spectant. Ita ut sumciat semel in uno seorsim posito atrio substantivorum tibi locorum ordinem atque nomina de- scripsisse, quod subinde ad adiectiva loca, quae alia in aliis intelligantur oportet, subsequenti ratione, numero et distributione providendum.
10 Termae 13 Pvtaiigorae 15 Olavie 17 quarnm
DE COMPOSITIOKE IMAGINVM, I. 129
CAPVT V. 34
Locoruin divisio, quorum corumunia quintuplicem relationem suscipiunt aditu orientali, occident. , merid. , septent. et medio.
Heic per loca communia intelligimus unam locorum 5 particularium coordinationem , sicut exempli gratia tem- plum unum vel templi aream unam, claustrum unum, ba- silicae unius vel magni triclinii conceptaculum , quod in praedictos angulos et spacia angulorum et spaciorum dif- ferentias poteris distinctum intelligere. Per loca vero par-
10 ticularia substantiva intelligimus ipsum angulum, ipsam anguli dextram vel sinistram, ipsum spacii lateralis me- dium vel quodcunque sigillatim aliorum. Quae partes, arti- culi seu membra quaedam communis loci perhibentur, per adiectivum locum animatum vel inanimatum quiddam in-
15 telligimus, quod per aliud diversis pro occasionibus diver- simode se se habeat, moveatur atque moveat, quatenus imaginem seu formam vivificet et vegetantem efnciat. Nunc superest ut centris angulisque (pro quibusque atriis) adiectiva huiuscemodi loca destinemus.
20 CAPVT VI. 35
Loca adiectiva atrii altaris quinque formis variabis ex quiutuplici adsistentis situatione.
In atrio altaris ad angulunl orientis est aqua dif-
fluens, ad dexteram aratrum, ad sinistram catena. Ad an-
25 gulum occidentis est arbor, ad dextram aries, ad sinistram
3 sepent. 5 gratia j tia 12 quodcuque 18 atrias Bruni Opp. lat. II, 3. 17
130 IORDANI BRVNI
5 epulae. Ad angulum meridiei est equus, ad dextram anchora, ad sinistram currus. Ad angulum septemtrionis est carcer, ad dextram gigas, ad sinistram haedus. Ad orientem est lavacrum, ad dextram filius, ad sinistram amphora. Ad occidentem fornax, ad dexteram furca, ad 10 sinistram ignis consumens. Ad meridiem est fumus, ad dexteram fruges, ad sinistram stabulum. Ad septemtrio- nem est scrinium, ad dextram scapha, ad sinistram solium.
1 Merdiei
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I.
131
FORMA ATEII 36
ET NOMINA LOCORVM PARTICVLARIVM.
|
ANGVLVS ORIENTIS |
ORIENS |
ANGVLVS MERIDIEI |
|
SEPTENTRIO |
ATRII IMAGO |
MERIDIES |
|
ANGVLVS SEPTEN. |
OCCIDENS |
ANGVL. OCCIDENTIS |
132
10RDANI BRVNI
ATRIVM ALTARIS.
3?
|
Aqua |
Lavacrum |
Palma |
|
|
Aratrum |
Thorax |
Anchora |
|
|
Catena |
Ampho. |
Currus |
|
|
5 |
Scrinium |
Stabulum |
|
|
Scapba |
ALTARE |
Fruges |
|
|
Solium |
Fumus |
||
|
Carcer |
Fornax |
Arbos |
|
|
Cadus |
Ensis |
Globus |
|
|
10 |
Sella |
Igriis |
Epulae |
1 AFRIVM 4 Cathena 10 Acpulac
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I.
133
II. ATEIVM BASILICAE.
38
|
Piscina |
Thermae |
Desertum |
|
Reliquiae |
Sella |
Figmentum |
|
Lustrum |
Thesauri |
Delitiae |
|
Dirae fig. |
Cornu |
|
|
Utres |
BASILI. |
Insigne |
|
Sarculum |
Pelvis |
|
|
Infernus |
Cameli f. |
Laterna |
|
Draconis f. |
Pharetra |
Larva |
|
Iugum |
Arcus |
Feretrum |
2 Therme 5 Dirae. fig.
134
IORDANI BRVNI
III. ATRIVM CARCERIS.
39
|
Laqueus |
Psittaci £ |
Pons |
|
|
Manicae |
Psalterium |
Nubes |
|
|
Cippus |
Securis |
Maniplus |
|
|
5 |
Fimum |
Armilla |
|
|
Nives |
CARCER |
Quadrans |
|
|
Pellis Ur. |
Circinus |
||
|
Manes |
Sordes |
Senis f. |
|
|
Sporta |
Ranae |
Spectri fi. |
|
|
10 |
Yentilabrum |
Vetulae f. |
Coenum |
4 Cyppus 8 Senif. f.
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I
135
IV. ATEIVM DOMVS.
40
|
Carbo |
Clavis |
Canis |
|
Cinis |
Icon |
Canistrum |
|
Folles |
Fidicula |
Iclolum |
|
Crines |
Ensis |
|
|
Ululae £ |
DOMVS |
Calcar |
|
Cypress. |
Canis f. |
|
|
Horologium |
Hamus |
Felis f. |
|
Lacuna |
Felis |
Fictile |
|
Clavus |
Delubrum |
Lanx |
136
IORDANI BRVNI
V. ATRIVM EQVVLEL
41
|
Pugio |
Muscae |
Fascia |
|
|
Pilum |
Linteum |
Virga |
|
|
Spinae |
Lancea |
Ulceratum |
|
|
5 |
Furca |
Lex Sc. |
|
|
Retia |
EQVVL. |
Liber |
|
|
Sagena |
Lapis |
||
|
Butyrum |
Sertum |
Tragula |
|
|
Quadra |
Securis |
Thyrsus |
|
|
10 |
Lora |
Clava |
Urtica |
3 Lintheum 8 Butirum
DE COMPOSITIONE IMAGINVM , I.
137
VI. ATRIVM FONTIS.
|
Cervi f. Cornu Falx |
Plaustrum Petra Crux |
Gypsum Aqua Palma |
|
< Foenum Cucurb. Cati fig. |
FONS |
Lardum Lampas Obex |
|
Viscus Urceus Remus |
Mola Mar. Ca. Lectica |
Buccina Hydria Fex vini |
Bruni Opp. lat. II, 3.
18
138
IORDANI BliYNl
VII. ATRIVM GLADII.
43
|
Saccus |
Trirem. |
Papyrus |
|
|
Scopa |
Trulla |
Lances |
|
|
Uterus |
Urna |
Malleus |
|
|
5 |
Limus |
- |
Ostrea |
|
Nexus |
GLADI. |
Mitra |
|
|
Plumbum |
Lecythus |
||
|
Linteum |
Titulus |
Vitis |
|
|
Onus |
Sanguis |
Putatoriuin |
|
|
10 |
Pyra |
Porta |
Caesum |
2 Papirus 6 Mythra 7 Lecitus 8 Lintheum
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I.
139
VIII. ATRIVM HOROSCOP.
44
|
Rota Rastrum Tenaculae |
Sedes Daemon Speculum |
Montis f. Numen Radius |
|
Tumul. Ventus Utris |
HOROS. |
Luna Laguncul. Plaustrum |
|
Circulus Frenum Ensis |
Puteus Pala Pulvis |
Sylvae f. Sulphur Magnes |
140
IORDAKI BRVKI
IX. ATEIVM IGNIS.
45
|
Icon |
Mysteri. |
Poculum |
|
|
Pecten |
Foemin. f. |
Mixtura |
|
|
Lora |
Partus f. |
Pulvinar |
|
|
5 |
Mortis f. |
Palea |
|
|
Cella |
IGNIS |
Iunci |
|
|
Acervus |
Lana |
||
|
Forma |
Rivus |
Praeceps |
|
|
Moneta |
Silex |
Fossa |
|
|
0 |
Lebes |
Pila |
Sigilluni |
4 Partus. f.
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I.
141
X. ATRIYM IVGI.
46
|
Scaturiens Pullaster Offa |
Gnomo Acervus Annulus |
Via Imber Foramen |
|
Eclipsis Anser Calix |
IVGVM |
Frument. Gurges Tumulus |
|
Dolium Cathedra Ramus |
Scyp. for. Fomes Festi fig. |
Canclelabrum Capistrum Lyra |
5 Eclypsis
142
IORDANI BRVNI
XI. ATRIVM LATERNAE.
4?
|
Plumae |
Nympb. f. |
Vitrum |
|
|
Suspensum |
Discus |
Lamina |
|
|
Sartago |
Feretrum |
Bractea |
|
|
5 |
Scabellum |
Hedera |
|
|
Pisces |
LATER. |
Fax |
|
|
Laurus |
Tuba |
||
|
0 |
Seps |
Carina |
Fulcrum |
|
Squallens |
Nidus |
Volatile |
|
|
Erinacei f. |
Haruspi. |
Craticula |
2 Nimph.
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I.
143
XII. ATRIVM.
48
|
Olus Statua Saxum |
Phanum Venatio Virgo |
Stramen Avena Fabae |
|
Cera Orbis Sera |
MENSA |
Vellus Viscera Sarcina |
|
Votum Ursus Mellis fa. |
Saburra Sacrileg. Terebra |
Olla Furnus Caepae |
2 l, Fanum
144
IORDANI I3RVNI
XIII. ATEIVM.
|
Siligo |
Vagina |
Mortarium |
|
|
Torrens |
Verber |
Malleus |
|
|
Testa |
Symbolum |
Leporis f. |
|
|
5 |
Spumans |
Praesepe |
|
|
Stola |
NIDVS |
Tiara |
|
|
Strophium |
Lucus |
||
|
Luna |
Stamen |
Ostium |
|
|
Pampinus |
Pumex |
Nuces |
|
|
0 |
Clavus |
Oculus |
Incus |
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I.
145
XIV. ATKEVM. OVILE.
50
|
Pastorale |
Cliorus |
Ferula |
|
Mitra |
Trutina |
Iaculum |
|
Cucullus |
Vepres |
Scopus |
|
Latebra |
Pix |
|
|
Harpago |
OVILE |
Omen |
|
Baculus |
Mantica |
|
|
Flamen |
Toxicum |
Lupus |
|
Viscera |
Storea |
Fovea |
|
Galli signi. |
Vinacea |
Balista |
3 Mythra
Bbuni Opp. lat. II , 3.
14fi
10RDANI BRVNI
XV. ATRIVM. PABVLVM.
51
|
Hara |
Pingued. |
Exuviae |
|
|
Glandes |
Palus fer. |
Cochlear |
|
|
Arbuti |
Mactra |
Truncus |
|
|
5 |
Tugurium |
Trabs |
|
|
Stella |
PABVLV. |
Tridens |
|
|
Sacrum |
Stannum |
||
|
Triangulus |
Poma |
Vannus |
|
|
Spongia |
Turtur |
Tympanum |
|
|
.0 |
Precium |
Seges |
Tripus |
3 Coclear 4 Mactra = jJiaxTpa 10 Trypus
DE COMPOSITIONE IMAGINVM , I.
147
XVI. ATRIVM. QVADRIGA.
52
|
Pecuniae |
Salix |
Matrix |
|
|
Archetyp. |
Puellae £ |
Scopa |
|
|
Rubiginos. |
Rapa |
Velamen |
|
|
5 |
Supplici. |
Papaver |
|
|
Tumulant |
QVADR. |
Lyrae f. |
|
|
Spolia |
Scaenae f. |
||
|
Purpura |
Pabulum |
Simia |
|
|
Stratum |
Flos |
Phiala |
|
|
10 |
Cadaver eq. |
Malva |
Magicum |
6 Tumulatl sic
148
IORDANI BRVXI
XVII. ATRIVM. KETIA.
53
|
Palmes |
Mancip. |
Pes ligneus |
|
|
Plumbum |
Parma |
Pelta |
|
|
Ventilabrum |
Patina |
Pergula |
|
|
5 |
Foetus |
Scalprum |
|
|
Pignus |
RETIA |
Harpe |
|
|
Pila |
Viola |
||
|
Lux |
Laqueus |
Caput aure. |
|
|
Simulacrum |
R.ipae f. |
Rota flantis |
|
|
10 |
Glomer |
Propago |
Radius tex. |
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I.
141)
XVIII. ATRIVM. SPECVL.
54
|
Serpens Seges Pipio |
Smarag. Venefici. Volumen |
Stemma Panarium Leonis cap. |
|
Galea Vomis Iugum |
SPECVL. |
Columna Clypeus Gluten |
|
Orcus Orbita Cyathus |
Spira Cribrum Fiscella |
Manus Caput por. Pagina |
150
IORDANI BRVNI
XIX. ATRIVM. THERMAE.
55
|
Concha |
Fumus |
Penates |
|
|
Linteum |
Folles |
Obsonium |
|
|
Syndon |
Vultur |
Pyra |
|
|
5 |
Nidus |
Templi f. |
|
|
Gramina |
THERMAE |
Trames |
|
|
Serpens |
Navicula |
||
|
Pyramis |
Pala |
Pharmaca |
|
|
Furca |
Cinis |
Unguenta |
|
|
10 |
Rota figuli |
Sulphur |
Prunae |
6 TERMAE 3 Lintheum
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I.
151
XX. ATEIVM. VECTABVL.
56
|
Spolia Cista Canistrum |
Torcular Utres Doliolum |
Cartallus Brenta Panarium |
|
Turbo Trochus Nervia |
VEGTAB. |
Noctua Lilium Loculi |
|
Tapetia Clitella Funis |
Margarit. Suclarium Peclica |
Fiscina Cadus Corbis |
3 Cysta
152
10RPANI BRVNI
XXI. ATRIVM PORTAE.
57
|
Oraculum |
Stimulus |
Scoria |
|
|
Hortulus |
Cardo |
Pupa |
|
|
Testa |
Vectis |
Distillator |
|
|
5 |
Aries |
Clavis |
|
|
Vectis |
PORTA |
Sera |
|
|
Trabs |
Catena |
||
|
Scutum |
Titulus |
Ova |
|
|
Scrobs |
Insignia |
Rubrica |
|
|
10 |
Scirpus |
Larva |
Stillans |
10 Scyrpus
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I.
153
XXII. ATEIVM. BIVIV. PYT.
58
|
Scala |
Mensa |
Lichen |
|
Plumae |
Simulacr. |
Mensula |
|
Conus |
Tripus |
Fistula |
|
Materia |
BIVIVM |
Folles |
|
Calculi |
PYTHA. |
Spirator |
|
Hastile |
Ampulla |
|
|
Cornix |
Cubile |
Anas |
|
Canalis |
Crux |
Catapulta |
|
Ciconia |
Basis |
Cortina |
Bruni Opp. lat. II, 3.
20
154
IORDANI ERVNI
XXIII. ATEIVM. XENIVM.
59
|
Catimim |
Nuces |
Machaera |
|
|
Cavea |
Castan. |
Cochlea |
|
|
Crater |
Mell. |
Situla |
|
|
5 |
Laurus |
Flores |
|
|
Malum au. |
XENIVM |
Lapis |
|
|
Ficus |
Truncus |
||
|
Cacabus |
Assis |
Caementum |
|
|
Craticula |
Sceptrum |
Lapilli |
|
|
0 |
Tenacula |
Veru |
Dumus |
2 Machera
Cementum
DE COMPOSITIOKE IMAGINVM . I.
155
XXIV. ATEIVM ZEL. CLAV.
60
|
Mandibula Flagellum Merces |
Lucerna Zona Sigillum |
Cataracta Bipennis Caminus |
|
Galerus Asser Ascia |
ZELOTYPIAE CL. |
Castrum Fusile Arunclo |
|
Fossa Perpendicu. Patibulum |
Formiclo Framea Vimina |
Columbae f. Flabrum Fluxus |
156 IORDANI BRVNI
CAPVT VII.
De possibili adiectione pro trigenarii complemento.
Sit figura loci ut eius membra ad aequalitatem et conformitatem eorum, quae ulterius iuxta nostram viam 5 apponuntur (qui in universis numerum trigenarium ob- servamus), sufficere possint; ut in proposito atrio ab an- gulo utroque ad utrumque oppositum duplici coniecta dia- metro quatuor in intervallorum medio, quae a centro et angulo quadruplici aequaliter distent, sedes et adiecta in- 10 telligantur, in centro vero duobus adiectis dexteram se- dem atque sinistram tribue.
Eeliquae, ut sunt in praecedentis atrii designatione et 63 ordine, intelligantur.
^ Heic etiam teneas ut quaedam interdum repetita no- 15 mina non earundem figurarum seu imaginum momenta
157
reportent. Tenendum etiam ut numerus vigenarius et sex- denarius bitbrmata imagine sufficiens esse possit nihilomi- nus; atqui nobis sic atrium implevisse pro innumeris aliis placuit emolumentis. Tenendum ut imagines imaginibus 5 ad confusionem evitandam concatenentur.
CAPVT VIII.
De ordiue specierum.
Ubi loca communia tibi definita fuerint atque parti- cularia cum substantiva tum adiectiva receptacula , vel 10 eodem vel alio ordine formarum efficientum series consti- tuatur. Harum aliae sunt adiacentes, adcinentes, aliae vero concinentes. Adcinentibus quidem 12 sufficiunt cubilia, concinentibus vero triginta requiruntur atria.
CAPVT IX.
15 Duodecim adciueutium cubilia.
Adcinentium cubilia, ubi videlicet sonans consonantem praecedit, sunt ista: 1. Bacchantis, 2. Custodis, 3. Dolatoris, 4. Fabri, 5. Lusoris, 6. Musici, 7. Nautae, 8. Pastoris, 9. Re- gis, 10. Servi, 11. Tyranni, 12. Vestiarii. Quorum forma 20 haec est quibusdam quadrangularis , quibusdam vero pro necessitate diangularis.
5 concathenentur 10 /. efficientium
158
IORDANI BRVNI
|
Abstinentia |
Obstaculum |
|
|
Absolutio |
BAGCHANS |
Oblivio |
|
DOLATOR |
||
|
Additio |
Idolatria |
|
|
Adolescentia |
Idea |
10
Accusatio Acceptio^
Icon. Heic.
CVSTOS
.Egestas
Aegritudo
Occasio
.Occupatio
5 Idolatria pcr Idololatria non crediamo sia errore lipografico . cf. p. 168 , 11 idolatram) G Adolesentia
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I.
159
|
Afflictio |
Fffusio |
|
|
Affectio |
Ffficientia |
|
|
FABER |
||
|
Officium |
-m <*$ |
|
|
Offerentia |
-<*S <*S |
64
10
|
Alienum |
Fleetio |
|
|
Altitudo |
LVSOR Ultio |
Elementum |
|
Illecebrae |
Olfactio |
|
|
Illusio |
<*£ <*$ |
160
IORDANI BRVNI
|
Ambitio |
Em^nrlatH» |
|
|
Amplexatio |
MVSICVS Humilis |
Emissio |
|
Imaginatio |
Omen |
|
|
Imbecillitas |
Omnipotentia |
65
10
|
An^nstia |
Inanitas |
|
|
Antipathia |
NAVTA Unitas |
Intentio |
|
Enuntiatio |
Onus |
|
|
Enumeratio |
Honor |
161
|
Apparatus |
Ipse |
|
|
Appetitus |
PASTOR |
Iphis |
|
VESTIARIVS |
||
|
Auditns |
Eucrasia |
|
|
Andarvia |
-Eufortun. |
|
66
|
Arcanum |
Error |
|
|
Argumentum |
REX Urgens |
Eruditio |
|
Ira |
Ornatus |
|
|
Irritum __ |
Ordo |
Bruni Opp. lat. II , '6.
102
IOKDANI BRVNI
|
Ascensio |
Esuritio |
|
|
Aspectus |
SERVVS Usus |
Esse |
|
Tste |
Ostensio |
|
|
ITistoria |
Osculum |
10
|
Attentio |
Ethica |
|
Attinentia- |
Aeternitas |
|
TYRANNVS |
|
|
Utilitas |
Iteratio |
|
Otium |
Ita |
DE COMPOSITIOKE IMAGINVM, I.
163
CAPVT X.
68
Triginta concinentitun cubilia.
Coiicinentium atria (ubi videlicet sonantem consonans antecedit) hoc ordine constituuntur, ut medium atrii suam 5 retineat speciem, a qua atrii denominatio et definitio fiat. Quatuor anguli sonantia quatuor referant elementa: 1. orien- tis, 2. occidentis, 3. meridiei, 4. septemtrionis ; medium vero quintum. Proinde tum circa medium, tum circa an- gulos triangulare spacium designetur , ubi angulus a centro 10 remotior dicatur supernus, angulorum duorum proximio- rum alter dexter, alter vero sinister habeatur. Quorum triangulorum alter includens, alter aequidistans inclusus intelligatur , ut tum sedes tum imagines duplicatae ha- beantur.
15
CATALOGVS CVBILIVM.
20
|
B. BL(seu PL). BR. |
M. |
|
C.CL(velGL).CR.CH. |
N. |
|
D. |
P. PR. |
|
F(vel PH). FL. FR. |
Q. |
|
G. GN. GR. |
R. |
|
H. |
S. SC. SP. ST. |
|
1. |
T. TR vel DR. |
|
L. |
V. |
1 CAPVT IX 9 ubi aueulus
164
IORDANI BRVNI
Ibi B significat Bonitatem, BL Blasphemiam et Placi- 69 tum, BR Brabium, C Caussam, CL Claritatem, CB, Creatio- nem , CH Charitatem , D Pubium , F Fallaciam , FL Fla- gitium, FR Frauciem, G Gaudium , GL Gloriam , GN 5 Gnaritatem, GR Gratiam, H Humilitatem, I Iocum, L Li- bertatem, M Militiam, N Nobilitatem, P Potestatem, PB Prudentiam, Q Quietem, B Rigorem, S Salutem, SC Scien- tiam, SP Spectrum, ST Studium, T Timorem, TB, Tran- quillitatem, V Vitam.
10 CVBILIVM MINORVM FIGVRA ,
ubi [in] A cst triangulus telluris, E est triang. orientis , I est triang. mcridiei , O occidentis , V septemtrionis.
Ad hanc formam particularia cubilia efformantur qua- TO drata quatuor in angulis et quintum in centro duplicatum
12 nel frianrjolo ccntrale la Jigura originalc ha B invcce di A
DE COMPOSITIONE IMAGINVM , I. 165
triangulum complectentibus , ubi singulorum medium con- sonantem cum sonante quintuplici designat. Ex angulis vero tribus interioribus et tribus exterioribus eas, quae frequentius posteriores atque tertiae post mediantem so- 5 nantem adiiciuntur, assignant. Reliquae vero huiuscemodi non indigent apparatu , quandoquidem vel harum gemina acceptione (si eadem videlicet forma uno vel alio modo se habeat, sedens videlicet aut stans) duorum elementorum unius accipimus vel alius generis rei adiectione ; ut si heic 10 vel ibi, hinc vel inde, cornupetam vel mordentem vel cal- citrantem bestiam aspiciamus, aut aliud huiusmodi.
CAPVT XI.
Imagines in cubilium minorum centro couspicuac.
Ad non modo huiusce generis, sed ad multiplicem usum 15 atque contemplationem triginta constitutae sunt et defini- tae imagines, ut in centro quod est
I. In atrio vel cubili Bonitatis sit sacerdos indutus lineis, ad altare thuribulo suffumigans.
II. In atrio Blasphemiae (ad Placiti atrium) centro 20 sacerdos rubris indumentis victimae sanguine conspergens
altare.
III. In atrio Brabii meta et super illam torques et clamis alba fimbria inaurata.
IV. In atrio Caussae puer complectens puellam ni- 25 gram et formosam.
V. In atrio Claritatis (ad Gloriae atrium) matrona dextra aquam, sinistra speculum.
(J u | unius 17 atrij e sacendos 23 intendi chlamys 27 /. spe- culum <habens> o similmente
166 IORDANI BRVNI
VI. In atrio Creationis agricola seminans.
VII. In atrio Charitatis fons circum undique irriguus. *7\.
VIII. In atrio Dubii iuvenis biceps, furcamin manu tenens, nunc ad dextram nunc ad laevam cespitans.
5 IX. In atrio Fallaciae pontifex mitram offerens, ante
quem qui propius accesserat praecipitatur.
X. In atrio Flagitii senex excidens ab asino.
XI. In atrio Fraudis vetula altera manu harpaginem, altera favum mellis gestans.
10 XII. In atrio Gaudii puella viridi veste induta aureis
quasi stellis inspersa, de canistro ilorum variorum species
spargens.
XIII. In atrio Gloriae vir sedens coronatus in solio
et senex poplite flexo dextera sceptrum illius attingens. 15 XIV. In atrio Gnaritatis senex crinitus multaque
barba e mento pendente conspicuus libro clauso edisserit.
XV. In atrio Gratiae puellae tres pulcherrimae co- rollis ornatae choream iunctis rnanibus ducunt.
XVI. In atrio Humilitatis puer cum canicula collu- 20 dens.
XVII. In atrio Ioci clyronomus adolescens saltat.
XVIII. In atrio Libertatis virago nudato capite iu- gum tenet sub pedibus , et scyphum argenteum in dextera , draconem in sinistra.
25 XIX. In atrio Militiae armatus portat vexillum si-
nistra , gladium dextra.
XX. In atrio Nobilitatis vir supra scuto innixus ad laevam, apertam galeam dextra sublatam gestans.
XXI. In atrio Potestatis rex sceptrum dextra, librum 30 sinistra habens.
4 e 28 levam 8 /. harpagonem ? ma cf. Lib. II c. X 21 /. cle- ronomus?
DE COMPOSITIONE IMAGJNVM, I. 167
XXII. In atrio Placiti aclolescens viridi vestimento ad dextram habens virginem, ad sinistram puellum nudos.
XXIII. In atrio Prudentiae senex speculo coram obiecto ea quae a tergo contemplatur.
5 XXIV. In atrio Quietis sedet senior eburneo in *73
strato , cubito caput sustentans.
XXV. In atrio Rigoris vir librum liabens apertum sinistra , facem dextera , quem antecedit niger securim ge- stans. 10 XXVI. In atrio Salutis puer aquam portans et
puella ignem.
XXVII. In atrio Scientiae pyramis in cacumine fa- cem ardentem sustinens, quae per vices nunc flante vento succenditur, nunc extinguitur. 15 XXVIII. In atrio Spectri similis homini faciem
habens leonis et cervicem, cornutus, tridentem habens in manu, ignitis oculis circumspectans.
XXIX. In atrio Studii adolescens dextera alatus ad superiora contendens, s.inistra vero alligato saxo quasi de-
20 primendus impeditus.
XXX. In atrio Timoris foemina pallens, macilenta, discurrit, titubat, tremit et in praesentem caveam se re- condit.
XXXI. In atrio Tranquillitatis halcyonum nidus, 25 circa quem species maris inspicua est.
XXXII. In atrio Vitae arbor pomis onusta pampi- num sustentans, et puer ascendens.
2 dextranni
168 IOItDANI BRVKI
CAPVT XII.
Explicatio imaginum sensibilium, primo aliarum actione adcinentium.
Praeter supraclictarum imaginum loca habes rursum:
I Primo in centro abstrahentem seu absolventem, ad
5 orientem ebrium, ad occiden. ibim, ad merid. | obstacu- ^3
lum, ad septemtr. ubiquitatis signum.
^ Secundo in alio atrio in centro accusatorem, ad orien-
tem ecclesiastem , ad occid. Icari simulacrum, ad merid.
occisorem, ad septemtr. urcearium. 10 if III. In centro adversantem, ad orient. edacem, ad
occid. idolatram, a mer. odientis simulacrum, ad septem.
udum.
1* IV. In centro afflictum, ad orient. efficientem, ad
occident. vacuum, ad merid. omciosum. 15 Tf V. In centro altorem seu alligatorem vel altitudi-
nis simulacrum, in orient. elevantem seu elabentem seu
eleemosynarium, in occid. illuminatorem, in merid. ollarium
seu olfacientem , ad septem. ultorem seu ultorem seu ulti-
matum. 20 ^ VI. In centro amplexantem seu amplitudinis simula-
crum, ad orient. eminentiae seu emittentis, ad occid. im-
plentis , ad merid. ominantis seu omittentis , ad septemtr.
humiliantis.
II VII. In centro annunciatoris, ad orientem enume- 25 rantis , ad occid. inserentis , ad merid. onerantis, ad septem.
unientis vel ungentis.
8 e 11 etc. siniulachrum 11 dolatra &]forse ad 18 seu ulto- rem j for.se seu ulteriorem
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I. 169
1 VIII. In centro apponentis simulacrum , ad orient. episcopi, ad occid. liypocrisis simulacrum, in merid. oppo- nentis, sept. vacat.
^ IX. In centro armigeri, ad orient. errantis simula- 5 crum seu erigentis, ad occident. irati seu irridentis, ad me- rid. ordinantis seu ornantis, ad septemtr. urgentis.
1 X. In centro ascendentis seu aspergentis , ad orient. esurientis, ad occid. isagogici , ad meridiem osculantis seu ostendentis, ad septem. usucapientis. 10 ^ XI. In centro attollentem seu athletam, in orient.
ethici simulacrum , ad occid. itinerantis , ad merid. otiosi , ad septemtr. utilitatem afferentis.
1f XII. In centro auferentem seu avertentem, ad orien- tem evaginantem seu eviscerantem , ad occid. eiicientem , 15 merid. et septemtr. vacant.
1 XIII. In centro axiomatis simulacrum, ad orient. 7*4 explicans, ad occid. Ixionis simulacrum, merid. et septem. vacant.
CAPVT XIII.
^O Secundo aliarum concinentium.
In primo item cubilium minorum, ubi Bonitatis est simulacrum pro sensibilibus , rursum in centri triangulo intellige baptizantem vel baiulantem cum sex angularibus suo ordine cooperatoribus, iuxta sex baiulorum signa di-
25 versimode se habentibus, ad orientem benedicentem vel bellatorem, quem circum in angulis triangulorum sex be- nedictionis formae vel circumstantiae sensibiles, vel in or- ganis vel in efficientibus vel in utrisque; ad occid. biben- tem vel bibliopolam cum diversis actionibus et sui generis
30 utensilibus; ad merid. boarium seu pastorem bubulcumve
Bkuni Opi>. lat. II, '6. 22
170
IORDANI BRVNI
eaclem ratione; axl occid. buccinatorem. Simili moclo cen- trum retinente primo et angulos suo reliquis sequentibus orcline ceterorum cubilium partes informentur. Nobis suf- ficiat catalogum operatorum, quorum senas singuli in sua 5 arte vel ofncio concipiunt operationes, et si lubet (ad me- liorem et uberiorem usum) operarios etiam.
|
Baptizans |
Bellator |
Bibliopola |
Boarius |
Buccinator |
|
|
Caupona |
Cerclo |
Circulator |
Colonus |
Custos |
|
|
Danista |
Delirus |
Digladiat. |
Domitor |
Dux |
|
|
10 |
Famulator |
Festivus |
Figulus |
Fossor |
Fur |
|
Gaudens |
Geometra |
Gyrans |
Go |
Gulosus |
|
|
Hauriens |
Herbarius |
Histrio |
Hospes |
Humiliator |
|
|
Iaculator |
Ieiunans |
Incantans |
Iocans |
Iustitians |
|
|
Lacerans |
Lector |
Lictor |
Locator |
Luxuriosus |
|
|
15 |
Maculans |
Medicus |
Miles |
Motor |
Musicus |
|
Nauta |
Nectens |
Nidificans |
Nodans |
Nutrix |
|
|
Pastor |
Percutiens |
Pictor |
Ponderans |
Puerpera |
|
|
Quadrat. |
Quaesitor |
Quiescens |
Quodlibe. |
Quumulat. |
|
|
Raptor |
Pector |
Pigator |
Potator |
Busticus |
|
|
20 |
Saltator |
Sepultor |
Sigillator |
Sonans |
Superbiens |
|
Tangens |
Temperans |
Tinctor |
Tonsor |
Turbator |
|
|
Vacuans |
Venator |
Vitrarius |
Voluptuar. |
Vulnerat. |
|
|
Blactearius |
* *Ble ut Ple |
-K * Bh ut Ph |
* * Blo ut Plo - |
* k Blu ut Plu |
|
|
25 |
* Bra ut |
Pra * Bre |
ut Pre * Bro ut Pro * |
Brutum |
|
|
Claviger |
Clericus |
Clitellarius |
Clostrarius |
Cludens |
|
|
Crapulo |
Cremans |
Cribrans |
Crocitans |
Crucians |
|
|
Flagellans |
Flectens |
Fligens |
Florans |
Fluctuans |
|
|
Frangens |
Frenans |
Fricans |
Frondesspar |
. Fructuarius |
|
|
30 |
Glacliat. |
* Gle ut Cle |
* Gli ut Cli * |
Glomer * |
Glu ut Clu |
r?5
4 catalogum operatorum] manca apposuisso o qualcosa sirnile 11 Gro] sic 26 Clitetlarius
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I.
171
Grassator Placans Practicans Scalpens 5 Statuarius
Gregarius * Gri ut Cri * (Gro) ut Cro * Gru ut Cru Plectens Plicans Plostrarius Pluens
Precans Privans Propola Prudens
Scenicus Scindens Scortator Scutifer Stercorarius Stillator Stomachat. Studiosus
Strangulans Strenuus Strigillans
Trapezita Trepidans Triturans
Recipiunt singuli horum sex differentias, quae in geminis
triangulis figurae cubilium minorum sunt requisitae.
Strophiarius Struens Trophcearius Trutinans.
1 abbiamo aggiunto Gro Gtu] Grro
Trophoearius] sic
172
IORDANI BRVNI
CAMPVS REGIS.
*?6
|
Uncinum |
Divinitas |
Solium |
|
|
Conus |
Regnum |
Sedes |
|
|
Flamma |
Imperium |
Tribunal |
|
|
5 |
Suggestus |
Dux |
Scamnum |
|
Equus |
Comes |
Pulvinar |
|
|
Statua |
Legatio |
Tapetum |
|
|
Dapes |
Lex |
Scriptura |
|
|
Coniugium |
Sigillum |
Camera |
|
|
10 |
Concubitus |
Sceptrum |
Vexillum |
|
Ganym. |
Gladius |
Poculum |
|
|
Parasitus |
Tuba |
Stemma |
|
|
Morio |
Virga |
Cubiculum |
|
|
Cortina |
Vices |
Syndon |
|
|
15 |
Storea |
Loca |
Clavus |
|
Tiara |
Satrapa |
Balteus |
|
|
Corona |
Consul |
Plumae |
|
|
Laurea |
Consilium |
Cornua |
|
|
Mitra |
Secretum |
Tridens |
16 Thiara e Baltheus 19 Mythra
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I.
173
CAMPVS SACERDOTIS.
W
|
Hostia |
Protoplastes |
Lustralis aq. |
|
|
Liber |
Patriarclia |
Aspersorium |
|
|
Pentaculus |
Episcopus |
Thurib. |
|
|
5 |
Mitra |
Praesul |
Acerra |
|
Gemmae |
Abbas |
Arula |
|
|
Relliquiae |
Archiman. |
Statua |
|
|
Exorcista |
Acolythus |
Concionat. |
|
|
Carbonarius |
Conversus |
Presbiter |
|
|
10 |
Accensor |
Laicus |
Sacrificus |
|
Excubitor |
Crucifer |
Aedituus |
|
|
Calendar. |
Thus f. |
Sacrista. |
|
|
Lector |
Lux |
Cantor |
|
|
Baptist. |
Prior |
Casula |
|
|
15 |
Nola |
Ministrator |
Stola |
|
Palla |
Anacboreta |
Manipulus |
|
|
Amictus |
Vicarius |
Patena |
|
|
Pluvial. |
Curator |
Cereus |
|
|
Calix |
Rector |
Mappa |
4 Pentaculus]
5 Mythra 8 Acolitus 9 Praesbiter
174
IORDANI BRVKI
CAMPYS STYGIS.
?8
|
Arteticus |
Fames |
Haemorrois |
|
|
Paralysis |
Sitis |
Tabes |
|
|
Ictericus |
Aestus |
Cardialgia |
|
|
5 |
Apoplexia |
Frigus |
Nausea |
|
Epilepsis |
Sudor |
Lienteria |
|
|
Incubus |
Tremor |
Stranguria |
|
|
Ralles |
Dolor |
Fervor |
|
|
Furor |
Afflictio |
Amentia |
|
|
10 |
Melancholia |
Cruciatus |
Pliytho |
|
Frenesis |
Yexatio |
Baccliatio |
|
|
Mania |
Pressura |
Daemoniac. |
|
|
Delirium |
Aiigustia |
Syncopa |
|
|
Calculus |
Pauperies |
Obtalmia |
|
|
15 |
Hydrops |
Timor |
Surdus |
|
Alopecia |
Tristitia |
Odontalgia |
|
|
Bubo |
Suspicio |
Angina |
|
|
Lepra |
Inviclia |
Tussis |
|
|
Scabies |
Taedium |
Asthma |
1 STIGYS 2 Hemorroys 8 Kalles] /. Rabies? 10/. Pytho.l 11 Frenetis 13 Augustia 14 Obtalmia] c/. sopra a ]>. 66 , 20
15 forse Surditas 1G Alopetia
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I.
175
CAMPVS ELEMENTI.
*?9
|
Ambra ca. |
Aqua |
Zythum |
|
|
Terebinthus |
Nix |
Mel |
|
|
Muscus |
Fons |
Saccarum |
|
|
5 |
Amomus |
Bivus |
Vinum |
|
Myrrha |
Scaturigo |
Acetum |
|
|
Nardus |
Nebula |
Cardamom. |
|
|
Aer |
Sol |
Ignis |
|
|
Spiritus |
Radius |
Furnus |
|
|
10 |
Flatus |
Halos |
Tonitru |
|
Ventus |
Cometes |
Flamma |
|
|
Turbo |
Luna |
Fulgur |
|
|
Tempestas |
Iris |
Fulgetrum |
|
|
Oleum |
Pruina |
Styrax |
|
|
15 |
Butyrum |
Ros |
Mastix |
|
Lac |
Stilla |
Ladanum |
|
|
Elixir |
Pluvia |
Balsamum |
|
|
Sublimacum |
Grando |
Galbanum |
|
|
Manna |
Glacies |
Costus |
2 Zithum 10 Halo 15 Butirum 18 Sublimacum] sie
170
IORDANl BKVNI
CAMPVS PLVTI.
80
|
Marmor |
Aurum |
Smaragdus |
|
|
Silex |
Argentum |
Adamas |
|
|
Cos |
Aes |
Carbunculus |
|
|
5 |
Porphyrites |
Chalybs |
_Margarita |
|
Alabastrum |
Plumbum |
Cochlea |
|
|
Ebor fossile |
Stannum |
Ebur |
|
|
Hydrargyrum |
Scobs |
Cerussa |
|
|
Minium |
G-ypsus |
Alumen |
|
|
10 |
Sulphur |
Pumex |
Sal |
|
Bitumeii |
Scrupus |
Halonitrum |
|
|
Calx |
Glarea |
Atramentum |
|
|
Tartarus |
Atramentum |
Scobs |
|
|
Gummi |
Chrysocoll. |
Porpliyrites |
|
|
15 |
Ebur |
Mercurius |
Corallium |
|
Vitrio. |
Stibium |
Crystallus |
|
|
Pix |
Cinnabaris |
Onyx |
|
|
Thus |
Magnes |
Gagates |
|
|
Ciimabar |
Scoria arg. |
Succinum |
5 Porphirites e Clialibs G Coclea 7 Ebor fossile] sic 8 Hy- drargiru 14 Porphirites 16 Cristallus 17 Onix 1(J Cinna-
bar] sic
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I.
177
CAMPVS ZOROASTRL
81
|
Solis gemma |
Apistos |
Alectorius |
|
Sagdam |
Baroptenns |
Batrachutas |
|
Selenites |
Brontia |
Anachitis |
|
Siderites |
Chelonia |
Calais |
|
Syrtium |
Cinaedia |
Chelidonia |
|
Telicardios |
Chlorites |
Topazi |
|
Meroctes |
Synochites |
Heliotropinm |
|
Nebrides |
Saurites |
Hephaestites |
|
Ombria |
Leucopetalos |
Hammon. cor. |
|
Orites |
Ophicardelon |
Hyaenia |
|
Paneres |
Opalus |
Liparis |
|
Paeantis |
Telirrhizos |
Mithrax |
|
Galaicos |
Dracontias |
Tecolithos |
|
Haematites |
Epimetris |
Veneris crines |
|
Hieracites |
Gralactites |
Zoronitios |
|
Nasamonites |
Gasidanes |
Zmilaces |
|
Medea |
Grlossopetra |
Eupetalos |
|
Polythrix |
Gorgonia |
Epimelas |
2 Apistos] /. Asbestos 3 /. Sagda e Batrachites 4 Brontia
lib. III cap. 1, dove ricorrono nuovamente alcuni di questi nomi di gemme: Bromia qui l. Anachites 5. /. Chalazias f G Cinedia 7 To- pazi] sic 8 Sinochites 9 avra volulo Nebrites cioe Nebritis (c/. Chlo- rites , Saurites etc.) Hephestites 10 Leucopatalos 11 Ophi-
cardelo Hyenia 12 l. Paneros e Liparea 13 Peantis Telirrizos Mitrax 15 Hematites Eumetris lib. III: leggi Eumitres 16 Grala- ctices, ma cfr. lib. III Zoranisceos o Zoraniscaea Plinio 17 Gasida- ne lib. III: qui Galidanes 18 Eupatclos 19 Polytrix
Bruni Opp. lat. II, 3. 23
178
IORDANI 13RVNI
CAMPVS IVNON. ET DIAN.
82
|
Aper |
Pavo |
Bos |
|
|
Ursus |
Aquila |
Asinus |
|
|
Leo |
Phoenix |
Equus |
|
|
5 |
Panthera |
Picus Mart. |
Mulus |
|
Sphinx |
Grus |
Porcus |
|
|
Hyaena |
Alcyon |
Vitulus |
|
|
Accipiter |
Milvus |
Coturnix |
|
|
Bubo |
Corvus |
Gflottis |
|
|
10 |
Gallina |
Gryphus |
Otis |
|
Ciconia |
Mergus |
Hirundo |
|
|
Columba |
Perdix |
Anas |
|
|
Cornix |
Struthio |
Anser |
|
|
Cervus |
Psittacus |
Elephas |
|
|
15 |
Caprea |
Vultur |
Camelus |
|
Hinnulus |
Sanqualis |
Rhinoceros |
|
|
Hircus |
Accipiter |
Bubalus |
|
|
Canis |
Grallus |
Onager |
|
|
Dama |
Olor |
Monocornus |
7 Hiena c Alcion 10 Griphus 13 Strutio
179
CAMPYS LARIS.
83
|
Fossa |
Architector |
Olea |
|
Plantator |
Aurator |
Lupulus |
|
Putatio |
Capsarius |
Pampinus |
|
Yindemia |
Carpentum |
Punica mal. |
|
Saltus |
Plastes |
Hesperia mal. |
|
Hortus |
Fusor |
Ulmus |
|
Panis |
Yinum |
Auriga |
|
Farctum |
Zythum |
Foenum |
|
Piscis |
Farina |
Lana |
|
Caro |
Mel |
Domitor |
|
Caseus |
Legumen |
Emulctor |
|
Fructus |
Molitor |
Abactor |
|
Bubulcus |
Figulus |
Arator |
|
Caprarius |
Ferrum |
Sator |
|
Ovis |
Caementarius |
Messor |
|
Equa |
Stannum |
Tritura |
|
Agaso |
Vitrarius |
Horreum |
|
Sus |
Tornio |
Stramen |
5 Vndemia 9 Zytbum 16 Cementarius 19 /. Tornus ?
180
IORDANI BRVKI
ATRIVM NEPTVNI.
84
|
Ianuarius |
Nauta |
Nympha |
|
|
Februus |
Clavus |
Nereis |
|
|
Martius |
Specula |
Belides |
|
|
5 |
Aprilis |
Celeusma |
Halcyones |
|
Maius |
Vicar. |
Deucalion |
|
|
Iunius |
Pausar. |
Arion |
|
|
Sentina |
Scylla |
Urinator |
|
|
Aqua |
Charybdis |
Chorda |
|
|
10 |
Biscoctum |
Sirenes |
Velum |
|
Lora |
Syrtes |
Pix |
|
|
Catenae |
Orion |
Stuppa |
|
|
Arma |
Hyades |
Antenna |
|
|
Tethis |
Symplionia |
Iulius |
|
|
15 |
Oceanus |
Prora |
Augustus |
|
Triton |
Remus |
September |
|
|
Proteus |
Lentrum |
October |
|
|
Ino |
Helciarius |
November |
|
|
Melicert. |
Limenarcha |
December |
2 Nimpha 3 /. Februarius 5 Halciones 7 Iuuius 9 Cha« ribdis 10 Syrenes 11 Syrthes 12 Cathenae 14 piuttosto Tethys che Thetis 17 Lentrum] sic:f. Linter ? Lembus?
DE COMPOSITIOKE 1MAGINVM, I.
181
ATRIVM MERCVRII.
85
|
Iurisconsultus |
Ardelio |
Merciarius |
|
|
Actor |
Aleator |
Mercator |
|
|
Procurator |
Monetarius |
Ciganus |
|
|
5 |
Satelles |
Manticular. |
Usurarius |
|
Emissarius |
Scurra |
Olla fortunae |
|
|
Erro |
Parasitus |
Poenitentiar. |
|
|
Sortilegus |
Dialecticus |
Marsus |
|
|
Magus |
Astrologus |
Circulator |
|
|
10 |
Miraculista |
Geometra |
Balatro |
|
Grammatic. |
Arithmetic. |
Mimus |
|
|
Logodaedal. |
Orator |
Histrio |
|
|
Virellus |
Poeta |
Diviuator |
|
|
Propheta |
Vitilitigator |
Medicus |
|
|
15 |
Enthusiastes |
Aleator |
Herbarius |
|
Somniator |
Luctator |
Tonsor |
|
|
Chimicus |
Saltator |
Pharmacop. |
|
|
Imaguncula |
Praestigiator |
Fur |
|
|
Aversificat. |
Funambulus |
Delator |
12 Istrio 14 Vtilitigator 17 Pharmactop.
182
10RDANI BRVNl
CAMPVS MAETIS.
86
|
Funda |
Miles |
Hasta |
|
|
Pugio |
Carnifex |
Ballista |
|
|
Sica |
Chirurgus |
Sclopus |
|
|
5 |
Aries |
Veterinar. |
Sphaera pl. |
|
Iaculum |
Lanista< |
Ensis |
|
|
Tribulus fer. |
Gladiator |
Lancea |
|
|
Lanio |
Dux |
Incendiarius |
|
|
Lorarius |
Vigil |
Thorax |
|
|
10 |
Pyrius pul. |
Explorator |
Lorica |
|
Latro |
Significator |
Galea |
|
|
Raptor |
Signifer |
Crista |
|
|
Sicarius |
Excubitor |
Scutum |
|
|
Lancea |
Athleta |
Tympanus |
|
|
15 |
Securis |
Pugil |
Tuba |
|
Clava |
Castrator |
Parma |
|
|
Arcus |
Muricida |
Flagrum |
|
|
Pharetra |
Decoriator |
Sceptrum |
|
|
Balteus |
Stigmatiz. |
Harpe |
5 Shacra pl. (slc) 10 Pyrius pul.] sic 19 Baltheus
DE COMPOSITIONE IMACUNVM,
183
CAMPVS LVNAE.
3*?
|
Quadratus |
Piscator |
Simus |
|
Longus |
Balneator |
Labeo |
|
Torosus |
Tinctor |
Gutturosus |
|
Crassus |
Impressor |
Gibbus |
|
Capito |
Fullo |
Emiosus |
|
Calvus |
Pistor |
Luscus |
|
Salix |
Salsamentar. |
Pepones |
|
Populus |
Caupo |
Cerasa |
|
Iunci |
Fructuarius |
Pyra |
|
Lappa ma. |
Laua |
Mespilae |
|
Acetosae |
Coriarius |
Corna |
|
Cucumeri |
Figulus |
Sorba |
|
Flavus |
Lac |
Lippus |
|
Debilis |
Butyrum |
Fronto |
|
Albus |
Caseus |
Dento |
|
Balbus |
Uvae |
Bucco |
|
Nasea vox |
Pruna |
Ventriosus |
|
Mulierosus |
Cucurbitae |
Eunuchus |
11 /. Lana. (cioc Lanarius) 15 Debilu c Butirum
184
IORDANl BRVNI
CAMPVS SATVRNL
88
|
Carcer |
Hircosus |
Veneficus |
|
|
Hara |
Niger |
Necromantus |
|
|
Sepulcrum |
Caecus |
Saga |
|
|
5 |
Patibulum |
Canus |
Iudaeus |
|
Feretrum |
Macilentus |
Vespillo |
|
|
Pullus color |
Luscus |
Menclicus |
|
|
Ibis |
Plumbum |
Coemeterium |
|
|
Bubo |
Sulphur |
Abecedarius |
|
|
10 |
Strix |
Carbo |
Verbo. arcb. |
|
Cupressus |
Cineres |
Stabularius |
|
|
Asphodil |
Vitrum |
Agaso |
|
|
Napellus |
Scobs |
Mancipium |
|
|
Monachus |
Lentiginos. |
Prophet. mal. |
|
|
15 |
Cerclo |
Gibbus |
Subulcus |
|
Sarctor |
Loripes |
Purg. sterquil. |
|
|
Veteramenta. |
Scaurus |
Mus |
|
|
Fumus |
Incurvus |
Felis |
|
|
Pix |
Villosus |
Bufo |
2 Hyrcosus S Coiuitoriu 19 Villocus
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I.
185
CAMPVS VENERIVS.
89
|
Unguen |
Puella |
Chelys maior |
|
Pecten |
Puellus |
Chelys minor |
|
Speculum |
Meretrix |
Pneumat. org. |
|
Zona |
Leua |
Harpe |
|
Armilla |
Leno |
Lituus |
|
Murenulae |
Pronuba |
Tibia |
|
Pupa |
Columbae |
Depilator |
|
Phonascus |
Passeres |
Defloccator |
|
Fistula |
Satyri |
Color |
|
Lyra |
Cupidines |
Ambubaia |
|
Cithara |
Flora |
P illarius |
|
Testudo |
Adonis |
Sericarius |
|
Crotarus |
Policrepus |
Tuberes |
|
Tympanist. |
Ciniflo |
Fabae |
|
Squillae |
Tonsor |
Violae |
|
Fistula utric. |
Pictor |
Rosae |
|
Tintinnabula |
Politor |
Myrtus |
|
Monochordium |
• Aromatarius |
Amygdalus |
2 e 3 Chelis 10 l. Color. (cioe Colorator) 12 Cythara 14 Po- licrepus] sic 18 Tintinabula c Mirthus 19 Monocordiu e Amigcialus Bkuni Opp. lat. II, 3. 21
186
IORDANI BRVNI
OAMPVS CERERIS.
|
Panis |
Aratrum |
Storea |
|
|
Pulmentum |
Vomis |
Cribrum |
|
|
Mensa |
Stiva |
Qualus |
|
|
5 |
Olla |
Rastrum |
Batillus |
|
Cacabus |
Rastellum |
Scopa |
|
|
Tripus |
Pala |
Ventilabrum |
|
|
Phalauga |
Ordeum |
Rota |
|
|
Harpago |
Triticum |
Vectabulum |
|
|
10 |
Vectis |
Oryza |
Essedum |
|
Flagrum |
Farina |
Rheda |
|
|
Spicae |
Panicum |
lugum |
|
|
Area |
Millium |
Absis |
|
|
Horreum |
Ligo |
Dactyli |
|
|
15 |
Messor |
Bidens |
Nuces |
|
Partiarius |
Furca |
Corylus |
|
|
Decempedator |
Falx |
Castanea |
|
|
Opilio |
Falcula |
Glans |
|
|
Dulciarius |
Volvolus |
Pinea |
10 Oriza 14 Dactili 16 Corilus 19 Volvolus] sic
DE COMPOSITIONE IMAGINVM , I. 187
CAPVT XIV. 91
De firmatione specierum per catenam.
Ut commode retineantnr illae adiectivorum locorum species, concatenationis virtute providendum. Postquam 5 enim in atrii altaris medio ipsum est altare cum sibi adiectis, in angulo orientis est catena suspensum ex una partem aratrum, ex altera aquae vas, in angulo occidentis e terrestri globo surgit arbor, super qua suspensae sunt epulae, in angu. merid. anchora super currum est haben-
10 tem ad dextram palmam, in ang. sept. in carcere super sel- lam est cadus, ad orient. amphora lavatur thorax, ad occ. in fornace ensis igne temperatur, ad mer. in stabulo sunt fruges fumigantes, ad sep. in scaphae medio est scrinium, quod est fundamen solii; ita de reliquis intelligito fa-
15 ciundum.
1 Proficue numerum adiectorum huiusmbdi usque ad tibi constitutum terminum et facile poteris augere , ut si unum singulis adiicias terminis, atria haec nihilo minus tibi servire poterunt quam campi, quandoquidem duo atque tri-
20 ginta circa altare tibi redundabunt adiecta. Inde non solum primorum compositorum habeas imagines triginta circa unum, verum etiam (merito situs atque ordinis) aliarum praesentabilium rerum formis aptissima substernentur con- ceptacula.
2 Cathenam 4 species concathenationis 6 cathena
188 IORDANI BRVNI
CAPVT XV. 93
De conditionibus partium in domibus, atriis ct campis observandis.
Conditiones receptaculorum ex vulgatis et ab omnibus
observatis in templo Mnemosynes ita explicavimus. •5 Istorum simulacra sinu sensata facultas
Interno comprensa tenet , quae visus ab ipsis
Abstraxit rebus clare constante figura.
l Complexu numquam vasto sunt apta locatis
Exiguis, neque parva nimis maiora receptant. 10 Vanescit dispersa ampla de sede figura,
Corporeque est modico fugiens examina visus.
Sint quae hominem capiant, qui stricto brachia ferro
Exagitans nihilum per latum tangat et altum.
l Spernito inaccessum sapiens, manibusque remotum 15 Pergentis circum ; non te sublimia tecti
Accipiant, coram neque posta cacumina turris,
Stansque fenestra procul, longe fumansque caminus.
1 Sylvosum ac varia obductum caligine multis
Consistens numeris, ubi concurrentia se se 20 Aspectu implicitant vario, contemne; quis atrum
Exarat campum atque super vult scribere scriptum ?
H Consimili loca caeca modo fuge; nam velut ipsa
Ancipiti faciunt externi lumina sensus
Torqueri specie , multo id mage posse putato 25 Heic ubi pressa manent tenui vestigia ab umbra.
n Lumine nec nimio ad solem conversa valebunt,
Nempe velut vasto species absorpta profundo 93
Vanescet, multus ceu laedit lumina fulgor.
13 Exagitans: nihilum 21 Exarat] sic
DE COMPOSITIONE IMAGINVM , I. 189
1 Ordine continuo quaeque ex iis adsituentur,
Quorum pro officio est aliis series data rebus,
Regula certa aliis quae sunt ac norma futura,
Ipsa hac praecipue et primum sint praedita luce. 5 l Haud tibi multiplices facie spectanda in eadem,
Ast sint perpetue vario pollentia vultu,
Quem rebus nullo tribuit natura labore.
1 Conditione tibi dein tali praedita sunto, ut
Disposta in formae adventum sint se insinuanti, 10 Haud aliter quam albus paries, cera atque tabella.
1 Mox caveas ne sint nimium disposta propinque;
Nam male scripturam poteris distinguere, si sint
Mutuo contactu propriam celantia formam
Membra suis numeris mala pervia conspicienti. 15 i Nec tamquam longe prospectans eminus ad rem
Obtundas visum , nimio et re cominus acta
Dispergas, quia non iniecta est pyramis ulla
Sensibile obiectum nectens aciemque videntis.
1 Haud quoque concessa est insana licentia, qua nunc '20 Hoc in proposito placeat locus iste vel ille ,
Inque alio temnas; quoniam proficiscitur inde
Quod fidas magis iis, minus illis: nempe ad amussim
Non fuerunt similem conlecta. Facitque opus istud ,
Ut quaeras species ubi nullas ante locaras. 25 1 Te, qui multa cupis rerum meminisse, decebit
Horum non paucis armarier, absque labore
Adsuitur chartae charta, aptisque aedibus aedes.
n Mobilibus queisdam adiectis animata dabuntur,
Quandoquidem praesto species erit accipienda 94
30 Adiecti casu, quoniam adventantibus ipsum
13 caelantia
190 IORDANI BRVXI
Tractatur variis varie, ut latitautia prodant.
1 Det priiuo adiectum officio uumeri rationem,
Et siut coutiuuo, uou inter munere iacto.
l Quiu etiam vario pro tempore sint regiones 5 Selectae variae, peregriuis pro speciebus
Qua modico retinere cupis pro tempore et usu.
Ergo ne abiectam referant speciem ore recenti ,
Post triduum repetant rebus uudata repulsis.
l Purior ergo prius prompta esto figura locorum, 10 Quam relegenda tuo committas semina campo.
li Ipsaque seu connes, seu post comflata relustrans
Discede a dextris, ad partes perge sinistras,
Ut plures scribunt naturali ordine gentes
Atque legunt, omnes facili convertimur actu, 15 Sator, arator, eques, pugil, ictor, messor, equester.
In iis inquam requiruntur certa perspicuitas, color,
ordo, varietas, distautia, magnitudo, selectio, numerus,
distinctio, compositio, puritas, seclusio, retentio, relustratio,
familiaritas, accessibilitas, tractabilitas, figuratio, prospec- 20 tus, proportionalitas, vivificatio; et ex supradictis situatio
maxime incava et angularis, unde minus adposita diffluere
efiluereve possint.
CAPVT XVI. 95
De compositione specieruin, seu imaginura configuratione.
25 Species praenumeratae et praeordinatae simplices sunt,
ac nobis elementorum munus atque ratiouem exhibent; mox rerum et imaginum ex eisdem compositio multiplici serie ad multiplicem usum perficitur attentata.
3 intermunere 6 forse Quas 15 Sator] sic
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I. 191
Fit autem primo in uno ordine consistendo , aut se-
cundo per diversos ordines vagando eiusdem generis , aut
tertio de suis locis adcommodatiores formarum partes ca-
piendo. Res ipsa melius usu quam aliis praeceptionibus in-
5 sinuanda proponitur.
Primum compositionis exemplum.
Quod ad primum (in uno videlicet ordine consistenti) , Artem conncimus tum ex partibus altaris, quando ex orientis anguli dextra et dextra anguli septemtrionis, et
10 dextra orientis ex oriente et sinistra occidentis aqua de carcere difnuente alluitur in lavacro thorax, qui igne con- sumente coalescit; tum ex partibus carceris, ubi erit illa- queatus manus psalterium ad dexteram, ad sinistram psit- tacum rostro vetulae oculum effodientem habens; tum ex
15 partibus coronae, quando ad piscinam ex inferno et in in- ferno ad thermas thesaurum portans exibit camelus. Simile iudicium in caeteris.
Secundum compositionis exemplum. 96
Quod ad secundum, nempe per diversos eiusdem gene- 20 ris ordines vagando, ut ab altari ad basilicam vel fontem vel speculum, vel a quocunque horum et aliorum ad alios adque hos in compositionem assumendos procedendo , ubi aut sonans consonantem praecedit, ut in altari, equuleo, icone, ovili, et tunc imagines pro sua conditione absoluta 25 sunt expressae; aut sonantem consona praecedit, et tunc vel hanc simpliciter, ut ubi geminis figura consistit ele- mentis, et sic aut tantum imago atrii sufficiet, cum quin-
3 tertio] 3. 9 Septetrionis 13 manes 13. 14 psythacu
16 termas 17 coeteris
192 IORDANI BRVNI
tuplici ad regiones caeli differentias vel situs iuxta statum , sessionem, apodiationem, inclinationem et prostrationem , aut per alligationem ad ea quae medium seu centrum cir- cumstant referetur, ut ubi atrii domus centro aderit ovile 5 vel altare vel aliud huiusmodi adiiciendum ; vel utrumque recipit, nempe tum differentiam propriam ex varia eius ele- menti quod est in centro situatione, tum consimilis eius quod in circumferentia est adiectione , ubi scilicet post unam sonantem altera sonans adiicitur cum consonante,
10 vel duae consonantes, vel altera tantum sonans. Hoc est dictu vel consonans media assumit sonantem extremam, vel sonantem cum consona, vel liquescentem cum sonante et consonante. Horum quibusdam modis ex atrii condi- tione hactenus expressa est provisum. Ubi vero liquescens
15 inter sonantem mediat et consonantem, canis, equus, ser- pens, mordens, calcitrans, intortus, rebus agentibus vel actionibus appositi propositum insinuabunt. Ubi autem post sonantem, quae est ad externas regiones, consona altera subiicitur, huiuscemodi mutationum seu alteratio-
20 num signis provideto, quae 12 subiectis signis seu cir- cumstantiis aperiuntur :
Baiulatione Casu . Divisione
Fractione Gyratione Levatione 9*7
Morsu __ Nutatione Pulsione
25 Ruptione Suspensione Turbatione.
In isto igitur ordine __rtem ita perhciemus, nt ex atrio altaris et thermarum solium cum templo, vel in tem- plo, in quo canis mordet Templarium assumamus.
1 forsc differentia 5 utruque 7 forse consimili 27 terma- rum 28 sic
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I. 193
CAPVT XVII.
Tertium compositionis exemplum.
Quod ad tertium, nempe per diversos diversorum ge- nerum ordines vagando, habes 12 accinentium cubicula , in 5 quibus sonans consonantem antecedit, et 30 concinentium, in quibus e contra partes compositionis ordinantur. Ibi Artem efficit ab explicatione imaginum sensibilium, ima- ginum aliarum concinentium et aliarum accinentium ar- miger temperans ex signo quod est in noni centro acci-
10 nentium et concinentium temperantis et concinentis in temperantis angulo, cum adiectione eius, quod est in sini- stro angulo, interioris trianguli.
Est et universalior ratio qua species et coordinantur et componuntur, ubi primam compositionem adiectivo, se-
15 cundam agente, tertiam actione, quartam specie, quintam cooperante seu assistente, sextam assistentis actione, sep- timam ,vactionis specie perficias, quorum membrorum duo vel tria vel omnia pro rei exigentia capiantur.
Pro his ex propositis faciliter certa atque definita se-
20 liges membra ex duplici combinationum ordine, quem car- minibus in libro De umbris idearum et Cantus Cir- caei sub aenigmatis specie significavimus.
CAPVT XVIII. 98
De primo specierum complemento.
25 Ad specierum complementum , earum quae sedis spacia
atque loci vicem obtinent, sufficit definitio seu determinatio,
8.9 accinentiurn. Armiger. Temperas 9 noni] sic 21.22 Circei Bkuni Opp. lat. II, 3. 25
194 IORDANI BRVNI
qua fini unius regionis vel atrii alterius regionis vel atrii principium annectatur, utpote annexum intelligatur vel imaginis adiectivae similitudine , vel indicatorio quodam ordine * in morem quo paginae pagina assuitur , vel inten- 5 tiones alibi descriptae depictaeque certo indice istis heic depictis atque descriptis adiiciuntur. Sic Athenarum porta Thebarum portae adhaeret , Dianae templum templo Apol- linis quam facile.
De secundo specierum complemento.
10 1 Rursum loca locis assuuntur, quando atrium atrio
suo ordine succedit, et ea quae sunt in atrio his quae in atrio consistunt, veluti certa serie sunt disposita, ut ab omnibus (officio actionis vel passionis vel cuiuscunque al- terationis specie) ratio rei signiiicandae et in aspectum pro-
15 vocandae exquiratur.
De tertio specierum complemento.
l Rursum et diversa locorum genera cum inveniantur, qualia in aliis tractationibus expHcavimus, verbalia et si- mimathematica , artificialia et naturalia ad sensum | appo- 09 20 sita, in partibus unius generis partes alterius generis in- telligimus.
De quarto specierum complemento.
1 Quod vero ad ea quae locis applicantur, providendum est pro diversorum generum elementariis, ut si numerum 25 non excedant elementa unius generis alterius generis ele- , menta, et quaedam unius generis ab alterius generis qui-
4 sic 11. 12 forse (cum) his quae in atrio consistunt veluti? 18. 19 simimathematica] sic 24 forse numero ?
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I. 195
"busdam differant elementis, ut haec quae heic alia sunt, ibi vicariae sint, et illa heic.
De quinto specierum eomplemento.
1 Demum postquam habes atrii centrum formatum 5 cum suis angulis atque laterum differentiis per suos colla-
terales ad dexteram videlicet atque sinistram adsistentes, locus est concatenationi , ut universarum rerum imagines propriis in ordinibus liceat inspicere; omnes enim ad in atriis praepositis capita reducuntur, quorum subinde cor-
10 pora et differentia sub iisdem capitibus membra differen- tibus conditionibus et adiectionibus aperiuntur. Concatena- tionis formam in libro De trigintasigillis aperuimus. Et percommodum videbitur, si in discursu unius fabulae vel historiae vel monstri vel aedificii, ubi distinctae fuerint
15 actiones atque figurae elementorum notis insignitae et or- dinatae, fortitudinem et stabilitatem concatenationis in- tentemus; ut sub Aeneae capite multiplicia subsequentia diversi generis membra ex illius per ordinem gestis aperian- tur. Sed hoc explicatione indiget, nempe veluti in sylvam
20 media quadam se arbore diffundente.
1. Iuno ad Aeolum ' j 9. Expositio peregrinat. lOO
2. Fluctuat in lonio 10. Amores Didonis
3. Appellit Carthaginem icQ l 11. Fuga Aeneae
4. Excipitur a Didone f 3 j 12. Mors Didonis 25 5. Venit in templ. Iunon. ( ^ \ 13. Appellit Siciliae
6. Ingreditur Eegiam \ <j / 14. Navigat Cumas
7. Convivium , 15. Eesponsa Sibyllae
8. Expositio belli Troiae / \ 16. Excipitur ab Evand.
2 forse vicaria? 25 avra voluto Siciliam
196
IORDANI BRVNI
Sic et historiae constat imago, dum sub eoclem, ab eo- dem, cum eodem et circa idem caput adiectionibus ver- borum et intentionum concatenatione aliae atque aliae imagines implicabuntur et explicabuntur , et signa combi- 5 nationum primarum ex elementis ex regione atque situ concipientur.
CAPVT XIX.
Superest ut compositionis formam referamus. Tria sin-
gulae imaginum contineant atque defmite referant : I. Agen-
10 tem, II. Instrvmentvm (vel adiectum, vel circumstans) ,
III. Operationem, ut ubi idem refert agens quod sua arma
et actio.
15
20
25
|
A |
B |
C |
|
Baptizator |
Cum urceo |
Lavat |
|
D |
E |
F |
|
Miles |
Cum vexillo |
Saltat |
|
G- |
H |
I |
|
Faber |
Ascia |
Purgat |
|
K |
L |
M |
|
Sutor |
Forfice |
Scindit |
|
Ibi ABC |
Eeddit |
Ba ba ba |
|
DEF |
Eeddit |
Mi mi mi |
|
GHI |
|
Fa fa fa |
|
AHM |
Eed. |
Ba fa su |
|
KHC |
Eed. |
Su fa la |
|
3 concathenatione |
iOi
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, I.
197
GEI DHC
Red. Eeddit
Fa mi pu Mi fa la
CAPVT XX.
Vox Platonica de duplici sensu intellectus formatore et harmonia.
5 Ex auditu communiter atque yisu specierum maxime iOS
distinctionem accipimus. Visibilia audibiliaque obiecta per sensus externum et imaginationis internum opus, passivas activasque impressiones, hinc ad divinae harmoniae simi- litudinem, hinc vero ad deorum pulcritudinis imaginem, 10 velut in umbra speculoque quodam inspicienda, animum pro-
198 IORDANI BRVNI
movent et perdueunt. Sensibus hisce duobus species exau- cupamur eas , per quas alienatione furoreque afficimur , quo mediante non perperam ad intelligibilis mundi species con- cipiendas advolemus. Per aures intimior nobis sensus ad 5 divinam musicam acriori quodam conatu atque virtute ap- prehendendam excitatur. Triplicem quippe veritatis efficaci lumine coacti ex rerum ordine musicam intelligimus , unam et primam in Dei mente, secundam in rerum ordine atque motu, tertiam in ea quam noster animus ex illis obiectis
10 imbuit formatione , ex virtute eius qua antea (iuxta Pytha- goricorum atque Platonicorumsensum)fruebatur harmoniae, cuius inquam, antequam corporis clauderetur vinculis, com- pos erat. Hinc leves vulgaresque musici sonis vivarum in- strumentaliumque vocum insistunt , graves firmiori iudicio
15 intimaeque rationis affluxu celebriter divino quodam inspi- rantur afflatu ambrosiaeque caelestis mente pabulum in- fusum excipiunt. Istis rerum harmonia satius per oculos, illis vero leviori quadam sorte per aures ingeritur. Alibi dixi de cognatione quadam mira, quae est inter veros poe-
20 tas, qui ad eandem speciem referuntur atque musici, veros pictores et veros philosophos ; quandoquidem vera philoso- phia musica seu poesis et pictura est, vera pictura et est musica et philosophia, vera poesis seu musica est divina sophia quaedam et pictura.
25 11 Alibi dictum est, ut pictor quidam imaginum scilicet
infinitarum effirmator est phantastica potentia ex visis et auditis multipliciter combinando architectans. Phan|tasia 103 vero, quae rationis moderamine regulatur, facile cognosci potest; expressione quippe in sensus superficie perpetuo
30 demonstrat ordinem et aptiorem membrorum cum membris
23 seu]. I. (sic) ; potrebbe essere anche idest o sciliecfc (.s.) 26 forse efformafcor
DE COMPOSITIOXE IMAGINVM, I. 199
coimexionem. Sed et nos clocuimus in explicatione Triginta sigillorum artem, quae de omnibus facit omnia; stante etiam quod solertiora ingenia sine artiflcio et inania verba ad sensus ordinatos norunt contorquere, ut accidit iis qui 5 confusum verborum seminarium ex ore fanaticorum ob- servatum cum successibus et falsis historiis ita adcommo- dant, ut illi quidem prophetae, isti vero prophetarum ha- beantur interpretes. Sic Cherinthus stupratam a se virginem promovit in Sibyllam ; eam quippe ad tantam sic promovit
10 audaciam, ut quidquid in buccam veniret non modo sine trepidatione, sed etiam cum emphatica quadam gravitate co- ram populo blateraret : Tantvm Loqvere (inquit) et Prophe- tabis, cuius ille mox resumptis verbis , rugata fronte velut attonitus et elato commotus supercilio: 0 magnum, inquie-
15 bat, oraculum, o admirandum divinae vocis mysterium. Subindeque versipellis idem archisycophanta universa ita ad res gestas et populi mores adcommodabat, ut uih.il pro- prius quo mire inter reliquas sanguisugarum sectas popu- lis pro sua parte irridendo diutius triumpharet. Et hoc
20 flgurandi genus artificiose sophisticum est, sed huiusmodi moneta in regno philosophiae non expenditur. At vero idem indisciplinata ingenia imaginibus sapientiae et vere divino- rum oraculorum tribuent, ubi oculi noctuarum lucem solis nequeunt sustinere. Et nos quamvis non ita scribimus ut
25 ab omnibus et per omnia intelligi velimus vel possimus etiam, nullus tamen est cui (si attenta fide et fideli aderit attentione) iuxta sufncientiam cuiuscunque in qua versatus est disciplinae plurimum iuvare et aliqua placere sorte non possimus.
5 phanaticorum 8 l. Cerinthus 9 Sibillara 15 nysterium 16 archisicophauta 19 tryumpharet 20 genius 24 scribumus
IORDANI BRVNI NOLANI io4
DE COMPOSITIONE IMAGINVM LIBER II,
VBI DE PRINCIPVM IMAGINIBVS ET PKIMVM DE IIS QVAE IOVIS.
CAPVT PEIMVM.
Apparet primo:
Super monte infans, circa montem fluvius, infanti ad- stant iuvenculae cluae et lactens capra proxime.
II. l Puer et puella in gremio Fortunae , cuius ille 10 dexteram, haec sinistram mamillam apprehendit.
III. l E regione Corybantum formae tympanis atque cymbalis strepentes circa cunas.
IV. l Sequitur matrona anthropophago seni linteis involutum saxum porrigens, quod ille apprehensum devorat.
15 V. if Vir scutum habens caprae pelle circumtectum ,
de qua stellantibus aureis guttis inspersa nubes exsurgunt, a quibus pluvia distillat.
VI. 1 Iuvenis blandissimus lauro coronatus sinistra citharam, dextra exectos alicuius habens testes, circa men-
20 sam saltat.
VII. l Tres monstrosi gigantes trecentis lacertosis- simis brachiis natura muniti, centum et quinquaginta scu | ta 105
Li Coribantum 12 cimbalis 13 lintheis 19 cytharam
IORDANI BEVNI DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 201
et totidem gladios habentes, circa magnum regem (qui in solio sedens alios coronat) custodes apparent.
VIII. l Viri species super nubis throno, e cuius dex- tera ingens coruscatio fit, deiaculato monte gigantem op-
5 primentis.
IX, l Ab australi plaga venit rex syndone caerulei coloris in morem saphiri perlucentis indutus, nudato ense superequitans cervum longe latissimeque ramosa et auro radiantia cornua quatientem, coram quo disparent leones
10 humanas devorantes carnes. Inde viraginis prodeunte figura quercus ramum glandibus onustum habentis in dextera , co- ruscationes, subiti ignes circum et turbines et vehementia ventorum omnia territans, fragor, igneae aethrae. Atqui affabili mitissimoque vultu curia principem coronat.
15 X. l Sequuntur familiares formae: aquila puerum
anguibus implicatum rapiens,
XI. i Puer nudus pocillans regi, qui sinistra ad ge- nas, dextra ad poculum extenta curvatur,
XII. l Vir barbatus cornua habens arietis, cui ad- 20 stant formae Satyri, tauri, cygni, cuculi, qua specie apud
Libyam colebatur Iuppiter.
CAPVT II. ,
Aliae imagines quae apparent in campo Iovis.
Prima quae Iunonis dicitur: iri specie maris septem 25 iuvenculae uni puellae adsistentes, illustrissima claritate venerandae.
II. 1 Virgo cuculum (qui in sinum de tempestate eximia advolarat) contectum refovens.
6 cerulei 7 forse sapphiri 15 formae Aquila 18 extencta Bruni Opp. lat. II, 3. 26
202 IORDANI BJRVXI
III. «• Vir *ad dormientis eoniugis ubera infantem ajlienum admovere, circa quos vaecae species et quatuorde- 106 eim nympliae.
Seeunda quae fertur imago Hebes: pueUa de laetuea 5 sylvestre enata, poculum kabens in dextra coram rege in sceptro et diademate augusto.
Tertia regis et iudicis, cui immolaturo coram popu- lus adstat. cui de mari taurus prodiit. Inde a seniore (quem puer alatus sequitur subieetum praetervolitaturus mare i 10 elaustra relinquuntur.
Quarta rex lances habens sinistra . dextra virgam. ante oculos tabulas.
Quinta in specie viri corpus flammeum virginem com-
primens. cum coitu absoluto prodit rex. cpio coram pa-
15 rente supplice de incava arbore exit innumerus exereitus.
Sexta arbor celsa proceritate sublimis. stellas alto
attingens cacumine. pansisque circum undique ramis uni-
verso supervernat horizonte, semper frondosa virens, ae-
terne florida et odora, perpetuo foecunde fructifera. solido
r_0 perenniter truiici robore felix. iirmis innixa radicibus in
seeula vegetans.
CAPVT III.
K>vi acbisteiitia. Antecedentes.
Procedunt ante Iovem Causa. Principium. Initium. 25 Adorsio, Occeptio, Via. Vestibulum, Limes. Aditus, Ingres- sus. Coeptio. Inchoatio, Elementum. Fundamentum. Eadix. Semen.
_ orse adinoveus (3 augnsto S forse prodit 16 proreritate 19 faecunde 20 faelix radi bus 22 1II]II 26 Ceptio
DE COMPOSITIOXE IMAGINVM, II. 203
Circumstantcs.
1 Secundo circumstant illum Paternitas, Dominatio . Dictatio, Imperium, Regnum, Principatus, Ducatus, | Prae- lO1? sidentia, G-ubernatio, Moderatio, Potestas, Habenae.
q Corona primi ordinis.
1 Tertio coronant illum Consilium, Veritas, Pietas , Fides, Integritas, Puritas, Rectitudo, Candor, Ingenuitas, Sinceritas. Et complexiones horum (sicut et sequentium) primae, quales sunt consulta Veritas, pium Consilium, fide- 10 lis Pietas, integra Puritas, princeps Fides, rectum Impe- rium, et plura. Complexiones item secundae, quales sunt vera candoris Sinceritas, fidelis consilii Veritas, paternae pietatis Fides, et aliae mille.
Corona secundi ordinis.
15 l Quarto corona secundi ordinis: amabilis Cultus,
munifica Grratitudo, Gratia singularis, concors Tranquilli- tas, tuta Innocentia, beans Libertas, dulce Asylum , An- chora sacra , praesta Opituiatio , utilis Protectio , prote- gens Custodia, sufFragans Patrocinium, favens Tutela.
20 Curnque iis idonea Aptitudo, quadrans Convenientia, com- petens Adcommodatio, concinna Appositio, liabilis Confor- mitas.
Adstantes.
1 Quinto adstant illi Arbitrium, Discretio, Disces- 25 sio, Expensio, Eventilatio, Decisio, Diremptio, Transactio,
17 Asilum 24 Arbitirum
204 IORDANI BRVNI
Definitio, Limitalio, Metatio, Sententia, Decretum, Statu- tum, Ratum, Sancitum, Sanctum. Et formata horum com- plexio cum iis quae coronant : vera Discretio, pia Discussio, consulta Limitatio, complexio cum circumstantibus : mode- 5 rata Sententia, potens Statutum, paterna Expensio.
Praetorium.
1 Sexto in praetorio illic instrumenta et media, Amus- sis, Perpendiculum, Lances, Statera, Trutina, Libra, Cri- brum, et ajlia quae ab atriis atque campis exeunt acceden- 108 10 tia. Ibidemque formae inculpabilis Censurae, candidae Normae, emendatae Revisionis, Correctio, Castigatio, Plec- ctio, Ratio regens, Ius candidum, vigil Iustitia. i
Currus dextera.
l Septimo cum curru ad dexteram: Vita praesidialis, 15 incorrupta Innocentia, erecta Integritas, ingenua Puritas , honesta Probitas, illibata Sanctitas, generosa Humilitas, benigna Clementia, blanda Amoenitas, humana Mansue- tudo, facilis Comitas, lenis Placabilitas, afFabilis Hilari- tas, quieta Serenitas, exorabilis Lenitas, blanda Suavitas, 20 mitis pectoris Compositio, placida Moderantia, tacita Susti- nentia, patiens Tolerantia, invicta Tranquillitas, infracta animi Aequabilitas.
Currus sinistra.
1! Octavo cum curru ad sinistram: turrita Superbia,
25 ardua Celsitudo , intemperans Fastus , fastuosa Intempe-
rantia, ambitiosa Elatio, elata Ambitio, tumidum Super-
21 Iuicta
DE COMPOSITIONE IMAGINVM , II.
205
cilium, superciliosus Tunior, binae item Saevities proterva, Protervia saeva, fastidiosa Inflatio, ventosa Dementia, tur- gida Inanitas, imperiosa Vanitas, crepans Immoderantia, Indignatio, Cor tumidum, Pectus turgidum, Vertex subla- 5 tum, sublimes Oculi, Os grandiloquum, erecta Supercilia, Admiratio sui, Contemptus aliorum , Usurpatio, Arrogantia vel Abusus eorum quae Iovi adstant et Iovem circumstant.
Solium.
l Nono iri solio est Maiestas, Pulcritudo, Nitor, Prae- 10 latio, Praestantia, Ornamentum, Magniflcentia , Spectabi- litas, Conspicuitas, Splendor, Emphasis, Energia, Prosopo- poeia , Singularitas , Prominentia , Proceritas , Elevatio , Altitudo, Amplitudo, inclita Celebritas, eximium Decus, heroica Nobilitas, maxima Dignitas, optima Claritu|do, 109 15 Celebritas memorabilis, illtistrissimum Nomen, augustissima Fama, se tollens, surgens, petens, tangens, feriens, pene- trans, scindens, supervolans caelum et sidera.
E regione.
1 Decimo e regione sunt Palmae, Triumphi, Applau- 20 sus, Assurrectio, Veneratio, Reverentia, Honor, Cultus, Ado- ratio, Admiratio, Titulus, Suspicio, Laus, Encomium, Prae- conium, Hymnus, Votum, Litatio, Sacratio, Sacrificium.
Adest qualis mihi hoc tempore et occasione occur-
rere potuit Grermanici Iovis imago, rex pro maiestatis de-
25 core pelliceatus semper, tonsa in rotundum coma, abrasa
barba, cuius duae aquilae currum trahunt, ubi duo sibi
4. 5 sublatum] sic 11. 12 Prosopopaeia
206
IORDANI BRVNI
planetae tributa signa sunt insculpta, sinistra de pocillantis manu cyathum apprehendens, dextra sceptrum sustinens, arite quem minime pro more est barbatus ille (de quo in Hospitio conqueritur Erasmus) Ganymedes.
IVPITER.
CAPVT IV.
Imagines Saturni.
Primo ascendit alatus, galeatus et atro illius galea con- tecta velamine, quod circa serpens caudam ore habet ap- 10 prehensam, nigri coloris, propexa barba, longi de superci- liis villi, rugosus, torvus, ferus horribilique aspectu, claudus, falcem in sinistra gestans, in dextera infantem quem vo- randum ori applicat. Cerei multi circa illum sunt accensi.
110
1.2 sinistra — dextra] avrh voluto Dextra — sinistra; cio e Granimedes 11 torruus
4 Hospi-
207
1 Secundo rex bifrons, alteram scilicet in occipitio
faciem habens, placidissimus utroaue vultu et affabilis,
dextra baculum gestans, sinistra clavim auream, oleam ejb
ficulneam cum uvifero palmite, et spicae circa illum plu-
5 rimae.
l Tertio ab Africo cuiusdam apparebat vultus, quasi nubes cum specie venti vehementissimi , geminas in capite habens facies, quarum altera aquilae, altera hippogrj^pho si- militer rostrata est. Vultus etiam genua habent, et pedes 10 similes pedibus dictarum avium obuncis et rapacibus un- guibus, In manu ferreum uncinum habens sinistra, in dex- tra ex eadem materia sceptrum.
1 Quarto vetula in veste longe caudata et nigra, in dextera bubonem habens, sinistra porcum funiculo trahens,
15 cuius collo hydrus in morem torquis erat involutus.
Adsistentia Saturno.
Adstant Saturno in prirno ordine Senectus annosa, grandaeva Vetustas, defecta Decrepitas, Fessitas, Lassitudo, Tarditas, Exhaustio, Extenuatio, Maceratio, Caries, Morbus,
20 Tabes, Inflrmitas, Decoctio, Fragilitas, Attritio, Enervitas, Mollities, gravis Sarcina, Pondus iners, curva Inclinatio, titubans Tremor, Pressura, Putredo, Foeditas, Macies, Squa- lor, Indecentia, Turpitudo, Inopia, Odiositas, Tristitia, Que- rela, Balbuties, Tetricitas, Mo|rositas, Severitas, Impatien- 111
25 tia, Invaliditas, Desipientia, Eigiditas, Ruga, Edentulitas, Calvities, Parcitas, Experientia, Circumspectio , fabulosa Oblivio, mendax Memoria, delirum Ingenium, invida Am-
2 placidifsimus 4 ficunea 8 hipogrypho 14 porcnm e trahercs 15 hidrus 18 Gradaeva 22 Feditas 25. 26 Edentuli. Clauities
208 IORDANI BRVNI
bitio, ambitiosa Invidia, Horror, et compositiones ex iis primae, secunclae, tertiae.
1 Vetula heic incurvo dorso, vultu severo, incavis lu-
minibus, animo non sibi satis constans, seclum pertaesa,
5 nigri tacita Ditis ostia pulsans pusillo animo, pectore
abiecto, fractis membris, ieiuno stomacho, languido spiritu,
cordis pulsu artus quatiens omnes,
Torpentemque tedet sublimi lumine caelum Aspicere, inconstansque caput per utrosque reclinans 10 Ac nutans humeros , pronusque ad pectora vultus ; Languescunt crura invalida et curvabile bustum, Invegetesque artus vitae solatia nulla Concipiunt. —
Irnago Luctus.
15 i Praeterit umbra, quam Luctus existimo imaginem,
contecto vultu, unde in terram stillae depluentes expresse apparent. Cui adstant Consternatio , Cordolium , Moeror , Turbatio, Acerbitas, Expostulatio , vulniiica Enectio, sini- strum Discrimen, Casus lamentabilis.
20 if Querulus hic scisso procedit segnis amictu Horrificus Plangor, tristi feriens ululatu Sidera. Concussum lacerat pectus, notat ora Unguibus, et turpi rapiens e fronte capillos Praecipit ad fremitum tristeis resonare lacunas.
25 Jrnago Curae.
1 Exinde surgebat auritum oculatumque spectrum, strictis temporibus, sincipite acuto, rugata fronte, incon-
6 a|abiecto 8 tedet; sic 11 sq. invalida, et curvabile bustum Invegetesque. Perlaforma vegetes cf.sopra^)- 18, 14 sq. 27 sq. inco- stanter
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 209
stan|ter triste, huc se illucque circumvertens , quam Anxie- 113 tas atque Sollicitudo pulsant.
if Seclula (crediderim) est stimulans praecordia Cura Pervigil, anxia, amara, levis, miser, excubialis, 5 Mordaci mentem stimulans acrique rigore, Aestu discrucians tacito invida pectora, nempe Ignis ut admotus ceram liquefacit, et ipsa Pectora continuis liquefiunt pervia curis. Ipsam se feriens vexat, rumpitque quietis
I0'Tempora, consilium somni pacisque recusat.
Flagrat agens, ardetque magis quo fit magis ipsi Proximior fini, intenteque ut respicit unum Negligit innumeros, vult attamen omnia, nec se Distrahit inde animo, qua se diduxerit actu.
15 Ultrix errorum, clira infernique satelles Dulcia perturbat solatia turbida Erinnys, Corporis absumit succum, sensa ima minaci Vellicat arbitrio, nervoso verbere pulsat Aegrotantem animum, tristem acceleratque senectam.
20 Circumstant et haerent illi Impedimentum, Intricatio,
Vincula, Detentio, Distinctio, Implicatio, Involutio, Occu- patio, Gravatio, Obrutio, Oppletio, Opertio, Cinctio, Cir- cumvallatio, Obseptio, Dispunctio, Confectio, Angor, acerba Vellicatio, turbiclus Pallor, inquieta Importunitas, Dens
25 mordens, arrodens, saucians, terens, macerans, consumens, Flagrum stimulans, torquens, fatigans, discrucians, con- ficiens, Nubes propositorum, Aestus sollicitudinum , In- cendium anxietatum recoquentum. Sequuntur eam Ambi- guitas, Dubium, Stuclium, Vigiiia, Experientia, Sagacitas,
30 Prudentia, rerum Possessio.
6 discruians 7 liquefacit] sic 16 Erynnis 25 Cusumens Bkuni Opp. lat. II, 3. 27
210 IORDAKI BRVNI
Imago Timoris.
t Inde umbra praecipites in pedibus habens alas, foe- mineo vultu, caeca propemodum, attonita, elinguis, sese 113 in arctum contrahens, raptim huc et illuc circumvertens, 5 e cuius ore frigida exibat nubes miserae corpus circum- tegens, quae gelido sudore madens, quasi usu rationis adem- pto turbata pallentique vultu, rigidis digitos capillisinnecte- bat. Adstabant illi Labefactatio , Circumventio, Trepidatio, Horror, Occupatio, Gelu, et alia plura de Curae curia. Ad
10 haec dubia Asperitas, turpis Stupiditas, conscium Silen-
tium, anxia Suspensio, Quassatio pectoris, Stupor cordis,
praecordiorum Palpitatio, aegra totius corporis Commotio.
Crediderim trepidum hunc esse ancipitemque Timorem,
Suspenso vultu. attonitis oculisque paventem;
15 Suspensi pedibusque ferens vestigia gressus, Infelix parcusque sui fugit omnia, nec se Committit sibimet, reliquis neque tutus adhaeret. Interrupta refert verba, et suspiria in imo Pectore condit.
20 Sollicitus simul atque piger sibi concitus haeret; Dum dubifcat, certa esse facit firmatque futura. In partem inde atque hinc nutans se deteriorem Immergit tandem, quoniam Timor est malus augur Et malus interpres rerum vesaniter excors,
25 Audacem quia fata iuvant timidumque repellunt. Aiiceps attonite spectans sic se omnia circum, ut Omnia eum videat pariter sit ad omnia caecus ; Ne sciat interdum quo semet deferat hospes,
16 Infaelix
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 211
Imperitare sibi nequiens neque membra movere,
Funditus ipse suas quia vires supprimit anceps,
Praesertim cum nulla subest spes nec valet ira.
Degeneres quandoque animos in se arguit idem , 5 Inclamat ac studiis addit fugientibus alas; 114
At subito nullos audet clare corpore motus,
Submissa loquitur voce, hirtis statque capillis,
Yersatili constatque oculo, mens palpitat aegro
Appulsu, ac saevum pungit praecordia calcar. 10 i Hlic Lapitharum figura, suo quos plumbeis detentos
compedibus tenui filo (adamantis credo) suspensum ingens
saxum ruiturum imminebat, ut appositis epulis manum ad-
movere formidantibus non vacaret.
II I) um metuunt sine morte malum , capiunt mala mortis ; 15 Namque in morte mali nihil est, porro ipsa Timoris
Yis tantum torquet miseros et fama dolorum.
Sic animae nusquam accenso cruciantur ab igne ,
Atqui infelices primum ignorantia veri
Efflcit, et vultus naturae occultus inerteis 20 Conturbat sensus, stulta phantasmata circum
Credulitate leves agitant sine pondere mentes.
Non capitur tutus praelustri cibus in aula,
Mortiferum exsudat de auro argentoque venenum,
Sublimem augustamque domum de vertice montis 25 Praecipitant venti atque irati fulgura caeli.
Excubitor multus facili somnoque iacere
Non faciet, sed tuta magis domus est sine telo.
Alta quies parvis a fato est praestita rebus,
Aio magis forti vento spaciosa premuntur
4.5 idem Inclamat, ma neppure con V ipermetro il verso 5 sarcbhc irrcpr ens ibiie (In-clamat) 9 saeum 14 captut (nc); correggiamo piut- tosto capiunt che captant 18 infaelices
212 I0RDANI BRVNI
Robora, sed facili quassatur virgula flatu; Iudice nempe Deo sunt fortia fortiter acta, Subiectumque potens pulsu premiturque potente.
Dubii imago.
5 l In eodem ordine imago viri dextero brachio atque
crure ad unam, sinistro autem crure atque brachio ad al- 115
teram alligatus rotam, in aere suspensus nunc in unam
nunc in alteram magis procumbens partem excruciabatur.
1 Ad geminas multasque vias Dubium venit anceps, 10 Dumque haeret, simul hortatur seque arguit ipsum;
Concitat et reprimit, sensum sequiturque fugitque,
Et studium pariter capit, abiicit, urget obitque,
Intendit vires animo viresque remittit,
Exilit et vana subsistit territus a spe, 15 Advolat atque animi subducto robore torpet,
Anceps ancipitem taxat se atque ambigit ultro,
Distrahitur varie, simul implicitusque tenetur,
Incerte adpellens istuc versatur et illuc
Ambigua pendens anima. Sic Thessalus ad se 20 Perfidus Ixion rediens a seque recedens
Consilium torquet varie. Denectere tentat
Nervos abripiens timide, huc adiungitur inde ;
Deque metu dubio dubiaque revolvitur e spe
In dubium dubiamque metum spemque, insimul et stat 25 Nolentesque movet gressus, artus dare retro
Appetit adproperans pigro stupidusque recessu,
Incertumque tenens semet vultum undique versat;
Dumque timenda timet, nihilum putat esse timendum.
Increpat hinc semet dubium seque arguit, ut qui 30 Claudicat in partem atque in partem est pronus utramque,
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 213
Abductusque alio fertur quam quo miser ire Nititur, et fractis genibus labantia membra Vix ciet atque eadem mox concita vix moderatur ; Vix se componit, vix se sibi restituitque. 5 Praecipitem tandem e geminis se trudit in unum, et Dum facit haec, facere ipsa piget malletque relicta. Mallet quam dubie infelix certo miser esse, Casibus excelsusque manens se accingit iniquis ; Ut Nero virtutem et varias complectitur arteis, 10 Ne miseram Siculi cogatur inire tyranni.
Tristitiac iraago.
^ Prodit ex atrae cinereaeque caliginis turbine pulla involutum veste spectrum, summissum vultum sub nigra frontis ferrugine obnubilans, lacerum, macilentos lassosque
15 equos currum trahentes stimulans, per salictosam foedoque limo torpentem paludem pigerrime procedens. 1 Tristitiae spectrum est, animum quae concoquit aegrum, Anxia perpetua exurens praecordia flamma. Sollicitam excrucians mentem turbansque quietem ,
20 Horrendis animum tenebrosa afflictat in hora Laemuribus, nec non vigilanti somnia sic sunt, Ut frustra Lethes oblivia quaerat in undis; Tam male continuo tabescunt membra dolore, Tam male sollicitans pectus viget anxia cura.
25 Lumine vitales dum cassa favilla vapores Sorbet, nativi atteritur spiraminis intus Virtus, illabensque malum maturat eundi
7 infaelix (sic) : forse felix ? 15 faedoque 21 Laerauribus (sic) , ne abbiamo osato restituire qui Lemuribus
116
214 IORDANI BBVNI
Tempus in infernum. Vultum delineat aegrum
E-uga et conqueritur tristi compago tumultu
Corporis, atque urget vehemens angustia sensus;
Urit salsa mala bilis serpigine corpus. 5 Se iacit in sordem, et spes deplorata dolori
Succumbit, luctusque petit solatia luctum.
Centenis pectus spiculis gerit atra foratum.
Ploratu relevare malum est concessa voluptas.
Sic trunco mittit vitis de corpore guttas, 10 Sic vulnus ultura suum substantia manans
Per lachrumas prono sensim consumitur actu.
Tandem assueta malis sedamina vitat amica,
Luminaque invisa avertit de luce diei ,
Seque amat extorrem, desertam; laetitiamque 15 Odit et ut genus adversum fugit.
Imago Famis.
11 Famis succedit simulacrum Mortem lactans, luridum , nudum, macilentum, aegrum, tremebundis horridum mem- bris, funesto pallore tinctum, sibi exosum, cuius Cyclopica
20 rabies lente exedit artus. Adstant illi comites Saevitia, Ra- bies, Insania, Ira, Crudelitas, Furor, Inertia, Ieiunium, Gracilitas, Squallor, exasperans foedansque Deformitas, et plurima eorum quae in eodem campo adnumerantur et Sa- turni curia. Cum illa et aliis currit Morbus ■ —
25 Marcida lento
Ingreditur passu, macie defecta, situque Tabida, liventi tenues cui sub cute venae, Exsucci nervique sonant, arteria queiscum
22 Fgdansque
11?
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 215
Ad numerum est revocata suum nulla arte chirurgi,
Luminaque gemino languent occulta sub antro,
Exanguique refert cinerosa cadavera busto.
Arida dant nullum cibo intestina meatum, 5 Ut sabulo concreta iacent, et ventris inani
Tensa sub orbe patent tenui pendentia filo.
Spinam pelle tegit, non occulit; undique namque
Pervia ramosis oculo compagibu' substat. 118
Dens mordet dentem, labra ossea linguaque lambit, 10 Et guttur vacuam ventum congerrat in alvum,
Turgida si bilis consueta alimenta negarit,
Exangui ut referat cinerosa cadavera busto.
Vix ea membra levat, tenuis vix spiritus ipsam
Advectasse potest; quantumvis pondere nullo 15 Moles ulla premat, vix rectam sustinet et se.
Tabem pro cibo propriam depascitur, hancque
Egestam repetit tempnsque per omne resumit,
Ut propria de morte suo et de pulvere vivat ;
Nam nihil externum ingeritur, nil effluit extra. 20 Aeternum dea saeva viget, quae conditione
Mutata non ipsa foret, non viveret ipsa,
Atque suo felix non esset in ordine numen.
Imago Iuvitliae.
Tardo succedens tristis Acherontis primogenita obli-
25 quoque passu, torvo respiciensque oculo vehementes a na-
ribus, oculis et ore suscitat (qnae ad longinquum sentiantur
intervallum) tempestates, quae non solum domos diripiunt
1 chyrurgi, ne c' e da maravigliarsi della licenza prosodica 8 com- pagibu 10 congerrat] sic 22 faelix 24 Achorontis
216 IORDANI BRVNI
et urbes, sed et rapida montes violentia subvertunt. Stimu- lum, quo se primo ipsam concutit, habet illius dextera, sini- stra vero colubri horribilis caudam stringit , quo cordipetum illius morsum vehementius inasperet. Illi omnis enumerata 5 curia adstat, subministrat, et ab illa vires concipit et fa- vores.
Imago Ocii.
Spectandum trahitur quatuor habens in uno capite vul- tus quatricolores : I. senis decrepiti, II. vetulae, III. mor-
10 tui, IV occulti superinducto velamento, complicatis in j sinu 119 manus habet digitis. Impexivm, solutum, immundum, enerve monstrum, cuius pedes erodit mus, cuius oculum effodit stil- licidium. Adsunt vario illi nomine Lentitudo, Tepiditas, Mollities, Frigus, Torpor, Yecordia, Dilatio, Procrastinatio ,
15 Negligentia, Inertia, Incuria, Acedia, Tarditas, murcida Remissio , ignava Socordia , Oscitatio titubans , et de curia Senii et aliorum plurima.
Mortis imago.
Alatum et informe numen exibat falcem latissime omnia 20 emetentem exagitans, alis velocissimo raptu nigrantibus solis lucem a subiecto avertentibus horizonte. Illam ante- cedunt omnia, concomitantur ex dictis cum Senio et Aegri- tudine plurima , consequuntur vero Pallor, Deformitas, Miseria, Paupertas, Desertio, Solitudo, Luctus. Est caeca, 25 surda, implacabilis, inexorabilis, qualis de sinistra spec- tantibus parte videbatur. Media vero ex alia parte praece-
8 habenis 10. 11 forse velamento. Complicatis e digitis , im-
pexum
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 217
dunt illam Spes, Alteratio, Mutatio, Corruptio; comitantur illam Ordo, Lex, Fatum, Turbae, Motus, Tumultus, Bel- lum; sequuntur eandem Pax tranquilla, Quies tuta, Grene- ratio clara, Novitas, Consolatio, Nativitas et multae Laudes, 5 Laetitia, Spes, et horum consortes, sed occulto pergebant itinere, et quia paucis considerandae et quia ab Saturni campo abhorrent atque curia. Nigrantem pallam syndo- nemque humeris appensam trahit, super qua aureae passim guttae conspersae speciem stellantis caeli aemulantur. 10 l Ante illius currum sunt notabili vulgataque figura
tres propria peragentes munia Parcae.
Orci irnago.
Confusissima succedebat in imagine et monstrosis- sima Orcus omniformis, nulliformis, omni vero superficie
15 tristis et horrendus. Illum antecedit custos ianitor triceps,
terno horribilis latratu Cerberus, cuius vil|li omnes viperae 13 O sunt, oculi inextinguibiles flammae, quem comitatur Imma- nitas, Horror, Monstrositas , Minacitas, Impaviditas, Aspe- ritas, Vigilia, Inquietudo, Custodia, vastissimi draconis
20 cauda occurrentibus adplaudens, praetereuntes vero sae- vissimo caudae verbere atque tenacissimo nexu flagellans implicat et reducit.
ir Sequuntur Erinnyes , alio nomine Furiae , alio Eume- dines, canes Tartareae, quarum capilli funestissimi sunt utra-
25 que ex parte capita habentes hydri. Cum quibus ambulat Discordia, Flagellum, Feralitas, Torvitas, Ultio, et alia ex praenumeratis multa, innumeraque alia monstra prodentia Stygia, Acherontica, Phlegethontica , Cocytica animalia,
17 sunt. Oculi e naaimae. Quem 19 Inquietudo. Custodia va-
stissimi 23 Erinnes 28 Plegetontica
Bruni Opp. lat. II , 3. 28
218 IORDANI BRVNI
Tartarea, Erebea, Plutonia, Persephonea , et daemonum figurae et Lemurum, Tityi, Sisyphi, Tantali, Harpyiarum, Titanum, Briareoram, Lernaearum bestiarum, Centauro- rum, Scyllarum, G-eryonum.
pL Paupertatis imago et quae in foribus Exilii.
Seorsim, et quasi nullius curiae pars, tristis, nuda, sic- ca, famelica et omnibus supradictis pestibus et calamitati- bus cbnoxia, contracto pudibundoque personae gestu vix se ostendere audens, ire cogebatur Pauperies, varia susci-
10 piens nomina, non omnino vulgare numen Egestatis, Indi- gentiae, Defectus, Privationis, Penuriae, Nuditatis, Orbi- tatis, Mendicitatis. Illam praeter enumerata, quae adsistunt atque circumstant plurima, concomitantur Sterilitas, Tenui- tas, Artitudo, Stricticitas, Angustia, Afflictio Durities-
15 que cum comitibus, lacera Exilitas, Obsitudo, Pannositas, Inedia, Famis cum tota curia, Fractio, Miserabilitas. Illam quasi numerosissimus exercitus circumvallant atque coro- nant diversarum specierum Destitutio, Despectio, Dedigna- tio, Contemptus, Vilipendium. Sed propius ad illam spec-
20 tant et administrantes adsunt, quasi adulatores, mimi,
collusores, secretarii, cubicularii, ancillae, concubina l rii, Dif- 131 ficultas, Immunditia, Miseria, Demissio, Inanimositas , Ve- recundia, Desperatio.
l In foribus omnis excubitorum vigilum pompa, Muc-
25 tuatio, Involutio, Decussio, Rotatio, Ventilatio, Glomera- tio, Turbo, Vortex, Gurges, Procella, Proscriptio, Extur- batio, Evectio vaga, Vagatio, Praecipitatio, Exterminatio,
1 Erebaea 2 Titij Sysyphi e Harpyarum 5 imaco 14 Arcti- tudo forsc Strictitas 16 Inaedia 21 ferretarij 22 Immundicia 22.23 Inanimositas? Verecundia (sic)
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II.
219
et Fructus ex curia Martis. Adde hisce plurima ex simpli- cibus et compositis atriorum, et ex campo Stygis atque proprio, et fere quae de Saturni curia sunt omnia.
Sed postquam qualem tibi cumque Saturnum cum 5 propria curia descripserim, eundem pro commoditate non Chaldaeum, Aegyptium, Leucadium, Latium vel Libycum, sed quem certe de Longobardorum genere ex habitu co- gnoscere possis atque vultu nunc praesento, quique non immerito coronatus et Iove filio barbatior apparet, sed 10 (meo quidem iudicio iniuria, utpote qui tum sub Capricorno degens et Aquario, tum graviore defectior aetate valde fri- get) minime iuniore Iove pelliceatior etiam non incedit.
SATVRNVS.
15
CAPVT V.
[mago Martis.
122
Ascendit vir in specie robustus, cholerico et velut ae- rato colore, aspectu horribilis, callidus, torvus, ignitis ocu- lis, leonino rictu, caninis quasi seu lupinis auribus, ma-
1 Fructusj
7 ex- Ihabitu
220 IORDANl BRVNI
gnanimo frontis rlecore arrectis circa crinibus, unde brevia sed in specie solidissima et acuminata quasi Appuli tauri cornua prodeunt. Super casside Chimaerae caput flammam evomentis gestans, nervosus, pectorosus, lacertosus, latis 5 humeris, mediocre statura, villosis manibus et pedibus ad iustam quidem mensuram latis et bene formatis, sed quasi ultra rationem (non sine energia maiore) longioribus. In- gentem sinistra ex aere (ut apparet) solido scutum susti- net, in quo tricipitis draconis terribilis caelata imago longa
10 et velut adamantina de fronte cuspide prodente clypei cen- trum pernitiosissime armatur; dextra vero rutilum et velut igneo splendore oculos perstringentem vibrat gladium. Stat super quattuor rotarum currum, quem quatuor alipedes equi trahunt, auriga illius infausto, sanguineo, viperino
15 vultu, sublivente colore vigil foemina (Bellonam dicunt) flagro regit serpentino. Ambobus illo quidem a puppi, hac vero a currus prora stantibus visu plus quam dici pos- sit formidabile fulmineae cuiusdam refertur specimen vio- lentiae plus quam virtutis.
20 Secunda imago: currum antecedit lupus, et rex rubro
indutus vestimento lupum equitans, effractas in manu ha- bens quasi legis tabulas.
Tertia imago: currum sequitur hircus et matrona (an regina sit, nescio) heroico, sed immitiore etiam aspectu,
25 fulva in veste nil habens praeter virgam, clausis, ut vide- tur, oculis subsolanum versus conversa.
Quarta : horribilis et valde visu turpis ministrorum nu- merus cornutorum, lymphatorum, qui in morem | Bacchan- 133 tum atro quasi lupi ululatu et velut boves mugiunt ore,
5 e 18 raediocre e formidabile] sic 8 altrove scutum hneutro
anche per il Bruno 9 celata imago. Longa 12 sqq. sic, ma v. la
Jigttra a p. 225 14 trahunt. Anriga 15 faemina
DE COMF-OSITIONE IMAGINVM, II. 221
dentes liabent aprorum, ungues rapacium et carnivorarum avium, cornua ramosa sed uon fortia, oculos quasi torna- tiles et tenui obscuros claritate, incomposite saltando pro- cedunt.
5 Adstantia.
1 Adstant Marti ea quae ad sinistram Iovis, cumque iis Ferocitas, Feritas, Ira, Effrenitas, Fremitus, Vesania, Vehementia, trux Gravitas, rabida Rigiditas, terribilis Cruditas, intrepida Audacia, acris Magnanimitas, Atrox
10 Comminatio , omnivora Saevitas , pugnax impavida Bigidi- tas, avida Raucitas, fremebundus Ardor, implacabilis Tru- culentia, saeva Rapacitas, cruenta Severitas, Armipotentia insana, Torvitas impavida, fulminea Vesania, inhumana Immanitas, hostilis Efferitas, pugnax Strenuitas, bellico-
15 sum Robur, infracta Firmitas, masculae Vices, et contra- ria Infirmitatis, et plurima quae sunt misera in curia Sa- turni, cum specie ursi indecora deformitate turpis, villis horrentibus, acuminatis osseisque unguibus, de latebris syl- varum per incultos montes errabundi, vastosque contra
20 fortia armenta pandentis hiatus.
Virulenta Venenositas, atra Acerbitas, crudum Virus, crudescens Turbatio, insidiosa Mordacitas, Improbitas in- domita, furiosa Occaecatio, scelerosa Vehementia, indoma- bilis Furia, Latratus resonans, terrificus Mugitus, Rugitus
25 horrificus, vigil Saevitas, urgens Turbatio, exardescens Tumultuatio, inquietans Vexatio , aspera Feritas, spumosa, sanguinea, edax, rabida Rapacitas, arctans, stringens, et alia ex Saturni curia inducens, Domitatio, Tensio, feriens Explosio, Percussio, Oppositio, cum specie draconis squa-
3 sallando 15 /. Vires 18 acumnatis 28 inducens Domitatio
222 IORDANI BRVNI
mis crepitantibus horrentis, cristati, trilingue ore terribi- liter sibilantis, maculosi, atra fulvedine caerulei, oblonga vorticositate immanis, ilexu ingentis caudae aculeatos exertantis dentes, resonantis spirarum verbere tellurem 134 5 pulsantis, nunc alto serpentis capite, aligero nunc se dorso in aerem adtollentis. In illo lubrica Tumiditas, atra Tor- tuositas, letifer Morsus, Grorgonea Maculositas, reflexa Yoluminitas, lunata Textilitas, Marsica et Thessala Magia, somniferum , letiferum soporiferumque "Vulnus, obliqua
10 Vorticositas.
l Inde Confusio, Turbatio, Gradiva, Bistonia, Threi- cia, Strymonia, Scythonia, Obsidio, Confusio, Turbatio, Fre- natio, Mixtio , Versatio, Increpatio, armorum Quassatio, tubarum, lituum et tympanorum Fremitus. Illic simili-
15 tudo velocis et tyrannizantis Aquilae et Accipitris feri, praedonis, rapacis, Hyperborei, urgentis , caedentis, rapien- tis, dilacerantis, vorantis columbas.
Irae imago.
1 Procedit Erinnys flexuose incurvo limatoque cornu , 20 quod rigidaque proceritate durum terrifice querulum per- sonat. Cum illa est agrestis Procacitas, maligna Audacia, tragica Inconcinnitas , iniocundum Prodigium , tyrannica Immanitas, Feralitas, Insania, ultrix Furia, Crudelitas colubrifera Cocyticum exsuscitans luctum, Gorgonium Toxi- 25 cum; quam sequitur Dissentio, Lis, Schisma, Controversia, Bixa, Iurgium, Altercatio, Odium, Invisio, Perduellio. Ad
1 Trilingue (sic) 2 cerulei 3 igentis 7 Laetifer 9 Le- thiferu 11. 12 Threijcia, Strimonia 12 Scythonia] sic 13 Mistio 14 Lythuuui et Timpanorum 16 cedentis 19 Erynnis 20.21 per- sona 22 Thragica 24 Cociticum 25 Schysma
223
cuius sonitum excitatur bestia gryphi Hyperborei in mo-
rem assurgens, mordens labia, crispans nares, distorquens
os, frendens dentibus, stridens Fremitus, fervidus Ardor, Efifera, crudelis, praeceps, vultuque minaci , 5 Quae ne animus verum atque bonum comprendere possit
Impedit, et speciem conceptam insana tuetur.
Terribiles trahit illa minas, terroribus urget
Quidquid praecipiti apponitur, cita vultque nocere.
Non patitur moras, cupit accelerare malorum 10 Tormenta atque neces. Sic consilium onme recusat. 135
Parta infixa viget dudum sententia menti,
Concita consilio surdi curritque furoris,
Fulmineo infrenis cuncta obvia diripit ore,
Percita nagranti currit fremebundior aestu, 15 Iniirmisque manus constanti robore firmat,
Efficit et molles rapida virtute feroces ,
Effrenem facit qui animo fuit ante remisso.
Frigidus et torpens igne infLammatur ab ista,
Fortibus hoc timidus furiali percitus oestro , 20 Mollibus haud audax stimulis monstra ardua portat.
Ora tument, turpi nigrescunt sanguine venae,
Sanguineique oculi radiis ferientibus ignis
Spicula discutiunt, dentes terit, oraque spuma
Inficit, imbutum fLammas cor protegit ardens. 25 Lassis haec membris requiem negat, adque nocendum
Arma capit quaecumque dolor sibi suggerit, atque
Quidcumque occurrit male sanae ad munia teli
Destinat, in iaculum atque ensem nempe omnia vertit,
Et rabies quaecumque ferox volitantia reddit. 30 Hanc face supposita ferventem reddit Erinnys
1 Griphi 9 acclerare 30 Erynnis
224 IORDANI BRVNI
Deformi, multo* angue comans, Erebique ministra, Virgoque noctigena, et mater crudi impia belli, Discordes agitans contortis anguibu' rixas.
Bclli iraago.
5 l Sequitur informe monstrum sanguineum, igneum,
scutato tumultu tempestuosum, turbiclum, pulvereum, pul- verea in nube coruscum, sylvoso aere relucens, torvo suc- cinctum cataphracto, cuius speciei solam super galea in- gentem cristam comantem, hirtam, rutilam, longe la|teque
10 difFusum aera ventosa rapiditate fustigantem videre erat. Sub illo equus elata cervice insignis, iuba pariter hirsuta nammam et fumum e naribus efflans, ferratis aerem calci- bus coruscis ignitis alatisque pedibus verberans, superba alacritate gressus glomerans , obstantem pone transque po-
15 pulum anhela mordacitate frenis obluctabatur, quasi leo Marmaricus fulminea celeritate fervidus et impiger ad pugnam dispositus, subindeque quasi rupto amne de monti- bus praecipite fertur. Ibi ambigua Luctatio, irrequietum Proelium, armisonans Certamen, nescia sisti Connictatio,
20 reflua et influa Glomeratio, Cyclopica Invasio , praeceps Infestacio, impetuosa Incursio, imperiosus Impetus, inter- necialis Turbatio, detestanda Carnificina, sanguineo Cam- pus cocco pictus, exitialis Miseria, miserum Exitium.
Adest compertum gravissimum, id est ponderosissi-
25 mum, Martis simulacrum, toto ferratum corpore, quod ut
3 anguibu 4 imaco 7 curuscum 8 sl aspettcrehbe cataphracta 12 feruatis 18 ferrur 19 Prglium
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II.
225
gravius adhuc fieret magisque statarium , quod nisi ad ferri interioris tutelam minime necessarium videtur, sedet.
MARS.
Vere nostratem dicerem Mavortem, si longa hasta vel 1S*7 5 sclopo eminus more altitonantis Iovis pugnaturus, vel non fugiens occubiturus appareret Mars Persa, Graecus, B,o- manus, sicut et nostro tempore Turcicus galea, ense et scuto, non catenata sed expeditiore reliqua corporis parte, de gentibus triumphaturus gradiebatur.
10
CAPVT VI.
Imapro Mercurii.
Sequitur omnium deorum negociosissimi simulacrum, praeconis, nuncii, arbitri. Cuius imagines sunt :
Tf Prima infans, cui sub portulaca iacenti capra lac 15 exporrigit.
i
6 appareret. Mars 8 cathenata
Buuni Opp. lat. II, 3.
29
226 IORDANI BRVNI
l Secunda p\ier , qui Cupidinem luctando palaestra su- perat, et ipse alatus, quem gallus sequitur.
l Tertia adolescens victum Iovi subministrans.
l Quarta simulacrum ex una parte nigram faciem ha-
5 bens , ex parte vero alia albam ; cumque hoc idem iuvenis
alatis peclibus et galero virgam habens in dextra, cui duo
serpentes implicantur, Charonti vulgus animarum prae-
sentans.
! Quinta centum oculos habens monstrum vir obtrun- 10 cans, et prope illum vacca.
1 Sexta triceps de triplici regione animal, cui caput unum est delphini simile capiti, secundum canis, tertium vero medium prope ad aquilae similitudinem accedit.
1 Septima adolescens pulcherrimus elephanto insi-
15 dens, regio ornatus diademate, versicolore (veluti palumbis
collum) veste, virgam habens in dextera et picam in sini-
stra. Circa illum a meridie confluit longa militum manus,
quam nubes valde albicans exonerat.
Adstantia Mercurio dicitori.
20 Adsunt illi in primo ordine Editio, Prolatio, Nudatio,
Detectio, Vulgatio, Signincatio, Apertio, Patefactio, Ma- nifestatio, Disseminatio, Reclusio, Revelatio, | Promulga- ±2S\ tio, Promptio, Ademptio silentii, Scaena, Theatrum, Forum, Fama, Infamia, Indicatio, Ostensio, Monstratio, Edictatio,
25 Alloquutio, Eloquutio, Memoratio, Certioratio, Praedicatioj verbis Attactio, Complexio, Praestrictio, Comprensio, Con- tractio, Propositio, Oratio, Peroratio, Epilogatio, Conclu- sio, Disceptatio, Disputatio, taciturnitatis Fractio, Cantus,
1 palestra 25 Alloqutio 28 Taciturnit. fractio
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 227
Clangor, Personatio, Responsio, Fremitus, Relatio, Colla- tio, Colloquium, Compellatio, Confabulatio, Dictio, Enun- ciatio, AfFatus, Pertexio, Scriptura, Pictura, Praesentatio, Insinuatio, Coramfactio, Palamfactio, Explicatio, Comme- 5 moratio, Commentatio, Dissertio, Expressio, Reportatio, Elucidatio, Explanatio.
1 Secundo in ordine Institutio, Instructio, Eruditio, In-
formatio, Paraenesis, Praeceptio, Admonitio, Praedicatio,
Imbuitio, Consilium, Lectio, Doctrina, Disciplina, Edictatio,
10 Descriptio, Publicatio, Monumentum, Annale, Historia,
Commentatio, Exemplum, Inductio, Syllogizatio.
Dextra priina.
l Tertii ordinis ad dexteram adstat similitudo rivi, cui adest.Gratia, Lenitas, Liquiditas, Celeritas, Argutia, Amoe-
15 nitas vaga, dulcis Conspicuitas, iucunde labens Oratio, Di- sertio, Concinnitas, Facundia, Periclea Argutia, nectareum Eloquium, suave stillans Tersitudo, Flexanimitas, emol- liens Cultura, Nestorea Lingua, aurea Copia, grata Re- sonantia, florida Profusio, artificiosa ConfLctio, melliflua De-
20 cursio, potens Persuasio, blanda Resonantia, concinna Festivitas^ Maeonica Harmonia, Pieria Cantio, Phoebea Mo- dulatio, blandiloqua Suadela, mulcens Doctrina, comptus Color, Sermo floridus, germinans, pullulans, fruticans, gemmans, vernans, Atticus, Elysius, nectareus, arridens,
25 Flos virginea malli demessus , niveus, mollis, fragrans, Mensa in qua Ornatus, Opulentia, Effusio, Foecunditas
4 Corara fac. 5 forse Dissertatio f ma cf. Disertio v. 15 sq.
8 Parenesis 21 Moeonica (sic) : f. Maeonia Phgbaea 22 Bladio- loqua 25 malli] forsse manu
228 IORDANI BRVNI
Lautitium, Hyblaeae Ro|sae, Musarum Deductio, Parnasi 139 Via, deliniens Carmen, Incantatio, perpolitum Ornamentum, lacteus Lepor, culta Diluciditas, exquisitia Elegantia, lu- culenta Ubertas, Lyra Threicia, Arionia, Orphica, Claria, 5 Amphionia, Aganippea.
t Ad sinistram vero dicitoris adstant primo Garritus, Hinnitus, Ruditus, Mugitus, Gannitus, Blaterismus, Debla- teratio, Ineptitio, Lallatio, Effutitio, Nugatio, Scurrilitas, Coaxatio, Crepitatio, Obgannitio, Admurmuratio, Mussita-
10 tio, Obstrepentia, picae Loquacitas, Loquutuleitas, Garru- litas. Corvus ibi Apollineus, Aes Dodoneum, Vas vacuum sonans. Quibus adsunt inconsulta Temeritas , intricata Per- plexitas, Anfractus, Ambages, Amphibolia, Cacoethes, et aliae eius generis figurae, obsita Caligatio, Defossitas pro-
15 funda, arcuata Caecitas, scrupeus Atror, picea Nebulositas, obstrusa Caecitas, . latebrosa Opacitas. Ibi Bubonis statua, cum quo Ignavia, Trepiditas, Foeditas, Infaustitas, Omi- nositas.
l Secundo cum infantis et deliri senis copula Vagitus,
20 Lusus circa ubera, Cunae. Talis est grammaticorum dic- tionis et ingenii archetypus , quae in lucem edita iacet sine viribus in sinu carae parentis grammatices vagiens, ubera placida matris trahens, blandula faciens nutrici verba, non metiens munera precio nec dona pondere, infirmo poplite
25 nutans, primum (forte) non ambiens locum, cui parum sufficit et multum respicit, erigens e cunis caput ad ver- ba, foedans in cunis humida strata.
1 Tertio quasi Martis tuba claro vehementique mugitu caelum quatiens, per densas intonans nubes, Buccina Tri-
1 Lautitium] sic Hybleae 4 Threiicia 5 Aganippaea
10 Loquatitas e Loqutuleitas 13 Cacoetes 15 e 16 Coecitas
22 charae 27 Faedans
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 220
tonis, Pulsatio, Percussio, Motus, Increpatio, Tactus, Solli- citatio, Tractatio, Praetentatio, Impulsio Lyrae, Chelys, Citharae, Tympani, voce, arte, dextra, plectro. Dictio ibi- clem hircosa, olida, vilis, cornigera, setigera, hirsuta, barbi- 5 gera. Ibi Boatio, Intonatio, horrificus Mugitus , territremus Ruditus ipsos perterrefaciens Gigantes.
1 Vero Crepitus stridens, Stridor sibilans, Clangor, 130 graculi Obstrepentia signum pluviae, cicadius Strepitus, ranae Querela, frugum Exitium, raucisonus locustae Sonus.
10 1 Quarto obtrectans Criminatio , traducens Oblo-
quutio, Detractio derogans, Morsus maledicus, sinister Rumor, sparsa Calumnia, inusta Ignominia, Labes im- pacta, mordax Vituperatio, morsus Violentia, insectans Traductio, accusans Delatio, insimulans Expostulatio, ac-
15 cersens Actio, muta Accusatio, instructus Reatus, perni- ciosa Querela, Exploratio, Improperatio, turpis Nota, ini- mica Praetensio , hostica Censura, Morsus consumens, Rostrum immersum, Dens Theoninus, notans, Sanna la- cerans, rostrata Dilaniatio, Os carpens, oris Amaritudo,
20 Lingua inficiens, labefactatrix Gutturis, Dolositas macu- lans, caeno obliniens, sordis Aspersio, Commentio, Citatio, Vadatio , adversa Attestatio, Dietatio, prava Interpellatio. Ibi serpentinum Virus, Natrix, Dipsas, Aspis, Hydrus, Vipe- ra, Cerastes, Tenebrarum obfusio, incessens Execratio,
25 Dirae devoventes, causidica Versutia, perfida Latratio, verborum Mercatura, venale Convitium, mercenarium Testim.onium , Contestatio, Adstipulatio empta, mordax Vellicatio, rodens Exagitatio, incessens Proscissio, Pro- brum contumeliosum, procax Calumnia, urgens Blasphe-
2 Chelis 3 Cytliarae. Timpani 20. 21 Lingua Inficiens. Labefactatrix Gutturis dolositas Maculans 22 l. Dictatio 23 Idrus 29 Blasphaenaia
230 IORDANI BRVNI
mia. lllic Veredarius discordiae, Fecialis rixae, Legatus clissensionis, Apocrypharius irritationum.
Adstantia Mercurii intentioui Caduceo.
11 Primo Ofncium, Munus, Provincia, Sparta, Partes,
5 Conditio, Debitum, Tangens, Incumbens, Res, Casus, Status.
Tf Secundo Advocatio, Citatio, Accersio, Praeceptio,
Iniunctio, Demandatio, Delegatio, Obtrusio, Intrusio, | Aper-
tio loci, Ansa, Fenestra, Occasio, Praestructio, Ministratio,
Suasio, Consilium, Instigatio, Flagitatio, auctoris, ductoris
10 Invitatio, Monitio, Incitatio, Inductio, Hortatio, Decretum,
Statutum, Constitutio, Destinatio, animi Inductio, Delibe-
ratio, Propositum, Mens, Volutatio, Compromissio, Afflatio,
Impulsio, Fomes, Esca, Accensio, Innammatio, Concitatio,
Stimulafcio, Tractio, permulcens Flexio, Exsuscitatio, Excus-
15 sio, Inductio, Illectio, Pellectio, Instigatio, lacessens Ac-
citatio, Suggestio, Ingestio, Insusurratio, Inspiratio. Inde
Substitutio, Subrogatio, Subordinatio, Subfectio, Vices.
1 Tertio Expectatio, Fides, Credentia, Credulitas, Spes. Cui adstat Ablatio taedii, Relevatio mali, Leviatio pres- 20 surae. Ibi simulacrum Naufragi in medio maris brachia iactantis, etsi nulla ei obiiciantur littora. Adsistunt illi hinc Aerumnositas, inde Incertitudo, inter ambas Anxietas, Cura, Sollicitudo, et multa de Saturni curia, insomnis Attritio, Vexatio, Inquietatio sui, Contentio, Anhelantia, Vigiiia, 25 Sedulitas, Gnavitas.
l Quarto, Invocatio, Imploratio, Adoratio, Obsecratio, Sollicitatio , Effiagitatio. Quibus adsunt Preces sacrificae,
1 Fecialis 4 forse Sporta (= Sportula) ? 1(J Leuiatio (&«<):
forse Lovatio 20 Naufragij 22 Arumnositas 24 Anbaelantia
DE COMPOSITIONE IMAGINVM , II. 231
Servilita.s, Humilitas, Deveneratio, Fatigatio, Epistolae, Li- belli supplices, Palmas tollere, Oculos, Manus, Ora, Voces, Percontatio, Rogatio, Quaesitio, Postulatio.
1 Quinto Adversio animi, Auscultatio, Attentio, Erec- 5 tio mentis, Inclinatio, Habilitas, Idoneitas, Aptitudo prompta, Obsequium parens, Obedientia obtemperans, morigera Au- ditio, satisfaciens Executio, patens Auris, intentus Oculus, Nervi proni, Mens facilis, appositus Animus, placidus, mollis, fractus, victus Spiritus, spontanea Voluntas, Flexio, 10 Motio, placata, placida Facies, Concessio favorabilis, Ac- ceptatio annuens, non aversa, non dura, et aliter ex Sa- turni ac Martis curia disposita.
Ad MercUrii talaria quae ab antecedentibus Iovis. 133
11 Inceptio, Exordium, velorum Explicatio, orae So-
15 lutio, Aditus, Limes, Porta, Vadum, Ostium, Ianua, Fores,
Cardo, Margo, Aurora, Lucifer, Fons, Scatebra, Scaturigo,
Venae, Satio, Seminarium, Semen, Ortus lucis, Cunae, Cu-
nabula, Excussio somni, Caput, capitis Levatio, Surrectio
a strato, Florentia, Productio, Exitus, Eruptio, Exclusio,
20 Emanatio, Profectio, Descensio, Invasio, Assumptio, Ac-
ceptio, Tractio, Ductio, Introductio, Introitus, Irreptio, De-
rivatio, Properatio, Discessio, Abitio, Evolatio, Excussio,
Applicatio oculi, alae, pedis, manus, ingenii, artis ac-
tus, Laxatio, Reseratio, Apertio, Egressio, Excessio, Pro-
25 ditio, Expeditio, Cessio, Commeatio, Profugium, Liberatio,
Extricatio, Excarceratio, Emersio, Eluctatio, Coniectio, Con-
versio, Conlatio, B-etractio, E,etroactio, Emolitio.
3 Perconcatio 9 Flexo 23 Applicatio, Oculi, Alae etc.
232 IORDANI BRVXI
Alae Mercurii.
l Alis Mercurii millecoloribus (quae scilicet iuxta eo-
rum quibus adsociatur et applicat varietatem variantur)
Irritatio, Agitatio, Coiicitatio, Coucussio, Quassio, Quassa-
5 tio, Fatigatio, Ventilatio, Yibratio, Turbatio, Compulsio,
Actatio, Citatio, Percitatio, Iucitatio, Percussio, Sollicitatio.
U Quibus adsuut Tremor, Irrequietudo, Fluxus, Volu- critas, Agilitas, Celeritas, Lubricitas, Festiuatio, Apprope- ratio, Maturitas, Ocius, Iudilatio, Amora, Iude elabeus 10 Pervagatio, Pervasio, Percursio, Pererratio, Peregriuatio, Perlustratio, Peuetratio, ProfLuxio, Promauatio, Praeveu- tio, Proveutus, Obreptio, Iugressio, Subiutratio, Immersio, Iusiuuatio, Admixtio.
1 Quibus secuudo adsuut praeceps Peruicitas, furtiva 15 fugaxque Volucritas, propera Sollicitudo, teuejra Veutosi- 133
tas, Spiratio vehemens, propera Celeritas, cita Rapiditas, infrenis Declivitas, subita Vivacitas. vaga Concitatio, de- frenata Volucritas, Lymphatio anhela, ardens EfTusio , stre- pens Transmissio, erumpens Traiectio. Ibi Ventus et Venti 20 species, Equi Solis, trepida Aviditas, irrequieta Pronitas. alacris Excursio, praepes Sublimitas, nubivaga Volitatio. aetherea Expaciatio, aurarum Percussio. corporis Libra- tio, caelica Creditio, per inane Heatio. Tranatio siderea.
Procedeuti Mercurio et triplicis pervadeuti Iovis imperiura.
25 li Accidnnt primo Directio, Obliquatio, Circuitio, Eo-
tatio, Volutatio. Innexio, Recurvatio, Eeciprocatio, Revo-
2 Alis etc.] manchera adstant 6 Citacio 13 Admistio 21 Prepes
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 233
lutio, Convexio, Regressio, Remigratio, ftecursio, Remeatio, Repedatio, Reversio, Reditus, Cyclus, Vertigo, Reiteratio, Repetitio, Conversio, Inversio, Catastrophe, Sursum, Deor- sum, Antrorsum, Retrorsum, Dextrorsum,- Sinistrorsum, 5 Introrsum, Extrorsum, Celsum, Imum, Altum, Profundum, Latum.
I Secundo Allisio, Illisio, Irruptio, Impactio, Intorsio, Obviatio, Offensio. Cumque iis momentanee Temporaneum, fugax Fluxus, varia Inconstantia , levis Mobilitas, versa-
10 tilis Lubricitas, versipellis Vacillatio. Ibi simulacra Grlauci, Euripi, Vertumni, Erisichtonis, Protei, Chamaeleontis. Cum iis Mutatio, Variatio, Alteritas, Differentia, Conversio, Aver- sio, Diversio, Transiiguratio, Transformatio, Metamorpho- sis, Alietas.
15 1 Tertio Traiectio, Traductio, Transportatio, Transvec-
tio, Transfretatio, Transmissio, Provectio, Emensio, Praeter- gressio, Transgressio, Exsuperatio, Volatio, Reptio, Ambu- latio, Serpere, Natare, Navigare.
ir Quarto Digressio, Abstractio, Desertio, Remigratio,
20 Eevocatio, Depositio, Deductio, Abalienatio, Dimotio.
Mercurii oculus, virga, mauus. 134
In apice virgae Mercurii est oculus notans vigilem Cu- stodiam , excubialem Observantiam , accuratam Industriam. Ubi consignificat viva Lucerna, Lux praevia, micans Re- 25 nitentia, scintillans E-adius, collucens Fulgor insomnem Strenuitatem , impensam Attentionem, sensus Arrectionem, instructam Praeparationem, crebram Sedulitatem, diligen-
II Vertiini (cf. perb y. 244, 8) e Prothei. Cameleontis 16 Tran- fretatio
Buuni Opp. lat. II, 3. 30
^234 IORDANI BRVNI
tem Animadversionem, studiosam Cogitationem , intentam Curam, facilem Apparatum, obvium Paratum, promptam et ad manum et numeratam Instructionem, passim et in procinctu appositam Intentionem. Circa illam operosa Se- 5 dulitas, alatum Ingenium, commoda Tolerantia. Adde cre- bram Inquietudinem, iugem Navitatem, obnixum Fervorem, improbam Assiduitatem. Adest facilis Negociatio, incessa- bunda Indefessio , indesinens Continuitas , celer Sagacitas , sagax Providentia, properans Vigilia, oculorum Intendentia,
10 Obtutus, Fixio, directa Acies, inhaerens Vultus, Conversio faciei , radiorum ex gemino orbe Iactatio , pensans Intro- spectio, Ponderantia repetens, Complexio, percurrens Exa- men, arcana Perlustratio , metiens Regula, versata Deli- beratio, examinans Destinatio, cernua Alacritas, acuta
15 Subtilitas , versatilis Vivacitas. Haec sequuntur artes, doctrinae cum vitali Praesidio, domestico Regimine, tem- plorum Relligione, domorum Ornamento, civitatum Augu- mento , aetatum Decore , animorum Instructione. Virga ex- citat magica Thespiadum fontes et Genios, moderatur
20 choros, ferinos emollit animos. Somnia immittit magica excantatione hostibus Arcadium istud numen, Memphiti- cum, Maenalium, trigrandi calliditate interpres, venator divitiarum, magister furum; cui infanti cum primum ma- nus essent liberae, eadem die Vnlcano surripuit forficulas,
25 Veneri capitis ligulam, virgam Iovi, Iunoni annulum; A|c- 135 tor deorum et interpres optimus. Hunc sibi patronum et ex toto unice domesticum iure agnoscit oj^timo Didascalus, Hypodidascalus, Paedotriba, Cathagetes, Paedeutes, Scho- larcha, Gymnasiarcha , Phrontisteriarcha, id est docens Ao-
30 niam pubem, coercens iuventae luxuriam, imbuens rudes
5. 6 crebram] Cre. (sic) 17 Doino | morum 22 Menalium 27 de- mesticum 28 forae Cathegetes
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 235
ingenua arte mentes, cle fonte Thespiadum puram propi- nans aquam, id est Cubicularius Mercurii, Tibicen Apolli- nis, magnus Iovis et Phoebi Camerarius, Thesaurarius ar- canorum fati, Interpres praedestinationis , Sistitor liberi 5 arbitrii. Grenus electum, Eeformator seculorum, Censor praevaricantum, legum, Theca Mnemosynes, Harmonia chori Aganippei, Castalidum sororum Deeus, Medusaei gre- gis Bellerophon, Choragus caelestis symphoniae , [Theca Mnemosynes.] Antesignanus Charitum, Amasius lucis per- 10 petuae, Comes seculi seculorum.
Mercurius opifex.
Mechanicum Mercurium sinistre refert senex, qui pue- rum circinum dextra et sinistra serram mauu habentem de alta turri dat praecipitem. Adstat illi cum suis circumstan-
15 tiis Invidia. Eundem dextere senior alatus reginam viragi- nem lignea incavaque in tauri statua includens. Adstant illi Negocium, Tractatio, Exercitium, Negociatio, Opera- tio, Factio, Fatigatio, Usus, Praxis, Labor, Opera, Diligen- tia, Insistentia, Desudatio, Contentio, Expeditio, Transactio,
20 Exequutio, Peractio, Defunctio, Munus, Munia, Provincia, Architectatio , Fabrefactio, Extructio , condens Erectio, Collocatio, Constructio, Generatio, Patratio, Magisterium, Ministerium, Navatio.
Adstantia opificis.
25 - Quibus adsunt Manus, Pedes, Digiti, Nervi, Alae,
Vela, Equi, Eemi, Labor indesinens , et quae in Caduceo
7 Medusei 16 ligneo 24 forse opifici 25 Manus Sedes, Di- giti 26 Labor, Indesines, et c p. 236, 10 illo lo
236 IORDANI BRVNI
Mercurii, Apis,- Hirundo, Formica, Aranea, Castigatio, Correctio, Allinitio, Expunctio, Litura, Erasio, Censura, Rejcognitio, Emendatio, Lima, Obelus, Cribratio, Expoli- 136 tio, Eventilatio, Cultura.
5 Suceurrentia opifici.
1 Succurrunt deinde imagines promiscuae Agricolae circa terram, ubi est Aratio, Scissio, Fissio, Yersio, Sul- catio, E-uptio, Subactio, Domatio, Fossio, Eeclusio, [Ara- tio,] Attritio, et quae ex proprio campo et atrio vel etiam
10 ex aliis colliguntur instrumenta et opera. Cum illo est Gravitas, Bigiclitas, Duritas, Sedulitas, Incurvitas, Indu- stria, Sollicitudo, Aviditas, decolor Incultura, et alia ex curia Saturni et Caduceo proprii numinis. Comitatur il- lum Difficultas, Suclor, Algor, Aestus, Frigus, Sentositas,
15 Saxositas, Frondositas, sentosa Spinositas, veprosa Den- sitas, Lapidositas, Dumositas, Umbrositas, Geliditas, Prae- ruptio, Devexio, Tetricitas, Feracitas, Cavernositas, Ab- ruptio, et alia ex convenientibus praepositarum curiarum partibus.
20 ^ Inde Nautae adest Sollicitudo, Pavor, Trepiditas,
Anxietas, Error, Tremor, Gemitus, Gravitas, Austeritas, Cura concoquenda, Impedimentum, Periculum, Violentia, Ruina, Laceratio, Extirpatio cum pluribus quae Saturni sunt et Agricolae, Remigatio, Sulcatio.
25 Ars Mercurii in figura piscatoris. venatoris, aucupis.
Adest imago adolescentis hamo adunco inescans , adest Auceps, Venator nassam, transennam , retia et casses tractantes. Circa hosce sunt Deceptio, Fallacia, Dolus, Fraus,
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 237
Fraudulentia, Impostura, Pellectio, Circumventio, Machina, Astus, Falsitas, Fiiciis, Offuciae, Praestigia, Circumscrip- tio, Sycopliantia , Lusiis, Ludificatio, Irrisio, Romphiis, Frustratio, Implanatio, Cretizatio, Implexitas, Calliditas, 5 Effascinatio , oculorum Praestrictio , vafra Compositio, sce-
lesta Fictio, clandestina Falsitas, | ingeniosum Scelus, Cir- 13*7 caea Bilinguitas, dolosa Flexuositas, infida Varietas, latens Commentum, commentitia Teclma, versuta Solertia, ver- sipellis Vafricies, arguta Decipula, perfldum Opificium,
10 Punica Perfidia, Boeoticum Aenigma, nocturna Militia,
furtivum Facinus, facinorosa Dissimulatio,personata Fictio.
Adsunt Tenebrae Cymmeriae, umbrosa Opacitas, ar-
cana Obductio, mysteriosa, miraculosa Inanitas , Intricatio
labyrinthea, Nodus Gordianius, furva Informitas, latens
15 Laqueatio, templaria Devotio, tecta Fovea, ater Scrobi- culus, caecum Latibulum, secreta Caverna, umbrosa Ca- vitas, scrupea Nebulositas, fumosa Obfusio, involuta Im- plicatio, demissa Crypta, ima Demissio, tacita, abdita, abruptum Praecipitium, latebrosum Malum.
20 Asinus Cyllenicus.
Nullum sane esset Mercurii numen, nisi equitabile pe- cus alicruod subesset. Animalis imago et figura nota est, de quo varii scripserunt et nos particulari stylo de illo scripsimus, quod, quia vulgo displicuit et sapientibus 25 propter sinistrum sensum non placuit, opus est suppres- sum. Nunc tantum de adstantibus meminerimus. Eius qua- litates Mercurii qualitatibus sunt contrariae , sed quia siue contrariis contraria non subsistunt et contrariis contra-
3 forse Eonchus 10 Aenygma 14 Gordianius] slc
238 IORDANI BRVNI
ria cognoscuntur-, nutriuntur et in eodem concurrunt ge- nere, non erit omnino indignum nec non satis commodum, ut ineadem curia tamquam in scena conspiciendus veniat, quo saltem per oppositam rationem aliquot Mercurii qua- 5 litates non nominatae et forte innominabiles habeantur. In illo notabilia sunt Corium durum, setosa Caucla, acu- minatae, densae, crassae, longae, latae, quassabiles Auri- culae, frontis Planities, Contractio, Simitas et Patulentia narium, Dentes crassi, densi, quadrati, Mandibuia longa,
10 producta , fortis , qua Sympson potuit occidisse mille Philistaeos (quidjputas, dicebam. | facere potuisset cum in- tegro, vero et vivo asino?), et de qua surrexerunt aquae quibus populi errantes refici potuerunt, et alia multa de quibus alias in proprio libro dicebamus, Labra crassa et
15 durioribus rarioribusque villis ornata, Vox vehemens quae gigantes, id est huius mundi principes et sapientes (qui contra deos rebellarant) , perterruit, dispersit, vicit; unde non immerito praesepium astronomis licet considerare cum asellis in sidere Cancri, ut deos hoc praesidio liberatos pos-
20 sirnus minime ingratos etiam cognoscere. Adstant ergo Asino proxime Yictoria, Triumphus, Honor, Grloria, Maie- stas, et multa (immo forte vel parum abest omnia) ex Iovis curia, nisi quia cum suprema maiestate coniuncta est Exi- nanitio et Humilitas et Abiectio et propter hominum obse-
25 quium et certe domesticam nobis philanthropiam vilitatum omnium Vilitas triumphatrix et Ignorantia; forte ut inde gigantes illi cognoscerent quanto confusi, devicti et sup- pressi fuerint supposito. Adsunt ergo illi (ut brevi heic fa- ciam) blitea Hebetudo, saxea Gravitas, plumbea Obtusitas,
30 tenebricosa Obscuritas, caliginosa Deliberatio, umbrosa
11 Phylisteos 14 c/. Cubala del cavatlo Pegaseo (Lagardep. 500, 34) 25 phiLanthropifiv, ilitcatura (sic) 29 Blctea
DE COMPOSITIONE IMAGINVM , II.
239
Conceptio, piceus Squallor, Gretica Frigiditas, Syra Stu- piditas, stolida Segnities, impexa Tarditas, ignava Desi- dia, iners Torpedo, Socordia supina, murcida Acedia, pi- gra Remissio. 5 l Turpis Ruditus, Naris hians, Labrositas pendula,
Tarditas pecorina, raucisona Vociferatio, inculta Ruden- tia, infoecunda Monstrositas, obluta Hebetudo, agrestis Infestivitas, Prodigiositas infelix, quadrupes Turpitudo, Oculus attonitus, Caput sine cerebro magnum, Pectus
10 sine corde, Anima sine sensu, Ratio detonsa, Ingenium circumcisum, Mancipium vacuum. Adstant heic quae de Paedotriba. Circa palans Vagatio, labens Deviatio, exor- bitans Delirium, aberrans Lapsus, hallucinata Credulitas, Visio somnians, informe Ludibrium, ambigua Delectio, im-
15 pingens Error, denectens Perditio, fanatica Perplexitu-
do, cli|tellata Temeritas, Ambages retrogradae 139
c Innumeras errore vias vestigia signant. '
Administrat Mercurio negociosus Perseus cum imagine pueri e subterraneis locis prodeuntis alatis pedibus. Inde
'20 unius viri Medusaeum caput sinistra, dextra vero recur- vum ensem habentis, de guttis vero, quae ab abscisso ca- pite decidunt, venenosissimi serpentes fhrnt. Postea sequitur heros versutissimus ipso quidem aspectu (Ulysses credo) in habitu mercatoris colum et alia muliebria ornamenta et
25 utensilia portans, inter ea vero arcum, pharetram et ensem habens, et virgines plures circa illum.
Adest et Grermanicus Mercurius, qualem ex ipso co- gnoscere possis habitu, cuius currum (in quo duo illi tri- buta signa sunt insculpta) trahunt accipitres duo; duobus
2 Segnites 7 obluta] alc 8 Infaolix 10 Ratro 13 Aber-
ras 15 Phanatica 21 rnuliberia
240
IORDANI BltVNI
anguibus implicitis alatum sceptrum habet in clextra, in sinistra scheclam. Super galea vero speciem gestat alati draconis propter solertem (creclo) vigilantiam. Suevum re- fert nullo Germanorum minus ingeniosum ,
MERCVEIVS.
omnibus vero hinc ex Mercurii sinistra magis blateronem, 1- loquacem, garrulum, sophistam. Incle vero ex dextera ve- geta facundia, exculta eloquentia, scitaque suadela et cli-
10
serta literatura magis celebrandum.
CAPVT VII.
Palladis imago suu Minervae.
Super Martis dexteram et super dexteram Mercurii in- fluit Pallas, cuius simulacra sunt:
1 Primum rnagnus heros praegnantem foemiuam ar-
7 sophystam 14 faetninam
DE COMPOSITIONE IMAGIXVM , II. 241
ripiens et deglutiens , cuius proinde caput mire intumuisse videbatur.
l Secundum senex claudus, qui ingente securi unius regis capite discisso pulcherrimam de illius cerebro virgi- 5 nem distrahit.
l Tertium heroico aspectu virgo hastam habens in dex- tera, ad cuius pedes involuti sunt dracones duo , ad sini- stram vero scutum aegidis simulacrum in thorace ac pec- tore gerens insculptum.
10
Adsistentia Pallaclis.
l Haec cum de Iovis cerebro nata sit, longe difficiliori sorte quam si de matre sine patre nata esset , valde privi- legiati numinis refert maiestatem. Adstant ergo illi primo expressa Claritas, emphatica Perspicuitas, dilucida Lucu-
15 lentia, cluens Claror, inclarescens Illustratio, insignis Ex- pressio, probata Demonstratio, enucleata Evidentia, per- spicua Declaratio, constans Liquentia, liquida Manifesta- tio, prompta Explanatio, confessa Propalatio, pellucida Detectio, vulgata Exploratio, innotescens Indubitatio, ob-
20 via Certitudo. Ibi solis Fulgor in medio positus, ibi Cer-
tum, Eatum, | Firmum, Sanum, Adagium, Proverbium, 1-4:1 Paroemia, Polus, Medius fidius, Hercules, Castor, item Res, Status, Veritas, Candor, Sinceritas. Super quibus omnibus innuit Sensus, Ratio, Intellectus et Mens secundum genus
25 atque species.
t Inde cedunt Opinabile, Phantasiabile, Imaginabile, Consonans, Verisimile, Apparens, Creditum, Consuetum, Vulgo receptum, Visus dicendi quidarn.
8 siimulacrum 10 forse Palladi 2G cgdunt
Buuxi Opp. lat. II, 6. 31
242 10RDANI BRVNI
1 Longe vero fugiunt Adulatio, Assentatio, Blandi- tiae, Palpitatio, Demulctio, Versutiae, et quaedam ex curia Mercurii, maxime Fabula, Figmentum, Commentum, Fic- tio, Nugatio, Delirium, Gerra. 5 Inde fugit Barathrum, Abyssus, immanis Abyssus,
Vorago praeceps, perplexa Obscuritas, implicita Nodosi- tas, Fumositas obfundens, umbrosa Caecitas, exanguis Inanitas, tortuosa Involucritas , latebrosa Convolutio, Ve- latio obsecta, recondita Opacitas, mysteriosa Praetextio, 10 spinosa Desertio, anceps Suspensio, Nutantia cespitans, labyrinthea Multiformitas, inexperta Incircumspectio, Ar- cadium pecus.
Ancillae Palladis.
1 Pulchritudo mirabilis est (quam modo praetereo pro 15 viribus recensere) ancillarum, quae sunt Speculatio, Con- templatio, Ingenium, Inquisitio, Inventio, Dispositio, Iudi- cium, Memoria, Consideratio, Meditatio, Collectio, Compren- sio, Discussio, Excussio, Discretio, Expansio, Ponderatio, Distinctio, Distributio.
20 CAPVT VIII.
Imago Solis seu Apolliiiis.
Apparet primo ut pastor ovium in baculo et pera 142
pulcherrimus, adolescens radioso vultu clarus. Huic eodem
quo natus est diei vespero Mercurius dicitur surripuisse
25 boves ; fuerat enim primo bubulcus, antequam apud Adme-
tum boves pasceret. Comminanti ni boves restitueret, pha-
4 forae Grerrae 8 Torctuosa 9 Recondita, Opacitas
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 243
retram dum comminaretur surripuit. Ideo pro secunda ima- gine Apollo cum arcu sine pharetra ridens occurrit. Tertio vir sagittarius lupum confodiens , et circa illum corvus vo- litans. Quarto iuvenis et venustissimus citharoedus cuius 5 capillis cicadae sunt implicitae , ante quem puer canibus discerpitur. Quarto virgo vaticinatrix super tripode, et sub illo draconis species, et iuxta vas pulveribus plenus sub iunipero et nudus adolescens chelym tractans lauro coronatus. Quinto quidam in philosophico habitu valde ri-
10 dens, avium discerptarum sanguinem exprimens et com- miscens et bibendum porrigens divinaturis, credo. Sexto sus quae decem porcellos peperit, quorum unus niger, tres albi, caeteri varii, et circa illam duo divinatores.
Ultima imago non familiaris, leonem equitat barbatus
15 vir et galeatus, et circa galeam corona ex auro, quo etiam radiantem habet sindonem, in longum protensa cauda. Su- per illius galea gallus ingens triplici conspicuus crista et variis ornatissimus coloribus. Praecedit illum matrona elegantissima cum regio sceptro. Curia illius est virorum
20 quibus est quasi gigantum proceritate corpus adsurgens , *pallidum habens colorem cum genarum tamen expressa ru- bedine, circa quos coruscationes videre est. Benefici sunt et benevoli, aurum largiuntur, carbunculos, gemmas et lapides preciosos.
25 Adsistentia.
1 Circa illum adstans prirno est Possessio, Tentio, lo- cuples Opulentia, dives Copia, referta Gaza, abundans Congestio, circumflua Facultas, acervatae | Opes, aurea 143
4 Cytharoedus 4 e 6 Quarto] sic 7 plenus] sic 8 chelim
9 pholosophico
244 IORDANI BRVNI
Substantia, muniiicus Apparatus, magninca Sumptuositas, delicata Conquisitio, regales Deliciae, foecunda Feraci- tas, sagueis Fertilitas, aprica Ubertas, ampla Sufficien- tia, opima Fructificatio, patula Irriguitas, pomifera Cul- 5 tura, odora Fragrantia.
1 Adstant secundo ibi Grex, Armentum, Praedium, Domus, Hortus, Vinea, Arbustum, Ceres, Bacchus, Pomo- na, Vertunnus , Peculium , Mancupium, Hereditas, Donum, Munus, Honorarium cum suis speciebus, Dos, Parapher-
10 na, Auctarium, Congiarium, Praemium, Merces, Retribu- tio. Inde Tributum, Vectigal, Pensio, Salarium, Decimae, Primitiae, Oblatio, Stipendium, Repensatio, Retributio , Mutuatio, Dispensatio, Dissolutio, Gratificatio, Responsio, Redditio, Beneficium cum suis speciebus, Redditus , Prae-
15 benda. Cum iis Liberalitas , Profusio, Largitas, Munificentia, Ubertas, Dapsilitas, munita Instructio. Item Erogatio , He- reditas, Sparsio, Disparsio, Partitio, Suppeditatio, Dispen- satio, Permissio, Indulgentia, Exhibitio, Largitio, Porrectio; Deportatio, Cumulatio, Auctio , Infarctio , Acervatio , Imple-
20 tio, Repletio, Completio, Ingurgitatio , Superantia, Circum- nuentia, Usus, Fructus. Cum iis est imago favoris atque^ protectionis arbor genialiter umbrans umbriferaque coma vernans et brachia late diffundens, subtus armenta et gre- ges innumeros protegens, in ramis vero aves omnis gene-
25 ris diurnas.
Apparet ibi pampino coronatus, ventrosus homo prae- pinguis et quasi difficili anhelitu incedens, tria veluti habens menta (palearia scilicet) caput in ventrem esse non sinunt pronum. Quem ambulantem duo famuli sub ascillis
30 insitis brachiis sustentant. Circa illum supina Mollities,
3 Sagueis (? sic) 4 Ponifera 5 Fragrantiam 8 Vertunnus] sic 17 Disparsio] sic 25 forse diurnans 27 anihelitu 28 sic
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 245
avara Turgiditas, plana Gravitas, panda Tumiditas, vo- rax Improbitas, procax Miseria, pendula Capacitas, ven- tosa Aviditas, gravida Vastitas, turgida Profusio, visce- rosa Pigritia, pigra Voracitas.
Ante illum poculum aureum vel ex Cyprio vel Corin- 144 thio metallo gemmatum, multae capacitatis, esb habens pocillator illius ori applicans.
Fortunac statua, Sortium et Pluti.
Hic statuam Fortunae colendam obiiciebant , quam re-
10 rum dominam appellabant, non caecam, sed valde acute et longissime videntem, immo et in occipitio oculos habentem. Interpretes linguarum omnium illi serviunt, centum habet brachia et centum versat rotas maiores simul et minores uno ictu, quarum singulae pro magnitudinis ratione diffe-
15 renti ab aliis velocitate moveri videntur, orbem in manu habet sinistra, in dextra vero urnam sortis. Adstat illi puerulus belle crinitus, cuius vestis media ex parte nigra est et stellata, media vero ex alia alba atque tersissimo candore oculorum aciem obtundens, vittatos ille habet ocu-
20 los, et e schedis extractis quasdam ad deae dextram sini- stra manum, quasdam vero ad sinistram dextera reponit. A tergo vero deae est foemina, quae ex una parte vetula et alba apparet, ex alia vero nigra iuvencula et valde for- moso aspectu ; illius ex parte est manus ignis facem susti-
25 nens, ex parte vero istius est aquae scyphum argenteum offerens. A longe nunc sequitur, nunc vero antecedit vir utroque pede claudicans, sed etiam alatus (Plutus credo est),
5 Corynthio 12 Intorptes 19 victatos 21 forse manu
24G IORDANE BRVNI
qui occurrens pedibus ambulat Fortunam ubi sequitur,
Fortuna vero abiens rapidissimo alarum muneri incumbit.
Hosce videre fuit hospitari apud Apollinem , sed ta-
men Telluris domestici potius videntur. Apud Solem ergo
5 sunt in statum, apud illam autem viventes.
Bacchus per Solis et Iovis et Cereris curias peregriuatur.
t Inter Fortunae simulacrum et Solis currum ludit sal | tatque mira formositate celeberrimus inter pueritiam et 145 adolescentiam conspectabilis , sed et ipse temulentus ap-
10 paret et cornutus, roseoblandus colore, cumque hoc mu- tabilis, fit ut interdum saeviter audax appareat, invere- cunde lasciviens, nec non per vices, cholerico aspectu minax, more Bacchantum suarum thyrsum dextera gestat, pampino coronatus et ulmo, illum pardalis (quam lassus
15 bacchando inequitare solet) sequitur.
CAPVT VIII.
Aesculapii imago et Chironis.
Sequitur Aesculapii Apollinis filii curia. Eius prima imago est a sagittifera virgine mulier interempta in rogo
20 posita, de cuius utero iuvenis caduceatus infantem ex- trahit. Secunda imago est candida capra, et iuxta illam de eodem grege canis custos observans capram et infantem, de cuius capite flamma prodit et circa vultum eiusdem cornicula circumvolitans. Tertia Centaurus, nempe supe-
25 riore parte homo inferiore equus, virgam habens in manu,
1 occurens 11 seuiter 11. 12 inuereciide | de 1G VIII. scritto qui ed altrove neW ecl. orig. IIX. ; si noti Ja falsa numerazione dei capitoli 22 gtege
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 247
et coram illo puer herbas offerens, iuxta illum cithara. Quarta vir insigniter barbatus innixus baculo, quem circa serpens cerniter involutus. Quinta senior, virga dila- niatum adolescentem qui per flstulam immisso spiritu 5 suscitarat, fulgure de caelo emicante confossus. Sexta se- nior in habitu philosophi gallum Aesculapio mactans.
Adstantia Aesculapio.
1 Adstant illi medica Salus, optata Medela, grata Sanatio , desiderata Curatio , Suavitas recreans , Gratia
10 salutaris, emcax Applicatio, Norma vitae, Ratio victus,
Praeservatio tuta, levans Refectio, morbi Expulsio, in|fir- 146 mitatis Deletio, doloris Sopitio, aegritudinis Extinctio, salvans Pharmacum , confirmans Adhibitio , Paeonium Auxilium, Machaonia Subventio, antidoti Admotio, veneni
15 Depulsio. Item matura Perspicacia, vigil Circumspectio, artificiosa Facilitas, non fallax Experimentum , Iudicium facile, Regimen tutum. Inde valens Sanitas , integra Ya- litudo, incorrupta Sospitas, vegeta Alacritas, pancratica Salubritas, Praesidium iuvans, Auxilium, Subventio, Sub-
20 levatio, Succursus, fausta Commoditas, secunda Felicitas, firma Incolumitas , valens Salubritas , dulcis Suavitas , mellita Conditio. Pleraque ex Iovis curia, queis addetur laeta Prosperitas, Sors facilis, serenus Vultus, arridens Laetitia, Navis vento suo incedens, Aura secunda, Affatio
25 fortunata , plaudens Ovatio , exultans lubilatio , serena Alacritas, saltans Exultatio, iocosa Gestio, Denubilatio supercilii , suavis Perfusio , placida Agitatio , solennis Alacritas.
1 Cythara 3. 5 senior virga dilaniatum adolescentem (qui
suscitarat) fulgure
248 IORDANI BRVNI
Fugiuiit Aesculapium.
i Fugiunt inde tetra Durities, squalida Sollicitudo, odiosus Moeror, ferrata Invisio, profana Acerbitas, um- brosa Obseptio, Squallor Stygius, et multa de Saturni 5 curia, lymphata Amentia, exanguis Vigilantia, anceps Languor, terribilis Pavor, terrifica Consternatio, anxia Maestitia, Ratio attonita, Stupor cordis, aegra Palpitatio, saeva animi Circumventio, morbosa Gravitas, Pestilentia acuta, iners Tenacitas, indecens Impatientia, corporis At-
10 tritio, amara Querela, urgens Languor, conficiens Tabes, iacens Afflictio, exedens Defectio, decerpens Voratio, at- terens Imbecillitas , afnigens Labor, foedus Carnifex, lu- gubre Praecipitium, fatalis Diritas, Cura luctuosa, dolo- rosa Molestia, durus Pallor, avarus Squallor, ferruginea
15 Charontis Cymba, Taenaria Inamoenitas, Terror inamabi- lis, illaudatus Languor.
CAPVT IX.
Circis imago.
Apparet virgo pulcherrima, de cuius vultu veluti e 20 stellae claritate radii promanant, cuius vestis septem est insignita coloribus cum vario gemmarum et lapidum or- dine. In currus, quem dracones trahunt, prora est similitudo Mortis. Ad dextram habet aconitum, verbenam et venefi- cas alias herbas , ad sinistram canistrum varii generis ra- 25 dicibus plenum, in sinu vero florum frondiumque diver- sarum est copia. In currus medio Incolumitatis simulacrum
1 aeskvlapivm 12 F^clus 18 Circis] s« 26 simulacrfl (sic)
DE COMPOSITIONE IMAGIXVM, II. 2-10
cum iis qui adstant Aesculapio. Ad currus latera cluae sunt Nereicles quae cle aquis, et cluae reliquae nyinphae quae cle montibus et fluminibus aliisque locis herbas et lapides colligunt. Currum sequuntur varia animantium genera, quae 5 cle humana specie ab illa prociucta putantur. Apposita ad dextram sedilis est potentissima virga, qua tangere dicitur eos quos est transmutatura , et iuxta illam dulcissimam continens mixturam pharmacum.
10
CAPYT X.
Arionis imago et Orphei.
Iuvenis partim nryrtea, partim laurea corona contexta sequitur, redimitum habens caput. non informis. Ante illum Iovis in imagine Satyri colendum adstat sirnulacrum, cui ille hymnos digitis ad citharam admotis dicere videtur. 15 Circa illiun varia ferarum et aviurn genera. ut acl illius vo- cem et sonitum conversa , ab alto ad illum Mercurius ly- ram portans descendere conspicitur.
I Iuxta illum Orpheus iuvenum pulcherrimus eodem ferme habitu, ad quem canentem non animantia solum et
20 inter ea leones, tigres, dracones, lynces, sed et plantas
atque saxa | venisse videbantur atque venti. Hlum sequitur 148 imago nigerrimi regis in solio ex nigro, sed mire pellucido et in tersioris speculi similitudinem lapide vel chalybe (ne- scio) confecto, qui gemino unco harpaginem habet radio in
25 dextra, in sinistra vero sphaeram, quae eiusdem atque so- lium est materiei: coram quo imago similis proxime dictae pulcherrimam manu arripit foeminam. Tertio in eodem or-
II royrthea, parcium laurea 14 cytharam 20 Tygres e pla- tas (sic) 22 pelludido 23 chalibe 21 harpaginernl cf. p. 160 , 8 e altrove 26 proximae 27 faemimam
Bkuhi Opp. lat. II, 3. 32
250 IORDANI BRVNI
dine succedit Ofphei imago rursum, inter gemellos duos venustissimos atque nudos medians, inter flores et herbas deposita cithara somnum capiens, in quem eminus mulieres bacchantes aspiciunt thyrsos in manibus habentes. Adstant 5 illi Solatio, Lenitio, Demulctio, Levatio, Relevatio, Fuga curae, Minutio doloris, Oblivio curae, masculus Decor.
Fugit Arionem et Orpheum Luctus.
Imago de curia Saturni Luctus, Planctus, Ploratus, Eiulatus, Plangor, Lamentatio, Fremitus, Ululatus, Sin-
10 gultus, discisso sanguineoque amictu, irriguo iiuore genas irrorantibus lachrimis, violentis vultum unguibus saucians, capillos ex barba et capite divellens, vestem a pectore di- ripiens, cinerem et pulverem super caput spargens, caelum suspiriis accendens, vocibus feriens, inerti passim in ter-
15 ram ruens pondere et vultum pronus operiens, et cum illo tetrae tristesque umbrae, infausta Atredo, Squallor illaeta- bilis, saeva Tenacitas, impia Ferocitas, et tota fere Sa- turni curia.
CAPVT XI.
^Q Solis imago.
Solis imago (qui oculus mundi, lampas, vigil-custos, pater, sator servatorque dicitur) est oculus unus undi- que acies, undique videns et videre faciens, | quasi caput 149 unum, globus unus, totus oculus; celsa Dei imago corpo- 25 rea, simul posteriora, praesentia et antecedentia unoque simplici videns actu. Ab illo circum quoquoversum lux,
3 cythara 16. 17 Illetabilis 22 Seruattorque
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 251
calor et tranquillitatis species dimanat, cumque iis G-ene- ratio, Vita, Conservatio, Multiplicatio , Propagatio, For- matio, Purificatio, Perfectio, Maturatio, Paternitas, alma Conditio, authoris Moderatio, Decus universi, magnae Si- 5 mulacrum providentiae, Clavis rerum, Manus naturae. II- lius currum duo trahunt equi, quorum alterum Lampum, qui diem nobis praestans dexter est, alterum Phaethonta, qui dexter ab occiduo cardine est inferno nobis mundo , dicunt. Adstant illi Horae, quae boves et armenta ipsius custodire
10 dicuntur, quarum nomina quaedam habentur graia, Eu- nomia, Dices, Thallones, Carpo, Irrene, plura non inve- niuntur; completum vero ad numerum sunt barbara nomina (nescio an a Chaldeis manent) haec habentur. Duodecim albarum prima est Iayn, 2. Ianor, 3. Nasnia, 4. Salla, 5. Sa-
15 delali, 6. Thamur, 7. Oveer, 8. Tanio, 9. Neron, 10. Iacon, 11. Abay, 12. Natalo. Duodecim nigrae, quarum prima est Peron, 2. Boro, 3. Tanu, 4. Atir, 5. Mathon, 6. Eana, 7. Netos,8. Tafrac, 9. Sassur, 10. Aglo, 11. Calerna, 12. Sa- lam. Harum primae dicuntur ad nostrum hemisphaerium
20 illi parare currum , secundae ad alterum. Sed quae nobis albae sunt, aliis sunt nigrae, quae nobis nigrae, aliis appa- rent et sunt albae. Circa temonem currus est leo, et ante illum gallus.
l Hisce adstat (ni ipsae illis adstent potius) Tempus,
25 Duratio, Aeternitas, Perpetuitas, Perennitas, Aevum, In- cessabilitas , Ortus, Occasus, Meridies, Merinoctium cum suis collateralibus, Dies, Hebdomada, Mensis, Annus iuxta genus suum atque species, itemNox, Dies, Mane, Vesperi cum suis collateralibus , item Praesens, Praeteritum, Futu-
30 rum, rursum Semper, Saepe, Aliquando, Earo, nec non
7 Phaetonta 11 l. Dice, Thallo e Irene 13 sic (forse e da can- cellare sunt nel rigo precedente)
252 IORDANI BRVNI
Ante, Interea, Simul, Postea, Principio, Medio, Fine, Dum, Donec, Olim, Nuper, Dudum, Iam, Oplpido, Matu- 150 ritas, Instans, Impendens, Vicinum, Procul, E-aptim, Sta- tim, Confestim, Mox, Continuo, Actutum, Protinus, Cito, 5 Ocius, Extemplo, E vestigio, Illico, Ilicet. Cum iis Celeri- tas, Rapiditas, Properatio, Cursus, Festinatio, Dilatio, Procrastinatio, Cunctatio, Productio, Prorogatio, Compe- rendinatio, Suspensio, Reservatio, E-eiectio in post., Lenti- tudo, Segnities cum suis adstantibus Saturnalibus, Tarda-
10 tio, Expectatio, Sustinentia, Cunctatio, Mora, Diuturnitas, Opportunitas, Importunitas, Hyems, Aestas, Autumnus, Idus, Calendae, Nonae, Olympiades et Feriae secundum genus Festa, et atra et clara, fasta et nefasta Intervalla. Ad haec succurrunt Nativitas, Infantia, Pueritia, Ado-
15 lescentia, Iuventus, Virilitas, Senectus, Decrepitas.
I Diversis diversae sunt, sicut et earum parens Sol aliis durescens aliis vero mollescens, haud secus ipsae qui- busdam tardigradae et mollipedes , quibusdam autem aeri- pedes sunt atque velocissimae. Per domos inquam Saturni
20 sunt tardae, per Mercurii vero et Veneris atria sub spe durae et sub re fugaces inveniuntur. Clavem habere vi- dentur singulae in manu, quoniam totidem habentur portae caelestes et totidem sunt genera ventorum et tempestatum.
Iridis imago.
25 1 Adest repentino occursu in forma Harpyiae virgo,
quam dicunt Iunoni lectum sternere et nuntiam fidelissi- mam. Pelvim aquae in manu habet sinistra, in dextera vero siphonem , quo ori applicito de flumine aquas attrahit ,
II Oportunitas 12 Olimpades 12 sq. sic.
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II.
253
et aspersorium in morem quo lustrantes habent sacrifici pone se. Caput habet non sicut aliae sorores puellare, sed quasi bovis. Adstant illi Horae albae, et nigrantes eam magna ex parte fugiunt, sed ubi interdum Lucina fratri 5 obvia futura proxime fuerit, occurrit illi quidem, sed et raro.
Adest Germanici Solis simulacrum, capilli circa fron- tem in rotundum quasi supercilia attingentes tonsi, apud hos quippe turbidum maiori ex parte et sereniore fronte
10 minime gaudentem experimur. Multos ex Saturni curia ideo admittit aulicos. Quare diademate regio sit coronatus, ne- scio. Pro more tantum radiis solet esse circumcinctus , et balteo ex humeris pharetrato pendente, augusta proceritate nudus adsurgit iuvenis ; heic morosus et veluti senior sedet
15 dupliciter indutus. Descriptor illius pro frigidioris huius cli- matis qualitate providam habuit certe rationem.
151
SOL.
13 baltheo 15 frigidoris
254 IORDANI BRVNI
CAPVT XII.
Lunae imagines.
Lunae sequitur prima imago virgo venustissima cur- rum insidens, qui ex hebeno confectus magna ex parte ar- 5 genteis contegitur laminis, quem iuvencus niger cum alba iuvenca trahunt. Ipsa nunc albas, | nunc atras, nunc plus 153 ex albo vel atro compositas induitur vestes, cornua ha- bet in fronte, quibus crescentibus nigra, et quibus decre- scentibus alba sumit indumenta.
10 1 Secunda imago venustus pasto recubans sub fago,
ad quem invocantem descendit nuda candidaque virgo sa- gittaria et cornuta.
n Tertia vir semicaper (quem aries sequitur) occurrifc candidissimam Deae lanam afferens.
15 II Quarta virgo in venatricis habitu obstetricans, quam
aliae virgines pedissequae comitantur, cuius plures zonam discinctae ante pedes iaciunt.
t Quinta virgo nuda, quam pardus cum leone ante- cedit.
20 n Sexta non familiaris vir coronatus aureo diade-
mate equitans damam, viridi indutus veste argenteis va- riegata ornamentis. Illum puer antecedit, qui anserum ge- minorum in medio incedit sagittam dextera tenens, sinistra vero ante pectus extensa est vacua. Sequitur illum mulier
25 albenti sindone contecta, aureisque commaculata guttis. Circumcirca nubes est instillans, sub qua madida curia est et crassa quasi pinguium rasorum seu calvorum ore san-
9 iudumenta
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 255
nisque porcinis turpium, quorum pullus est color vel quasi caliginis intensae. Incomposito saltant gradu.
Adstantia Lunae.
i Adstant illi Taciturnitas nocturna, siderea Corona, 5 argenteus Candor, rosea Serenitas, fuscus Pallor, aenea Fulvedo, subrubens Caligo, dividua Semiformitas , umbro- sum Graudium, turbida Yarietas, aureus Candor, candida Flavedo, vaga Volucritas, errans Celeritas, senescens Or- tus, renascens Senium, inquieta Inconstantia, varia In-
10 stabilitas. Inde Finis cum suis speciebus, extrema Ruina, ultimus Terminus, Cardo, Clausio aetatis, defessum Se- culum, Occlusio lucis, ultima Linea, Peremptio, Interitus, Obitus, et quae supra in curia Saturni | et specialiter in 153 manu Mortis, Calx, Terminus, Coronis, Meta, Catastrophe.
15 Cum iis Abrogatio, Sublatio, Abolitio, Antiquatio, Abdica- tio , Extinctio , Rescissio, Exolentia, Absolentia, Desuetudo, Convulsum, Rescissum , Irritum. Istis additur Extrusio, Eie- ctio, Evulsio, Extirpatio, Averruncatio, Depulsio, Explosio, Exsibilatio, Viduatio, Eliminatio, Cassatio, Defunctio, Suc-
20 cussio, Decussio, Expoliatio, Praecipitatio, Devolutio, [Eiec- tio,] Sequestratio , Sepositio, Profligatio, Abalienatio, Exi- lium, Proscriptio, Exterminatio , Extorris, Bannitus, Tem- pestas, Procella, Fremitus, Tumultus, Concitatio, Turbatio, Impetus, Eventilatio, Collisio, Exasperatio, Fluxus, Re-
25 iluxus.
Contra Lunae curiam.
i Quibus in imagine Montis, Rupis, Scopuli, Eobo- ris, Quercus, Ilicis, annosarum, sylvestrium, alticomarum,
4 illi] Alli ssderia
256 IORDANI BRVNI
arduarum, starit contra haerens Infixio, raclicatum Ro- bur, curvata Durities, indissolubilis Nodositas, Impene- trabilitas, Infixibilitas , Intorta Tenacitas, arcta Firmitas, Compago ahenea, Lemnia Intortura, Adamanteum, Vulca- 5 nium, catenata Ligatura, nervosa Retinacula, perseverans Constantia, Perdurantia, Permanentia, Firmitas, Immobi- litas, et contraria viae et currus Mercurii, Fatum, Parca, Natura, Deus.
t Istic additur Constantiae, Durationi, Sistentiae, In-
10 hibentiae, Permanentiae, Continentiae, Cunctationi Cohi- bitio, Obex, Repagulum, Obstaculum, Impedimentum, Frenatio, Moratio, Yinculum, Nexus, Compescentia, Ser- vatio, Obseptio , Custodia, Occupatio, Districtio, Intricatio, Retentio, Clausio, Cinctio, Coercentia, Frenatio, Habenae,
15 et quaedam ex Iovis circumstantibus, quibus et haec fami- liaria sunt aliquando, cum candida Integritate, simplici Sinceritate, aenea Inflexibilitate , infracta Bigiditate, so- lida Asperitate, Caute Marpesia, et quae ex oppositis de curia Mercurii adversantur Motui, Varietati, Inconstantiae.
£{j Circumstautia Lunae cresceuti. lO-:
t Circumstant Lunae cum Magnitudine et Augmento Crescentia, Amplificatio, Gliscentia, Adolentia, Dilatio, Extensio, Exsurgentia, Affluentia, Productio, Satietas, Ex- pletio, Repletio, Pluritas, [Satietas,] Nimietas, cum iis quae 25 sunt circa possessiones Solis et Apollinis enumerata, Mare, Pelagus, Chaos, Abyssus, Orcus, Profundum, cum Excellen- tia, Praestantia, Insignitate, Summitate, Eximietate, In- temperantia Enormitas, Vastitas, Ingentia, Voluminositas,
3 Intorcta 4 Ahenea Intorctura Adamantheum 5 Ca- ihenata 17 Inflexiblitate
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 257
Granditas, maiorem in modum Exhaustio. Ibi forma est saevi et tumenti mole G-igantis immanis, theomachique monstri vehementer immodici.
T Cum iis ad numerum sunt Exaggeratio, Cumulatio, 5 Acervatio, Additio, Adiectio, Adnexus, Accessio. Ibi Cohor- tes, Agmina, Catervae, Cunei, Legiones, Phalanges, Myria- des, Exercitus, horrentes Sylvae, nemorosae Densitates, sylvosa Varietas, Omnino, Prorsus, Penitus et usquequa- que Multiplicatio.
10
Circumstantiae Lunae decrescentis et variae.
1 Pro archetypo decrescentis Lunae et variae est quod vicissim per lunam variantem designatur Vulgus, circa quod versantur Ignobilitas, Incultura, Fallacia, in- cauta Stoliditas, Incertitudo iners, imperterrita Miseria,
15 indocta Malignitas, profana Dementia, rudis Mobilitas, praeceps Ambiguitas, attonita Impaviditas, mordax Ini- quitas, iniqua Biliositas, debilis Clamositas, inops Futili- tas, instabilis Loquacitas, multifida Procacitas, vana Le- vitas, ignava Trepiditas, indomita Inconstantia, latrans
20 Imprudentia, pinguis Rugositas, rimosa Cruditas, horrida
Austeritas, incompta Insulsitas, in|consultum Pecus, sto- 155 lida Turba, improba Infidelitas, pessima Bestia, Bellua multiceps, Monstrum sine nomine, Mundus quisquiliarum, obvia Fastidiens , fugientia Captans , Negligens quod habet,
25 Optans quod non habet.
i Ibi Vilitas algae, ingratus Contemptus, dehonorata Indignitas, turpis Fabula, spreta Conditio, aspernabilis Sors, pusillanimis Exilitas, imbecillis Angustia, innexa
4 Cumulatios 5 Adnexu 16 Preceps 26 Cfltemptus (sic)
Bruni Opp. lat. II, 3. 33
258 I0RDANI BRVNI
Demissio, fracta Humilitas, subdita Subiectio, submissa Deiectio, subdititia Frenatio, Despectio, Abiectio, Manipu- lus et adoxus Palimphemus.
t Defectu vocis, . Mussitatio, Murmuratio, Susurratio, 5 Balbuties, et opposita Mercurio dicitori.
l Defectu extelligentiae, ephebis Fatuitas, inops Sen-
sus, desipiens Impotentia, blitea Socordia, Delirium, Phre-
nesis, siccanea Mens, extorrida Imaginatio, Ratio emota,
claudicans Phantasia, Vas fractum Memoria, hiscens Re-
10 miniscentia.
l Defectu artium, semitaria Ruditas, male inaugu- rata Inscitia, alphabetica, pullata, agymnasta mentis Ino- pia, Cyclopica Agnomonia, cerita Debacchatio.
t Defectu virium, Gracilitas, Tenuitas, Imbecillitas , 15 Defectio, Enervatio, Mollities, muliebris Lentitudo,. delum- bis Gabinitas, et alia ex infirmis de curia Saturni.
l Defectu evidentiae, Argumentum, Indicium, Signum, Figura, Documentum, Exemplum, Typus, Argutia, Mira- culositas, Divinatio, Prodigium, Prophetia. 20 if G-ermaniae inventa est haec mihi non inepta figura.
Virgines duae trahunt cnrrum in nubibus insistentem, cuius temon est auriti draconis imago, cui subinde cauda in puppim retorta est, ita ut alvum currus faciat tergum draconis incavatum. Imago valde rei significandae apposita. 25 Virgines trahentes currum negociorum notant desertio- nem, draco deae nocturnae negociatricis et viatricis vigi- liam designat, auritus est quia hoc tempore | sensus ille est 151 absolutior vigilantibus , nubes humidam temporis com- plexionem, cancer humidorum animalium felicitatem, sa-
1 Subiestio 3 Adoxus Palymphaemus 5 Babbuties 6 Extel- ligetiae (sic) Ephebis (sic) 9 sic 13 Debachatio 15. 16 Dulubis 19 Prophaetia 22 temon] sic 23 retorcta 29 fglicitatem
DE COMPOSLTIONE IMAGINVM, II.
259
gitta ad deae dexteram frigoris penetrativitatem nocturni, geminae sunt virgines quia nox per se ad generationem inepta est.
LVNA.
CAPVT XIII.
[ma<nnes Veneris.
Grustum, qui ex contemplatione septem curiarum capi- tur, contemplatione imaginis diae concludamus. Prima Ve- neris imago est puella de maris spuma emergens, quae in 10 siccum veniens palmulis maris humorem abstergit.
1 Secunda Horae puellam illam nudam indumentis contegunt, eb floribus caput illius vernantibus coronant.
l Tertia puella incedens, cuius e vestigio lilia, rosae et violae nascuntur. Cestum est illius gestamen , in quo ve- 15 ne|ficia fascinationum omnium ex vultu, verbis et motu 15*7 consistere creduntur. Illam fatidica virgo sequitur salignam gestans virgam.
260 IORDANI BRVNI
i Quarta currum suaviter fulgentem, qui ex electro figuratus videbatur, per vices nunc pulcherrimi cygni, nunc pacificae amabilesque columbae, nunc salaciores passeres trahebant ;' quamvis vivo quodam velut insito spiritu om- 5 nium curruum, qui Deorum sunt, hic solus propera et spon- tanea quadam virtute fertur.
1 Quinta regina augustissima triumphatrix dextera sceptrum habens, in cuius cacumine Solis est imago, sini- stra vero globum mundi figuram stellis caelatam referen-
10 tis, in cuius medio transparente luciditate Tellus inclusa propriis videtur ornamentis. Illi omne genus viventum ap- plaudere videntur, gratissimum cunctis veluti numen. In curru eiusdem trophaeum videre erat, in quo etiam se Par- carum victricem testabatur.
15 1 Sexta statua apprime pulchrae mulieris, cuius su-
per caput caelum erat, dextera papaverem, sinistra puni- cum habet malum.
i Septima tres plus quam humana venustate insignes viragines adstant pastori aureum in manu pomum habenti.
20 i Octava iuvenis ab apro interemptus, qui a Venere
inter lactucas sepelitur.
ii Nona puer nudus pharetra tantum et arcu insignis, a cuius toto corpore favillantes radii circumstantia ultro- nea suavitate affecta succeduntur. Ille ita uniformis est , ut
25 iuxta cuiuscumque complexionem, naturam atque speciem sit in unitate varius et omniformis. Decipimur quippe ho- mines in hominis imagine qua nobis praesentatur unica consistere putantes. Itaque simul omnes naturae species ex obiectu conformis similitudinis confodit sagittis, calore ac-
30 cendit et vinclis obligat.
27 sq. sic
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 261
l Ultima minus familiaris est vir augusta praesentia co|ronatus super camelo insidens, aspectu mitissimo , veste 158 fere omnium norum colores praesentante indutus, nudam dextera puellam secum trahens, incessu valde gravi et ve- 5 nerando; puellae festum chorum circa et tripudium exer- centes; ab occidua regione cum Zephyri benignitate venit curia venustatis omniformis.
Adsistentia Veneri.
l Adstant illi : I. Unanimitas dulcis , placidus Consen-
10 sus, mitis Voluntas, pectorum Coniunctio, praecordiorum (xaudium, Auctio parvorum, concors Conformitas. Item in imagine horti amoena Irriguitas, septa Contextura, fe- rax Mollities, pomifer Cultus, florens Refertio, rosea Pic- tura, expirans Eedolentia, deliciosum Gaudium, aurea
15 Blandities, ignava Felicitas, sancta Amicitia, mitis Sin- ceritas, innocua Grenialitas, rerum Alimentum, artium Nervus, Sedatio controversiarum , Augmentum relligionum, Extinctio inimicitiarum , simultatum Diremptio, litium Anathema, Decor perpolitus, Modestia artinciosa, cauta
20 Simplicitas, eruditus Ornatus.
II. l Splendens Venustas, mellita Compositio, ru- tilans Ardor, stellans Purpura, placida Irradiatio, mollis Iucunditas, lasciva Facilitas, flagrantes Blanditiae, nam- mea Procacitas, ludibundus Ardor, vigil Sequacitas, al-
25 bicans Grlaucedo, roseus Candor, lubrica Serenitas, risus Amoenitas, aspectus Potentia, nitidus Decor, corusca Per- spicuitas, Lepiditas amoena, vultus Hilaritas, oculorum
6 Zephiri 6. 7 venit. Curia 15 Faelicitas 23 Blanditie 26 Amaenitas
262 IORDANI BRVNI
R-enidentia, oris Miracula, et ineffabil-es membrorum om- nium circumstantiae.
III. l Ibi Tripudium, Chorea, Saltatio, Chorus, et quae circa Solis iilios et Iovis de curia. Ad haec placida
5 Pernicitas, levis Agilitas, ludicra Plausibilitas , humi Pul- satio, manuum Implicatio, numerata Motio, corporis Li- bratio, orbium Descriptio.
IV. l Ibidem Iuventus claret, cum qua libidinosa 159 Mollities, fragilis Ignavia, imbellis Teneritudo, ardens
10 Effrenitas, alacris Flagrantia, ignea Docilitas, ingeniosa Caecitas, docilis Audacia, imberbis Formositas, intonsa Ni- tiditas, vernans Cultura, aurea Vita, Flos virens, fervens Sanguis.
V. 1 Ingreditur virgo, cum qua comites adsunt 15 bella Placiditas, incorrupta Puritas, inviolata Pudicitia,
intemerata Modestas, pudibundus Vultus, oculorum Demis- sio, ingenua Timiditas, blanda Supercilia, pathica Simplici- tas, fucatus Decor, nubilis Maturitas, nuptiarum Aviditas, complexus Appetentia. Cum eiusdem Cultura comarum, 20 roseus Ornatus, odorans Eefulgentia, effusa Eedolentia, pendula Superbia, torta Promissio, Berenicea Perspicuitas.
VI. i Cum illa ludit Amor lascive Saevus, occulte Fragrans, placide Socialis, socialiter Dulcis, fallaciter Audax, ardenter Arridens, Malesuadus dulciter, secreto
25 Vigens, occulte Iungens, potenter Nectens, profunde Vul- nerans, arcte Stringens, Iubens timere omnia, Cogens au- dere omnia, suspiriose Lachrymans, irretiens Structor. Ibi laqueorum Tensio, pectorum Constrictio, cordium Fa- tigatio, ignium Eiaculatio, ossium Accensio, Ustio medul-
30 larum, Vincla, Volnera, Calores, Aestus, Ardores, Flammae,
16 Modestas] sic 17 Patica 19/. eisdem? 21 Torcta e Be- renicaea
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 263
Incendia, Nervi, Compedes, Catenae, Spicula, Sagittae, Ibi quisque sauciatur, turbatur, vincitur, capitur, rapitur, torretur, uritur, attenuatur, excoquitur, incineratur, resol- vitur. Inde triumphatrices serpunt flammae. 5 VII. t Ver illic noridum, virens, gemmeum, mul-
ticolor, nunc virtute iaculantis Apollinis et de cornibus taurinis incantantis caelum atque tellurem a finibus illis Zephyri spiramine amoeno violentas Aquilonis iras retun- dit, mitigat, liquefaoit, extinguit, resolvit, calfactum ac-
10 censumque ad Orithyiam compellit rapiendam.
ir Adest et vestis Elaboratio, Virgatio varia, gem- 160 mea Preciositas , Coloratio picturata, sericea Subtilitas, coccinea Delicatio, purpureus Splendor, ostrea Superbia, Tyria Fucatio, muricea Inebriatio, Getula Infectio, Cous
15 Luxus, Sidonius Fastus, heroica Gestatio, barbaricus Nexus, insignis Venustas , odorum Ornamentum, splendens Redi- miculum, Paphius Amictus, Stella Tithonia, aethereus De- cor, Dionaea Columba, Avis Cythereia, Ales Chaonis, Iuno- nia Pictura, alexicaca Gratia. Ex curia item Solis, ut Lux
20 publica mundi, ut Proles Hyperiona, Decus astrorum. Ex Lunae curia Latonigeno splendore Trivia, Pharetrata, Ia- culatrix, torva Venatrix, sylvestris Pulcritudo, monticola • Venustas.
t Ibi rursum Cupido suaviter Ferus, gratiose Lasci-
25 vus, procaciter Gratiosus, Titillator immitis, dulciter Sau- cians, fervide Incestus, flammeam Quatiens facem, Ab- sentes captat, Praesentes tenet, Tergiversantes attrahit, Omnes implicat.
l Illum seqiiitur Hymen festive ornatus , ad thalamos
30 carmina decantans, lauro redimitus et myrto, reciprocans
1 Cathenae 8 Zephiri 13 Ostrea (sic) 14 inebratio 15 Sy- donius 17 Titonia 18 Dionea 20 forse Hyperionia 30 Myrtho
2G4 IORDANI BRVNI
flammas, iungens animos, corpora nectens, taeda accensa fores custodiens. Illic intus basiorum Blandities, suaviorum Lasciviae, osculorum Anhelitus, linguarum Concertatio.
t Heic temeratorem video, qui claustra penetrat, 5 Quae nefas est ausu laicum tetigisse profano.
Lampsace custos ades Genialibus insidiator
(Si fors dormitent) oculis, palpando tenebras
Ignem scrutaris cuius fugis, impie, lucem.
Suspensis lente pedibusque adpellis, inique 10 Vulnificum portans, veterane trifurcifer, ictum,
Qualem matronae, qualem sensere puellae,
Qualem perpessa est cani reverentia fundi.
Et parvas circumscalpis , scelerose, fenestras, 161
Indugredi cum non liceat, sic comminitando , 15 Nempe reversurus mensor lati atque profundi,
Tempore maturas quo fert uvas autumnus.
Nosti te multa quoties prece sollicitavi,
Legibus ut velis ita te submittier, ut pes,
Fauces, lingua, manus, palpebrae, oculi atque lacerti, 20 Membra quibus caput est rector, pater atque magister.
Illa carent (inquis) capite, ast ego sum capitatus,
Et sensu proprio atque profunda gaudeo mente,
Quem cerebri nequeunt cordisque arcana latere,
Etsi lingua nihil, nilum vox promat avara. 25 Ergo et consilium est proprium, velut et caput est mi,
Ne cupiam tuus esse, meus potis esse, superbe.
Quin etiam exigui veluti moderamine clavi
Immani praegnans findit mare pondere navis,
Sic duce me interdum caput et sua membra meabunt.
5 prophano 16 a-utumnus (sic)] avra voluto autumnus f !
265
Illic in forma aurae adest vernus Aer, mollis Blan-
dities, clemens Placiditas, mitis Lenitas, grata Tempe-
ries, Tepiditas Favonia, genitalis Temperantia, Bisus blan-
dus, afflans Iocunditas, clara Salubritas, Sibilus Hesperius,
5 Zephyrea Mollities, levis Susurratio.
1 Illic Panchaeus Odor, Pharitea Bedolentia, myrrhea Fragrantia, Thymbraea Spiratio, Oronteus Fumus, Cory- cea Emissio, nectarea Emanatio.
l Colludunt illic agrestes Fauni saltantesque Satyri 10 acri Celeritate , bicorni Bigiditate , petulanti Salacitate, laeta chori Agitatione, cornupede Citatione, fugaci Alacri- tate, a vallibus, nemoribus, montibus, sylvis, lustris, saltu- bus, ex Lycaeo, Maenalo, Apennino, Parthenio, Arcadia, cum hilaribus, innocuis, blandis, festis, exultantibus Napaeis, 15 quae a cultis hortis, virentibus graminibus, ver|nis pratis 163 ilores, rosas, violas, lilia lecta pastoribus pastorumque ductoribus praesentant.
ir Afflat Acidalia Creatrix gentium, Dionaea Foecundi- tas, Lucrina Formositas, Gnidia Compositio, Aphrodisius 20 Calor, Idalia Temperies, Cyrenensis Gratia, Aegeum Orna- mentum, Palatinus Decor, Lucrina Iocunditas.
Cupidinis simulacrtim.
i Apparet ibi et Cupidinis simulacrum, omniforme et
multiforme quiddam, in quo quidquid imaginaris in tene-
25 brosa luce quadam vides, quidquid meditaris occurrit, ibi-
demque velut ex ovo ab alis Zephyrii prodit mirabilis tum
3 Risu 5 siusurratio 6 Myrrhaea 7 Tymbraea Orontaeus 7.8 Corycaea 12 lusttis 13 Licaeo, Menalo e Archadia 14 Na- peis 19 G-nydia e Aphrodifius 20 forse Aegaeum 25 occurit
26 forse Zephyri
Bkuni Opp. lat. ir, 3. 34
266 IORDANI BRVNI
Deo tum hominibus pulchritudinis puer. Illum sequitur imago Solis, Telluris, Lunae et divum aliorum tamquam primogenitum , tres in manu claves habentem, ex chalybe unam, aliam ex argento, ex auro tertiam. 5 1 Secundo ab Arcesilao obiicitur conflcta Cupidinis
multiplicis statua , ubi varii alati pueri varie leaenam trac- tant, afficiunt, divexant.
Dextx-a Cupidinis.
1 Illic ad dexteram est Concordantia rerum, Commu-
10 nitas, Species, Genus, Univocatio, cui adstant Coitus, Unio,
Insitio, Adiectio, Compositio, Coniugium, Moechatio, Adul-
terium, Fornicatio, Assensus, Consensus, Conspiratio, Con-
venientia, Concursus, Amicitia, Necessitudo, Familiaritas,
Cognatio, Consanguinitas, Complacentia, Suffragatio, Sub-
15 scriptio, Adstipulatio , Pax, Placitum, Foedus, Pactum,
Adrisio, Adhinnitio, Confraternitas, Societas, Sodalitium,
Commilitatio, Symphrasis, Aggregatio, Conlatio, Compu-
tatio, Adnumeratio, Connumeratio , Coalescentia, Charitas,
Collubentia. Inde Domus, Vicinia, Cognatio, Populus, Ci-
20 vitas, Respublica, Imperium, Monarchia, Mundus, Coor-
dinatio.
Sinistra Cupidinis. i63
i Ad sinistram vero est Differentia, Diaphora, Dia-
stole, Distantia, Discrepantia, Diaphragma, Elongatio , In-
25 terentia, Internotio, Discretio, Discrimen, Differitas, Inter-
septio, Dissutio, Separatio, Singulatio, Singill., Distinctio,
Distributio, Duplicitas, Triplicitas, Multiplicitas, Varietas,
3 chalibe 6 leenam 15 Faedus 18 Charitas] per la grafia v. sopra p. 164, 3 26 singill , (sic)
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 267
Multigenitas , Seorsitas, Seiunctio, Peculiaritas , Perseitas, Absentia, Abstantia, Dissimilitudo, Diversitas, Alteritas, Alietas, Diremptio, [Internotio] , Diiudicatio, Anomalia.
I Hinc Disconvenientia, Dissidentia, Cautio, Absti- 5 nentia, Disclusio, Solutio, Extricatio, Deglutinatio, Deiu-
gatio, Laxatio, Aversio, Abhorritio, Recusatio, Gravatio, Abitio, Aviatio, Exorbitatio, Apostasia, Bepudium, Divor- tium, Proscriptio, Expulsio, Relegatio, Valedictio, Relic- tio, Desertio, Excessus, Dilapsus, Abrectio, Aversatio, 10 Detestatio, Abominatio, Rescissio, Execratio, Abrogatio, Antiquatio, Commotio, Irritatio, Turbatio, Schisma, Tur- ba, Tumultus, Impugnatio, Oppugnatio, Expugnatio, Yic- toria. Inde sequitur Dispositio, Unio, Concordantia, et con- sequenter ad Cupidinis dexteram "Renexio.
~[Py Appulsus Cupidinis.
i Appellit Cupido cum iis quae adstant Mercurio , ca- duceo, talaribus et oculo. Cum iis sunt formae Grati, Ap- petiti, Expetiti, Famis, Sitis, Grulae, Proclivitatis , In- hiantiae, Anhelantiae, Impetus, Aestuationis, Incensionis,
20 torquentis Curae, arrosi Pectoris, affectatae Ambitionis, erectae Expectationis , cruciantis Hirudinis , effrenis Li- bidinis, insatiabilis Improbitatis, excruciantis Angoris, inquieti Maeroris, et aliorum de curia Saturni : prurientis Optionis, statae Ingluviei, tenacis Constituti , ultroneae
25 Yoluptatis , Tantaleae Sitis , hydropicae Implacabilitatis ,
Tentiginis effrenis, prementis Cuppediae. | Succurrunt Esca 164 dolosa, Fomes petulans, suavis Instinctus , blandiens Le- nocinium, pelliciens Fallacia, vertens Yela, applicans Na- vigium.
II Schysma 19 Anhaelantiae
2G8
IORDANI BRVNI
Applicatio Cupidinis.
l Cum iis quae sunt ex curia Mercurii apposita ap- plicat Cupido, surgendo, suscitando, navando, Indagine, Cursu, Sensu, Sollicitudine, Vigilia, accersens, percontando, 5 discutiens, dirigens. Inde expandit Retia, Laqueos, Har- pagines, Uncos, Quaesitor, Praedator, Raptor in imagine accipitris unguibus et rostro pollens. Inde est Venatio , In- ventio, Lucrum, Obtentio, Quaestus, Sortitio, Delibatio, Consequutio, Comparatio, Conceptio, Messis, Piscatio, Con-
10 flatio, Convectio, Corrogatio, Privatio, Corrasio, Fraudatio, Haustio, Harpaginatio , Detractio, Decoriatio, Orbatio. Et Aditus in curiam Mercurii, Furis, Praecisoris, Circumcisoris, Mutilatoris, Suppilatoris , Saccularii, noctivagae Harpyiae, latebrosi Lari, trium literarum Hominis. Nec non per ma-
15 lam portam in Solis curiam habentis, possidentis, dantis.
VENVS.
8 Questus 10 Pruatio 14 Lari] sic bominis
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II. 2G9
CAPVT XIV. 165
Telluris imagines.
Occurrit primo ingens undique oculatum monstrum, ideoque nudum, caeruleo colore et quasi hyacinthina perspi- 5 cuitate efTulgens et flammantibus velut auro oculos in gy- rum cingentibus superciliis, lumina de medio scintillant orbe mire. Ingentis illud magnitudinis cum sit, informe videtur ex toto quiddam. Eius tamen quod in sinu est ge- stamen facile perspicuum animal est globosum, quod pelle
10 veluti pardalis est varie maculata circumtectum. Cuius ali- cubi pili more comantium sylvarum assurgunt, reliqua vero corporis parte maris ad solis splendorem radiantis.
l Secundo inradiantis Apollinis maiestas, quo perso- nante lyram variae consimili pulchritudine clarae circum-
15 currunt nymphae, quarum omnium unam cominus licet contemplari, quae choream ducens tum proprios continue in se ipsam celeri rapiditate revoluta ducit orbes, tum et altera manu apprehensa se ipsam circa veloci cursu ad ea- dem fere vestigia repedando revolvitur , tum ambae lentiore
20 passu se meclium circa citharoedum incitant, clum obli- quis aliae alia aliunde cursibus eadem se gerere videntur forma.
l Tertio regina proceritate plus quam humana insi- gnis, cuius circa caput pro corona in orbem dispositae
25 turres eminent, ingentemque currum quattuor trahunt leo- nes, ad cuius temonem virgo est tympanum tractans. Scep- trum habet in dextera, quod nescias distinguere num ex crystallo, num vero ex purissimo sit argento, in cuius ex-
4 ceruleo 5. 6 girum 18 apphesa 20 cytharoedum
23 Terto 28 cristallo
270 IORDANI BRVNI
tremitate ex auro similitudo quasi "bovis, in sinistra vero, quae gremio adhaeret, globum de quattuor et viginti ostiis spirantem, quorum singulae Horarum illi proximius famu- lantum claves habere videntur; et circum est curia arma- 5 torum veluti sacerdotum (Cory|bantes dicunt), qui aereis 166 saltando perstrepunt instrumentis , pineae coronati ramis.
Adstantia Telluri.
i Natura adstat Telluri, et Naturae Telhis daedala, cum illa Maternitas, Conceptio, Gestio, Foecunditas, Ge-
10 neratio, Partus, Lactatio, Nutritio, Fomentum, omniproma Facultas, omniconda Sufficientia, cum antecedentibus, cir- cumstantibus et secunda Iovis corona, quae circa Mercu- rii oculum et possessione Solis, Paerperium, Obstetricatio, Nutricatio, Initiatio, Servatio, Renovatio, Instauratio, Ele-
15 mentatio, Dominatio, Motio, Animatio, Inspiratio, Lon- gaevitas, et quae in eadem cum Longaevitate curia, solida Foecunditas, graminea arboreaque Comantia, foecundus Partus, lativaga Vastitas, stelligena Maiestas, crystallinus Fulgor.
20
Oceani simulacrum.
l Adstant illi Deorum plurimi, quorum primus estOcea-
nus, ingens numen, cuius taurinum caput est, reliqua vero
membra homini similia, caeruleo tamen colore. Currus ex
toto margaritis inspersus et circumtectus , quem duo ceti
25 trahunt, ex ore salsas emittentes vasto aggere undas. Trito-
3 quarum 6 perstrepunt, instruraentis pineae 8 daedala]
Dedalae 9 Faecunditas 13 forse possessionos Obstrericatio
17 Faccundus 18 Cristallinus 23 ceruleo 24 caeti
271
nes circa illum ludunt, Ino, Melicerta, Glaucus, semihu- mana forma inferiore parte pisces, Nereides pulcherrimae maris nymphae, nec non monstroso corpore Phorcus ma- rinum inequitans draconem, Proteus phocarum pastor, et 5 duo insigni venustate iuvenes Castor atque Pollux, Deuca- lion, Asopus.
Neptuui imago.
1 Sequitur Neptunia maiestas, quam Iove indole infe- riorem non agriosceres, caeruleis oculis, mediocre inter al-
10 bum et nigrum colore, nigra barba atque capillis, triden- tem dextra gerens, sinistra concham, sed a collo suspensa cyaneo colore syndon ita pendet, ut et nudum | inceden- IGT tem possis dicere. Illius currum rostrati et inferiore parte pisces trahunt quattuor equi, circa vero apparent Scyllae,
15 Charybdes, Cyclopes et innumera portentosae figurae ani- mantia.
Plutonis imago.
1 Succedit tertiam huius mundi partem regens Pluto, nigrum numen et terribile, cuius ferreum currum duo ni- 20 gerrimi trahunt alipedes. Ipse bidentem ferreum vastae lon- gitudinis cum uncino inter duos dentes medio dextera qua- tit, sinistra vero claves habet geminas. Cum eodem sunt monstrosae formae, Grorgones, Lamiae, Harpyiae, et alia de inferno Saturni.
25 Fortunae iterum imago.
l Et heic bifrontis Fortunae simulacrum videre est, bigis vectae caecis; procedit cum illa Immoderatio, Fuga-
9 ceruleis 15 Charibdes 21 niedio dextera] me-]oio dexte- ro (sic) 23 Harpiae
272
IORDANI LRVNI
citas, Error, Insblentia, Fortitudo, Fragilitas, Albedo,Ni- gredo, Lux, Tenebrae, Ebrietas, Inconstantia . et alia enu- merata et horum domestica, quae sciliceb in eodem eiusdem curiae ordine versantur. Vagum est numen, iccircoque in 5 omnibus venit spectabile curiis: in domo Iovis est sine stu- dio favens, in aula Solis pro relligione vel hypocrisi vel medicinae artibus, apud Mercurium artibus, astutiis, fur- tis, imposturis adest , in domo Saturni per portam Mortis in aulam Hereditatis, in domo Martis cum rapina, apud 10 Venerem per virum, uxorem, venustatem, salacitatem, in domo Lunae, Telluris et Pluti per tractationem terrae, in- ventionem thesauri, agriculturam , magiam, veneficia.
CAPVT XV.
168
EPILOGATIO ET APPLICATIO.
15
Haoemus ergo eurias duodecim
20
25
|
I. |
IOVIS |
II. |
SATVRNI |
|
III. |
MARTIS |
IV. |
MERCVRII |
|
V. |
PALLADIS |
VI. |
APOLLINIS |
|
VII. |
AESCVLAPII |
VIII. |
SOLIS |
|
IX. |
LVNAE |
X. |
VENERIS |
|
XI. |
CVPIDINIS |
XII. |
TELLVRIS |
|
IN IOVE. |
|||
|
I. |
ANTECEDENTIA |
II. |
CIRCVMSTANTIA |
|
III. |
CORONA |
IV. |
ADSTANTIA |
|
V. |
PBAETORIVM |
VI. |
CVRRVS DEX. |
|
VII. |
CVRRVS SIN. |
VIII. |
SOLIVM |
|
IX. |
E REGIONE |
7 Astulijs (sic), che polrebbe essere anche corruzione di astulis
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II.
273
IN SATVRNO.
|
I. |
ADSISTENTIA |
|
III. |
CVRA |
|
V. |
DVBIVM |
|
VII. |
FAMIS |
|
II. |
LVCTVS |
|
IV. |
TIMOR |
|
VI. |
TRISTITIA |
|
VIII. |
MORS |
I. III.
ADSTAN, IRA
IN MARTE.
II. IV.
FERITAS BELLVM
IN MERCVRIO.
|
10 |
I. |
ADST. I. |
|
III. |
DEXTRA |
|
|
V. |
INTENTIO |
|
|
VII. |
ALAE |
|
|
IX. |
CADVCEVS |
|
|
15 |
XI. |
ADST. OPIFI |
|
II. |
ADST. II. |
|
IV. |
SINISTRA |
|
VI. |
TALARIA |
|
VIII. |
OCVLVS |
|
X. |
OPIFEX |
|
XII. |
SVCCVRRENS |
169
|
I. |
ADSISTENS |
|
III. |
FVGIENS I |
|
V. |
ANCILLAE |
IN PALLADE.
II. IV.
CEDENS FVGIENS II.
20
I. I ADSISTENS I. III. INFLVXVS
IN APOLLINE.
II. IV.
ADSISTENS II. DEFLVXVS
17 CAEDBNS
Bruni Opp. lat. II, 3.
274
10RDANI BRVNI
IN AESCVLAPIO.
|
I- |
ADSTANS |
II. |
FVG-IENS |
|
|
d. |
ARION CAN. |
IN SOLE. |
IV. |
MORS SATVR |
I. ADSTANS I.
II. ADSTANS II.
|
IN |
LVNA. |
||||
|
I. |
ADSTANS I. |
II. |
ADSTANS II. |
||
|
III. |
CONTRASTANS I. |
IV. |
CONTRAST. II. |
||
|
V. |
CIRCVMSTANS I. |
VI. |
CIRCVMSTANS II. |
10
|
I. |
VNANIMITAS |
|
III. |
CHOREA |
|
V. |
VIRGINITAS |
|
VII. |
TEMPESTAS |
|
15 (IX.) |
CVPIDO |
IN VENEEE.
|
II. |
PVLCHRITVDO |
|
IV. |
IVVENTVS |
|
VI. |
AMOR |
|
VIII. |
ADSTANS |
|
(X.) |
HYMEN |
IN CVPIDINE.
I. III.
DEXTRA ALAE
II. IV.
SINISTRA EVOLATVS
170
20 1.1
ADSTANTIA
IN TELLVRE.
II. CIRCVMSTANTIA
3 IV] III 9 dikcvmstans la seconda volta 15 iiimkn
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, II.
275
CAPVT XVI.
Habentur item iuxta litcrarum numerum fere omnium eorum ,
de quibus proposita est imago vel conccptio ,
attributa.
5 A Principium
C Finis
E Discrimen
Gr Bon. Mal. Naturae
I Ignoran. et falsitat.
10 L Amor
N Ineptiloquium
P Maledictio
R Possessio et Accip.
T Pulcritud.
15 X Exiguitas
Z Duratio
B Medium
D Convenientia
F Contrarietas
H Cognitio et Verit.
K Voluntas et Mot.
M Dictio
0 Benedictio
Q Actio
S Bonum, Fortu. et Mal.
V Magnitud.
Y Beatitud. et Gloria.
PRO.
A Sunt antecedentia Iovis et circumst., talaria Mercurii, adstantia Solis. 20 B Praetorium Iovis, alae Merc, opifex.
C Defectus Lunae, mors satvrni, contra adsi | stentia Soli, l^i
adversa contrastantibus Lunae. D Dextra Cupidinis. E Sinistra Cupidinis. 25 F Curia Martis , Saturni , fugientia Aesculap., fugientia Arion. , sinistr. Iovis.
11 Ineptiloquim
276 IORDANI BRVNI
G Aesculapius, curia Mercurii, contraria Saturni curiae,
et aliae species secundum naturam. H Adstantia Iovi, corona, oculus Mercurii, secundo ordine
dextra Mercurii. 5 H Contra piscator, falsitas, sinistra Mercuri.
I Dubia Saturni, contra adstantia Iovi, sinistra Mercurii,
contraria oculo, contra adstantia Palladi, fugientia
prima et secunda, defectio Lunae. K Intentio, appulsus, talaria, alae, adstantia Merc. , volat. 10 L Cupido, Cupidinis dextra et alae, cum caduceo et oculo
Mercurii. M Adstantia Mercurio et dextera. N Prima Asinus Cylleni. 0 Dextra Mercurii. 15 P Sinistrae Mercurii prima, secunda, tertia, quarta. Q Mercurius opifex, cum Palladis ancillis, alis Mercur. ~R Solis adsistentia prima et secunda, augmentum Lunae
et iuxta habendi species alia, et contraria pauper-
tati Saturni, et volatus Cupidinis. 20 S Aesculapius, Orpheus, Iuppiter, Apollo, Sol, contra Sa-
turn., Mars, Lunae defectio. T Veneris et Cupidinis curia.
V Augmentum Lunae, et alia iuxta diversas magnitudi-
nis species, ut scientia ex domo Palladis et Mercurii, 25 divitiae Solis et Pluti.
X Defectus Lunae, et conditiones ex curia Saturni sup- pressione Martis.
Y Solium Iovis et quod e regione illius, et aliae species, ut
in dicitore Mercurio , possessore Sole , pulcra Venere. 30 Z Secundum species adsistentia Soli, contrastantia Lunae. lv>3
3 ordine] ordi
DE COMPOSITIONE IMAGINVM , II. 277
Heic mire multiplici componuntur varietate mediante
Adsimilatione, Proportione, Oppositione, Modificatione ,
Distinctione, quia omnia de omnibus dici possunt et appo-
site affirmative vel negative, secundum rem vel secundum
5 modum.
1 varietatae
IORDANI BRVNI NOLANI
DE COMPOSITIONE 1MAGINVM LIBER III,
QVI EST DE IMAGINIBVS TRIGINTA SIGILLORVM
CAPVT I.
Campi Zoroastri.
Superest in hac tertia contemplatione magis acl parti- cularia descendere , primum vero imagines haud quidem magicas, de quibus nullum est heic propositum , sed tum nostris rationibus adcommodas, tum a rationibus nostris 10 tanquam principiis dependentes, tum etiam pro modulo typicas.
l Apistos habet virum nigris indutum vestibus, ru- bris capiHis. Ille barba ornatus ignem constanter in manu tenens. 15 1 Baroptenvs nigras item habentem vestes, sangui|ne 1^3
tinctum habet pectus et nivem in manibus, super aquas in- cedit.
i Brontia Iovem fulgurantem Prometheum.
12 sqq. per questi nomi di gemme v. so^ira p. 177 ; qui riprodu- ciamo scnza corrczioni la grafia dcW edizionc originalc 14 forsc tenefr
IORDANI BRVNI DE COMPOSITIONE IMAGINVM, III. 279
1 Chelidonia adolescentem purpura indutum, quae nigris aspergitur maculis.
ir Cinedia seniorem equitantem piscem eius nominis super undas, et virgam divinatorum habentem. 5 i Chlorites Circis imaginem in curru ferreo scyllam
avem eviscerantem.
1 Dracontias draconis caput abscissum habentem in sinistra et gemmam in dextra.
l Evmetris puellae siiice capiti supposito dormienti 10 Mercurium adstantem vel Apollinem. Colore inter viridem et album tinctam habet vestem.
t G-alactites mulierem lactentem , albis vestibus om- nino et albam. Gasidane mulierem praegnantem floribus coronatam. 15 1f Glossopetra Philomelam quae Dianam fugit.
* 1 Gorgonia Perseum obiectu capitis Medusaei viros in saxa transmutantem.
1 Heliotropivm puerum rubros habentem capillos sub- viride syndone solem adspectantem. Circa illum nubes. 20 t Hephestites candidam puellam nigro amictu, aureo
coronatam cyclo , aqua flammam ignis extinguentem dexte- ra, sinistra vero speculum gestantem.
i Hammonites crocea indutum veste sub lauro dormien- tem arietis cornua habentem iuvenem. 25 1 Hienia iuvenem virgam in dextera habentem, et
oculum bestiae ori applicantem. Super caput illius insidet corvus.
i Liparis foeminam quae adolet, ad cuius fumum for- mae adcurrunt bestiarum.
1 pnrpura 5 Circis] c/. p. 248 , 18
280 IORDANI BRVNI
1 Mitrax Yeneris effigiem seu Florae in campo mul- ticolore.
l Meroctes pastorem lactem vultui inspergentem. V7A.
l Nebrides Bacchi portat imaginem. Eandem habet 5 quam Brontia figuram.
1 Orites Salamandram in igne.
1 Paneres Veneris imaginem.
l Peantis Lucinae, quae parturientem sublevat, figuram. 10 1 Alectorivs militem galli ventrem eviscerantem.
l Qui noverit rationem qua ex dictorum in primo li- bro intelligentia hae figurentur gemmae, omnibus ut pro- priis reliquae insigniantur imaginibus non ignorabit.
CAPVT II.
J5 Iniago priini sigilli. Abacus Theuti.
Ordo heic secundum unam dimensionem.
Discite o vos primum, quibus est data cura docendi, Atque oculos tabulam intenti convertite ad istam, Efficiens cuius seriem, dans accipiensque ,
'20 Factis aut interveniens , adstansve subactum Pro voto minime frustrabitur ad repetendum Semina, quae in vacuum manus egit provida campum. t Agricola est rastro, vomere, et falce atque ligone , Quem sequitur studio veluti consorte Bubulcus.
25 Harpagata manu Caprarius adsequitatur.
17 O' uos
DE COMPOSITIONE IMAGINVM , III.
281
Perge Dolator, Eques, Fur, Gesticulator et Hospes Iactator, Kerubin, Lictor, Monache et Numerator,
1^5
CEGILNPRTX
Occator, Pistor, Quaestor, Runcate, Sibylla, Tinctorem Tondens Tentantem Vinipotator.
4 Tinctorem etc.] sic forse Vitiputator ?
Bruni Opp. lat. II , 3.
282 IORDANI BRVNI
CAPVT III.
Imago secundi sigilli. Vexilluni.
Ordo heic in duabus dimensionibus. 1*73
Ordine sub ducibus numeratis hinc tibi certo 5 Centuria occurrat rerumque hominumque locata,
Quae tibi nota siet licet haud praesente figura.
Agricolam capito Nolanum, Parthenopaeum,
Eomanum, Venetum varia regione, subinde
Adsociato illis affines consimilesque. 10 Apponens numerumque parem servare memento,
Quem servaturus conlector deinde redibis.
Queiscunque quaecunque licet componere rebus
Nomina pro officio, quidquid natura requirat.
Ne tibi succurrat revocanti miles inermis, 15 Perturbansque alios nullum discurrat in usum,
Dives naturae species mire advenit, omni
Omnia submittit, dat, complet et ordinat apte.
Sic hominum varias varii species animantum
Ostendunt, mores promunt animantia plantae, 20 Plantaque fert lapidum , tandem sunt omnia in omni.
Vexilla ut facilem innumerum numerata reportent,
Et millena queas tantum ad centena referre,
Tot tandem vigeant deno sub principe classes,
Ac Monadem demum fateantur cunctiparentem : 25 Omnia nempe unum sunt vere atque omnia in uno.
7 Partenopaeum
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, III.
Sed Monadem studium non commendamus ob istud, Quandoquidem numerum series perquirit et ordo.
283
10
|
A |
B |
C |
D |
E |
F |
G |
H |
1 |
K |
L |
M |
|
B |
A |
B |
C |
D |
E |
F |
G |
H |
I |
K |
L |
|
C |
B |
A |
B |
C |
D |
E |
F |
G |
H |
I |
K |
|
D |
C |
B |
A |
B |
C |
D |
E |
F |
G |
H |
I |
|
E |
D |
C |
B |
A |
B |
C |
D |
E |
F |
G |
H |
|
F |
E |
D |
C |
• B |
A |
B |
C |
D |
E |
F |
G |
|
G |
F |
E |
D |
C |
B |
A |
B |
C |
D |
E |
F |
|
H |
G |
F |
E |
D |
C |
B |
A |
B |
C |
D |
E |
|
I |
H |
G |
F |
E |
D |
C |
B |
A |
B |
C |
D |
|
K |
I |
H |
G |
F |
E |
D |
C |
B |
A |
B |
C |
|
L |
K |
I |
H |
G |
F |
E |
D |
C |
B |
A |
B |
|
M |
L |
K |
I |
H |
G |
F |
E |
D |
C |
B |
A |
1W
15
CAPYT IV.
Tertium sigillum. Numerator.
Divite succedit Numerator sorte perennis Adiecto adiiciens, multum submultiplicansque, Formis qui speciem variat sub millibus unam, 20 Ut species numeros una est deducta per omneis. Simplicibus veniunt ita primis millia mixta,
1^8
284
IORDANI BRVNI
Ut Monas in Diad, in Triacl, in Tetrad; inde Diasque In Monad, in Triad, in Tetrad, atque in Pentade et nltra, Qno nova perpetuo prodit spectanda figura. Nam numerus totum includit, complectitur , explet, 5 Ut numeris cunctae rerum speciesque notentur, Et gradibus Monade propriis crescente, laborem Et curam perimat rei frustra repetendae. i Quindena Euclides hominum genera accipit. Inde
10
|
Ex iisdem |
X Pueros, |
XX Adolentes |
XXX atque Puellas |
|
|
XL Inde Virum |
L atque Senem , |
LX Turpem , |
LXX Pulcrum |
LXXX atque Misellum |
|
xc Felicem, |
c Grandem , |
CC Caecum , |
ccc Castum , |
cccc Sapientem, |
|
d Stultum, |
DC Eidiculum , |
DCC Patientemque. |
i Hisce Columna, |
|
|
ii Furcilla |
iii atque Tripus, |
IV Sedes, |
V Serpens |
VI Laqueusque. |
Cum reliquis digitum numerum complentibus apta 15 Appostis aderunt formis sorte articulorum.
Alia ratio.
Aut quoscumque tibi numeros signando reponant, Si centum gemini tripodes mensaeque subibunt
1.2 Diad etc.] sic 11 Foelicem xc e cc] ic e cx
DE COMPOSITIONE IMAGTNVM, III.
285
Materia ex varia, vario ordine, mole locoque, Ut tripus est claudus mulus, baculoque senili Innixus, quod dat triplicata columna patiblum, Materia pariter variantia constituuntor 5 Subiecto, adiecto, obiecto, adstante et comitante ; Ense etenim appenso Chalybeam dico columnam. Lignum est articulus primus, ferrumque secundus, Tertius argento, quartusque notatur ab auro, Inde aliis alia adsistent subiecta ferendis.
17*9
10
NOTAE ARCHETYPI.
|
i A |
ii B |
iii C |
|
|
PVER |
PVELLA |
FOEMINA |
|
|
15 |
XI |
XII E |
XIII F |
|
COLVMNA |
FVRCA |
TRIPVS |
|
|
CI G |
CII H |
CIII I |
|
|
EVERTIT |
PERCVT. |
SEDET |
|
|
20 |
MI K |
MII L |
MIII M |
|
CANIS |
BOS |
VETVLA |
6 Chalibaeam
286
IORDANI BRVNI
i Succurrit huic sigillo compositoris seu combinatoris 180 imago, quia puer adsidens vetulae imago est numeri mcvii, foemina percutiens canem mcv, si ad formam numeris spec- tes; si vero materiam respicias, puer adsistens vetulae dat 5 iciiimi, foemina percutiens canem cciimi.
ARCHETYPVS.
CAPVT V.
Quartum sigillum. Proteus in domo Mnemosynes.
181
Protea cognosti, quasvis cui posse referre 10 Largitum est formas, deque omnibus omnia monstrat
5 iciiimi e cciimi] si aspetterebbe iciiimiii e iiiciimi 9 Prothea
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, III. 287
Sensu nempe meo, verbis et gestibus omne (Quantumvis varium atque alienum dissonet) aptat, Vt propriis coram signis numerisque reponat. Carmina cum subeant famosi prima Maronis, 5 Hisce reportandum signis definio sensum.
En heic Armatus, Vir, Cantans, Primus et Orans, Italicus, Fatum, Profugus, Lavinia, Ventus, Littoreum, Multum, E terra, Iactatus et Altus Dant mihi materiam, quia ferro armata Phalanx est,
10 Formam, namque virum depingit pictor in albo. Namque canit surdo Marsus privatio menti Succurrit. (Princeps) quia praecipit, efficientem Aspicio. Et finem quando (orans) surgit abitque. (Italus) hinc Saltans motvm (fata) irrita, tempvs
15 Datque Locum (Profugus). (Lavinia) foemina, inane. (Littus) finitans, infinitvm. Hic quia (Multum) Promit, principivm. (Terrae) quae tanta propagant, Cavssam. Iactatus pontus magnumque elementum, Fortvnam et casvm. Quare haec quae a sensibus absunt
20 Sensibili captare vales sub imagine solers. n Res vero rebus te connectente, caveto • Ne minus ad certas referantur singula classeis , Nec proprium agnoscant caput, innumerata locumque; 183
Namque aliter duplici obiecto distractus aberrat.
25 Proteus in dorno Palladis, ubi Gorgias.
Sic mundum aeternum demonstrant I. arma, potenti Exagitata manu, II. et vires servantis, et illa III. harmoniae series mira, IV. cantvsqve poetae,
3.4 reponat Carmina 4 Marotis 6 Orans] cf. pih giup. 290,19 15 faemina 17 e 19 quae] q : forse quia la prima volta
288 IORDANI BRVNI
V. Et quia dissidium tanti civile perennem Disturbans pacem prorsus non imminet ullum. V. Prima est praeterea sine fine excelsa potestas Qua viget et perstat factum, nihilumque repugnat 5 Producto immenso. VI. Quod et eius venit ab ore Cuius verba manent, parili quoque sorte perennant. VII. Esse reor dignum, quia regnvm est illius, atque Indicium bonitatis adest, templum atque honor altus Corporea nobis specie sic suspiciendus. 10 VIII. Praeterea totum fato non subditur, atqui
Quodcumque haud proprio , at peregrinis est elementis.
IX. Quin etiam quodcumque perit profvgis elementis Constiterat , quae alias ideo labuntur in oras.
Porro alias extra totum quis dixerit oras ? 15 Quo se porripiet totum partesve quia extra hinc Nativum effluitet, peregrinumque influat illinc? Perpetuo remanere decet contraria in ipso, Plenum namque aliunde nihil contra est vel inane.
X. Postea si interitus venit, aut venit e regione 20 Externa, et sic esse nequit, ceu proxima monstrant.
Nec timeo internum, quia stat natura potenti Mentis principio activa, est quoque materiei Prompta facultatis virtus, finisque coercent Omnia: nec quicquam proprii ordinis exilit extra
25 (Littora) sed velut ad maris omnia flumina tendunt, De maris ut remeant eadem quoque cuncta profundo , Circuituque vigent aeterno, atque adnihilatum Nil est quod videas, et massam cuncta resumunt Tum demum propriam ; quia si contraria virtus
30 Deficiat, nullo nutrimine deficit unum
12 quodcuque 15 porripiet] sic
289
Ipsius oppositi in naturam vertitur inde. Sic reparata novo redeunt defuncta tenore. Interit ergo nihil, quamvis ita mvlt' agitentur, Ut tibi Pythagorae et Salomonis sensa refirmant. 5 XI. l Suificiens etiam vis undique principiorum Et rerum constant, quia (terras) stare videmus Ceu steterant qaondam. Nihilum iactatvr in auras Defunctum vacuas , quod non redimente potenti Ordine mox redeat , vario siet illicet ore 10 Ignotum nobis scandens, quodque advenit alto.
Proteus eadem est omnino subiecta materia in omnes imagines atque similitudines transformabilis , quibus sub- inde omnia constituere, ordinare, resumere et discutere possimus, quemadmodum ex eadem cera omnes figuras et
15 imagines suscitamus rerum sensibilium, subindeque onmium intelligibilium signa. Nuncin supposito, quod meo quiclem iudicio difficilius videtur,ipsum experiamur. Constitutum est animo argumentari de mundi aeternitate. Media mihi sunt capienda, quibus de subiecto mvndvs concludatur haec pas-
20 sio aeternitas. Pro more capio Protea famosissimi vulga-
tissimique carminis partes seu dictiones sim|plices, easque 184 in medios totidem terminos, quibus tot ad propositi obiecti formam colligam argumenta, transformato. Haec sunt:
Arma, virumque, cano, Troiae, qui primus, ab oris, 25 Italiam, fato, profugus, Lavinaque, venit, Littora, multum, ille terris, iactatus, et alto.
Primo ex armis significantibus potentiam et instru- menta infinite durantia concludo mundum aeternum.
3 mvlt'] sic 16 intelligibilum 26 ille terris] sic
Bruni Opp. lat. II, 3. 37
290 IORDANI BRVNI
II. Ex viro actum infinite conservare potentem.
III. Ex cantu, qui refert rerum harmoniam et contem- peramentum indissolubile et convenientissime perseveran- tem, qui in mutationibus et vicissitudinibus consistit.
5 IV. Ex civitate, quae notat mundi rempublicam
(nam nihil adversatur) ad corruptionem et interitum; non enim mundo sunt contraria quae in mundo sunt contra- ria, quia mundi sunt partes et membra.
V. Ex primitate agentis semper et conservantis ; 10 primum quippe efficientem, qui est eius immediata causa,
oportet esse aeternum efficientem, quia non potest princi- piatus esse efficiens, nisi ab alio principio antecedente quod verius inde esset principium. Et si consistere oportet in primo cui non est antecedens, omnino oportet idem esse quo 15 non sit aliquid posterius succedens et sit semper causa, quae ablato principiato non esset principium. Causatum ergo universum necessario duratione causam comitatur uni- versalem.
VI. Ex oris (propter vocis similitudinem , licet sit 20 medium etiam ex re significata, quem non praeteribimus sta-
tim), quia verbum oris divini, id est opus Dei effectus omni- potentis manet aeternum; cum enim sit summe verum et valde bonum, valde convenit esse , valde inconvenit non esse.
VII. Ex Italia (quam in regnum seu regionem trans-
25 fe|ro), quae est regio, locus, templum, in quo laudatur, 185 colitur honoraturque maiestas superna. Desineret Deus esse pater, rex, dominus, providentia, gubernatio, optimitas, si hoc non esset bonum, templum, regnum. Ut ergo ille aeterne magnificandus , ita aeterne magnificans, laudans et
30 enarrans gloriam eius esse debet.
3 conuernicntissime 16 principato 27 abbiamo a<j<jlunta V in- tcrpunzione dojpo rex e providentia
DE COMPOSITIONE IMAGIN VM , III. 291
Octavus ex fato, quoniam super universum, quod est totum naturae corpus, non est necessitas, sed ipsa natura est ipsa necessitas. Universum enim neque moveri potest neque alterari , sed motus et alteratio (et consequenter fa- 5 tum) est in universo, id est eorum quae ipsius et quae in ipso. Omnis item corruptio restitutio quaedam est elemen- torum, universo autem non haec convenit sicut nobis.
Nonus ex profugio et delocatione eorum quae dissol- vuntur, quae in particularibus est possibilis, ut astris et 10 specialiter telluri, universo vero non est locus quo eius partibus extra dehiscat.
Decimus ex littore, nempe termino quodam quo res ad
principia sua renectuntur, et rursus in similis compositio-
nis ordiendae reparantur elementa. Mutatio ergo est, non
15 autem verus rerum interitus. Sic undae maris ita nuunt ad
littora, ut et a littoribus renuant.
Undecimus ex multitudine formatorum praetereuntium, quorum materia et substantia vera est una permanens.
Duodecimus ex terris iuxta illud: cgeneratio praeterit 20 et generatio advenit , terra autem in aeternum permanet', id est particularia composita mutantur moventurque figu- rae, species vero et substantia constat invariabilis.
Tertiusdecimus ex iactatione, qua nihil dissilire vide- tur a corpore telluris, quia mare semper esse tantum vi- 25 detur quantum fuit, et quod ab uno subtrahitur loco, addi- tur alteri.
Quartusdecimus ex altitudine causae praesidis ; non est enim superior causa quae alterare et irritum facere possit quod ipsa voluit, quodque haec non potest sibi im- 30 perare quasi nunc aliter sapiens vel melius eminentiusque 186 vel submissius infirmiusque pollens , ut quod semel iussit esse ut bonum, mox iudicet bonum non esse. Quinimo in
292 IORDANI BRVNI
toto partes sunt- aeternae, quae vultu, non substantia va- riantur. Idem quippe omnino est aqua, vapor, flamma, aer; aer,flamma, vapor, aqua. Neque una forma habet maiorem vim quam alia, vel altiorem conditionem. Si enim ignis 5 omnia resolverit, defectu resolubilis, ultra esse cessabit ignis, atque sic resolutum iterum concrescet, et de con- cretione nutriendus (ut nutriri potest) iterum venit ignis, qui hoc ipso quod (quasi altius omnibus imperans) absumit om- nia, vicissim illa eadem se sub omnibus deficiente restituit.
10 l Eadem omnino terminorum series (alia significatione
sumptum) mundum ut tellurem lunamque, quae nobis ab uni-
verso distinguuntur , totidem mediis ostendet corruptibilem.
Primo ex armis, id est mediis quibus constant varia-
bilibus.
15 Secundo propter vires causae particularis et immediate,
quae sunt finitae, sicut effectus, subiectum et subiecti po- tentia est finita; materia enim, forma virtusque telluris est finita, qualitas variabilis, compositio dissolubilis.
Tertio propter eius symmetriam et contemperamentum
20 alterabile, quia non talia profert sicut olim animalia. Vel ex cantu vaticinantum : ' movebo caelum et terram ' id est mutabo; 'una dies dabit exitio terramque polumque \
Quarto propter huius reipublicae membrorum disso- nantiam.
25 Quinto quia efflciens et conservans et formans eius est
secundarius et dependens, non primus.
Sexto quia habet extra se oras, ad quas et a quibus dependentiam agnoscunt.
Septimo propter vicissitadinem dominii, quae est in
30 imperio formarum; cum enim ex eadem materia sit sol
13 armis (id est) medijs 15 paticularis immcdiate (sic): forse immediatae 21. 22 terram .i. mutabo 28 agnosunt
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, III. 293
atque tellus et ad idem principiorum genus pertineant , vices mutare possunt, etsi non mutent.
Octavo propter fatum, cui particularia subiiciuntur. 18*7
Nono propter effluxum partium possibilem profugarum, 5 quia per aethereum campum alio spargi possunt atque si- stere, abire et redire.
Decimo (consequenter ex nono) quia mundus particu- laris non necessario partes in suo toto cohibet, atque si mare eadem intra littora easdem aquas. 10 Undecimo ex varietate et multitudine casuum, quibus
afficitur omne corruptile.
Duodecimo propter partium conditionem semper va- riabilem, unde et totius pendet innovatio.
Decimotertio quia ut mobilis est secundum locum,
15 ita et secundum conditiones alterationum, quae motum lo-
calem consequuntur ; aliter quippe se habere potest hic
mundus ad solem et reliquos, et reliqui ad ipsum tum situ,
tum officio.
Quartodecimo quia inferius est quiddam, dependens, 20 egens, subdititium.
I Ita deinceps aliis faciendum terminis et mediis, qui iidem accedentes non eodem accedunt ordine et sorte.
if Facilitatem rei quilibet potius videre potest quam imitari propter defectum artis argumentativae et inven-
25 tionis eius, cni in uno capite Lampadis logicae succur- rimus. Stat ergo probatum ut in omnes se Proteus tum sensibilium tum non sensibilium significativas et praesen- tativas se transferat imagines, hoc sigillo et arte Lullianam adiuvimus, et a contemptu divinum naturaeque alis super-
30 volitans illud alius inventionis genus liberavimus.
II forse corruptibile
294 IORDANI BRVNI
CAPVT VI.
Sigillum V. Catena.
Ordine naturae quoties non iuncta ferentur Devia, nostra valet solide vincire catena. 5 Heic etenim in cyclos ubi sunt migrantia membra Sic tangunt, nectunt complectunturque vicissim , Ut caudam primi capite arripiente secundi Praevia perpetuo pariterque sequente premantur, Quo liceat tandem insinuari cuncta per unum.
10 Entia se gradibus sunt consequitantia certis, Linea ceu monstrat caelo quae pendet ab alto, Quam Iovis immittit manus et meliorib' Homerus Comprendit caecus luminibus ille catenam , Quae certis numerum gradibus complet specierum,
15 Ut superum supero connexum sic siet imum, Quo gradus infernae speciei quisque supernus Affinisque imus superae concurrat in unum. Cyclus signorum obliquus tibi, qualis in alto Siderei inilexus mundi confingitur orbe
20 Bis senis fulgens campo in coeleste figuris , Nomina naturae complectitur ordine multo. Velleris aurati pecus heic Taurum petit altis Cornibus, Europae vector sublatus in iram Irruit in pueros immani fronte Gremellos,
25 Hos trepide profugos affines protinus undae Excipiunt, pulsus Lympharum Cancer alumnus Raptim atque oblique reptans villosa Leonis Ora subit, rictu qui percitus inde feroci
2 Cathena, 4 cathena etc. 12 melioribu (sic) 19 Syrlerei
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, III.
295
Virgineum violentus avet lacerare leporem; Hanc petit, illa fugit, cui Librans subsicliatur. Infausto interea pede Nepam calcat et ipsum Cuspis adunca ferit, Medicum vocat ergo sagittas 5 Intente hirtutum qui dirigit in Capricornum,
Vulnere praecipitem in salsas se hic concitat undas. Piscibus ergo Aries facit hunc primarius escam.
NOTA CATENAE PRIMA AD IMAGINES RERVM.
10
15
20
|
AB. |
BC. |
CD. |
DE. |
|
ABC. |
BCD. |
CDE. |
DEF. |
|
AAB. |
BAC. |
CAD. |
DAF. |
|
ABB. |
BCC. |
CDD. |
DEE. |
|
ABA |
BCB. |
CDC. |
DED. |
|
SE |
CVNDA AD IMAG |
INES NVMERORV |
M. |
|
1. 2. |
2. 3. |
3. 4. |
4. 5. |
|
1. 2. 3. |
2. 3. 4. |
4. 5. 6. |
5. 6. 7. |
|
1. 1. 2. |
2. 1. 3. |
3. 1. 4. |
4. 1. 5. |
|
1. 2. 1. |
2. 3. 2. |
3. 4. 3. |
4. 5. 4. |
|
1. 3. |
3. 5. |
5. 7. |
7. 9. |
|
2. 4. |
4. 6. |
6. 8. |
8. 10. |
190
1. 2 leporem Hanc 5 forse hirsutum
296 IORDANI BRVNI
1 Si numeriflgurati iuxta lucem et virtutem tertii si- gilli fuerint, non solum optime tibi constabunt sui specula, rerum sensuumque et signorum imagines , secl et vario concatenationis orcline perpetua rerum fient conceptacula. 5 l Heic mihi occurrit quod secundo est acldendum si-
gillo, si verborum signa clebeant esse numeri. Eorum circu- lus, seu digitorum distinctio manibus compleatur atque pedibus, qui characterem viginti formarum et totidem ma- teriei genera referat.
10 CAPVT VII.
Sigillum VI. Arbor.
Cuius radices referunt truncusque catena
Kamoque in seriem mox multiplicantur eanclem.
Nam velut ascensu ac descensu ibi singula captas , 191
15 Heic etiam ad dextram convertere atque sinistram,
Ut notus veniat tibi cortex atque medulla,
Introrsum, extrorsum, antrorsum, capiesque retrorsum,
Eadix, stips, ramus, palma, frons, semina, flores.
Iccirco in pyramim surgentem cerne figuram, 20 Unde est iudicium crescens, intentio dives;
Nam quaecumque voles aliorum de monumentis
Lumine deque tuo comprendere et ordine vero
Inquisita dari vel perquirenda citari,
Istius ad normam plantae revocanda iubemus. 25 Heic sunt raclices quae sunt ab origine prima,
Aio principium, fundans, causa atque elementum.
Ad stipitem referas quantum est essentia et esse,
Sint varii appulsus rami, virtutis honores
I ccncathenationis 11 vi.] vn. 12 cathcna: forse catenam
16 sqg. sic; il v. 17 sara da porre innanzi al v. 16
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, III.
297
Significent flores, effectus fructibus aptes, Frondes quae refovent ornantque stantia circum. Post haec unius circum radicibu' tensis Crescere plantarum faciat circum undique prolem. 5 Provenit hinc magnae species celeberrima sylvae, Arbore ab hac fructus conlegit Lullius olim Alterius plane generis, quia scibile sylvae In membris vidit. Radix sensata potestas, Est autem nobis praesertim interna fidesque. 10 Problema ad stipitem geminum referamus, ut ille, Quorum alter rigido in cineres rationis ab igne Solvatur, dignis alter vigeatque alimentis.
15
1 Raymundus Lullius De arbore scientiae librum edidit, qui ad inventionem et ordinem in suo genere prima- rius est. Res consideratae in illo et doctrinae ordo cum su-
F
193
|
F |
E |
F |
|||||||
|
F |
E |
D |
E |
F |
|||||
|
F |
E |
D |
C |
D |
E |
F |
|||
|
20 |
F |
E |
D |
C |
B |
C |
D |
E |
F |
|
F | E |
DlO |
B |
A |
B | C |
D |
E | F |
|||
|
B |
|||||||||
|
C |
|||||||||
|
D |
|||||||||
|
25 |
E F 1 |
||||||||
|
3 radicibu |
|||||||||
|
Bruni Opp |
. lat. |
II, 3. |
38 |
298 IORDANI BRVNI
is definitionibus pro sui temporis iniuria futiles sunt atque vanae, sed ea quae ad substantiam inventionis spectat forma a paucis comprehensa talis certe est, qualem illi divi- nitus elargitam facile possim credere. 5 1 DifTert ab illa arbor nostra , quia haec solida est, illa
plana, nempe sicut pyramis differt a triangulo , corpus a su- perficie. Ideo illa promit inventionis viam per altum et latum, haec vero etiam per multiplex profundum. Atqui illa est mater, haec vero filia quoad opus inventionis atti- 10 net formalis; de materia quippe scientiarum speculativarum
non est quod Lullium consulamus. | Quod vero ad alias 19; animae potentias intellectivas attinet quasdam, alius gene- ris omnino haec arbor est, de quo certe ne cogitasse qui- dem Lullius apparet.
^P) De circulari et quadrato encyclio.
Sub umbra nostrae arboris comprehendatur circulare encyclium , cuius figura est circulus primum in duas divi- sus parteis, ut in A et B, subinde singulae earum in duas alias, ut A in C et D, rursum C migrat in duas E et F, 20 et ita deinceps ; ubi sicut ramus A continue bimembri sec- tione crescit et amplincatur , ita et B, unde in circulum flgura augebitur ad extremas usque differentias. Eiusdem propria figura expressa est in iis quae De minimo, et in- titulatur hortvs seu vexillvm solis.
25 i Sic natura parens proprii discrimine bini
Incedit; duo sunt etenim contraria prima, Quorum e fonte cadunt duo proxima, lux tenebraeque,
23 c/. De Minim. p. 346, Artic. adv. Mathem. p. 94 della nostra edizione
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, III. 299
Frigens et calidum, deinde hinc spissum et tenue; inde
Connexis ex iis atque una complicitatis
In cyclum rerum surgunt discrimina semper.
1 Differt ab arbore, quia figura haec plana clausa et 5 rotunda est, illa vero non regulari est definitoque termino solida.
l Quadratum vero encyclium primo circa unum capit terminos quatuor, secundo circa singulos illorum quatuor secundos, tertio circa singulos quatuor secundorum quat- 10 tuor alios tertios.
Ut circum solem quatuor sunt corpora lunae,
Quorum puniceo splendens cluit illud ab ortu,
E regione aliud qua sol caput abdit in undis, 194
Hoc ubi sol positus contractas concipit undas, 15 Finibus est reliquum adversis Erymanthidos ursae ;
Deinc quatuor stellas nitidi soror aemula Phoebi
Ordine quaeque suas circum describit eodem
Luminis in molem basilisci oculique iuvenci;
Signis interea paribus submultiplicantur 20 Quaelibet , ut totidem semper conformibus apte
Vallatur, veluti cuique est sua causa quaterna,
Mox quatuor capiunt rationes singulae earum
Divinam, physicam, logicam, propriamque Mathesi.
Ac prius est primum quod terminus, ortus, origo, 25 Hoc sequitur medium, nempe actio, motus iterque ,
Inde opus est tanquam finis seu terminus in quem,
Hunc sequitur formans rerum conceptio mentem.
Quae proprio capiuntque modo praedicta, nec ipsis
Atque aliis desunt mille ulteriora quaterna.
5 desinitoque 15 Erimantidos 19 sub multiplieantur
300 IORDANI BRYNI
CAPVT VIII.
Septimum sigillum. Indutor.
Atria dena dabo variis distincta locorum Ordinibus , nec non variis ornata figuris. 5 Heic homines, illic hominum vexilla reponam , Organa sunt alibi manibus nectenda sinistris, Collo, pectoribus, tergo, attingendave forsan, Sedibus inque aliis operum mox signa locabo. 195
Sic adstans, situs ac locus et possessor, et eius 10 Casus sorte dabo numeratos commodiore.
Hinc elementa capis, quibus omnia constituuntur Et numeris conflata suis praesentia fiunt. Sufficit ut bis dena sient data singula eorum, Ut de simplicibus formetur partibus omne.
15 1 Formatio seu figuratio, si fiat ex primis combinatio-
nibus elementorum, minore fiet distractione, sed maiorem requirit imaginum (numerosiorem nempe) apparatum; si vero (ut heic docemus) ex primis debeat iieri elementis , maior est aliquanto distractio, sed minore perficitur appa-
20 ratu. Terminos ex atriis tibi facile colligere poteris, sic tamen ut pro Calchante, Oedipo, Tiresia et aliis, ex facie tibi notos et sub talibus nominibus et officiis definitos ac- cipias.
21 Calcate, Oedypo, Tyresia
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, III.
301
TYPVS NEGOTII.
|
I |
II |
III |
IV |
V |
|
Apollo |
Redimitus |
Lauro |
Equitat |
Leonem |
|
Venus |
Involuta |
Nube |
Ornat |
Capram |
|
VI |
VII |
VIII |
IX |
X |
|
Ever- tentem |
Funda- mentum |
Tentorii |
Militis |
Accensum |
|
Tondentem |
Herbas |
Horti |
Virginis |
Evulsas |
n Sic numinum viginti, quae novem accidentium spe- 10 ciem capiant iuxta descriptam formarn singula, mensam 196 tibi duplo longiorem quam latam sternes. Talia vero acci- dentia sint, ut cum omnibus omnia componi possint, haud inquam ad naturae, sed ad imaginis conflandae convenien- tiam. Operae quippe precium est heic, ut Venus et Apollo 15 omnium reliquorum vexilla, organa et opera subire cum aliis possint circumstantiis.
Pro apparatu et accidentium significatione retinenda loca viginti cum totidem (hoc modo, quo Venus formata cum Apolline est) formatis imaginibus sufficiunt.
5 x] xi
302 IORDANl BRVNI
CAPVT IX.
Sigillum octavum. Horizon.
Sedes si quando bis denae concipiuntur , Additur una quibus digno pro munere tantum , 5 Atria quadrata quae sint effincta figura, Quorum de medio titulus rei conspiciatur , Qui varias vario caeli de cardine voces Personet. Ecce Leo primam quia spectat ad ortum Emittit vocem, media e regione secundam,
10 Tertia voxque fremit qua purpura Tethyos antri Contegit auratum currum, at spectando Bootem Diversa a reliquis quinta rugit. Accipe signa Horum quae voci accedentia consona fiunt. Spiritus adstabit posthaec per singula quinus
15 Quinas ad partes, quales non ulla magorum
8 quia] forse qua
DE COMPOSITIONE IMAGINVM , III.
303
5 a
|
a |
O 02 |
hd |
hl h- 1 hH |
O |
9 |
hH |
> O" o H |
<i |
|
M |
hj |
h- ] |
CD |
Q |
1—1 |
bd |
||
|
<! h- 1 |
CD Pl 02 |
w |
M |
§- pl 02 |
£ |
h- 1 |
02 93 |
£ |
|
Ul |
||||||||
|
M |
50 |
o |
^ |
|||||
|
<! |
o-1 |
<€> |
M |
o" |
w |
h- 1 h-l |
O o |
Q |
|
h- i i-H |
B B |
M |
h- 1 |
P* 02 |
||||
|
X |
h^ |
fcH |
Ul |
|||||
|
<! i— i h- i |
i-3 o" 02 |
w |
M |
y o pJ 02 |
M |
1—1 < |
e+- 93 c+- pi 93 |
Q |
|
M h- 1 M |
Q i-S F3 02 |
Ul |
M h- 1 hH |
hj B 02 |
t-l |
< |
h- 1 P O F3 02 |
u |
|
M M |
Q |
M |
w |
^ |
||||
|
o^ 93 |
H |
i—i hH h- 1 |
o e+- |
K |
< h- 1 |
O 02 02 93 |
fcj |
|
|
Ul |
||||||||
|
M M h- 1 |
F£ o-1 |
M h-l <] |
Ul M FJ B |
3 |
< h- 1 h- 1 |
H3 o^ PS 93 |
19?
3 xvn] xvi
304
IORDANI BRVNI
Cantio discutiat, quino celebres genere artis. Quisque subinde alios habeat, natum famulumque, Consortom et socium, quorum sibi singula quisque, Dum certos artis ad gestus ibit, habebit 5 Appropriata, quibus pars adiicienda notatur, Nempe lmnrst composta frequenter Esse volunt unus laterales quilibet anglus Ergo duos habeat, tandem ut bis sena reponent Adiecta , ut forsan totidem vel plura requirat 10 Materia.
|
A |
LE |
E |
|
R |
V |
M |
|
0 |
TN |
I |
Sed quid opus numerum frustra sic crescere , quando 15 Non subeunt pariter quaesita ex omnibus omnia ? Ergo notemus eas, quae non sunt usque frequentes. Ex illis species triplici discrimine terna Significata dabunt, ubi sunt dextra atque sinistra, Ac sursum spectant, aut (si vis) forte deorsum.
6 sic 7 forse voluut. Uuus 19 aut si (uis) forte
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, III. 305
Haec ubi perfecte sunt clisposta atque retenta, Mox omnes cunctas poterunt adcurrere ad oras, Pluribus atque eadem simul uno tempore adesse Posse locis nihilum prohibet, quia sic speculares 5 Esse valent formae, ac spectari a millibus unum, Singula ut accipiant tum demum munia cuncta. Uni aio proprium venit appropriabile cunctis, 109
Tunc ubi sit duplex campo fabrefactor in uno Voces dat quatuor, tres si uni adsistat agenti 10 Aut velut adiutor vel tamquam testis inanis. Porro cave plures ne consistant sine nexu, Quatenus alterius gestus procedat ab huius, Mutuo seque actus respectu consequitentur.
CAPVT X.
15 Sigillum nonum. Agricola.
Agricolam cuicumque volo campo super esse, Multiplicem circum quem vallant organa ad usum. Munia textoris sunt pluria et organa plura, Pluria fabrorum, sutoris pluria. Quare
20 Casa tribus quatuorve siet distincta ministris Eiusdem aut varii generis, quo quaelibet unam Integre formam referat. Unum atque vicena Organa significent totidem quae consona dixi, Quintuplici quinam referant pro sorteque vocem,
25 Materies totidem quoque formis subiiciatur.
Dein quid agat videas, quo versus queisque relatis. Namque huius generis capit omnia spiritus, atque Adducit quidquid pro commoditate reposcis ; Omnia convertit quae adcurrunt, omnia promit
Bruni Opp. lat. II, 3. ay
306 IORDANI BRVNI
Intus habens, duplex quoniam microcosmos habetur. Formator mundi et quidquid formabile ab illo, Seu sit agens seu sit patiens seu sit meditator, Miraclum dixit magnum Termaximus olim.
5 II Unam quattuor laterum singula in cubili continere
cum opifice intelliguntur officinam, cum paratis et in loco ordinatis instrumentis. Pro triginta accinentium et duode- cim concinentium numero quatraginta atque duo propria vel adpropriata fiant singulis omnia; neque enim omnes
10 artes ita multiplicia per se capiunt opera et instrumenta.
Ad hoc succurrent tibi ea quae campi et atria complectun-
tur et complecti commode possunt. Yide Atrium Agricolae.
1 Si innumeris egeas sedibus, iisdem tamen opificibus
uti poteris et officinis ; sed a rerum et operum similitudine
15 cave. Alium ergo eaedem officinae alibi Solem habeant.
l Praestat hoc sigillum ut ubi numerata sunt verba, ut argumentorum media et catalogus quicunque, quacun- que personet lingua, in tabellis facile connumeratis legi possint. Quindecim quos habes campi duobus servire prae-
20 sidibus possunt, ad trigenarium usque numerum : si sex in campo media vel dextra vel alia duobus duplici forma et ratione capiantur fiant adcommodata. Stans vero vel se- dens opi^ex notabit subinde sequacem vel praeviam sonan- tem in combinatis ex duplici elemento. Caeteris conformi-
25 ter providere heic atque alibi potes.
2. 4 illo Seu-patiens , seu sit meditator Miraclum 8 quatra- ;inta] sic 17. 18 quacu. | que 21 sq. sic
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, III. 307
CAPVT XI. SQ1
Sigillum X. Caelum.
Flammiferi ut valeas describere septa profundi ,
Ista formarum series ratione retenta est 5 Partibus in propriis, cyclis si forte duobus
Totum dispescas magnis, quibus undique rectus
Angulus est gemino quatruplex de cardine surgens ;
Inde etiam in geminas quadrantum quoque soluto
Partes, diveniet succinctior ista facultas. 10 Nam quanto in plures hoc parteis distribuetur ,
Tanto opus occurret securum ac promptius ultro.
Porro si sena in triquetra scindetur horizon
Unus, et in totidem partes discinditur alter,
Et basibus terrae finem det fimbria, vertex 15 (Qui centrum est punctus) communis terminus horum.
Concipe dein certa sextantes in regione
Sensibili, et lateri proprius comprende figuras
Et numeros. Domus una potest comprendere totum.
l Nomina partium caeli sunt triangulus orientis, 20 cuius cuspis est punctus quinque etiam aliis triangulis communis, super vertice (quem punctum zenit appellant Arabes, et oppositum illi nadir); latus vero unu n sit ab eodem puncto arcus usque ad punctum quo ecliptica se- cat horizontem, basis ab eodem puncto usque ad punc- 25 tum qui terminat sextantem lineae horizontis, reliquum latus ab hoc termino ad zenit verticalem punctum intel- ligo. Sic pro loco particulari caelum mihi in duode|cim 303
9 succintior 23 eclyptica
308 IORDANI BRVNI
partes secabo. Sed ad hoc facit noster quem ordinavimus simplicissimus triangulus. Ad generalem vero designa- tionem termini vulgares duodecim signorum capiuntur ad polos zodiaci et lineam eclipticam, vel ad polos mundi 5 et lineam aequinoctialem.
CAPVT XII.
Sigillum XI. Orbita caeli.
t
Describit cyclos caeli orbita si placet octo,
Qui facile in partes duodenas distribuentur , 10 Ac totidem referent caeli vario ordine signa.
A centro radius parteis distinctus in octo,
In quibus (ut vulgus) septem describo planetas
Plures, aut omnes: serie monstratur aperta
Ut det circuitus radii formata superne 15 Perpetuo varie membra haec quae substituuntur.
Circuitus radii quando unus eritque peractus
Aplanum primus fuat ultimus, inque supernum
Ferto locum cunctis quod erat submissius istud.
Et gyret circum radius deinc sorte secunda, 20 Cui sic succedat sors tertia, septima tandem.
Post haec quae facta est membrum variatio ob unum
Procedat geminis prima pro sorte propinquis.
Mox interiecto duo se comitentur ab uno,
Pluribus inde siet consortibus itio, ad usque. 25 Omnes ad numerum revocaris hasce figuras,
Quo perquisitae species tibi significentur. S03
fimplicissimus 4 eclypticara 12 sq. sic 17 Aplanum] sic
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, III. 309
CAPVT XIII.
Sigillum XII. Interpres.
Atria constituam interpres bina atque vicena, Quae totidem capiant aptata cubilia parteis, 5 In quibus ut varii cultores constituentur , Omnia quae trina constant radice dabuntur.
Atria XXII.
Atria sunt Pyramis, Fons, Lucus, Porticus, Ara, Antrum, Falx, Puteus, Pinnaclum, Mensa, Lavacrum, 10 Caementum, Sedes, Fornax, Specula, Arca, Columna, Flumen, Vexillum, Tormentum, Crypta, Sepulchrum.
Cubilia XXII.
In quibus et forma tibi sunto Cubilia eadem,
Principiis unus variis servabitur ordo, 15 Nempe quod es^t Atri nomen primumque Cubile
Accipias veluti post Cryptam cerne Sepulcrum ,
Tertia succedit Pyramis, Fons quartus, et ultra.
Ordine sic vario consistunt atque in eodem,
Atria queis animae donantur cognita turba 20 Sutor, Piscator, Luctator, Miles, Amator,
Impressor, Mango, Textor, Pincerna, Bubulcus,
Pictor, Nauta, Olitor, Tonsor, Caupona, Balatro,
4 aptata, cubilia 15 Atri] sic
310 IORDANI BRVNI
Vinitor, Aurator, Tinctor, Lictor, Pugil, Auceps. Commoda quadrata est bene notis mensa vicenis Ac binis constans scalis, et singulae earum Distinctae gradibus totidem sunt ; ut spacia illa 5 Principe praeposito mensae compono sub uno Absque alio adiecto, radices dant tibi ternas. Quolibet ergo pares sub principe sternito mensas Dimetiens dextrum connectens atque sinistrum Anglum descensu obliquo tibi cuncta notabit.
10 Est ergo primo Praeses, Campusque secundo Spectandus sursum recta, rectaque deorsum In certo scalae eiusdem spacio domus ipsa, Quae ad dextram signata datur vel forte sinistram. Istinc cuncta tibi succurrent nempe videnti
15 Quid faciat victor. Pugil in Fornace Columnae Ut variis commixta nodis simulacra locisque Omnia monstrabunt quaecumque occasio praestat. Signaque servorum quarto quintoque locanda Anteque vestibulum facile accedentia possunt,
20 Affectusque aliqui vel formae significari, Si primo a campo Sutor proprioque movetur, Atria quae subeat spectabis, quodque cubile Quidque ibi constituat, ferat, actitet, inveniatur.
ABCD quadratum est figura duorum et viginti atrio-
25 rum, iuxta elementorum Hebraeorum numerum. Ab A usque
in B per latum C, ut nomina 22 (singulorum totidem con-
stantium domibus descendo) atriorum; ab A versus C, et
B versus D, per profundum sunt nomina singularum do-
10 ergo] ego 15 sq. sic 1G simulachra 25 Ebraeorum
2G C, ut] lec/c/i sunt
DE COMPOSITIONE IMAGINVM, III.
311
morum in atriis; ab A versus D, vel B versus C, per trans- versum est nota graduum descensus per diametrum.
B 305
10
15
20
25
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.
2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 1.
3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 1. 2.
4. 5.
5. 6.
6. 7.
7. 8.
8. 9.
9. 10.
10. 11.
11. 12.
12. 13.
13. 14.
14. 15.
15. 16.
16. 17.
17. 18.
18. 19.
19. 20.
20. 21.
21. 22.
11.
13.
15.
17.
19.
21.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.
22. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.
312 IORDANI BRVNI
CAPVT XIV.
Reliquorum sigillorum compendium.
Qni declaratorum sigillorum peritiam habuerit, et per
se ipsum (si vel mediocri praeditus erit ingeuio) ad reli-
5 quorum una vel alia via inventionem et apertionem de-
venire poterit. Non est ergo quod in reliquis diligentius
occupemur explicandis.
Sigillum tertiumdecimum. Principes.
if Duodecim habet cubilia zodiacus, quorum singula va- 10 rietate rerum celebria sunt, quia membra duodecim atrio- rum vel camporum distincta concipiunt et ordinata. Haec pervagando Saturnus agens, patiens, dans, recipiens, uno vel alio affectus modo, iudicabit tibi ex casibus accidentibus- que suis sui naturam modo solus , modo cum Iove , modo 15 cum aliis singulis vel pluribus incedens.
Quartumdecimum sigillum. Rota Fortunae.
1 Sunt quattuor lusores , quorum singulis campum fcri- buo cum seminibus ex atriorum vel [vel] cubilium horreis electis. Primus habet campum A, secundus campum B, ter- 20 tius C, quartus D. Proiicit primus stultum; stultus ergo primi campi sedem occupabit. Secundus equitem; eques secundi campi sedem accipiet primam. Proiicit tertius pon- tiiicem, proiicit quartus mortem, angelum, regem.
8 tertiumdecirum 11 concipiut 17 quattror
313
Quiutunidecimum. Alea.
II Eundem rex coronat , pontifex ungit , eques arri- pit, mors perimit. Itaque et in eodem permanens vesti- gio, variis affectus casibus, indicabit omnia.
O Sextusdecimus. Campus Circaeus.
l Quattuor sunt qualitates AEIO, quarum quattuor sunt in elementis possibiles combinationes: AI calidum et humidum, AO calidum et siccum, EI frigidum et humi- dum, EO frigidum et siccum. Pro iis sunt | quattuor cam- 307
10 pi. Varii subinde sunt gradus qualitatum. Pro iis ergo in singulis camporum varia sunt atria, et in atriis varia [in] secundum proprium ordinem cubilia, in quibus cuiusque rei tibi occurret imago. Et non est possibile vel facile, ut quem uno in loco attente videris (cum operis inquam ap-
15 plicatione) in alio vidisse te possis existimare. Ita de reli- quis enumerandarum rerum generibus ad suas classes re- ferendis providebo.
Aesculapii domus. XVII sigillum.
1 Est atrium quod inferni vestibulum vulgo dicitur, 20 ubi pallentes habitant morbi et suis se promunt facillime vultibus et ordinibus. Sunt alibi ciborum, herbarum, ole- rum, lapidum, succorum, radicum, simplicium et com- positorum, mensae, horti, thecae, ofncinae, lagenae, a qui- bus per Aesculapium manuducti carpunt.
5 sextvs decimvs (sic) 23 teche. 24 Asculapium
Buuni Opp. lat. II, 3. 40
314 IORDANI BRVNI
Nomen lator. XVIII sigillum.
Habitus, casus, instrumentum , actio et attributae cuique circumstantiae, ex elementorum combinationumque habitis significatis, proprium externis insinuabit nomen.
5 Historia. XIX sigillum.
In uno videt atrio suo collocatos per ordinem prin-
cipes Plutarchus. Horum inde singulos deducens, per orna-
tum ordinatissimumque campum promovet , et singulos
docet suo tractare partes ordine. In illis quam varie varii
10 afnci possunt, quis non videt?
Lex. XX sigillum.
An non ita sub volumine libros, sub libris titulos, sub titulis leges, sub legibus illarum paragraphos accipies?
Physica. XXI sigillum. 20&
15 Pro libris Hippocratis ad certum numerum habeo
hypostases, quae pro subiectorum ordine se gerentes quid est quod non facile perficiant?
Mensor. XXII sigill.
Habeo terminorum simplicium notas sene denotante
20 triangulum, geminis signincantibus parallelas, lancibus
aequalitatem, aliis alia conformibus quae non sunt multa.
Inde componuntur (quae in quindecim veniunb ordines)
elementa.
6 suo] sno 7 Plutarcus 15 Hyppocratis
DE COMPOSITIONE IMAGINVM , III. 315
Sigillum XXIII. Tempus vocis.
Vox antecedens unam, medians aliam, flniens aliam habet domum. Domus habet quaeque quatuor angulos, et angulus duo latera; ibi duodecim sunt elementa :
5 B F M R
C G N S D L P T.
1 Per domos ad singulas domorum partes vagantur
antecedentes quinque , mediantes quinque , complentes
10 quinque, cum propriis differentiis et casibus, adiuti Cate-
na, Numeratore, et si libet aliis uno vel pluribus sigillis.
Sigillum XXIV. Pater furis.
1 Furis pater est populus A quantitas , B qualitas , C locus, D situs, E motus, F tempus, G concordantia ,
15 H differentia, I contrarietas , K habitus. L privatio, M da- tio, N acceptio, 0 actio , P passio. Coeat unum elementum cum aliis et singula cum omnibus dupliciter, | et habebis 309 parentes eorum signorum pro iis quorum non potes habere imagines. In quantitate percipe numerum et magnitudinem,
20 in qualitate clarum et obscurum, et in aliis similiter.
Sigillum XXV. Fur.
1 Fur ad decem aperte respicit differentias : A partem totum , B magnum parvum , C simplex duplex , D altum imum, E ante retro, F dextrum sinistrum, G- internum
10. 11 Cathena
316 I0RDANI BRVNI
externum, H reGtnm obliquum, I tardum velox, K princi- pium finem, L medium extremum, M perfectum imper- fectum.
Sigillum XXVI. Socius furis.
5 1 Habet furis socius in capite et manibus saltem in-
dicatoria signa: A oculos, B palpebras, C os, D dexte- ram manum, E sinistram, F frontem, Gr genam, H aurem dextram, I sinistram, K capillos, L mentum, M in manibus habet digitorum numerum implicationem, explicationem,
10 applicationem. In diversis item faciei partibus simplice tactu, scalptione, frictione. Os tussit, halat, excreat, ridet, dilatatur, contrahitur, aperitur. Suos habent supercilia mo- tus et oculi. Concurrens unius subiecti varietas cum unius et alterius subiecti singulariter vel pluraliter varietate;
15 non est certe quem non complere possit numerum. Beda vulgavit rationem, quae omnes numerorum differentias in digitis explicat et articulis. At fur noster omnes expli- cat (nemine nisi conscio socio ipsius, de turbae medio) in- tentiones , et eas quae sibi propriissimae sunt tanto facilius.
20 Rhetor. XXVII sigilluui.
1 Quattuor et viginti munitus adtributis curiam duo- decim principum rhetor ingreditur, ut illi omnes in tri- plici operis adsistant genere. Porro in iudiciali princeps illi primarius est Iuppiter, in deliberativo Sol, in demon- 25 strativo Pallas. Adiuvant illum alia sigilla, et prae reliquis forte Agricola.
18 forse nemine conscio nisi 19 proprissimae
DE COMPOSLTIONE IMAGINVM, III. 317
Presbyter. XXVIII sigillum.
1 Ditescit presbyter in campo generantis , parturien- tis, exenntis, levantis, iudicantis, regis, numerantis, patien- tis, citharistae, sapientis, cupiclinis, prophetae, divini , 5 tragoedi, pueri, bovis, aquilae, leonis, Romani, Iudaei, agentis, et aliorum. Quorum singuli per cubilia centum peragrantes nihil est quod Catena et Theuti Abaco suffra- gante nequeant implere.
Polyhistor. XXIX.
10 1 Polyhistor, id est grammaticus si possit latine di-
cere commode, vel pro maioribus rarioribusque deliicis graece, de omnibus in controversia et disputatione posi- tis deliberare potest, cum sit doctus. Docebit autem non fallendo genera nominum vel duarum horarum spacio per-
15 fecte in tribus classibus, solis, lunae et caeli ; nempe ma- ris, foeminae et neutrius; communi universoque genere in foribus et in atrio ante fores relictis. In classium par- tibus peregrinantes suarum imaginum invenient (in eorum quae significantur vultu conspicuarum) multitudinem. Pro
20 verborum coniugatione quatuor habet complexorum et totidem exceptionum atria, quae propriis vivificantur ani- mabus, et quae totidem Catenante vel Theuto duce percur- runt animati. Eadem aliis suis necessitatibus arte succur- ret, ut triduo facile perficere possit, quod in anno alioqui
25 (enixius etiam laborando) promittere non auderet.
1 e 2 Praesbiter 4 Cyfcharistae e Prophejtae 5 Thragoedi 7 Cathena 9 e 10 Polihystor 22 Cathenante
SIO
Combinator. XXX sigillura.
1 Et quis inventionum in hoc et similibus et omni-
bus generibus modus esse potest, ubi unius sigilli forma,
materia, virtus, meclia, operatio, effectus atque finis cum
5 iisdem, similibus, diversis contrariisque aliorum sigillorum
coeant et diversa coordinatione discurrant?
FINIS.
IORD. BRVNI DE COMP. IMAG. INDEX CAPITVM. 319
INDEX CAPITVM 311
EOEVM QVAE IN TEIBVS HISCE LIBEIS CONTINENTVE.
LIBRO PRIMO.
5 I. De luce, radio et speculo.
II. De iis quae ad speculum et in speculo.
III. Variorum notaminum rationes.
IV. Omne notamen ad atrium sensus et ad tribunal visus revo-
candum. 10 V. De imaginum momento physico , mathematico , logico iuxta universas modorum istorum acceptiones. VI. De distinctione imaginum et signorum. VII. De imaginibus rerum. VIII. De modis quibus variae fiunt figurationes et indicationes. 15 IX. Aliae quaedam effigiandi et imagines deducendi rationes continentur in iis quae exaratio Chaldaea habet in Mnemosynes nostrae templo. X. De imaginibus verborum seu vocum et dictionum. XI. Conditiones, quibus imagines subiecto obiectoque melius 20 adhaerent, in templo sic expressimus Mnemosynes.
XII. De luce imaginum vehiculo.
XIII. De subiecto imaginum.
XIV. De effectore imaginum. 212
15 deduceudi
320 IORDANI BRVNI DE COMPOSITIONE IMAGINVM.
XV. De horreo specierum et ianuis illius. XVI. De firmatoribus imaginum. XVII. Aphorismi ex conditione visus, visibilis, medii et loci.
SECVNDA SECTIO.
5 DE LOCIS, ORDINE, CHAOS, COORDINATIONE , COMPOSITIONE , COMPLEMENTO ET DISTINCTIONE SPECIERVM.
CAPVT I.
II. De locis specieruin. III. Forma atrii. 10 IV. De numero et nomine atriorum.
V. Locorum divisio, quorum communia quintuplicem relationem suscipiunt aditu orientali, occident., merid., septent. et medio. VI. Loca adiectiva atrii altaris quinque formis variabis ex 15 quintuplici adsistentis situatione.
VII. De possibili adiectione pro trigenarii complemento. VIII. De ordine specierum. IX. Duodecim adcinentium cubilia. X. Triginta concinentium cubilia. 20 XI. Imagines in cubilium minorum centro conspicuae.
XII. Explicatio imaginum sensibilium, primo aliarum actione adcinentium.
XIII. Secundo aliarum concinentium.
XIV. De firmatione specierum per catenam. 313 25 XV. De conditionibus partium in domibus, atriis et campis
observandis. XVI. De compositione specierum, seu imaginum configuratione.
12 sepent. 24 cathenam
INDEX CAPITVM. 321
XVII. Tertium compositionis exemplum. XVIII. De primo specierum complemento. XIX. Forma compositionis.
XX. Vox Platonica de duplici sensu intellectus formatore et 5 harmonia.
DE COMPOSITIONE IMAGINVM LIBER II,
VBI DE PRINCIPVM IMAGINIBVS ET PRIMVM DE IIS QVAE IOVIS.
CAPVT I.
II. Aliae imagines quae apparent in Oampo Iovis. [Prima quae 10 Iunonis dicitur.]
III. Iovi adsistentia. Antecedentes.
IV. Imagines Saturni. V. Imago Martis.
VI. Imag. Mercurii. 15 VI I. Palladis imag. seu Minervae. VIII. Imag. Solis seu Apollinis. IX. Aesculapii imago et Chironis. X. Circis imago. XI. Arionis imago et Orphei. 20 XII. Solis imago.
XIII. Lunae imagines.
XIII. Imagines Veneris. 314
XIV. Telluris imagines.
XV. Epilogatio et Applicatio.
9. 10 abbiamo poste fra uncini le parole Priina etc, lc quali anche nel testo (sopra p. 201, 24) erano erroneamente conr/iuntc con la intitolazione del capitolo 16 sqq. nel testo e ripetuta erroneamente la nnmerazione del capitolo ottavo (v, a p. 246 , 16) , qui quella del trediccsimo. Manca inoltrc nelV indice il capitolo scdicesimo (v. p. 110 delV ediz. orig.).
Bkuni Opp. lat. II, 3. 41
322 IORD. BRVNl DE COMP. IMAG. INDEX CAPITVM.
DE COMPOSITIONE IMAGINVM LIB. III,
QVI BST DE IMAttlNIBVS TKIGINTA SIGILLORVM.
CAP. I.
Campi Zoroastri.
5 II. Imago primi sigilli. Abacus Theuti.
III. Imago secundi sigilli. Vexillum.
IV. Tertium sigillum. Numerator.
V. Quartum sigillum. Proteus in domo Mnemosynes. VI. Sigillum V. Catena. 10 VII. Sigillum VI. Arbor.
VIII. Septimum sigilluin. Indutor. IX. Sigillum octavum. Horizon. X. Sigillum nonum. Agricola. XI. Sigillutn X. Caelum. 15 XII. Sigillum XI. Orbita caeli.
XIII. Sigillum XII. Interpres.
XIV. Reliquorum sigillorum compendium : XIII. Principes,
XIV. Rota Fortunae, XV. Alea, XVI. Campus Circaeus. XVII. Aesculapius, XVIII. Nomenclator, XIX. Histo- 20 ria, XX. Lex, XXI. Physica, XXII. Mensor,
XXIII. Tempus vocis, XXIV. Pater furis, XXV. Fur, XXVI.Frater furis, XXVII. Rhetor, XXVIII. Presbyter, XXIX. Polyhistor, XXX. Combinator.
CJ Cathcna 12 ix] xi 19. 20 Hystoria 22 Frater] Socius nel testo 23 Praesbiter
AETIFICIVM PERORANDI.
Nelle nostre note F = edizione di Francoforte , G=edizione Gfrorer. Ncl frontcsjnzio Iohan- F. Johanne G.
ARTIFICIVM PERORANDI
TRADITVM
IOEDANO BEYNO
NOLANO ITALO,
C O M M V N I C A T V M
IOHAN. HENHICO ALSTEDIO.
IN GHATIAM EORVM, QVI ELOQVENTIAE VIM KT RATIONEM COGNOSCERE CVPIVNT.
FRANOOFVKTI.
PROSTAT APVD ANTONIVM HVMMIVM.
M. DC. XII.
3F
NOMILISSIMO ET LITEKATISSIMO VlliO, 1 JL 5 G
DN. ABRAHAMO WESOTZKY GORKI P0L0K0,
DOMINO ET FAVTORI HONORANDO S. D.
IOHANN. HENRIOVS ALSTEDIVS.
5 Recordor, nobilissime vir, et saepe recordor amicae
illius conversationis , quae fuit inter illustrem et genero- sum comitem Dn. Vladislaum ab Ostrorog etc. et nos am- bos. Adeo | scilicet me oblectabat vestra singularis diligen- 4 F tia, munificentia insignis recreabat, pietas eximia afnciebat.
10 Quanto autem beatiorem me praedicabam tum temporis, tanto me rmnc infeliciorem iudico, qui his careo, et ita ca- reo,ut nulla spes sit relicta me in tales unquam incidere posse fautores adeo humanos, quibuscum philosophice con- versari queam. Sed quid est quod queror ? Unam superesse
15 video viam et rationem, qua animi nostri (optima nempe nostrum, qui coelestia sapimus , pars) possunt coniungi. Scriptiunculas dico. En istam ! qua non solum meum erga Tuam Humani | tatem arlectum vere sincerum et antiquis 5 F moribus publicitus testatum facere, sed et gratitudinem
20 meam aliquo modo adumbrare conatus potius sum quam feci. Profiteor enim me eum esse, qui novit amicitiam ve- ram (o quam rara haec hodie est avis!) fovere, beneficium
4 Joh. Henr. G 14 querar G 18 affectum, vere FG
328 ALSTEDII PRAEFATIO
item accipere et reddere. Nam non scribo amicos in ali- quo catalogo, quod quidam faciunt, neque beneficia in kalendarium refero, sed et illos et ista in cordis intimo scribo ansculpo recessu. Accipe itaque, mi optime Dn. Wrsotzky, 5 munus chartaceum levidense, quo me solebas , vultu,
animumque | offerentis aspice. Neque enim libellus ea con- 6 F1 tinet, quae ullo modo T. H. possint esse usui; quum in severiori | vitae genere iam verseris. Hoc tamen nomine 116 eum tibi non ingratum fore mihi persuadeo, quod Aristo-
10 telis, cuius admirator singularis semper extitisti, tanquam philosophi post hominum memoriam absolutissimi, expli- cat rhetoricam in prima parte; et quod elegans iuxta et facile in altera parte proponit compendium de copia ver- borum, quae in scholis non dextre satis nostro tempore
15 traditur. Pervenit iste liber ante biennium ad manus meas,
quem curavi describi | et ipse correxi, ita tamen ut Bruni *? F paucula immutaverim, quae mendosa esse suspicabar. Non est quod quis vel ordinem acroamaticum hic, vel stili elegantiam quaerat; neutrum enim horum propositum fuit
20 authori. Quod si novum ex hoc tractatum facere mihi li- buisset , limatior equidem prodiisset. Sed malui authoris, viri non ineruditi, doctrinam cum oratoriae facultatis stu- diosis communicare, quam novum ipse tractatum concin- nare. Num fecerim operae pretium, iudica, vir nobilis-
25 sime, et scripto me mone. Curavi ea forma edi, qua edi-
tae sunt Trigae Canonicae, quas | inscripsi Dn. Comiti, SF ita ut possint hi duo libelli coniungi, adeoque testari phi- losophicam et christianam, quae inter nos tres fuit (quan- quam quid dico fuit? est etiamnum), coniunctionem, quam
30 ut conservare digneris amice abs Te peto, et tu verbis
3 calendarium G 18 styli G 20 auctori G 21 equidem F: quidem G auctoris G
IN IORDANI BRVNI ARTIFIC. PERORANDI. 329
ineis ab Illustri Dn. Comite, cui et ipse gratulaberis fau- stum meo nomine imperium, et quidem his Titinnii ver- sibus, quibus sapientis imperatoris officium eleganter mihi complexus esse videtur :
5 Sapieutia Guber sam navem torquet, non valentia:
Coquus magnum ahenum, quando fervit, paula confutat trua.
Hoc observet Dn. Comes | noster, et erit gubernator 9 F pius, felix. Vale, vir Excellens, et me quod facis, qui te serio, ama. Scribebam Herborna Nassoviorum, Kalen. 10 Maiis anni MDCXII.
5 G-uber sam F: G-ubernator (c/. Non. p. 19. 186M etc.) G 9 Her- bornae G
Bruni Opp. lat. II, 3. 42
330 IN IORD. BRVNI ARTIFIC. PERORANDI
IOHAN. HENBICI ALSTEDII
INTRODVCTIO
IN
IORDANI BRVNI NOLANI ITALI KHETORICAM.
5 Benivole lector, plus habet libellus iste in recessu,
quam in fronte promittit. Id ut perspicias, habe tibi hanc brevem introductionem , regulam tibi futuram in ipsius operis lectione.
Commentatio, quam vides, rhetorica dividitur in prae- 10 fationem et seriem rerum. Praefatio | est statim ab initio, 11 F continens causas impellentes, qua generales, qua specia- les. Illae omnes omnino, istae Alexandrum spectant, ad sectandum eloquentiae studium, quod hodie, prope dixe- rim, e scholis exulat. 15 Seriesrerum subdividitur in duas partes.
Pars prima ob oculos ponit tria oratoris officia priora illa, videlicet Inventionem, Dispositionem et Actionem.
Inventio est tum thematis, tum argumentorum ; et consideratur secundum tria causarum genera, videlicet de- 20 liberativum, demonstrativum et iudiciale, de quibus agi- tur cap. 1. communiter, in seqq. specialiter.
Genus deliberativum ha|bet loca, e quibus argu- 1S F menta petuntur tum communia, tum particularia.
1 Johannis G 5 Benevole G 15 portes F 16.17 officia, priorailla, videlicet, Inventionem (sic) F; officia, priora illa videlicet: Inventionem G
ALSTEDII INTRODVCTIO. 331
Loca communia sunt, e quibus petuntur argumenta
etiam in genere demonstrativo et iudiciali, suntque numero
sex, c. 2, videlicet Iustum, Legitimum, Iltile, Hone-
stum, Iucundum, Facile, Necessarium; ubi saepe
5 honesto utile repugnat vel saltem repugnare videtur cap. 3.
Loca specialia et propria generis deliberativi 118 Gr recensentur cap. 4., et explicantur xaia [iip7] hoc ordine:
1. Quomodo sint suadenda et dissuadenda sacra c. 5.
2. Quomodo suadenda et dissuadenda civilia, spec-
10 tantia sta|tum, salutem et incolumitatem reipublicae c. 6. 13F
3. Quomodo socii adsciscendi , et foedus ineun- dum c. 7.
4. 5. 6. Quomodo sua- moveatur cap. 8. dendum et dissuadendum ut compescatur cap. 9.
15 bellum ( tollatur cap. 10.
7. Quomodo pecuniae comparandae c. 11. Loca generis demonstrativi sunt c. 15. Hic traduntur species et modi amplificationis cap. 16. 17.
Loca generis iudicialis sunt 18. 19. 20. 21. 22. 23., 20 ubi sunt loca intrinseca et extrinseca.
Dispositio definitur ca. 24, traditur et explicatur cap. 12. 13. 14., ubi agitur de Exordio, | Narratione et Con- 14 F firmatione. Et hic quidem oarspoXoYia est commissa ab au- thore nostro. 25 Actio explicatur c. 24. 25.
Pars secunda tractat de Elocutione, quarto orato-
ris officio, et subdividit in duas sectiones, quarum prima
est de copia verborum, secunda de copia rerum. Praemit-
titur tamen transitio c. 1., et praeparatio c. 2.
30 Copia verborum illiusque artificium traditur per
3 sex c. F: septem cap. G, cf. p. 340 , 3 videlic. F 7 xatot male om. G 11 fedus F 23. 24 auctore G 27 subdividitur bene G
332 IN IORD. BRVNI ARTIFIC. PERORANDI
sex alphabeta, quorum duo posteriora vocare lubet practica, reliqua quatuor theoretica.
Primum alphabetum continet terminos gene- rales, qui in qualibet ferme oratione occurrunt. Scribantur 5 itaque literae alphabeti ordine in aliquo libro oratoriae | fa- 15 F cultati destinato, et termini a Bruno expressi in capitibus paginarum ponantur , ad quos tanquam locos communes et titulos referantur variae formulae, v. g. sub classe A sint termini, quibus aliquid esse vel non esse iudicatur, sub
10 litera E scribantur termini affir j mantes , ut aio, censeo, iu- 119 C
dico etc, et negationis, nt inficior, repudio, improbo, c. 3.
Secundum alphabetum est indumentorum c. 4.
Indumenta vocat author, quia non spectant ad orationis
materiam, sed tantum ad extrinsecam formam, sicuti vesti-
15 menta non sunt de essentia corporis, sed illius duntaxat adiuncta. E. g. sit haec enunciatio : Deus est colendus. Haec deducitur per literas illius alpha | beti , ut per A: Deum 16 F esse colendum dictat ratio, per B: Non puto esse qui dicat Deum non esse colendum, per C: Omnes ita sentiunt etc.
20 Alphabetum tertium est modorum, qui sunt ve-
lut colores, quibus indumenta imbui et exornari possunt, debent, ca. 5., ubi traditur usus allatis exemplis.
Alphabeta ista duo, secundum videlicet et tertium, combinantur c. 6.
25 Alphabetum quartum est complicationis ,
cap. 7. 8. 9., ubi elegantissima occurrit variationis ratio, qua una totus ferme Erasmi liber primus De copia verbo- rum continetur. Et nos eius mentionem fecimus in Thea- tro, Consiliario Academico, et Trigis nostris Ca-
30 nonicis. Res ita habet : | oblata aliqua propositione , vel 1*? F
11 ot F: vel G 13 auctor G 22 <vel> debent, efr. cap. 5 G
ALSTEDII INTRODVCTIO. 333
efciam phrasi, illa deducenda est per terminos grammati- cos, rhetoricos et dialecticos, qui in peculiari tetragono, cuius StaioTrwoiv habet author d. 1., scribendi sunt, certis- que literis exprimendi. Termini isti considerantur vel soli , 5 vel connexi. Soli, ut si hanc sententiam ?Deus est colen- dus* ducam per A, B, C, et tam longitudinis quam latitu- dinis; connexi, si literas longitudinis misceam cum literis latitudinis, ut to A longitudinis cum ABC etc. latitudinis. Hac ratione exurgit uberrima variationis messis, quam
10 saepe attonitus adspicio.
Alphabetum practicum primum est cap. 10., ubi au|thor docet rationem locorum communium oratoriorum, 18F hunc in modum. Constituatur peculiare alphabetum, quod contineat titulos et locos communes oratorios, ut | A pro- ISOG
15 ponendi, B asserendi, et sic deinceps habeat formulas. Iam quidquid apud probatos occurrit authores, id omne ad hos locos referri potest, debet : ut si hodie legas apud Cicero- nem formulam asserendi, refer ad classem sive litteram B ; si cras formulam laudandi, refer ad istum titulum peculiari
20 litera notatum.
Alphabetum ultimum continet terminos acciden- tales ca. 11.
Secunda sectio partis secundae proponitur c. 12., exponitur capp. seqq. De genere de [ monstrativo agitur 19F
25 c. 13., de deliberativo c. 14., de iudiciali c. 15. et ultimo. Hic pulchram inspergit monitionem. Nam thema tractandum oratori vel pure tractatur vel mixte : pure , ut si e sua sede explicetur, ut si sit generis deliberativi, et argumenta eius generis afferantur; mixte, si tria ista genera misceantur.
30 Si enim materia sit generis deliberativi , orator admisce-
3 e 12 auctor e 16 auctores G 3 d. 1. (cioe dicto loco) om. G 9 exsurgit G 17 <et> debet G
334 IN IORD. BRVNI ARTIFIC. PERORANDI
bit mira cum utilitate et gratia reliqua duo genera. Atque haec est delineatio huius opusculi longe longeque utilissi- mi. Rem totam hac synopsi expediemus :
o Co a>
H H et
? p s.
S 2 I ® 2
r 4 p ju rj
B c co ^5 • © g B 2
oPpop
ALSTEDII INTRODVCTIO. 335
Hac, Lector benivole, manuductione utere in huius ^gg^ libelli evolutione, neque morare stilum minus splendidum. Brunus enim noluit hic ostentare facundiam ilumenve ora- torium, sed rudi Minerva totum ferme artincium orato- 5 rium ob oculos ponere voluit. Vale et nostris laboribus fruere, et nostrum Tibi placendi atque gratificandi stu- dium aequi boni consule, fove, magis magisque accende.
1 benevole G, che neW alinea deliberativo a c. 2. usque ad 12. della tavola precedente omette la preposizione a 2 stylum G 6 Tibi G: sibi F
336 IORDANI BRVNI
EXPLICATIO ?!/(]
RHETORICAE ARISTOTELIS AD ALEXANDRVM PRIVATIM
A
IOBDANO BKVNO
NOLANO ITALO DICTATA WITTEMBERGAE ANNO 1587.
PARS I.
De inventione, dispositioue et actione.
10 Duplicem rhetoricam edidit Aristoteles: alteram vul-
gatam atque communem, quae inscribitur ad Theodectem; alteram vero peculiarem | et usui Alexandri dicatam atque 33 F destinatam, in qua quidem dicit se ea usum esse diligen- tia et in tractando praeceptisque colligendis cura atque
15 solertia, ut in rei sufBcientia nemini eorum, qui ante se de eadem materia praetractarunt , cedat.
De his quae in prauparatione seu praefatione.
Liber iste in duas partes dispertitur, utpote in prae-
fationem et tractatum. De praefatione tenendae sunt quin-
20 decim rationes, quibus Alexandro studium rhetorices com-
10 Aristot. F 16 matetia F praetractarint G 18 sqq. per le postille di F vedi la nostra prefazione 19. 20 quindecim in cifra F
ARTIFICIVM PERORANDI, I. 337
menclatur. Harum 1. quia sicut corpus sanitate et viribus, ita animus clisciplina et eruclitione servatur ; disciplinarum vero maxime necessaria haec est. 2. Quia tantum clecet principem, non solum externo corporis habitu et vestibus 5 omnes praecellere, verum quoque interno ; bona quippe
animi constitutio optimam corporis dispositionem atque 24 F statum antecellit. 3. Quia inclignum est illum, qui in re- bus gestis caeteros vincit | et exsuperat, interdum sermone 134 G humilioribus et indignioribus cedere; quod accidit princi-
10 pibus, qui per os oratoris vel philosophi vel sacerdotis proprias causas populis et exercitibus exponunt. 4. Quia quemadmodum qui praeest ad actionem multitudinis re- fert universa, ita etiam multitudo seu populus, qui subest, universum suae actionis negotium ad unius praesidentis re-
15 fert orationem; indignus autem est populi obsequio prin- ceps, qui oratione disertus non est. 5. Quia lex nihil aliud esse videtur, praeterquam oratio multorum consultorum autoritate sancita. Ideo qui ius dicendae legis sibi vindicat, legem proponere sciat oportet. 6. Quia fortem principem
20 seu | ducem honestum magnanimum dicimus, qui clinicilia 35 F superat, robustiora vincit, et dihicultatibus non cedit. Quod si sola corporis vel fortunae vi efncaciaque praestetur, fe- ritatem potius, immanitatem atrocitatemque , sine rationi coniuncta oratione, quilibet interpretabitur. 7. Nonsolum
25 exemplis atque gestis illi qui imperio subsunt, sed etiam facundia atque sermone moventur plurimi; nam tum prae- ceptio, tum exemplum apprime necessaria esse censentur, cum oratione coniuncta. 8. Quia vere princeps caeterisque merito illustrior talem se praebeat oportet, ut eius tum
30 gesta, tum verba atque sensus, caeteri cupiant imitari,
18 autoritate qui anche G, e vendicat F
Bruni Opp. lat. II, 3. 43
338 IORDANI BRVNI
quanquam nulli inferior invidere possit, et cuius virtutes omnes aemulari concupiscant. 9. Necessarium est consul- tationem concitare universas operationes. Hac enim sola di | stinguitur stultus a sapienter agente. Porro haec disci- 36i 5 plina cum consultatione satis videtur esse coniuncta. 10. Quia tum apud Graecos, tum apud barbaros in agendo opera- tionem praecedat oportet oratio seu praeceptio. Qualis au- tem potest esse effectus, si causa atque principium desit aut vacillet? 11. Turpissimum esse videtur, cum homo sola
10 facultate sermonis caetera animantia nobilitate vincat, ut per inertiam atque desidiam eius studium atque perfectio- nem | contemnat. 12. Quia eloquentia atque facundia alios 135 perditos convertit, atque possessa tuetur. 13. Quia sicut iucundum est oculis externis videre, multo admirabilius
15 videtur esse sensibus internis posse inspicere. 14. Quia sicut princeps civitatem gubernat , ita facunda oratio , quae rationes subministrat, universae vitae humanae dux esse videtur; siquijdem omnes prudentiae actus oratione 3*7 perficiuntur , qua bona adepta conservemus, desiderabilia
20 procuremus, mala instantia avertamus et futura procavea- mus. 15. Quia quemadmodum vita sine tristitia est eligenda, ita et prudens oratio, quae contraria repellat et amica conciliet. Concludit tandem Aristoteles, eloquium esse velut unicum munimen arcemque singularem humanae vitae,
25 esse arcem, inquit, inexpugnabilem, non manu factam, sed prope divinam. Quare, o Alexander, ait, et hanc discipli- nam suscipe, retine, conserva, tecum vegetet, tecum ado- lescat, tecum vivat, ut in ipsa temporis maturitate per eandem immortalem tibi gloriam possis comparare.
7 praecodat G: procedat F 9 ahbiamo agglunto V interrogatico 10 ut F: si G 20. 21 et futura procaveamus om. G
ARTIFICIVM PERORANDI, I. 339
CAP. I.
De genere causarum triplici.
Pro more Aristoteles principium | pertractationis desu- 38 F mit ab enumeratione generum causarum civilium, utpote 5 circa quae duntaxat omnis materia, quae in propositum ad- duci possit, continetur atque versatur. Triplex, inquit, est causarum civilium genus: deliberativum , demonstrativum, iudiciale. Quorum quidem primum dicimus versari circa bonum et malum, commodum ed incommodum; secundum
10 circa verum et falsum, dignum et indignum ; tertium circa damnandum vei iustificandum. Itaque hoc triplex genus, se- cundum ampliorem significationem acceptum, omnem con- siderationis materiam, non civilem modo, verum etiam academicam seu philosophicam generaliter dictam seu theo-
15 logicam includit.
Istis tribus generibus subesse dicit suasionem, dis- 136 & suasionem, laudem, vituperium, accusationem, defensio- nem et quaestio|nem. Duae primae species respiciunt ge- 39F nus deliberativum , duae secundae demonstrativum, tres
20 ultimae iudiciale. Ex his omnibus ultimum, quod est quae- stio, est misericordia vel rigor vel iustitia iudicis, quae ab accusatione et defensione proficiscuntur.
CAP. II.
De iis quae versantur circa geims cleliberativum.
25 Deliberatio est consultatio quaedam , circa tria obiecta :
videlicet eligenda vel repudianda, dicenda seu proponenda vel subticenda vel dissimulanda, et facienda vel fugienda
9 e 10 secundum e tertium (7:2. e 3. F
340 IORDANI BRVNI
seu praetermittenda. Omnis enim consultatio versatur circa eligenda vel reprobanda, facienda et praetermittenda. Haec omnia respiciunt subinde ad septem: videlicet 1. iustuih et iniustum, 2. legitimum et illegitimum, 3. utile et inu- 30 F 5 tile, 4. honestum et inhonestum, 5. iucundum et iniucun- dum, 6. facile et difficile, 7. necessarium et liberum. Circa haec omnia versatur suasio et dissuasio.
Iustum et iniustum perpenditur secundum iuris mem- bra. Est enim ius naturale, ius gentium et ius consuetu- 10 dinis quidem triplex ius Lex non scripta appellatur.
Legitimum tria membra quoque complectitur iuxta
triplicem legem: divinam, humanam (quae dividitur in
ethicam, politicam et oeconomicam) et pacti, secundum
quae membra Lex scripta subdividitur. Sic legitimum et
15 iustum differunt.
Utile iuxta quatuor capita perpenditur. Primum est circa conservanda praesentia sive instantia, 2. circa adipiscenda futura et absentia commoda et bona, 3. circa | avertenda 31 F mala quae sunt praesentia sive instantia, | 4. circa praeca- lS1? 20 vendum a futuris imminentibusque malis et incommodis. Honestum 1. circa ea quae ad hominis ornamentum faciunt, 2. circa avertendam calumniam, 3. circa acquirenda ea, quae honorem, gloriam, aemulationem et imitationem pariunt, quibus carentes erubescimus, quibus praediti glo- 25 riamur.
Iucundum iuxta sua membra est quod delectationem causatur, tristitiam repellit, timorem excutit, securitatem inducit, placatam tranquillamque vitam instituit.
Facilitatis membra sunt 1. favor assistens seu auxi- 30 lium, 2. impedimenti ablatio, 3. ipsa pronitas seu inclina-
5.6 iniucudum F 10 <quod> quidem G, ma sarh da ammettere piu ampia lacuna 21 Honestum <versatur> G 30 ablatio G: oblatio F
ARTIFICIVM PERORANDI, I. 341
tio ad rem faciendam vel adipiscendam, 4. adeptio quae usu venire consuevit.
Necessarium vero iuxta sua | membra est quod non 33F est in nostro arbitrio, neque a nostra potestate dependet, 5 sed est penes Deum vel fortunam vel vim.
CAP. III.
Loca quibus agendum , ubi utile honesto repuguat.
Porro quandoque duae controversae partes mutuo ob- sistant, quia altera earum de utili, altera de honesto di-
10 sputat. Rationes primae sunt a pace, a tranquillitate , a securitate, a vectigalibus, a pecuniis, divitiis, ab honori- bus et dignitatibus , a praesidiis assequendis et augendis seu adaugumentandis, et a fuga eorum quae his contraria sunt. Secunda vero e contra opponit antiquam legem, exem-
15 pla maiorum, qui nos praecesserunt, qui rem et honorem nobis pepererunt; posteritatis quoque exempla, quae susci- pere possit a nobis, ne similiter ipsi nos perdant et nos 33 F1 alios; utilitatem item, quae ex honestate proficiscitur. In hoc casu oportet habere rationem personarum , tam earum
20 quae dicunt, quam earum coram quibus dicitur. Et qui- dem quae persuadent, vel sunt privatae personae vel pu- blicae, | utpote in authoritate vel sub potestate constitutae, 1S8 Gr suntque exorantes vel praecipientes et ordinantes, docen- tes*, demonstrantes , persuadentes vel inquirentes, sciscitan-
25 tes, proponentes. In his se unusquisque tanquam in speculo contempletur , quo vultu, quo gestu, qua gravitate, qua humilitate, qua autoritate seu submissione, alacritate seu
8. 9 obsistunt G 13 adaugmentandis G 22 auctoritato G
24 *ingrentes (sic) F: ingerentes G 27 autoritate F: auctoritate G
342 IORBANT BRVNI
vivacitate, seu qua humilitate debeat se ipsum exercere. Deinde considerandum est apud quos concio habeatur, qui- bus persuadere seu dissuadere quidpiam tentemus, an se- nes, an iuvenes, | an civiles, an barbari, ad honores vel 341? 5 utilitates proniores, an sapientes, an idiotae. Alio enim apparatu agere oportet coram senatu, alio coram populo; unde et usu venit, ut apud Cic. splendidiores , elegantio- res et perpolitiores sint orationes quae ad populum [his], quam quae ad senatum.
10 CAP. IV.
De his qnae subiecta sunt sive obiecta consultationis.
Grenera eorum, quae in consultationem veniunt, sunt 1. res sacrae seu divinae, 2. leges seu statuta, 3. pacta seu confoederationes et uniones associationesque, 4. bella mo-
15 venda vel pax conficienda.
Item quae versantur circa lucrum, quaestum et uni- versaliter opes conservandas vel augendas. Caetera vero, quae in consultatio j nem venire possunt, universa iisdem 35F prorsus locis utuntur , quae facili negotio quilibet non om-
20 nino imperitus quibuscunque propositis poterit accommo- dare. Omnia enim aut sunt haec et eo ipso modo tractan- tur, aut similia his et proportionaliter ea considerabuntur, aut his cognata, aut his contraria oppositoque modo trac- tabuntur.
1 hnmilitate F 7 Ciceronem G 8 his e espunto da G; si po- treble invece, rna vieno Lene, cancellare quam (v. 9)
ARTIFICIVM PERORANDI, 1. 343
CAP. V. 139 G
Specialia loca cle his quae faciunt ad persuadendum vel dissuadendum eirca ea , quae vulgo in controversiam veniunt in saeris.
Ut ergo ad specialia descendamus , primo de his quae 5 circa cultum et sacra. Circa sacra aut servanda aut au- genda aut extenuanda persuadere volentibus ad certas per- suasionis sedes est respiciendum. Principio ergo | pro sa- 36F cris continuandis argumentum sumitur a iusto, quia decet ut consuetudinem maiorum, qui respub. instituere et ci-
10 vitates fundavere, observemus, qui primo quidem Diis templa erigenda congruum existimabant ; 2. item ab ho- nesto, quia populus cultus ab inculto, civilis a vasto, ur- banus a barbaro, maxime cultu et religione, quam observat, diiudicabitur ; 3. ab utili etiam , quia mentes populorum
15 ad religionis et mentis puritatem erectae atque conversae facilius ad opera iustitiae et actus civilis conversationis regulariter convertuntur ; 4. a iucundo etiam , quia exhi- laratur et refrigeratur populus universus eiusmodi festis, sabbatismis et spectaculis; 5. a facili etiam , quia nullo
20 dispendio seu iactura, sed potius emolumento, horum execu- tio praestabitur ; 6. a necessario tandem, quia nisi di- vina autoritas et impe|tus religionis populorum mentibus 3*71? insideat, nulla poterit esse principis vel reipubl. autho- ritas. Facile enim hominem contemnet, si ad paupertatem,
25 ad aegritudinem, miseriam, inimicitiam, defectionem, cae-
9 respublicas G 15 mentis F: morum emenda G 19 Sabba- thismis F 22 auctoritas G 23.24 reipublicae auctoritas G 24 con- tenet F: continet (sic) G
344 IORDANI BRVNI
teraque huiusmocli detrusus appareat. Ideo nullus princi- pum legislatorum extat, qui suae legis authoritatem aut institutum ad aliquem Deorum non retulerit.
Deinde pro cultu adaugendo sunt haec argumenta , 5 (1.) quia rebus divinis addere easdemque promovere non est eas destruere et tollere vel alterare, sed potius est ro- borare, confirmare, stabilire seu sancire ; 2. quia antiqui pro ratione temporum, locorum, facultatum, | sacrinciorum ritus atque pompas variabant; 3. item verisimile est Deum
10 maiori animo atque favore respicere ad eos, qui maiori cultu non solum et in|terno, sed externo, erga ipsum af- ficiuntur ; 4. item quia ex horum incremento aliorum se- quitur incrementum, utpote iustitiae, utilitatis, iucunditatis et commoditatis.
15 Tertio, ubi cultus erit extenuandus, exstant haec me-
dia, 1. ex parte temporum, locornm et fortunarum, quae omnia in deterius sunt prolapsa; 2. quia non est verisimile perfectissimum et sanctissimum Deum magis ad externum cultum atque pompam, quam ad internam pietatem atque
20 religionem, oculos advertere; 3. quia ridiculum est, si mor- tales supra vires aliquid attentent atque moliantur ; 4. quia solennitatum celebritas et pompa non solum non in nostra voluntate vel facultate, sed quodam fortunae arbitrio sita est.
1.2 Principum, legislatorum F 2 auctoritatem G 5 <1.) om. F 8.9 saorificiorum, ritus F li [et] interno, sed <et> externo G 22 non solum non F: non solum G 23 <in> quodam G
345
CAP. VI. 39 F
De persuasione et dissuasione circa ea, quae sunt leguin et reip. administrandae.
In his autem, quae ad reip. administrationem spectant, 5 persuasiones fiunt:
I. Pro statutis, legibus et decretis introducendis ,
1. quia divortia et discidia per haec componantur, 2. quia
consensu et suffragio totius universitatis statuuntur , 3. quia
aequales sunt ad universum populum, 4. quia caeteris le-
10 gibus conformes , 5. quia hinc populi meliores efficiuntur ,
6. quia reipub. res augmentum et incrementum suscipit ,
7. quia ad maius ornamentum, nobilitatem et afnnitatem reipubl. conducunt.
(II.) Proinde ea quae necessario institutionibus
15 subesse debent, et quae ut finis praescribuntur a legislato-
re, sunt 1. ne populus et multitudo grassetur et insidietur
bonis et rebus paucio|rum, 2. ut isti munificentiam exer- 40 JP
ceant erga populum, 3. ut munifici publicis | honoribus deco- 131 Gr
rentur, 4. ut aperte digni et praecellentes anteponantur,
20 alioquin contemptus et inobedientia subsequetur, 5. ut
autoritas in facinorosis puniendis et rem bene agentibus
decorandis alacriter vigeat (ita enim virtutes glorificatae
crescunt), 6. ne aegri in necessitatem seu egestatem redu-
cantur, 7. ne defunctorum facultates publicentur, 8. utii,
25 qui pro patria mortui sunt , honorifice sepeliantur , 9. ut
eorum liberi usque ad pubertatem publicis stipendiis nu-
triantur, 10. ut iniuriae eorum, qui praesunt, depositione
3e4 reipublicae G 8 statuantur, 9 sint e 10 efiiciantur G 11 Reipub. res (sic) e suscipit F: respublica e suscipiat G 12 affini- tatem] forse dignitatem o qualcosa di simile 13 reipublicae condu- cant G 14 II. om. F 21 auctoritas G
Bruni Opp. lat. II, 3. 44
346 IORDANI BRVNI
eorum ministeriorum puniantur (malunt enim populi ca- rere magistratu, quam ab eodem iniuriose tractari), 11. ne causae litigantium longius protrahantur , 12. ne ex agro ad urbem totus populus re|vocetur; hinc enim turbae et dis- 412*" 5 sensiones facile oriuntur, et paucorum potestas multorum violentia dissolvitur.
CAP. VII.
Loca et pro sociis adsciscendis et ibedere faciendo.
Uniones et foedera fiunt et persuadentur, 1. vel per 10 propriam imbecillitatem quia nos imbecilles, 2. quia bel- lum aliquod imminet, 3. quia aliquam defectionem excogi- tant , 4. quia hi cum quibus est paciscendum et convenien- dum iusti sunt et prudentes , 5. quia amicabiliter nobiscum agere consuevere, 6. quia vicini sunt quos non sine pe- 15 riculo inimicos vel non amicos habebimus, 7. quia sunt fortes.et potentes.
CAP. VIII. 43 2
Loca pro bello movendo.
Belli motum persuadebimus, 1. ex eo quod tempestive 20 de inimicis ultio est sumenda, ne moram facientibus ad-
versarii magis praecaventes vehementius obsistant; | 2. ne 133 provocatorum patientiam adversarii pro pusillanimitate et imbecillitate interpretentur , subindeque ad laedendum fiant audaciores ipsi vel eorum exemplo alii ; 3. quia debemus 25 hoc parentibus, filiis, proximis, amicis etc; 4. quia succur- rendum et subveniendum est oppressis, usque quibus violen-
8 et (innanzi a pro) om. G 26 vsque F: et G : f. atque ?
ARTIFICIVM PERORANDI, I. 347
tia infertur, ut idem possimus ab aliis expectare, eaque ratione nostra elucescat aeqnitas atque benignitas ; 5. quia ipsum ad utilitatem, honorem et gloriam reip. conferre videatur ; 6. quia causa iu | sta est ; 7. quia nos potentes , 43 F 5 fortes ad relevandum oppressos et tyrannos reprimen- dos; 8. quia nobis copiae, divitiae, socii, ministri ad rem commode facientes; 9. quia prudentia principis seu ducis optimum exitum negotii pollicetur; 10. quia Deum, in cuius honorem negotium suscipimus , nobis adfuturum credere de- 10 bemus; 11. quia nobis praesto sunt tempus, locus, occasio caeteraeque circumstantiae ; 12. quia adversariis horum contraria contingunt.
CAP. IX.
Loca ad compescendum bellum.
15 Impetum et libidinem belli refrenamus, 1. si levem
susceptae pugnae seu rixae causam persuaserimus ; 2. si il- lud in memoriam revocaverimus , quod nemo prudens li- bere et quasi ex beneplacito | molestias subibit, quales 44: F sunt periculosissimae, quae in bellilatione consistunt; 3. si
20 ea quae ad belli felicem exitum spectant, qualia proxime supra sunt enumerata, adversariis adesse persuadebimus.
CAP. X.
Loca ad bellum tollendum.
Bellum vero avertemus, 1. ex honesto, quia decet vic- 25 tores et eos, quibus hactenus fortuna favit, contentos | esse 133 G praesentibus et calamitati oppressorum compati ; 2. fortu-
3 roipublicae G 15 refraonamus FG
348 IORDANI BRVNI
nae inconstantia ob oculos est ponenda, quae quibus prin- cipio favit, in fine solet esse adversa et molestissima; 3. ex ipso rerum ordine (sicut enim lux tenebris, nox diei, aestui frigus et aetas aetati, lassitudo labori, ita discordia 5 concordiae et tandem adversa prosperis perpetuo a rejrum 451? vicissitudinis lege succedunt) ; 4. quia vel nostro vel ad- versariorum periculo videndum, quas libidine belli vel nos vel ipsi calamitates subierint; 5. quaenam perpessi sumus ante pacis definiendae praetextus; 6. quia praestat modi- 10 cis gaudere et triumphare, quam certa veluti ad aleam et fortunae rotam exponere; 7. ex eo quod adversariorum causa iusta sit, nostra vero iniqua; 8. quia iam bello fessi vel expleti esse debeamus ; 9. quia non cerfca sit constan- tia et virtus atque pax eorum qui nobis inserviunt.
15 CAP. XI.
Loca ad pecunias comparandas.
E/ationes, quibus respub. pecunias et quaestus adau- get, sumuntur, 1. ex administratione praesentium, utpote si quid ex in|iuria vel negligentia ministrorum praeter- 46
20 mittatur; 2. si pecuniam, quae ad rempubl. spectat, in proprium quaestum et usum convertentes, magis sibi quam illi consulant ; 3. ubi his considerationibus satisfactum fue- rit, taxandi sunt divites, ut singuli pro facultate ad bonum reipub. , quod in singulos necessario redundat,
25 conferant; pauperes, ubi pecuniis minus valent, corporali servitio prostent; 4. ad contractus et mercaturas pro vec- tigalibus certas destinando contributiones ; 5. si visitantes et inquirentes administratoribus occurrant, qui male re
8 simus G 17 rospublica G , e simihnente 20 rempublicam etc.
349
parata ditiores effecti fuerint, ut ipsorum poena tum in publicam utilitatem, tum etiam in publicum convertatur exemplum; 6. si delinquentium facinora publica pecunia taxentur, | item si inutiles , vagi, inertes et qui honesta 134G 5 ratione necessaria vitae nequeunt sibi comparare, alilqua 4*¥ F1 reipub. frugali ratione coerceantur vel eiiciantur.
CAP. XII.
De prooemio.
De triplici genere exordium (quod est brevis dictio eo-
10 rum, quae in narratione seu discursu exsequenda sunt) debet esse compendiosissimum et tres admittere conditiones , utpote ut 1. reddat auditores dociles, ex ipsa intentione significata, ut si dicat 'propositum mihi est adducere rationes, quibus indignum vos iudicaturos existimo hoc
15 tempore belli subire discrimina ' ; 2. fiat auditor attentus vel ex rei propositae magnitudine, momento, pondere, vel quia quod est dicendum maxime ad eos vel ad rempubl. faciat, tum quia de rebus arduis et necessariis vel terri- bilibus habenda est concio , tum | tandem quia de ipsis quae 48 W
20 ad gloriae, honoris, utilitatis, iucunditatiset iustitiae incre- mentum vel emolumentum faciunt; 3. ut reddantur audito- res benevoli. Auditores autem aut sunt iam benevoli, utpote de quorum iam tibi favore pollicearis, aut sunt infensi, aut neutri. Si benevoli, frustra (inquit Aristoteles) tempus
25 terimus in huiusmodi functione, imo et videbimur potius provisae et promeditatae orationis cursum sequi, quam occasionis et personarum rationem habere. Sumcit igitur
25 iramo G 26 praemeditatae emenda G
350 IORDANI BRVNI
commemorasse cum gratiarum actione eorum solidam et frequentem benevolentiam, qua fiat ut de eorum atten- tione non dinidas.
Si vero neutra ratione se habeant, conciliandi sunt ex 5 rei dignitate, honestate, iustitiae et veritatis amore, qui in ipsis requiritur et ab ipsis expectatur.
Si vero fuerint infensi, hoc a triplici capite poterit 49P emanare: vel a re ipsa seu negocio, vel a dictione, | vel a 135 C nobis calumnia non carentibus. Si igitur ex parte rei in-
10 fensus auditorum animus, quia est videlicet contra res quasi dennitas et communi opinione suffultas quod per- suadere cupit orator, adferenda est ratio, et concitanda be- nevolentia ex eo quod iudicium humanum fallax, et de singulis dubitare et controversas rationes audire non sit
15 inutile, et magnum veritatis impedimentum sit in semel primoque imbibita opinione haerere et veluti pertinacem se exhibere, neque pro oppositis contradictionis partibus iudicem se constituisse prius quam definitorem. Si vero privatus contra publicum, obscurus contra illustrem, igno-
20 bilis contra nobilem, neglectus contra eum qui alicuius
est existimationis, dicere | velit, adillud est confugiendum, 50F quod iustitia iustos habeat oculos et aequa lance paupe- ris et divitis causas audit, discutit et iudicat. Addetur se non desperare de eorum sententia, utpote quos, ut par
25 est, non iniquos, sed aequos futuros iudices existimet. Si vero minus benevolos habeat ex dictionis inopia, primo il- lam inculcet oportet, et roget et obsecret ipsos, ne impos- sibilia, imo minime necessaria requirant, quandoquidem facundia et eloquentia potius ad subvertendum iudicium,
5 honostate iustitiae F 8 negotio G 20 nobilem G: ignobi- lem F 23 audiat, discutiat et judicet G 27 inculcet F: incuset G
351
quam ad aediiicandum et sanciendum sit apposita, seque eius esse sententiae, ut existimet non verborum lenocinio, sed negotii reique gravitate atque momento auditores capi posse, moveri, duci. Si vero propter nos ipsos minus exti- 5 terint benevoli, id ipsum ex triplici capite vel quadru-
plici contingit: vel ex praeteritis quia | crimine affecti, vel 51 F ex praesenti per aetatem, vel ex consuetudine et frequen- tia dicendi et apparendi coram iudicibus propter impor- tunitatem, vel ex insolita et nova ad dicendum acces-
10 sione propter apparentem insolentiam et temeritatem.
Si primum, pro viribus extenuandae sunt adversarii rationes et infringenda fides, primo ex periculo, quod im- minet, ubi facilis calumniatoribus auris exponitur; 2. quia multi | innocentes per calumnias damnati; 3. quia aequi 136 G
15 iudicis est non quosdam, sed omnes pro veritatis et iustitiae ratione audire; 4. quia, iuxta sententiam tragici Senecae, quicunque statuit iudicium parte inaudita altera, etiamsi iusta statuat, iniustus est.
Si secundum fuerit propter praesens tempus, hoc est
20 Ver aetatem , evenit dupliciter : vel quia iunior , vel quia
senior, quam par sit, addi|cendum veniat; utrumque enim 53 F moleste ferunt auditores, alterum ex eo quod deceat ipsum iam quiescere, alterum vero quia nondum incipere debeat. Iunior igitur suas rationes eruit, 1. ex pecunia actoris et
25 consultorum ; 2. propter studium et laborem, quae aeta- tem possunt supplere; 3. propter veritatem et iustitiam, quae in quocunque defensore et actore , etiam exiguo , praestat, quae non est iniuriosa, praesertim ubi quantum- vis magnum et eximium habeat oppugnatorem ; 4. quia
30 veritas, undecunque se exerat, amabilis est, et Deus hanc
4. 5 exstiterint G 12 Primo F: 1) G 21 pat F 21 forse pe- nuria? Cf [Aristot.] p. 1437a 40 60 exserat G
352 IORDANI BRVNI
per simpliciores , infantes et rudiores in sapientnm con- fusionem vel aedificationem solet evehere; 5. quia nihil intentatum et per iniuriam vel alia ratione praetermis- sum pro veritatis et iustitiae causa debeat esse. 5 Si tertio invisi erimus ex specie importunitatis , quia
frequen|tius ad iudicium convenimus , ratio est generalis 53F ex eo quia opportunae sunt occasiones et incitamenta, per quae invidi , maligni , inimici iustitiae , veritatis et scientiae, non quiescunt, non dormiunt, et perpetuo pro
10 avita malignitate, ignorantia, otio, qnaestu et similibus arma assueta resumunt.
Si quarto propter insolentiam, quia novi et recentes appareamus, tunc ratio prompta est a nova causa exorta, ab insueto casu; novis etenim exsurgentibus causis, non
15 mirum est si novi emergant effectus.
CAP. XIII. 13? G
De eonditionibus narrationis in eodem genere deliberativo.
Narratio instituenda, canonice consideratur vel secun- dum rem, vel secundum rei circum | stantiam , vel secundum 54 F
20 modum. Narratio igitur I. secundum rem vel commemo- rat et annunciat praeterita, vel exponit proponitque prae- sentia , vel praedicit praeinvestigatque futura. Haec omnia enuncianda sunt sufficienter , nihilo praetermisso vel quod praetermissum esse videatur; 2. non admiscenda ex-
25 tranea, utpote quae neque sunt ipsum negotium, neque ad ipsum negotium spectant; 3. nihil immutandum vel quod immutativm esse videatur. II. Circumstantiarum exacta est
7 oportung F 12 quarto G: 4. F 18 instituenda canonice G
353
habenda ratio. III. Quod vero ad modum dicendi attinet, requiruntur tria : ratione utpote brevitatis, diluciditatis et probabilitatis. Breves erimus, si nihil admittemus, sine quo oratio est perfecta, 2. si nihil praetermittemus , sine quo 5 oratio est imperfecta vel obscura. Duplex est brevitatis
genus, alterum docens, alterum dedocens. De se|cundo 55 F canit poeta: fdum brevis esse laboro, obscurus fio. 5 Dilu- cidi erimus ex duplici causa, utpote ex ipsa re, si negotium et gesta non permutabimus, sed eo quo unumquodque fac- 10 tum dictumque est ordine proponamus ; 2. si verba propria, non aequivoca et amphibolica et obscura proferuntur. Nar- ratio denique debet esse probabilis, quae ea, quae certitu- dinis speciem habent, statuat. Si vero nec vera neque ve- risimilia occurrant, praetermittas omnino.
15 CAP. XIV.
De confirinatione.
Confirmationis quoque tantummodo principia atque loca referenda sunt. Fit ergo confirmatio , 1. a consuetudi- ne; 2. a commemoratione , quatenus non sufncit consue-
20 tudinem allegare, nisi quoque ipsa exempla et ipsi || ge[stus 138 Gr referant et in memoriam revocent ; 3. a dicentis autoritate ; 4. ab authoritate propria, vel ab opinione, vel a propriis argumentis, si quibus abundat ; 5. a plurium sententia, quorum iudicium in eam credat opinionem inclinare, quo-
25 rundam videlicet vel plurium vel omnium vel sapientio- rum, qui vel ratione vel experientia praepollent; 6. ab
2 dilucidatis G 3 <1.> si nihil e 8 <1.> utpote e similmente piu sopra (£>. 352, 28) <1.> euuncianda G 11 proferantur, 21 referantur e revocentur G 21 e 22 auctoritate G 24 credatur G
Bkuni Opp. lat. II, 3. 45
354 IORDANI BRVNI
ipsius civitatis more; 7. ab aliarum more rerumpublicarum;
8. a iusto, legitimo, honesto, utili, possibili et necessario ;
9. ab horum contrariis.
CAP. XV.
O De iis quae versantur circa genus demonstrativum.
Genus demonstrativum versatur circa laudem et vitu- perium vel rerum, vel intentionum, vel propositorum, vel verborum seu decretorum, vel gesto|rum seu actionum. In 5*7 F istis aut contingit amplificare, aut extenuare : extenuare 10 magna, ut parva videantur, amplificare res modicas, ut magnae appareant. Principia extenuandi et amplifieandi ex eadem radice proficiscuntur ; quod enim afnrmatio et virtutis positio amplificat et extollit, illud negatio virtu- tis et positio vitii deprimit, incusat.
15 CAP. XVI.
De amplificationis speciebus.
Amplificatio, quae observatur in efferendis hominibus vel deprimendis, communis est ad omnium laudem et vi- tuperium; eadem enim ratione celebramus civitatem et
20 rempub. a suis fundatoribus , servatoribus et virtutibus, qua homines a suis maioribus, parentibus et facinoribus. Locus er|go ad amplificandum , 1. est a praeteritis , utpote 58 F a signis, praedictionibus , quaeque ortum alicuius prae- cesserunt, nempe progenitoribus, stemmate, patria, fami-
"25 lia, in qua vel omnes fuerunt illustres (et tum licebit
omnium vel plurium catalogum | praetexere), vel quidam 139 ( tantum ex ipsis (et tunc ea cavillatione utendum, quod
355
non decet prolixa maiorum serie aures auditorum onera- re, adeoque eos tantum referat, qui ad rem facere viden- tur), si vero primi tantum celebres, facienda eorum est mentio. Porro si obscura est omnino maiorum linea, ex eo 5 ipsius nativitatem celebrare poteris , quod non ab aliis elargitam, apparatam, communicatam , sed a se ipso par- tam nobilitatem splendescere facit, item c qui maiorum gestis gloriatur, aliorum, non proprio honore et nobilitate superbit, vel tandem se non esse veluti finem | gloriae maio- 59F
10 rum, sed ut principium eorum qui succedere debeant, non qui splendorem ab aliis suscipiat, sed qui dignitatis suae fulgorem in alios irradiet et effundat.' 2. A rebus praesentibus , quae sunt vel bona corporis , vel bona fortu- nae, vel bona animi: bona corporis , ut sanitas, robur,
15 proceritas , pulchritudo , longaevitas ; bona fortunae , ut amici, servi, divitiae, favores, honores, virtus contra ho- stes, timor et obsequium inimicorum. Ex quibus omnibus, sicut ex corporis bonis, felicem potius, fortunatum bea- tumque dicere possimus, quam laudabilem et virtuosum,
'20 praeterquam si inde materiam capiamus laudandi, quia talibus non abutitur, sed utitur, non intumescit, non fit insolens, sed fit prudentior, sapientior, familiaris, tracta- bilis, munificus. Bona vero animi sunt talia, quae perti- nent ad intellectum, | ut prudentia, sapientia, et universa- 60 F
25 liter quae spectant ad sensus et ingenii perfectionem; vel ex parte voluntatis seu affectus, ut est amor virtutum et odium vitiorum. 3. Amplificatio fit ex bonis, quae in ac- tione consistunt, quae sunt in triplici genere, utpote iu- stitiae, fortitudinis et temperantiae. Iustitia quidem, quae
1 deceat e 7 faciat G 15 forrunee F 19 possumus (7 21. 22 abu- tatur, sed utatur , non intumescat , non sit insolens , sed sit G 25 spectat F
356 IORDAKI BRVNI
est erga Deum et religionem, erga homiries et in se ipso. Fortitudo consistit circa aggrediendas res difnciles. Haec non impossibilia, neque indecentia aggreditur; ex his enim furiosus et ferus a forti distinguitur. Item haec | necessi- 140 5 tate non abutitur , sed eandem in virtutis testimonium convertit. Temperantia vero in eo consistit , ut rebus ipsis quadam ratione recta atque iudicio utamur pro ratione temporum, locorum et personarum.
CAP. XVII. 61 JF
1U Peculiaris ratio de modis amplificandi.
Rursum amplificatio nt ab antecedentibus, concomi-
tantibus (de quibus dictum est) et consequentibus , ut a
monumentis, ab effectibus, a decretis honoribus, a desi-
derio sui, a dolore et luctu ob eius obitum, et incommodi-
15 tate quae ex absentia eius viri vel rei nascitur.
2. Fit amplincatio a comparatione seu collatione , ubi adversarii partes vel diversi alicuius virtutes cum ipsius virtutibus et gestis comparentur , deprimendo aliena vel obscurando, propria vero efferendo et illustrando. Id
20 autem caute fiat.
3. A circumstantiis, ut quod aliquid agatur sponte, ex electione praemeditata non temere absque aliorum exemplo : c nemo enim il|lum praecessit, ante ipsum nemo 62 F hoc ausus est attentare,' atque aliorum imitatione: r post
25 ipsum nemo similiter efficere valebit vel audebit.'
4. A consequentibus ex his, ad quae, tanquam a maiori vel minori, inferenda progredi possumus, ut: r si iste erga ignotos munificus est et benevolus, qualem pu-
li <L> fit G 12 et] vel G 14. 15 ineommoditate (sic) F: in- commeditatem G 27 minori inferenda F
63 F 141 G
ARTIFICIVM PERORANDI, I. 357
tatis futurum erga notos eosque qui aliquo munere vel officio ipsum fuerint prosecuti?' Id est: ' si in amicos talis, qualis erit in patriam, in parentes?5
5. A partium enumeratione et distinctione cuiusque 5 rei in sua membra, quae subinde per singula examinen- tur; ut si quem iustum dixeris, examina in elargiendo, in commutando, reddendo, retribuendo, in distribuendo ; rur- sum erga Deum et superiores, videlicet principes, erga pares, similes, consortes, erga minores, subditos etc.
10 6. A concatenatione variarum definitionum seu de-
scriptionum , ut : ' quis non videt hunc esse ensem , quo hostes propugnamus, scutum et murum et arcem et tur- rem civitatis et reipubl., quo adversa retundimus, repelli- mus? In hoc est omnis virtus, omnis nervus, omne fun-
15 damentum belli et pacis , cuius virtutes decantandae , efferendae, heroum celebrandae carminibus.1
7. A plurium rerum concursu, ut: rhic licet inspi- cere columnam fortitudinis , lances iustitiae, speculum pru- dentiae, splendorem religionis,' et e contra, si vituperes.
20 8. A diversae efficientiae rationibus atque finis, ut:
" ipse est , quem probi diligunt , fortes aemulantur , qui libertatem amant sequuntur, patriae servatores complec- tuntur, quem reprobi detestantur, iniqui fugiunt ' etc.
9. A diversuum effectuum fe|licitate et infelicitate , 64 JF1
25 ut: 'doletis? Ecce hic refrigerium vestrum! Formidatis ? Hic securitas vestra! Aegrotatis? Hic sanitas! Fluctuatis? Hic gubernaculum ! Caecutitis? Hic lux vestra! ' etc.
10. A similitudine et tropis , ex aliis rebus desumptis, ut : ' aspicite gregis huius verum pastorem, huius agri culto-
30 rem, belli istius ducem, fulcrum istius domus ruentis ' etc.
2 e 3 qui ed altrove, in casi simili, abblamo aggiunto V interrogativo 2 idest FG-.forse vel 20 fiuibus (2 24 divcrsorum corregge G
358 IORDANI BRVNI
11. Ab exemplis, ut: r si cui lubet Catonis pruden- tiam et maturitatem inspicere, Fabii sobrietatem et con- tinentiam, Marcelli f ortitudinem , ad hunc unum oculos convertat; quae enim singula in horum singulis, ea uni-
5 versa in hoc uno inspicere licebit.'
12. A dissimilitudine , privatione et negatione, ut: c fingite hunc nobis non adesse , quid erit de republica ? Actum certe erit de domibus vestris, de facultatibus , | si 65f huius moderamine destituamur; quem enim appeilabimus,
10 qui tam feliciter et strenue huius recalcitrantis equi ha- benas moderari possit? Convertemusne ad Catilinam? At ille nequam' etc.
13. Ab his quae difficulter, sed convenientissime cohaerent, ut: ' cum homine ita divite ita humilitas, | co- 143 <
15 mitas coniuncta. In hoc tot calamitatibus et aerumnis op- presso tanta patientia et longanimitas , in tam docto, tam claro virtutibus et scientia spiritus ille minime omnium ambitiosus.'
14. Ab eis, quae male conferuntur, commemoratis 20 conditionibus utriusque partis, ut si dicatur: co coelum,
o Dii, huccine devenimus, ut illius temeritas et audacia cum istius magnanimitate componatur? Cur non pudet vi- dere impudentem illum cum hoc probato viro in discepta- tionem venire ? ' Qua ratione vel conclu | denda vel adorienda 66 I? 25 est utriusque facinorum enumeratio.
15. Ab imparitate, ubi non est quaestio inter bonum et malum , probum reprobum , verum falsum ; sed inter duo bona, utrum melius, inter duo vera vel probabilia, utrum certius, inter duo congrua, utrum convenientius ; ubi licet
30 amplificare tum ex modo dicendi, tum ex aliis rationibus
1 libet G 11 convertemurne senza ragionc G 19 Ab iis G
^RTIFICIVM PERORANDI, I. 359
comparative et superlative assumptis, tum tandem accom- modatis similitudinibus , ut : garrulus iste cum isto elo- quente, rabula cum hoc Demosthene, simius cum homi- ne \ vel si ambo fuerint probata etiam apud actorem , qui 5 non alterum deprimere, sed magis alterum exaltare conten- dat, ut: c quid inquis? Aquilam cernis cum falconibus, vel hirundinem cum cygnis contendentem patiaris ? '
16. A consecutione quadam et implicatione, utpote ubi unam | dictionem seu nomen intelliguntur plures res , 6*7 F
10 conditiones, circumstantiae et proprietates concomitari, ut : tandem , quid est religiosum esse ? Quid est religio- sum significari, nisi hominem pietate erga Deum affectum, iustitia erga proximum , qui legem Dei contemplatur die ac nocte, qui cum praevaricatoribus non graditur, qui in ini-
15 quitatibus pedem non figit ? ' etc. Item : r qui dicit mona- chum, significat ipsam superstitionem , ipsam avaritiam, hypocrisin ipsam, et tandem omnium vitiorum apothecam. Uno ergo dic verbo: monachus est.'
OAP. XVIII. 143G
20 Tertium caput de his quae faciunt acl genus iudiciale.
Oirca genus iudiciale, quod | versatur in his quae vel 68F ad reum vel ad actorem vel ad iudicem pertinent, consi- derandum est, 1. quod facit ad eius generis materiam, 2. quod ad formam, 3. quocl ad exornationem, 4. quod ad 25 finem. De I. materia seu subiectum considerationis ex parte iudicis est interrogatio , examinatio, discussio, consultatio, sententiae definitivae prolatio. Ex parte vero actorum
25 De I. Materia seu subiectu F: De materia seu subjecto G
360 IORDANI BRVKI
1. est status; bic autem est materia seu negotium, quod in controversia versatur, de quo ambigitur, de quo discepta- tur, disputatur et definiendum proponitur. Eius tres sunt species, utpote coniectura, quae versatur circa quaesitum 5 an aliquid sit vel non sit, ut Antonius fuerit an non. Secunda species est quidditas seu quid, ut ubi quaeritur an Antonius sit legitimus et bonae fidei possessor, vel usurpator vel occupator. Tertia est qualitatis species, to quale, ubi in|quiritur an aliquid sit bene vel male, iuste 69 1 10 vel iniuste, utiliter vel inutiliter perpetratum.
2. Post statum ratio, utpote.qua defensor seu reus reclamat et retundit accusatoris calumnias vel praetentio- nes, quae quidem nisi fuerit, nullus est defensionis locus.
3) Est firmamentum, utpote quo rationes ab adver- 15 sario convelluntur.
4) Est quaestio seu iudicatio, utpote terminus et punctus controversiae , nempe ubi id ipsum , quod in statu est expansum, diffusum, in quaestione seu iudica- tione est contractum.
20 5) Est disceptatio, quae consistit in collatione, oc-
cursu et comparatione duarum partium, veluti in quadam pugna seu agone, quae quidem versatur vel circa rem aut circa gestum, ut an iste hoc fecerit an non, aut circa intentionem aut scripta.
25 CAP. XIX.
Circa secuudum priucipale quoad formam iu geuere iudiciali.
Forma eorum, quae circa iudicium versantur, distin- guitur iuxta argumentationum species, quae eaedem sunt
5 fueritne an G 6 e 8 Secunda e Tertia G: 2. e 3. F 17 punc- turn G 28 ut F: aut G
144
ARTIFICIVM PERORANDI, I. 361
communes opponenti et defendenti. Harum quaedam snnt necessariae , quaedam vero probabiles. Necessaria argn- mentatio est, qnae snmitnr a sensu utpote per se evi- denti , 2. a communi opinione seu fide , 3. quae sumitur 5 a legibus seu sanctis decretis. Probabilia sunt alia, veluti necessaria , quibus aut vix aut minime resistit adversarius ; quaedam sunt verisimiliora , ut si quis a paupere potius quam a divite furto ablatas pecunias existimet ; quaedam non repugnantia, ut si quispiam magis existimet unum
10 ex his qui domi, quam ex eis qui fo|ris, furtum commi- *71 F sisse. Argumentatio est ordinata, vel turbata. Argumen- tationis simplicis et ordinatae species sunt quatuor, vide- licet ratiocinatio seu syllogismus, enthymema, inductio, exemplum.
15 1. Ratiocinatio est perfecta et completa argumenta-
tionis species, cuius partes sunt 1. propositio, 2. subsum- ptio, 3. probatio seu verificatio, 4. collectio seu illatio.
Secunda species est enthymema, utpote imperfecta ra- tiocinatio, quae videlicet aliquid supprimit et subticet et
20 mente retinet.
Tertia: inductio, utpote quae ex pluribus causis, signis particularibus et factis aliquid colligit.
Quarta species est exemplum, utpote imperfecta in- ductio, quae videlicet non ex omnibus particularibus ali-
25 quid colligit, sed ex pluribus ; sicut cum ex una actione
vel ex uno individuo alterum | concluditur. 72F
Ubi vero turbatur argumentationis forma, utpote non more dialectico ordinatove discursu, sed ut par est in pro- posito, aut 1. est ratiocinatio explicata et ornata, aut
3 sumitur <1.) a sensu G 5 alia, <et> veluti G 10 eis F: iis G 16.17 ai numeri 1. 2. 3. 4. sostituisce G le lettere a. b. c. d
18. 21. 23 Secunda — Tertia — Quarta G: 2. 3. 4. F 22 alquid F
Bkuni Opp. lat. II, 3. 46
362 IORDANI BEVNI
2. est epicherenla, ipsumque est ratiocinatio | breTissime 145 collecta ; 3. est sorites , hoc est argumentorum quaedam con- catenatio, quando videlicet post unum illatnm aliquid aliud ex ordine inferimus; 4. dilemma. Sed haec e dialecticorum 5 libris petenda sunt.
OAP. XX.
De mediis seu locis argumentationum intrinsecis.
Argumentationes omnes e quibusdam mediis seu locis desumuntur. Locorum vero alia sunt intrinseca, alia extrin-
10 seca. Intrinseca loca sunt a rei definitione seu descriptione,
ut: 'iste non | tribuit, quibus debet, ius suum; cur ergo 731 iustum appellaverimus ? Et cur non eum iustum appella- bimus, qui erga proximum est beneficus, erga Deum reli- giosus?'
15 2. A partium enumeratione : r cur virtuosum appel-
labimus eum, in quo nullum prudentiae, nullum iustitiae, nullum temperantiae specimen invenias? '
3. A notatione seu etymologia : c cur pueros et inexpertos et immaturi iudicii capita in tanto consilio lo-
20 cum habere perspicimus, si a senioribus, utpote peritioribus et sapientioribus , senatus denominatur?'
4. A coniugatis, ut: f homo cum sim, humaniter degam oportet, non divine; hic cum sit rusticus et barbarus , non nisi rusticani et barbari moris indolem
25 exhibebit.5
5. A genere: c omnis sane virtus | in actione consi- 74 .F stit; cur ergo religiosum et pium, citra actionis fines, ali- quem esse iudicabimus ? 5
11 Ut isto non F: ut ost «non G
ARTIFICIVM PERORANDI, I. 363
6. A forma seu specie: ~ cur virtus non erit, si iustitia est? '
7. A simili: c quemadmodum corporis infirmitas ab hominum intemperie et asymmetria partium emanat, ita
5 et reipub. ruina a populi dissidio et mala institutione seu regimine proiiciscitur.5
8. A dissimili: ~ barbarorum et incultorum homi- num est in diem vivere, civiliter autem educatorum est
ad | aeternitatem adspirare et honoris gloriaeve contemnere 140 Gr 10 ludibrium.'
9. Ab oppositis contrariis, ut: 'a bello omnis iniu- stitia, iniquitas, violentia oritur; ergo fructus pacis sunt iustitia, quies, pax' etc.
10. A privative oppositis, ut: e eloquentia homines 15 immites, iratos et feros emollit, placat, excolit; ubi vero
haec aberit, nulla vis, | nullus gladius id praestare valebit. ?5F Eloquentia ubique paratam ac stratam habet domum; unde facundus, sicut et fortis, locum et patriam dehnitam non agnoscens cosmopolita dicitur, sermone vero incultus ne 20 proprios quidem lares feliciter obtinebit.5
11. A relative oppositis, ut: c sicut principis est maiestatem, gravitatem et praeeminentiae speciem prae se ferre, ita subditi obsequii, obedientiae et humilitatis erga principem referre speciem interest.'
25 12. A contradictorie oppositis : c cur eum non ve-
nisse dicis, quem adesse omnes agnoscunt? Cur veluti fa- cinorosum incusas , cui nullum potes obiectare crimen? '
13. Ab adiacentibus , qualia sunt locus , tempus, mutatio, ex locis fuga, et similia, ut: c quis credat eum in
30 eius domo Fabium necasse hac nocte, qua aberat, et | eodem *?6 F
4 asymmetria] a symetria F: a non symmetria G 17 ac F: et Q
364 IORDANI BRVNI
tempore cum amicis in semota regione versabatur, quique vocatus ad iudicium venit hilariter? '
14. Ab antecedentibus , ut: ' si sol oritur, dies est ; si sapiens est iudex , rectum proferat iudicium oportet.' 5 1 5. A consequentibus : c cur non iustum dicimus et
sapientem iudicem, ubi tam aequum iudicium tanta pru- dentia protulit ? '
16. A concomitantibus : r necesse est ingenii sui specimen hominem ubique edere. Sicuti impossibile est in
10 sinu hominis vividum ignem occultari, et ab unoquoque proprium odorem videmus expirare (neque enim Sulpitius ut Sabaea thura redolere poterit); ita et hic. '
17. A repugnantibus: c quinam fieri potest, ut ab illo proditore percussus fuerit, qui eum tam impense
15 amat ? 5
18. A causa efficiente, ut: c cur non credam has technas vulpinas a vulpe ipsa esse profectas?'
19. A causa materiali, ut: c istae sunt tuae opes, tuae arboris fructus.'
20 20. A causa formali, utpote a praeparatione et dis-
positione quadam propria, ut: c quis non credat homici- dium machinasse eum, qui paulo ante arma expolierat, gladium exacuerat?' etc.
21. A causa finali: ' facile possum mihi persuadere 25 hominem ita avarum, ita sordidum et impensissime cupi-
dum, spe haereditatis ab ipsius morte illi provenientis , non hoc modo, sed et maiora potuisse audere facinora.5
22. A comparatione a maiori: r cur parricidam pro lucri cupiditate germani fratris, pro eadem causa necato-
30 rem non iudicabimus? '
11 expirari corregge G 14 forse proditione 19 fruetus. F :
fructus? G 26 spccie FG 28 patricidam G
ARTIFICIVM PERORANDI, I. 365
23. A minori: r si quod minus vi|detur fecisse, fecit, *78 F cur non et hoc, quod maius attentasse videatur? '
24. A pari: r potuit certe fratrem occidisse, quod eum aliquando, cum potuerit ab instante morte eripere,
5 non eripuit. '
CAP. XXI.
Loca argumentorum, quae ab extrinseco desumuntur.
Argumenta ab externis desumpta, utpote ab iis quae non ab ingenio oratoris, sed a causae qualitate ducun- 10 tur, sunt:
1. a rumore seu ab eo quod plurimi opinantur, ominantur , suspicantur.
2. a fama, utpote ab eo quod de reo constat.
3. a tortura, utpote ab iis quae ipse vel alius coac- 15 tus est fateri.
4. a tabellis vel scriptis, quae eius manu vel alius fidem facientis adducuntur.
5. a iureiurando, praeterito vel praesente, requisito seu dato, vel requirendo seu dando.
20 6. a praeiudiciis, utpote vel ab his quae alias iudi-
cata sunt in simili causa, vel ab his quae ad praesentem causam faciunt, vel a probatis et iudicatis in eadem causa.
7. a testibus, quos recta ratione formatos, instructos commemorare debemus, utpote quia iusti, prudentes, prae-
25 sentes in casu, non varii vel a natura declives, non mer- cede conducibiles.
8. a legibus, quae vel faciunt ad nostram causam, et hinc locus est ab earum necessitate , utilitate etc, et a
*?BF
148G
2 majus, attentasse Gr, ma e piuttosto da correggere videtur 3 quod F: qui G 18 ab G 24 forse commendare ?
366 IORDANI BRVNI
iudicum debito, quorum interest earum esse tutores et de- fensores ; vel faciunt contra nostram causam expresse , tum ne locus dissimulationi detur, loca sunt vel ex eo quod lex illa ad hanc causam non respiciat in hoc casu, vel 5 quod lex illa quibusdam tem | poribus et conditionibus SO F sit alligata et obstricta, vel quod sit contra reipubl. sta- tum et tyrannice vel ambitiose prolata , ut cui honestas , respubl. et utilitas sit anteferenda, utpote ad quam omnes respicere oportet; siquidem praeter communem utilita-
10 tem et humani convictus commodum, nihil est aliud, quod leges respicere debeant. Si vero lex ambigua est, utpote quae ad utramque partem inflecti queat, tunc ita est confirmanda et declaranda legis sententia , ut pro nobis faciat, et dubium seu ambiguitas dissimulanda , et ea
15 utendum tanquam pro nobis faciat. Quod si iuclex in al- teram partem propendeat, eadem arte, si possumus, uti debemus, ex aequo videlicet in nostrum favorem verba legis interpretando , nec sine admirationis nota veluti no- vum extorsum legis sensum contrarium inficiari. Quod | si 81 F
20 Pars contraria reddita fuerit probabilior, tunc casum ita accommodes oportet, ut lex illa intellecta vel magis tibi quam adversario, vel non minus favere videatur ; qua stante ambiguitate et perplexione ad alias rationes et leges con- fugiendum definias.
25 CAP. XXII. 149 G
De locis defensionis.
In omnibus (inquit Aristoteles) quod ad materiam et formam attinet, eadem defensoris atque accusatoris est ra-
7 tyranice G ut cui] ut cur F: ut » cur <non> honostas, respu- blica et utilitas — (v. 11) debeant. » G
367
tio; praecipua vero defensionis loca sunt, quae accusationi eodem adversantur ordine. Si qua vero sunt difficiliora, eorum semper dexteritate quadam differenda vel alio trans- ferenda est responsio , utpote : ' cur non in promptu re- 5 sponsio?' Quasi gravius responsurus post praemislsa quae- 83F dam et repurgata huic quaestioni te satisfacturum dicas, qua dilatione ratio illa turbetur, et memoria proferentis eludatur.
1. Locus ergo defensionis in genere est a repurga- 10 tione rationum per contrarias rationes.
2. E via adductae rationes non sunt emcaces.
3. Ab iniquitate et defectu, qui potest inveniri in accusatore.
4. Ab integritate accusati, contra quem agitur, 15 utpote in quem non cadere posset huiusmodi accusatio.
5. A testium conditionibus.
6. A signis et indiciis, quae non sunt eiusmodi praetensi effectus necessario, vel quae possunt esse signa contrariorum seu oppositorum, vel quae pleraque alia pos-
20 sunt significare, vel quia stantibus iis ob aliam causam aliquis commoditatem et ansam patrandi facinoris arripue- rit, ea ductus sjDe, | qua in hunc ipsum vel me delictum 83F transferetur.
7. Si facinus est perpetratum, ita ut dissimulari 25 nequeat et ut fatearis necesse sit, da operam, si possibile
est, ad iustum aliquod principium et causam referatur. Si vero ad iustam causam non datur aditus, recurrendum est ad casus, ad inordinatos eventus, quorum rationem habere iustum est, et ostendendum non iniquos esse iudi-
14 (accusati,) F: (accusati) , G 15 possit G 17 sint G
18. 20 possint tutte e due le volte G 22 qua F: quod (e transferatur nel rigo seguente) G 26 est, <ut> ad G
368 10RDANI BRVNI
ces eos, qui eidem fortunae et naturae legi subditi sunt, ut nequeant effugere, quo minus possint incidere | casus, si ignoscant. Quod vero ipsum non praemeditato consilio dataque opera factum fuerit, desumere licet tum ab anteacta 5 vita et praeviis dispositionibus non occurrentibus, et hoc pro possibili confirmandum est.
CAP. XXIII.
De ordine utriusque partis argumentorurn.
Argumentorum vero, quae ad defendendum et ad 10 accusandum occurrunt, alia sunt vitiosa, quae praeter- mittantur omnino; unum est firmissimum, et hoc est ad primum vel ultimum referendum; alia huic proxima fir- miora sunt, ac consequenter prope ipsum sunt ordinanda; alia sunt media, et in mediam turbam referenda sunt.
15 CAP. XXIV.
De iis quae faciunt ad universales regulas atque species praesentis artis,
quae consistunt in ultimis duabus , iu quibus tota vis consistcre videtur,
in dispositione videlicet et eloquentia.
Dispositionem definiunt debitam partium collocatio- 20 nem, ut | quidque suo loco appositum referatur. Pronuncia- tio quoque maximam vim habere famosissimo Demosthe- nis documento et re ipsa comprobatur. Eius sane partes iuxta numerum organorum pronunciationis distribuuntur. Pronunciatio ergo 1. desumitur a loco. Yim enim quan- '25 dam suscipere videtur oratio maiorem et minorem, si con- venientiore loco aut minus congruo proferatur, ubi adver-
19.20 collocationem G: collationem F 20.21 Pronunciationem corregge G 22 probatur G 21 enim] .n. F: nempe G 25 et F: vel G
ARTIFICIVM PERORANDT, f. 369
tendum est non loci celebritatem, utpote sedis, pulpiti, suggesti et similia, celebrem reddere orationem seu orato- rem, sed potius oratorem et orationem celebrem locum reddere, ut et in auditorio et in convivio et aliis conventi- 5 bus non primus homo et dignissimus a primo loco iudica- tur, sed primus locus a primo homine.
2. Pronunciatio vim suscipit ab habitu, ut qui de 151 Gr rebus laetis iucundius disseri debet, ali|ter quam de re lu- 86 F1 gubri, tristi etc. In omnibus autem orator eam gravitatem
10 servare clebet, siquidem differentia est inter oratorem et histrionem, forum et scenam.
3. Sumitur pronunciandi ratio a vultu, ut quisque consideret quid suam deceat naturam, et quid rei sub- iectae conveniat; alius enim motus vultus hos, alius vero
15 alios decet. Aliter enim senex, aliter iuvenis, aliter for- mosus, aliter deformis, aliter gravis, aliter alio modo quocunque dispositus vultus se gerat oportet. Vultus vero varietas maxime ab oculorum et superciliorum motu, fron- tis contractione et extensione, ac oris formatione profi-
20 ciscitur.
4. Pronunciationis ratio sumitur a motu, qui qui- dem aut est frontis, aut oculorum, aut oris, aut generaliter capitis et dorsi, aut | brachiorum digitorumque, aut pedum. 8*7 F1 Ubique autem in motibus eo respicere oportet, ut ne quid
25 effuse et immoderate fiat.
5. In voce oportet considerare tum naturalia, tum artificialia. Et natura quidem non ad omnia aeque feliciter accommodabilem vocem habemus omnes, sed alii gravem, alii acutam, alii exilem, alii aliter affectam, alii iucundam,
7 Secundo pronunciatio F qui F: quod cmenda G 9 eam F: suam G 13 quod la prima volta F 14 alius enim] Ab iis enim FG, ma G supplisce quindi <hic> motus 19 ac F: atque G
Bruni Opp. lat. II, 3. 47
370 IORDANI BRVNI
alii vero asperam, quidam claram, quidam vero rudem habent. Sicut autem non est dictio quae alicubi bona non sit, ita neque vox quae in quodam genere vel quibusdam non sit accommodata, quaeque, si recte temperetur, omni- 5 bus propositis adaptari nequeat. Vox etenim submissa et minus clara requirit ut mature tractetur, vox huic con- traria, quam candidam et claram appellant, pro sua ratione alio spiritu, alio vultu et aliis inflexionibus regitur. Simi- liter ln | aliis vocis generibus est considerandum quomodo 88 I
10 quemque liceat apposite suum vultum ad materiam propo- sitam tractare, in qua universaliter maxime cavendum erit , ne vim inferre videamur et quasi invito genio aliquid moliri. | Ut enim orator sive ecclesiastes laborat et torque- 153 tur, ita et auditores eodem veluti sensu afficiuntur.
15 Quod ad affectus attinet immutandos, quatenus voce
praesententur, illi respondere possunt vocis speciei. Huius- modi sunt ira, indignatio, dedignatio, ironia, admiratio et similia. Hic observandum, ne nimis volentes nervos extendere chordam rumpamus, sed modum naturae et fa-
20 cultatis citra difficultatem atque laborem perpetuo obser- vemus. Affectus autem, quales in alios imprimere possu- mus et volumus, tales in nobis primum impressos eslse 891 oportet; talem enim odorem aromata a se profundunt, qualem in se ipsis primum retinuerint. Ignitum quoque
25 esse oportet spiritum illius, qui alienos ignire contendat; accensam enim oportet esse facem unam, quae mille alias accendat.
Praeterea ad .pronunciationem facere videtur numeri observatio, qui nuraerus consistit in dispositione verborum,
G maturo] forse modice ovvero moderate? 9 goneribus. Est con- sidorandum F 10 forse suam vocem? 11 qua F: quo G 16 prae- sentantur, illis e species G 17 iroma F
ARTIFICIVM PERORANDI , I. 37 1
de qua vulgares sunt tractatus. Ac mensuram et pedes quos- dam aptos esse terminationi, quosdam infLexioni, quosdam sententiae continuationi , observandum est. Neque solum pedes observari debent, sed etiam et varietas terminatio- 5 nis, ne perpetuo verbo in fine orationis collocato insipide dicamus, sed sicut in natura, ita in arte varietatem multum posse recolamus. Praeterea observandum, ut unam ora- tionem uno spiritu proferamus, quod si | prolixior fuerit 90F sententia, ita pro respiratione pausemus, ut membrorum
10 compages dissui non videatur. Ad haec ratio temporum habenda est; decet enim quaedam velocius et quaedam cur- siva oratione, quaedam vero tardius magisque temperate proferre. Prima ratio accommodatior est et exaggerationi- bus et fervidioribus affectibus, secunda vero in docendo,
15 argumentando , persuadendo; haec statum orationis, illa complexionem et epilogum etiam requirit. Item in qua- rundam orationum continuatione brevior, in quarundam vero prolixior mora requiritur. Maximam quoque vim in pronunciatione | habet, si rem, de qua agimus, seu negotium 153 G
20 quasi praesens habeamus, ut si de periculo civitatis, quasi timore perculsi, si de facinoris gravitate ipsius partes et circumstantias ita in nobis praesenjtes fingamus et velut 912^ oculis audientium exponamus. Hoc enim est quasi scenam facere, in qua quidem plura et forte omnia praedicta con-
25 currunt , utpote vultus mutatio, motus corporis , vox etc.
Ultimum, quod saepe ad rem maxime videtur, pronun-
ciandi genus in re ipsa vel illi simili consistit, utpote
quando ad iram vei misericordiam concitandam, vulnera
ipsa, plagas, cruentam vestem et similia producimus, vel
30 per similitudinem vel realiter.
1L et qu ae d a m] forse et quadam 16.17 quorundam tutte e due /e volte G
372 IORDANI BRVNI
CAP. XXV.
De affectibus.
Praeterea cum proxime dictis et aliis non est praeter- mittendum, quod de affectibns conciliandis notat Aristo- 5 teles in snis ad Theodecten. Licet ergo, quod (ad) eornm concitandorum formam spectat, satis indicatum est, nosse tamen | et observare oportet quibus rationibus moveamur 9SP omnes ad iram et patientiam, ad amorem et ad odium, ad commiserationem et indignationem , ad invidiam et aemu-
10 lationem. Ad iram ergo concitamur ex apprehensione con- temptus, ex detractione et ex calumnia. Contemni quidem videmur, si quae indignioribus conceduntur, nobis dene- gantur; si pares vel deteriores nos spernant vel spernere videantur, quod neque a maioribus facile est ferre patien-
15 ter; si pro honoribus et favoribus allatis aliquos ingratos videamus. Ingratus enim contemnere videtur officium et officiosum. Movemur autem maxime ad iram , si contemptus consistat circa ea, in quibus magnifieri cupimus et in qui- bus excellere desideramus. Unde aliae sunt causae | qui- 154 <
20 bus irascitur philosophus, aliae quibus miles, aliae quibus
alii. Dejtractio species est ad idem spectans, cum ea quae 93 F nobis conveniunt, ut honor, reverentia, existimatio verae doctrinae et dignitas quae in ea virtute qua praestamus consistit, nobis denegantur. Calumnia vero a detractione
25 differt, quia haec debitas et veras virtutes a nobis quasi
alienas facit , illa vero remota a nobis vitia nobis attribuit.
Quae ad amorem movent, contraria his. Amamus enim
eos, quinos magnifaciunt , laudant, qui nos imitantur, qui
9. 10 aemulationes FG , ma cf. p. 374, 11 15 collatis hene G
ARTIFIClVM PERORAflDI, I. 373
easdem artes excolunt et studia, dummodo nobis non sunt impedimento; eos item qui universaliter sunt benefici, li- berales, quosque similes nobis futuros speramus; homines item placabiles, conciliabiles , quos de nobis bene sentire 5 possumus credere vel sperare , qui nos suspiciunt ; similiter
corpore vel animo bene universali | ter constitutos, maxime 94 F autem ubi utrumque concurrit.
Timorem contra inducunt mala instantia seu proxima, propinqua, remotis aut nihil aut parum movemur; 2. ti- 10 morem inducunt nocere potentes; 3. timemus ab iis qui obesse et nocere consueverunt; 4. ab iis qui conscii sunt facinorum nostrorum contra legem vel principem; 5. ab iis quos laesimus, ne forfce rependant; 6. ab his quos maiores et potentiores solent formidare.
1 f^ De his quae movent verecundiam ,
coram quibus pudor aceendatur et verecundia.
Verecundamur autem apud eos, 1. quos magnifacimus vel non spernimus; 2. apud eos, qui nos admirantur, ma- gnifaciunt; 3. apud eos, qui non sunt in eodem crimine;
20 4. apud eos , qui rigidi | sunt et non parcunt et maxime 95 J? haec ipsa detestantur; 5. apud eos, qui linguaces et aliis libenter referunt; 6. apud infames et sceleratos, qui liben- ter in sua ignobilitate socios | habent, tanto magis quanto 155 G celebriores; 7. apud satyricos, qui vivunt aliorum faci-
25 nore; 8. apud eos, qui recenter nostram familiaritatem et amicitiam cupiunt virtutis ergo; 9. apud aemulos nostros, coram quibus tanto magis pudebit apparere miseros, ege- nos, sicut etiam apud nostrates; 10. tandem coram ipsis,
5 suscipiunt FG 16 accenditur G
374 IORDANI BRVNI
quos instituimus ,- erudimus , et quibus praeceptorum vice fuimus.
Ea quae ad compassionem et commiserationem iudu- cunt, sunt: si quos indigne malis subesse inspexerimus , 5 praesertim si nobis amici sint, si nobis similes, si nos si- milia passi simus. Ea quae movent ad indignationem , sunt contraria | his, ufcpote si indignos homines bene et prospere 96F habere videbimus. Ad invidiam movent similia his quae ad indignationem , praeterquam quod invidia non respicit 10 indignos et male meritos, sed aequales et pares.
Ad aemulationem vero similis tristitia, qua quidem non male afncimur, quia alii bene habeant, sed quia nos pariter non bene habeamus, vel quia nobis forte magis deberetur.
2 /. fungimur
ARTIFICIVM PERORANDl, II. 375
9^7 F
SECVNDA PARS RHETORICES ADDITA PRAECEDENTI ±56 G
IORDANO BRVNO
NOLANO ITALO.
DE ELOCVTIONE SEV EXORNATIONE : IN DVAS SECTIONES TRIBVTA QVARVM PlllMA DE COPIA VERBORVM, ALTERA DE COPIA RERVM,
CAP. I.
Trausitio et introitus in partem secundam.
Deinceps videbimus quid ultra praeposita praecepta 10 desilderari possit, et secundam rhetorices partem a princi- 98 F pio desiderabilem perficiemus, ut quicquid hactenus tradi- tum est, perfecte ad partem formalem, quod vero praeci- pietur, ad artis materialem partem referatur.
Quod ergo ad materiam hanc pertinet, habemus quin- 15 que rationes themata variandi, multiplicandi et amplifican- di, utpote pro variando 1. dictiones, 2. figuras, 3. formas, 4. constructionis compositionem seu combinationem , 5. et sententias, quae sunt proxima cuiusque propositi materia. Sed haec ita trademus, ut artem rhetoricam secundum mino- 20 rem partem liceat inspicere in regulis, secundum maiorem autem et perfectissimam in ipsis oratoribus.
17 et om. G 19.20 minorem G: maiorem F
370 IORDANI BRVNI
CAP. II.
Enumeratio eorum, quae pecularia requirunt alpkabeta pro varianda dictionis forma.
Suppeditant nobis verborum seu phrasium innumera- 99 F 5 bilem multitudinem sequentia quae disponemus alphabeta, haud quidem grammaticorum et humanistarum more, qui promiscue quaecunque occurrunt variis modis docent innectere, uti formas reddendarum gratiarum, obsecrandi, item quot modis quis possit dicere se | venisse, ivisse, ga- 15^ C
10 visum, tristatum etc, quae omnia apprime puerilia sunt. Si qui enim carent ingenio, ea multitudine abusi de tanto cornu copiae inopiam extremam refereut. Si qui vero in- geniosi extiterint, per se ipsos, quid et quomodo, quoque loco et occasione dicendum sit et proferendum, probe no-
15 verint, adeo ut tales tractatus ad nullam omnino rem facere videantur, nec propterea cuiusdam principis huma- nistae studium improbarint, qui de copia verborum ita scrip- sit non | necessaria, ut certe etiam pro more inepta scripsisse lOOI videatur. Iam igitur pro ipsis, quae praesentis artis partem
20 constituunt atque fundamentum, quae in omni discursu et oratione concurrunt veluti partes, non minus quam cer- tus et deflnitus literarum numerus, infmitam verborum multitudinem conflare potest. Reiectis igitur formulis illis, quae non sunt universales, quaeque ab ipsa rei tractandae
25 materia suggeruntur, formas atque rationes universales, quae ad certum numerum inferius distinguendum reducun- tur, afferemus:
Primo pro iis, quae ad simplicem dictionem,
6 umanistarum G 8 uti F: ut G 10 tristatum <essc>, etc. G 1G. 17 c Erasmum innuit auctor^ annota G 17 probarint G: forsc pro- barim? 20 quaeque G , ma ncppur cosl torna il pcriodo
ARTIFICIVM PERORANDI, II. 377
Secundo pro his, quae ad compositara dictionem, Tertio pro his, quae ad sensum simplicem, sive ad thema simplex,
Ultimo pro his, quae ad com|positum sensum connan- lOl F 5 dum respiciunt, sive ad thema coniunctum.
CAP. III.
Termini generales per alphabetum pro commoditate multiplicandi.
Sunt, ut diximus, termini nonnulli, qui vel in omni
oratione vel in plurimis locum habent. Horum 10 1. A. Est esse vel non esse; non est enim oratio,
quae in verbum substantivum non resolvatur afnrmative
vel negative.
2. B. Sentire, opinari, scire, intelligere, 158 G
item iguorare, imaginari, dubitare. 15 3. C. Consentire, dissentire; in omni enim ora-
tione eiiunciativa accidit, ut vel omnes vel plures vel
pauci vel nulli consentiant vel dissentiant.
4. D. Circa eligere et repudiare, seu curare 103 JP vel despicere, magnifacere vel negligere; quod
20 alphabetura exercetur universaliter circa ea, quae versan- tur in deliberando.
5. E. Circa affirmationem et negationem; al- phabetum enira affirmandi erit, ut aio, censeo, dico, existimo, fateor, iudico etc.
25 6. F. Interrogandi alphabetum, ut an, forte,
nunquid, nonne.
7. Gr. Evidentis et occulti: evidentis, ut patet, manifestum est, palam est; occulti, ut non liquet.
8. H. Facilis et difficilis.
Bruni Opp. lat. II, 3. 48
378 IORDANI BRVNI
9. I. Similis et dissimilis. In omni enim pro-
posito cuiuscunque generis similitudinem possumus ex-
suscitare , vel a dissimili propositum ducere : c sicut sol
peragit suum cursum, ita homo ad suam perfectionem
5 contendit; haec autem perfectio est scire et intelligere.5
10. K. Convenientiae et differentiae, | qui mo- 103 J^ dus differt a similitudine et dissimilitudine, quia similitudo et dissimilitudo est etiam, imo maxime et proprie, in his quae genere differunt. 10 11. L. Rationes atque causae, quae in singulis
vel omnibus vel passim certis orationibus adnectere pos- sumus, imo etiam debemus, ut quia, siquidem, quan- doquidem, cum sit hoc, ante quod, si hoc, si illud.
12. M. Probandi et improbandi, seu probationis 15 et confirmationis , improbationis et infirmationis : absur-
dum est, inconveniens est.
13. N. Perfecti et imperfecti, seu plene et ina- niter, suincienter et insufficienter pro captu.
14. 0. Totius perfecti, partis et imperfecti, item 20 universalitatis et peculiaritatis; unde omnes, cuncti,
nemo est qui | non, nullo excepto, universi, vel qui- 159 G dam, aliqui, nonnulli, sunt qui, non desunt qui.
15. P. Comparationis, superlationis et exae- quationis notae: perinde, maxijme omnium, supra 104I5
25 quam possibile sit. Ubique enim, ubi qualitas aliqua . de subiecto aifirmatur vel negatur, cum suscipiat inter- cessionem vel concessionem , iuxta subiectorum varietatem varios positionis comparationis gradus admittit.
16. Q. Per id cui satis fit, vel minus satis fit,
1 In G : 1. In F 2 similitudinem G: similitudine F 10 l. Ra- tionis 8e 12 immo G 15 <ut> absurdum G 19 Totius, Perfecti FG 21. 22 quidam aliqui FG 26. 27 incensionem (sic) F: intensionem G 28 <vel> comparationis corregge G
ARTIFICIVM PERORANDI, II. 379
vel unde aliquis quiescat seu suspensus maneat, acquiescat vel haesitet, certus sit vel anceps.
17. R. Per possibile et impossibile, ut nihil impedit; item ex contingenti et necessario , ut
5 esse a natura vel fato vel divina providentia inditum; a communi sensu, a propria imbecilli- tate; ex quibus omnibus et similibus et ratio et oratio ditescit.
18. S. Per finem seu causam finalem , seu 10 propter quid. Quicquid enim iit, aliquo studio propo-
sitoque metu exagitatur, movetur, ducitur, producitur.
19. T. Conditionalium variatio seu | conditio- 105F num inspectio commendatur, ut homo scire deside-
rat, dummodo non sit stultus. 15 20. V. A modo, modus est inspiciendus et
ditandus, utpote an bene, an male, an perfecte, an imperfecte, apprime, per se, per accidens, suapte natura.
21. X. Eespiciendum est ad frequentissimas co- 20 pulandi notas, ut sunt etiam, atque etc.
22. Z. Commendatur ubique continuationum co- pia; ut primo, initio, secundo, deinde, praeterea, subinde, ad haec, proinde, neque illud obiter praetermittendum, tandem, ultimo, ad extremum,
25 denique.
23. A. Notae assumendi, utpote in quibus argu- mentationum principia proponimus.
24. B. Notae subsumendi, quales pro minoribus propositionibus , ut sunt sed, porro, atque, vero,
30 caeterum.
4 impediet G 6 <item> a communi G 10 fit aliquo F 10. 11 propo- sitove G : /. propositaque meta 28.29 minoribus , propositionibus F
380 IORDANI BRVNI
25. F. Conclusionum seu illationum | varietas 106 . est inspicienda : ergo, igitur.
26. A. Diversae rationes, quibus positio eius- 160 dem argumentationis totius variari possit.
5 Ex hoc catalogo non solum tenere licet omnia, quo-
rum dictionem frugaliter possumus ditando variare, verum etiam loci sunt (praeter tria quatuorve manifesta per se) ad res atque rationes multiplicandas, ut tandem duplex genus copiae in eodem liceat inspicere catalogo.
10 ' CAP. IV.
Alphabetum ex praedicto alphabeto desumendum ad infinitam variandi copiam per indumenta.
Postquam ex pluribus dictionibus praedictis alpha- beta fuerint constituta, quo possimus copioss et citra con-
15 fusionem | variandi rationem habere, et quam una vice uno lO1? j| modo, alia vice alio modo accipere possimus enunciatio- nem ; hoc genere constituemus alphabetum , copiando , ornando et modificando sententiarum ordinem cum hisce orationum seu enunciationum indumentis. Haec indu-
20 mentorum nomine inscribimus, quia non ad substantiam orationis pertinent seu ad materiam , sed tantum ad extrinsecam formam, neque est ulla oratio cui omnia haec indumenta nequeant accomodari, appropriari. Ipsa sunt: A. Esse
25 B. Non esse
C. Sentire
D. Imaginari
2 <ut> Ergo G 15 quam] qua F: quo G 17 /. copulando 9
19.23 Haec— appropriari] in parentesi G 23 <ot> appropriari G
ARTIFICIVM PERORANDI, II. 381
E. Intelligere
F. Opinari
G. Ignorare H. Dubitare
5 I. Gonsentire
K. Dissentire lOSF
L. Afnrmare M. Negare
N. Verum esse 161 Gr
10 0. Falsum esse
P. Quaerere Q. Respondere R. Apertum esse S. Occultum esse 15 T. Firmum esse seu certum
V. Dubium vel incertum X. Exemplo seu similitudine manifestabile Z. Rationi consentaneum, seu certa ratione afiir- mandi 20 A. Necessarium
B. Possibile F. Conveniens A. Absurdum. Haec sunt, quae quilibet modo suo certaque industria 25 literis propriis, ut ipsi videtur accommodatius , ascribat. Omnem etenim ordinem suscipere possunt ac debent potius quam istum; licet et | iste non sit inconveniens, praesertim 109 F ea ratione qua artem patefacit.
18. 19 affirmandum corregge G
382 IORDANI BRVNI
De usu huius alphabeti.
Est unica ratio, qua certe et praefixe orationem seu discursum seu libellum ita fere innumeris modis variare possimus, ut nunquam eadem videatur repeti cantilena. 5 Ut si per exemplum oratio constet triginta enunciatio-
nibus, illae primum singulae singulis istis literis regulantur , ut A dicetur de prima, B regulet secundam, C tertiam etc; deinde B regulet primam , C secundam , D tertiam etc. ; postea C primam, D secundam, E tertiam etc, A vero ulti-
10 mam; vel magis occultando tertiam, ut ab A in C, a C in E, ab E in G-; vel incipiendo D medio. Primo ascen- dendo | et secundo descendendo, vel primo descendendo 11 0 F- et secundo ascendendo. Similiter incipiendo ab ultimo ad primum, | vel a penultimo ad ultimum, ut illa continua 1S3 G
15 fiat circulatio, ut non solum defmitum, sed et infinitum numerum possimus variare, ut patet hac forma, dispositis in circulum elementis, cap. 16, et ita ad quemcunque nu- merum propositionum accommodando, quantum necesse fuerit.
20 Nftm. 1.*
Porro in usu ipsius illud animadvertendum est, ut haec pro modo cuiusvis propositi sumantur, affirmative vel
6 e 7 regulentur e dicatur 10 /. occupando ? 11 iu G- <pro-
gressio fiat) G <a> D inedio , primo bene G 15 <in> definitum G 17 cap. 16 om. G 20 Num.] Nro. G, il quale annota "Figurae geometricae haud dubie codici manuscripto Bruni adpositae, in editione originali desunt,'1 e similmenfe avverle la mancanza delle altre duefigure seguenti (p. 389 e 390). Ma tutte e tre le figure si trovano nelV esemplare chc seguiamo (Biblioth. Monac. L. eleg. g. 64), dove sono incise sufogli volanti
ARTIFICIVM PERORANDI, II.
383
negative, simpliciter vel absolute seu modaliter, quatenus videlicet orationis seu rei significatae conditio patitur.
Nvm. 1*
CAP. V.
Alpliabetura modorum , utpote rationum , quibus praedictae singulae ac onines oratioues variantur tanquara coloribus.
lliF
Ultra formam praedictam indumentorum, quibus ora-
tiones transformari videntur, succurrit ratio colorum, qui-
bus omnibus ac singulis tum materiae tum formae varian-
10 tur. Nam totum proxime dictum alphabetum per singula
384 IORDANI BRVNI
et omnia membra a praesente variis modis colorari potest, quemadmodum idem indumentum coloris diversitate multi- pliciter non sine iucunditate variatur.
Haec sunt: afiirmatio, negatio et caetera quae se- 5 quuntur, non eodem modo accepta quo supra, utpote for- maliter, sed modaliter, ut si dixerim sub affirmatione: ' omnes homines natura scire de | siderant ' , sub negatione 1 1 2 1 clicam: c nullus hominum est, qui scire naturaliter non desideret ' , sub interrogatione dicam : " an quisquam ho-
10 minum esse potest, in quem sciendi desiderium non ali- quando cadat? ' sub responsione: c si quis a me quaerat: quid est quod homini maxime conveniat? aliud respon- dere | seu afferre non possum praeter sciendi desiderium', 163 ( sub activo: c scire concupiscit homo', sub passivo: ca na-
15 turae multiplici instinctu ad scientiae adeptionem erigitur et dirigitur homo \
Sit ergo praesens alphabetum:
A. Affirmative
B. Negative 20 C. Interrogative
D. Responsive
E. Active
F. Passive Gr. Privative 1131
25 H. Contradictorie
I. Gerundive
K. Mutando nomen in orationem, in dictionem seu nomen
27. 28 seu <aliud> nomen G
ARTIFICIVM PERORANDI, II. 385
L. Iniinitive: c desiderare scire hominem '. M. Aequipollentive
N. In praeterito , ut - nunquam homo fuit , qui non ' etc. 5 0, In praesenti
P. In futuro
Q. Descriptive, ut c animal istud ad astra erectum
sublime habens faciem in coelum, sicut caetera animalia
pronam habent in terram, oculis, auribus, interno ex-
10 ternoque sensu ad luminis intelligentiae specimen conver-
titur. '
R. Definitive, ut c hoc animal rationis capax, ra- tionali potentia ad proprium obiectum intelligibile , sicut et externis poten,tiis ad obiectum sensibile capessendum a 114F 15 natura est ordinatum, et ipso appulsu et incitamento sen- sibilis et intelligibilis affectus atque voluntatis irrefraga- biliter impellitur. '
S. Contrarie, ut ignorantiam et inertiam, ut ' nul- lus est, qui non fugiat ignorare, et ita sit iners, ut nil 20 scire velit.
. T. Refragative, ut r mirum si quispiam hominum inveniatur expers huius desiderii. '
V. Abstractive, ut c magnitudine desiderii cogno- 164 G scendi tenentur omnes. ' 25 X. Contractive seu concretive, ut c magno deside-
rio scientiae capiuntur omnes. '
Z. Metaphorice, ut c omnes animi alas ad ]ucem intelligentiae explicant et oculos intorquent. ' Huc perti- net etiam allegorice, ut c omnes ad scientiam, veluti prae- 30 fixum propositumque scopum collineant. '
1 Infinitive desiderare, scire hominem. F: Infinitive omettendo il resto O 18 ut ignorantiaro et inertiam om. G: f. ut <per> ignor. etc. Bruni Opp. lat. II, 3. 49
386 IORDANI BRVNI
A. Per rectum, ut ' scientia ad sui cupiditatem om- 115 nes impellit. '
B. Per genitivum, ut ~ scientiae desiderio capiuntur omnes. '
5 r. Per dativum, ut c omnibus hominibus innatum
est scientiae desiderium. '
A. Per accusativum, ut ' scientiam affectant omnes.1 E. Per vocativum, ut f quid est, homo, quo magis capiare, quam lucis intelligentiae splendore? ' 10 Z. Per ablativum, ut c a fulgore lucis intelligibilis
omnis intelligentiae apparatus sensusque incenditur. 5
CAP. VI.
De forma complicandi et explicaiidi dicta alphabeta.
Praecipiebamus primo pro frequentibus et generalissi-
15 mis phrasibus singula praeconcipere | alphabeta; secundo 116
eisdem in genere singulas destinare literas, ut videlicet ex
his universalibus constituere possimus alphabetum, quorum
nnlla sint, quae quamcunque orationem formare non pos-
sint; tertio ultimum ordinavimus alphabetum modorum,
20 quod ex his constat partibus, qualibus etiam omnis oratio
ornari, indui, involvi potest. Iam sequitur figura, quae
materialiter quadrata est, formaliter vero circularis, quia,
ut supra dictum est, in singulis alphabetis finis est conti-
guus principio, utpote quando ordo sive decursus unus
25 sive ascensus sive descensus est completus, resumendum
est principium alterius ordinis sive progressus. In hac 165 igitur figura notare licet primo progressum per directum, eo videlicet ordine quo legere consuevimus, et ita notatur
16 iisdem G 18 nulla sunt G
ARTIFICIVM PERORANDI, II. 387
ratio primi alphabeti, quo videlicet sin|gulas phrases seu liT-F1 generales aifectiones iuxta elementorum numerum va- riamus.
Secundus ordo est per descensum, quasi per capita
5 versuum, in quo notatur ratio secundi alphabeti, quod
ex primo alphabeto deducitur, genera quaedam eligendo
ex his quae in primo alphabeto veluti in species resol-
vuntur.
Tertius ordo in dicta mensula vel figura notatur per 10 transversum, cum videlicet a simili nota superiori vel in- feriori ascendimus vel descendimus oblique.
His adde quartum ordinem, quando a superiori nota ad inferiorem recta descendimus.
Stante igitur ordine, qui arcuales lineas designat, qui- .5 bus vel a prima ad secundam , ut ab A ad B , vel a prima ad tertiam , ut ab A ad C , vel ab prima ad quamcunque aliam progrediendo vel descendendo incedimus, ut in figura est manifestum: ordo per | rectum subinde est, uti vel ad dex- 118 F teram vel ad inferam partem ducuntur lineae vel pro- 20 tractae intelliguntur, ibi ordo procedendi facillime et artificialissime, plus quam mediocriter est explicatus. Quandoquidem quando a designato genere procedimus ad species, seu a certo generali ad certum particulare, ne promiscue et confuse eligamus sub quoque generali spe- 25 cialia, vel procedere debemus per scalam, ab A videlicet descendendo in B, vel a B in C , a C in D etc, vel per trans- versum descendendo a C superiori ad similia, vel a D su- periori ad similia etc. Itaque perpetuo si coeperis cele- brare unum orationis genus, utpote quod ad unum typum
7 alphabeto, veluti FG 15. 16 a prima ad 2 e vel a 1. ad 3 F 16 ab prima] ab 1. F: a prima G 18 uti F: ubi corregge G 18. 19 dex- tram G 28 ad G: et F
388 IORDANl BRVNI
refertur, ad ideifi perficiendum perpetuo contendas. Itaque hac forma continget nos non casu , sed certa quadam ratione operari consequenter , non trepidando et haesitando, | sed 166 firmo con | stantique spiritu propositum peragendo, dum- 119.' 5 modo cuiusque alphabeti notarum significatio flrmiter et constanter menti inhaereat.
Num. 2*
Est ergo circularis illa flgura , ubi ipsum A connecti- tur omnibus aliis elementis, uti unus ordo cum alio ordine ;
10 et sicut fit in extrinseco gnomone, ita et in interioribus intelligatur esse facta connexio. Extrinsecus est gnomon seu primus A B C , qui est a sinistra ad dextram et a su- periori ad inferius; proximus illi secundus gnomon est C D E; tertius est D E F, et ita deinceps, ut patet in hac
15 designatione.
6 menti G : meriti F 9 uti F: ut G 15 la tavola seguente (c/. a p. 382, 20) , che qui per comodo di tipografia e riprodotta informa ret- tangolare , neW edizione originale e quadrata (cf. p. 386 , 22), e il quadrato e circondato da una fascia circolare , che abbiamo omessa. Di piu nel primo rigo della figura originale V alfabeto greco va soltanto fino ad s , perche er- roneamente ha una lettera in piii (cioe j ,fra x e z) V alfabeto latino
ARTIFICIVM PERORANDI, II.
389
Nvm. 2*
|
a b |
cdefghiklmnopqrstuxzap7§£ |
C |
|
b c |
defghiklmnopqrstuxza[BY§£C |
a |
|
c d |
efghiklmnopqrstuxzapfSsU |
b |
|
d e |
fghiklmnopqrstuxzapY§£Cab |
c |
|
ef |
ghiklmnopqrstuxza(3 7§£Cabc |
(1 | |
|
fg |
hiklmnopqrstuxzaPjoeUbcd |
e |
|
g h |
iklmnopqrstuxzaPf8s[abcde |
f |
|
h i |
klmnopqrstuxzapfSsUbcd.ef |
g |
|
i x |
lmnopqrstuxzapY§£Cabcdefg |
h |
|
kl |
mnopqrstuxzaPi^eUbcdefgh |
i ! |
|
1 m |
nopqrstuxzaJfSsCabcdefghi |
k |
|
mnopqrstuxzaPvSsCabcdefghikl |
||
|
n o |
pqrstuxzaPf§eUbcdefghikl |
m |
|
opqrstuxzap7§£Cabcdefghiklm |
n |
|
|
p q |
rstuxzapfhUbcdefghiklmn |
0 |
|
q r |
stuxzaPfSsCabcdefghiklmno |
P |
|
r s |
t u x z a p | § s U b c d e f g h i k 1 m n o p q |
|
|
s t |
uxzap|§cUbcdefghiklmnopq |
r |
|
t u |
x z a p -[ § t U b c d e f g h i k 1 m n o p q r |
s |
|
U X |
zaPf§sUbcdefghiklmnopqrs |
t |
|
X z |
«PfSeUbcdefghiklmnopqrst |
u |
|
z a |
Pf5eUbcdefghiklmnopqrstu |
X |
|
a(3 |
fhUbcdefghiklmnopqrstux |
z |
|
P7 |
SsUbcdefghiklmnopqrstuxz |
a |
|
YS |
eUbcdefghiklmnopqrstuxza |
P |
|
§ £ |
Cabcdefghiklmnopqrstuxzap |
T |
|
£ C |
abcdefghiklmnopqrstuxzapY |
8 |
|
Ca |
bcdefghiklmnopqrstuxzapfS |
£ |
390
IORDANI BRVNI
CAP. VII.
De complicatione et colligatione ultimae figurae.
Figuram subinde indumentorum appellatam possumus ita | ingeminare, sicut et praedictam, haud quidem refe- 1SOJFJ 5 rendo genera ad species, sed unum specierum modum ad alium, utpote si accipiamus terminos syntaxin variantes in directum per ordinem alphabeti, et terminos figuram locutionis mutantes per descensum, moxque singuli termini altitudinis per singulos latitudinis terminos deducantur.
10 Termini latitudinis sunt: A rectum, B genitivum,
C dativum, D accusativum, E vocativum, F ablativum, G primae personae, H secundae, I tertiae, K singulare, L plurale, et ita deinceps. Termini altitudinis sunt: A ety- mologia, B amplificatio, C compositio, D relatio, E peri-
15 phrasis, F hyperbole, G diminutio, H metonymia, I synec- doche, ut patet in praesenti figura. Num. 3*
Nvm. 3*
|
Etym. |
a |
|
Amplific. |
b |
|
Composit. |
c |
|
Relatio |
d |
|
Periphr. |
e |
|
Hyperb. |
f |
|
Dimin. |
S |
|
Metonym. |
h |
|
Synecd. |
* |
|
Metaph. |
k |
|
Ironia |
1 |
Nom. Gen. Dat. Acc. Voc. Abl. I.pers. II. III.
b c d e f g h i
Sing
k
Flur.
1 etc
10.11 A recti, B genitivi etc. G 12.13 K singularis, L plura- lis 0 15 l. deminutio qui e nclla figura 16 cf. a p. 382, 20
ARTIFICIVM PERORANDI, II. 391
Hic licet variare vel per singula elementa per se, vel ,««, q, cum aliis omnibus eadem composita. Sicut possumus di- cere per A: omnis homo, qui avfrpaoTC quasi ad su- perna versus natura dicitur; per B amplifi cationem , 5 ut: omne animal ad imaginem Dei effictum, et quod divinam in omnibus naturam aemulari vi- detur, scire desiderat; per C compositionem, quam variari aliter dispositis terminis contingit, ut: desiderant homines scire omnes; D a relatione: omnes qnorum
10 interest, vel quibus datum est ad superna se tol- lere etc; E per periphrasin, ut: omne animal quod navigativum, architectivum, philosophativum, geometricum etc; F per hyperbolen dicimus: aestuare desiderio sciendi; Gr per extenuationem dicimus: tangi
15 cupiditate discendi; per H metonymiam, ut cum con- tinens pro contento vel e converso, ut: mundus infer- nus ad similitudinem superioris mundi aspirat; per synecdochen I, | cum partem ponimus pro toto, ut si 133 F1 pro homine dicamus: humanum cor flagrat ardore
20 discendi, vel singulare pro plurali, ut: homo pro homi- nes. Haec ubi simpliciter per se variaverint orationem, postmodum variabunt eandem ductis lineis ab extrinseca parte arcualibus, ut in praecedente figura notatur compo- sitio singulorum cum singulis. Per lineas autem rectas,
25 ut ubi A deducitur (A quod est in culmine ascensus) per totam latitudinem, similiter et B, C etc, significatur quod haec siiscipiunt varietatem, iuxta numerum et for- mam illarum, ut si A altitudinis ducendum sit per notas latitudinis, deducemus hominis etymologiam, primo per
15 per H metonymice e 18 I per synecdochen G , ma non pare vi sia bisogno di correggere (cf. v, 3 sqq.) 25 deducitur e tras^iosto dopo la parentesi in G 26 et <per> B , C etc. G
392 I0RDANI BRVNI
nominativum dicendo AA id est: homo, qui ideo av- ^pwTuo? appellatur quia ad superna erectus est, scire desiderat; AB : ad stellas conversi deside- rium est scientiae; AC: habenti os sublime in 5 coelum in|nata est sciendi cupiditas; AD : erectum 1S3 JF vultum ad coelum allicit cognoscendi aviditas; AE: quid est, w av^pco7us, quo magis moveare, quam flagrantia cognoscendi? AF : ab eo, cui datum | est dorsum erigere ad altiora, requiri- 168 C
10 tur ut animum ad sublimia se convertentem habeat; AGr: ego cum a natura conversus sim. ad stellas, certe sublimium amore capi debeo; AH : cum aversus a terra a natura matre sis proge- nitus, cur minus sublimium appulsu commotus
15 ad terram converteris? AI : cuiuscunque corpus ita efformatum est, natura inditam potest ani- mam habere ad scientiam conversam, sicut e con- tra brutis datum est corpus in terram pronum, quo notatur quod eorum animus non splendore
20 et specimine lucis aeternae, sed potius sensibilis concupiscentiae illecebris agatur.
Eadem ratione B altitudinis per notas longitudinis deducendo propositum ditabimus. De caeteris idem est iudicium.
25 CAP. VIII. 134J
I>e eonversione huius figurae ciiiu praecedente.
Sicut igitur praecedens figura in se ipsa iuxta singula membra ditatur, ita et praesens sua ratione. Illa enim per
4 scientia G 9 dorsum F: caput G 28 dicatur F
ARTIFICIVM PERORANDI, II. 393
longum, latum, profundum, per rectum et circulare , ac obliquum ; haec vero tantum per longum et latum; ut sicut illa abundat multitudine, sic hic poterimus variare omnes illos terminos per istos. Et tunc intelligamus gno- 5 monem istum velut illi quadrato appositum, ut videlicet circa illius altitudinem ac longitudinem sit istius longitudo et altitudo, vel oporteat singula istius membra per haec omnia variari, et tunc supra gnomonem istum veluti basin intelligantur successive veluti cuspis.
10 CAP. IX. 1S5F
I)e ulterioribus complexionibus , quae ex numero vel alio proclire possunt.
Sicut autem usque ad denarium multiplicatae sunt no- tae longitudinis et altitudinis, ita et usque ad quemlibet
15 numerum sunt multiplicabiles , unde et quilibet pro sua 169 G sufncientia, otio, commoditate alphabetum contrahat vel extendat : simplex, inquam, si sub una nota seu elemento unam phrasin seu dictionem intelligat ; duplex vero vel multiplex, si plures. Quod vero ad complexionem attinet,
20 sicut ostensum est singulos terminos complecti longitudi- nis terminos, per omnes latitudinis, duplicando intensionem; ita et triplicando et quadruplicando tanto magis variabi- mus, et differens propositum maiori discrimine occultabi- mus : verbi gratia | capiendo BC altitudinis, vel BD vel 136 F
25 BE etc. connectendo ipsum cuicunque notae latitudinis simplici et duplici, ut si in latitudine capiamus observan- tiam genitivi, in secunda persona, quam formabimus in
15 et om. G 16 ocio F 17 sub F: ab G 25 <et> cormectendo G
Bruni Opp. lat. II, 3. 50
394 IORDANI BRVNI
terminis altitudinis, utpote capiendo per synecdochen vel per etymologiam vel utrunque.
Haec autem sufficiunt praecepta pro copia varianda- rum phrasium et aovtaiso&v. Quia vero nostri muneris est 5 tantummodo rationem agendi, non ipsam praecipere actio- nem, utpote quia usus artis differt ab arte et omnino praxis a theoria, in praecedentibus adducta exempla, non ad imitationem , sed tantum ad formam operandi sufficiat inspicere. Quilibet igitur pro suo otio et commoditate eo-
10 dem ordine melius vel deterius operabitur. Quod vero ad
nostra exempla attinet, ea nobis | crassa et inculta videri 13*7 volumus, ut quanto solertiori et tersiori ingenio ea dimit- tenda iudicent, tanto meliore vehementiorique studio per- quirant; et hoc tantum nobis tribuant, ut magis perspi-
15 cuitati et claritati certae doctrinae consuluerimus , quam candori (ut apud quosdam moris est) inutilium et nullius frugis exemplorum, quae cum perbelle candideque et con- cinne personent, intus inania penitus intuentibus inve- niantur.
20 CAP. X. 1?0
Alphabetum constituenduni ex terminis geueralibus , qui faciunt ad substantiam orationis.
Sunt adhuc nonnulli termini, in quibus velut sermone
abundare et varietate placere possumus. In omni ergo
25 oratione, cu|iuscunque generis illa sit, est 1. to proponere, 138
2. asserere, 3. argumentari, 4. respondere, 5. confutare,
6. confirmare, 7. applicare, 8. persuadere, 9. dissuadere,
1 synedochen FG 2 vel <per) utruraque G 6 artis G: arte F 10 meijllo dexterius ? 11 nobis F: aliis G 12 quando FG
ARTIFICIVM PERORANDI, II. 395
10. adhortari, 11. dehortari, 12. laudare, 13. vituperare,
14. accusare, 15. defendere, 16. obsecrare, 17. detestari
seu comminari, 18. resumere, 19. epilogare, 20. concludere.
Pro singulis horum, ut suo tempore promptum oratio-
5 num apparatum et formularum certarum pro idiomatis
cuiusque proprietate in triplici genere causarum habeamus
copiam, oportet peculiares paginas constituere. Horum
modum, formam et selectam rationem non a Grammaticis
et libellulis nostris debemus exaucupari, sed hac forma
10 praeparentur, ut, sumpto prae manibus excellentissimi ora-
toris libro, passim sententias et phrases ad propositum
unumquodque pertinentes colligendo ad proprias classes, 139F
quae hic notatae sunt et quas ad alphabetum forma prae-
dicta redigere oportet, referantur.
15 CAP. XI.
De terminis accidentalibus , qui crebro in oratione occnrrunt.
Notare quoque oportet ultra terminos illos, quos in superioribus ad alphabetum redegimus, esse quosdam, qui frequentissime non solum in omni oratione occurrunt, sed
20 etiam in omni propositione, obiectione, responsione, ap- plicatione etc.
Huiusmodi sunt: 1. principium, 2. medium, 3. finis, 4. incipere, 5. persequi, 6. perficere, 7. complere, 8. velle, 9. facere, 10. habere. Praeterea notae | interiectionis , ut : lTl Gr
25 certe, sane, profecto, procul dubio; subiunctionis , ut: ast ego, verum ego etc. ; graduationis, ut : magno-
7 Harum corregge G 25.26 subiunctionis? ut F 26 ast ogo vorum, ego, etc. F gradationis G
396 IORDANI BRVNI
pere, mirum | m modum, competenter etc. ; item no- 130J tae relationis : qui amat, amans, amator; notae conve- nientiae, differentiae , continuationis etc.
CAP. XII.
5 Secunda pars de his quae faciuut ad divitias sententiarum.
Postquam expedivimus rationem intendendae et adipi- scendae copiae sermonis ex ea parte quae consistit in ubertate dictionis, reliquum est videre modum variandi sententias, primo quidem generaliter, secundo vero specia-
10 lissime, et proxime de apparatu qui consistit in huiusmodi rerum copia.
Cum igitur triplex sit genus causarum, ad tres praeci- puas classes reducere oportet loca, quibus quodlibet pro- positum pro captu possumus efformare.
15 Sunt igitur loca certae sedes argumentorum vel dis-
cursuum, quae licet unam primo atque | principaliter refe- 131 JB rant speciem, artificiose tamen in omniformem praesenta- tionem et repraesentationem converti possunt , haud aliter quam ex eadem cera nunc quidem equi, nunc hominis,
20 nunc turris formam exprimimus. Si quis vero locus affera- tur, qui facile non sit vertibilis, ille nomine tantum locus erit, non autem re ipsa.
CAP. XIII.
Quid notandum circa convertibilitatem locorum , O^ e* *n particulari de locis generis demonstrativi.
Quia, ut diximus in superioribus , in omnibus rebus sicut est ordo et connexio quaedam, ita etiam est simili-
9. 10 specialissime et G 1G atquo F
397
tudo et affinitas vel proportio seu proportionalitas, dis- similitudo seu contrarietas ; ita postquam unum | orationis 1^3 G discursum compleverimus in praecipua quadam materia in uno genere et proposito , possumus | propositum unum 133F 5 in aliud propositum convertere aptatis terminis et mu- tato ordine, ita ut ne ipsi artifices, sub eadem disciplina instructi, idem artificium deprehendere queant. Nulla enim pars est seu nullus locus, qui non possit esse primus aeque atque medius atque ultimus. Si itaque in demonstrativo
10 genere occurrat aliquid vituperandum , certe quilibet ea- dem ratione iisdemque locis laudabit et vituperabit, qui- bus homo laudabilis et vituperabilis est. Omnia enim vel homini similia sunt ipsa , vel ipsis homo est similis , vel dissimilia, vel contraria, vel simili vel contrario modo se
15 habentia ; et ideo quicquid dicitur de homine, pro suo captu de illis dici potest. Hinc et coelum habet suum dexterum, sinistrum, et alias locales differentias; navis, domus habent suum dextrum , sinistrum , brachia, pedes, alvum etc; item civitas, respubli|ca, familia eadem membra habere intelli- 1331^
20 guntur; similiter plantae, herbae, artes et instrumenta. Sic urceus habet suum genus, argillam, ex tali parente, tali quasi familia, tali artifice operante. Omnia enim pro sua ratione habent genus tanquam principia, tanquam pro- priam indolem et speciem suam definitionem seu naturam,
25 habent proprias virtutes , utpote circumstantias , quibus bene se habent in suo genere seu specie. Ut ergo hoc ge- nus exercemus in homine, ita et exercere licet ipsum et alia in quibuscunque rebus, nempe secundum eminentio- rem rationem in rebus divinioribus , secundum humiliorem
1. 2 <et> dissimilitudo G 5. 6 mutatio F 6 ipsi <quidem> ar- tifices G 15 homine pro suo F 16 e 18 dextrum <et> G 17 alios F 27 exercer licet F 28 alias G
398 IORDANI BRVNI
in rebus inferioribus. Exemplum locorum communium in genere laudis vel vituperii sumamus. Sic igitur vituperan- tes assumimus primum malos apparatus, mala praesagia , ex his quae antecedunt genus; secundo ex his quae ge- 5 nus | constituunt, malam materiam seu matrem, malum et 134 1 ignobilem efficientem seu patrem seu opificem; 3. ex his quae proxime | sequuntur generationem, malum lac, malam 173C educationem, mala fulcra, nutrimenta, complementa, sup- plementa; 4. ex his quae perfecto advenire debent, utpote
10 mala exercitatio, disciplina, studium, machinae, incremen- tum, fructus; 5. ex his quae ad religionem, ut sunt im- pietas , irreligiositas , superstitio , ignorantia divinorum , contemptus sacrorum, desperatio, scelus, peccatum, delic- tum, sacrilegium; 6. ex his quae ad intellectum spectant,
15 ut amentia, stultitia, stupiditas, vecordia, oblivio, delirium et similia; 7. ex his quae ad afTectum spectant, ut perti- nacia, arrogantia, elatio, superbia, fastus, praesumptio, curiositas et similia ; 8. ex his quae ad actionem spectant , ut inertia, desidia, ignavia, inconstantia , levitas, impa-
20 ti|entia, deiectio, tarditas, otium, desidia et similia; 9. ex 135 J his quae ad corpus referuntur, ut labes, turpitudo, lues, macula, incontinentia , libido, voracitas, gula, helluatio etc. ;
10. ex his quae in conversatione consistunt, ut sunt iniu- stitia, schisma, divortium, contumacia, contemptus, impu-
25 dentia, tenacitas, avaritia, illiberalitas, rapacitas, furtum, usura, depilatio, inhospitalitas, crudelitas, atrocitas , immi- sericordia, inclementia, saevitia, tyrannis, torvitas, avari- tia, livor, inedia, odium, rabies, rixa, barbaries, rusticitas;
11. ex his quae circa verba: mendacium, periurium, do-
4 Secundo ex F: <tum> 2) ex G 6 <dein> 3) ex his G 9 per- fecto F: postea G 12.13 ignorantia, divinorum contemptus sacro- rum FG 23 conversationem F 28 l. invidia
ARTIFICIVM PERORANDI, II. 399
lus , infidelitas , turpiloquium , vaniloquium , loquacitas , scurrilitas, murmuratio, susurrus, blasphemia, detracta- tio, adulatio, assentatio et similia. Quibus contrariae sunt virtutes, et sic per contraria eadem copia laudabimus.
5 CAP. XIV. 136F
De locis ad genus deliberativum pertinentibus.
Loca , ut supra dictum est , demonstrativi generis etiam caeteris communia generibus post se ordinate reci- piunt deliberativi generis loca, utpote de quorum materia
10 est dicendum vel tacendum, eligendum vel | repudiandum, l^-i Cr faciendum vel praetermittendum , quorum omnium gene- ralia loca sunt: legitimum, utile, honestum, possibile, ne- cessarium, iucundum. Specialia vero loca sunt: ordines seu exortus, occasio dirigens seu directio, via, porta, aditus,
15 modus, dispositio, facilitas, solutio, fundamentum, fulcrum seu fulcimen, impellens, provocans, influxus seu innuens, difncultas, opus seu operator, labor seu defatigatio, turba- tio, fuga, rebellio seu denexio, lapsus, dissolutio, vincu- lum, nodus seu obligatio, nuditas, inanitas, frustra, error,
20 deiectio, opprobrium, vilitas, miseria, paupertas, | abiectio, 131? F imbecillitas , fragilitas, iactura, damnum, legio, schisma, divortium, periculum, poenitentia, negotium, profusio, obscuritas, obliquitas, [obligatio,] durities. Quae sunt ex parte fugiendorum ad dissuadendum per se ordinata, ad
25 persuadendum vero per accidens.
His contraria sunt, quae per se suadent, per accidens dissuadent, utpote commoditas, emolumentum, necessi- tas, praestantia, expedientia, ex his quae ad vitam, quae
7. 8 generis, etiam e generibus, post G 13 forse origines? 21 legio om. G : forse laesio
400 IORDANI BRVNI
acl nutrimentum, quae ad alias corporis necessitates fa- ciunt, frugiferum, beneficum, facile, ministeriale , contra- rium, reparans, remedium, ad quod excitamur atque con- surgimus, convertimur, movemur, quod quaerimus, frugale 5 quo uti et frui desideramus, quo obtento gaudemus, super quo imaginamur, molimur, machinamur, quod facile ha- bemus m corde, in ore, ad manus, quod absentia bona praesentat, praesentia servat, ad futura disponit, quod su- pra praeteritis malis praesentia avertit, a futuris praemu-
10 nit, quod ad bona corporis refertur, puta foecunditatem,
generatiojnem, prolem, sanitatem, incolumitatem, salubri- 138F tatem, pulchritudinem , vires, robur, incorruptibilitatem , indissolubilitatem, immortalitatem , quod ad bona animi: iustitiam, prudentiam, experientiam rerum, peritiam, se-
15 curitatem, mortis contemptum atque fortunae, quod ad
bona externa: lucrum, opes, divitias, prosperitatem , | feli- 1^5 G citatem, faustum, sumcientiam, plenitudinem , satietatem. Quod ad magnitudinem , respiciendum est ad ea quae ex idea divinae magnitudinis deducantur, de qua clicitur
20 immensum, incomprehensibile, infinitum, incircumscripti- bile, omnia implens, super omnia, infra in omnibus, supra quem nihil, infra quem nihil, intra quem nihil, extra quem nihil, omnia tangens, ubique praesens, omnia comprehen- clens, nihilo incligens, omnia externe complectens, omnia
25 inteme gubernans, omnibus occurrens, super omnia ascen- dens, in quo non maius neque minus, qui est totum, quod nullo principio, quod nullo fine clauclitur, quod sine diffu- sione et clis|positione est in omnibus, omni prospicit, 139 F
4.5 frugale, quo G 11 incolumnitate F 14 experientiam re- rum peritiam F: experientiam, rerum peritiam G 15 contentum F 17 sacietatem F 21 omniee la prima volta F 27 sine] fine F 2S et G: est F
ARTIFICIVM PERORANDI, ir. 401
aspicit, inspicit, in omnibus locis non inclusus, nusquam non exclusus.
Quod ad gloriam et dignitatem attinet, respiciendum est ad typos atque signa, cuiusmodi sunt corona, sceptrum, 5 sedes, solium, thronus, altare, sacrificium, oblatio, adora- tio, imprecatio, frondes, decimae, primitiae.
Quod ad titulos: augustiss. princeps, illustriss., celeber- rimum, egregium, amplissimum, fulgidum, superhumanum, divinum et similia, exaltatum, superexaltatum , sidereum, 10 coeleste et caetera.
Quod ad testimonia: decantatum hymnis, concelebra- tum canticis, tubis, organis, citharis et similibus, poesi, heroicis carminibus, concelebrationibus , picturis, statuis, trophaeis, monumentis. 15 Quod ad vim seu virtutem: cornibus, brachiis, denti-
bus, muro, porrecto scuto, castro, munimine, arce, alis, igne, ferro, flumine, vento etc.
Ex iis quae ad honestatis titulum reducuntur, ut ci-
vile, urbanum, sincerum, intemeratum, incontaminatum ,
20 candi|dum, purum, pulchrum, ornatum, spectabile, deco- 140F
rum, insigne, pro quo habitu gloriamur, quo carere pudet,
quo praediti omnes videri cupimus, cuius carentiam dissi-
mulamus, et opes fingimus, et | similia. 176G
Quae ad iucundum reducuntur : visu, auditu, gustatu,
25 tactu et optabilia, aurea, argentea, quae laetitiam indu-
cunt, tristitiam abigunt, fructus laborum, mercedem stu-
1 locis,non FG 2 non om. (? 3 et G:estF indignitatem F 4 typis F 6 impraecatio F 7 augustissimus e illustrissimus G forse principem 9 exaltatum super exaltatum FG siderium F 11.12 hymnis concelebratum , canticis tubis organis cytharis (cytharis anche G) F 13. 14 statutis torphaeis F 16 porrecto] poricte F: om. G 21 pro quo habitu F: quo possesso G 22 praedicti F
23 et opes F: possessionem G 25 et om. G: forse et <odoratu>
26 fructum G laborem F merces F
Buuni Opp. lat. H , 3. 51
402 IORDANI BRVNI
diorum, condimentum molestiarum, portum quietis, status tranquillitatem, vitam sempiternam vel eius similitudinem. Haec sunt genera atque (species) cum suis praecipuis membris, per quae de omni eligibili, seu de quacunque re 5 in constitutione posita copiose discurrere possumus, pro quorum memoria, qui alio carent artificio, per singula ca- pita, alphabeta sibi construere debebunt, quo facilius loca illis suo tempore possint occurrere. Manifestum est autem quemadmodum rem omnem, de qua deliberamus et quam
10 intentione, verbis et operibus prosequendam duci|mus, 141 F ex liis mediis proponimus ; quae primo communia sunt propter occasionem , originem , principium, facilitatem, necessitatem et similia, quae primo enumerata sunt loco; secundo pro avertendis contrariis, ut sunt labores, turba-
15 tiones, fugae et similia, quae secundo enumerata sunt ; item pro utilibus prosequendis , vel quia per se vel per aliud mediate vel immediate ad bene se habendum spectantia, de quibus tertio loco ; vel quia specialiter ad bona corporis, animi vel fortunae, de quibus quarto loco;
20 vel quia ad eminentiam, magnitudinem , similitudinem vel dissimiiitudinem , conformitatem vel analogiam ad opti- mum maximum , de quibus quinto loco ; vel per rationem eorum, quae sunt magnitudinis et excellentiae extrinseca signa , de quibus sexto loco ; vel qua nomina , denomina-
25 tiones et titulos ingerunt vel ingesserunt , auferunt | vel 143 F abstulerunt, de quibus [in] septimo loco; vel expressa testi-
3 atque] et G species G: om. F 5/. consultatione (c/. p. 403 , 10) 6 qui G: quae F 8 possut F est autem] est a. F: enim est G 9 quemadmodu F: quod G 10 intentionem (sic) ver- bis F: intentionem om. G 11 proposuimus G quae primo commu- nia F: ac primo quidem, quae communia G 13 loca F 15 sunt <loco) G 16 item perutilibus F 18 spectant G 19 fortunae <fa- ciunt) G 24 qua F: quae G:forse quia t 26 in om. G
177G
ARTIFICIVM PERORANDI, II. 403
monia laudis vel vituperii, quae nos ad imitationem et exequutionem , vel abolitionem et fugam adhortantur, de quibus octavo loco ; vel ex iis quae virtutem atque robur contra adversa suppeditant, de quibus nono loco ; vel ex 5 iis | quae honesta, utpote quae ad ornamentum et splen- dorem existimationis faciunt, de quibus decimo loco; vel ex iis quae ad facunditatem et delectationem, de qui- bus undecimo loco; vel tandem ex iis quae ad utilitatem, perfectionem atque facilitatem, vel eius similitudinem , de 10 quibus duodecimo loco. Haec sunt omnia , quae in consul- tationem cadere necesse est, vel horum contraria, vel simi- lia, vel horum proportionalia, quatenus videlicet ad captum conditionemque cuiusque rei accommodantur.
CAP. XV. 143 F
^5 De locis a(* genus iudiciale pertinentibus.
Habet et iudiciale genus loca quaedam propria, eaque non multa, seorsim a genere deliberativo et demonstrativo; plurima vero ex iisdem capitibus et membris desumuntur, quia, ut supra dictum est, omnis accusatio est propter ea
20 quae perpetrata sunt contra legem, contra iustitiam in genere et in specie, contra honestum, contra utilitatem publicam et necessitatem , contra iucundum. Itaque ex his quae in deliberatione consistunt, utpote peragendis ex in- tentione, verbo et opere, accusatio propter omissa vel
25 temerata proficiscitur, et defensio per horum negationem assumitur. Itaque aggravare nolenti iudicium, eadem
1 vituperiis F 2 forse abominationom fugam G: fugo F 7 l. iucunditatem desectatione F 10 loco <disputavimus> G
12 horum (innanzi a proportionalia) om. G 19. 20 propterea, quia F: propterea, quia <quaedam> G 24 propria, omissa FG 26 /. volenti
404
offenmtur loca, quae in deliberatione, confirmatio eorun- dem locorum a genere demonstrativo opiparum deponit 144 JF apparatum. Ex his enim, quae ad laudem spectant, locis defensionis occasionem facile nanciscimur, contrariae accu- 5 sationis coniirmationem ex horum contrariis iisque quae per se ad vituperium spectare videntur; itaque undique ex iisdem locis supra numeratis facillime possumus materiae ubertatem comparare; quibus accusator addit ea, quae pe- culiaria sunt in genere iudiciali, utpote leges, pacta, ta-
10 bellas seu scripta, | iusiurandum, testes; defensor vero vel 1*?8 G haec eadem, si illi faveant, vel horum extenuationem. Ita- que non temere a principio hunc ordinem observavimus, ut generi deliberativo succederet demonstrativum , illi vero iudiciale tanquam tertium subalternato, secundum
15 vero primo.
FINIS.
1 afferuntur G forse <et> confirmatio? 2 a F: e G forse de-t promit? 5 harum G 7 facilime F 8 addat G 14. 15 fcertium, ut subalternatum secundo, secundum vero primo G
\L
^UIBRAI
UNIVERSITY OF CALIFORNIA LIBRARY
Los Angeles
This book is DUE on the last date stamped below.
m T
\c
^OFCALIF
^clOSANC
•^HIBRAI
4/3t£ FEB ^ l 1983
■Rtofsm
%. m T
41584
^OJIIVJJO*5, ^DNVSOl^ "^SaJMNH-WV
^
0*"
I
kl
3
ftk
^OJTOJO^ ^/0JI1V3J0V
aOKALIR%,
aw-univers/a
^ahvmih^ ^tjuonvsoi^
^lDS-ANCELfju vtfMAINII-3\\*
^OFCALI FOM^ ^OFCALI F0%
^AavaaiB^ ^ahvmih*
^IOS-ANGELQu
55
^HIBRARYfl/-. ^HiBRARYQ?
5»E-UMIVER% ^lOSANGElfj^,
ib^ ^Aavaain^
^JUONV-SOV^
3 1158 00812 0171
sVlOSANGElfj>
"%3ainh3WV
^UIBRARY^ ^UIBRARY-Q^
^OJIIVDJO^ ^OJIIVD JO^
.^OF CALI F0% ,^0F CALI F0%
Qc l\ / .^ A o ^
yo\mm^ yo\wm\^
<aweuniver%
^UDNVSOl^
^IOSANCI
<-\WEUNIVER% OSANCf
^ONVSOl^ "%
IY0/: ^UIBRARYtf/
JO^ -%)jm/>J0^
^WEUNIVERS//,
^l0SANCElfr.> ^UBRARYO^ ^UIBRAR
^JUDNVSOl^
^3AINfl3WVN
-%)JITV3J0^
%0
0% ^OFCALIFO/?^
<aWEUNIVER%
^:l0SANGELfj>
v& ^yokmm^ <Tii30Nvsoi^ "%jain(hwv
^•OFCALIFOfy^
^Aavaan^
'ERS//J
^IOSANGE
-v o
f I 1
V o u_
l^ ^JAINIl
tf//j
^lOSANGEi
^3AiNa;
■O^ r^UIBRAR\