enh Tak 4 


VEN nt lente aide vd 


EE = 


'WABINE T 


DER 
NATUURLYKE 
HISTORIE N, 
WETENSCHAPPEN, 
KK ONSTEN 


E N 
HAND WERKEN, 
Voor de Maanden 
JANUARY En FEBRUARY 1725. 


Verciert enopgebeldert met Kopere Plaaten; 


VYFDE DEE Ia 


Ter AMSTERDAM, 
BYHENDRIKSTRIK, 


Boekverkoper bezyden’t Stadhuis. 1721: 


od Jan LE 
A: 14 dn Ho2 En 
„d Ee © ns 5 


AES 4 5% Bic sd 
Bn Rs d ax Kl EW qd Ht. AH 
EE ‚ Pe 7 nd p mi DM 7 \ ER on 


oe LE van YR Agt 


ed 
: 


td aaf EE 


Pag. 5 

N A TU U R- 
E_N 

_KONST-KABINET, 


Voor de Maanden 
JANUARY en FEBRUARY 


ME, 


Twaalfde Verhandeling van de ALG E- 
MEENE natuurlyke Hiftorifchry- 
vers, en in dezelve het kort begryp , ende 
Opheldering der natuurlyke Hiftorien , 
der Proefkundige; Natuurkunde enz. van 
den Hoogwaardigen ROBERTUS 
BOTTLE. 


I, 


es N de Elfde (a) Verhandeling der 
Ee? Natuurlyke Hiltorifchryvers, be- 
„5 zagen wy , in het Eenentwintig- 

TEE fte Boek van de Natuurlyke Hi- 
N {torie van Ferrandas.Imperatus , 


Arg het 


(a) Ziet Natuur. en Konft-Kabinet voor de Maan- 
den November ea December 1720, 


6 _-Nafuur- en Konft-Kabinet ; 
het beginzel van zyne verhandeling over, den 
Lapis Philofopborum;, maar dewyl de-kragt 
van dezen Schryver beftaat in de zaaken, dewel- 
ke in deze eerfte eenentwintig Boeken vervat 
zyn, en in de uitvoerige befchryvinge der Mi- 
neralen en Metaalen; en dat de overige ver- 
handelingen van zyne natuurlyke Hiftorie van 
hem zelfs niet zo veel gewaardeert zyn ge- 
weeft (gelyk uit zyn eigen voorreden blykt) 
zal ik den Lezer met derzelver uitvoerige uic- 
pluizinge ook niet ophouden , maar alleen- 
Iyk voorftellen, dat onzen Ferrandus Impe- 
ratus in zyn eenentwintigfte Boek verfcheide 
procef]en tot bereiding van den Lapis voor- 
ftelt. Het Zwee-enswintigfle Boek handelt 
van de voortteelinge der Steenen en derzelver 
onder{cheidentheden in ’% algemeen. Het 
Drieentwintigfte Boek handelt van de voort- 
teelinge der edele Gefleentens. Het Vieren- 
swintigfte Boek handelt van de voortteelinge 
der Gefteentens, dewelke een zekere en be- 
paalde figuur aanneemen. Het Vyfentwintig- 
e Boek handelt van de orderfcherde natuur- 
byke gefteltheden der Steezen, Het Zefeutwin- 
zigfle Boek handejt van de Steenen, dewelke 
uit de Metaalen geboren worden, of „dewel- 
ke een metallyne eigenfchap bezitten. Het 
Levenentwintiglte Boek handelt van de Zee- 
gewaflen, Het Achtentwintigfte Boek (met 
het welke Ferrandus Imperatus 1yne Natuur- 
lyke Hiftorie eindigt) handelt van zommige 
raare Plantgewaflen en ongewone Dieren. 


Vol. 


| 


Fanaary en February 1721 » 


xe 

Volgens de Bepaalinge, dewelkeik van een 
Algemeene Natuurlyke Hiftorifchryver gege- 
ven heb, komt aan den Hoogwaardigen 
Rosertus BoyrE met groot recht toe de 
voortreffelyke Eernaam van een ALGEMEE- 
NE NATUURLYKE HISTORISCHRYVER 5 
want behalven dat deze voortreffelyke Schry- 
ver byna de geheele Natuur, met alles wat 
daar in gevonden werd, heeft trachten door 
te kruizen, en naauwkeurig te doorfnuffelen, 
fchynt-hy een verttand gehad te hebben, het 
welk in veele hoedanigheden met de geeft 
van Ferrandas Imperatus overeen kwam ; 
nochtans met dit onderfcheidt, dat hy veel 
doordringender van oordeel , veel naauw- 
keuriger» veel oplettender, en van veel meer 
uitvindinge is geweelt ; want de proeven , 
door dewelke Zusperatus de Natuurlyke zaa- 
ken heeft leeren kennen, zyn meerder uit- 
gevoert door andere als door hemzelfs 5; daar 
in tegendeel de Heer Boyle ontelbaarz proe- 
ven niet alleen zelfs, en met zeer groote on- 
koften , heeft in ’t werk geftelt, maar noch 
daar en boven een groot getal fraaye en kon- 
ftige Werktuigen heeft uitgevonden, om de 
proeven der dingen wel aan teftellen; jazelfs 
zo ver, dat wy de eere aan den Heer Boyle 
verfchuldigt zyn, dat hy de Proefkunde voor 
een groot gedeelte (en behoudens de eere van 
zommige groote lralianen , Franfchen en 
Duitfchers ) aan de wereld geleert heeft: daar 
in met Zmperatas overeen koomende. 1. Dat 


A 4 hy 


8 Natuur= en Konft-Kabinet , 

hy de Natuurlyke Hiftorie, en wel voorna- 
mentlyk de natuurkundige Kennifle der Schep- 
zelen, niet zo zeer heeft trachten op te hel- 
deren door Speculatten en harffen-{childeryen,, 
‚ fteunende op ydele algemeenheden, als wel 
door proeven en langdurige bevindingen. 2. 
Dat hy, even gelyk Perrandus Imperatus, het 
nut en het gebruik, het welke de Natuurly= 
ke Hiftorie ende Proefkundige Natuurkunde 
toebrengen , in de Konften, Handwerken 
en Ambagten , kragtdaadig heeft aangewe- 
zen , voegende (gelyk als ik in dit Boekje 
overal en altyd insgelyks zal trachten ) in alle 
gelegentheden Natuur en Kontft te zamen. 3. 
Heeft de Heer Boyle de Natuurlyke Hiftorie 
in een ordre gebragt en aangewezen; welke 
regelen een natuurlyke Hiftorifchryver dient 
waar te neemen, in het befchryven van de 
natuurlyke Hittorie van een Luandfchap, het 
welke noch nooit op die wyze van iemant 
anders voor hem gedaan is. 


3: 

Dat de weergadelooze en hoogwaardige 
‘RoBeRrTus BOvre al zeer vroeg de noodza- 
kelykheid der zamenvoeginge van Natuur en 
Konft begrepen heeft, is een onwederfpreke- 
Iyke waarheid, want het eerfte werk , dat die 
onvergelykelyke Man gefchreven heeft, zyn 
vyftier Verhandelingen of lerteroefeningen 
over de: NUTHEID VAN DE NATUURLYKE 
EN PROEFKUNDIGE WYSBEGEERTE, zo in % 
algemeen ‚alsook IN DE WETENSCHAPPEN, 
KONSTEN EN HANDWERKEN. De Heer Boyle 

heeft 


Jannary en February 172x. 9 

heeft dit werk gefchreven in de jaaren 1651, 
1652, 1653. enz. in het een, twee en drie- 
entwintigite jaar van zyn ouderdom, maar 
het is niet eerder in het licht gegeven als 1661. 
1662. en 1663. na dat het zelve verfcheide= 
„maal was afgefchreven, en onder verfcheide 
handen gezwurven hadde , gelyk ook nader- 
hand veel andere werken van den Heer Boyle; 
in zo verre dat zommige Schryvers „by de Ken- 
ders van de Natuurlyke Hiftorieen Proefkun- 
de wel bekent, zo in Vrankryk als elders, 
zich van de uitvindingen van den Heer Boyle 
bedient hebben, en dezelveop huneigen naam 
hebben uitgegeven. 


4: 

Ik zal van den afkomft noch hooge geboorte 
van den Heer RoBeRrTus Bovyre hier gene 
byzonderheden aantekenen , dewyl aan een 
iegelyk geroegzaam bekent is, dat dezen 
Edelman gefproten is uit een van de eerfteen 
adelykf{te Huizen van Engeland ; en na ik uit 
zyne Schriften heb konnen ontdekken, is hy 
geltorven in ’ jaar 1693. in zyn drie ot vier- 
enzeftigfte jaar. Deze 1s Verhandelingenzyn 
in de gedaante van een gefprek tu{lchen twee 
Liefhebbers gefchreven , tot dienít van een 
voornaam Edelman en boezemvriend van 
den Heer Boyle : een manier van fchryven 
meer gebruikelyk by de Oudenals hedendaags. 
Het oogmerk van den Schryver is geweeft, 
om aan te toonen, dat de kennifle der Na- 
‚ tuurlyke zaaken niet anders kan verkregen 

worden als door proeven, waarneemingen en 

A voor 


ro Natuur-en Konft-Kabinet, 


voorzichtige bevindingen; datde Wysbegeerte 
der Scholen daar onbekwaam toe word be- 
vonden, en niets uitrecht, als een ontelbaar 
getal fubtile Queftien, bairkloveryen en on- 
derftellingen voort te brengen, beftaande in 
afgetrokke Denkbeelden , dewelke met de 
waare gefteltheid der natuurlyke Schepzels en 
derzelver verfchynzels weinig overeenkomft 
hebben ; behalven dat ook de Heer; Boyle met 
dit zyn fchryven getracht heeft andere op te 
wekken, tot het doen der proeven, tot het 
aanleggen van goede en naauwkeurige waar- 
neemingen, en tot het vlytig aantekenen van 
de oudervindingen , om door dezen weg de 
waare gefteltheid en hoedanigheden der na- 
tuurlyke Schepzels te achterhaalen. 


5- 

De Heer Boyle heeft zich, volgens zyn ei- 
gen voorberigt, inhet toeftellen van dit werk, 
alleen niet ontzien , de Proef-ondervindingen 
by de Ambagtslieden en Handwerkers zelfs 
op te zoeken, maar heeft zelfs noch daaren- 
boven zeer dikwils de aldergemeenfte en be- 
kent{te bevindingen en proeven tot zyn bewys 
bygebragt, omdat de Lezers van de waarheid 
van een zaak veel eerder overtuigt en onder- 
wezen konnen worden door proeven en be- 
vindingen, dewelke eenvoudig of algemeen 
bekent zyn, als door ongewoone en moeye- 
lyke toeftellingen. Ook konnen de geftelt- 
‘heden en aart der Schepzelen nergens eerder 
gekent worden als by de Ambagtslieden en 


werkmeetters, dewelke dikwils hun geheele 
le- 


january on February17 20. 1 
leven befteedt hebben omtrent de gedurige be- 
handelinge van een eenig natuurlyk Schepzel. 
Neemt by voorbeeld Goud,of Zilver.of Koper, 
of Tin, of Loodt, of Yzer, of Hout, of 
Steen, of Zyde , of Katoen, of Vlas , of 
Verfitoffen, of vorder alles waar uit de ge- 
wrochten van de Konften , Ambagten en 
Handwerken beftaan; en omdat ook het voor- 
naam(te oogmerk van den Heer Boyle altyd 
geweelt is, de Hiltorien van de Natuur en 
van de Konft door en met malkanderen opte 
helderen, konde hy dezelve door geen zaaken 
meerder bevorderen , als door aan de oefenaars 
der Konften, Ambagtenen handwerken, de 
kennifle der natuurlyke Hiftorie te leeren en 
aan te pryzen, en ook wederom de Liefheb- 
bers en Onderzoekers van de Natuurlyke Hi- 
ftorien licht by te zetten uit de langdurige 
Proef-bevindingenen oefeningen , dewelke elk 
Konftenaar, elk Ambagtsman enz. door een 
gedurige behandelinge van het natuurlyk 
fchepzel of fchepzels, omtrent dewelke zyn 
kontft of ambagt verkeert, gekregen heeft. 

6 


Als wy door de woordelyke onderrech- 


tingen van de Ambagtslieden en Konflenaars 
gaan leeren, zullen wy dagelyks gew&ar wor- 


den, dat zeer weinig handwerkslieden goede 
reden van hunne oefening aan ons konnen 
geven ; voor een gedeelte zyn zy niet bekwaam 
om met klaare redenen de bevattinge van 
hunnen geeft levendig uit te drukken; aande 
andere kant vergeeten zy „of geheelte melden 
de aanmerkelyk(te om{tandigheden, of raaken 

de= 


12 _ Natuur-en Konft-Kabinet, 


dezelve maar duifterlyk en als met den vin- 
ger aan, omdat zy by zich zelfs oordeelen, 
dat dezelve aan een iegelyk bekent zyn,dewyl zy 
die zo wel weeten , dat zy dezelve voor 
algemeen bekent ovordeelen. Zomtyds ge- 
beurt het ook wel, dat zy achterhoudend zyn 
omtrent zommige omftandigheden , dewelke 
zy voor groote geheimen houden, en dit zal 
u meeft ontmoeten by de alderonnozelfte en 
. onkundigfte van die lieden, Om deze reden 
moeten wy gemeenzaam met deze lieden ver- 
keeren, in hunne werkhuizen en winkels ín- 
treeden , en de zaaken met onze eige oogen 
dikwils zien verrichten ,en naauwkeurig aan= 
tekenen; of wy moeten (het weik noch veel 
beter is) groote werkhuizen oprechten, en 
daar in de Ambagten, Handwerken en Kon- 
ften, zelfs laaten oefenen en verbeteren. 


De Heer Boyre is van gedachten, dat het 
verwaarloozen van deze noodzakelyke waar- 
neemingen de oorzaak is, dat de PROEF- 
ONDERVINDINGEN DER AMBAGTSLIEDEN , 
dewelke aangetekent zyn, en gevonden wor- 
den in de fchriften van Carpanus, Wec- 
KERUS, en BAPTisTA A PORTA , 20 laf , 
onvoldoende, onvolmaakt en duifter zyn; te 
meer om dat het deze drie vermaarde Man- 
nen zelfs anderzins aan geen vlyt, oordeel, 
geleertheid of bekwaamheid ontbroken heeft. 
Wy vinden nooit beter, klaarder, omftandi- 
ger befchryvinge van de Ambagten, Hand- 
werken en Konfien, als dat dezelve befchre= 

ven 


January en February 1721. 13 


vén worden door de Konftenaars, Ambagts- 
lieden en Handwerkmeefters zelve ; getui- 
gen hier van zyn zeer veel treffelyke Boeken, 
over de Schilderkonít, Steenhouwerskonft, 
Draaykonft, Scheepsbouwkunde , Deftilleer« 
konft, Bergwerkkunde, Bouwkunde, Plaat- 
Ínyders- en Ets-konft,Glasblaazerskonft, Glas- 
flyperskonft, Verfkonft, Drukkonft, Hoveniers- 
konft,Landbouwkontt,V uurwerkerskon(t enz. 
Hoe uitvoerig en naauwkeurig zyn de Boeken 
van ANToNius Neri over de Glasblaazers= 
konft, en het raar en uitmuntend Boek van 
den vermaarden Goudfmidt en Juwelier 
BENEVENUTO CELLINi, overde Edelgefteen- 
ten-zetterskontft, de Goudfmids konft enz. be- 
halven verfcheide andere , dewelke in ver= 
fcheide taalen gefchreven zyn, en van dewel- 
ke de Heer Boyle mede eenige aangemerkt 
heeft? Maar wy vinden zeer weinig Hand 
werkslieden, dewelke zoveel geeft bezitten, 
om zo veel andere wetenfchappen en be- 
kwaamheden te leeren, als daar toe van noo= 
den zyn. Een man, dewelke altyd niet an= 
ders gedaan heeft als werken , en onder zyns 
gelyk te verkeeren, verkrygt zelden een ver- 
ftand, hetwelke daar toe bekwaam is; de 
gedachten van zodanig een zyn zelden in een 
goede ordre, en het oordeel is niet genoeg 
gepoly{t, om zyn konft , handwerk , of am- 
bagt zodanig omftandig en naamwkeurig op 
het papier te (tellen, dat een onkundige daar 
uit bekwaame kenniffe van: dezelve kan 
verkrygen. De meefte menfchen, zo wel de 
Geleerde, voornamentlyk. van: dezen. onzen 

f leef- 


14 __Natuur= en Konft-Kabinet , 
leeftyd, als de ongeleerde, zyrt van gedach= 
ten, dat zy niet anders behoeven te weeten, 
en ook nergens anders na behooren te trach- 
ten, als dat hun kan dienen om de mond o- 
pen te houden ofeen ftuivertje te winnen, en 
dat (zo zy oordeelen) in hun wetenfchap, 
konít of handwerk, zodanig te pas komt, 
dat zy het zelve niet konnen miflen. Dit is 
de oorzaak, dat wy zo veel magere en laffe 
zielen vinden onder diegene, aan dewelke de 
oefeningen der wetenfchappen , konften , 
handwerken en ambagten, aanbevolen zyn. 


8. 

Om de boven aangehaalde en noch veel 
meer andere redenen, is het noodig, dat wy 
de konften, handwerken en ambagten, zelfs 
met de uiterlte naauwkeurighefd en oplettend=- 
heid van naby gaan befchouwen, leeren, en 
alles met de alderminfte omftandigheden aante= 
kenen, om door dien weg de waare Proef 
bevindingen vande onderwerpen van elk Am. 
bagt of natuurlyke Schepzels te verkrygen, 
en daar door de natuurlyke Hiftorie en Proef. 
kundige Wysbegeerte op te helderen en te 
verklaaren ; op dat dezelve meerder licht , 
klaarder kennifle, en zekerder Theory zoude 
byzetten aan de oefenaars der konften, hand- 
werken en ambagten; dat is, Natuur door 
Konft , en Konft door Natuur verklaaren , en 
beide in een helderder dag ftellen , zo wel tot 
dienft van de Konttoefenaars en Handwerks- 
lieden , als tot nader ontdekkinge voor de 


Liethebbers en onderzoekers der Natuurlyke 
Hi- 


+ 


January en February 1720. is 


Hiftorien en proefkundige Wysbegeerte. Als 
de Natuurlyke Hiftorie en proefkundige Wys= 
begeerte opgehelderten verlicht waren, door 
de uitmuntende Proef-ondervindingen der 
Konften, Handwerken en Ambagten, en dat 
de konften*, handwerken en ambagten , ver- 
klaart en uitgelegt waren door de natuurlyke 
Hiftorikunde en proefkundige Wysgbegeerte, 
is het zeker, dat wy geheele andere konft- 
oefenaars en handwerkslieden zouden verkry- 
gen, en dat onze School-Philofophen door 
den tyd zouden veranderen in nutte en voor 
den Lande voordeelige Leermeefters. Ook 
zouden onzekontten, handwerken en ambag- 
ten, in zeer veel deelen en omftandigheden 
verbetert, en met nieuwe uitvindingen ver= 
meerdert en verrykt worden, 


9. 

Niemant zal licht ontkennen, dat een ge- 
leert, wel opgevoedt, en in de wetenfchap- 
pen bedreven man, veel meer bek waamheid 
heeft, om de konften en handwerken te ver- 
beteren, en met nieuwe uitvindingen te ver- 
ryken, wanneer derzelver gebreken en ont- 
beeringen aan hem bekent zyn geworden, als 
een rouw, ougepoly(t, en kwalyk opgevoedt 
ambagtsman. Hoe kragtig veel de enkelde 
befpiegelingen der (chrandere harflens hebben 
konnen toebrengen aan veele nuttige konft- 
ftukken en dienftige werktuigen, bewyzen de 
Wetenfchappen , dewelke op de zuivere Wis- 
konft raften. Geheele Handwerken en Ambag- 
ten zyn daar uit voortgekoomen in geen klein 


gen 


16 __Natuur= en Konft-Kabinet, 

getal; gelyk by voorbeeld, het maaken van 
Mathematifche Inftrumenten ‚Wereldkaarten, 
Globen , Muficale Inftrumenten , Fioolen 
van alderhande foort, Fluiten, Schalmeyen, 
Trompetten, Waldhoorens , Klavecimbaalen , 
Hakkeborden , Orgels , alderhande gereed- 
fchappen voor de oefenende Meetkonftenaars 
van verfcheidefoort,voor de Sterrekundige enz. 
behalven dat'ik zwyge de ontelbaare werktui- 
gen door de Mechazica voortgebragt, als ook de 
Gezicht- Vergezicht- en Doorzichtkunde , van 

brillen , verrekykers , vergrootglazen ; ik 

zwyge van de gereedfchappen en werktuigen 

voor de proeven tot ontdekkinge der Lucht, 
als lucht-pompen en verfcheide andere , en 

werktuigen tot de Waterweegkunde, mits- 
gaders de van zelfs beweegende werktuigen 

en konftflukken , als alderhande Hang- en 

Zak- Vurwerken, konftige Fonteinen, en 

ontelbaare andere konftftukken en werktui- 

gen, enkeld voortgebragt of verbetert door 

de valte befpiegeling van. het. kandige ver- 

nuft; alles tot een zeker bewys, van welk 

een nut en dienft de voortreffelyke proef kun- 

dige Wysgeeren, Wiskonftenaars, Mechani- 

eten natuurlyke Hiftorikundige zouden zyn , 

invhet vermeerderen’, verbeteren’en verryken 
van de-Ambagten:, Handwerken en konften, 

dewelke nu in laage en onkundige handen 

vervallen zyn, gelyk als door veel voorbeel 

den zoude konnen aangecoont worden. Cor- 

NELIS DREBBEL onder anderen ( zegt de 

Heer Boyle) was geen Verwer noch Am- 


bagtsman , nochtans heeft hy de rykdommen 
der 


Hanuary en February W7rr. 17 
der Verwers met de uitvindinge der Schar- 
laaken ‘koleur zeer vermeerdert. Hoe zeer 
onze voortreffelyken Hollander Chrift. Hui- 
gens de Horologymaakers kont verryke heeft, 
ds byna aan de geheele wereld bekent; en ik 
zoude geen einde vinden , als ik wilde opzoe- 
ken en optellen de uitvindingen, met de 
welke verfcheide geleerde Mannen zommige 
Handwerken, Konftenen Ambagten , verrykt 
hebben. í 
Ë 10. 


„Maar om eens tot de Verhandelinge van den 
voortrekkelyken RoBERTUS Boyre, wegens 
de nuttigheid der Proetkundige Wysbegeerte, 
over te gaan , flaataan te merken ‚datde Heer 
Boyle met de eerfte, tweede, en derde Ver- 
handelingen , tracht aan te wyzen de nuttig- 
heid en dienft der proefkundige Wysbegeerte, 
voornamentlyk met betrekkinge op de Geeft 
van den Menfch. De Heer Boyle oordeelt, 
dat de Wysbegeerte der Schonlen-( dewyl 
dezelve niet anders leert als maar het Syffema 
der: Meeningen van Ariftoteles, of van ande- 
re onderftellende Philofophen ) zeer licht te 
achterhaalen is ; maar dat in tegendeel de 
proefkundige -Wysbegeerte een zeer. moevye- 
Iyke, koftbaare en- werkelyke betrachting en 
arbeidt is, maar het Ion van dezen arbeidt 
is wederom zeer groot, want dezen arbeNe 
leert aan de geeft des menfchen de kenniffe der 
waarheid, en de uitvoeringe der deugden. Be- 
halven dat dezelve het verftand verrykt en 
verciert. met: veel uitmuntende denkbeelden , 
„V. Deer. B zui 


18 Natuur-en Konff-Kabinet,_ 


zuivert zy ook den geeft van ontelbaare voors | 
oordeelen en-dwaaze meeningen, door onzelf 
opvoedinge en verkeeringe onder de onkun= | 
dige men{chen verkregen; ja zy vergeldt on= 
zen zwaaren arbeidt door een gedurige en aan= 
genaame verkwikkinge, dewelke zy aan ons 


verftand toebrengt, door de ontelbaare veran= |_ 


deringen van Wezens, en derzelver verwonde= 
renswaardige zamenftellingen en wonderwer= 
ken,dewelke ons vertand dagelyks befchouwt 3 
zy voldoet onze aangebore nieuwsgierigheid,en 
wekt onze godvruchtigheid op , om den Schep- 
per en Onderhouder van alle deze verwon- 
derens waardige natuurlyke gewrochten , met 
liefde en dankbaarheid, en opgevult van vers 
wondering, teeeren en te dienen, 


ïe 

Dat niet alle menfchen overgaan tot het 
onderzoek en de betrachtinge van de Natuur= 
lyke Hiftorie, en de Hiltorie der Kontten en 
Handwerken , en de proef kundige Wysbe= 
geerte, gefchiedt maar enkelyk , omdat zy 
dik wils dezelve in het aldermin{te:deel niet 
kennen ; anderzins is een iegelyk menfch 
natuurlyker wyze, en uit zich zelven en buis 
ten zyn eigen mede weeten, daar toe-als uit= 
geftrekt, en als gefchaapen. Is niet elk een; 
“door nieuwsgierigheid Aangedreeven , begeerig, 
de Schepzels, onder dewelke hy verkeert;te: 
befchouwen, en gewoon zich over dezelve 
te verwonderen? ‚Nu zoude een iegelyk deze 
voorwerpen van zyne ver wondering wel dies’ 
Per en naarftiger onderzoeken, indien aan: 
5 hem 


January en February 1720. 1g 
hem maar bekent was de rechte weg, door 
dewelke hy in-de verborgentheden der Schep- 
gels ingeleidt word, en daar hy dûitënd ver- 
wonderens waardige zaaken ontmoet, want 
elk meafch is met een natuurlyke neiging ge= 
boren om te weeten; en dewyl onder alle de 
beweegingen van den geeft geen een zo fterk 
en zo algemeen is, als de begeerlykheid , 
‘zoude deze den mehfch genoeg aandryven tot 
het betrachten van de kennifle der natuurlyke 
Hiftorie, der Hiftorie van Konften en Hand- 
werken, en der proefkundige W ysbegeerte, 
als aan hem bevindelyk bekent waren het nut, 
het voordeel, en de voortreffelyke vruch= 
ten van deze wetenfchappen. De doodelyke 
onkunde, daar de eee menfchen zich in 
bevinden, word niet zo zeer geboren uit een 
afkeer „ dewelke zy hebben om te weeten, en 
zaaken te kennen; want wy zien het tegen= 
deel, hoe zy loopen en gedurig reikhalzen , en 
de onnozelfte wel het meelt, om gedurig wat 
nieuws te hooren; maar deonwetendheidder _ 
menfchen word alleenlyk voortgebragt, om 
dat zy de ter wetenfchap leidende weg niet 
kennen, en dat zy gedurig afgetrokken wor- 
den van al te veel voorwerpen, dewelke zy 
dagelyks te haaftiglyk befchouwen , fpringen- 
de als nieuwsgierige ydeltuiten van het eene 
op het andere, zonder aan hen zelven de 
tydtegeven, van een eenig voorwerp wel en 
behoorlyk te bezien ente leeren kennen, Als 
Wy veel willen zien, moeten wy onze oogen 
toefluiten, en met onzen geeft zeer lang op 
een zaak (ter-oogen, en leeren doordenken. 

B 2 Deze. 


zo Natuur-en Konft-Kabinet „ 
Deze raad, dewelke ik hier geef, Lezer; 
moet niemant van de hand wyzen „ want zelfs 
bet aldergering{te verftand, en de alderonbe- 
drevenfte geeft, zal zich by dezelve in al zyn 
doen en laaten wel bevinden. 
' 12. 4 
_Als het Boek van de Natuur (negtde Heer 
Bory LE) by beurten woorgeflelt word aan 
een gemeen toekyker, of aan een treffelykW’ys- 
geer, zal dit onderfcheidt omtrent het zelve 
gebeuren, als of een kind bezag de beiligjes van 
een Boek in de Beeldjpraak, en van een verbor= 
gen zin befchreven, en of een dier zaaken kun= 
dig Wysgeer het zelve kwam door te leezens 
want den eene zal zich overvloedig verkwik= 
ken, door de fraaye fchilderyen en wonderlyke 
tekeningen der beelden, en den andere zal niet 
alleen vervrolykt worden door alle uitwendige 
voorwerpen, dewelke de zinnen ftreelen, maar 
zal zich noch daar en boven verwonderen over 
de ondoorgrondelyke wysheid van den Schepper, 
en over de verborgentheden en wonderen, de- 
welke hy daar in gewaar word. Het is naau- 
welyks voor een onkundige tebegrypen, hoe 
aanlokkelyk de voorwerpen voor een kender 
worden, door het naauwkeurig en diep on- 
derzoek. Zo ras als de menfchen aan de 
Proef-bevindinge geraakt zyn, en door dezel- 
ve in de.proetkundige Wysbegeerte, in de 
kenniffe der Hiftorien van konften en hand- 
werken, en in de waarneemingen van de na- 
tuurlyke Hiftorie vry wat gevordert zyn „ is 
niets zo aangenaam , Zo fmakelyk en zo ftree- 
lende voor hunnen geelt, als. deze betrach- 
Ung ; 


January en February 1721e zi 
ting; zy weet onzen geeft zo kragtig te be- 
weegen, dat zy als buiten zich zelven vers 
rukt word : daarom verwondere ik my niet, 
(zegt den grooten Heer, Bovre ) dat Archt- 
medes „gevonden hebbende de oorzaak van een 
byzondere zwaarigbeid der Natuurkunde, uit 
de badftoof, daar hy in zat, als een dolle en 
gebeel naakte over de flraat vloog, gedurig uit= 
roepende: ik beb ’t gevonden, 1k heb ’t gevon= 
den: en dat Plinius de oude 10 zeer getrok- 
ken wierd , om den brandenden Berg 
Vefuvius van naby te befchouwen , dat hy 
door deszelfs damp verltikt en een Marte- 
laar van de Natuurkunde wierd. De Wys- 
geeren door ’t vuur of de Chymiften,zult gy „ 
door weetluft gedreven, vinden zitten in het 
midden van een onverdragelyken rook , ter- 
wyl zy half gezengt worden van hêt vuur, 
en dikwils in gevaar van hun leven zyn, door 
de fchadelyke damp van zommige zaaken ; 
daar ik met een ondervindinge van zeer lan- 
ge jaaren zelfs van fpreeken kan. Een ver- 
ftorven menfchelyk lichaam „ een (tinkend 
aas, dat niemand aanraaken durft, of naau- 
_welyks durft bekyken, uit een affchrik voor 
de dood, grypt een Anatomift niet alleenlyk 
greetig aan , maar Verzuimt zelfs eeten en 
drinken, en ís niet van dit aangenaame brok- 
je (het. welk hy tot in de diep{te en afgele- 
(nde wegen doorzoekt ) at te trekken, 

aarom zouden wy ook niet aangedreven 
worden , om de wonderwerken van dien 
grooten Schepper’ met veel yver te befchou= 
B wen, 


22 _Nataur- en Konft-Kabinet ; | 

wen, daar wy byna de geheele Wereld zien 
toevloeyen,om te befchouwen, daar maar er= 
gens een konftig Werk{tuk van eén groot 
meefter vertoont word? Wy leezen, dat de 
grootíte Mannen onder de aloude Volkeren 
de bekende Deelen van de Wereld hebben 
doorgekruift ,‚ om de vreemde Natuurlyke 
Schepzels op te zoeken, te bezien en tedoor= 
fnuffelen. Zelfs onder de Vorften van on- 
zen leeftyd, heeft Lodewyk de Groote geen 
onkoften ontzien, om alles in verre Landen 
te laaten onderzoeken. Ik wil van de gehee= 
le Engelfche Natie en ândere braave Volkes 
ren niet eens reppen , deweike byna nooit 
ruften , maar altyd niet anders doen, als de 
Hiftorie van Natuur en Konft te onderzoeken, 


EN 
De Hiftorie van Nituur en Konft, en de 
proefkundige Natuurkunde, zyn Weten- 
{chappen, dewelke nimmermeer konnen af= 
gewerkt worden door alle de geleerde mens 
Íchen, dewelke op dezen aardbodem leeven, 
of geleeft hebben, en noch zullen verfchynen; 
want behalven dat de Voorwerpen zo ontel= 
baar menigvuldig zyn, dewelke reets bekent 
zyn, en noch:bekent taan te worden, in:de 
„Koningryken der Dieren, Plantgewaflen , 
Mineralen, en vordere deelen vande Wereld 
en het bekende Geheel-al, benevens âlle de 
de handwerken ; ambagten , konften enz. zoïs 
moch daar en boven elk enkeld byzondêr 
Schepzel zo ryk van verfcheide hoedanighe- 
den en betrekkelyke vermogens en eigen- 
fchap- 


january en February 1720. 23 
fchappen, dat wy ons geheele leven konnen 
afwerken , in het gedurig en naauwkeurig 
onderzoek van een eenig Schepzel; daarom 
‘hebben verfcheide groote Mannen niet ge- 
fchroomt , geheele Boeken te befchryven 
overeen eenig Natuurlyk Gewrogt. Plinius 
(a) verhaalt, dat T HEMi1SON, een vermaart 
Geneesheer , een geheel Boek gefchreven 
heeft over de Plantago of het weegbladt, an- 
derzins zulk een veracht gewasje, het welke 
wy byna overal aan de weg vinden en met 
onze voetentreeden. ANToNrus Musa, 
Geneesheer van den Keizer Auguftus, heeft 
een geheel boekje over het Kruidt Verozica 
gefchreven. Plinius (b) getuigt ook , dat 
AmrHyLocHus een geheel boek over het Her- 
ba Medica en de Cytifus gefchreven heeft, en 
de Koning Jura over een foort van .Nyzs- 

bea, dewelke op den berg Atlas in Africa 
groeide. 
14. 


Als wy tot de latere Schryvers overgaan , 
Vinden wy een groot getal, dewelke in eene en- 
kelde zaak zo veel hoedanigheden, vermo- 
gens en eigenfchappen gevonden hebben , dat 
zy de moeite waardig hebbengeoordeelt, om 
geheele Boeken over een eenig Natuurlyk 
Schepzel aan ons-mede te deelen. Jonan- 
NES Mrcnaer FrEuR heeft een boek 
gefchreven over de Scorfonera, en ook een 


B 4 ge 


(2) Vid. Plinius Lib. 25. Cap.8. 
(4) Vid. Plinius Lib, 18, Cap.26. 


24 __Natuur- en Konft-Kabinet ; 

geheel boekje over den Alffem. Ook heeft 
Nricoraus CLAVENA een, boek gefchre- 
ven over de Scorfozera,. LAURENTIUS 
BauscHrus heeft een fraay boekje gefchre- 
ven over de Uniscornu Fofile. CASPARUS 
‚BaugiNus van Bafel heeft een geheel 
boek gefchreven , alleenlyk overde Planten de- - 
welke de naam van dlfem draagen. Ook heeft 
die zelfde vermaarde Man een geheel boek 
gefchreven over de Ooft- en Wettindifche 
Bezoar-fleen. ‘Zo groot is de rykdom van 
een enkeld gewasje, dat dikwils verfcheide 
geleerde mannen over een eenig Plantje elk 
een boek uitgeven , om dat altyd genoeg 
overgelaaten word voor de naarftigheid der 
Nakomelingen. CrAuDIuS ROcARDUS 
heeft mede een geheel boek gefchreven over 
de verfcheide Altlems. Een enkeld konflge- 
wrochtje, uit een Plant of iets anders ge- 
maakt, is dikwils zo ryk, dat van deszelfs 
hoedanigheden met veel nut dikwils een ge- 
heel boek gefchreven kan worden. Op die 
wyze heeft BArTisSTA CODRONCHIUS een 
geheel boekje gefchreven over het vafte Zout, 
het welk uit den alffem bereidt word. Ni- 
COLAUS CLAVENA heeft ook een geheel boek 
gemaakt over de dbfinthium Umbelliferum, 
het welk waardig is geoordeelt om verfcheide- 
maal herdrukt te worden;en PoMrEyus SPREC- 
cris heeft zelfs noch aanmerkingen over dit 
Boek gemaakt. De rykdom van Natuur en 
Kontft is zo onuitputtelyk, dar elk onkundig 
Lezer, zich zoude verwonderen, en als op- 
getogen (taan, als ik aan hem maar eeoig- 

zins 


a 


__Januaryen February 1721. 25 
„ zins van dezelve een denkbeeld konde geven. 
Als wy in het onderzoek der Schepzelen ee- 
nigzins zyn bezig geweeft , komt het ge- 
ringfte {chepzeltje aan onzen geeft zo vol ryk- 
dom en verandering voor, als aan een on- 
kundige deze geheele Wereldkloot, met 
alles wat daar ín by hem bekent is. Wie zoude 
zich konnen voorftellen, dat een Man, zo 
groot als den Arabier Avicenna, een geheel 
boekje zoude konnen fchryven over de Stroop 
van zuuring? Aileenlyk over de Wz zyn 
een ovgelooflyk’ getal heerlyke Boeken ge- 
fchreveú. De vermaarde ANDreAS Bac- 
ius heeft een uitmuntend en groot Boek ge- 
fchreven over de natuurlyke Hiftorie van de 
Wynen van Italien, Duitfchland, Vrankryk, 
Spanjen, en vorder van de Wynen van ge- 
heel Europa, benevens de Wynen dewelke 
door konft gemaakt worden, als ook van de 
Bieren ; van dewelke ook JOHANNES HEN- 
‚Ricus MeinoMmius, als ook van de vordere 
dranken dewelke dronkenfchap verwekken, 
behalven den Wyn,gefchreven heeft. Apr 1a- 
Nus TurNeEBus heeft mede een boekje in 
% licht gegeven over de Wyn.. 


ens 4 e. 


dx pen | 

De hoogachtbaare Rosertus Borre heeft 
in zyn eerfte Verhandelinge, dewelke wy te- 
genwoordig volgen , eenige weinige diergely- 
ke voorbeelden aangehaalt , om daar door de 
natuurlyke Hiftorie, de Hiftorie der Kon- 
ften, en de proefkundige Natuurkunde aan- 
genaam te maaken, en de armoede van de 
khan Bg School- 


256 _Natuur- en Konft-Kabinet, 


Schoolfche Natuurkunde hier door te klaar- 
der te ontdekken; om welke reden wy ver= 
fcheide voorbeelden van die zelfde natuur daar 
hebben bygevoegt , en voor de onkundige 
noch eenige zullen mede deelen, van Boe- 
ken, dewelke maar over enkelde zaaken met 
zeer veel nut en vol treffelyke ftof gefchre: 
ven zyn. De zelfde ANDREAS BAccius 
heeft ook een byzonder boek gefchreven over 
den Eland, en over deszelfs klauw, en deszelfs 
deugd tegens de vallende ziekte; ook noch 
een ander boekje over den Eezboorn, daar 
THoMAs BARTHOLINUS insgelykseen 
geheel boek over gegeven heeft. Maar op dat 
wy den onkundigen Lezer noch kragtiger den 
rykdom van deze wetenfchappen moogen aan- 
toonen , zullen wy maar eens wederom over- 
‚gaan tot de Schryvers over de Wyn; waar 
door de Lezer val konnen gewaar worden 
de overvloedige ontdekkingen, dewelke van 
een eenig wezen konnen gedaan worden, en 
uit de menigvuldige Schryvers, alleen over de 
Weyn, konnen oordeelen, dat over elk na- 
tuurlyk Schepzel , of dik wils konft-gewrocht, 
een menigte van waarneemingen plaats heb. 
ben, en ontelbaare zaaken aangetekent kone 
nen worden. 


1ó. 
ANTonmus GAzius, (a) een zeer oud Ge- 
neesheer, heeft in “t jaar 1491. al een boek 


ge 


_ a) Vid. Georg. Abrab. Mercklini Lindenias 
Renovatus. 


sYanuaryen February 1721. 27 
gefchreven over de. Wynen het Bier, hoewel 
my daár in de geheugenis valt, dat Claudizs 
Galeaus, een Prins onder de Geneesheeren, 
in het jaar na de geboorte Ghriftí 140. al een 
byzonder boekje over de Wyn gefchreven 
heeft; hoewel de Geleetde dit onder de on- 
echte boeken van Galenus hebben geftelt, 
Maar ARNOLDUS DE ViLLANOVA heeft al 
Kort na de Monnike eeuwen in het jaar 1360 
alreets over den Wyn gefchreven. Aucus- 
TINUS GADALDINus heeft gefchreven over 
de Wyn en over het Wâter. CAROLUS STE- 
PHANus heeft een keurlyk boekje gefchreven 
over de verfcheide naamen , dewelke de Ou- 
den gebruüikten, van de Wynen, de Druiven de 
Wyngaarden , derzelver planting en oefe- 
hing; waar ùit de Leezer kan zien , dat zelfs 
de Taalkunde, gelyk ook meeft zelfs de an- 
dere Wetenfchappen, noodig zyn tot de waa- 
re betrachtinge van de Naruurlyke Hiftorie, 
van de Hiftorie der Konften, en van de proef. 
kundige onderzoekinge der Schepzelen. De 
voortreffelyke CoNRADUS GESNERUS heeft 
in % jaar 1540. een boekje gefchreven over 
de bereiding en toeftel der Wynen van ver- 
fcheide fmaák. GuirierMus GRATAROLUS, 
Een uittnunterd kender der natùurlyke Hifto- 
rie, heeft in ’t jaar 1$$o. een fraay boekje 
gefchreven over de Wyn, over deszelfs be- 
feidinge en gebruik , mitsgaders over alder- 
hande foort van Dranken; en in % jaar 1597. 
heeft MArcus CoRrNaCHinrus een Boek uir- 
gegeven over de Wyn en her Water enz. het 
welk hy opgefchreven hadde uit de leffen van 


in 


28 Matuur- en Konft Kabinet, 


zyn Meefler, den beroemden Oudheids-ken=. 
der, Hieronymus Mercurtalts. JacoBus Hor= 
stTius heeft 1587, een boek gefchreven over 
de Wyngaard en deszelfs deelen, in het wel- 
ke gehandelt word van de onderfcheidenthe- 
den , het gebruik en de zelfftandigheid der 
Wynen, als ook van den Azyn, van de Ro- 
zynen enz. JOHANNES Cosraus heeft in’t 
jaar 1604. een boek gefchreven over den 
Drank, dewelke in de ziektens gebruikt mag 
worden , mitsgaders overde Wyn, en alle toe- 
bereide drinkbaare ftoffen enz. JOHANNES 
BAPTISTA CONFALONERIUS van Verona heeft 
in *% jaar 1535. een fraay werk uitgegeven 
over de natuur, gefteltheid, en medrcinale eigen- 
fchap van de Wyn, JOHANNES RascH van 
Weenen gaf in ’*t jaar 1580. een boek uit 
over de Wyn. Mauritius TiRELLus heeft 
in “ jaar 1630. uitgegeven een natuurlyke 
Hiftorie over de Wyn. 


p 17 

De waarneemingen, de ondervindingen ; 
de aanmerkingen, de omftandigheden, en de 
verfcheide foorten der Wyngaarden , der Wy- 
nen, en derzelver deelen, zyn zodanig veel- 
vuldig en onderfcheiden, dat de Lezer zich 
geenzins zal behoeven te verwonderen, hoe 
van zo veel geleerde en wakkere mannen elk 
een geheel byzonder Boek over de W y N 
heeft konnen fchryven, want elk verfcheide 
Landíchap brengt niet alleen zyne onderfchei- 
gentlyke Wynen voort, maar in elk Land- 
f een 


January en February. 1721. 29 
“_fchap brengt byna elke Hoef of Wynberg van 
een en dezelfde foort van wyn een aanmer- 
„kelyk onderfcheidt van geur en fmaak, en 
kragt en aart in dezelve; ook brengt elk by- 
zonder Luandíchap verfcheide hoofdfoorten 
van Wynen voort, gelyk uit het groot getal 
der onderfcheide hoofdfoorten van Fran{íche 
Wynen klaarlyk blykt; deze alle vereifchen 
nu haare byzondere oefeninge en voortkwee- 
kinge, alwaar noch by gevoegt kan worden, 
dat de Wyn (het welkedezelve gemeen heeft 
met elk natuurlyk Schepzel ) ontelbaare on- 
derfcheidentlyke betrekkelyke hoedanigheden 
heett, nadeverfcheide gebruiken, daar dezel- 
ve op word toegepalt, gelyk als ook weder- 
om van de Wyn verfcheide zeer aanmerke- 
Iyke zaaken worden voortgebragt en be- 
_reidt ; namentlyk de Wynfteen , de Wyn- 
moer, de Brandewyn, de Voorloop van ver- 
fcheide graaden, de Azynenz. Gelyk by voor- 
beeld, Puicippus JAcOBus SACHS heeft in't 
jaar 1661. een fraay natuurkundig, taalkun- 
dig, hiftorikundig , geneeskundig , en _{tof- 
fcheidkundig boek uitgegeven over de Wyn- 
gaard en. deszelfs deelen, als des wynftoks 
ranken, bladeren, bloeizel , wyngaard-bloedt, 
fcheutenen telgen, vruchten of druiven, van 
het onderfcheiden gebruik der Wyn, van de 
geeft van Wyn, van den Azyn, van de 
Wynmoer, van de Wynfteen enz. Pros- 
PER RENDELLuS heeft in ’t jaar 1626. een 
geheel boek sx folio gefchreven. over den 
_ Wynftok , den Wyn-oogft , en de Wyr, 
De 


30 __Natuur- en Konft-Kabinet, 

De grooteen vermaarde Kender der Plantges 
waflen , REMBERTUS DoponNzus, heeft 
ook een natuurlyke Hiftorie van den Wyn- 
gaardt, en vande Wyn,gefchreven in * jaar 
1580. JacoBus PrarrEctus heeft in ’t jaar 
1559. een boek gefchreven over de verfchei= 
defoorten van Wynen. PaMmPnirus HERILA- 
cus heeft in % jaar 1591. in ’t licht gegeven een 
beek ,overdeby malkander vergeleke uitwer- 
kingen vande Wyn en het Water, Nicoraus 
BarLTHASAR MERTZIuS heeft in’ jaar 1652. 
een boek gefchreven wegens de geneesmidde- 
len, dewelke van de Wyn konnen bereidt wor= 
den. ‘Uit welk alles genoegzaam blykt, welk 
een groot getal van Schryvers alleen over de 
Weyn gefchreven hebben. Bvaldien ik noch 
alle de overige Schryvers over de Wyn, als 
ook een ongelooflyk getal van Schryvers over 
de Wynfteen, over degeeft vande Wyn enz. 
bybragte, zoude zulks byna een geheel boek 
konnen uitmaaken, maar wy zullen ons we-= 
derom naden Heer Borre keeren, 


18. Asir 

De Heer Borre haalt eenige Schryvers 
aan, dewelke byzondere boeken gefchreven 
hebben over de Roos, over de Vlierboom, 
over de Vitriool, over de Zwavel , over de 
Zuiker, over de Hypericum, over de Nies= 
wortel, en over andere byzondere Planten, 
als KAREr ROSENBERG , MARTINuS BrocH- 
NITIÙS, ANGELUS SALA, PARACELSUS enz. 
„Maar als wy de byzondere Schryvers wilden 
op- 


Januaryen February vo. 31 
optellen , dewelke een matuúrlyke Hiftorie 
enz. gefchreven “hebben in enkelde boeken; 
over elk en een iegelyk Schepzel, zoude het 
getal elk eens vefwachtinge te boven gaan. 
De Heer Borre: verkieft, uit de Mineralen, 
de Antimony, om te:töonen, hoe. veel 
Schryvers vandezelve over die alleen elk een 
byzonder boek hebben gemaakt, en telt daar 
toe op Basirrus VALENTINUS, ANGELUS 
Sara , HAMERUS ' PopPiUs , JOHANNES 
Torpius , ALEXANDER VAN: SUCHTEN, 
Maar wy konnen daar noch by voegen Bar= 
TISTA CODRONCHIUS , BERNHARDUS, Gs 
PENoTus, GUERNERUS ROLFINCIUSS 
JacoBus GREVIUS, Lucas STEN= 
erius, onzen treffelyken: Amfterdammer 
‘“THEODORUS: KERKRINGIUS ,‘ FRIDERICUS: 
HorFFMANNus over de Ginaber van de Anti- 
mony , en noch verfcheide andere groote Man- 
nen. Zelfs getuigt de Heer BOYLE , dat om- 
trent den Antimony verfcheide’ Geheime bes 
handelingen bekent zyn onder de Liefheb= 
bers, alsook dat hy zelfs zeer veel in dezelve- 
heeft laaten onderzoeken ‚zo omtrent het bes: 
reiden van een zuiver en vloeibaar Kwik zik= 
ver uit de Antimony, als een volkomen err 
brandbaare Zwavel. Ook heeft de Heer Boy 
le ondervonden, dat de bereiding van de Tinc-=: 
3nar van het glas der Antimony door gedef=: 
tilleerde azyn, ‘na den trant ‘van Valentizas, 
_moeyelyk en laftig is , maar de Heer Boyle geef t 
een beter MENsTRuuM of vöcht om ‘op tst” ° 
loffen aan de hand, namentlyk de zúure geelt: * 
van fpaanfch groen’, dewelke een bloedtroo 

Eine 


32 Natuur-en Konlt-Kabinet 
tinuar uit het glas van Antimony trekt bin= 
nen weinig uuren; na dat de zuure geeft ver- 
fcheide maalen is afgehaalt, word over het 
poeder eindelyk brandewyn gegoten, dewel- 
ke door langzaame en warme uittrekkinge 
een roode koleur verkrygt. 


19. 

Om den rykdom en den overvloedt van elk 
patuurlyke Schepzel noch meerder te bevefli= 
gen, gaat de Heer Boyle van de Antimony 
over tot de MAGNEETSTEEN, over dewel- 
ke hy aanmerkt dat mede verfcheide Schry- 
vers met zeer veel lof en treffelyk gefchreven 
hebben. Om het:welke te beveltigen hy op= 
teltden Jefuit Kircuerus, den voortreffely- 
ken Engelfchman GirBerTeus, en den Jefuit 
CABEuS : daar wy by zullen voegen Basr= 
Hus Prinrus over de Magneetfteen, JoHaN- 
NES JACO&us SWEIGKHARDUS Over de na- 
tuur, kragten en verwonderens waardige uit- 
werkingen van de Magneetfteen, M. Le r- 
DECKER wegens de variatie van de Mag- 
neet(teen ; behalven noch verfcheide andere 
Schryvers, proeven en waarneemingen, de-: 
welke gedaan zyn door de Koninglyke Maat- 
fchappyen van Vrankryk, Engeland, en ver= 
fcheide in Italien en Duitfchland. Zelfs heeft 
de Heer Boyle verfcheide proeven over de 
Magneet{teen gedaan , onder anderen eene, 
dewelke wy hier zullen aanmerken. Jk nar, 
zegt hy, een langwerpige Magneetfleen, de- 
welke roodgloeyend gemaakt was , enikbevondt 


dat in zeer weinig minuten al zjn aantrek- 
kend 


SJannary en February 1721. 23 


kend vermogen zo zeer verloren was, dat ik 
daar van niet zonderling meerder konde ge- 
waar worden, De Heer Boyle geeft deze 
waatneeminge niet als nieuw, en door hem 
gevonden , maar voegt by dezelve zeer aan- 
merkelyke omftandigheden , dewelke voor 
dien tyd niet zodanig bekent waren, nament- 
lyk dat de Heer Boyle, terwyl de gloeyende 
Magneet wederom verkoelde, de reden uit- 
vondt, om de Pools- eigenfchap wederom 
aan de uiterfteeinden des Magneets te verwek- 
ken , zodanig als het aan hem behaagde, mer 
dezelve vaardiglyk te beweegen boven de in 
evenwigtigheid geltelde naald; waar door de 
pool des magneets gedurig na believen kan 
verandert worden, dat is, de zuider pool in 
de noorder pool, en de noorder pool in de 
_zuider pool vice verfa; zo dat het einde des 
Magneets , het welk was de zuider pool , 
binnen den tyd van een vierde part van een 
uur gemaakt wierde tot de noorder pool enz. - 
By deze waarneeminge merkte de Heer Boyle 
noch aan , dat deze verandering van pool 
nict alleen verwekt wierd, als juift de {teen 
gehouden wierd recht zuiden en noorden , 
maar zelfs al wierd de (teen; onder de ver- 
koelinge, perpendiculaar , dat is van de fterren 
naar het middelpunt der aarde , gehouden. 
Omtrent de Magneet zyn zo veele waarnee- 
mingen en proeven aan te {tellen , dat dit ver- 
wonderens waardige gewrocht der natuur 
iin oi afgewerkt zal konnen wor- 
en. 


V. Deer. G Het 


34 __ Natuur- en Konft-Kabinct, 


20. 

Het is aanmerkens waardig, dat de rykdom 
van verwonderens waardige cigenfchappen, 
vermogens en hoedanigheden, niet alleen ge- 
vonden word in de aanzienlyke fchepzels of 
natuurlyke gewrochten, maar zelfs ook in 
de geringfte en alderveracht{te wezentjes, en 
dat dikwils zo zeer, dat Plinius, daar hy van 
de Znfetten {preekt , met verwondering ge- 
tuigt,dat de Natuur nergens meer compleet is als 
inde alderkleinfte dingen; en hetfíchynt, dat 
de Schepper zyn grootheid dikwils nergens 
meerder doet uitmunten, als in de alderge= 
ringfte en afgelegenfte kleinheid. Hoe opge- 
blaazen Paracelfys ook was, fchynt het ech- 
ter dat hy noch geen afkeer gehad heeft, om 
met veel aandacht over de verborgentheden 
der Wurmen te fchryven ; en de Heer Boyle 
oordeelt , dat hy met veei meerder oprechtheid 
als andere over die zaak gefchreven, en zeer 
goede middelen aan de hand gegeven heeft. 
De Heer Boyle heeft zeer goed gekeurt de 
wyze, door dewelke Paracelfus in dat Zrac- 
taat de luyheid en de trotsheid der Genees- 
heeren wakker doorftrykt, en wel voorna- 
mentlyk die laage en lafhertige geeften, de- 
welke het naarftig onderzoek der Natuur niet 
alleen verachten , verfmaaden en uitlachen, 
maar zelfs de vruchten en heerlyke uitvindin- 
gen van andere, door zwaaren arbeidt verkre- 
gen , en ‘aan hun mildadiglyk voorgeftelt , 
Oondankbaarlyk en met verwerpinge befpot- 
ten en doorftryken, daar ondertu{lchen niet 

cen 


January en February 1721. 35 


een eenig Schepzel, hoe gering, veracht, en 
morzig het zelve ook fchynen mag, van Godt 
gefchaapen is, ct-het zelve kan dienen tot 
nut en heil’, of gebruik voor den menfch. 
_Zoude het niet zeer onbetamelyk zyn, dat 
wy onwaardig zouden oordeelen om te ken- 
nen, het geen Godt waardig geoordeelt heeft 
om te fcheppen? De groote Boyle achte zich 
zeer gelukkig, dat hy de edelmoedigheid in 
zich bevondt, van niets te gering voor zyn 
naauwkeurig onderzoek te achten; hy (telde 
een groote eere, om met zyn eigen handen 
dagelyks te ontledigen honden, wolven’, 
viffchen, ja rotten en muizen , en gedurig 
om te vroeten in den leem en de afch van 
zyneftook-ovens, en het vuur en de koolen als 
anderzins vlytiglyk zelfs te behandelen, 


2 

De Heerlykheid, uitmuntendheid, en het 
vermogen van de natuurlyke Hiftorikunde , 
van de proefkundige Natuurkunde, en de 
wetenfchap der Konften , is volkomen zon- 
der wederga; want niets is byna op deze we- 
reld fraay en aangenaam, en tot dienftig ge= 
bruik der menfchen , of het is door deze we- 
tenfchap voortgebragt. Als Adam , die 
de Natuur, benevens alle deszelfs aanzienlyk- 
fte, {chepzelen in haar eenvoudigheid gezien 
heeft, eens opzag, en alle de verwonderens 
waardige konftitukken , veranderingen, oe- 
feningen „ bereidingen , en voortreffelyke 
nieuwe gedaantens $-dewelke voortgebragt zyn 
door deze wetenfchappen der Natuurkundigen 
Ca en 


36 _ Natuur- en Konft-Kabinet, 


en Konttenaaren, zoude hy niet gelooven ín 
een tweede en nieuwe of hervormde wereld 
te zyn? Welk een kragt en vermogen zet de 
konft der menfchen zommige geringe fchep- 
zels dikwils niet by? Neemt tot uw voor- 
beeld het zeer geringe poeder, namentlyk het 
buskruid, een zamenmenging van houtskool, 
falpeter, en zwavel; worden door het zelve 
geen konftige donders en blixems verwekt, al- 
derhande fraaye vuur werken bereidt geheeleSte= 
den en Koningryken omgekeert, en geheele 
Wereld-deelen overwonnen? Toen de India= 
nen de Spanjaarden in Weftindien eerft ont- 
moeteden, baden zy hen aan als Goden, de- 
welke den donder , blixem , het weerlicht, 
en het onweer in hun geweld hadden, en 
geheele Legers van hondertduizende weerbaare 
en ftrydbaare mannen gaven zich over aan 
eenige zwakke en vermoeide Spanjaarden , 
alleen door de fchrik voor {hun vuur-fpou- 
wend en fchrikkelyk geweer. Als wy eens 
aanmerken het gebruik, dat wy door dekonft 
en kenniffe der zaaken van geringe dingen 
maaken , moeten wy dan niet verwondert 
ftaan over deze heerlyke wetenfchappen , 
door de kenniffe, dewelke wy van een ftuk- 
je yzer, geftreken aan een fteen , hebben ver- 
kregen door de proetbevinding? Vaaren wy niet 
met onze fchepen door den ontzachelyken en 
onmeetelyken Oceaan , daar onze aaloude 
Voorvaderen voor fchrikten, en ontdekken 
ontelbaare Landen, Steden en Volkeren’, 
daar wy gemeenzaamlykAan de andere ein- 
dens der Wereld mede verkeeren, en een nut- 
tige 


January en February 1721. 37 
tige en voor alle menfchen dienftigen handel 
dryven? Hoe zeer aan ons de befchouwin- 
gen en het naauwkeurig onderzoek der Schep- 
zelen, de grootheid en de heerlykheid Gods 
openbaaren, heeft onder andere groote Man- 
nen ons onlangs geleerdelyk aangetoont den 
zaligen en geleerdenHeer BERNHARDUS NiEU- 
WENIYDT, in zyne Wereld-befchouwingen. 
Door zulke overweegingen leeren wy, datde 
Hemelen de heerlykheid en den roem van 
Godt vertellen, en dat derzelver Uitfpanzel 
aanwyft het werk zyner handen: van welke 
heerlykheid hy ook gewilt heeft dat wy be- 
fchouwers en getuigen zyn ; daarom heeft hy 
den menfch geftelt over de aarde en alles wat 


daar in is, over de vilichen van dezee, over 


de vogelen des luchts, en over al het krui- 
pende gedierte, en heeft aan dezelve daar toe 
vermogens en bekwaamheden uitgereikt; hy 
heeft voor hen gefchaapen groote lichten by 
dag en by nacht, op dat zy niet in het duifter 
zouden werken, maar hunne Heerfchappy en 
kontt omtrent de Schepzelen dezer wereld 
zouden oefenen , en van dezelve ook hua nut 
en dienft genieten ; want Godt heeft alles ge- 
fchaapen tot zyn roem en heerlykheid , en 
tot dienit en gebruik der menfchen : gelyk 
zulks byna zelfs alle Heidenfche Wysgeeren, 
van wat Sede zy ook moogen geweelt zyn, 
door de kragt van hunne redeneeringe (zon- 
der eenige openbaaringe geholpen) ontdekt, 
en door het natuurlyk licht gezien heboen. 
ien 
Ik geloof niet, dat ook eenige weten{chap- 
ve Spe pen 


+ 


33 __ Natuur-en Konft-Kabinet, 


pen zo kragtig zyn, om een menfch op te 
wekken en aan te fpooren, tot het oefenen van 
zyn noodzakelyke en alderuitmuntendfte 
pligt, namentlyk de Godsdienft, als de ken- 
niffe der natuurlyke Hiftorie, der proefkundi- 
ge Natuurkunde, en der Konften enz. want 
zy dwingen hem, door ’t ontdekken van zo 
veele wonderen, zich over de grootheid van 
den grooten Schepper en Onderhouder van 
dezelve gedurig met ontzagh te verwonderen, 
en door ‘t gewaar worden van zo veel nut, 
en heil en dienft, als in dezelve is voor de 
menfchen, dezen Schepper te beminnen en 
te danken, en door ’t gezicht van het gedurig 
Onderhoudt, het welke den Schepper aan de- 
zelve gedurig oefent, hem te bidden en aan 
te roepen tot deszelfs gedurige volhardinge ; 
en dewyl zy door de kennifle der konften en 
handwerken ontdekken , welk een nut en 
dienft zy daar door van hun evennaaften ge- 
nieten , worden zy, als zy niet (gelyk als 
hedendaags veele) door latheid en onkunde 
dwaas zyn geworden, aangenoopt huu even- 
naalten daar voor lief te hebben, en hem te 
danken en wel te doen. Maar gelyk als 
niemant ook zal ontkennen, dat zonder de 
geopenbaarde Godtgeleertheid en Godsdienft , 
de Kennifle Gods, en de wyze om hem te dic- 
nen, zeer gering en onbekwaam is, zyn wy 
verpligt om dezelve door een naarftig en voor-= 
zichtig onderzoek uit de Heilige bladeren te 
achterhaalen; en dewyl in de Heilige blade- 
ren zeer veel natuurlyke zaaken en konften 
worden voorgeftelt, blykt aan een iegelyk 

zeer 


Jannary en February 1721. 39 


zeer klaar de noodzakelykheid en nutheid der 
natuurlyke Hiftorie , der proefkundige Na- 
tuurkunde, en de kennifle der Konften, om 
door dezelve een groot gedeelte van zaaken 
uit de Heilige bladeren uit te leggen , op te 
helderen ,en wel te leeren ver{taan. De Geeft 
Gods heeft zelfs gewilt, dat aan den men- 
fche bekent zoude gemaakt worden de natuur- 
Iyke Hiftorie „, dewyl Mofes zyne boeken be- 
gint met de Scheppinge, en een befchryvinge 
van de geheele wordinge van de groote Na- 
tuur; behalven een ontelbaar getal van dier- 
gelyke natuurlyke zaaken, byna overal in de 
Heilige bladeren vervat, en dewelke wydoor 
onze naarftige onderzoekinge en de kragt van 
onze redeneeringen zeer wel konnen leeren - 
verftaan. Alle de plaatzen , daar in de Schrif- 
tuur gefproken word, van het Water, van de 
Zeeën, van de Rivieren, Bronnen, Fontei. 
nen, van de Viflen, en vorder van alles wat 
_ het water betreft; van de Aarde, van des- 
«zelfs Plantgewaflen en dieren; van de Me- 
taalen en Mineralen; van de Lucht en des- 
zelfs verhevelingen, en vogelen; vande Zon, 
de Maan, de Sterren, derzelver beweegin- 
gen, licht en duifterheid ; van de Konften, Am- 
bagten , Konftftukken, en diergelyke ; wat 
dunkt u Leezer, zoud gy dezelve konnen be- 
grypen en wel verftaan, zonder behulp vande 
patuurlyke Hiltorie, kennifle der proefkun- 
dige Natuurkunde, en de Hiftorie der Kon- 
ften, Ambagten , Handwerken en Konfige- 
wrochten? Behalven dit alles is byna de ge- 
heele Schriftuur vervult met zinfpelingen en 
G , 


sen 


49 _Natuur- en Konft-Kabinet, 


gelykeniffen, dewelke ontleent zyn van de 
eigenfchappen en hoedanigheden der natuurly- 
ke fchepzels;waarom dezelve nimmermeer wel 
konnen uitgelegten verftaan worden, zonder 
de naauwkeurige kennifle van die Schepzels 
zelfs, van dewelke deze zinfpelingen en ge- 
Iykeniffen ontleent zyn. 


23. 

De Heidenen, en Se Volkeren, de- 
welke door het ontbeeren van de goddelyke 
Openbaaringen, Godt niet hebben konnen 
ontdekken, als door zyn gewrocht en het 
werk zyner handen, namentlyk het Geheel- 
al, met alles wat daar in gevonden word, 
moeften wel een zeer ontzachelyk denkbeeld 
vormen van de grootheid en magt van dat onbe- 
grypelyke Opperfte Wezen, zo ras zy hun 
aandagt lieten gaan op de verwonderens waar- 
dige fchepzelen, dewelke door haare onme- 
telyke uitgeftrektheid en grootte, al de kragt 
van hunne inbeeldinge te boven gaan. Want 
fchoon de verbaazende grootte der Olifanten 
en der Walviffen zommige bewogen heeft, 
om dezelve beweegende bergen en dryvende 
eilanden’ te noemen, koomen deze in geen 
aanmerkinge in vergelykinge by dezen ont- 
zachelyken aardkloot. Maar welk een ver- 
baasmaakende klomp deze ook vertoont, is 
dezelve maar een (tip in vergelykinge van den 
onmetelyken Hemel, in dewelkedezelve op 
een onbegrypelyke wyze in een evengewigt 
hangt en bewogen word. Wat is dog den 
Aardkloot in grootte by het lichaam van de 
Zon, 


berde tien add nd 


hae Oe 


January en February 1720. ár 


Zon, dewelke (hoe klein dezelve ons voor 
het oog ook mag toefchynen ) volgens de 
rekeninge van de Navolgers van Ptolemeus, 
hondert en zesenzeftig maal grooter ís als den 
Aardkloot dewelke wy bewoonen , en dat 
dezelve van ons afgelegen ís hondert en vyf- 
enzeltig halve aardkloots diameters ; welke 
afftand niet eens in aanmerkinge komt by die der 
vafte Sterren en derzelver onmetelyke en on- 
inbeeldelyke grootte, dewelke by de Navol- 
gers van Copernieus zo onmetelyk groot en 
verafgelegen geftelt worden, dat ik derzelver 
Hypotbefts- hier niet zal aanraaken, om niet 
in onguntt te geraaken by al te geftrenge Lie- 
vers; te meer om dat het genoeg is, dat wy 
daar uit klaarlyk doen zien, dat deze gehee- 
len Aardkloot: maar een kleine ftip is by de 
grootte en de ruimte van het Geheel-al, en 
daar uit leeren, alleen door onze natuurlyke 
redeneeringen, gelyk voor dezen de Heide- 
nen, de Grootheid en de Magt Gods. 


24. 

Gelyk als wy, door een aandachtige be- 
fchouwinge van de groote en onmetelyke 
Natuur, leeren de grootheid en het onbegry- 


_pelyk vermogen Gods, ontdekken wy ook 


door dezelve, en door de wetenfchappen de- 
welke wy tegenwoordig onze Landslieden 
ten hoogften aanpryzen, gelyk den grooten 
Borre (zonder vergelykinge van Perfoonen 


aangemerkt) wel eer zyne Engelfche Laands- 


genooten , de ondoorgrondelyke Wysheid 
Gods. Een man moet een onnatuurlyke 
Cs dom. 


42 _ Natuur. en Konft-Kabinct, 


dommekragt zyn, die, zoras hy of het gehee- 
le zamenftelzel van het Geheel-al, of maar 
eenige van de Schepzels, dewelke daar in ge- 
vonden worden, aan zich zelven voor oogen 
ftelt, daar niet in ziet het Goddelyke beleidt, 
de Wysheid van den Schepper, en verfcheide 
eindoogmerken , dewelke Godt met de fchep- 
zels voorheeft. Als wy de byzondere eigen- 
fchappen, hoedanigheden en vermogens der 
byzondere fchepzelen, door waarreemingen en 
proeven naauwkeurig onderzoeken, en de 
betrekkelyke vermogens en hoedanigheden , 
dewelke de {chepzels op en, onder malkande- 
ren bezitten en oefenenen, ftaan wy datelyk 
vol verwonderinge en als opgetogen, over de 
fchikkinge van derzelver deelenen aart, door 
den wyften Schepper, Werkmeefter en On- 
derhouder zodanig gefchikt. Deze fchikking en 
wonderbaarlyke gefteltheid is zo vol wysheid, 
dat ik niet bekwaam ben (al bezatik het vermo- 
gen tot overtuiginge van alle de uitmuntendfte 
pennen der doorluchtigfte ‘Schryvers tot een 
gebragt ) daar van de alderminfte {chets te kon- 
nen doodverwen voor de onbedrevene. De 
grooten overvloedt der Dieren, zo viervoe= 
tige, kruipende, als vogelen, als ook dieder 
viflen , Zafecten, plantgewaflen, kruiden, vruch- 
ten, bloemen, zaaden, harften en gommen, 

der Meraalen, Mineralen, Steenen, Zee-ge- 
waflen ‚der Sterren, en vorders Hemel en Aar- 
de, gaat de verwachting en de inbeeldingete 
boven ‚ gelyk ook derzelver konfiige zamen- 
ftellingen enz. Alieenlyk op debefchouwin- 


ge van een menfch, en het onderzoek van de 
vafte 


January en February 1721. _ 43 


vafte en vloeibaare deelen van zyn lichaam, 
en derzelver welgefchikte overeen (temmin- 
ge, zamenloop, en wederzydze hulp, totelk 
byzonder gebruik en uitvoeringe, zyn duizen- 
de van Axatomiften en Natuur-onderzoekers 
op afgewerkt. De Ziel des meníchen, des- 
zelfs eigenfchappen , vermogens ‚ hoedanig- 
heden „en verkregehebbelykheden , zyn ontel- 
baare jaaren lang de verwondering en de betrag- 
ting geweelt van duizende Philofophen , zonder 
dat noch toe iemant van hun allen zo veel heeft 
konnen achterhaalen , dat hy de minfte reden 
heeft gehad,om over zyn moeite volkomen vol- 
‘daan te zyn. Voorwaar Lezer, de uitblin- 
kende Wyshzid Gods blykt ons zo klaar , 
en word zo groot, door het proefkundig on- 
derzoek dezer dingen, dat ik aan de groot- 
heid dezer zaaken veel te kort doe, dat ik, 
door van dezelvetefpreeken, iets by U meen 
te konnen voldoen. Treedt zelfs in deze 
Kabinetten der Openbaaringen, en gy zult de 
dwaasheid en zotheid datelyk beklaagen van 
deze wereld, in dewelke wy tegenwoordig 
… Teven, en die door verzuim dier dingen van 
‚__ Ongodiften krielt , en van dag tot dag ongeluk- 
kiger word. Gy zultden almagtigen en wyzen 
Godt overal in gewaar worden, ontmoeten, 
zien,en hooren fpreeken , door ontelbaare mon- 
den van zyne Schepzelen , dewelke van hem ge- 
tuigen; gy zult u nimmer kreunen, of in uw ge- 
loof verzwakt worden, al hoort gy in openbaare 
gezelfchappen , met de onbegrypelyke verhaalen 
van Mofes,van de Propheten, Apoftelen, en van 
de Heilige bladeren, op verbloemde en bedekte 
ma- 


44 __Natuur- en Konft-Kabinet, 


ren fpotten; gy zult denken, al hadden wy 
de rechte Schriftuur ( gelyk- de Saraceenen 
den Chriftenen ongegrondt te laft leggen ) ver- 
loren, enal waren onze overleveringen niet 
echt, enal konden wy door de redeneeringen, 
zonder de openbaaringe aangemerkt,de Opttan- 
dinge na dit leven niet bewyzen, ontdekken 
nochtans myne dagelykfche bezigheden,gezich- 
ten en heerlyke bevindingen, aan my de godde- 
Iyke beftieringe en heerfchappy over alle de 
fchepzelen,over al myn doen enlaaten, geluk 
en. ongeiuk in dit myn tegenwoordig leven. 
Om welke reden de onbedrevene en welluf: 
tige Godtverzaakers u dit ftuk niet konnende 
ontweldigen, zy ook te minder kragt zullen 
hebben, om uw geloof te verzetten omtrent 
de onbegrypelyke zaaken, dewelke in Gods 
Heilig Woord , door Mofes, de Propheten, 
de Apoftelen enz. verkondigt worden. 


25. 

____ Gelyk als nu de Wysheid Gods aan elk 
naauwkeurig onderzoeker openbaarlyk uit- 
blinkt, in de verwonderens waardige zamen- 
ftelling en gefteltheid van het Schepzel, het 
welk wy de naam van Menfch geven , moe- 
ten wy daar niet uit befluiten, dat minder 
wysheid opgefloten legt in de fchikkinge en 
zamentftellinge van de aldergeringfte en ver- 
acht(te fchepzeltjes; en gelyk als Protagoras 
uit een byna onzichtbaar (treepje het werk 
van Apelles konde onderfcheidenen kennen, 
heeft Godt zyn alwetende Wysheid dikwils , 
meeft doen uitblinken in de onzichtbaare en 
kleinfte diertjes. Om het welke met over- 
tui- 


_Fanuaryen February 1721. 45 


tuiginge te gelooven, of liever te weeten en 
te kennen, ik den Lezer tot het aanleggen 
der Proeven door de vergrootglazen wel met 
veel ernft zoude aanraaden 5 want alfchoon 
door de treffelyke Heeren, LEEUWENHOEK, 
Hooke, Rep: , en veel anderen , omtrent 
deze zaaken zeer veel ontdekt is, zyn noch 
zo veel ontdekkingen door dezen weg voor 
iemaat , dewelke op een bekwaame wyze 
werkt, te doen, dat wy tot noch toe naau- 
welyks konnen zeggen , dat wy begonnen 
hebben. Wy moeten als opgetogen van ver= 
wondering ftaan, als wy ontdekken dat een 
diertje, als een myt van een kaas, of zelfs 
noch ongelooflyk veel kleinder, zo veelder- 
hande leeden. en deelen, en in alles zo vol- 
maakt heeft als een Olyfant , van dewelke 
Gaflendus getuigt , dar eenen gewogen heeft 
vyfduizend ponden Roomfch gewigt; het 
welk zelfs noch niet eeus haalen kan by zom- 
‚mige zeer groote Olyfanten, dewelke gevon=- 
den worden in Africa,of in de Landen van 
_ den grooten Mogol, of in Stam, Pezu, en 
elders ; hoewel deze onder de dieren van 
grootte wederom niet eens re pas koomen in 
grootte by een Walvifch, daar hondert kwar-= 
teelen {pek van gefneden worden, of by an- 
dere monflreufe en groote Vinviffen. 


26. 

Gelyk wy de grootheid en de wysheid 
Gods overal in de Schepzels ontdekken , 
blinkt ook nergens meerder uit Gods liefde 
en goedheid voor den menfch, als in de 

Schep- 


46 __Natuur= en Konft-Kabinet, 


Schepzels, voornamentlyk als wy acht geven 
op het nut en het gebruik , het welke wy van 
dezelve dagelyks genieten ; want behal- 
ven dat wy ons dagelyks broodt, voedzel, 
dekzel, en duizend vermakelykheden en nut- 
heden van de fchepzels genieten, is het ver= 
wonderens waardig, als wy letten op den 
grooten dienft, dewelke wy van de Natuur 
en de Kontft verkrygen. De Kontft leert ons 
een ftukje koper van een vierde deel van een 
pond of noch minder, het welk ons overal, 
waar wy gaan of (taan,voor klok , uur-dag- mi- 
nuit-en maan-wyzer dient. De Konft doet ons 
overmeefteren en bedwingen dewelke duizend 
maal fterker en vlugger zyn als een menfch 5 
zy doet ons met vleugelen van zeiidoek vlie- 
gen door den woeften Oceaan, van het eene 
gedeelte der wereld tot het andere, ot doet 
ons op gezwinde paarden of met {nelle wielen 
van het eene einde van Europa tot aan het 
andere dikwils ryden in weinig weeken; zy 
doet ons met malkanderen verkeeren en fpree- 
ken door de letterkonft, fchrytkontt, druk- 
konft, fchoon wy duizende mylen van male 
kander af zyn; zy leert ons de Sterren, en 
de beweeginge van Zon, Maan , Pianeeten 
en Satellites, onderfcheidentlyk kennen ; zy 
doet ons de voorlede en gebeurde zaaken 
door Schildery,Printkonft,Beeldhouwerskonft, 
Drukkonft enz. vertegenwoordigen, zo wel als 
de Gefchichtkunde;zy bezorgt ons wooningen, 
pragtige palleizen, tuinen, fonteinen , wa- 
tervallen , bloemperken , alderhande in en 
buitenlandfche vruchten , boven , Je 

er- 


dn ndnednadnnea  eS 


January en February 1721. _ 47 


ftergewallen , en kroont onze landen met al- 
derley graanen,en alderhande groene levereyen; 
zy verciert ons lichaam op duizenderley ma- 
nieren, en komt ons te hulp door gemakke- 
lyk en konftig huisraad ; zy is zo mild in het 
uitreiken van haare gaven, dat ik een geheel 
boek zoude fchryven, als ik haare giften maar 
flechts met de enkelde naamen wilde optel- 
len. Het geringfte diertje tracht zyne gaaven 
aan ons uit te reiken; by voorbeeld , de zyde- 
worm verfchaft ons koftelyke zyde klederen , 
damaften, fluweele ftoften , en alderhande 
geeltige fabryk; de wol der fchaapjes geeft 
aan ons heerlyke lakenen en veele uitmunten- 
de ftoffen ; de Plantgewaflen geven ons Ka= 
toenen, Lywaaden, fyne Neteldoeken,en alder= 
handeftoffen. De aldergeringfte diertjes geven 
ons de heerlykfte concenilje-en carmyn-k oleu- 
ren.Elk fchepzel reikt aan ons uit geneesmidde- 
len tegens onzeziektensen gebreken. De Hou- 
ten , Metaalen, Mineralen , geven aan ons 
verfftoffen en fchilder-koleuren. Steenen, 
dewelke wy van buiten naauwelyks willen 
aanfchouwen, leveren aan ons de flikkerende 
diamanten , met recht het onderaardfche licht. 
ard 
Niet regenftaande de kenniffe en betrach- 
ting der Natuurlyke Hiftorie, der proe{kun- 
dige Natuurkunde, en het naauwkeurig on- 
derzoek der Konften, Handwerken en Am- 
bagten , van zulk een uitmuntende nutheid en 
groot gebruik isvoor het menfchelyk geflacht, 
Vinden wy nochtans zeer veele menfchen, die 
de betrachtinge dezer Wetenfchappen onver- 
geef= 


45 __Natuur- en Konff-Kabinet ; 

geeflyk verwaarloozen, en zommige zo bale 
daadig, dat zy dezelve verachten, en te ge- 
ring achten voor hunne hooge Perfonagien; 
het welk dikwils nergens door veroorzaakt 
word, als om dat zy door de vlyt van hunne 
Voorouderen, dewelke door de naar{tige be- 
trachtinge dezer wetenfchappen, en de oefe- 
ninge van dien , groote fchatten vergadert 
hebben , en aan deze hunne ontaarde Nako- 
melingen dikwils te veel geld hebben nagelaa- 
ten, van het zorgen voor hun beftaan ontflagen 
zyu; waar door zy geworden zyn luy, welluttig, 
pragtig „dom, trots, verwaand, iz/olent, kwa= 
lyk opgevoedt, ten uiterften onbeleeft en onbe- 
fchaamt, en zonder kenniffe van vruchtvoort- 
brengende Godsdienft, van goede Letteren of 
Wetenfchappen , en opgevult met kwaade 
en fchadelykegevoelens, en ziels- en lichaams- 
en zamenwoonings-bedervende, en de goede 
ordre van zommige geheele Landen, en 
oefening van alle goede zeden overhoop wer- 
pende meeningen. Daar in tegendeel de 
hoogwaarde Robertus Boyle ( dewelke ze- 
kerlyk meer wysheid en rechtfchaapen oordeel 
alleen gehad heeft, als al dit bedurven ruigt 
met malkander ) oordeelt, dat geen menfch 
vermag, deze wetenfchappen te verwaarloo= 
zen, ik zwyg verachten; dat door de ver. 
werpinge van dien de eere Gods te kort ge- 
daan word, dat wy de werken Gods niet zo 
maar ter loops en onachtzaamlyk , maar 


zeer naauwkeurig, vlytig ennaarfliglyk moe- …— 


ten befchouwen , betrachten en onderzoe- 
ken , om daar uit te leeren de grootheid , 
magt ; 


Z 


ed 


' 


Jannary en February 1720. 49 


magt, wysheid, milddadigheid, goedheid en 


liefde. Gods; op dat wy, opgevult van ver- » 
wondering en dankbaarheid, een godsdienftig 


en goed gebruik van alle giften en gaaven 
zouden konnen maaken. Wy moeten de 
fchepzels en de gaaven Gods niet bezien, ge- 
„1yk als of wy een fpulletje of een vertooningtje 


op een Schouwburg , of een goochelwerkje 
uit maar enkelde nieuwsgierigheid bekeeken À 
omtrent dewelke wy gewoon zyn maar f4- 
perficieel onderzoek te doen, op dat wy ons 
tebeter, door den uiterlyken fchyn en bedrie- 
gelyken op{imuk bedrogen, gelyk als dwaaze 
narren zouden verwonderen; & Neen! De 
Werken Gods moeten tot in haare diepfte en 
afgelegenfte vertrekken bezien worden ; want 
dan komt derzelver heerlykheid , en verwonde- 
renswaardige grootheid en f{choonheid, eert 
recht te voorfchyn; en dan worden zy eerft 
de kragtige getuigen van de almagtigheid , 
grootheid, goedheid, liefde en wysheid Gods. 
Ende waarlyk, zegt (a) Jor, vraagt dog de 
beefben, ende elk een van die zalt u leeren 3 
ende het gevogelte des Hemels dat zal ’t nu te 
kennen geven. Ofte Spreekt tot de aarde, ende 
3 zal u leeren; ook zullen ’t u de wiflcher 
der Zee vertellen, Wie en weet niet uit alle 


_ deze, dat de hand des Heeren dit doet? 


He 13 2261 

_ Behalven dat de Wetenfchappen (dewelke 
ik in het Natuur-en Konft-Kabinet aan my= 
ne goede Landslieden, met al myn hert en 


_ Vermogen tracht aan te raaden) zo oneindig 


Deer. D veel 
(a) Ziet Fob, Kapittel XII, vers 7,8,9. 


so __Natuur- en Konfs-Kabinet ; 


veel nut den menfcheaanbrengen, vertrekken 
„zy ook , tot fchaamroodwordens toe , tot 
wederlegginge der belachelyke en onnozele 
Ongodiften ; want deze eigenwyze en oner- 
varene geeften, dewelke zich zelven de naam 
van Efprits forts geven, worden in kenniffe 
van zaakelykheden altyd onbedreven bevon- 
den ; hunne Natuurkunde is geen Natuur= 
kunde , maar een opftapeliug van ydele en 
valfche meeningen, geboren uit een poppefpel 
van harflenfchilderyen , en beftaat alleenlyk 
in afgetrokke denkbeelden, die verziert, en 
niet van de zaaken zelfs verkregen zyn. Zy 
konnen in ontelbaare SeZens verdeelt wor- 
den, na de verfcheide School-wysbegeertens, 
dewelke zy aankleeven, dat is, na de ver- 
fcheide Principia of Elementa hypothetica 
( onderftellende Beginzelen) dewelke hunne 
Meefters verziert hebben, en na welke Alge- 
meenheden zy op hun wyze in het afgetrok- 
ken de groote Natuur, met alle haare Schep= 
zelen en derzelver verfchynzelen, zo zy 
dwaaslyk meenen, uitleggen, gelyk de Hypo- 


chondrraci en Narren in ’t Laazarus-huis aan - 


ons hunne vertellingen uit hunne vifioenen 
mede deelen, en met veel geraas trachten te 
beduiden. Behalven dat deze opgeblazene en 
van eigenwysheid ftinkende Weetnieten, met 
hunne uitlegginge van de geheele Natuur, en 
alles wat daar in is, niets ter wereld uitleg- 
gen , gelyk als zulks inderdaad door proef= 
bevindinge gevonden word, beletten zy 
noch daar en boven de Leerlingen den voort- 
gang in de wezendlyke en waare kennifle der 

â- 


January en Februaryiyzo. pr 
Natuurlykedingen , daar gearbeidt, maar nict 
gedroomt moet worden; en zy zyn de oor= 
zaak, dat alle wetenfchappen, daar zodanig 
it harffenfchildery indringt, om kwanzuis 
op te helderen en uit te leggen, daar door 
verandert worden, al haar zakelyke kennifle 


‘verloren word, en mede in har{len{childeryen 


hervormt word ; en dat dikwils de geheele 
wetenfchap van een Land in een dwepery, 
en de geleerde ín ydeltuiten en patroontreks 
kers van fchaduwen en harffengedrochten 
veranderen ; waar door zulke ongeleerde Ges 
leerden, en onphilofophitche Philofophen, dé 
Natuur, de Schepzels, en alles zo licht kon= 
nende uitleggen , en de geheele Natuurkunde 
op hun duimtje hebbende,en zelfs aan de domfte 
leerlingen in eenige weeken konnende leeren, 
alles voorby zien,en nietsgewaar worden, van 
de Wonderwerken Gods, dewelke door de 
proefkundige Wysbegeerte in de Schepzelen 
ontdekt worden, en zy eindelyk tot ongeloof 
vervallen,‚om dat zy op die wyzeGodt niet kon= 
nen zien,noch óntdekken uit zyne Schepzels erì 


_ verwonderenswaardige konftttukken ; en om 


dat by noch onkundiger zodanige Naamphie 
lofophen voor waare Natuurkundige geleer= 
den gaan, word dikwils de waare Natuurkunde 
een blaam aangewreven, als of het onderzoek 
der groote Natuur, en van deszelfs Schep- 
zels, den weg baande tot de Afgodiftery , 
daar juift altyd het tegendeel bevonden 


„word; want wy vinden geen menfchen, de- 


welke de vrye Heerfchappy Gods meerder 
Yerdedigen, en de waare Godsdienft inwen- 
Da dig 


sz __Natuur= en Konff-Kabinet, 


dig meerder aankleeven, als de waare, dat is, 
de proefkundige onderzoekers der Natuur 
de Navorfchers van de Natuurlyke Hitorie, 
en de yverige en doordringende betrachters 
van de Konften, het welke de eigentlyke Ef- 
prits forts en de groote meelters der wezend- 
Iyke , zaakelyke en nuttige wetenfchappen 
zyn ; gelyk gebleken is aan den hoogwaar- 
digen. Robertus Boyle , dewelke in Engeland 
een jaargeld heeft gegrondtveft by uiter{te wil« 
le; waarvoor eenige geleerde Hoogleeraaren 
gehouden zyn jaarlykfche oefeningen in % 
licht te geven, tot wederlegginge der Ongo- 
diften. 

29. 


Ik heb menigmaal het vermaak genomen, | 
van aan zommige van de onderftellende en 
droomende Uitleggers der Natuur, imetalles , 
(si Dits placet)wat daar in is, geringe verfchyn= | 
‘zels der {chepzels voor te ftellen , maar nergens 
gevonden meerder eigen wysheid en verwaand- 
heid , nergens doodelyker onwetendheid , ; 
nergens. grooter onbekwaamheid om te lee- 
ren, en op den rechten onderzoek-weg te 
geraaken, nergens handeloozer fchepzels, en 
onbekwaamer werkmeefters in het aanleggen | 
van proeven, dewelke zy dan al wederom en na 
hunne bypotbefis verdraait uitleiden , tot dat ik 
hun dikwils de waarheid „_terwyl zy de ftoffen 
zelfs behandelden, tegens hunne onderftel= | 
linge en tegens hun neus deed opftuvren. Dat 
deze menfchen in de uiterfte blindheid houdt; | 
en belet om dik wils nooit te recht gebragt te | 

| 


Wwor- 


ad 


Janmnary en February 7at. $3 
worden, is,dat zy de groote proef-bevinden- 
de Onderzoekers der Natuur na-aapen ; zy 
doen ook proefjes, Ô ja: zy gebruiken ook 
de luchtpomp van Boyle en zommige werk- 
tuigen; zy zyn ook Chymiften, weldegelyk: 
zy hebben een Compleet Dettilleer-furnuis, 
een Cartefiaanfche Luaamp , een toverlanta- 


„ren, watermannetjes, luchtweegertjes ; zy 


konnen alderhande watertjes deflilleeren, al- 
derhande tiz&uurtjes en elixertjes maaken ; zy 
gebruiken vergrootglazen , en leeren zelfs 
ook flypen; eindelyk zy zyn mede van alle - 
markten weer gekoomen. Maar wat zy ei- 
gentlyk zyn, en ten opzicht van de zakelyke 
Natuurkunde weeten , laaten wy aan dener- 
varenen Lezer. 
30. 

Komt het u niet zeer plaifant voor , be- 
dreven Lezer, dat de Dichter Lueretius de 
geheele Naruur , met alles wat daar in is, in een 
klein boekje heeft konnen befchryven , en daar 
by noch uitleggen, of dat Democritus, en Lu- 
cippus, en Epicurus, alle de fchepzêls en de 
verfchynzelen der Natuur door kleine en on=- 
telbaare deeltjes op nun duimtje weeten tevor- 
men , te ontwinden en uitte leggen ; of dateen 
geheele bende Ariftotelici of andere Naam-Phi- 
lofophen, en Deftartes met zyn aanhang , uit 
hunne Elementen de Scheppinge dezer wereld , 
de wordinge, de veranderinge, de overgang, 
de voortteelinge, de groeyinge enz. der we- 
zens weeten goed te maaken, zonder dat zy 
de tuffchenkoomende werkinge van den al- 
vermogenden en al regeerenden Godt daar toe 

D 3 eens 


54 _ Natuur-en Konft-Kabinet , 


eens van nooden hebben? Is dit niet een ar- 
rogantie 1onder weerga? En zoude dit wel 
mogelyk in eens menfchen harflens konnen 
vallen, dewelke maar eenig Schepzel, of een 
zaadje, of een eenig eytje met alle deszelfs 
Veranderingen, opalderhande wyzen, en door 
ontelbaare waarneemingen en proef-bevindin= 
gen, onderzocht hadde? Meenen deze lieden 
te voldoen aan harflenen, dewelke doorden- 
ken, dewonderen , dewelke hun in de Schep- 
zels ontmoeten , uit te leggen met ydele woor- 
‚den van verborgene hoedanigheden , van fyne fhof, 
van ronde luchtbolletjes,van onbegrypelyke Ato= 
ant, van Wereldgeeft,van Quinteflentie,van Sym. 
pathy, van Anttpathy, van Subflantte , van Mo= 
dificatie ‚van Acctdens, Quiddstras , Formalitas 
enz.? Bekennen deze zogenaamde Efprats forts 
hier door zelfs niet, dat zy moeten ftilftaan, 
en zo donker zyn als mollen , en dat zy iets 
hebben moeten bedenken, om hunne onkune= 
de kwanzuis mede te bedekken , en hunne 
jeerlingen zand in de oogen te ftrooyen, als 
of zy wat wonders voor den dag hadden ge- 
bragt, tot ophelderinge en openbaarmaakinge 
van de waare oorzaaken , dewelke zy niet 
kennen, als: by bloote en verzierde naamen 
van harflen-dweperyen? Zyn deze uitvluch= 
ten, en verzierde en nergens opgehelderde, 
en by niemant bekende oorzaaken geen vol- 
ftrekte en overtuigelyke bewyzen, dat zy , 
als het op een zaak aankomt, raaskallen en 
fpreukjes vertellen; en dat de ondoorgron- 
delyke Wysheid Gods hunne Wysheid maakt 
tot dwaasheid, en hunne weten{chap tot on= 
we- 


January en February 1721: 55 
wetendheid, en hunne kenniffë tot onkunde, 
en eindelyk al hunne zakelykheid tot ydelheid, 
of hun iet tot een volkomen niet? En zyn 
deze blyken van blindheid niet bekwaam en 
overtuigelyk genoeg, dat zy gedwongen zyn 
om te moeten erkennen de groote magt, het 
beleidt, de wysheid, en de uitblinkende werk- 
daadenen werkzaamheid van den levendigen 
en al regeerenden Godt? Of willen zy liever 
metjeen ander foort van dwaazen, hun toe= 
vlucht neemen tot een algemeene Weereld-geeft, 
of tot een Vis plaftica, of tot een andere (ta- 
meltaal, die noch tienmaal belachelyker is, 
op dat zy dog vooral het Goddelyke Wezen 
uit hun begrip zouden wegmoffelen , of door 
alderhande vreemde naamen verdonkeren? 


1. 

Om de geente Walkie onnozelheid van 
de onderftelkundige Philofophen eens ten 
toon te ftellen, oordeelt den Heer Bovre, 
dat het zeer tot opheldering zal konnen die- 
nen, om eens aan te merken, hoedanig zy 
gewoon zyn, de verfchynzelen van de Na- 
tuur (zonder daar-omtrent eenige proeven of 
behoorlyke waarneemingen in * werk geftelt 
te hebben) uit te leggen of te verklaaren ; 


daarom verkieft hy een verfchynzel, het welk 


zeer gemeen is, en het welke zy oordeelen 
zeer wel te verftaan, en van het welke zy 
oordeelen aan ons een zeer goede en vol- 
doenende oploflinge te konnen geven. Als 
aan hun gevraagt word, wat de reden is, 
dat, als een lange glazen pyp, dewelke aan 

Da weers= 


56 _ Natuur-en Konfl-Kabinet 
weerskanten open is, in een vat met water 
gefteken word, zodanig dat een groot ledig 
gedeelte van de glaze tubus boven het water 
uitfteekt, en daar met de mond de lucht uit- 
gezogen word , dat dan datelyk het water 
opklimt, zo ras als de lucht uitgezogen word, 
en het water de plaats van de lucht inneemt 
en vervult? geven zy tot antwoord, dat het 
water noodzaakelyk in de plaats van de uit- 
gezogen lucht moet koomen, om de plaats 
te vervullen, en om daar door voor te koo- 
men het van de Natuur gehaate Ledig Ruim 
of Vacuum. Nadat nu door OTTHO DE 
GUERICKE, door BoyrerE, en door an- 
dere proefkundige Onderzoekers, de oorzaak 
hier van en de zwaarte van den Dampkring 
door proeven ontdekt zyn, hebben de Arifta= 
telict „ Epicuriften , Carteftanen , en an- 
dere onderftellende Philofophen , de werk- 
tuigen en luchtpomp , daar deze proeven 
door gedaan worden , mede wel overge- 
nomen , en kwanzuis voor hunne Leer- 
lingen wel insgelyks de zelfde proeven ge- 
daan ; maar zy zyn daarom niet uit hunne 
blindheid geraakt, om dat zy dit verfchynzel 
verkeerdelyk hebben uitgelegt door hunne Âl- 
gemeenheden of verzierde Elementen , en 
volgens hunne dwaaze onderftellingen ; en 
dit is de reden, waarom in de ontdekkinge 
van de waare gefteltheid der Natuurlyke Schep- 
zelen en derzelver verfchynzelen, zo weinig 
gevordert is door alle deze onderftellende 
Naam-Philofophen, en waarom zy zich van 
de ontleende proef-ondervindingen der Pen 
â= 


r 


January en February 1721. — 57 
Natuur-onderzoekers niet beter hebben kon- 
nen bedienen ; want iemant dewelke door 
proeven, waarneemingen, gedurige bezigheid 
en arbeidt, omtrent de Schepzels, de geftelt- 
heid en hoedanigheid , en de vermogens der zaa- 
ken onderzoekt, moet mêt een zuiver oordeel 
werken, en niets vooronderftellen ; gelyk nu 
ook zelfs op de Hooge Schoolen reets genoeg 
bekent, en op verfcheide waargenomen word. 
Als aan een Philofooph van dat zelfde aloy 
gevraagt word, waarom op een zekeren ou- 
derdom aan de Meisjes’ de ontlafting der 
maandítonden gebeurt, zal hy antwoorden, 
dat door de voorzichtige zorg van de natuur 
omtrent dien leeftyd, dewelke allenskens 
tot de voortteelinge bekwaam en ryp word, 


het overvloedige bloedt na de vaten van de 


lyfmoeder word gezonden, ten deele om de 
onnutte en overtollige bloeddeelen te ontlaf= 
ten, en ten deele om ftof te verfchaffen voor 
de voedinge, in. ’t geval van bevruchtinge. 
Een Cartefiaan zal alles op zyn alwyze en 
alweetende (ubtile Matery laaten afryden ; 
want het is de gewoonte van deze lieden, 
alles dat de Per:patetict door hunne verbor- 
ene hoedanigheden : de Epicuriften door 
Wise ydele ruimtjes en ondeelbaare deeltjes : 
andere door hun onbekende Wereldgeeft of 
Archeus , of andere verzierde Prefidents 
naamen , van de bewerkinge der dingen: 
zommige Chymifche Philofophen door kunne 
Fermenten, kwanzuis gewoon zyn uit teleg- 
gen, met zeer veel neuswysheid, en niet wei= 
nig opgeblazendheid, te beveelen aan hunne 


$ fyne 


58 __Natuur- en Konft-Kabinet , 


fyne hoofdftof , op dat toch vooral Godt Al- 
magtig (in wiens plaats alle deze Viftoen-fchil= 
ders liever een geheel leger harffengedrochten 
willen verzinnen, als aan Godt de eere ge= 
ven) buiten zyn eigen werk gefloten zoude 
worden. Echter kan een vêrftandige geeft 
aan deze ftameltaal genoeg hooren , dat alle 
deze onderftellende Philofophen, in het uit= 
leggen der geheimen en verborgentheden , \ 
elendig verleegen zyn, en dat, hoe hardnek- , 
kig om de daadelyke werkinge Gadsteerken= — 
nen zy ook trachten te zyn, zy echter door hun- 
ne onbedachtzaamheid te kennen geven een ze- 
kere by hen bekenden Regent overde Natuur 
en deszelfs Schepzels, dewelke zy maar met 
verkeerde naamen van alwyze Natuur, We- 
reld.geeft, fyne Hoofdftof , onbekende en fuper- 
fyne Atomi, verborgene eigenfchappen en hoe- 
danigbeden, en andere diergelyke duittere naa- 
men meer, koomen te doopen. 


2e 

Maar om eens Er met onzen Heer Boy- 
le van den glazen Tubuste fpreeken. Als aan zo- 
danig een Philofooph gevraagt word, hoe het 
mogelyk is, dat het water ‚het welk een matig 
zwaar lichaamis, tegens de natuur van zyn 
zwaarte zodanig hoog komt op teryzen , om 
de plaatste vervullen daar de uitgezogen lucht 
geweeft heeft,zal hy antwoorden , dat zulks ge- 
fchiedt door het zuigen met de mond, dat daar 
door het water zo hoog word opgetrokken na 
boven;maar op dat ontdekt zoude worden, hoe 
weinig bekwaamheid en vermogen de zuí- 
65 


January en February 1720. so 
Sing heeft, ten opzicht van de vermydinge 
van het ledig ruim, en om het water tot die 
hoogte op te trekken, heeft den Heer Boyle 
gebruikt een glazen #xbus of pyp, van om- 


trent vier voeten lengte; deze heeft hy met 


het eene einde in een potje met kwikzilver 
gelteken, en zo fterk met zyn mond aan het 
ander einde van de buis getrokken als in zyn 
vermogen was, en nochtans is de K wikzil- 
ver niet hooger gereezen als omtrent twaalf 
duim; maar de Heer Boyle (telde zeer fterke 


mannen aan het zuigen, en als elk gezogen 


hadde, wierd de pyp boven gefloten gehou« 
den, op dat de lucht niet wederom zoude 
infchieten , en de kwik nederzakken ; hier 
door is eindelyk de kwikzilver gezogen tot 
op de hoogte van zevenentwintig duim, waar 
omtrent zy ook in de bekende proef van Torrie 
eelli (taan blyft; de kwik wederom uit gelopen 
zynde, heeft de Heer Boyle dezelfde pyp in een 
Pot met water zeer lichtelyk tot boven toe 
konnen zuigen, en ‘de geheele Pyp van vier 
voeten door een zeer lichte zuiginge met wa- 
ter konnen vullen; een klaar bewys, dat de 
Opryzing van de vloeibaare ftof eerder door 


de paring vande lucht, en van de nette (met 
de parflinge overeenkoomende) maat van 


lichtheid en zwaarheid ‚op, de oppervlakte van 
het water of de kwik, dewelke in de pot is, 
afhangt, als van een zekere verzierde vrees î 
dewelke de Natuur voor het ledig ruim zou 
de hebben. 


„33: 
Tot een overtollig bewys, dat de aaloude 


onder= 
4 d 


6o Natuur-en Konft-Kabinét ĳ 


onderftellende Philofophen door het fchemer- 
licht van alle hunne verzieringen iets hebben 
gezien, dat op geen andere zaak, als op de werk- 
daaden Gods kan toegepaft worden, moeten 
wy ten hoogften aan hun toeftaan zom- 
mige van hunne gemeene fpreukjes, als na- 
mentlyk , dat bet werk van de Natuur een werk 
van verftand is, dat de Natuur altyd het befte 
aanfpandt , en dat de Natuur niets vergeefs 
verricht; dewyl deze genoegzaam te kennen 
geven, dat veele daaden van de onredelyke 
fchepzelen aan de beftieringe van den alwy- 
zen Regent van ’ Geheel-al moeten toegeei= 
gent worden. Ik bidu : waar zullen wy anders 
heen metde uitmuntende en verwonderens- 
waardige uitvoeringen van een groot getal 
dieren en diertjes ; als wy befchouwen het 
maaken van een fpinnewebbe door de fpinne- 
kop , het {pinnen van de zyde door de 
zydewormen , het toeftellen van de neften 
der vogelen , de voorzichtigheid en loos- 
heid der viervoetige en alderhande dieren, in 
zich te befchermen , en hun aas en voedzelte 
achterhaalen, en duizend diergelyke zaaken, 
dewelke hunne bekwaamheid toonen tot 
hunne voortteeling, befcherming en onder- 
houding , zonder dat zy zonderling op een 
afgetrokken wyze redenkavelen? Behalven 
ontelbaare andere blyken van een wyze heer= 
fchappy van een wys Koning, zal aan ons- 
zelven belachelyk en dwaas voorkoomen, dit 
alies te willen uitleggen door gefizgeerde Ele- 
menten of zaaken, dewelke wy nergens me- 
de konnen bewyzen, en zelfs niet als door 

bloote 


JFamuary en February 1720. an 
bloote naamen weeten. Daärom zyn zom- 
mige van de aaloude Philofaphen door de 
kragt van hun verftand zo ver doorgedron- 

en, dat vy alle deze werkdaaden aan een 
Wyzen Godt hebben toegefchreven ; gelyk 
by voorbeeld, Tuarrs Miresrus, de 
eerfte van de Griekfche Wysgeeren, zeide, 
dat het Water was bet beginzel, daar alle an- 
dere zaaken uit voortkwamen, en dat CODT' 
was die verflandige Geeft, dewelke allede pa- 
tuurlyke zaaken daar uit opmaakte en als boet- 
zeerde, of gelyk ANAXAGORAs, dewelke oor= 
deelde , dat de fchikking en wyze aller Schepzelen 
door de kragt en het beleidt van een oneindigen 
Wyzen Geeft bepaalt en gemaakt wierd, 


34 
De regeering en gedurige beftiering van den 
alwyzen Godt is ook zoetelyk te befchou= 
wen Ín de verfcheide!gedaantens, dewelke 


Wy dikwils ontdekken in zommige Minera- 


len, als de Kriftallen, de Zouten, de Sal- 
peter , in ontelbaare foorten van fteenen en ver- 
Îteende zaaken, daar Wy indrukzels van zom- 

mige levendige fchepzels , dieren „ vitlen 5 
Plantgewaflen , en andere verbeeldingen en 

geellige fchilderyen in gewaar worden, tot 
Een bewys van de alom verfpreide zaadelyke 
eigenfchap, dewelke Godt met zo veel wys- 

heid in de zaaken gelegt heeft en dagelyks on- 

derhoudt… Voegt hier by de voortkweekinge, 

groeyinge en bloeyinge der boomen, plant- 

gewaflen, heefters, kruiden ‚ met alle haare 

byzondere deelen en omftandigheden; overal 
zult 


62 _Natuur- en Konft-Kabinet 


zult gy een wys beleidt , overleg, beftier; 
konft, en verftand, en een zekere waarom, 
of dikwils zeer veele en verftandige eindoog- 
merken met zo veel kragt zien uitfchitteren, 
dat niemant, als die niet wel toeziet, en niet 
naauwkeurig genoeg oplet , den Heerfcher 
van het Geheel-al daar in kan voorby zien, 
Van het voortteelen ‚de wonderlyke FaBryYK 
van de lichaamen der dieren, en ’t gebruik van 
derzelver deelen en ingewanden op mal- 
kander , wil ik hier niet eens , om dat de 
ftof te overvloedig vol bewys en te edel is , 
fpreeken. Niemant , dewelke myne Me- 
taalkunde enz. gelezen heeft , zal ook lan- 
ger zo dwaas zyn, als een groot deel onder- 
ftelkundige (tamelaars, van te droomen, dat 
de Metaalen en metallyne Mineralen van ecu- 
wigheid zyn ,en niet dagelyks groeyen door een 
kragt, dewelke een groote wysheid vertoont. 
Van de Steenen heb ik zulks onlangs onweder- 
fprekelyk bewezen; en Linfchooten, een Man, 
dewelke wy in de zaaken van Ooftindien veel 
betrouwen en volkomen gelooven, getuigt dat 
zelts de Diamanten uit haar zaad groeyen gelyk 
de Plantgewaflen. Zy worden, zegt hy, wijde 
Mynen, gelyh als het Goud uitgegraaven, en 
de aarde , dewelke een mans lengte diep van 
dit jaar is uitgegraaven ( en ledig gezocht ) 
brengt binnen drie of vier jaar op die zelfde 
plaats wederom andere diamanten voort; waar 
onder zommige gevonden worden , dewelke 
rouw vier ja acht hondert greinen weegen, En 
GARCIAS AB Horto, een Getuige van 

geen 


January en February 1721. 63 


geen minder gewigt, verklaart, Daf de Dia- 
manten, dewelke (na het fchynt) diep in de 
ingewanden der aarde en door lange jaaren be- 
hoorden te groeyen, en tot volmaaktheid ge- 
bragt te worden, byna in de oppervlakte der 
aarde worden voortgeteelt, en volmaakt binnen 
den tyd van twee of drie jaaren. Want indien 


ey (vervolgt hy) van dit jaar in een Dia- 


mant-groef de diepte van een half el graaft, 
zult gy (by voorbeeld) diamanten vinden; 
graaf na twee jaar wederom op de zelfde plaats, 
en zy zult wederom diamanten vinden, 


35e, 
Als wy nu aan een Eptcurift vraagen, wie 


alle deze zaaken zodanig beftelt heeft en 


fchikt, en dagelyks in ordre houdt , alle de= 
ze zaaden en eytjes zo konftig heeft toegeftelt, 
dat daar uit voortkoomen zulke groote. en 
wonderlyke Plantgewaffen , Metaalen, Mie 
neralen, Steenen, Juweelen, met veelder: 
hande wonderlyke deelen, en tot zo veeldere 
hande dienft en gebruik ; of dat daar uit voort- 


_ koomen alderhande dieren , als viervoetige , 


kruipende, vogelen, viflen, zn/elen , en on- 


_zichtbaare diertjes , dewelke uit zulk een 


wonderlyke fabryk van dezelve zamengeftelt _ 
zyn, benevens deze geheele Wereld , met 
Zon, Maan, Sterren en derzelver beweegin= 
gen? Dan fchaamt hy zich niet om ons te 
antwoorden, het GEvAL. Maar zal een Man, 
dewelke deze dingen van naby en door 


_naauwkeurig onderzoek, waarneemingen en 


ontelbaare proeven, befchouwt , zich met 
dit 


64 __Natuur- en Konft-Kabinet 

dit onnozele. antwoord laaten vergenoegen , 
Lezer , en gelooven , dat eenige duizende 
byzondere deelen gevonden worden, zo in 
het lichaam van een Menfch, als in een Dier, 
dewelke elk een byzondere gedaante en ge- 
bruik hebbende ‚en echter alle met malkander 
in een gefchikte ordre zodanig zynde ge- 
telt, als maar eens by toeval een van al die 
duizende buiten zyn rechte ordre geraakt was, 
of een andere hoedanigheid of gedaante had- 
de gekregen, datelyk het geheele geftel ont- 
ramponeert zoude zyn, zo maar by geval by 
malkander geraakt ,en in die gedaante, hoeda- 
nigheiden ordre „en tot malkanders noodzake- 
lyke dien{t, hulp en gebruik,als hol over bol ge- 
fmeeten waren? Wat dunkt u Lezer van dit 
heerlyk antwoord? Kan zulks wel voortgebragt 
worden, als van menfchen, dewelke een zeer 
fuperfictele bevindinge van zaaken, en een groo- 
te eigen wysheid en verwaandheid, in 't midden 
van een duiftere onkunde, bezitten? Overal 
tegens de fchillen van zyn oogen aan te ky- 
ken, en dan van zich zelven te gelooven; 
heel doordringend, verftandig en vol zakely- 
ke werenfchappen te zyn, en vorderalles on- 
doorzocht en onbekent te verachten, en zy 
ne driften en begeerlykheden als de redeloo- 
ze dieren op te volgen, en den vryen toom 
te geven, is zeer gemeen by de meefte men- 
fchen, en de groote oorzaak van het groot 
getal der onnozele Ongodiften, of deze bee 
lachelyke Eyprits forts, 


Als 


en 


January en February 1721: Op 


„ 


Als wy ook Beit geven op het mis- 
trouwen, het welke de eerfte grondleggers 
van nieuwe Sedtens in de onderftelde Naruur- 
kunde laaten blyken, omtrent hun eigen Ay- 
potbefis, is het ten hoogften te verwonderen, 
dat de menfchen zo dwaas zyn, van hunnen 
koftelyken tyd aan die dwaasheid en onbe= 
zonnenheid te befteeden. Ariftoteles getuigt 
zelfs, in verfcheide van zyne uitleggingen 
over eenige verfchynzels, dat hy zeer wel vol- 
daan is, als het maar blykt, dat het zodanig 
heeft konnen gefchieden als hy ’t verftaat, 
zich weinig kreunende hoet inderdaadt ge- 
fchiedt of geftelt is. Dit zelfde zangetje zingt 
DescARTES insgelyks, in het toetakelen van 
Zyn SYSTEMA van deze Wereld en deszelfs 
Schepzelen. Alle willen zy gaarne beken= 
nen , dat zy riet verzekert zyn , op welk 
een wyze eigentlyk de zaaken gelegen zyn, 


_of hoedanig de zaaken geftelt zyn; maar hun= 
ne blinde navolgers neemen gretiglyk alle 
„hunne verzieringen , harffenfchilderyen en 


onzekerheden , voor loutere en onveranderly= 


_ke waarheden aan. Het is ook een open- 


baare onvolmaaktheid van alle de foorten van 
onderftelkundige Philofopnhen , dat zy zich 
inbeelden, dat de gefteltheid, hoedanigheid, 


„aart, vermogens, en geheele natuur van een 


zaak konnen geleert worden door uitlegginge 
met woorden of met boeken. Zodanig wee= 
ten ís in deze weren{chappen geenzins ken= 
nen. De zaaken, dewelke wy verhandelen; 
_V. Deer, E konnen 


66 __Natuur- en Konft-Kabinet 3, 

konnen op die wyze nimmermeer gekent „ 
maar flechts zeer fuperficteel geweeten wor- 
den, al waren zy al waarachtig. De Natuur, 
de Konft enz. aan malkander by uitlegging 
te beduiden, is van weinig belang ; hier moet 
de zaak zelfs bewerkt, gezien, betaft, ge- 
hoort, en zeer dikwils behandelt, en tot al- 
les een hebbelykheid verkregen worden. Ik 
bid u, zoud gy gelooven, volkomen kennis 
‚te hebben van een zeer konftig Horology , of 
van een ander konftig zich-zelfs-beweegend 
werktuig, als de Werkmeefter daar van aan 
u niet anders als een uitlegging door woorden 
of gefchrift gedaan hadde? Om de oorzaaken 
en de gefteltheden der natuurlyke verfchyn- 
zelen uit te leggen , is enkeld verftaan niet 
genoeg, zegt den hoogwaardigen Heer Boy- 


le; hier moet nagefpoort, zelfs onderzocht en 
gewerkt worden. 


37° 

Als wy de zaaken zelfs betrachten , behan- 
delen, door en door bezien, en zelfs gron- 
dig leeren kennen, zullen wy daar uit ook 
beter konnen ontdekken de wysheid en het 
groote vermogen van Godt, als die lieden 
dewelke de dingen maar hebben van hooren 
zeggen of door uitlegging; en dit is de oor- 
zaak, dat veele van die Geleerden , door uit= 
legginge en Onderftelkunde onderweezen, On= 
godiften zyn geworden, en dat in tegendeel de 
proefkundigeNatuurkenders altyd voor de eere, 
wysheid,en het groot vermogen Gods pleiten, 
en het zelve door bevindelyke kennifle dagelyks 
zien. Wie zoude dog door giffen , door 
ondere 


January en February 1720. 67 

dar ah en ter loops bekyken., ooit 

‚ hebben konnen uitvinden in een menfch de 
omloop van het bloedt, het wonderlyke 

kontigeftel van ’s menfchen oog, en de werk- 

tuigen van ’t gehoor en van de {maak, en 

andere wonderlyke deelen , als de {pieren , 

de vliezen, de rokken, de buizen, de klie- 

ren, de kraakbeenigeringetjes, de beenderen, 

de peezen, het hart, de long, de lever, de 

maag, de darmen, de nieren, de blaas, met 

alle haare konfttuigen , als zulks alles níet 
door de Onderzoekers en de Anatomiften 

met mes, fpuit, vergrootglas enz. gevonden 
was? Wie van beiden zal nu meerder kon(t 

en beleidt, en wysheid Gods in die zaaken 
ontdekken , een gifler , of een werkzaam 

onderzoeker? hoewel echter tot nadeel der 

Ongodilten zeer aanmerkelyk is, datzelfs de 

meefte aaloude giflende Philafophen, en eerfte 
Leermeelters van die Onderftelkunde , een 
klaar gezicht van den levendigen Godt heb- 
ben gehad , daar ik, als de tyd zulks toeliet, 

„honderden van voorbeelden van zoude kon- 
‚nen bybrengen. Ook zyn ouwelings de Oa- 
godiften altyd datelyk by elk een veracht, en 

aangemerkt geworden als gevaarlyke monfters 

onder de menfchelyke zamenwooninge. Ook 

heb ik gemerkt, dat die lieden, dewelke he» 
„dendaags de Ongodiftery naloopen , meerder 
Godt niet kennen als Godt ontkennen, gelyk de 

Heer Boyle vande onnozele Indianen, Karida- 

nen, Brafilianen , Hottentotten „en andere zeer 

„wel zegt. Een onnazele geelt, dewelke al- 
Eyd /uperficteel blyft hangen in de tweede oor= 
Ki ; E 2 zaa- 


68 __Natuur- en Konft-Kabinet ; 


zaaken, en in de dingen dewelke naaft aan 
zyne zinnen zyn, word in alles zo grof lic» 
hamnelyk van begrip, dat hy de Godheid wel 
kan verwaarloozen en voorbyzien, maar ZG 
ras als die zelfde menfch begint door te drin- 
gen, en eenige groote voortgangen inde zaa= 
kelyke kennitle der Schepzelen te maaken , 
zal hy de betlieringe en wysheid Gods wel 
haaft gewaar worden; maar dewyl de Ongo- 
diften gewoonlyk lieden zyn, aan welker ver= | 
ftand groote gebreken zyn , worden zy of 
door onbekwaamheid, of door luyheid, of 
door verwaandheid , of door neuswysheid, 
of door welluftigheid wederhouden om door 
te werken. Het is wel waar, dat verfchei= 
de van deze lieden by het gemeen de achting 
verkregen hebben, van groote Wysgeeren, 
maar brengt my hunne Schriften of hunne 
Perfoonen te voren, ik zal u datelyk het te- 
gendeel doen zien. Het is waar dat elk 
van hun met zeer veel blanketzel van Na- | 
tuurkande, of Taalkunde, of Wiskunde, 
of iets diergelyks voor den dag komt, maar 
niemant moet met deze lieden tot naauwkeu- | 
rig onderzoek of kennifle van byzondere zaa= 
ken afdaalen, want zy fchynen maar zolang 
bedreven, als wy met hun in ’t algemeen cu in / 
% afgetrokkeneder dingen blyven hangen. Wy 
moeten deze lieden vergelyken by cen leer= | 
ling, die de Bybel of de Boeken der boven= | 
_patuurlyke dingen kan leezen , maar geen- 
zins in de grond verftaat, gelyk een uitmun= 
tend Godgeleerde ; want op dezelve wyze/ 
leezen zy in’tgroote Boek der groote Natuur ,, 
daar 


Ì 


January en February 1720. 
daar zy zomtyds de letters en haare uitwen- 
dige betekeniflen, dat is defchepzelen, maar 
zeer oppervlakkig kennen. 


Als wy Godt aib zyne fchepzelen ont- 
dekken en klaarlyk zien; als wy Godt lief 
hebben, beminnen, eeren, gehoorzaamen , 
vreezen en danken, voor de guníten, gaas 
ven en weldaaden , dewelke wy door een 
proefkundig gezicht der fchepzelen in de 
fchepzelen zelfs klaarlyk ontdekken, zullen 
Wy tegelyk, onderweezen door zyn goddelyk 
Woord en Openbagringe, veel zuiverder en 
delicaater godvruchtigheid oefenen, als of wy 
alleenlyk maar na de hedendaagze flender en 
mode (het welke wy daarom juift niet ver- 
werpen, ten opzicht der onnozele en vroo- 
_me) op zyn Roomfch, op zyn Luutherfch, op 
zyn Calvinilt, op zyn Mennonift,op zyn Armis 
piaanfch , Sociniaaních of Kwaakers enz.voor 
de wereld Religieus en onbefproken leefden, en 
vorder niet trachten door te dringen tot de ken- 
nifle van die zaaken, dewelke de grootheid, 
wysheid en goedheid Gods verkondigen ; want 
_Diemant moet zo dwaas zyn vante meenen, dat 
wy op deze wyze Godt zo veel verheeriyken, 
als dat wy een klaar en groot gezicht van al- 
le zyne heerlyke Werken genieten, en dezel- 
Ve aan een iegelyk verkondigen en openbaar 
maaken : welke gedachten de Heer Boyle ook 
beveltigt op het laat{te van zyn vyfde Verhan- 
delinge, daar ik deze onze twaalfde Verhan- 
delinge van de algemeene Natuurlyke Hifto- 
rifchryvers mede eindige. f 

E 3 Eer. 
N 


so _ Natuur- en Konft-Kabinet, 


OOS OEI OOS OL OSE 


Eerfle Verhandeling van de BYZO N- 
DERE NATUURLYKE HI- 
STORISCHRYVERS, en in 
dezelve het kort begrip endeszelfsophel- 
dering van de Natuurlyke Hiftorie van 
de CAGAO en de ZUIKER. 


I. 

K heb voor (a) dezen alle de natuurlyke | 
Hiftorifchryvers in twee hoofd-foorten ver- | 
deelt, of onderfcheiden , namendyk in 
ALGEMEENE NATUUKLYKE HISTORISCHRY- | 
VERS , en in BYZONDERE NATUURLYKE 
HIsTORISCHRYVERS. Wat door een alge- 
meen Natuurlyke Hiftorifchryver verftaan 
word, is voor dezen bepaalt; als ook,dat wy 
door een byzonder Natuurlyke Hiftorifchry- | 
ver verftaan, een Schryver, dewelke het na- | 
tuurlyk Voorwerp, het welk hy befchryjt, be= | 
paalt aan een plaats, of land, of zaak, of ge= | 
bruik enz. Onder de byzondere naruurlyke’ | 
‘Hittorifehryvers worden verfcheide gevon- 
den , dewelke veel wetenswaardige zaaken | 
op een naauwkeurige wyze befchreven, ver- | 
klaart, en aan ons mede gedeelt hebben. | 

Paarom heb ik goed gevonden, aan den Lezer 
inelk tweemaandelyk Natuur- en Konft-Kabí. | 
net,voortaan;zo wel cen byzondere Natuurlyke | 
Hilta- | 


(a) Ziet Natuur-en Konft-Kabintet Maacten April 1719, 
Pag. 184. 185, 185, 


January en February z721e vr 
Hiftorifchryver-mede te deelen, als (wy tot 
noch toe (het. welk ik ook altyd vervolgen 
zal) een algemeen natuurlyke Hittorifchry ver 
uitgetrokken, op t {poor gevolgt „en opgehel- 
dert hebben, Boven alles zal ik in deze Ver- 
handelingen van de byzondere natruurlyke 
Hiftorifchryvers, zodanige zaaken aan den Le- 
zer mede deelen, dewelke wy hedendaags in 
gebruik hebben, en in dewelke myne Luands- 
lieden grooten koophandel dryven, of dewel- 
ke zy gebruiken tot hunne Refineerderyen, Ver= 
weryen „ Ziederyen , Deftillarien, Ambag- 


EN ok 


elen „ Peper, Gember, de Saffraan , de 
__Rhabarber, de Zyde, de Wollen, het Kat- 
toen, de Pot- en Weedaflen, de Tabak, de 
Verfhouten, het Glas, de edele Gefteentens 
en Slyperyen, het Porcelein, en andere dier= 
gelyke zaaken. En alfchoon wy van de mee- 
fle van deze zaaken tot noch toe geen Natuur- 
 lyke Hiftorifchryvers hebben, zal ik dezelve 
verhandelen , zodanig dat ik myne Lezers 
eenige voldoeninge hoope te zullen geven. 


} 
be edn 


pe 
Nu onlangs is by den Boekverkoper Hez= 
drik Strik voor dentweeden druk wietgegeven , 
een Boekje gefchreven in de Franfche Taal, 
onder den tyrel van Hiftoire Naturelle du 
CACAO €} du SUCRE, het welke ik waar- 
dig gevonden heb om âlhier de eerfte plaats te 


mâ E4 Be 


„2 __Natuur- èn Konft-Kabinet ; 

geven, onder de byzondere Natuurlyke Hito» 
rifchryvers. 1. Om dat de Schryver niet al- 
leen geleert en ervaaren is in de natuurlyke 
Hiftorien , ( voornamentlyk als door hem 
zelfs gemaakt zvn de geleerde aantekeningen, 
dewelke zommige pleatzen ophelderen, het 
welke zeer wel te denken is) maar ook zeer 
wel heeft waargenomen de voorwaarden, de- 
welke tot het befchryven van een bekwaame 
en vruchtbaare byzondere natuurlyke Hiftorie 
vereifcht worden, 2. Om dat de Cacao en de 
Zuiker twee vruchten zyn, welker gebruik 
door de geheele wereld is doorgedrongen. 3. 
Om dat de naauwkeurige kennifle van deze 
twee zo algemeen - gebruikelyke zaaken zeer 
noodzakelyk is, voor die foort van myne 
Landslieden , dewelke dezelve gebruiken , 
tot hun voedzel: of dewelke dezelve berei- 
den en opmaaken, gelyk de Rafineerders: of 
die dezelve gebruiken met betrekking op an- 
dere zaaken, gelyk de Confyters en Zuikers 
bakkers, Chocolaat-bereiders : en wel voorna= 
mentlyk ook voor die gene dewelke koophan- 
del in dezelve dryven. En eindelyk 4. Om 
dat de Cacao en de Zuiker zo nuttig en dien= 
ftig zyn , om ons te dieten tot lekkerny, 
tot voedzel, en inzeer veel gevallen tot ge- 
neesmiddelen. 


Dit Boekje is wat de eerftemaal gedrukt 
binnen Paris, maar het heeft aan den Schry- 
ver niet behaagt zyn naam voor het zelve te 
plaatzen ; echter verzekert hy aan den Lezer 
in zyn Voorreden, dat hy alles volgens de 

waars 


“Sfannary en February 1721. 73 
waarheid mededeelt, en gelyk als hy de zaa- 
ken gezien, en zelfs ondervonden heeft op de 
Eilanden van America, in den tyd van vyttien 
jaaren, in dewelke hy op dezelve gewoont, 
en den Koning van Vrankryk gedient heeft. 
Deze Schryver is te meerder opgewekt ge- 
worden, om met naauwkeuriger oplettende 
heid, als wel de dagelykfche gewoonte van de 
meefte Schryvers en Opmerkers mede brengt , 
acht te geven op den oorfprong, oefening , 
eigenfchappen , en het gebruik van deze 
twee Plantgewaflen en derzelver vruchten, 
van dewelke de wereld zo veel nutheid en voor= 
deelfgeniet; om dat hy zo wel ten opzicht van de 
gewoontens, als de gefteltheid van dat Land, 
veel zaaken anders vondt, als de denkbeel- 
den mede brengen , dewelke de Schryvers daar 
van aan ons gegeven hebben. Ditwas, zegt 
hy, de oorzaak , dat hy alles zelfs wilde door 
en doorfnuffelen , en geer zaak wilde be- 
fchryven, als na het voorfchrift van deszelfs 
eigen natuur en gefteltheid, en dat hy ners 
gens in wilde voortvaaren „als na de onders 
Vindinge; jadathy vande ondervonde zaaken 
zelfs noch zo lang wilde twyfelen, tot dat 
hy dezelve met de uiterfte maauwkeurigheid 
hadde hervat. Voorwaar cen treffelyke On. 
derzoek-wyze! | | 
ak . 4e y ï 
Onzen Schryver geeft van deze twee be 
ruchte Plantgewaffen de eerfte plaats aan de 
Cacao, van dewelke hy naauwkeurig „ maar 
echter zeer beknoptelyk, aanmerkt, 1. De Ca- 

Es cao 


4x __Natunr-en Konft-Kabinet, 
cao-boom zelfs. 2. De oefeninge en voort» 
teelinge van de Cacao-boom , en de bereidinge 
van deszelfs vrucht. 3, Van de eigen{chappen en 
hoedanigheden van de Cacao. En 4. Van 
deszelfs gebruik, Wy hebben verfcheide 
Schryvers ; dewelke over de Cacao-boom, 
en over de Chocolade gefchreven hebben. Ik 
zal de voornaamf(te van dezelve aan den Lse- 
zer voorftellen, op dat hy dezelve by dezen on- 
zen naauwkeurigen Schryver kan vergelyken, 
en de netheid en waarachtigheid van dezen 
Schryver, in vergelykinge van anderen, ge= 
waar worden, In het jaar 1658. heeft CAS» 
PARUS CALDERA DE HEREDIA, in zyn Zrér 
bunal , verfcheide fraaye aanmerkingen over de 
Chocolade gemaakt; en ANTONIUS COLME- 
NERUS DE LiEDESMA heeft een boekje in ’£ 
Spaanfch gefthreven, over de gelteltheid en _ 
hoedanigheid der. Chocolade ; dit.(tukje is im 
% raar 1644. in ’t Latyn gebragt,-onder het 
opzicht van den vermaarden Marcus Au- 
RELIUS SEVERINUS. In het jaar 1666. heeft 
de CARDINAAL FRANCISCUS-MARia BRAN- 
CATIUS een verhandeling uitgegeven tot Ro- 
men, over ‘het gebruik der Chocolade. HEN- 
Ricus Munprus; van Londen, heeft in ’% 
jaar 1680 achter zyn. werkje gevoegt een 
aânhangzel , in her welke gehandelt word 
van de Chocolade enz, Ook is in ’t jaar 
1685. een boekjetot Parys „zonder naam van 
deû Schryver gedrukt, het welke handelt van 
de Koffy, de Thee, en de Chocolade. Noch 
zyn er verfcheide Natuurlyke Hiltorifchry- 
ek, Vers, 


Faunaty en February 1721. 75 
vers, Plantbefchryvers, Reisbefchryvers , en 
andere geweeft, dewelke in hunne werken van 
de Cacao-baom, van de Caeao-vruchten, van 
de'Chocoladeenz. gefchreven hebben,als: Wir- 
HELMUS Piso, CHARLES PLUMIER, Tour- 
NEFORT , BeNzo by Carolus Clufius, FRAN- 
CISCUS HERNANDES, WirLiAM DAMPier, 
PoMET , CHOMEL, VALENTINUS, THoMas 
GAGE, OEXMELIN, EEN BESCHRYVING VAN 
DE RIvrER DE AMASONES , ROCHEFORT , 
de Vader DU TERTRE , THOMAS STROZ- 
ZA, LEMERY , en verfcheide andere Schry- 
vers, van dewelke ik na de Verhandeling van 
de Zuiker nader bericht zal geven. 


Ì s. 

De Cacao-boom ís van een middelmatige 
grootte, en word meerder of minder robujt, 
na de meerder of minder vruchtbaarheid en’ 
bekwaamheid van de grond, in dewelke de- 
zelve word voortgeteelt. Op de Kuit van 
Garague groeit by voorbeeld de Cacao-booimn, 
veel weelderiger als op de Franfche Eilan- 
den. Het hout van de Cacao-boom is ganfch 
_ piet valt en in een gedrongen, maar poreus 

en licht van gewigt. De fchors is matig!yk 
effen, en glad van koleur, bynaalsde Kaneel, 
maar meerder of minder donker, na dat de- 
zelve licht of zwaar, en deboom jong of oud 

is geworden. De bladeren van de Cacaozyn Tabula 
negen duimlang, volgens de waarneeming XX12 
van dezen Schryver, en vier duimbreed, ge- 
Iyk dezelve gezien konnen worden in Zabu- 
la XXII. hierachter bygevoegt; daar de bla- 


deren 


„6 Natuur-en Konft-Kabinet, 


deren aan haar fteeltje beginnen, zyn dezel- 
ve niet zo breed, als in het midden, maar 
aan haar uiterfte einde zyn zy zo {imal, dat 
zy bynafcherptoeloopen, gelyk alsde Liauwe- 
rier-bladeren. De koleur van deze bladeren 
is groen het welk een weinig donker is, 
mnaar echter veel helderder aan de bovenzyde, 
als aan de onderfte zyde van het blad. Het 
fteeltje, met het welke elk blad aan ’t hout 
hangt, is omtrent drie duimbreed lang, en 
een duims linie of twaalfde part van een 
duims breedte van diameter; deze (teel gaat 
voort door het midden van het geheele blad ; 
tot aan het uiterfte einde van het blad, met 
eenige verhooginge. Aan de ruwfte zyde 
van het blad zyn aderen , aan weerskanten 
van zich uitfpreidende en verdeelende op een 
byzondere wyze, gelyk in Zabula boven ge= 
meldt gezien kan worden, Dewyl de blade- 
ren van de Cacao-boom niet alle te gelyk, 
maar vervolgens, en zeer langzaam na mal- 
kander, na maate dat wederom andere haar 
plaats vervullen „ afvallen, word deze Gacao- 
boom nooit kaal of bladerloos gevonden. Dee 
ze boom bloeit altyd, maar nooit overvloe- 
diger als in de beide tyden van den Zonne- 
ftand, 


De bloemen van de Cacao-boom zyn zeer 
regelmaatig gefchikt, en roos-gewys , maar 
klein en zonder reuk , en voortkoomende 
met bosjes aan de geboge fteunzeltjes der ou= 
de bladeren, op die plaats, daar nochals en 

lide 


# 


January en February 1720. JP 
lidtekentje gevonden word van de afgevalle 
bladen, gelyk te zien is7ab. XXII.N. 6.6.6. 
De bloemen worden na de waarneeminge van 
den Heer PruMier, by den beroemden Jo- 
SEPH Pi;TTON ToOURNEFORT, uitgebeeldt in 


__ zyn 444- Printverbeelding, daar de Lezer kan 
zien, dat de bloem uit veel kleine blaadjes 


betaat , dewelke flodderig en aan de rand 


ftomp ingefneden zyn, op de wyze als de 


bladeren van de tunis-bloemen. Het kelkje, 
het welke in ’* midden van de bloem (taat, 
is veel-bladerig, en omringt het middelfpil- 
letje, op de wyze als een hol pypje, het wel- 
‚ke aan verfcheide riempjes is opgefneden ; ge= 


Jyk tot opneldering van dezen onzen Schry- 
ver, en tot overvloedt van de zeer naauw- 
‚keurige Liefhebbers, in die Plant by den 
Heer Zournefors gezien kan worden. De 


Cacao-boom is zo overvloedig in *t bloeyen, 
dat de grond onder dezelve als met bloemen 
bedekt legt, gelyk als by ons in de bloeytyd 
onder de vruchtboomen. Godt almagtig 


___heeft de Natuur inalle gevallen zo milddaadig 
„gemaakt, dat ook in dit geval tien bloemen 


genoeg zyn van de duizend, om zo veel 
Cacae-vruchten voort te brengen, als de 
boomdraagenkan. Elke bloem, zegt onzen 


„Schryver, is aan de boom gehecht met een 


zeer fyn en dun fieeltje, het welke omtrent 


vyfof zes (ay duim-linitjes of een halve duim- 


breed lang is; maar terwyl de bloem noch 
| is 


(a) Verfta eens vooral door een duim-linie, de 
twaalfde part van een duimbseedt, 


' 


28° __Natnur- en Konft-Kabinet; 

is in de knop, is dit fteeltje maar twee of 
drie duim-linitjes lang. Onzen zeer naauw- 
keurigen Schryver heeft omtrent de bloem 
van de Cacao-baom aangetekent, dat Guliel- 
mas Pifo (a) deze verkeerdelyk noemt een 
groote bloem, dewelke blankgeel van koleur 15; 
en dat Samuel Dale (b) deze dwaalinge van 
Pifo heeft nagevolgt, en in zyn boekje over- 
gefchreven; het welk ik myn Lezer voorftel, 
om aan te toonen de naauwkeurigheid van 
mynen Schryver , en ten anderen om dat ik 
hem in diergelyk een geval zelf niet meer 
fpaaren zal,als hy andere heeft gedaan. Maar wy 
hebben geen reden, om de befchryvinge van 
Pifo daarom te verwerpen, want Pifo {preekt 
van een foort van Cacao, dewelke de groot- 
fte vruchten voortbrengt van de vier foorten, 
dewelke by die van Mexico gebruikt worden, 
en het is zeer waarfchynlyk , dat onzen Schry- 
ver deze op de Voor-Eilanden tot noch toe 
niet gezien heeft. 


7 
Zo ras als de knop van de bloem begint te 
ontluiken , konnen aangemerkt worden. r. 
De kelk. 2. Het loof of bladertjes van de 
bloem. En 3. Het hert van de Bloem, De 
kelk vormt zich vande omwindzels van de 
knop, dewelke gefcheiden is in vyf deelen 
‘of bladen van een. zeer bleeke vleefch-koleurs 
deze worden gevolgt van vyt volkome bladen 
; : vaa 


(2) Vid. Gulielmi Pifonis Mantif]a Aroma= 
tica Cap. 18. 
(6) Vid, Samuel.Dale Pharmacolog. pag. 441. 


\ 


| 


SYanuary en. February 1721. ve) 
van dezelve koleur , en deze vervullen de 
ruimte van de kelk ; deze bladen hebben twee 
deelen, het eene deel is onder aan in de ge- 
daante als een langwerpig drinkfchaaltje, van 
binnen geftreept als purper koleur, en zich 
omkrommende naar het middelpunt , door 
„middel wan een wolachtigheid, dewelke ver- 
ftrekt als voor een bandje of ftrikje ; van daar 
gaat het vervolgens aan de buitenkant van 
„het andere deel van het blad, het welke fchynt 
als gefcheiden , en is gevormt als het yzer 
van een piek, Het hert van de bloem is te 
“zamengelielt van vyf draadjes en vyf wollige 
pluimpjes, met een fpilletje in het midden ; 
de draadjes zyn recht, met een purperkoleur, 
en geplaatft recht tegen over de tuffchenruim- 
tens van de blaadjes; de pluisjes zyn blank 
van koleur, en gekromt na buiten, met een 
foort vaneen knopje aan haar kruin of boven- 
einde, het welkezich inwikkelt in het midden 
van elk blaadje, om het zelve te onderfteu- 
men. Als deze kleine deeltjes door het ver- 
_grootglas gezien worden, fchynt de punt van 
de draadjes zilverachtig, en de pluisjes fchy= 
nen van Kriftal te zyn , gelyk als ook het 
Ápilletje, het welke de natuur fchynt geplaat{t te 
hebben als in het midden , in de gedaante 
van een witte draad. Uit deze befchry- 
vinge blykt klaarlyk , dardezen onzen Schry- 
ver de bloem ‘van de Cacao met veel 
meer naauwkeurigheid bezien, en met veel 
meer netheid en omftandiglyker befchreven 
‘heeft, als de vermaarde Kruidkender Charles 
me mir ‚ en na-hem Fofeph Pitton de. Toar- 
ls VEER 


ne= 


Bs 


8o _Nafuur- en Konft-Kabinet ; 
nefort, dewelke de bloem van de Gacao bés 
fchreven hebben. 
| 8. | 
De Cacao-boom draagt, byna het geheele 
jaar door, vruchten van alderhande graaden 
van rypheid, gelyk gezien kan worden in Zab. 
AXII, Net. verbeeldt een geheel rype vrucht. 
N. $. verbeeldt een aankoomende vrucht, en 
N.6.6.6. verbeelden knoppen van bloeizel , 
en ook volkome bloemen; het welk alles,te 
gelyk aan dezen Boom gezien word, en een 
zeer aangenaame fchildery voor het gezicht 
vertoont. Tot beveftiging van het geen ik 
in de twaalfde Verhandelinge vande algemee- 
ne Natuurlyke Hiftorifchryvers, of in het uit= 
trekzel en de opheideringe van de vyf eeríte 
Verhandelingen van den hoogwaardigen Heer 
Boyle, heb getracht aan te dringen, konnen 
wy omtrent de vrucht van den Cacao-boom 
een nuttige aanmerkinge maaken, namentlyk 
dat de zwaarweegende vrucht van dezen 
boom niet voortgebragt word aan de uiterfte 
topjes en eindjes van her fyne hout of de dunne 
takjes des booms, gelyk wy in deze onze landen 
_gewoonzynte zien aan onze vruchtboomen, 
maar aan de{tam, en aan de zwaare armen en 
_hoofdtakken desbooms, gelyk gezien kan wor- 
den in gemelde Zab, XX11. Waar in de wysheid 
des Scheppers openbaarlyk uitblinkt „om dat de 
tedere takjes en het dunne hout niet fterk 
noch robuft genoeg zouden zyn, om deze 
zwaare vruchten te konnen draagen ; een 


zaak , dewelke zeer gemeen is in de Ooftin= 
difche 


4 Fanuary en February 1721. 8r 

__ difche en Weftindifche Landen, gelyk blykt 

aan de Cocos-boom , aan de groote Abricoos 

van $£. Domingo, aan de zeer groote Cala- 

{ baflen , aan de zeer zwaare vrucht Papa, en aan 
verfcheide andere zwaarwigtige en groote 
vruchten , van welke zommige alleenlyk 
maár aan den {tam des booms voortgebragt 
worden. 


g. 


De vrucht Cacao is befloten in eèn dop, 
dewelke van een uitftekend klein beginzel, 
binnen den tyd van vier maanden, de groot- 

_ te en de gedaante verkrygt van een komkom- 
mer, dewelke onder {pits toeloopt , gelyk 
gezien kan worden Zab. XXII. N. r. De op= 
pervlakte van deze dop is ingefneeden, op de 

wyze gelyk een Meloen. De Heer (a) Fo- 

_ fepb Pitton Tournefort heeft zodanig een 

vrucht of geheele Cacao-neut in een prent- 

_verbeeldinge mede gedeelt , maar de vrucht, 

_ dewelke onzen Schryver uitbeeldt in Zabu/a 

Ek is niet zo diep ingekurven, noch met 

_ zodanige gekrulde ribben langs deszelfs op- 

__pervlak , als die van den Heer Zournefort. 
Deze uitwendige baft of fchil, ofdop, zoals 
wy zulks beft noemen, is in de eerfte maau- 

_ den of roodverwig, of blank, \of rood met 
geel doormengt; en deze verfcheidenheid 
van koleuren maakt, volgens onzen Schry- 
ver, drie foorten van Cacao-boomien , de- 
V. Deer. F … welke 


| (a) Vid. Pofephi Pitson Teurnefort Inft. Rei 
hd Herb. Tab. heij fi 8 
| } 


1 


À 


82 __Natuur- en Konft-Kabinet, 

welke onder malkanderen geen ander onder= 
fcheidt hebben , als alleenlyk dat haare vruchten 
deze drie verfcheide koleuren vertoonen; waar- 
om onze Schryver oordeelt,dat dit onderf{cheid 
niet groot genoeg is, om drie foorten van 
Cacac-boomen vaft te (tellen , en het is waar- 
fchynlyk (zegt hy in zyne aanmerkingen. op 
zyn eigen text) dat de Spanjaards , dewelke tot 
Mexico vier foorten van Gacao-boomen optel= 
len, deze hebben vaft gefteltop eengrond, de- 
welke niet veel vafter 15, en hy oordeelt dat 
de Heer Zournefort gelyk heeft, dat hy naden 
Vader Plumier beveltigt heeft, dat aan hem 
niet meer als eene foort van Cacao-boom be- 
kent ís. Maar ik oordeele, dat alle de foor- 
ten by hen niet bekent zyn geworden, 


10. 

Ik zál het gevoelen van onzen Schryver 
niet tegenfpreeken , maar echter tot ophelde- 
ringe van dit fraay en naauwkeurig Boekje 
eenige zaaken aan myn Lezer mede deelen, 
dewelke aan deszelfs wetenfchap geenzins 
fchadelyk zullen zyn. De Heer Jofeph Pit- 
ton Tournefort heeft op een byzondere wyze 
over de onaffcheidelyke geflachts-merktekens 
der Plantgewaflen gefchreven, en alle zo- 
danige Plantgewaflen, als hy onder geen an- 
‚der gellacht van Plantgewaffen, als een foort 
of byfoort heeft konnen brengen, heeft hy 
als een byzonder geflacht aangemerkt;en dewyl 
hy de Cacao-boom onder geen ander geflacht 
heeft konnen vinden, vond hy zich peen 

zaakt 


4 January en February 17ar: 33 
_ zaakt, om van de Cacao-boom een byzonder 
_ geflacht te maaken , van dewelke hy getuigt, 
_ dat tot noch toe geen byzondere foorten aan 
hem bekent geworden waren. Maar niet te- 
__genftaande dit gevoelen, zegt (a) Gulielmus 
_ Pi: Deboomen, dewelke de vrucht Cacao 
voortbrengen ‚koomen van zelfs en zeer weel- 
derig voort, in de vochtige en;moerafachtige 
__Plaatzen van Guatimalo en Nicaragua. De Na- 
 tuurkundige van, Mexico ftellen zommige 
Vier, en zommige vyf. verfcheide foorten van 
Cacao-boomen. Het is aanmerkelyk , dat de 
vruchten, te weeten de Cacao-boontjes 
zelfs, omtrent derzelver kragten, vermogens 
en hoedanigheden, van alle deze verfcheide 
foorten van boomen, zeer weinig van mal- 
kander verfcheelen, te meer daar de Span= 
jaarden een aanmerkelyk verfchil omtrent de 
boomen ftellen, zo wel ten opzicht van der= 
‚zelver grootte als gedaante, De grootf{te foort 
van alle de andere foorten van Cacao-boo= 
men word door de Indianen genaamt Ca- 
CAVA Quarnuirr. Hier aan volgt de C'a- 
caorboom ‚dewelke zy noemen Mecacauarr, 

en dewelke zo in hoogte van ftam, als groots 
te van bladen en vruchten , aldernaaft aan de 
Qaathuitl komt. De derde foort is veel klein- 
der als de twee, gemelde foorten, en word 
by de Indianen Xocricacavarr genaamt; 
deszelfs ruwe. vrucht ‘is ook veel kleinder, 
En van buiten rood van koleur; maar van 

À be ‚t Fra bin- 


| (a) Vid. Gulieln Pifozis Mastifla Aromati- 
eaGap.XVIIL, 7 


84 Natuur-en Konft-Kabint, 
binnen is deszelfs koleur, gelyk allede an- 
dere vruchten van de drie. overige foorten. 
De vierde foort noemen de Indianen TrAL- 
CACAHAATL, het welk zo veel betekent 
als laag , en deze is ook de kleinfte van 
de vier foorten , en draagt ook de kleiníte 
vrucht. Deze laatfte worden in ’t Mexzíicaan- 
fche meeft gebruikt, tot de bereidinge van de 
Chocolade; maar de groot{te worden meer- 
der gebruikt in de plaats van geld, en voor 
den koophândel binnens lands; De grootite 
Cacao-boom, Cacava Quathuitl genaamt, is 
de voornaamfte van alle de andere 5 deze 
boom is van een middelmatige grootte, en 
zeer bladryk of loofryk ; de bladen zyn; 
volgens Pífo, langwerpiger, als de biaderen 
van den Oranjeboom ; en Antonius Herrera 
vergelykt dezelve by de bladen van den Ca- 
ftanjeboom ; de bladen zyn met een zeer kor- 
te (teel aan de takken vaft, en met een rechte 
uitgaande ader voorzien , uit dewelke veel 
dwarze adertjes zich door het geheele blad 
verfpreiden.De bloemen zyn groot, en uit den 
geelen gelyk als de Saffraan, dewelke afge- 
vallen zynde, eenige dunne groene, langwer= 
pige en wolachtige draadjes nalaaten, uit de= 
welke naderhand een vrucht voortkomt, de- 
welke ryp geworden zynde, in grootheid, 
dikte en zwaarte, niet behoeft voor een me- 
toentewyken, en die geelachtig van koleur is, 
De fteel, daar dezelve aan hangt, iskort; de 
buitenfte dop is met verfcheide infnydingen 
voorzien, en van binnen worden in zommi= 
ge dertig. Cacao-boonen gevonden, dewelke 
veel 


January en February 1var.  Q 
veel grooter zyn als een amandel; de baít 
_ daar afgefchilt zynde, gelyken zy wel na een 
__ nier vaneen koe, om deinfnydingen. dewel. 
‚ke in dezelve gezien worden, en waar door 
zy in verfcheide deelen gefcheiden zyn, 
fchoon deze deelen echter wel in malkan- 
__ der fluiten. Deze zelfltandigheid van deze 
__Cacao-boonen is zeer delicaat „en fyn 
__ van meel', en van een kaftanjebruine, ko- 
leur, en zodanig vet, dat uit dezelve meer- 
der oly als uit de amandelen kan geparft 
worden ; de {maak is een weinig bitter- 
achtig , maar zeer aangenaam , gelyk de 
{maak van alle de andere foorten van Ca- 
CAO. Thomas Gage, die zeer lange jaaren in 
de Spaanfche Weftindien gewoont heeft, 
zegt: Men vindt twee foorten van de Cacao- 
‚vrucht, den eene is de gemeene, en heeft een 
donkere koleur, welke op het roodetrekt, deze 
45 rond ende puntachtig aan bet einde; de an- 
dere is breeder, grooter en platter , zy noemen 
_ dezelve PATLAXE, zy is wis, ende meer 
__ verdroogende alsde andere; ookis die veel beter- 
__ koop; deze belet ook de flaap veel meerder als 
de audere, daarom word zy zo meel niet ge- 
bruikt, als van het zeer geringe volk. Liet 
zyn Reis door de Spaanfche Wettindien , het 
Tweede Boek 19. Kapittel. Maar wy zul- 
„ len hier van afbreeken. 


/ 


IL 

Om dan wederom tot onzen Schryver te kee- 
Fen, Dezelve zegt, dat de eerfte foort van 
EF 3 Ca- 


on 1 


4 


86 _Natuur- en Konfl-Kabinet , 

Cacao-vrucht , door hem zelfs waargeno= 
men, een koleur heeft alsroodewyn, en wat 
donker , voornamentlyk aan de beide zyden; 
maar als dezelve geheel ryp word, heldert 
de koleur wat meerder op , en word wat 
bleeker-rood. Detweede foort ot de blanke is 
in begin, van een groen het welk zodanig 
helder is, dat het wel blank gelykt te zyn, 
maar allenskens verkrygt dezelve de ko- 
leur van de Citroen , en eindelyk geheel 
ryp, zynde „ word deze volkomen geel. 
De derde foort, dewelke onzen Schryver 
zegt, dat rood en geel door malkander ge= 
mengt is, heeft van de twee voorgaande ko- 
leuren van elks wat, want ryp wordende 
word deszelfs rood vry wat lichter, en het 
geel veel hooger van koleur. Alfchoon-on- 
zen Schryver deze drie verfcheide boomen 
niet als drie byzondere foorten heeft gelieven 
aan te merken, bekent hy echter zelfs, dat 
die met de witte {chillen gezetter, vollyviger, 
of meer in een gedrongen zyn als de twee 
andere , voornamentlyk aan die kant, de 
welke nader aan de boom is, en dat de Ca= 
CAO-BOOMEN van deze foort veel meer vruch= 
ten voortbrengen, als de andere. Alsde al- 
gemeene {chil doorgefneden word in de leng- 
te, word dezelve omtrent vier duim-linien 
of een derde van een duimbreed dik bevonden, 
en deszelfs binnenfte ruimte is gevult metde 
Cacao-boonen, ( dewelke wy dagelyks ge= 
bruiken en zien verhandelen ) welker tuf- 
fchen-ruimtens, eer dezelve noch ryp gewor- 
den 


Jannary en February 1721. 87 
den zyn, vervult zyn met een witte en vafie 
| zelfftandigheid , dewelke zich zelven veran- 
dert in een foort van een flym, het welk een 
zeer aangenaame zuure fimaak heeft. 
be 12. 
Als met een naauwkeurige oplettendheid 
_ de inwendige gedaante van deze {chil word 
„onderzocht, blykt het dat de draaden van de 
vrucht , voortgaande dwars door de {chil , 
zich in vyf takken verdeelen, en dat elketak 
zich wederom verdeelt in menigte van draad- 
jes, van dewelke elk zich aan het grof{te ein- 
‚de van elke Cacao-boon eindigt , en dat zy 
alle te gelyk de greinen, den eene tegen den 
andere gefchikt, in deze {chil vormen met 
een verwonderens waardige ordre, gelyk als 
… en druive-tros. Ten opzicht van “het getal 
«der Cacao-boonen, dewelke in elke vrucht 
_ gevonden worden, kan onze treffelyken en 
__ oplettenden Schryver zich niet genoeg verwon- 
deren over de weinige naauwkeurigheid van 
de andere Schryvers; want William Daimprer 
(zegt hy ) meldt, dat-gewooniyk hondert Ca- 
cao-boonen in een dop of vrucht gevonden 
„worden. Den Heer Pomet , den Heer Chomel, 
en den Heer Valentin getuigen van zeltig , 
… zeventig of tachtig, en gefchikt in die order 
„als de granaatkorrels., Thomas Gage getuigt 
van dertig of veertig. Antony Colmenero de 
“ Ledefma-getuigt van tien of twaalf „en Oex- 
‚ melin în zyn Hiftory van de Bogcagiers zegt 
‚van tien. of, twaalf of. veertien. Ondertuf- 
__# {chen verzekert.onzen Schryver „dat hy on- 
“ins EF 4 der 


+ 


45 Natuur- en Konft-Kabinet, 


der duizend waarneemingen nooit meerder 
noch minder, als vyfentwintig Cacao-boo- 
nen, gevonden heeft in een vrucht. Hier 
moet echter verftaan worden van die gene, 
dewelke in haar gewoonlyke volkomenheid 
gegroeit zyn, want anders gebeurt het wel, 
dat zommige vruchten gevonden worden, in 
dewelke maar vyftien en minder Cacao-boo= 
nen zyn; maar deze moeten aangemerkt wor- 
den als- misgeboortens, of als vruchten van 
boomen , dewelke beginnen uit te fterven, 
of dieop een dorre en fchraale grond ftaan; 
of dewelke niet wel waargenomen of geoe- 
fendt worden ; want de Cacao-boom dient 
wel befchut te worden voor de al te bloote 
lucht en de (terke winden. Ook gebeurt 
het wel, dat na zeer lang zoeken een vrucht 
gevonden word, in dewelke dertig of zom- 
tyds veertig Cacao-boonen gevenden wor- 
den, maardeze zynals watraars, en gegroeit — 
op uitnemende vruchtbaare gronden, en aan 
boomen, dewelke in het kragtigfte van haar 
draagen zyn. je 
13 


Als nu elke Cacao-boon gefchikt en ont- 
bloot word van zyn byzondere {chil , word 
dezelve van een zelfltandigheid bevonden, 
dewelke zeer teder , fyn en glad, en een 
weinig violetkleurig is, en als gefcheiden en 
verdeelt in verfcheide lobben of deelen; ziet 
Tab. XXII. Fig. 4. Oexmelin , Plumier , 
Tournefort, en verfcheide andere hebben ge- 
fehreven, dat alle deze deelen wel valt en 

mat 


_ January en February 1721. 85 


__malkander gefloten waren, maar dat echter 


eik deeltje byzonderlyk gefcheiden was, en 
dat elke Cacao-boon uit vyt of zes zodanige 
deeltjes te zamen geftelt was; maar onzen 
Schryver verklaart, dat elke Cacao-boon maar 
uit twee deelen beftaat, dewelke lobs-gewys 


zodanig in malkander fluiten , als of elke 


Cacao-boon uit vyf of zes deelen beftond. 
Als een Cacao-boon in de lengte word door- 
gefneden , word aan het uiterfte ‘van % dik{te 


_ &inde een foort van een zeer klein langwer- 


Ld 


pig rond graantje gevonden, van twee duims- 
linitjes of de zesdepart van een duimbreed 
lang , en gas vierentwintigfte part van een 
duimbreed over zyn diameter, het welke is 
het waarachtig fpruitje van de geheele Plant. 


é 14. 

Na dat wy nu de aldhoor: deszelfs 
hout, bladen, knop, bloemen, onrype en 
rype vrucht, Cacao-boon of zaad, en de 
fpruit van de toekoomende boom enz. be- 

‚fchouwt hebben, fpreekt onzen Schryver van 


_ de verkiezinge en bekwaame fchikkinge der 


« 


plaatzen en gronden , daar een CACAO-= 
BOOMGAARD gewoonlyk met goeden uiz- 
komft geplant -word. De Cacao-boom gracit 
op veríchêide plaatzen- van Amerika in het 
Wild, en wel voornamentlyk-onder de ver- 
zengdeluchtftreek van Amerika, maar byzon- 
„derlyk in het Mexicaanfche, in de Provintie 
van Nicaragua en Gratsmala, gelyk als ook 
langs de boorden van de groote Rivier van 
„de Amafonen, en op ds Kuft van Caraguer, 
À MG : 38 


| bi k 


go _ Natuur-en Konft-Kabinet , 


als mede op Zfle d'Or. Zelfs worden eenige 
Cacao-boomen gevonden in de Boffchen van 
Martentgue. Waar uit blykt, dat («) Bez- 
zo, dewelke lange jaaren voor Krygsman by 
de Spanjaards in deze landen gedient, en de- 
zelve op veele plaatzen doorgezwurven heeft, 
dwaalt, daar hy by Carolus Clufins zegt, dat 
de Cacao-vrucht nergens anders groeit, als 
in Nicaragua; en dat noch in Hifpaniola , 
noch in eenig ander gedeelte van Amerikade 
Cacao-boom gevonden word : anderzins 
beveltigt Benzo de ondervinding van onzen 
Schryver in veele gevallen. Benfo ( wiens 
getuigenis ik, tot opheldering en beveftiging 
van onzen Schryver, aan den Leezer zal me- 
‘de deelen ) verklaart dat de Cacao-boomner- 
gens beter wil groeyen als in de boffchen, 
op warme dog {chaduwachtige en vochtige 
plaatzen ; en dat zelfs dit noch niet genoeg 
is, maar dat zy gewoon zyn dezelve te plan- 
ten benevens en als onder de fchaduwe van 
een andere Cacao-boom, dewelke reets vol- 
waflen is; en dat zo ras, als de jonge Cacao- 
boom ‘begint op te fchieten, dezelve zodanig 
gefchikt , en deszeifs kroon zodanig gebo- 
gen word, dat dezelve de volkomene fcha- 
duwe geniet van den ouden boom, onder 
welkers befcherming de jonge boom opwaft, 
‘om van de brandinge der Zon bevrydt en be- 
waart te worden. 


Tho= 


(2) Vid, Carslì Glufii Exoticor. Lib. XL 
Gap. 28, 


ENE nde, 


__ __Januaryen February 1721. or 


Ld 
‘s 


| vaak Is. 
___ Thomas Gage, (a) dewelke lange jaaren in 
de Indiën het Prielterlyk ampt bedient heeft, 
getuigt -insgelyks, dat de Cacao-boom zeer 
tederis, endat degrond, daar dezelve groeit, 
zodanig heet is, dat de Indianen, om dezel» 
ve voor het branden der Zon te befchutten , 
andere boomen, moeders van de Cacao-boo- 
men genaamt, eerft planten; en als die tot 
__zodanigeen hoogte gegroeit zyn , dat zy aande 
Cacao-boomen konnen dienen tot fchaduwen , 
planten zy de Cacao-boomen daar onder. 
Dat de Cacao-boomen ook een natachtige 
grond beminnen, getuigt (4) de Spaanfche 
Schryver Aztonius de Herrera, want de Pro- 
_ vintie van Tabafco, zegt hy, is byna overal 
_ vlak en la2g land , vol moeraffen , groote 
meiren en poelen; het land is vol roode Bra- 
filie-boomen , als ook zeer vol Ceder-boo- 
_men ; en behalven deze alderhande andere 
_ boomen, dewyl het zeer vol groote bofichen 
is. De lucht is zeer heet en vochtig, en van 
de twaalf maanden des jaars hebben zy wel 
_ negen maanden regen. Onder de verfcheide 
_aangenaame en goede vruchten munten in de 
boflchen uit de Cacao-boomen, dewelke de 
grootte rykdom van dat land uitmaaken, en 
wel voornamentlyk zedert dat de Indianen 
van de Spanjaarden in deszelfs oefeninge en 
tam- 


(a) Ziet Thomas Gage Reis door de S paanfcheWeft- 
indien, her 2 Boek rg Kap. 


(bk) Ziec Defcripcion de las Indias Occidentales de An- 
Beziode Herrera D, 3. Lib. VII, Cap. 3. 
Á 


| „ 


sz _ Natuur-en Ronft-Kabinet , 


tammaakinge onderweezeuzyn.Zy waflen wel 
op zeer veele plaatzen in de Weftindien,en zelfs 
inde Voor-Eilanden , maar zeer ongelyk, én 
met groot onderfcheidt van voorzorg , zelfs 
in de tuinen aldaar van byzonderelieden, ge- 
lyk gezien kan worden by den Heer Charles 
(4) de Rochefort. 


16. 

Maar om wederom te keeren naar onzen 
eigen Schryver, vinden wy by den zelven, 
dat de Cacao zeer lange jaaren bekent, en in 
het gebruik is geweelt by de Spanjaarden en 
Portugeezen, eer de andere Natien kennifle 
van dezelve gekregen hebben. Dit is een be- 
kende waarheid, en word van veele andere 
beveftigt; in zo verre, dat onze Zeeuwfche 
en Hollandfche Kaapers, in den Spaanfchen 
oorlog, onkundig van de deugden de waardy 
vande Cacao, dezelve alseen onnutte meubel 
in de Zee wierpen uit de pryzen, dewelke 
zy van de Spanjaarden genomen hadden, en 
noemden dezelve, volgens de getuigenifle van 
Thomas Gage,fpotsgewyze,fthaape kentels, On- 
zen Schryver is van gevoelen, dat deze on= 
kunde geboren wierd, om dat de Spanjaar- 
den en Portugeezen de kennifle van dezelve 
niet mede deelden aan andere Natien ; maar 
inderdaad zulks moet toegefchreven worden 
aan de yverloosheid van onze Natie; en of 
my al tegengeworpen wierde, dat zommige 

Na- 

x 
ie) Ziet Natuurlyke en Zedelyke Hiftorie van de 
Voor-Eilaaden vap Amerika, Hoofdftuk VL, lid zó, 


January en February 1721. 93 
Natien gevonden worden , dewelke noch 
laffer en noch yverloozer in’ het onderzoek 
der Natuurlyke zaaken zyn, dient de Lezer 
te weeten, dat wy boven alle Natien des we- 
relds omtrent die zaaken yverig, naarftig en 
oplettende behoorden te zyn, om dat wy ons 
onderhoudt door ’t gewin, het welke wy in 
andere landen en wereld-deelen maaken , moe- 
ten zoeken, en uit ons kleine Landfchap geen- 
zinsindiegrootheid, pragt en ftaat, dewelke 


__ zommigeonder ons als een deel verwaande 
en ftyve gekken tegenwoordig voeren, kon= 


nen onderhouden worden. 
Per 
Dewyl onzen Schryver een Franfchman 
van geboorte is, {preekt hy van de oudheid 
en tyd, op dewelke de Cacao-boom eertt 
aan de Franfchen, dewelke de Voor-Eilan- 
den van Amerika bezaten, is bekent gewor- 
den; en hy verhaalt uit Rochefort, dat op de 


_ Eilanden van onder de wind in % jaar 1649. 
_ niet meer als eene Cacao-boom bekent was, 


in den tuin van een Inwoonder van het E1- 
LAND VAN ’T HeiricE Kruis, het welk op 
dien tyd onder de Heerfchappy van de En- 
gelfchen was. En in ’t jaar 1655. weezen 
de Caribanen of Wilden van het Eiland 
MARTENIQUE aan den Heer Du Parguet , 
die aldaar Heer was van het Eiland, een Ca- 
cao-boom in een bofch, dat in de laage lan= 
den van dit Eiland was. Deze ontdekking 
gaf gelegentheid van meer andere Cacacv- 
boomen op te fpeuren , en ook te vinden 
in het zelve bofch; en het is zeer waarfchyn= 
N Iyk, 


94 Natuur-en Konft-Kabinet., 


Iyk, dat de Cacao-boomgaarden, dewelke 
naderhand in dit Eiland aangeplant zyn , haar 
oorfprong aan deze ontdekte boomen, of 
derzelver zaaden, verfchuldigt zyn. « De eer« 
fte Cacao-boomgaard wierd op Martezigue 
geplant in het jaar 1660, door een Jood 
BENJAMIN genaamt, en omtrent twintig jaar 
_ daar na begonden de Inwoonders van (Mar= 
tenigue tich te begeeven tot de oefening van 
de Cacao , en het aanplanten van Cacao= 
boomgaarden. rh AB 


18. 

Zodanig een Cacao-boomgaard is even gee 
Iyk als onze appel-peere- en kerfle-boomgaar- 
den en diergelyke , in dewelke de boomen 
met regels geplant worden. Als iemant een 
Cacao-boomgaard tracht aan te leggen, (taat 
voornamentlyk acht te geven op de {laud- 
plaats van het veld, en of de grond bekwaam 
en vet genoeg is. Een Gacao-boomgaard _ 
vereifcht een vlakke grond, dewelke vochtig 
en voor de Winden wel befchut is; mitsga- 
ders een nieuwe grond, dewelke om zo te 
fpreeken noch maagd is, en middelmatig vet, 
mollig en diep van goede aarde is. Daarom 
zyn die gronden , dewelke nieuwelyks zyn 
opgeheldert, en- welker aarde zwart en zave- 
rig is, en dewelke voorzien zyn met cen ver» 
koelende Rivier , en welkers heuvelen of 
omringende fchaduwe het veld dekken voor 
de winden , voornamentlyk aan ‚de zyden 
van de Zee, boven alle andere ftantplaatzen 
de bete; daarom worden zodanige ftantplaat- 

zen; 


\ January en February 1721. Os 


gen, als-zy te vinden zyn, ook nooit vers 
waarlooft of voorby gegaan. Door een nieu- 


_welyks.opgeredde grond word verftaan, van 


; 


dewelke een bofch met voordacht tot dit 


werk is afgehakt ; want het (laat aan te mere 


ken , dat noch hedendaags alle de Cacao- 
boomgaarden geplaat{t worden in het midden 
van zodanige-boflchen, dewelke zo oud zyn 
(by voorbeeld) als de fchepping van de were 
reld, om dat het overige van het bofch, het: 
welk rondom blyft ftaan , aan de Cacao 
boomgaard verftrekt voor een heining of be- 
fchutzel voor de winden, en ook om dat 
zodanig een grond minder behoeft gewiedt te 
worden ; want een aarde , dewelke nooit 
veel plantgewaflen of kruiden heeft voortge- 
teelt, brengt ook weinig onkruidt voort by 
gebrek van, zaad. 


19. 

… De aarde vande hd a in ‚ dewel- 
_ke op de hoogte geplant word, heeft geen ge- 
_noëgzaame vochtigheid noch diepte , en de 

fpil of moer-wortel, dewelke geheel lynrecht 

inde diepte der aarde gaat, kan door dexuffteen 


| (dewelke zy gemeenlyk op die groote ftand- 


nr 


plaatzen in de grond ontmoet ) geenzins 
doorbooren ; behalven dat-ftaan dezelve te - 
bloot voor de winden, dewelke de nieuwe 
bloeizels doen ftervenì , en voor ’t minfte dat 
zy maar een weinig kragtig zyn, de boomen 
om ver waayen of kwetzen , van dewelke 


. meeft alle de wortels zeer los en fuperficieel 


in zodanige gronden (taan. Het is daarenbo- 
EN ven 


95 _ Natuur- en Konft-Kabinet; 
ven noch flimmer op zodanige heüvels, wel 
Ker helling een weinig hard en onbefchaaft | 
is ;- want bebalven de bovengemelde onge-_ 
makken zal alles, wat van boven komt, af= 
rollen ', als ook derzelver afwatering de 
goede aarde gedurig mede fleepende, allens= 
kens alle de wortels ontblooten ; waar uit 
noodzaakelyk volgen moet, dat alle zodani- 
ge Cacao-boomgaarden zeer luy en traag zyn 
in het draagen , dat dezelve nooit overvloedig 
in vruchten zyn, en dat dezelve ook niet 
lang konnen duuren. 
J 20. ti 
Maar om wederom ván de bekwaame Ca- 
cao-boomgaarden te fpreeken, is het niet al- 
leen zeer goed , dat, een Cacao-boomgaard 
tondom ommanteld is met een bofch, maar 
al daar maar eenige opene plaatzen gevonden 
worden, moeten datelyk groote haagen ge- 
plant worden van verfcheide regels Bananie 
boomen, dewelke eigentlyk een foort van 
fponsachtige rieten.zyn, dewelke zeer ras en 
weelderig in een nieuwe vochtige en vette 
grond opf{chieten , en tot een hoogte van vyf= 
tien én meer voeten opgroeyen: behalven dat 
zy dicht aan haar voet fcheutjes doen uitbot- 
ten, dewelke zo ras opgroeyen, dat zy zelfs 
binnen een jaar vruchten draagen ; waar door 
dit gewas binnen korten tyd zo veel grond 
beflaat als den planter behaagt, en daarom bes 
kwaam is om haaftiglyk te verftrekken tot een 
mantel om de wind af te“keeren, dewyl haare 
bladeren omtrent een en een vierendeel el lang; 
en 18 duimen breed zyn. 
Het 


January en February v7ar: 07 


De 


AE ar. 

Het ís ook noodig,dat een Cacao-boomgaard 
van een bekwaame grootte is; want als de= 
zelve te klein is, en in een valley ftaat, heeft 
dezelve dikwils te weinig lucht, en is als 
vertikt in zich zelven; want gelyk als wy 
de tedere plantgewaflen moeten befchermen 
voor de harde winden, ftormen , kwaadaar= 
dige rooken en aanftuivende dampen „en alte 
fteekende en brandende zonneftraalen „ door 
mantels en bekwaame haagen , moetên wy 


_ ook zorge draagen,dat wy een bekwaame door= 


EEE 


_ ftraalingeen toegang bezorgen, van een door 


haagen en boflchen gezuiverde en als gezifte 
Jucht, tot ververfchinge der boomen en vers 


__teeringe van derzelver uitwerpzelen, als ook 


om een bekwaamen uittogt te geven aan de 
uitwaafleming en doorwaafleming van de 
grond, en van den geheelen boomgaard ‚ met 


alles wat daar in geplant ftaat. Als wedera 


om een Cacao-boomgaard al te wyd uitge= 
ftrekt en te overmatig groot is, word dezel- 
ve te veel gekwelt van de ongemakken van 
de al te opene en te fcherpelucht, gelyk als 
ook van de al te grootte hitte en droogte, 
en wel voornamentlyk van een zekere foort. 
van een ftormwind, dewelke in Amerikaeen 
rkaan genaamt word, zynde een ftorm= 
wind, dewelke tot zyn onaffcheidelyk ken= 
teken heeft, dat zy in die landen binnen den 
tyd van 24 uuren door alle de ftreeken van't 
Kompas rond loopt, ftrydig tegens de ge- 
woonlyke en gezette winden van Amerika. 
_V. Deer. ii G Als 


8 Masure en Konf-Kalinet,, 


22: 

_Als de plaats van dè Cacao-boomgaard,uite 
gekoren is, en de afmeetingen bepaalt zyn, 
begeeven de’ planters zich tot het af hakken en 
nedervellen van het bofch, beginnende eerft 
met het uitfcheuren en uitrekken der lichtíte 
plantgewaflen „ het afflaan der ftruiken, en 
heeltérs en kreupelbofchjes, het afhakken 
van de takken en grootfte armen van de laa 
ge en middelmatige boomen; hier van maa- 
ken zy-houdftapels, dewelke zy aanalle kan= 
ten aan brand fteeken; zelfs rechten zy vuu= 
ren op aan de ftammen van de alderhoogíte 
en zwaarfte boomen , om daar door de moei 
te, van dezelve om te hakken, te befpaaren. 
Zo ras als alles verbrandt is, en dat niets op, 
de grond-legt, als de groote ftammen van de, 
zeer groote boomen, dewelke zy nalaaten te. 
verbranden, en dat vorder al den afval en 
vuiligheid gereinigt en opgenomen is, begin= 
nen Zy lynen te trekken voor de evenredige 
en gelyke ‘wandelpaden en laanen, aan, de= 
welke zy meetftokjes in de grond fteeken van 
twee ‘of drie voeten hoog, elk op een tuf= 
fehenwydte: van vyf, zes, zeven, acht, ne= 
gen of tien voet , of met een woord zodanig een 
afltand, als zy goed vinden om de Cacao= 
boomen’; dewelke zy zo lang verbeelden, te, 
planten, Eindelyk beplanten zy de geheel 
opgeruimde en de gezuiverde plaats met het. 
Boomtje MANyoc, zich wachtende dat zy 
de Menyoc niet nader als op een voet aan de 
ingefteeke meetltokjes doen naderen, Ao 

m 


January en February 1721. -9p 


15 u0at 7 23e 
Om dat onzen Schryver hier van de M a= 
NYOC fpreekt, zalik dezelvevoor den Lezer 
om deszelfs vermaartheid nader verklaaren. De 
(4) Inwoonders der Voor-Eilanden van Ames 
rika gebruiken , in de plaats van kooren,de wor= 
tel van een Boomtje, dat MManyoc genaamt 
word, van dewelke brood gemaakt word, 
het welke tamelyk lekker is, en dat Cassa= 
VE genaamt word. Deze wortel is zo vrucht- 
baar ‚dat een bunder lands , daar mede beplant 
zynde, meer Perfoonen zal voeden, als geen 
zes, diergelyke bunderen lands zouden kon- 
nen, doen, dewelke met. befte tarwe bezaait 
waren; zy (chiet een krom hout van de hoog- 
te van vyf of zes voeten, dat zeer licht om 
te breeken is, en vervult is met kleine kwaf= 
ten; haar. blad is {mal en langwerpig „ en: 
binnen negen maanden is.de wortel in de V oor-= 
Eilanden tot haar volkomen rypheid. Alsde 
aarde niet, vochtig is, kan de wortel drie 
… jaaren in dezelve goed blyven, zonder te be- 
derven, zo dat daar toe geen kooren-zolders 
van nooden zyn; want de wortel word uit + 
de aarde gehaalt, na mate dat van dezelve ge- 
bruikt word , om daar;brood van: te bes 
reiden. Ik zal nu van de verfcheide foorten 
van dit /Manyoc-Boomtje niet fpreeken , maar 
aanmerken, dat het zap van deze wortel ver= 
giftig is, gelyk als de dulle kervel; maar na 
G 2 dat 


(a) Ziet de Natuurlyke Hiftorie van de Voor-Eilan- 
nee a Amerika, door Charles de Roshefors Kaps 
it k tE, 


zoo Natunrs en Konft-Kabinet ; 

dat dit zap 24 uuren uit zyn wortel is ge- 
trokken, verlieft het zyn vergiftige hoedanig- 
heid; de manier, op dewelke van deze Ma- 
nyoc-wortel de Caflave of het brood gemaakt 
word , befchryft (a) onzen Schryver zelfs 
in zyn zesde aanmerking achter zyne verhande= 
linge over de Cacao. 


24. 

De ondervinding heef geleert, dat de Ca- 
cao-boomgaarden, daar de boomen op een 
grootte tuffchenruimte, by voorbeeld van 
acht, negen of tien voeten, van malkander 
geplaat{t (taan, veel moeite koften om klaar 
en zuiver te houden in de eerfte jaaren ; maar 
als dezelve op een goeden grond aangelegt 
zyn, gelukken zy zeel beter , en draagen 
overvloediger, en duuren langer. De In- 
woonders , dewelke niet zo magtig van flaa- 
ven of werklieden zyn, planten de Cacao= 
boomen veel dichter by malkander , waar 
door zy een aanmerkelyk grooter getal van 
ftammen of boomen verkrygen, en ook veel 
moeite befpaaren om dezelve zuiver te hou- 
den; en wanneer in ’t vervolg de boomen tot 
malkander groeyen, hebben zy reets al eeni- 
ge goede inzamelingen van de Cacao verga- 
dert ; waar door zy zich zelven in hunne 
hoogdringendfte benodigdheid voorzien ; en als 
% al op zyn kwaadfít dreigt te koomen, roe- 
yen zy eenige Cacao-boomen , dewelke te 
dicht taan, uit de grond, om aan de overige 

een 

(a) Ziet Remargae VI, far quelques endroits, 
du Traité du Gacao. 


January en February 1720. ror 
een vrye lucht te geven. Op de Kuft van 
Caragues planten zy in de Cacao -boom- 
gaarden, de Cacao-boomen twaalf en zom- 
tyds vyftien voeten van malkander, en zy 
maaken eenige waterleidingen , om de grond 
van tyd tot tyd te bevochtigen in de groot(te 
droogtens ; en de Franfchen hebben zedert 
eenige jaaren van deze gelukkige ondervin- 
dinge op Martenigue ook een goed gebruik 
gemaakt; want dewyl de groote tuílshen- 
ruimtens met MMaryoc beplant worden, ge= 
nieten zy daar door goed voedzel voor hunne 
Negers of Slaaven, en beletten dat de nieu- 
we grond zo veel onkruidt voortbrengt , 
als anders zoude gefchieden ; behalven dat zy 
noch een goede fchaduwe verwekken voor 
de opkoomende Cacao-boomen ‚ welker blade. 
ren en bloemen de al te groote hitte der zon 
niet al te wel konnen verdraagen, 


25. 
Alle de Cacao-boomen worden voortgeteelt 
of geplant van haar zaad of Cacao-boonen, 
want deze boom laat zich door geen ftek 


__ voortplanten , en deszelfs hour fchiet geen 


Ápruiten of jonge {cheutjes. Na dat de Ca- 
€ao-boonen uit haar bolfters gelicht zyn, 
Worden zy geplant op een regel ‚den eenen na 
den andere, wanneer eerft door een bek waa- 
me en {cherpe tuin-klauw de aarde behoor- 
lyk aan akkertjes is geklauwt, en gezuivert 
van bedurve en verrotte wortels van boomen 
als anderzins. De Cacao-boonen worden 
geplant op die plaats, daar de meet(tokjes in 

e 3 gen 


108 Natuur= en Konft-Kabinet ; 

gefteken zyn, en de uitgenomene meetftok- 
jes worden een weinig ter zyden in de grond 
gefteken, op dat zy voor een teken zouden 
konnen verftrekken van elke plaats daar een 
Cacao-boontje geplant is, en dit word ver= 
wolgt tot dat de geheele Cacao-boomgaard 
beplant is. Zy neemen ook in acht, dat de 
Cacao-boom niet geplant word met al te 
droogen weer; ook planten zy dezelve met 
de nieuwe maan, en in de koelfte tyd van 
het jaar. De Cacag-boonen , dewelke tot 
deze voortplantinge gebruikt worden, moe- 
ten zyn de grootfte , de gevoedfte , en de 
rypfte. In het inpooten van de Cacao-boon , 
moet dezelve met het dikfte einde na bene- 
den in de grond gefteken worden, want als 
dezelve met het dunfte einde beneden of plat 
leggende ingepoot wierde, zoudedeftam van 
de boom kwalyk gedyen. Het is ook van 
een noodzakelykheid, dat op eene plaats, of 
in de holligheid van elk meetftokje, twee of 
drie Cacao-boonen ingepoot worden, of het 
by ongeluk gebeurde, dat door de mieren, 
wurmen , of andere ondiertjes, een of twee 
boonen bedurven wierden, of dat derzelver 
uitfpruitzels boven op de grond afgegeten | 
wierden, of door het een of het ander onge- 
luk gebroken wierden, dat ten minften een 
overblyft om te groeyen tot een boom. En 
als het al gebeurt, dat zy alle drie behoorlyk 
opkoomen, fteekt hier in noch dit voordeel, 
dat de rechtíte en kragtigfte ftam uitgekoren 
kan worden , terwyl de twee overtollige 
worden uitgeroeit; maar deze twee overtol- 
/ lige 


EEE 


: 


Fannry en Pebrúar) Y7rie 163 
Tige worden niet eerder uirgeroeit, vóor dát 
de ftam begint te kroonen, en de jonge en 
tedêre boomrje$ haar meefte gevaât hebben 
uitgeftaan, ; 
26. 


_ De geplante Cacao-boonen kooten óp bin- 
nen acht, tien of twaalf dagen, na dat detyd 
voördeelig tot de groeyinge is geweelt.. Het 
langwerpig greintje; het welk in elke Cacao= 


boon gevonden word , opzwellende, ftoot 


een klein worteltje (het welke het zelfde uit- 
fchiet) na om laag, en dit word. naderhand 
de fpil van de wortel van de boom; en na 
boven ftoot dit zelfde kleine greintje een veert= 
je uit, het welke is het kleinfte ontwerpje 
van de toekoomertde ftâm en deszelfs täkken. 
Terwyl de deelen eerft beginnen óp te groë- 


jen en zich van tyd tot tyd te ontwinden; 


koomen de lobben (maar een weinig vart 
malkander gefcheiden en gekrult ) van de Ca= 
Câo-boon eerft uit de grond, en na maat dat 
dit plantje opfchiet, ontwinden en ontrollen 
Zich deze gekrulde lobben van de boon, eit 
Onderfcheiden zich geheellyk in twee volko-= 
me bladen van een verfcheide gedaante, vari 
een donkergroene koleur en dik van blad, 
zeer oneffen, en als gefronzelt úitmaäkende, 
het welke genaamt word de oorer van de plant; 
de veer vertoont zich ook ter zelver tyd, 
En verdeelt zich in twee tedere blaádjes, de- 
welke verfch gegroeit en van éen heldere 
groêne koleur zyn; deze blaadjes ftaán dwârs 
tegens malkander over, en wordefì gevolgt 

G 4 van 


zog _Natuur- en Konft-Kabinet, 
van twee andere, en deze wederom van twee 
andere, terwyl ondertuffchen de ftam even- 
redig opfchiet, en vervolgens in hoogte toe= 
neemt, tot den tyd van een geheel jaar of 
daar omtrent. 

27. 

Als nude Cacao-boonen geplant zyn, moet 
de planter om de vyf a zes dagen de geheele 
plantery doorkruizen, en overal fcherp en zeer 
zorgvuldig toekyken , welke Cacao-boonen 
opkoomen, en welke niet, om in de plaats 
van die boonen, dewelke geen vrucht gevat 
hebben, andere Cacao-boonen te planten. De 
nieuwe uitfpruitende veertjes en bladertjes 
van de Cacao-boonen worden veeltyds zeer ge= 
plaagt van alderhande foort van ongedierten, 
dewelke dezelve af knaagen en bederven, het 
welk de reden is, waarom gedurig op alle 
plaatzen moet gezien worden na de nieuwe 
planten, en boonen gefteken worden in de 
plaats van die plantjes, dewelke bedurven 
zyn. Zommige planters maaken een Cacao= 
boom-kwekery, daar. overvloedig veel jonge 
boomtjes in aangekweekt worden, om de- 
zelve gedurig over te planten in de Cacao- 
boomgaard, op die plaatzen daar de jonge 
boomtjes bedurven worden of uitgegaan zyn; 
maar onzen ervaaren Schryver oordeelt ech= 
ter, dat het veel beter is zulks gedurig met 
Cacao-boonen wederom te vervullen , om 
dat de Cacao-boom het verplanten niet al te 
wel verdraagen ‚kan , en zeer lang ftaat te 
kwynen, eer dezelve wederom op haar ver= 
haal kan koomen. 

Niets 


| January en February 172t. [ros 
id 28. 
_ Niets is zo noodzaakelyk voor de welftand 
van de Cacao-boomgaard , als het naarftig- 
Jyk uitwieden van het opkoomende onkruid, 
het welk met de geheele wortel moet uitge- 
__ trokken worden; want als een kruid of plant, 
over * hoofd gezien zynde, in het zaad 
fchiet, baart zulks naderhand zeer veel moei- 
te en ongemak. Dit gedurig en laftig uit- 
Wieden moet waargenomen worden, zo lang 
als de Cacao-boomen zyn groot geworden, 
en met haar kroon , takken en fchaduwe, 
het opkoomen van het onkruid beletten, het 
welk veel gefchiedt door het nedervallen der 
bladeren en bloemen van de Cacao-boom, 
_ dewelke den geheelen grond bedekken, en 
het onkruid op veel plaatzen verftikken. Na 
dezen tyd is het genoeg, dat de planters en 
oppaflers eenmaal ’s maands door de Cacao- 
boomgaard wandelen, en overal naauwkeu- 
rig toezien, en het onkruid uitroeyen. Het 
onkruid moet ook zeer verre buiten de plan- 
tery, en zelfs buiten het bofch gebragt wor- 
den, op dat het zaad door de harde winden 
| niet in de lucht opgeheven, en in de Cacao- 
|_boomgaarden neder geworpen mag worden. 


29. 
Zo haalt als de Cacao-boomen negen 
‚_ maanden oud zyn geworden, is het tyd om 
een begin te maaken van het uittrekken van 
de Manyoe, en daar zo wel mede voort te 
vaaren, dat binnen den tyd van drie maanden 
al de Manyoc is uitgetrokken. Na mate dat 
Gs de 


to6 Natuur-en Konft-Kabinet , 

de Manyoc uitgetrokken is, konnen in het 
midden van de wandelplaatzen of laanen we- 
derom een of twee reyen of regels Manyoc= 
boomen herplant worden, en de overige plaat- 
zen konnen bezaait worden met komkommers, 
kauwoerden of pompoenen; ook geele kau- 
woerden, giraumonts genaaimt, als ook Ca- 
ribaanfche kool, om dat alle deze gewaflen 
met zeer groote en bedekkende bladeren voor- 
zien zyn; waar door de grond word bedekt, 
vochtig en vruchtbaâr, en zeer koel gehou= 
den , en voor de groote brand der zonneftraalen 
word befchermt , En verfrift, behalven dat op 
deze wyze hetgroeyen van het onkruidt word 
belet. Maar als eindelyk de Cacao-boomen 
tot haar volkoomen wasdoin gekoomen zyn, 
moet alles uitgetrokken , en de grond gezui- 
vert worden, om dat door de groote kroo- 
nen der Cacao-boomen (dewelke door haar 
fchaduwede grond bedekken) het vorder groe- 
yen van moesplanten en diergelyke zaaken 
belet word. 


0. 

De Gaths herme va een jaar hebben ge- 
meenlyk een ftám van vief voeten hoog, en 
beginnen haar hoofd te maaken , door het uit- 
fchieten van armen of moertakken aan des- 
zelfs kruinen; waar door eindelyk dat gedeel - 
te van den boom gevormt wotd, het welk 
de Kroon wörd genaamt. Het gebeurt zeer 
zelden , dat de kfoon van de. Cácao-boom 
minder als vyf moer-takken heeft; en zo räs 


ook door eenig toeval , of tEgêns de gewoon- 
iyke 


famuary en February 1921. To7 
Iyke wasdom van dezen boom, aan dezelve 


_ maar drie of vier moertakken gevonden wor- 


/f 


den, zal de boom ook nimmer wel gedyens 
daarom is het beter dezelve datelyk te kop- 
pen, en éen andere kroon te verwachten, de= 
wyl dezelve matiglyk ras gevormt word. 


Bi. 
_ Omtrent het uittrekken van de Maryoe 
moet noch aangemerkt worden, dat als des- 


elfs zwaare planten, dewelke maar een voet 


Kiem 


in het ronde van elke ftam van de Cacao= 
boomen afgeplant ftaan, niet binnen het jaar 
worden uitgetrokken, dezelve grootelyks be- 
madeelen; zy trekken door haareal te nabyheid 


_ te veel voedzel uit de grond, daar de wortel 
van de Cacao-boom doorfchiet; zy vertrâa- 
gen het vrucht draagen der Cacao-boomen, 
„waar door dezelve te veel opfchieten in hour; 


haar flammen worden te hoog, te rank, de 


_ Kroonen te ydel, de moertakken niet genoeg 


uitgefpreidt, en te veel blood geftelt aan de 
winden; en de boom verkrygt nooit zyn ge= 
woonlyke cieraad , natuurlyke gedaante, en 


aangenaame uitgefpreidheid,. Zo ras als nu 


alle de ffammen gekroont zyn, worden tê 
overtollige water-looten en uitfpruitzels der 
takken zorgvuldig afgefnoeit, waar door de 
kroon een aangenaame gedaante verkrygt. 
Als ook dit moeyen niet op zyn behoorlyke 
tyd, en met veel zorgvuldigheid, ervarend- 
heid en kennifle, word waargenomen , is 
het naderhand zeer moeyelyk , een goede 
kroon te vormen } behalven dat ook de boo= 


men, 


168 Natuur= en Konft-Kabinet ; 

men , dewelke zo zeer in malkanderen ver- 
wart zyn , malkanderen eindelyk befchadi- 
gen. 


2 
De Cacao-boom ie niet zo haaft gekroont, 
„of de nieuwe uitfpruitzels vertoonen zich een 
duim of twee onder de kroon; als deze niet 
afgefneden wierden, zouden dezelve onder de 
kroon een tweede kroon uitmaaken, en on- 
der deze door nieuwe uitfpruitzels wederom 
een derde kroon, enz. Waar uit de Lezer 
een denkbeeld kan vormen van de gedaante 
van ongeoefende Cacao-boomen , dewelke 
in de boflchen en velde, en in ’t wilde ge- 
vonden worden. Op dit affnoeyen van zo= 
danige nieuwe en onnutte uitípruitzels moet 
elke maand zorgvuldig gepaft worden. Ten 
opzicht van het jaarlyks fnoeyen van de Ca-= 
cao-boomen zelfs, oordeelt onzen Schryver, 
dat het zeer dien{tig is, gedurig te paffen op het 
doode hout, het welk aan het einde van de 
takken gevonden word, en het zelve af te 
fnoeyen tot aan het levendige hout , gelyk 
zulks zeer naauwkeurig waargenomen word 
van de Spanjaarden ; waar door hunne Cacao- 
boomen veel fchoonder en beter zyn, en ook 
meerder vruchten voortbrengen, als de Ca- 
cao-boomen der Franfchen op Martenigue, 
dewyl deze het wegfnoeyen van het doode 
hout verwaarlozen. 


SEN 
Na mate dat de jonge Cacao-boomen groe= 
yen en grooter worden, laaten zy allenskens 
haare 


\ 

Sannary en February 1720. rog 
__haare bladeren vallen; en na dat de bladeren 
gevallen zyn, beginnen zy knop te íchieten 
en te bloeyen; hoewel zy deze eerfte bloey- 
_ els ook wederom laaten vallen, en zelden 
vruchten beginnen te draagen voor het derde 
_ jaar. In het vierde jaar is de Cacao-oogft 
_ middelmatig , maar in het vyfde jaar is de 
boom in zyn befte kragt van draagen, en 
_ geeft het geheele jaar door bloem en vruch- 
ten van verfcheide trappen in rypheid en groot- 
te; hoewel echter zommige maanden zeer 
_ weinig rype vruchten te gelyk aan den boom 
e gevonden worden, maar in elke zonneftand 
zyn de boomen meeft belaaden met rype 
_ vruchten. Wanneer het gebeurt, dat door een 
ftorm of orkaan de Cacao-boomgaard word 
_ overvallen, eu daar door zommige Cacao 
boomen om ver zyn gewaait, konnen dezel= 
ve. wederom herftelt worden ; als de {pil van 
de wortel omgebogen ‚maar niet gebroken is, 
moet de boom opgerecht, en wederom in de 
zelfde plaats herftelt worden, en van de 
rondom leggende aarde wel voorzien, en 
eenigzins hoopsgewys’, rondom deszelfs tam 
wel voorzien worden; waar na de boom ge- 
meenlyk binnen zes maanden wederom in 
zyn vorige bloey herftelt is. Dus verre van 
het aanrechten en de oefeninge der Cacao- 

boomgaarden. 


EC Cd bat Twaalf 


oa Natuur-en. Konft-Kabinet s ° 


@S5E DSP OSS OSL OSS OSLO 


Twaalfde Verhandeling van de- Oudheid 
der Natuurlyke Hiftorien , en van de 
… Natuurlyke Hiftorikunde der - HE= 
BREERS, en in dezelve het vervolg 
_derophelderinge vande WATEREN 
van Paleftina , en wel voornamenthvk 
vande Rivier ARNON, gelegen tufs 
fehen Paleftina en de Woeftynes 


E. 


Ní dat wy in de voorgaande Verhande. 
tingen, over de Wateren van Paleftina „ 
befchreven hebben de Natuurlyke Hiftos 
rien, van de Doode Zee, den Grooten For= 
daan, de Galileifche Zee, den Kleinen Jor= 
daan; de Zee Sibbecheum, het Meir Phiala, 
de Wateren van Dan, zyn wy overgegaan tot 
de befchryvinge van de Wateren, Vloeden 
en Vlieten, dewelke aan de ooftzyde, of uit 
de landen van over de Jordaan, haare wateren 
ontlaften in de Doode Zee, in den geheelen: 
Jordaan enz. Onder deze Verhandelingen 
hebben wy ontdekt, dat de eerfte Vliet, de- 
welke zich ontlaft in de Doode Zee, uit de 
Overjordaanfche Landen , is de Vliet (a) 
ZARED of ZerED. By deze gelegentheid heb 
ik befchreven. 1. De Vliet Zared, dewelke 
vloeit 


(a) Ziet Natuur- en Konft-Kabinet Mey en Juny - 


T720. pag: sor, ende volgende, 


Fanuaryen February ren. vu 
_ loeit door het Land der. Moabiten. 2. Het 
| and depafnagsien. voor een gedeelte. 3. Het 
_ Landder Edomisen „en veele aaloude Steden in 
_ het Land der Edomiten en fteenig Arabien. 4 
De verfcheide woeftynen, dewelke gelegen 
waren in de algemeene Woetìyne van Mo- 
‚ fes, en derzelver aaloude Steden, Wateren, 
_ Bergen, Mineralenenz. s. Ineen afwykinge, 
4 befchryvinge der Wateren tuflchen Rame- 
fes in Egypten en de Roodé Zee. En einde= 
_Jyk 6, In twee verfcheide verhandelingen , 
hk Natuurlyke Hiftorie van de Roode Zee: 
na welke afwykinge wy wederom zullen 

overgaan tot de Natuurlyke Hiftorie van de 

tweede Rivier, dewelke zyne wateren ont- 
Taft in de Afphaltifche of Doode Zee. 


' 2x 
N Gelyk als. de Rivier Zared.is de eerfte Rí- 
ier van die gene , dewelke haare wateren 
ontlaften aan de zuidooft zyde in de Doode 
ce, ZO is de Rivier ARNON de tweede; 
gelyk gezien kan worden in het Kaartje van 
Î 5) Paleftina. Gelyk de Rivier Zared het Liaand 
ger MMoabiten in het zuiden affcheide van het 
Band der Edomtten, fcheidt de. Rivier Amr- 
ON het Land der Moabtten in het noorden 
van het Land der Axzorsten, dewyl het Land- 
fchap Moatitis tuflchen de Edomiten en A» 
moriten ingelegen was, gelyk wy voor der 
zen overvloedig genoeg aangeweezen hebben; 
en gelyk de Rivier Ar NON de noorder dee- 
é len 
(2) Ziet Tabula VI: achter ’tNatuur. en Konft-Ka- 
binet Septemberen October 1719; 


ri2 Natuur- en Konft-Kabinet; 


len van het Landfchap Moabitis beknabbelde;, 
befpoelde dezelve de zuider boorden enz. van 
het Land der Amzoriten. Jolephbus (a) gee 
tuigt ook , dat de Rivier ARNON een grens= 
fcheiding was tuffchen de Moabiten en Amo« 
riten ; dezelve krygt zyn oorfprong van de 
grenflen van Arabien, en vloeit door ver- 
fcheide vruchtbaare Landen aan de overzyde 
van den Jordaan, en ontlaft zich in de A 
phaltifche Zee. 


3: 
Wy vinden by de aaloude Schryvers zeer « 
weinig aangetekent, het welke kan dienen | 


tot ophelderinge van de Rivieren en Vlieten, 


gelegen aan de overzyde des Jordaans, en by | 
de latere Schryvers noch veel minder. Alles | 
is door de overftroominge der Saraceenen, en | 
door onze onkunde van de Arabifche en an- 


dere Oofterfche Schryvers, weg geraakt, er 
legt in een diepen put van duiftere onwetend- 


heid. Ik zal echter de Natuurlyke Hiftorie 
van de Vloedt Arxon, en van deszelfs naaftgele= | 
ge wateren, mede deelen zo veel als my be- | 
kent is, Van deze Vliet ARNON word op « 


verfcheide plaatzen in de Heilige Bladeren ge- 


fproken. De Man Gods Mofes , de Prinsen : 


alderoudfte der Natuurlyke Hiftorifchryvers , 


zegt (4) van het Leger der Kinderen Ïfíraëls: 


Van daar reifden zy, ende legerden zich byde 
beeke Zered. Van daar reifden zy, en leger= 


den zich aan deze zyde van ARNON, welke 


in 
(a) Vid. Antiguit. Lib. IV.Gap, 4. 
(4) Ziet Numeri Kap. XXI, en XXI. 


Fanuary en February 1720. 113 
én de woeftyne is, uitgaande uit de landpaale 
der Amoriten : want Arnon is de landpaale van 
Moab, tuffchen Moab, ende tuf]chen de Amo- 
riten. —- Doe zond Ifraël booden tot Sibon , 
den Koning der Amoriten , zeggende + Laat 
my door uw land trekken, wy zullen ziet af- 
wyken in de akkers, noch in de wyngaarden, 
wy zullen 't water der putten niet drinken, 
wy zullen op den koninglykenweg gaan, tot dat 
ay uwe landpaale doorgetogen zyn. Mofes 
beloofde noch daarenboven , dat niemant 
zoude befchadigt worden, en dat zy alles voor 
geld zouden koopen, zelfs tot het water toe. 
_Maar de Koning Sibon wilde het verzoek van 
Mofes niet toeltaan, en trok met zyne krygs- 


… knegten het leger der Kinderen Ifraëls te ge- 


moet, dog hy wierd verflagen, en Ifraël nam 
_ zyn geheele land in erfelyke bezittinge, van 
de Rivier Arzon tot de Rivier Jabok toe. 
Door deze overwinninge, als ook door an- 
dere met Og Koning van Bafan, baanden de 
Kinderen Ifraëls zich den weg tot aan de Jor- 
_ daan. De Kinderen 1fraëls hadden voor deze 
veldflagen vergeefs verzocht door te trekken 
door het land der Edomiten, en het land der 
Moabiten ; maar dewyl hun dedoortogt door 
die beide Heerfchappyen geweigert wierd, reis- 
den zy boven die Heerfchappyen om, aan de 
ooltzyde, door de woeltyne van Arabien, en 
baanden zich eindelyk een weg door de lan- 
den der Amoriten, em door die van Og (a) 
met geweld, Wy moeten aanmerken , dat 
deze Vliet Arnor door een vruchtbaare en 
V. Deer. H wel 
(4) Ziet Richteren Kap. XL. 


114 Natuur-en Konft-Kabinet, 

wel geoefende landsdouwe vloeit, omdat zy 
begint van debergen van Arabien, Galaad ge- 
naamt, en tuflchentwee bewoonde Koning- | 
ryken doorvloeit ; want dat de landen, daar # 
zy doorvloeit, vruchtbaar zyn, blykt (behal- # 
ven de meldinge hier boven van de akkers, 
van de wyngaarden, van het water der putten 
enz.) uit verfcheide plaatzeninde Heiligebla= # 
deren. Het gedeeite van Arabien, het welke bo= # 
ven deze Koningryken, in tegenftellinge van | 
deze beide Koningryken, gelegen was,word in 
de Schriftuur een Woeftyne genaamt, gelyk be- 
halven op veel plaatzen ook gezegtwordin (a) | 
Richteren, Ende zy namen erfelykinde ganfche 
landpale der Aimoriten, van ARNON af tot 
FABOK , ende van de woeflyne tot aan de | 
Jordaan, Van de Rivier Arnonjtot de Rií- | 
vier Jabok is van het zuiden tot hetnoorden, | 
en van de woeftyne tot aan de Jordaan ís van 
het ooftentot het weften. 


Zommige OENE de Rivier Arnon met 
een Stadt ARNON, alsof Arzon geen naamvan | 
die Vliet, maar alleenlyk van een naby gele- | 
ge Stadt geweelt zoude zyn; maarde Heilige | 
Bladeren zeggen. (b) Zerwylen Ifraël drie 
hondert jaar gewoond heeft in Hesbon ( de 
Hoofdf{tadt der Amoriten ) ende in haare Stes 
dekens, ende in alle de Steden die aan de zyde 
van ARNON zyn; waar uit niet alleen blykt, 
gelyk ook uit andere plaatzen, dat Arzon een 
Rivier is, maar het is ook waarfchynlyk, 


dat, 
(a) Kap. XI: vers 22, 
(6) Kap. XI. vers 26. 


- é e 
SYanuary en February 1721. fis 
dat aan de boorden van Argon verfcheie 
de Steden gelegen hebben , gelyk ook 
zelfs een Stadt Arzox gelegen heeft op de rot- 
zen Arnon, daar de Rivier van begint. De 
Heilige Bladeren noemen de Rivier ARNON 
gewoonlyk maar een Beek , gelyk als Mofes 
_{4) verhaalt dat Godt tot hem zeide: [Maakt 
# op, reifk henen, ende gaas over de beeke 
ARNON. Hier moeten wyaanmerken, dat 
de Rivieren van Arabien op zommige tyden 
van het jaar, voornamentlyk in het droogfte 
en heetfte van de zomer , dikwils zo fimal _ 
worden, en zo weinig water inhouden, dat 
dezelve maar als geringe beeken fchynen. 
_ Zommige worden boven dikwils geheel droog, 
en met gul zand overftelpt, onder het wel- 
ke het water kreeks-gewyze doortogten maakt, 
en zich ontlaft of in de Zee of in andere 
groote Rivieren, gelyk wy van het Koning- 
rykApeLr en andere boorden vande Roode Zee 
geleert hebben ; maar deze zelfde Rivieren 
zyn in de wintertyd, of in de regenmaanden, 
of als de wolken op de hooge toppen der 
bergen gebroken worden, dikwils niet alleen 
van een aanmerkelyke breedte, maar krygen 
zo veel water , dat haare boorden overvloeyen; 
het welk ook van de Rivier Arzon zeer wel 
te denken is, om dat dezelve zyn oorfprong. 
van zeer aanmerkelyke en hooge bergen ver- 
krygt, en dat aan deszelfs boorden zelfs ver= 
fcheide Steden gebouwt zyn geweeft, gelyk 
als onder andere de Stadt ArorRr, volgens 
Ha de 


(a) Ziet Deuteronomium Kap, II: vers 24. 


t16 Natuur- en Konft-Kabines, 

de getuigeniffe van den Man Gods Mofes: 
(a) Van AROER af, dat aan den OEVER 
DER BEEKE ARNON ts, endede Stadt , 
die aan) de beeke is, ook tot Gilead toe, was 
er geen eene Stadt die voor ons te hooge was. 


Se 
De Landen, door dewelke de Rivier Ar= 
non vloeide, zyn door Mofes gegeven aande 
Stamme van Ruben, en aan de Stamme van 
Gad, die niet over de Jordaan wilden trekken, 
maar deze landen verzochten om haare vrucht- 
baarheid en voortreffelyke weiden. Mofes 
befchryft dit zelfs: (b) Daar na keerden wy 
ons, ende toogen op , den weg van Bafan : 
ende Og, de B van Bafan, trok ust ons 
te gemoet, nde de Heere onze Godt 
gaf ook Og, den Koning van Bafan, ende al 
zyn volk in onze hand: zo dat wy hem floe- 
gen, tot dat wy beim niemant lieten overblyven, 
Ende wy namen te dier tyd alle Steden, mmm 
Zeftig Steden, de ganfche landftreek van Ar= 
geb, bet Koningryke van Oz in Bafan. Alle 
die Steden ware met hooge mnuren, poorten, 
ende grendelen gefterkt : bebalven zeer veel 
onbemnarde Steden. — Zo namen wy te 
dier tyd het land uit de banden van de twee 
Koningen der Amoriten, die aan deze zyde 
der Jordane waren, (Mofes fpreekt hier als 
zynde over de Jordaan, gelyk bekentis) van 
de beeke ARNO N tot den berg Hermon toe. 
mm Dit zelve land vu namen wy te dier tyd 
in 
(a) Ziet Deuteronomium Kap. II: vers 36. 
Kap. III, 


ap ee 


Panuary en February 721: 117 
zu bezit: van Aroer af, dat aan de beke AR- 
NON is, en de helft van ’t gebergte Gileads, 
met de Steden van dien, gaf ik den Rubeniren 
en de Gaditen. Ende ’t overige van Gilead, 
sitsgaders °t ganfche Bafan , het Koningryk 
Ogs, gaf ik aan de halve Stam van Manaffe. 


6. 

De Joodfche Hiftorifchryver Havius Fofe- 
pbus regt, dat de Rivier ARNON geboren 
word van de bergen van Arabien, dat dezelve als 
dwaalt door bet midden der Woeftyne, enzich 
naderband ontlaft in de Doode of Afphaltifche 
Zee, nadat dezelve de landen der Moabiten van 
de landen der Amoriten heeft afgefcheiden , 
mitsgaders dat deze landen vruchtbaar genocg 
zyn om voedzel te leveren voor hunne Beke. 
genen. Hier uit blykt klaar genoeg, dat wy 
de Rivier ARNON geenzins moeten aanmer- 
ken als een klein beekje of vlietje, maar als 
een Rivier van belang, want ten opzicht van 
de Rivieren behooren wy ons in gedachten 

te brengen, dat wy derzelver aanzienlykheid 
en grodtheid juift niet moeten bepaalen nade 
geringheid der wateren, dewelke in zeer hee- 
te, dorftige, en drooge jaartyden, indezelve 
gevonden worden , maar na de bedieninge 
of funtlie, dewelke dezelvein dedagelykfche 
werkdaaden van de Natuur bekleedt. De 
Rivieren dezes aardryks moeten aangerherkt 
worden, als de bloedaderen in de lichaamen 
der levendige dieren, dewelke uit de inge- 
wanden , ledemaaten , en uiterlyke deelen 
des menfchelyken lichaams , het verftrooide 


H 3 / n 


118 Natuur- en Konft-Kabinet, 


en overal verfpreide bloedt als by malkander 
raapen, en wederom na ’ hert, en vorder in 
den algemeenen Oceaan des bloeds overbren- 
gen; zodanige Adertakken worden nu meer- 
der of minder aanzienlyk aangemerkt , na 
dat het deel, uit het welke zy het bloedt op- 
flurpen en te rug brengen, groot en aanmer= 
kelyk is, zonder juift acht te geven, of zo= 
danige adertakken altyd even veel bloedt in 
zich draagen. De bediening van een Rivier 
is 1. Het overtollige water van de hoogte na 
de laagte te geleiden. 2. Daar door te veroor- 
zaaken , dat de naaftgelege tanden droog en bo= 
ven water blyven, en voor te koomen dat de- 
zelveniet bederven ofin een groote waterplas 
veranderen. 3. Het water „dat door de warmte 
van de zon gedurig uit de zee na boven en 
op ’t land word gedraagen, wederom van 
de bergen en landen af te voeren in de zee ; 
behalven een ontelbaar getal andere fundiez 
en bedieningen, tot den dienft en het gebruik 
voor de menfchen en dieren. Na dat de 
bergen groot, hoog en wyd uitgefpreidt,} en 
de landen groot zyn, van dewelke een Ri- 
vier de wateren moet vergaderen, en in de 
zee ‚of meiren, of vloeden, of ín andere 
groote rivieren , of elders heen geleiden , 
moet ook de grootheid en de aanzienlykheid 
van zodanig een rivier gefchat worden, maar 
geenzins na de hoeveelheid van water , het 
welk op zommige tyden in dezelve gevonden 
word. Wy vinden in zommige heete landen 
zeer ontzachelyke rivieren , dewelke in de 
heete zomer geheel uitgedroogt zyn, en ‚e 

e 


January en February var: 1 Ig 
de winter een kleine zee verbeelden. Op 
zommige plaatzen zyn meiren, in dewelke 
des zomers gejaagt en alderhande wild ge- 
vangen, en des winters met {chepen gevaaren 
word. Als wy nu op deze wyze den Rivier 
ARNON overweegen, zal dezelve aan ons 
als een zeer vermaarde, groote en aan- 
zienlyke Rivier voorkoomen. 1. Om dat de- 
zelve geboren word van zeer groote, hooge 
en wyd uitgeftrekte bergen. En 2. Om dat 
dezelve door zeer veele landen vloeit, en 
zeer lang is, gelyk ook verfcheide fteden aan 
deszelfs randen en boorden gebouwt zyn ge- 
weeft, 


7: 

Ik zal , om de aanzienlykheid en grootheid 
van de Rivier ARNON te bewyzen, geen be- 
ter getuigen konnen bybrengen, als den Jood- 
fchen Hiftorifchryver- Fravius JosePuus. 
IE. Om dat dezelve zo naby zyn geboorte- 
land, en daar hy oorlog gevoert heeft, ge- 
vonden word. 2. Om de naauwkeurigheid 

en oplettendheid,dewelke wy in dezenSchryver 
_overal omtrent de Natuurlyke zaaken gewaar 
_ worden. Fofephus merkt de Rivier Arnox 
niet alleen aan, als een grensfcheidinge der 
Moabiten en Amoriten, maar ook ais een 
bolwerk tegens de Woeftyne van Arabien; 
want Fofephus verhaalt, dat Sibon , Ko- 
ning der Amoriten, zyn Leger geplaatít had- 
de aan de boorden van de Rivier ARNON, 
om aan Mofes den overtogt van de Rivier, 
en op die wyze het indringen in zyn land, te 
é H 4 be- 


120 Natuur- en Konft-Kabinet , 


beletten. Dit Landfchap der Amoríten, het 
welk naderhand aan de Stam van Ruben ten 
deel is gevallen, was uit de natuur zeer fterk, 
dewyl het zelve byna als een Eiland aan alle 
kanten met rivieren was als omringt. Jofe- 
pPhus (a) zegt: Dit land legt tuf]chen drie ri- 
vieren, op de manier als een Eiland, want 
de boorden van den ARNO N bepaalen des- 
zelfs zuidzyde. Ende Rivier FABOK be- 
paalt deszelfs noorder grenzen, alwaar dezelve 
zyn naam in de Jordaan verlieft,en deszelfs wef- 
zelyke deelen worden befpoelt van den FO R- 
DAAN. Na deze befchryvinge zoude de 
ooftzyde van het land der Amoriten bepaalt 
worden doorde Woeftyne van Arabien, maar 
de Rivier ARNON vloeit ook tuflchen de 
Woeftyne en het land der iAmoriten , aan 
de ooftzyde van het Land der Amoriten, dat 
is: de Rivier Argon word voortgebragt van 
het gebergte van Arabie, en loopt zeer lang 
langs de woeftyne, langs de ooftelyke boor- 
den van °t Land der Amoriten, van het noor- 
den naar het zuiden, maar eindelyk gekomen 
zynde aan de grenzen der Moabiten, keert 
dezelvezich als met een elleboog van het oo- 
ften na het welten, om deszelfs wateren te 
ontlaften in de Afphaltifche Zee, gelyk ge- 
zien kan worden in ons (4) Kaartje van het 
Heilige Land; behalven dat hier aangemerkt 

moet worden , dat ik dit Kaartje alleenlyk 
: maar 


(a) Vid. Fofepb, Autig. Lib. IW. Cap. $. 
(4) Ziet achter ’t Natuar- en Konft-Kabi= 
‚zes September eu OZaber 1719, Tab. VHL 


January en February 1720. Tar 
maar heb laaten {nyden, tot ophelderinge van 
__de geheele Jordaan en deszelfs meiren, en op de 
nette plaatzinge en ftandplaatzen der andere 
Rivieren zo naauwkeurig niet ben geweeft 
alsik hoope dat ik na dezen in nadere Kaart-, 
jes zal zyn; daarom dient de Lezer de flroom 
Arnon met zyne gedachten meerder naar het 
noorden, en nader aande Rivier Jabokte doen 
naderen, om tegelyk tebegrypen, volgens de 
verklaaringe van Fofepbus, dat het Land der 
Amoriten als een Eilaud in drie Rivieren be- 
floten legt. : 


Het gebergte, of de fteenrotzen , van de= 
welke de Vloedt Arzoz zyn oorfprong krygt, 
worden ook de Rotíteen A RNON genaamt, 
want Mieronymus (a) zegt, dat ARNON een 
zeker rots in de hoogte opgeheeven, op de 
grenzen der Amoriten, tuilchen de Amori- 
ten en de Stadt Moab was, en dat dit /Zoab by 
zyn tyd Areopolis genaamt wierd. Eufebius 
zegt, dat deze Stadt Moab of Areopolís een 
grensplaats van Arabie was, en dat noch by 
zyn leeftyd een zeer fteile, gevaarlyke, en 
als afgebroken plaats getoont wierd, dewelke 
ÂRNON genaamt wierd, en in het noorden 
van de Stadt Areovpolis afgelegen was: en dat 
uit dezelve de krygsbezertingen overal firoo- 
pingendeeden ; maar wy moeten hier in acht 
neemen, dat deze Rots Arzon niet anders is 
gls een tak van den grooten Berg Galaad, 
van dewelke wy voor dezen gefproken heb- 

H 


5 ben ; 
(a) Vid, Hieronymus de Loets Hebraicis. 


122 Natuur- en Konft-Kabinet, 

ben ; en wat de Rivier ARNON (dewelke 
van deze bergen zyn oorfprong krygt ) be= 
langt, was dezelve altyd een grenfIcheiding 
tuflchen de Kinderen Ifraëls of de Stamme 
Rubens en Gads (dewelke over de Jordane 
woonden ) ende landen der Moabiten, gelyk 
dezelve te voren een grenflcheiding geweeft 
was tuflchen de Moabiten en Amoriten, 
welker landen de Kinderen Ifraëls tot hun 
erfdeel gekregen hadden. Hier door konnen 
wy nu zeer naauwkeurig bepaalen , dat de 
Kinderen Ifraëls, dewelke over de Jordaan 
gewoont hebben, de landen bezaten, dewel- 
ke gelegen waren tuflchen de twee Rivieren, 
namentlyk de Rivier Arzon en de Jordaan; 
en de Kinderen Ifraëls , dewelke aan de noord= 
zyde van de Rivier Jabok over de Jordaan 
gewoont hebben, de landen bezaten tuflchen 
de groote regels bergen van Galaad en de 
Jordaan tot aan de Galileifche Zee, 


9. 

Zommige zyn van gedachten, dat zich ver- 
fcheide Vlieten, Beeken en Vloeden, in de 
Rivier Argoz, als in een algemeene boezem 
ontlaften, het welk wy niet tegenfpreeken, 
maar dezelve zullen van geen uit{tekend groot 
belang geweeft zyn; want Mofes (a) noemt 
dezelvede BEEKEN ARNON. Wy konnen 
zeer wel begrypen, dat in een ftreek lands 
van die lengte, en ín een land vol bergen, 
rotzen en heuvels, verfcheide kleinerivieren; 
beeken, afwateringen en natuurlyke gooten, 
wor- 


(a) Ziet Numeri Kap. XXI. vers 14. 


Sfanuary en February 1721. 123 


worden gevonden, door dewelke de wateren 
van alle kanten afvloeyen in de Rivier Ar= 
non, dewelke een rivier van belang is; want 
_ Galenus, een Prinsder Geneesheeren, fchynt 
dezelve: op het oog te hebben, daar (a) hy 
zegt, dat in de Doode Zee twee Vloeden 
haare wateren.ontlaften ; dat in deze vloeden 
goede of groote viffchen gevonden wierden; 
dat de voornaamfte van die twee vloeden was 
de Jordaan, dewelke niet verre voorby Je= 
richo vloeit; en buiten twyfel zal de andere, 
dewelke Galenus niet noemt , de Arzoz ge- 
weeltzyn, wanthetisniet waarfchynlyk, dat 
hy de Vlier Jared, die zeer hoog na ’t zuiden 
was, gekent heeft, 
Io. 

Onder de rivieren » dewelke gemeenfchap 
hebben met de Rivier ARNON, ftelt Adricho= 
mius de Vloedt JAZER, dewelke hy ook de 
Zee Fazer (b) noemt,…en zegt dat dezelve 
haar oorfprong heeft uit de fteenrotzen om- 
trent de Stadt JAZER; en dewyl het bekent 
is, dat de Hebreeuwfche Taal lydt, dat alle 
vergaderingen van wateren een ‘Zee genaamt 
worden , behoeven wy deze naam van de 
Zee Fazer echter niet hooger aan te merken 
als de Rivier fazer. Zelfs de Propheet (c) 
Jefaia heeft de Rivier Fazer de Zee genaamt. 

De 


(a) Vid, Galen. de Simplic. Medic, Facult. 
Lib, IV. Gap.1g. | 

(4) Vid. Chrifk. Adrichomii Theatr. Terre 
Sauct. in Tab. Trib, Gad. N. 25. 

(c) Ziet Fefaia Kap. AVL, 


124 Natuur en Konfs-Kabinet , 


De Propheet Feremta (2) zegt : Boven bek | 

ubeweenen, Zywyn- … 
Jlok van Sibma: uwe wynranken zyn over de 
zeegegaans zyhebben gereikt tot aan Faezers | 


geween van Jaezer zal î 


Zee, enz. Hieronymusen Eufebius (b) ípree- « 
ken uitdrukkelyk vande Stadt Fazer,datzy ge- « 


weeft is een Stadt der Amoriten, tien mylen 


gelegen van Philadelphia,en over de Jordaan, 


dat dezelve is geweelt een grenspaal van het 
Erfdeel van de Stamme van Gad; dat des- 
zelfs gebiedt zich uitftrekte tot aan de Stadt 
AROER ; dat dezelve vyftien mylen afgelegen 
wasvan EsEBON, en dat uit dezelve een groo- 
te vloedt voortkwam, die haare wateren in 
de Jordaan ontlaften. Volgens de getuigeniffe 
van Mofes is de Stadt Jezer gebouwt of her- 
bouwt van de Kinderen Ifraëls uit de Stamme 
Gads: (c) Ende de Kinderen Gads bouwden Di- 
bonzende Ataroth, ende AROER , ende Atroth- 
Sophan,ende FAEZER enz.Dat de Stadt Jezer 
is geweelt een grenspaal van de Stamme Gads, 
blykt uit Jofua: (d) Dat baare landpale was 
FAEZER , ende alle de Steden Gileads, ende 
bet halve land der Kinderen Ammons > tot 
AROER toe , die voor aan Rabbats. De Stadt 
Fazer was mede een van de vier Steden, de- 
weike uit het erfdeel van de Stamme Gads 
aan de Lewiter was gegeven. (e) Daarom gan 
ven 

(2) Ziet Jeremia Kap. XXXXVIII, vers 32. 
(4) Vid. Onomaftion Urbinm €5 Locorum Sa- 
era Scriptura Bonfrerii Lit. Faz. 

(c) Ziet Numeri Kap. KXXII, vers 34. 35. 

(d) Ziet Jofna Kap. XIII, 25. 

6e) Ziez Kap. XXI, vers 3 en 38. 


Ë 


Zanaary en Fchruaryp 1yar. veg 
wen de Kinderen Ifraëls den Leviten van bun 
erfdeel , na de mond des Heeren, deze fte- 
den, ende de voorftedenderzelver. …. Van de 
Stamme Gads nu, de vryftadt des doodflagers, 
Ramotbh in Gilead, ende haare voorfteden; en- 
de Mabanaim, ende haare voorfteden. Hes- 
bon ende baare voorftedens Faezer ende haare 
woorfteden: enz. 


iis 

Indien de Vloedt Fazer zyn oorfprong heeft 
uit de Vloedt Arzon, volgens Adrichomius, 
heeft de Vloedt Arnor gemeenfchap gehad met 
de wateren van de Jordaan, dog echter zo= 
danig, dat de wateren uit de Vloedt Arzox 
door middel van de Vloedt Fazer in de Jordaan 
zyngebragt, dewyl deze uit den Arzon van 
de hoogte na delaagte in de Jordaan de wateren 
heeft overgebragt;maarBonfrerius is van gevoe= 
len, dat de Vloedt Arnon niet zo zeer nahet 
noorden heeft opgefchoten, en plaatít in zyn 
Kaart van Paleftina de Stadt fazer veel noorde- 
Iyker „als het uiterfte einde van de Rivier Ar= 
NON,en benevens de Stadt Jazerde Zee Jazer, 
in de gedaante van een rond meir, en uit de 
Zee Jazer een vliet, dewelke deze wateren 
ontlaft in de Jordaan, dog met geen meer 
zekerheid als Adrichomixs; want of fchoon 
(4) Hieronymus zegt, dat het waarfchynlyk 
is, dat deze Zee Jazer geboren word uitde 
menigte der fonteinen en bronnen, zo is het 
ook even waarfchynlyk , dat deze Vloedt 
Jazer geboren word uit de Vloedt ARNoN ; 


ten 
(4) Vid. de Loeis Hebraicis, 


126 Natuur- en Konft-Kabinet; 


ten minften twyfelt niemant, dat zy beide 
van “de groote regel Arabifche Bergen haar 
oorfprong krygen , als ook dat de Vloedt 
Fazer ich in de Jordaan ontlaft: uit welke 
omftandigheden wy zeer klaar konnen ont- 
dekken de voortreffelyke gefteltheid dezer lan= | 
den en wateren van deze Vloedt Arzon, de= 
wyl de landen, dewelke tot erfdeel vielen 
van de Stammen van Ruberzen van Gad (de- 
welke de wateren van- Arzon befproeiden } 
zeer vruchtbaar waren in het voortbrengen 
van vee, en met ongemeen fchoone weilan= 
den en grasryke beemden pronkten. 


I2. 

Aan deze zelfde vermaarde Rivier Arso7z 
was ook gelegen de voortreffelyke Stadt A= 
ROER „gelyk ik gemeldt heb,en ook blykt uitde 
Heilige Bladeren : (a) Alzogaf Mofe de Stamime 
der Kinderen Rubeus na baare buisgezinnen;dat 
haare landpale was van AROER af, dataan den 
oever der beeke Arnons is, ende de Stadt die in 
bet viiddender beekeisenz. DeStadt Arorr 
leide wel tegens de grenzen van de Stamme 
Rubens, maar was echter een grensplaats van 
de Stamme Gads, en leide ook op den bo- 
dem van de Stamme Gads ; jade Stadt AROER 
was zelfs van de Kinderen Gads gebouwr. 
(4) Ende de Kinderen Gads bouwden Dibon, 
ende Atarotb, ende AROER., Hier uit blyke 
klaarlyk,dat de Rivier Argoz,na dat dezelve,van 
de 


(a) Ziet FPofna Kap. XIII, vers 15. 
(4) Ziet Numeri Kap. XXXL. vers 34 


January en February 1721e 127 
de Doode. Zee afgerekent , gelopen hadde 
naar het ooften, om het Koningryk Moabs 
af te fcheiden van het land der Amoriten, 
zich met een bogt heeft gekeert van het zui- 
den naar het noorden, en boven de landen 
der Kinderen Rubens heeft gelopen, ten min- 
ften tot op de hoogte van de landen van de 
Kinderen Gads, die zo veel verder naar het 
noorden leiden, en dat deze Rivier haare wa- 
teren heeft ontvangen van de bergen Galaad; 
want de helft van de bergen Gileads of Ga- 
laad gaf (a) Mofes aan de Kinderen van 
Gad en Ruben.” Het fchynt, dat de plaats, 
daar de Kinderen van Gad de Stadt ArRoERr 
gebouwt of verbouwt hebben, insgelyks een 
grensplaats geweelt is van den Koning Simon, 
een van de twee Koningen der Amoriten, 
die verflagen wierde door Mofes : (4) S/- 
HON de Koning der Amoriten, die te HES- 
BON woonde: Die van AROER af beerfche 
ze, welke aan den oever der beeke, Arnon is, 
ende over bet midden der beeke, endedebelft 
van Gilead , ende tot aan de beeke Jabbok 
enz. De Stadt AROER is zo groot geweeft, 
dat zy, byna als een Eiland in de Rivier Ar- 
non gelegen heeft, oft dat de Rivier om de- 
zelve gefpoelt heeft aan beide zyden, want 
als David Joab uitzond om het volk tetellen,(c) 
Eingen zy over. de PFordane , ende legerden 
zich by AROER, ter rechterhand der fradt, 

die 
(a) Ziet Deuteronomium Kap. III. vers 12. 
en Kap. IV. vers 48, 
(6) Ziet Fofna Kap, XIL vers 2. 
(c) Ziet 2 Samuel XXIV. vers 5. 


228 Natuur-en Konft-Kabinet; 
die int midden is van de BEEKE GADS 
(den Arnon) eude aan JFAEZER. 


13e 

Behalven dat de Rivier Arnon zeer vermaart 
is geweelt door de flag van Mofes (a) tegen 
den Koning der Amoriten SiHoN, is ook 
omtrent de oevers van deze rivier, en by de 
Stadt Aroer voorgevallen de vermaarde flag 
van JEPHTA DEN GILEADITER tegens den 
Koning der Kinderen Ammons, dez welken hy 
werfloeg van de Stadt Aroer af enz, uit de 
landen der Amoriten , dewelke zy aan de 
overzyde der Jordaan den Kinderen 1fraëls 
afgenomen hadden, en hen geweldaadig be- 
heerfchten. Eer Jephta deze veldflag aanving, 
verzocht hy den Koning der Ammoniten , 
deze fteden en landen te verlaaten, en de ci- 
gendommen aan de Kinderen Hfraëls weder- 
om af te ftaan, by welke gelegentheid klaar- 
Iyk blykt, dat de Stadt Aroer van de Kinde- 


ren lfraëls bewoondt wierd. Zerwyl Ifraël, 


zeide Jephta, drie hondert jaar gewoond heeft 


in (6) Hesbon, ende in haare Stedekens, en- 


de in AROER ende in haare Stedekens , en= 
de in alle de Steden die aan de zyde' van 
(de Rivier) ARNON zyn. Waar uit ook 


openbaar is, dat de Rivier Arzon zeerigroot, 


en met veel Steden bekroondt is geweeft. 


Wy 
(a) Ziet Richteren Kap. XT. 


(4) Hesbon was te voren de Koninglyke Hoofd- 


ftadt geweeft van Sihon, den Kening der Amoriten , 
den welken Mofes verfloeg. 


ĳ 


| 
| 
ij 


__… _Panuaryen February 1721. 129 
is 14. 
Wy hebben khen: dat de Stadt A- 
_ ROER gelegen was zodanig aan de Rivier 
_ ARNON, dat de Rivier als om de Stadt heen 
geleidt was; maar (a) Hieronymus en Eufe= 
‚ bius getuigen, dat AROER een plaatsje der 
Moabiten was, dat het zelve gebouwt was 
op den oever van de Vliet Arzon, en dat het 
zelve noch by hun tyd gezien wierd op den 
kruin van een berg. Hier zouden zich twee 
zwaarigheden konnen opdoen; eerftelyk dat 
AROER zoude gelegen hebben in het Koning- 
ryk van Moab, en ten tweeden dat Aroer niet 
aan de laagte van de boorden van de Rivier 
Arnon, maar op een berg zoude gelegen heb- 
ben ; maar de eene zwaarigheid neemt den 
Heer Reland weg, met te zeggen, dat Aroer 
kan gelegen hebben met de eene zyde op de 
hoogte van een berg of heuvel, en met dean- 
_ dere zyde nederdaalende aan de voet vanden 
berg, op de oevers van de Rivier ; en de 
zwaarigheid van het Koningryk Moab is. van 
geen belang, om dat voor dezen de Moabi- 
ten, hunne fteden hebben gehad in de landen der 
Amoriten, gelyk daar ook gelegen hebben de 
velden Moabs, en geenzins in ’t Koningryk 
Moab zelfs, voor zo ver als het zelve in de 
Schriftdoor den Arxon bepaalt is. 


Is. 

De wateren van de Rivier Arzon moeten 
van Eeen zeer goede hoedanigheid zyn, om 
dat aan deszelfs boorden zo veel fteden ge- 
bouwt zyn geweelt, als ook om dat de lan- 

V. Deer. l den, 

(a) Vid. Onomafticon Bonfrerii. 


130 Natuur- en Konft-Kabinet, 


den, velden en bergen, van dewelke deze 
Rivier zyne wateren ontvangt, zeer vrucht- 
baar waren in het voortteelen van vee, gelyk 
als gebleken is aan de Kinderen Rubens en 
de Kinderen Gads, dewelke onderde Kinde 
ren Ífraëls zeer hebben uitgemunt in rykdom 
en overvloedt van vee, en daarom deze lan- 
den , dewelke van den ARNON bêfprocit 
wierden, tot hun erfdeel hebben uitverkoren, 
gelyk Mofes getuigt: (a) De Kinderen Ru- 
bens nu hadden veel vees, ende de Kinderen 


Gads hadden magtig veel : ende zy bezagen 3 


land Faezer, en ’t land Gilead, ende ziet de= 


ze plaatze was een plaatze voor vee. Maar » 


wy moeten hier aanmerken, dat de landen 


der Amoriten , dewelke van de Kinderen | 


Rubens en Gads bezeten wierden , niet alle 
even vruchtbaar en bekwaam waren tot het 
voortteelen van vee; want defteden, dewel= 
ke op de grenzen van de Woeftyne, en bo- 
ven de vloedt Arnon leiden, waren niet in 
zodanige vruchtbaare landen geplaatít, alsde 


Steden dewelke leiden aan deze zyde vanden 
Vloedt Arnon, of tuffchen de Vloedt Arnon | 
en de Jordaan, en wel voornamentlyk in 
het midden, of in de vlakke velden en de « 
vlaktens van Moab alzo genaamt. DeSchry= 
vers plaatzen verfcheide Steden aan en om= 
trent den Rivier Arnon, gelyk onderanderen : 


(4) Adrichomius , in welker ftandplaats zy 


dik | 


a) Ziet Num, Kap. XXXII. en Fofwa Kap. 
Allen XIII. 5 | Jef 5 


(6) Vid. Adrishomii Theasr. in Trib. Ruben. 


Famdary en February 1721. 13î 
dikwils zeer verwart zyn; als by voorbeeld 
AEMATH, Mtsor, LuirH , MEDAzA, 
BAALMEON , MEPHAT , GALLIM , CADE- 

MOTH, en verfcheide andere; daarom zal ik 
__my geenzins inlaaten om deze Schryvers te 
volgen, dewyl ik zelfs ondervinde ‚dat Eufe« 
_bins en Hieronymus, en vorder een groot ge- 
tal Schryvers, Omtrent het plaatzen van de 
fteden ‚ dewelke omtrent en aan de Rivier 
Arnon gelegen hebben, zeer verwart, onze= 
ker, en zelfs vol dwaalingenzyn. Ookraakt 
het onderzoek dezer fteden juift zo zeer niet 
de Natuurlyke Hiftorie van deze Rivier, en 
deszelfs boordenen omgelege landen, Ik zal, 
op dat wy den aart en de natuurlyke geftelt- 
heid van deze Rivier klaarlyk moogen ont= 
‚dekken , alleenlyk den aart der landen be- 
fchryven , door dewelke de Rivier Arnon 
vloeit, en maar eenige Steden aanmerken. 
1ó, 


Zeer veel plaatzen in de Heilige Bladeren 
bewyzen, dat de Rivier ARNON altyd ver- 
“ftrekt heeft voor een grenffcheidinge tu{lchen - 
de Kinderen Ifraëls en de Moabiten, gelyk 
als te voren deze zelfde Rivier de grenfïchei- 
ding was geweelt tu{lchen de Moabiten en 
de Amoriten, voor dat de Kinderen I(raëls 
het land der Amoriten ingenomen hadden; 
maar dewyl de Rivier Arnon gaat van de lan- 
den der Moabiten, tuflchen de landen der 
Amoriten en de woeftyne; vorder op na het 
noorden, en na de Rivier Fabok, by de Ga- 

_hileifche Zee, verkrygen haare wateren ver- 
Bo la fehei= 


132 Natuur-en Konff-Kabinet ; 
fcheide hoedanigheden, na de verfcheide hoe- 
danigheden van de verfcheide landen , dewel= 
ke haare wateren in dezelve koomen te ont- 
laften ; gelyk als by voorbeeld de landen van 
% aaloude Koningryk Moab, de Woeftyne 
van Arabien, de hooge rotzen en bergen van 
den Galaad by de bergen ARNON, en vorder 
alle de wateren van de landen tuflchen de Jor- 
daan of hetgeheelelandíchap Pera ofder 
Amoriten , dat zich uitftrekt tot aan het land= 
fchap Gaulonitis en Batanea , naar het 
noorden, en gelegen in ’ ooften boven de 
Galileifche Zee. Dit Pera is het land, 
het welke de Kinderen van de Stamme Ru- 
bens en de Stamme Gads bezeeten hebben, 
en het welke de Amoriten voor de kinderen 
Ifraëls beheerfcht hebben, en door het welke 
de Rivier Arnon doorvloeit van het noorden 
na het zuiden, zich voor ’t landfchap Moabitis 
omkeerende van het ooften na het weften tot 
in de Doode Zee. Ik weet dat den hoog ge= 
leerden Heer Reland, in zyn Kaart van Pale- 
ftina, als ook in zyne opheldering van Pale- 
ftina, de Rivier Arnon niet zo laag heeft ge- 
ftelt, mitsgaders dat dien Heer deszelfs loop 
geftelt heeft van het weften naar het ooften, 
maar geenzins met de kromme bogt. en 
voortgaande naar het noorden, gelyk wy de- 
zelve oordeelen byna tot op de hoogte van 
het beginzel van den Rivier Jabok, maar ik 
heb zeer veel reden om deze laatíte gedach- 
ten, en niet die van dien geleerden Man, te 
volgen. : 


Het 


mee 


January en February: 1 72 ESS 


d 17. | 
Het Landfchap over de Jordaan, het welk 

de Stamme Rubens en die van, Gad bewoon= 
den, was volgens de Schriftuur , gelyk wy 
gezien hebben, zeer ryk van weilanden en 
vee. Fofephus (a) noemt dit land{chap P r« 


_ REA, en zegt van het zelfde, dat de landen 


__aan de overzyde van de Jordaan zeer berg- 


achtig, ruw, en vol wilderniffen en woefly- 
nen waren , maar dat echter Perea veel zach= 
ter gronden, vruchtbaarder aart, en velden 
met verfcheide boomen beplant, bezat, en 
wel voornamentlyk met olyfgaarden, wyn= 
gaarden en palmgaarden voorzien was; dat 


__dezelve overvloediglyk befproeit en bevochtigt 


“worden, door de vlieten van ’ gebergte en 
_ het water der levendige fonteinen „als deregen=- 


wateren haar ontbreeken. Onder deze wateren 


_der vlieten en beeken , moogen wy ook (tellen 
de wateren van de Rivier ARNoN. Dit Pe- 


RAA bepaalt Yofepbus aan het noorden met 
de Stadt Pella, by de Galileifche Zee, in het 
welten, met de Jordaan, in het zuiden met 


__het landfchap Moabitis, en in het ooften met 


de wilderni(len of woeftynen en bergen van 
‚Arabien, van dewelke voor een gedeelte de 

ateren van de Rivier ARNON geboren wor- 
den. De breedte van dit Landíchap Perea, 
van het ooften na het weften, is na de uitre- 
kening van den Heer Reland, uit Flavius Joe 
Jepbus, omtrent 45 Roomf{che mylen; wel- 
ke landftreek ouwelings bewoond: wierd door 


Bei 13 de 
(4) Vid, de Bello Jud, Lib. Ill. Gap. 2. 


ve 


0% 


234 _Natuur- en Konft-Kabinet; 


de Kinderen van de Stamme Rubens, de 
Stamme Gads, en een gedeelte van de Stam- 
me van Manafle, Als wy nu by deboomen, 
plantgewaflen , olyfgaarden, wyngaarden, en 
palmgaarden van Perea, voegen de grasryke 
beemden en vee-ryke velden en weilanden , 
daar dit land ouwelings mede voorzien was, 
zullen wy zeer wel konnen begrypen, datde 
wateren, dewelke in de Rivier Arnon uit het 
landfchap Perea afvloeiden , van een zeer 
zachte, vruchtbaare, vette , en voedzaame hoe- 
danigheid waren, en dat het daarom zeer wel 
te gelooven ftaat, het geen Galenus van de- 
ze Rivier zegt, dat dezelve zeer groote vif= 
fchen voortteelde. Maar wy moeten niet 
aanmerken, dat de wateren van het geheele 
Laandfíchap Perea ontlaft zyn geworden inde 
Rivier ARrNoN,maar ook een groot gedeelte van 
dezelve in de Jordaan, want de Fordaaz loopt 
even gelyk den ARNON van het noorden na 
het zuiden, of van de Zee van Galilea tot in 
de Afphaltifche of Doode Zee; en dewyl de 
bergen of heuvelen aan de zyde van Arabien, 
als ook het geheele land , beginnen neder te 
daalen , en wel de meefte vlakke landen, 
en velden, en weylanden maaken na dezyde 
des Jordaans, is het wel zeer bedenkelyk , - 
dat veel meer wateren van het landfíchap Pe- 
rea in de Jordane vloeyen , als in de Ri- 
vier Arnon ; maar om dat aan de ooftzyde 
van den Arnon de bergen en (teenrotzen , 
de woeftyne , wilderniffen en zanden van 
Arabien, gelegen zyn, ontvangt den Arnon 

ed 


January en February 172%. 135 
meerder wateren van dezelve als de Jordaan 
op die hoogte, 


18. 

Ik heb voor dezen (a) aangetoont 1. Dat 
de bergen, dewelke ten opzicht van Paleftina 
aan de overzyde van den Jordaan in Arabien 

_ gelegen zyn , met veele en verfcheide naamen 
genaamt wierden by de Schryvers, als ook in 
de Heilige Bladeren. 2, Dat hier uit zeer veel 
verwarringen, in het plaatzen van derzelver 
ftandplaatzen,en in de befchryvinge der landen, 
zyn geboren. 3. Dat de grouwzaame bergen 
van vyftig uuren gaans in de lengte, en de- 
welke met verfcheide takken hier en daar, 
meerder of minder zich verfpreiden, en van 
de groote rotzen Arnon tot aan den Libanon 
_ loopen, zeer gevoeglyk alle met malkander 
konnen begrepen worden onder de naam van 
_ den Berg Galaad of Gilead. 4. Dat deze groo- 
_ te regel bergen Galaad verfcheide naamen 
heeft, na de verfcheide plaarzen , door de- 
_ welke dezelve heengaat, $. Dat dezelve van 
de HoocrE RorzEN ARNON, tot aan de 
_ Stadt Cedar, by uitnemendheid de naam van 
den Berg GArLAAD voert. 6. Dar dezelve by 
_BosraMm en het ronde Meir PriALA, daar 
de Jordaan zyn oorfprong verkrygt, de naam 
voert van den BERG SriR. 7. Datdezelve 
hier van daan gaande , en omringende het 
Landfchap Tracnoniris, den BerG HER- 
MONgenaamt word. 8. Dat dezelve zich in hes 
I e- 
(a) Ziet Natuur-en Kanft-Kabines In 
‚ beren December 1719. van pag. 454 tot 462. 


we 


136 Natuur- en Konft-Kabinet, 
gewelt, omtrent de Stadt Cefarea van Phí- 
bippus of Panium \ vereenigt, door het tuf- 
fchenkoomen van verfcheide groote en kleine 
heuvelen, met den Berg Libanon. Waar uit 
blykt, dat deze algemeene berg Galaad be- 
ftreek de landen van de halve Stamme van 
Manafle over de Jordaan, de Landen vande 
Stamme van Gad,tot aan de noorder grenspaa- 
len van de landen der Stamme Rubexs, of 
de hooge rotfteen Armon, daar de Rivier 
Arnon uit geboren word. Van deze hooge 
rotfteenen Arnon, tot aan de bergen van ’t 
landfchap Moabitis aan de Doode Zee, 
langs den geheelen loop van de Rivier Ar- 
non , worden ook zeer veel bergen, fteen- 
rotzen en heuvels gevonden , dewelke elk wel 
byzondere naamen hebben , gelyk alle de 
voorgaande , maar Hieronymus en Eufebias 
hechten ook deze aan den berg GALAAD 
of GILEAD ; zo dat volgens deze benaa- 
minge de Berg Galaad ook zoude beftryken 
de landen van de Stamme Rubens in ’t oo-= 
ften. De verfcheide gefteltheid en vrucht- 
baarheid van dezen algemeenen berg Galaad 
heb ík voor dezen (a ) befchreven , en is 
ook zeer toepaflelyk op deze verhandelinge, 
over den aart van de wateren en de na- 
tuurlyke Hiftorie van de R1iviER ARNON, 
alleenlyk met dit onderfcheidt , dat zulks 
maar toepaflelyk is van dat gedeelte van 
den algemeenen berg Galaad, van de fteen- 
rotzen Arzon afgerekent, tot aan de bergen 
van 
(a) Ziet Natuur-en Konft-Kabinet Novem- 
ber en December 1719. van pag. 459 tot 468. 


_ 
Hr 


‚k 
4 


: 
ij 


hl 


January en February 1721. 137 

wan de landen MMoabs, of (dat het zelfde is) 

van ’t begin des Vloeds Arzogs tot de Doode 
Zee, daar dezelve eindigt. 


silk Ig. 
 Alfchoon de landen over de Jordaan, de- 


‚welke van den oorfprong des Argons naar ’t 
noorden, en boven de Galileifche Zee totaan 


den Libanon of der Stamme Gads, en de hal- 


ve Stamme Maraf/e, zeer vermaart zyn wegens 
haar vruchtbaarheid, water-rykheid , fontei- 
nen, bronnen, beeken, en zeer welriekende 
gewaflen in de boffchen en op haare bergen 
enz. wierden daarom niet minder in de lan- 
den van de Stamme Rubens, of van de rot- 
zen Arnons, tot aan de bergen vant Landfchap 
MMoabitis, tuflchen den Arzonen de Jordaan, 


_ gevonden zeer aangenaame velden , boom- 
_ gaarden, beemden, weiden, alderhande vee, 
‘wateren , bronnen, fonteinen, vlieten, bee= 
ken, vruchtbaare bergen , heuvelen en val- 
_ leyen, gelyk by voorbeeld de Stadt Dibon, 
_ dewelke ook Dimon in de Heilige Bladeren 
genaamt wierd, en gelegen heeft in de vlak- 


ke landen der Amoriten aan de boorden van 
de Rivier Arzon, en dewelke rondom om- 


_ringt was met veel fonteinen , levendige 
_ Ápringbronnen , beeken , en zelfs met zeer vifch- 


ryke wateren, en aangenaame beemden en 
Vlakke weilanden. Van deze Stadt (a) zeg- 
gen de Heilige Bladeren, dat dezelve behoor- 
de onder de Stamme Gads, van Aroer aas, 


die aan den oever der beeke ARNON is, en 


Iig de 
(4) Fofva Kap, XIII. vers g. 


138 Natuur- en Konft-Kabinet, 
de Stadt die in 't midden der beeke is, ende 
AL HET VLAKKE LAND, VAN ME- 
DEBA TOT AAN DIBON TOE. Dat 
Dibon of Dimon vermaart was door deszelfs 
wateren , blykt uit Jefaia: (a) Want de wa- 
Beren Dimons (of Dibons) zyn vol bloedts enz. 
Over deze woorden zegt (4) Hieronymus , 
dat in deze Stadt veel overdaad en welluft 
was , om den overvloedt , geboren uit de 
vruchtbaare en met water befproeide velden,en 
de gedurig fpringende en levendige fonteinen. 
Hieronymus getuigt, dat in zyn leeftyd dit 
plaatsje noch onverfchillig DrmoaN en ook 
DiBoN genaamt wierd, en met veel zacht- 
vloeyende beekjes omringt was. De Propheet 
Jeremia zegt: (c$ Daalt neder uit (uwe) 
beerlykheid, ende woout in DORST', gy in- 
woonerfle , gy dochter van DIBON. Van 
deze Stadt zegt Hieronymus (d) ook verder, 
dat Dibon een zeer groote Stadt was geweelt, 
gelegen aan den Vloedt ARNON, dat dezelve 
was geweeft onder de Heerfchappy van den 
Koning van ’t Koningryk 2Moabs, maar dat 
Sthon de Koning der Amoriten ( dewelke door 
Mofes overwonnen wierd ) dezelve door den 
oorlog gewonnen, en de Moabiten afgeno-= 
men hadde, en dat dezelve naderhand is ge- 
raakt 


(a) Ziet Fefaia Kap. XV. versg, 

(b) Wid. Comment.Hieron.Lib.V.in Efatam, « 
Cap. 15. 

(c) Ziet Jeremia Kap. XLVII. vers 18, en 
de volgende. 


(d) Vid, Hieron.de Locis Hebraieis. 


January en February 1721. 139 


rgakt onder het erfdeel van de Stamme van 
Gad. (a) Eufebius verhaalt dat by zyn tyd 
noch een zeer groot Derp, het welk Dison 
genaamt wierd, aande Rivier den ARNON in 
wezen was. In de woeftyne is ook een plei= 
fterplaats geweeft, die. DiBoNGaD genaamt 
wierd, en in ’t erfdeel van de Stamme Juda 
een Stadt, dewelke ook de naam van Dibon 
droeg ; maar dit voor den Lezer, om niet 
misleidt te worden door de geiykheid van den 
naam. 
20. 


Behalven dat de opheldering van deze aal- 
oude Stadt DiBoN, de aangenaame landsdou- 
we van de boorden en naaftgelege plaatzen 

_ vande RiviERr ARNON aanons openbaar 
maakt, ontdekken wy hier noch nader door, 
dat de Rivier ARNON aan de weftzyde, of na 

_Paleftina, is voorzien geweeft met zeer veel 
water-beeken , bronnen, fonteinen, zoet 
vloeyende kreekjes, en aangenaáme vrucht- 
_baare en grasryke velden en beemden. Ten 
opzicht van deze Stadt Dison doet zich een 

_zwaarigheid op, want de Heilige Bladeren 
(6) getuigen, dat deze Stadt Dibon is geweeft 
ouder het erfdeel van Ruben, en dezelve (c) 
getuigen ook, dat de Kinderen Gads de Stadt 
Dison bewoond hebben ; maar dit ís veroor-. 
zaakt,om dat de Stadt Dibon gelegen heeft op 
de grenflcheidinge van Ruben en Gads erf- 


) dee- 
(4) Vid. Eufeb.de Loc Hebr. | 
(6) Ziet Fofua XIII, XVI.enz. 
(©) Ziet Numeri XXXIL. en KXXIV. 


140 _Natuur- en Konft-Kabinet, 

deelen; en het is bekent, dat de Kinderen: 
Gads eenige Steden bewoondt hebben, de- 
welke te voren geweeft waren onder het erf= 
deel van de Kinderen Rubens, | 


21. 

Niet ver van de Rivier Arnon, en dicht by 
de Stadt Dion, is geweeft de Stadt Crrscu- 
BON, zy word door Fofephus genaamt EssEe 
BON, en in de Heilige Bladeren overgezet 
Heszon. Deze Stadt is voor dezen geweeft 
de aanzienlykfíte Stadt van het geheele land 
der Amoriten, dewelke onder de Heerfchap- 
py van den Koning Sibon ftonden, die door 
Mofes verflagen wierd. DeStadt HEsSBoN 
was te voren ook geweefì onder de Heer- 
fchappy van den Koning der Moabiten, die 
aan de zuid en zuidooftzyde des Arnons 
woonde, maar was door de kragt der wape- 
nen van Sibon, Koning der Amoriten, den 
Moabiten ontweldigt, en door hem tot zyn 
koninglyke wooning en hoofdftadt gemaakt; 
daarom vinden wy op veele plaatzen in de 
Heilige Bladeren, dat de Koning der Amo- 
riten, dewelke door Mofes verflagen wierd, 
genaamt wierd alleenlyk den Koning van Hes- 
bon, Hieronymus en Eufebius (a) getuigen, 
dat dezelve gelegen was in het land van Gí= 
lead, waar door wy altyd het bergachtige ge= 
deelte van de landen, aan die zyde gelegen 
over de Jordaan, verftaan moeten. Miero- 
nymus voegt daar by, dat deze Stadt by zyn 
tyd Efbus genaamt wierd, en dat dezelve een 


zeer 
(a) Vid. Onomaft, Boufreris. 


4 January en February 1721: ár 
geer aanzienlyke Stadt was, gelegen in die 
bergen van Arabien, dewelkeaan de overzyde 
“van de Jordaan twintig mylen van Fericho af- 
gelegen waren; dat dezelve ouwelings behoor= 
de onder het erfdeel van Ruben, maar aan de 
Leviten afgeftaan. Schoon deze Stadt HEs- 
BON gelegen was in het erfdeel van Ruben, 
word dezelve in de Heilige Bladeren echter 
_getelt onder de Steden, die bewoondt wier- 


den van de Kinderen van Gad, even gelyk 


als de Stadt Dibon, om dat deze Stadt Hes- 
bon gelegen heeft tuflchen de Stamme Rubens 
en de Stamme Gads, gelyk blykt uit (a) 
Jofaa; de landpale der Kinderen Gads was 
van HESBON tot Ramathmi:pe enz., en 
dewyl Mesbon gelegen was in het erfdeel van 
Ruben, is het zeker , dat Mesbon gelegen 
heeft aan de uiterfte noordelyke grenzen van 
die landen, 


of 22e 
__ Behalven dat deze Stadt zeer vermaart is 
geweelt, was dezelve ook als een Heerfchap- 
py op zich zelven, dewelke in het Koning- 
yk der Amoriten over eenige kleindere Ste- 
den en Dorpen geboodt, want Flavius Fofe- 
Phus (L) noemt dit, in de gedaante als vaa 
eenbyzonder Land{íchapje, ESSEBONITIS, 
uit het welk de taalkundige Lezer zeer wel 
zal bemerken, dat deze Stadt als een byzon- 
der Heerfchappytje moet ‚aangemerkt wor- 
fi: den. 


(a) Ziet Fofwa Kap. XIII. vers 26. 
(6) Vid. Antig. Fud, Lib. XIL. Cap. s. 


hd 


142 _Natuur- en Konff-Kabinet ; 
den. Wy leeren ook het zelfde út Numerf 
XXI: 25. Alzo nam 1fraêl alle deze fleden 
sn : ende Ifraël woonde in alle de fleden der 
Amoriten, te HESBON, ende in alle haare 
onderboorsge plaatzen. Want HESBON was 
de. Stadt SIHONS des Konings der Amori= 
sen, ende hy hadde geftreden tegen deu vori= 
gen Koning der Moabiten: ende by hadde al 
Zyn land uit zyn hand genomen tot aan Ar= 
mon, Flavius Jofephus (a) verhaalt ook, dat 
Alexander, de Koning van Juda, in het jaar 
80 voor de geboorte van Chriftus, de Stadt 
HeEsnoN onder zyn heerfchappy hadde, bene- 
vens veele fteden over de Jordaan, en in de 
landen der Arabieren, want in die en eenige 
voorgaande tyden verftrekte deze Stadt Hes- 
bon, benevens verfcheide andere, voor (terk- 
tens en grensplaatzen, tegens de invallen der 
Arabieren. Fofepbus (U) verhaalt, dat Hyr- 
canus in ’t jaar voor de geboorte van Chriítus 
184. en de volgende, in deze geweften over 
de Jordaan zyn hof hield, en gedurig tegens 
de Arabieren oorlog voerde, en veele van de 
zelve verfloeg, of in gevankenifle weg fleep= 
te; dat hy in de landftreek Effebonitis, datis, 
in de voortreffelyke velden en geurige bergen 
en water-ryke beemden, gelegen rondom de 
Stadt Hesbon by de Rivier Arnon, een zeer 
fterk Kafteel bouwde , dat de muuren van 
hetzelvevandegrond tot aan ’t dak uit wir 
Marmer beftonden, alles zeer heerlyk uit- 
ge- 


(a) Lib. Antig. XIII. Cap. 23. 
(b) Lib. XII. Cap. ss 


January en February 1721. 143 


„gevoert; dat in deze marmere muuren uitge- 
houwen waaren, op een zeer geeftige en kon- 
ftige wyze ‚de gedaanten van verfcheide dieren 
van een uitfteekende grootte; dat hy rondom 
dit gebouw een zeer fchoone en diepe gragt 
liet graaven, dewelke vol water was, en dat 
hy in een uitfpringende fteenrots van een te= 
gens overftaande berg liet doorbooren, en in 
dezelve onder door de gronden liet uithak- 
ken en uitgraaven zeer groote holen, loop- 
graaven en fpelonken, dewelke zelfs de leng= 
te hadden van verfcheide ftadien ; in het Kaf= 
teel liet hy zeer fchoone en groote vertrek- 
ken, kamers, keukens en zaalen maaken , 
dewelke bekwaam waren, zegt Jofephus, tot 


_ gaftmaalen ; dit geheele werk wierd verciert 


met fpringbronnen en fchoone fonteinen, in 
zulk een grooten overvloedt, dat door dezel- 
ve de plaats zeer vermaakelyk en fchoon 
wierd. De zeer groote onderaardfche gan- 
gen, loopgraaven en fpelonken, waren aan 


derzelver ingangen zo naauw gemaakt, dat 


| 


maar een meních te gelyk door dezelve kon- 
de inkoomen , het welk aangelegt was tot 
meerder befcherming en veiligheid. Aan dit 
Kafteel wierden ook zeer veele voorhoven 
gemaakt, en deze wederom voorzien met 
groote tuinen en boomgaarden, en aan dit 
geheele werk gaf Hyrcanus de naam van Tv- 
RUS. Uit dit ailes kan de opmerkende 
Lezer zien, dat aan de boorden van de Rí- 
vier Arnon gevonden wierden koftelyke ade= 
ren van marmer en alderhande fteen; tot het 
epbouwen van dit heerlyk werk ; dat ook 


aan 


144 _Natuur- en Konff-Kabinet , 


aan deze boorden, en in de heerfchappy van 
de Stadt Hesbon, gevonden wierd overvloedt 
van water, tot het vullen van de gragt, en 
het gedurig fpringen der veelvuldige fontei- 
nen; welk water zekerlyk geleidt zal zynge- 
weeft uit de zyfcheutjes, beekjes, vlietjes , 
kreekjes en waterleidingen vande Rivier Ar- 
non, en van de fteenrotzen en bergen, die 
aan de boorden en naaftgelege plaatzen van 
den Arnon gevonden wierden ; mitsgaders dat 
ook in de Heerfchappy van dezeftadt Hesbon, 
en aan de zoomen en omtrent de Rivier Ar- 
non, overvloediglyk geweeft zyn vruchtbaare 
Valleyen, vlakke velden, en deugdzaame aar- 
de, tot het maaken van de zeer groote en 
veelvuldige tuinen, daar Jofephus van preekt. 
De vermaarde water-rykheid van Hesboz blykt 
ook uit het Hoogeliedt Salomons: (a) Uwe 
oogen zyn (als) de vyvers te HESBON, 
by de poorte Bath-rabbim, 


23. 

Aan de Rivier EN in ’ zuiden van 
HesBoN, wierd ouwelings een andere aan- 
zienlyke Stâdt gevonden, dewelke MEDABA 
genaamt was ; op zommige plaatzen word 
dezelve Medeba en ook Madaba genaamt. 
De Heilige Bladeren verkondigen, dat deze 
(4) Stadt Merpeza in vlakke landen gelegen 
was aan gene zyde der Jordaan tegen het 
ooften , gelyk als Mofe de knegt des Heeren 
ben gegeven badde, van Aroer aan, die aan 
ers 

(a) Ziet 't Hoogeliedt Salomons Kap. VII. 4. 

(4) Ziet Fofna Kap. XIII, vers 8. g. 


January en February 172i: 145 


den oever der beeke ARNON is, en de Stadt 


die in ’t midden der beeke is, en al het wlakke 
land van MED EBA tot Dibontoe. Waar 
uit klaarlyk blykt, dat Meprza gelegen was 
in de zelfde vlaktens en vruchtbaare velden 
van Dibon, het welke wy te voren befchre- 
ven hebben. Deze Stadt MEDEBA is onder 
de regeering van David belegerd geweeft door 


‚de Ammoniten en de Syriers hunne huurlin- 
gen, maar zy wierden door Moab verflagen, 


verjaagt, en de Stadt (a) ontzet. Eufebius 
en Hieronymus (b) fchryven, dat de Stadt 
Mepena by hun leeftyd noch in wezen was, 
dat dezelve gelegen was by Hesbon, en dat 
dezelve was een aaloude Arabifche Stadt, de- 
welke noch haar aaloude naam van MeDaABA 
voerde. Deze Stadt was te voren mede een 


van die Steden over de Jordaan geweeft , 


dewelke aan den Koning van Moab toebehoort 
hadde, en naderhand aan den Koning der A- 
moriten, en waderhand aan de Kinderen van 
Ruben. De Velden van Moab , daar zo dik- 
wils in de Schriftuur van gefproken word, 


zullen buiten allen twyfel mede geweett zyn 
die beemden, grasryke velden, en vee-ryke 


landen, daar de zeer treffelyke Steden in ge- 
vonden wierden, om dat deze velden gelegen 
hebben in ’t Koningryk der Amoriten , aan 
deze zydeof de weftzyde des ARNONS, en 
geenzins in ’ landfchap Moab zelfs, het wel- 
ke aan de overzyde of aan de zuidzyde des 


V. Deer. K Ar- 


(a) 1 Chronicor. Kap. XIX, 
(5) De Locis Hebrarcis. 


146 Natuur- en Konft-Kabinet, 
Arnons geplaatft was; want dan zouden de. 
Kinderen Îfraëls dezelve niet moogen bezeeten. 
hebben ,dewyl Godt het Land [Moab had buiten 
gefloten, en aan Mofes verboden het zelve 
te befiryden, Flavius Fofephus (a) verhaalt, 
dat JoONATHAS, de Vorft der Jooden, en die 
regeerde in ’t jaar voor de geboorte van Chri- 
ftus 159. aan de overzyde des Jordaans gele- 
gert zynde, en zich bereidende om te vech- 
ten tegens het Leger van Baccuipes zyn Broe- 
der, Johannes Gaddin wegzondt metde over- 
tollige beflommering , en buiten twytel met zy- 
ne voornaamfte fchatten en rykdommen, om 
dezelve te bergen, en in veiligheid tebrengen . 
by de Nabateefche Arabieren , dewelke woon- 
den aan de overzyde of zuidzyde van den Rí- 
vier Arnon , boven de landen der aaloude 
Amariten , Moabiten enz. , want fozathas on- 
derhieldt vrede en vriendfchap met deze Vol- 
keren, maar Johannes Gaddin wierd op deze 
togt overvallen, van alle de {chatten beroofd, 
en met de zyne omgebragt, doorde Inwoon- 
ders van Medeba ; maar Jozathas eenigen tyd 
hier na verftaan hebbende , dat een van de 
hoofden van deze Stadt een Bruidt zoude haa- 
len uit de.Stadt Gabatha, zynde deze Bruidt 
een dochter van een zeer voornaam Arabier, 
ging met zyn Broeder Simon en eenig -Volk 
in een hinderlaag leggen in het gebergte, om- 
trent de Stadt MeEpazra, aan de zyde van A- 
rabien, en overviel dezen Bruidegom en des- 
zelfs Bruid, benevens de geheele Familien, 
de- 


(«) Vid. Fofeph, Antignit, Lib. XIII, Gap.r. « 


hed ‚de - 
Sfannary en Februdry 1720: 147 
_‚ dewelke zy doodeden tot een getal van over 
_… de vierhondert Perfoonen, dewelke zeer wa- 
ren opgepronkt, en met al hun befte kofte- 
lykheid verciert, van dewelke Jonathas en 
zyn Broeder Simornhaarberoofden. Ikhebdit 
verhaal uit Yofephus hier bygebragt, op dat 
Wy daar uit zouden ontdekken. 1. Dat Mee 
dabaeen aanzienlyke Stadt moet geweeft zyn. a. 
Dat Medaba een zeer fterke Stadt geweelt moet 
__zyn, dewylanderzins Jonathas , dewelke met 
een geheel Lieger leide in de vlakke velden aan 
den Jordaan, en zyn vyand verflagen hadde; 
dezelve wel zoude ingenomen, en om zyn 
Broeders dood te wreeken, verwoeft zoude 
hebben. Dat deze Stadtzeer fterk was, blykt 
ook zeer klaar uit (a) Jofephus, daar hy ver- 
haalt, dat Myrcanus dezelve belegerd hebben= 
de ,eerft met zeer groote moeite en arbeidt, na 
een belegering van zes maanden,daar van konde 
_meefter worden. 3. Om hier uit te bewyzen, 
dat deze Stadt gelegen was tegens de bergen 
van Arabien, aan de Rivier de Arzon, het 
welke blykt aan den weg, die Johannes nam 
na de Nabateefche Arabieren, die aan de over- 
zyde van den Arzon woonden. Dat ook deze 
„Stadt Medeba gelegen heeft op de uiterfte 
grenzen van delandender Stamme Rubens, of 
‚van de Joodfíche landen over de Jordaan, en 
vervolgens aan den Arzon, blykt omdat zy 
noch lang daar na gedient heeft als een grens- 
plaats van de Arabieren tegen de landen der 
Jooden over de Jordaan , jadezelve heeft lang 

2 on- 


(a) Vid, Antig. Fudaicar. Lib. XIII, Gap. 19. 


148 _Natuur= en Konft-Kabinet, 
onder de Heerfchappy van de Arabieren ge- 
ftaan; maar Alexander, de Vorft van Juda, 
heeft dezelve met elf andere Steden den Ara- 
bieren ontweldigt, gelyk blykt uit het verhaal 
van (a) Fofepbus. Als de twee Zoonen van 
dezen Alexander, na de dood van hun Vader, 
in twilt geraakt waren, door het ophitzen van 
Antipater, vluchte in het jaar voor de ge- 
boorte van Chriftus €$. de oudfte zoon, na- 
mentlyk Myrcanus, voor zyn Broeder Ariffo- 
bulus, dewelkehet Ryk regeerde, na den Ko- 
ning ARETAS, die Koning van dat gedeelte 
van Arabien was, aan de andere zyde van 
den ARNON en de Doode Zee, en gekooe 
men zynde in de Stadt Perra, daar de Ko- 
ning Aretas vyn Hof hielde, verzocht hy aan 
dezen Koning, om door zyn medehulp her- 
ftelt te worden in zyn Ryk van 7udea, on- 
der belofte , als hy zyn Ryk wederom 
verkreeg, van wederom aan ARETAS afte 
ftaan de twaalf Steden, dewelke zyn Vader 
Alexander deu Arabieren ontweldigt hadde, 
welke twaalf Steden waren. 1. MEDEBA. 
z. Nabollo. 3. Livias. q. Tharabafa. s. A= 
galla. 6. Athone. 7. Zoara. 8. Orona. 9. Ma- 
rifJa. vo. Rydda. vr. Lufa. 12. Oryba. De 
omgelegen landsdouwe van deze Stadt Me- 
daba was zeer vermakelyk, en van een zeer 
verfcheide gefteltheid , want dewyl deze Stadt 
gelegen was in de bergen van Arabien, en 
aan de Rivier den Arzon, wierden in des- 
zelfs rondom gelege landftreeken alt 
een- 


(a) Wid. Fofephi Antiguit. Lib. XW. Cap. 2, 


January en February 1720: « 149 


fteenrotzen, bergen, heuvels, valleyen,poe- 
len, zeer groote boffchen, vlakke velden en 
grasryke beemden; gelyk blykt uit verfcheide 
(a) plaatzen van de Heilige Bladeren enz. 


24 
_ In * zuiden van SERT MEDABA, of 
negen mylem in ’ zuiden van de Stadt Mes- 
hon, was de Stadt BaALMEON, insgelyks ge= 
legen aan de boorden of naaftgelege landen 
van de Rivier Arzon, en vervolgens in. het 
erfdeel van de Kinderen van Ruben, gelyk 
ook blykr uit Mofes: (4) Ende de Kinderen 
Rubens bouwden BAAL MEO Nenz. 
Ook word BAALMEON gettelt onder het Erf- 
_ deelvan Ruben ‚by Jofua Kap. XIII vers 17. 
Wy leezen dikwils in de Schriftuur van de 
Steden, dewelke de Kinderen Rubens of de 
Kinderen Gads in deze landen der Amoriten 
bouwden , en wy leezen echter , dat deze 
Steden in die landen alreets waren , toen Mo-= 
fes dezelve kwam in te neemen: maar wy 
moeten door dit bouwen niet anders verftaan 
als herbouwen; want nadat de Koning der A- 
moriten door Mofes geflagen was, vluchte- 
den de Amoriten in hunne vafte Steden, de- 
welke volgens de aantekeninge van Fo/epbus 
door de Kinderen Ifraëls ingenomen wier- 
den, het welk niet heeft konnen gefchieden 
als met geweld, en door ’t nederwerpen van 
de 


(a) Vid. Hieronymus in lfaje Cap. XV. 
1 Mach. LX. &+ Pfal. David. 
(6) Numeri Kap. XXII. vers 38, 


iso _Natuur- en Konft-Kabinet, 


de muuren en derzelver bolwerken, dewelke 
naalle waarfchynlykheid de Kinderen Rubens, 
Gads, enz., naderhand elk in zyn erfdeel 
wederom zullen hebben opgebouwt, en dus 
de Steden der Amoriten herbouwt: Datdeze 
Stadt BAALMEON op deze plaats, aan den 
Arnon, in het ooften ten opzicht van Pale- 
ftina, en tegens de woeftyne gelegen was, 
blykt zeer klaar uit de Heilige (a) Bladeren, 
fpreekende van de Hoofden der Stamme Ru- 
bens, daar gezegt word: Ende BELA — 
woonde te Aroer, ende tot aan Nebo, ende 
BAAL MEON , ende by woonde tegen het oo- 
fien , tot den ingang der woeftyne, waat 
baar vee was veele geworden in't land Gileads. 
Uit deze woorden blykt ook zeer klaar de 
vruchtbaarheid en bekwaamheid dezer bergen, 
en heuvelachtige en beemd- en grasryke 
landen Gileads, tot het voortteelen van het 
vee. Het is aan een iegelyk bekent, dat de 
Vruchtbaarheid en grasrykheid der beemden 
en weylanden niet alleen afhangt van haar 
laage en bekwaame (tlandplaats, en van de 
goede hoedanigheid van haar aarde , en de 
zoetheid van den grond, maar wel voorna- 
mentlyk van de goede hoedanigheden, vet- 
heid, zoetheid, zuiverheid en overvloedt van 
haar water; en dewyl deze landen befproeit 
zyn geworden door de wateren van den ARr- 
NON, often minftendatden ARNoN hetzelf- 
de water heeft ontvangen van dezelfde bergen, 
gelyk als deze landen , zal niemant verwondert 

a zyn, 


(2) 1 Kronyken Kap./, vers8. g. 


January en February 1yar. 151 


‘zyn, of miltrouwen aan de getuigenifle van 
Galenus, dat in den Arzon zo wel groote 
(dat is wel gevoede) viflen wierden gevon= 
den als in den Jordaan. Van de uitmuntend- 
heid van de landsdouwefpreekt Ezechiel: (a) 
Daarom ziet ik zal de zyde Moabs openen van 
de Steden aan, van zyne Steden (die) van 
zyne grenzen af zyn; den cieraad des lands, 
Bethjesmorth ‚-BAÂL-MEON enz. Uitdeze 
Plaats blykt ook zeer klaar , dat de Stadt 
Baal-meon is geweeft een van die Steden der 
Moabiten, dewelke gelegen hebben buiten zy- 
ne grenzen, aan de weltzyde des Arzons, en 
_ in de landen der Amoriten. Over deze plaats 
zegt (b) Hieronymus: Nu noch hedendaags is 
BAAL-MEON een zeer groote plaats omtrent 
«bet. Moabitis. y 


neh AE 

Een weinig zuidelyker als Baal-meon, 
wierd ook aan de oevers van den Arzon ge - 
vonden de Stadt Mepnaaru. (c) Alzo gaf 
Mofe de Stamme der Kinderen Rubens na haa= 
pe huisgezinnen Jabfa, ende Keèdemoth 
ende MEPHAATH. Deze Stadt was aan 
den Leviten ten deel gevallen, want in het 
erfdeel van de Kinderen Rubens hadden de 
Beviten vier Steden: (d) Ende van de Stam- 
me Ruben, Bezer ende haare voorfteden: en- 
de Jaza ende haare voorfteden: Kedemoth 


4 ende 
(a) Ziet Ezechiel Kap: XXV. vers g. 
(4) Vid, Hieronim, in Ezechiel. Cap, XXV. 
(c) Ziet Jofua Kap. XIII. vers 17. 
(4) Fofwa Kap, XXI, vers 36, 37. 


isz Natuur- en Konft-Kabinet „ 
ende haare Voorfteden: ende Mephaath ende 
baare Voorfteden + wier Steden, Dat deze 
Stadt, van de Jordaan af gerekent, in ’% oo- 
ften, en van den oorfprong des Arnons, na ’t 
zuiden gelegen heeft, blykt uit de volgende 
woorden noch klaarder: (a) Ende aan gene 
zyde der Jordaan tegen Jericho, tegen het oo= 
ften van de Stamme Ruben, Bezer inde 
woeftyne, ende haare Voorfteden, en Jabra, 
ende baare Voorfteden, Ende Kedemoth, en- 
de haare Voorfteden, ende MEP HAAT H, 
ende haare Voorfteden. Deze Stadt Mephaath 
was ook gelegen in het vlakke land, of in 
de velden Moabs, dewelke buiten het ge= 
biedt van Moab gelegen waren in het Ko- 
ningryk der Amoriten, gelyk als blykt daar 
Jeremia propheteert tegens Moab: (b) Ende 
het oordeel is gekoomen over bet vlakke land: 
over Holon, ende over Faza, ende over MEe 
PHAATH, Deze Stadt Mephaath was zeer 
bekwaam tot een grensplaats tegens de Ara- 
bieren , en de Volkeren dewelke die be- 
woonden, om dat dezelve niet ver van de 
woeltyne gelegen was, en om dat dezelve 
zekerlyk in een goede ftandplaats zal gelegen 
hebben , om de nabyheid van de Rivier den : 
Arnou , welker wateren de vlakke landen 
van Mephaath hebben konnen onder water 
zetten. Zelfs getuigen Eufebiusen (€) Hie- 
rouymus, dat onder de Heerfchappy vn 
Ve 


(4) Ziet 1 Kronyken Kap. VI. vers 78. 
(4) Ziet Jeremia Kap. XLVIII.versar. 
(se) Vid. Onomaft, Urbium EF locorum Sacre 
Serspeure Bonfrersi litt, Me. 


January en February A7rr. 153 
Romeinen in deze, Stadt een bezetting gelegt 
was van Roomfche Soldaaten, tegens de in- 
vallen van de. naaftgelege Arabieren en Vol 
keren van de woeftyne, 


26. 
Aan de overzyde van de Rivier Arzoz in 
’ ooften , eenige mylen van Mephaath, naar 
t zuiden , wierd een Stadt gevonden, gele- 
gen aan het beginzel van de woeftyne; deze 
Stadtwierd GarriM genaamt, dezelve word 
gemeldt in de Heilige Bladeren: (a) Wazt 
Saul hadde zyn Dochter Michal, de Huisvron- 
we Davids, gegeven aan Palti den Zoone Lais 
die van GAL LIM was. Uit Jefaia blykt, 
dat GALLIM gelegen heeft in de landen 
Moabs: (%) Want dat gefchreeuw zal omme- 
gaan door de landpaale Moabs, haar gehuil tot 
EGLAILM toe. GALLIM wordook Eeraim 
genaamt. Wy vinden noch een Gallim in 
het erfdeel van Benjamin; maar deze Stadt 
Gallim , dewelke aan de overzyde van den 
Aruon leide, wierd ten tyde van (c) Hiero- 
aymus ACCARON gnaamt, en was toen een 
dorp , hoewel echter Eufebius zegt, dat dit 
GALLIM een Dorp was, het welke by Acca= 
ron leide. Adrichoustus regt, dar dit Gallim 
gelegen was in de landen Moabs, opdeszelts 
grenspaalen (by gevolg aan den Arron) in 
moeraflige en broekkige landen. Wy kon- 
nen ook zeer wel begrypen, dat de plaatzen, 
5 CE» 
(a) 1 Samuel Kap. XXV. vers 44. 8 
(4) Ziet Jefata Kap. XV. vers 5. 
_(c) Vid, Ovomaft. Bonfreris: 


154 Natuur- en Konft-Kabinet , 

gelegen omtrent Gallim, veel laager moeten 
zyn, alsvan de Steden daar wy vangefproken 
hebben „om dat zy veel nader leggen aan de uit- 
wateringe van den Arnon, daar dezelve zyn 
wateren in de Doode Zee ontiaft. Wy be- 
vinden, dat de landen veel laager en moe- 
ralfìger zyn by de uitgangen der rivieren, als 
by derzelver oorfprong of voortgang. 


27. 
Noch meerder naar het zuiden aan dees 
zyde, of aan de welizyde van de Rivier AR- 
NON, daar dezelve een bogt begint te maa- 
ken , tot dat dezelve niet meerder loopt van het 
noorden naar het zuiden, maar van het oo= 
ften naar het weften, was de Stadt CADE- 
MoOTH. Deze Stadt leide tegens de woefty- 
ne. Mofes geeft zelfs de Woeftyne de naam 
van Kedemoth. (a) Doe zond tk booden wit 
de woeftyne KEDEMOTH, tot Sibon den 
Koning van Hesbon enz. Deze Stadt Kede- 
moth of Cademoth was mede een vaù de vier 
Steden, dewelke aan den Leviten uit het erf= 
deel van Ruben was (£) toegewezen ; waar 
uit blykt, dat Kedemoth geen woeftyne maar 
een Stadt is geweeft, die gelegen heeft aan 
dees zyde van den Arnon, in het-gebiedt des 
Konings der Amoriten; dezelve word mede 
onder die Steden (c) geftelt, dewelke gele= 
gen waren aan de Rivier den: Arman en in de 
vlakke velden. Als wy nu in acht neemen „ 
dat 
- (a) Ziet Deuteronomium Kap. Il. wers 26. 
(4) Ziet Fofza Kap, XXL. vers 37. 
(ce) Ziet Fofua Kap. XIIL. vers 18. 


SFanuary en February var. iss 
dat alle deze Steden, dewelke gelegen waren 
aan den Arnon, na de zyde van Paleftina , 
gezegt worden te leggen in de vlaktens of 
Vlakke velden van Moab , konnen wy hier uit 
ontdekken. r. Dat de velden zeer groot en uit= 
geftrekt geweelt zyn, als (trekkende byna de 
geheele lengte van die Rivier, en dat daar uit 
zeer wel te begrypen is, dat deze landen zeer 
grasryk en bekwaam tot de voortteelinge van 
% vee geweeft zyn, en dat by gevolg de 
Kinderen Rubens zeer ryk en overvloedig 
zyn geworden in vee. 2. Konnen wy hier 
uit ontdeken, dat het land der Amoriten , 
gelegen tuflchen den Arnon en de Jordaan, 
van gedaante is geweeft als in het midden, 
eenigzins met een doorgaande hoogte, de= 
welke aan weerskanten een grootte vlakte 
heeft gehad, zynde eerftelyk die, daar wy 
van fpreeken , uitgeftrekt langs den geheelen 
Arnon!, en ten tweeden die vlakte of het 
Koninglyk veld, door het welke de Jordaan 
gevloeit heeft, en van het welke wy omftan- 
diglyk hebben gefproken. Deze vlaktens 
moeten echter niet zodanig aangemerkt wor- 
den, als of dezelve overal geheel effen en e= 
gaal waren , dewyl dezelve op verfcheide 
plaatzen verfcheiden waren van gedaante, en 
van heuvelen, hoogtens , infpringende bergen , 
rotfteenen, valleyen, vlakke velden, poe- 
len , meiren , moeraffen , putten , rivieren, 
beeken ,-vlieten , fpringbronnen , kreekjes 
enz., wordende dezelve alleenlyk maar /lak= 
gens of vlakke velden in de Heilige Bladeren 
genaamt, in vergelyking van de ze en 

1 {a 


156 Natuur-en Konff-Kabinet, 


dikwils aan een volgende regels hoogebergen 
en fteenrotzen ‚in deze landen zeer gemeen. 


28. 
Na dat wy nu uit de alderduifterfte en af= 
gelegenfte fchuilhoeken dezer Aaloudheid, 
eenige kennis hebben gekregen, van de Na- 
tuurlyke gefteltheid van den Rivier Arzoxz, 
zal ik, tot meerder ophelderinge van de na- 
tuurlyke (Hiftorie van dezen Vloedt, eens 
naauwkeurig onderzoeken, van welke lan= 
den eigentlyk de wateren van deze rivier zyn 
koomen afvloeyen en voortgebragt. Eerften 
dyk vinden wy het Landfchap Moab , gelegen 
tu{fchen de Beek ZARETH en den Rivier Ar- 
non; over de natuur van deze landen hebben 
wy reeds te voren gehandelt. Zez tweeden 
verftrekte deze Rivier tot een grenflcheidinge 
der Woeftyne van Arabie en de landen der 
Amoriten ‚ maar van de Woeftyne hebben 
wy insgelyks alreede gehandelt. Ter derden 
worden de wateren van den Arzon voortge= 
bragt van de haoge rotzen en bergen Arnon, 
of dat gedeelte van den Berg Galaad, het 
welke de waettyne van de vlaktens der Amo- 
riten af{cheidt, en van welke bergen wy voor — 
dezen gefproken hebben. Tex vierden wor- 
den ook de wateren van:de Rivier Arzoz 
voortgebragt van die landen der Axgoriten 
zelfs , dewelke tuflchen den Arnon en de 
Jordaan ingelegen waren. 


2e È 
Wy hebben aangewezen, dat delandender - 
Amo= 


Fanuary en February 1721. 157 
Amoriten konnen verdeelt worden in twee 
groote en lange velden of vlaktens, dewelke 

elegen waren, de eerfte aan de ooftzyde des 
je en de tweede aan de weflzyde des 
Arnons, en in een rug van bergen, heuvelen 
en hooge landen, dewelke daar liep ín het 
midden van het land der Amoriten of der 
Stamme Gads en Rubens, vaa het noorden 
tot het zuiden. Dat nu zodanig een rug ge- 
vonden word, blykt zeer klaar aan die gene, 
dewelke met de uiterfte naauwkeurigheid, de 
gelteltheid van dit land der Amoríten op alte 
bedenkelyke wyzeonderzoeken. Gelyk nude 
wateren van de Jordaan geboren worden van 
bergen, rotzen, heuvelen en hooge landen 
van deze doorgaande rug, en wel van des- 
‚zelfs zyde, met dewelke dezelve gekeert (taat 
na Paleflina, of na de Jordaan, worden ook 
de wateren van den ARNON geboren van die 
zelfde rug, maar van die zyde, dewelke ge- 

keert is na den Arnon of na de Woeftyne. 

| 0. 

De groote regel deken dewelke als een 
| rug door het midden van de landen der Amo- 
riten , of der Stammen Gads en Rubens, tuf- 
fchen den Arzon en de Jordaan, van her 
} Landfchap Moabs tot aan de Galileifche Zee, 
doorloopen, word den Berg ABARIM ge- 
naamt. Wy moeten deze regel bergen 
aanmerken, als een regel bergen, de- 
welke wel behoort aan de bergen Gilead: of 
Galaad, maar echter zodanig dat dezelve is 
een afgedeelde tak en regel, en dat tu{lchen 
dezen regel en de bergen Gilzad:, gelegen 
nader 


/ 


158 Natuur-en Konft-Kabinet, 

nader aan het ooften, de Rivier Arnon doors 
loopt, gelyk als ook tu{lchen deze regels en 
de regels bergen van Paleftina, aan dees zyde 
des Jordaans , de Jordaan doorloopt , om 
dus haarer beider wateren te ontlaften in de 
de Doode Zee. 


Is 

De berg ABARIM echt op verfcheide plaat= 
zen verfcheide naamen, als by voorbeeld de 
Berg NegBo, de Berg PHaseca, de Berg 
Progcor enz., het welke alle deelen van den 
regel bergen ABARIM zyn. Flavius Fofephus 
(a) noemt het gedeelte van den berg ABA= 
RIM, het welke naaft aan de Doode Zee 
legt, en omtrent op de hoogte van Jericho, 
by uitftekendheid den berg ABARIM, daar in 
navolgende de Heilige Bladeren : (4) Daar 
na fprak de Heere tot Mofe , op dien zelvendag; 
zeggende. klimt op den Berg ABARIM, den 
ze ts den Berg NEBO , die in den lande 
dMoabs 15, die tegen over Jerichoss) ende ziet. 
bet land Canaan, dat ik den Kinderen Ifraëls 
tor een bezitting geven zal, Uit deze plaats 
konnen wy zeer klaar ontdekken , dat deze 
berg op die plaats van een uitfteekende hoog= 
te moet zyn, om van dezelve het geheele 
beloofde land van zo ver en over zo veel 
hooge bergen heen te konnen zien ; behalven 
dat deze regel bergen, dewelke gelegen was 
in de lengte van de landen der Amzoriten , 
Aras 

(a) Vid, Antig. Lib. IV, Cap.8. 
(4) Ziet Deuteronomium Kap. XXII. vers ik 
48,49. Ook Numeri Kap. XXVII, vers 12. 


January en February 1721. 159 


„ABARiM genaamt wierd, vinden wy noch, 
„dat ook zelfs die regels bergen van den Berg 
Gilead, dewelke in de woeftyne waren, en 
aan de andere zyde des Arnons voortítreeken, 
zelfs tot boven de landen Moabs, de Berg 
Abarim-genaamt wierd, gelyk blykt uit Nu- 
meri: (a) Daar na reisden zy van Obotb, 
ende legerden zich aan de henvelen van ABA- 
wim, in de woeftyne die tegen. over Moab is. 
Op deze plaats fcheen de Berg Abarins maar 
te beftaan in eenige hoogtens en heuvelen, 
want daar (taat zelfs: (4) Exde zy verreifden 
wan OBOTH, ende legerden aan de HEU- 
VELKENS ABARIM in de landpaale Moabs. 
Op den Berg Abarim, dewelke in de landen 
„der Amoriten legt, is Mofesgeftorven. Ez- 
febins en Hieronymus (c) getuigen, dat noch 
by hun tyd deze Berg getoont wierd aan die 
gene, dewelke opgingen van de Stadt Lr- 
BIAS tot de Stadt EsBus, en dat noch by 
hun tyd het Luandíchapje Phasga na dezen 
Berg genaamt wierd „en den berg zelfs den berg 
PHocoR genaamt wierd. De Stadt Libias 
“was een Stadt van latere tyden, en volgens 
Eufebius gebouwt aan de overzyde van de Jor- 
daan door Herodes, ter eere van Livia deMoe- 
der van Keyzer Tiberius; en de Stadt Estas 
wasde aaloude Stadt Hesbon , dewelke wy be- 
fchreven hebben; waar uit blykt, dat deze 
Berg zich tot aan deze Sradt uitftrekte, en 

ver= 


(a) Ziet Numeri Kap. XXI. versur. 
(4) Numeri Kap, XXXIII. vers 45. 
te) Vid. de Loss Hebraicis, 


160 Natuur- en Konfl-Kabinet, 

vervolgens tot aan de landen der Kinderen 
Gads enz. Breidenbach verhaalt, benevens 
veel andere latere Schryvers , dat in een fpe- 
lonk van dezen berg. ABARIM, door den Pro- 
pheet Jeremias het altyd brandend vuur met 
den aangefteken Altaar verborgen was. 


2 
Gelyk wy nu elen hebben, dat het gedeel- 
te van den Berg Galaad in die landen, daar 
dezelve ftrykt of boven den Vloedt ARNoN 
door de woeftyne, of aan dees zyde des Ar- 
nons door de landen der Amoriten, of liever 
der Kinderen Rubens en Gads, verfcheide 
naamen draagt, moeten wy aanmerken, dat 
deszelfs algemeene naam op deze plaatzen is 
of GirLEAD of ABARIM, en dat de byzonde- # 
re naamen zyn. 1. NEBO. 2. PHASGA. 3. | 
Procomr. 4. AROER, zynde de hoogte, op 
dewelke de Stadt Aroer gebouwt was. s. 
ARNON, zynde de hooge rotzen, opdewelke 
de Stadt Arnon leide, en uit dewelke de Ri- 
vier Arnon zyn begin neemt. Van deze Ri-“® 
vier Arnon konnen wy nochaanmerken, dat * 
de oorzaak van deszelfs duifterheid, en waarom 
de Schryvers byna niets van zyn geheelen 
loop, van deszelfs begin tot zyn einde, ge- ! 
Iyk als omtrent de Jordaan of andere Rivie= ij 
ren, hebben aangemerkt , geboren word uit | 
den overeenkomttigen aart en de natuur van 
de Rivieren van geheel Arabien, dewelkege- {% 
durig door rotzen, bergen, hooge landen, 
gulle en drooge zanden, zo zeer als vernie= | 
gt worden, dat dezelve op zeer weinig ty- 
den 


January en February 1725. 261 
den van het jaar, geheel van haar begin tot 
haar einde ,zich voor het gezicht als een volfla- 
gen rivier vertoonen: welke zaak zelfs ge- 
beurt aan de zeer groote Rivieren den Ez- 
phraat en den Tiger, op zoinmige plaatzen, 
en in zommige getyden van het jaar. 


Behalven de drie ed dewelke haare 
wateren aan de Arabifche zyde in de 
Doode Zee ontlaften , namentlyk de Beek 
Zareth, de Vloedt Arnon, en de Jordaan, 
zyn aan de Arabifche zyde noch verfcheide 
kleine beekjes en vlietjes „ dewelke uit de lani- 
den Moabs en der Amoriten haare wateren 

_optlaften in de Doode Zee. Onder andere 
zyn de zoute en bittere wateren van het plaats- 
je NiMRrM, een Stadtje in ”t Moabitis. Eu- 
Jebiusen Hieronymus getuigen, dat by huntyd 
noch op die plaats een Dorp gevonden wierd, 
_metnaame BENAMERIUM; Jefaïa zegt van 
dezelve: (a) Want de wateren NIMRIM 
zullen enkele verwoeftinge wezen: want het 
gras is verdorret enz. Hieronymus (b) zegt: 
Dit Stadtje legt boven de Doode Zee, en is 
voorzien van zoute en zeer onvruchtbaare 
wateren, van dewelke Hieronymus elders ge- 
tuigt dat zy bitter waren; het welk zeer. wel 
met de grond en de boorden van de Doode 

Zee overeen komt, gelyk ik in deszelfs na- 
tuurlyke Hiftorie- getoont heb. 


V. Deer. aften b ‚Aan 
(2) Ziet Fefaia Kap. XV. vers 6. En Jeremia 
Kap. XLVIIL, vers 34 


(6) Vid. Hieronymus in Bfaiam Gap, XV: Ls 


Kd ek 


„62 Natuur-en Konff-Kabinet , 


elen 34. | 
Aan de ooftzyde van de Doode Zee val- 
“Jen ook in dezelve de wateren van Carriír- | 
‘HOE, eén Stadt gelegen aan de boorden van 
de Doode Zee, tuflchen de Rivier den Arnon | 
en de Vloedt de Jordaan, indelanden der A- 
moriten of der Kinderen Rubens. Wy vin- 
den in’ Flavius Fofepbus (a) een uitmuntende « 
ophelderinge van deze wateren van CALLIR- 
HOE, daat hy de ziekte en dood befchryft van 
Herodes den ouden, in het eerfte jaar na de 
geboorte van Chriftus. Hy verhaalt, dat de 
Koning, door veel weder waardigheden droef- 
geeftig, en in een ouderdom zynde van ze- 
ventig jaaren, zeer zwak en ziekelyk gewor- 
den was, dat zyn lichaam byna overai vol 
pynen was, dat hy van een fterke koorts was 
aangetaft, dat zyn geheele lichaam was uit- 
geflagen, en dat hy met een overdraagelyke 
jeúkte gekwelt was, dat hy gedurig onlyde- 
Iyke kolyk-pynen gevoelde, dat hy met een 
gedùrige en onverzadelyke hondshonger ge- 
plaagt wierd, dat zyn beenen gezwollen wa- 
ren, als iemant dewelke de waterzucht had- _ 
de; uit welk alles wy konnen ontdekken, 
dat Herodes is geltorven aan een bederving 
der lever, en een bytende hoedanigheid, en al 
te groote fcherpheid van de gal, mitsgaders 
een beginnende waterzucht. Fofephus voegt 
hier noch by, dat de maag was opgeblazen | 
door winden , dat zyn mannelyke teeldeelen 
re begon- 
Ca) Vid. Folepb. de Bello Fud.Lib. 1, Cap.21. 
€53 Autig. Fudaic, Lib, XVII. Gap, 8. 


January-en-February 1724, 163 
begonden te verrotten en te bederven, en on= 
gedierte voortteelden , dat de Koning zeer 
kortademig was enz., en dat dië Prins met 
alle deze ongemakken en ziektens belaaden, 
echter noch trachte om tot zyn gezondheid 
door geneesmiddelen te geraaken, dar daar= 
om de Koning-zich ‘over den Jordaan liet 
brengen by de Stadt CaLLIRHOE, omdat 
aldaar gevonden wierden heete en medtcrmale 
Wateren en natuurlyke baden, dewelke haar 
ontlaftinge hadden in de Afphaltifcne Zee, 
tuflchen den Arnon en de Jordaan , zynde 
zeer zoete en aangeraame wateren om te 
drinken, en andere om te baaderni; zommige 
van deze bronnen waren koud, en andere 
heet, zommige zoet en aangenaam, en andee 
re bitter; dog hier in kwamen zy alle over= 
een, dat zy zeer kragtige mineralifche eigene 
fchappen en medictnale kragten bezaten. Foe 
Jepbus verhaalt vordet, dat de Koning zyn 
„geheelelichaam in deze warme wateren en nae 
tuurlyke heete badítoven deed koefteren en 
ftooven, maar te vergeefs. Hieronymus (a) 
‚bevelligt, dar het aaloude Lafan, het welke 
„een grensplaats was van de aaloude Canaani= 
den, dezelfde Stadt was, dewelke by zyn 
deeftyd Callirboe genaamt wierd, en alwaar 
„(zegt hy ) de heete wateren, voortfpringende 
in de Doode Zee, afrollen ; deze fpringbron- 
_men en medicinale wateren, of heete en kou- 

de mineralifche baden , waren juift niet aan de 
| L 2 Stade 


COP Qeaf bebraice. in. Genefin 


164 Natuur-en Konf-Kabinet, 
Stadt CALLIRHOE alleenlyk gehecht , maar 
ftrekten zich uit verder ‚naar het noordweften , 
tot aan de Stadt en onwinbaare fterkte M A= 
CHARUS. 


Om dat de RE Hiftorie vanfdeze 
gewelten zo zeer duifter, onbekent, en by 
niemant befchreven is, zal ik die zaak een 
weinig vervolgen, alzo dezelve een aanmer= 
kelyk licht bybrengt, tot opheldering van de 
Natuutlyke gefteltheid dezer landen , gele- 
gen tuflchen den ARNON en de JORDAAN. 
Schoon MACnHarus en CALLIRHOE twee 
verfcheide Steden zyn , maakt echter Fofepbus 
geen onderfcheidt, in het befchryven van der- 
zelver Mineralifche wateren en natuurlyke 
baden , zeggende van de Stadt en fterkte 
Macherus het zelfde, dat hy van de Stadt 
Callirhoe verhaalt; het welk gefchiedt, om 
dat deze twee Steden niet verre van malkan- 
der afgelegen waren, en in derzelver afftand 
en tuffchenruimte deze heete wateren en mi- 
neralifche fpringbronnen overal gevonden 
wierden. Fofephus (a) verhaalt , dat Zuct- 
bius Baf]us (in het jaar 75. na de geboorte 
Chri(ti) in Paléftina gezonden was , en be- 
floot om de uitmuntende Sterkte Macherus te 
belegeren, orn dat deze plaats door deszelfs 
natuurlyke fterkte en weerbaare (tandplaats, 
en de voortreffelyke gelegentheid van deszelfs 


omgelege landen , anderzins zoude konnen 
ver | 


(a) Vid. Fofepb. de Bello Fudaico Lib. VIL. \ 


Cap. 25. 


ll 
if 
| 
| 
| 
Ë 
Ï 
Î 
| 


January en February 1721. 3 6f 


verftrekt hebben tot een toevlucht der we= 
derfpannelingen , want dat het gedeelte, dat 
‚met muuren omringt en verfterkt was, een 
fteenachtige heuvel was, dewelke in een ta- 
melyke hoogte was opgerezen, en daarom 
niet wel te winnen was. . Behalven-dit âlles, 
was de toegang tot dezen heuvel zelfs zeer 
belemmert, door valleyen die zeer groot “was 
ren,‚en met dewelke deze bemuurde en verfterk- 
te heuvel omringt was. Hier kwam noch 
by, dat deze valleyen grooter waren als het 
gezicht konde reiken, dat dezelve naauwe- 
lyks te bezetten of over te koomen waren 
met krygsvolk ; dat de Valley, dewelke na 
‘et weften gelegen was (dat is naar de kant 
van den Jordaan) zeftig ftadien wydt was, 
en tot deszelfs grensplaats het begin van de 
Afphaltifche of Doode Zee hadde; dat de 
fterkte Macherus zelfs op den top van een 
zeer hoogen berg gelegen was; dat aan de 
noordzyde van deze Stadt, als ook aan de 
zuidzyde, diergelyke groote valleyen gevon= 
den wierden, en dewelke te gelyk zeer. be- 
zwaarlyk te winnen waren ; dat de valley 
aan de ooftzyde , dat is na de Rivier den Ar- 
non, door zeer hooge bergen omringt wierd,en 
groot was ; dat de Joodfche Koning Alexander, 
Uit overweeging van de natuurlyke fterkte der 
Stadt Macherus,de eer{te was geweeft,dewelke 
aldaar een Kafteel hadde gebouwt; dat Hero= 
des naderhand om deze plaats te ver{terken. by- 
zonderlyk hadde gezorgt, om dat dezelve zo 
na gelegen was aan de landen der Arabieren, 


L 3 of 


166 Natuur-en Konft- Kabinet , 

of eigentlyk by derzelver greuspaalen; daare 
om liet Herodes Macherus met cen zeer fler- 
ke muur , en met fterke tworens omringen 
en veriterken , en voor de Inwoonders tot 
een Stadt maaken, en liet een trap maaken 
uit de Stadt tot in her Katteel. De hoogfte 
top van het gebergte liet hy met noch een an= 
dere muur omringen, en bouwde by alle hoe= 
Kkên en toegangen wakkere torens ; in het 
midden van deze hoogte bouwde hy een Ko= 
ninglyk Paleis, dat zeer fchoon en ruim van 
wooning was. Op dat, ingeval van een be= 
legering , de bezerttelingen en inwoonders 
geen gebrek aan water zouden hebben , bouwe 
de Herodes byna overal groute regenbakken 
en purten , daar gelegentheid van overvloedige 
toevloeyinge van water gevonden wierd, 
Overal: omtrent deze Stadt vloriden ook 
(volgens Jofepbus ) tonteinen van wateren, 
van alderhande verfcheide {maaken en geuren, 
als ook heete wateren. Zommige van deze 
wateren waren bitter, en andere zoeten zeer 
aangenaam van fmaak.„Zommige van deze koe= 
le wateren fprongen op uit laage plaatzen, 
en het geen by deze Steden, namentlyk CAL- 
LIRHOE en MacHarus, voor zeer verwon- 
derens waardig gehouden wierd , was een on- 
diepe fpelonk, dewelke gedekt was als met 
een (teenen dekzel, boven het welke twee 
fteene borften uitftaken, die een weinig van 
malkanderen geplaatít waren ; uit de eene 
borft fprong een fontein van zeer koud, en 
uit de andere een fontein van zeer heet water. 


Deze twee wateren te zamen vloeyende , 
maak- 


January en February 172r. 167 
maakten een zeer goede baad- en wafch-fiöof 
uit, welke wateren gebruikt wierden, en zeer 
dienftig bevonden wierden tegens de gebreken 
en opkrimpinge der zenuwen,en verfcheide an= 
dere ziektens en ongemakken. Yofephus vere 
haalt, dat omtrent deze plaatzen, en in der= 
zelver naaftgelege landen , ook gevonden 

“wierden verfcheide Mineralen, als Vitriool , 
Aluin enz. 


6. 

Uit de nabyheid dn de Afphaltifche of 
Doode Zee konnen wy zeer wel begrypen, 
dat de. gronden, omtrentde Stadt CALLIRHOE 
en de Stadt MACHZERUS, mineraalachtig, en 
zelfs ook zwavelachtig en bitumineus -zyn ; 
want deze Steden, en derzeiver bergen en 
‚ vlaktens, waren gelegen aan het aaloude Dal 
Sippim, het welke door den brand van $o- 
doma, Gomorrha ent, in deze Doode Zee 
_ verandert is, door de vlammen des vuurs, ge- 
boren en voortgebragt op het bevel Gods , 
uit de Sulfer- en Afphalt-mynen, daar dit 
Dal en deszelfs lymputten overal mede ver- 
vult waren; de rook en damp, en het bor- 
relen des waters, het welke noch gedurig over 
en op deze Zee waargenomen word, zynge- 
noegzaame bewyzen van derzelver onderaard- 
fche vuuren, door dewelke de heete wateren 
van Callirhoe en Machaerus , buiten;twyfel aan- 
geftookt worden van de aangeftooke gitmy- 
nen en bitumineufe vetten en aderen, daar 
ik voor dezen van gefproken (a) heb; daar- 

L4 om 

(a) Ziet Natuur- en Konft-Kabinet September en 
October 1719. van pag. zor. tot pag. 354- en van Noe 
vember en December 1759. pag.475. 60476. 


168 Natuur- en Konft- Kabinet, 

om zal ik deze Verhandelinge over de natuurs 
Iyke Hiftorie vande Rivier ARNON fluiten, 
met aan den goedgunftigen Lezer noch ee- 
nig geduld af te vergen , tot de volgende 
Verhaudelingen over de natuurlyke Hiftorie 
van Paleftina. 


SILOS OSSE OTR OSL OST OSS 


Dertiende Verhandeling van het GOUD, 
en alle de andere METAALEN en 
MINERALEN, benevens 1. Een 
omltandige befchryving der BE RG- 
WERKEN. 2. Naauwkeurige uit 
beeldinge der METAAL- EN 
MINERAALGRAVERTEN.en der- 

zelver BERGBOUWERTYEN , en 
ZWAARE BERGWERKTUIGEN. 
3. Bereidingder ERTZEN, zuivering 
enfcheidingder METAALEN en MI- 
NERALEN. 4. Befchryvinge van 
de WEZENS-STANDS-VERWIS- 
SEEING of VEREDELING DER 
METAALEN. 


Ï 
ee 


TN de (a) twaalfde Verhandeling over het 
Goud enz. , hebben wy geleert 1. Het 
_graaven der Putten, derzelver onderfcheidt 
‚en 


(a) Ziet Natuur- en Konft-Kabinet-September en 
O &ober 1720, van pag. 337- tot pag. 383 


SFanuary en February 1721. 169 


en vereifchte werktuigen. 2, Het maaken en 
bekleeden der loopgangen of onderaardfche 
Myngangen, mitsgaders ‚der zelver verfcheide 
foorten. 3. De verfcheide Werktuigen, door de 
welke het overtollige water uit de bergwerken 
opgehaalt; of gepompt word. Omtrent deze 
werktuigen hebben wy (a) aangemerkt, datde 
groote wâter-werktuigen , dewelke Virru- 
VIUs en G, AGRICOLA befchreven hebben, 
hedendaags zeer weinig in ’t gebruik zyn, en 
dat in derzelver plaats uit de meefte Berg- 
werken het water met zuigpompen kan uitge= 
pompt worden; van welke zuigpompen drie 
verfcheide foorten zyn uitgebeeldt in Tabula 
XX. achter het Natuur-en Konft-Kabinet van 
September en OÊtober 1720. 


2e 
Behalven deze kleine zuigpompen , dewel- 
ke door een man bewogen worden, heeft de 
voortrefielyke AGRICOLA aan ous zeer groo- 
te zuigpompen mede gedeelt ; deze zyn zoda- 
nig geftelt, dat dezelve haar water oppom- 
pen door de beweeging van een groot rad, 
__het welk door het water van een rivier be- 
wogen word, gelyk gezien kan worden in Za- Tabula 
bula XXIIL. hier achter bygevoegt in Fig. 1. XXL 
van dewelke de put vertoont word door de 7/5” 
letters aaa. Deze foort van zuigpompen wer 
pen niet alleen veel meer water op, als de 
handpompjes, dewelke door een man gepompt 
worden, maar haalen ook het water van veel 
Ls die. 


fa) Ziet Natuvr- en Konft-Kabinet September en 
October 1720. pag. 369. 


179. Natuur- en Konft-Kabinet, 

dieper plaatzen uit de Bergwerken , om dat 
zy zodanig geftelt zyn, dat door een werk- 
tuig , en door een en dezelfde bewee- 
ging, verfcheide pompen, die boven mal- 
kander geplaat{t (taan „bewogen worden, ge- 
Iyk by voorbeeld, bis de laagfte pomp, deze 
werpt het water in het eerfte putje: of water- 
bakje getekent met c: uit dit purje word het 
water wederom uitgepompt door de tweede 
pomp getekent met d: deze tweede pomp werpt 
‘wederom het water in het tweede putje of 
waterbakje gemerkt met e: uit dit waterbakje 
word het water wederom uitgepompt door 
de derde pomp f: deze derde of laatfte pomp 
werpt het water in de goot gg. Alle deze 
pompen worden bewogen door het draayen 
van het yzer 4, het welk als een fpil gedraait 
word door het groote water-rad, dat door 
de rivier bewogen word, aan deze {pii is de 
eerfte breede yzere ftamper #; aan deze (tam- 
per is wederom een tweede breede (tamper &; 
aan deze is wederom vaft gehegt de derde breede 
ftamper /; aan de bogt van deze middelfte 
breede ftamper is wederom de eerfte ronde 
ftamper m ; aan de bogt van de onderfte bree= 
de (tamper is wederom de tweede ronde (tam- 
per #; aan het einde van deze zelfde breede 
ftamper is vaftgehecht de derde en onderfte 
ronde (tamper of pomp=yzer o; de drie op- 
wipjes zyn getekent met de letters ppp; de 
drie fcheertjes, dewelke de opwipjes bevat- 
ten, zyn getekent met 444. 


3 
‘Zomtyds gebeurt het, dat onder in de gron- 
den 


Fannary-en February 1720. 17e 
‚den zeer veel water is, en dat boven op de 
grond een rivier is, dewelke zo veel water 
uitlevert, datdoor dezelveeen zeer groot wa= 
ter-rad kan bewogen worden:om dan de groote 
hoeveelheid van het water uit de gronden te 
konnen uirpompen, word een werktuig ges 
maakt, het welke twee regels pompen te gelyk 
beweegt, gelyk in Tabula XXIIL. uitgedrukt 
word mer Fig. 2. a is de boventte draay- (pil. br 
ishet groote waterrad, het welke door de drift “’£: 2 
van't water van de rivier bewogen,‚en met kragt 
omgedraait word. « is een getande #ympanuis, 
welkers yzere breede tanden in een andere 
tympanum Agrypen, dewelke met opene (bils 
len gemaakt is, op dat de tanden van de bos 
ventte Zympanam in de tuflchenruimtens van 
deze {pillen zouden fluiten, en op deze wyze 
de onderfte Zynapagurm doen omdraayen. ee 
is een fpil, die omdraaît als de onderfte tyzz= 
pPanum door de tanden van de bovenfte zym-= 
Panum bewogen word. ff is een omgekromt 
Yzer aan weerskanten, het welk in het om- 
draayen van de {pil van de onderfte zympanzin 
_de ftamper van de pompen ophaalt en neders, 
drukt. gegg zyn de vier water-pompen, van 
dewelke aan weerkanten twee geplaat{t (taan. 


4e 


Behalven deze water - werktuigen, worden 
noch verfcheide andere na de gefteltheid der 
bergwerken aangelegt, dog alles komt hier 
op uit. r. Dat dezelve beftaan of in emmers en 
putzen, dewelke het water opwerpen door 

het 


17z Natnur- en Konft-Kabinet, 
ket omdraayen van raderen, die of met men- 
fchen of met paarden, of door het afvloeyen 
van rivieren bewogen worden. 2. Of dat de- 
zelve beftaan uit ronde bollen, dewelke aan 
kettingen zyn valt gemaakt, en in een neder- 
gaande buis paffen, en door het omdraayen 
van een {pil over een Zympanum loopen, ge- 
Iyk als ik getoont heb voor dezen, 3. Of 
dat dezelve beftaan in handpompen, die van 
verfcheide foorten zyn, of in pompen, de-- 
welke met raderen en door ’t water bewogen 
<à worden, en dewelke boven malkanderen ge- 
Pope ftaan, om tot de groote diepte des on= 

vraardfchen waters te konnen toereiken. 


# 

Deze pompen worden boven malkander ge- 
plaatft, om aan malkanderen het water toe 
te brengen, het welk door een pomp , die 
alleen zo lang is als de drie of twee, niet 
kan gefchieden, om dat een pomp niet hoo- 
ger als 32 voeten, of de nette zwaarte van den 
dampkring, kan oppompen, gelyk bekent is 
by alle de liefhebbers, aan dewelke de Lucht- 
weegkunde gemeen ís. Als dan de diepte 
van de put, daar het water uit gepompt moet 
worden, is zeftig voet, kan zulks niet ge- 
fchieden als door twee pompen, dewelke elk 
dertig voer water om hoog zuigen en boven 
malkauder laan; en by aldien zodanig een 
„put is ’t negentig voet diep, worden daartoe 
drie boven malkander (taande pompen vers 
eifcht, en zo vervolgens. 


Ge- 


“January en February 1720. 173 


6. 

Gelyk de onderaardfche werkplaatzen en 
Toopgangen in de diepe gronden der bergwer= 
ken zeer met water gekwelt worden, is iu 
dezelve noch een andere kwelling van groot 
belang, namentlyk de kwaade hoedanigheid 
van de onderaard{che tucht. Wy konnen 
“zeer licht begrypen, dat de lucht, dewelke 
zomtyds eenige duizend voeten diep onder in 
de gronden is, en zomtyds den adem moet 
verkoelen van eenige duizende menfchen , die 
als met kleine fteden en groote dorpen zeer 
diep onder de aarde woonen „dik wils befimet en 
bedorven word vande onderaardf{che minerale 
Íche,‚z wavelachtige,kobolrtifche, arfewicale,dik 
ke en zwaare dampen; deze onderaardfche 
Tucht word byde Berglieden wetter in der geus- 
“ber genaamt, even als of zy zeiden, het weer 
san de Metaal-graveryen. Als de lucht geen 
toegang ep doorftraaling kan krygen in de 
onderaardfche Metaal- en Mineraal- graveryen, 
konnen zy in dezelve geen licht aanhouden, 
En hunne kaarzen en lampen gaan datelyk 
uit; ook konnen de arbeiders geen adem haá- 
len, maar zy zouden moeten (tikken by Be- 
brek van goede lucht. 


7. 
Het is zelfs niet genoeg, dat de lucht in de 
onderaardfche werkplaatzen en myngangen 
is, maar dezelve moet daar in konnen door= 
waayen , en door de beweeginge doorftraa- 
len, verdunt en gedurig ververfcht worden 5 
om op deze wyze gedurig ontflagen te zyn 
van 


174 Natuur-en Konft-Kabinet, 


van dedikke en zwaare dampen, dewelke de 
ademhaalinge benaauwen , en den omloop des 
bloeds en der zappen fchadelyk zyn. Omde 
wind te ontvangen, en in de putten van bo- 
ven in te jaagen tot beneden , en door de 
Wwerkplaatzen, zyn verfcheide werktuigen uit= 
gevonden. Zommige leggen boven de put 
drie balken , dewelke langer zyn als de put, 

deze worden zodanig gefchikt, dat aan weer= 

zyden van de put een van dezelve geplaatft 
legt, alsook eentover het midden. van de put, 
wordende aan de einden met houte nagels im 
de grond geflagen ; dwars over deze drie bal- 
ken worden wederom drie andere balken ge= 
flagen „en zodanig gefchikt, dat wederom door 

de middelfte balk van de drie laatite balken, 
over het midden van de put als een kruis 
fchynt te leggen ; deze laatfte drie balken 

worden aan de einden wel valt geflagen inde 

onderfte balken, daar zy boven op leggen, 

op dat alles wel vaft en geheel onbeweeglyk 

zoude zyn. Boven het kruis van de twee 
„middelfte balken worden in de hoogte over- 
einde geplaatf{t vier breede planken ; elkeplank 

word zeer valt en onwrikbaar met zyn onder= 

fte einde geflagen in de balk, en met de zy- 

den zodanig kruisgewys over en tegens male 

kander geplaatft, dat daar door vier hoeken 

geboren worden voor de vier geweften, uit 

dewelke de winden koomen waayen, op eene 

wyze dat altyd de wind gekeert en gedron= 

gen word, om in de put te moeten indrin- 
‚gen; en op dat zulks te zekerder zoude ge= 
Íchieden, plaatzen zommige boven op deze 
vier 


| 


January en February 172%. 175 
vier planken een dekzel of kap, gelyk wy op 
onze fchoorfteenen ftellen ; waar door de 
wind, dewelke in een hoek van de planken 
inwaait, niet kan na boven uitgaan, maar 
noch meerder gedwongen word na beneden 
te dringen en inde put te waayen. Ziet dit 
Werktuig Tab. XXIV. Fig. 1. hier achter byge= 
voegt. 8. 

Zommige maaken een vierkante koker van 
hout,gelyk op onze fchoorfteenen, dewelke on= 
der een weinig naauwer is als boven, op de 
wyze als een trechter; de kanten, daar de 
planken van deze koker aan malkander koo- 
men, maaken zy zeer dicht in malkander, of 
beftryken dezelve met leem of een andere 
ftof, dewelke de doortogt van de wind bee 
let ; deze houte trechter paflen en voegen zy 


in een kanaal, het welke ín de put geplaatft 


is, en fchikken- deze houten trechter boven de 


put zodanig , dat dezelve altyd de wind ont- 


vangt, en door het kanaal inde gronden blaaft, 
Andere maaken een zeer lange pyp, dewelke 
geltelt word in de put;op dezelve word geplaatft 


€en groot vat a,ziet in Zubula XXIII.hier achter 


| 


bygevoegt Fig. 3. Dit vat is onder en boven met 
meer bekwaame hoepels 4 4 dicht en in mal 
‘kander geflagen, en geplaatft op het boven 
uitftekende einde van de houte ronde pyp €. 
Zy maaken het vat gewoonlyk vier voeten 
hoog, en drie voeten breed, om in zo veel 
te grooter ruimte de wind te ontvangen door 
het vierkante gat d, het welk altyd na de wind 
gekeert (taat, door behulp van de vleugel e, 
dewelke, gelyk als onze hoogverheve weer= 
\ haa- 


176 _Natuur- en Konft-Kabinet 


haanen , de ton gedurig doet draayen op een 
daar toe gemaakte {pil ; de wind, dewelke nu 
in dit vierkante gat van de groote ton inblaaft, 
word door lange pypen dikwils overal heen 
geleidt, daar dezelve onder in de gronden 
wederom haar uittogt kan verkrygen eù 
doorwaayen, om op deze wyze de lucht te 
verdunnen, en de kwaade dampen mede te 
fleepen, en uit de onderaardfche gronden als 
weg te veegen. Behalven deze worden noch 
verfcheide andere werktuigen gemaakt, om 
de lucht en de winden te dryven in de onder- 
aardfche werkplaatzen, en in de myngangen 
en putten der bergwerken. Van deze werk- 
tuigen hebben zommige de gedaante als een 
moolen met vier wieken, andere de gedaan- 
te van vier groote waayers, dewelke door 
een groote ronde houten {pil bewogen wor- 
den om wind te maaken ; behalven deze wor= 
den noch verfcheide andere werktúigen en 


4 


gereedfchappen gemaakt om wind te maaken, _ 


zelfs van veeren, op de wyze als de vleugels 
der vogelen „en andere foorten van waayers, 
dewelke bewogen zynde wind konnen ver- 
wekken daar zelfs geen wind is, om dat zulks 
op veel plaatzen zeer noodig is. Van deze 


konnen verfcheide gezien worden by (a) G. 


Agricola, 


9. 

Onder alle de wind-verwekkende werktui- 
gen zyn geen gemeender en noodzaakelyker , 
als de blaasbalken, die in de bergwerken ge- 
bruikt 


(a) Vid. G. Agricolade Re Metallica Lib.VT.. 


| Fannaryen February M72r. 177 
«bruikt worden; deze zyn van tweederhande 
gebruik, namentlyk om de wind van buiten 
te blaazen in de onderaardfche bergwerken, 
door de putten, loopgangen, kanaalen, py- 
„pen enz., maar ook om de dikke dampen 
en gevaarlyke uitwaaflemingen der onderaard- 
 „fehe gronden en mynen, van binnen geplaatft 
_ „Zynde, als op te {lurpen „*en door de putten 
_ En loopgangen, kanaalen, pypen enz. uit de 
__Onderaardfche gronden en werkplaatzen uit te 
__ ‘jaagen naar buiten. Deze blaasbalken wor- 
_ + den van verfcheide foorten en verfcheide groot- 
_ «te gemaakt, zommige worden getrokken of 
_ ‚getreeden door ‘menfchen, andere zyn dik- 
wils zo groot, dat dezelve met paarden be- 
„wogen worden 5 zommige zyn zo zwaar ke 
„dat dezelve bewogen worden door groote wa-= 
sterraderen, dewelke. door het (troomen van 
„en rivier worden omgevoeit. 

fonr door rra 140 

… Zomtyds worden, deze blaasbalken boven 
‚op een put geplaat{t,,op de manier als in Za- 


kanaal 4, dit kanaal is zeer dicht gevaegt, 
„als lucht-dicht}ingewerkt, in het vierkan- 

_ te luchtgat van de blaasbalk , waar door de 
__Tucht en de kwaadaardige damp uit de onder- 
__aard{che gronden door het vierkante kanaal 

_ „in deblaasbalk «word ingetrokken, z0 haaftig 
_ als de arbeider dde blaasbalk ophaalt‚en door de 
| gieasieln fiuiver of pyp‚e wederom uitgebla- 
LEN, (ZO, Tas als de arbeider de blaasbalk na 

sb Vv. Deer. M bene= 


| am in de put a is geplaat{t een vierkant 


bula- XXIIL. met Fig. 4. word uitgebeeldt , Fig.4. 


‘178 Natuur- en Konff-Kabinet; _ 
beneden laat zakken, of los laat, waar door 
de onderaardfche gronden van haar onzuivere, 
‘dikke, zwavelachtige, arfenicule ,kwikzilver- 
achtige, en andere vergiftige dampen en dik- 
ke uitwaaffemingen, gedurig gezuivert en gé- 
reinigt worden, terwyl te gelyk door middel 
van een dubbelde blaasbalk de onderaardfche 
gronden dikwils tot op een diepte van hon- 
dert en twintig en meer voeten, wederom 
met zuivere en friffche lucht ververfcht wot- 
den; het gedeelte van de put, daar het kanaal 
door gaat, moet afgefcheiden worden van het 
groote gedeelte van de put; deze affcheiding 
moet gefchieden door planken, dewelke zeer 
dicht gemaakt worden als een befchutzel , 
van boven de grond tot die plaats, daar de 
kwazde uitdamping is, op dat het overige ge= 
deelte van de put vry zoude zyn, en aan de 
arbeiders een goede en bekwaame en onbe= 
fimette lucht van boven zoude konnen leve- 
ren. Als dit affcnutzel nu zeer wel en dicht 
gemaakt is, word het kanaal 4 in het zelve 
geplaatft, van boven tot onder in de diepfte 
gronden van de put, om aldaar de lucht als 
uit te zuigen, en op te flurpen uit die plaat- 


“zen daar de lucht en damp gemeenlyk dikt en 
kwaadaardigfl is, dat is, laag op de gronden 


_en diep beneden. 


Ir: 


Als het gebeurt, dat geen eenige put tot | 
noch toe zodanig diep is gegraaven, dat de- | 
zelve aan eenige loopgang of myngang kan 


toereiken ,‚ worden de blaasbalken geftelt r 
| e 


Dn 


SYannary eh February 1720: -P7g 
de loopgangen, gelyk in Zab. XXIII.-kan ge- 
zien worden met Fig. s. daar de loopgang Fig. 5. 
betekent word door aaa. In deze loopgang 
word een kanaal geplaatft 4; in dit kanaal is 
ingevoegt de f{nuiver of blaaspyp c, welke 
bewogen word door de arbeider .d; op deze 
wyze word de lucht geparft door de loop- 
gang tot in de werkplaats , daar de myngravers 
dezelve ‘tot ververfichinge van) hunne-adem- 
haaling van nooden hebben. 


Ia. 


Als uit de myngangen of loopgangen zwaa- 
re en dikke dampen moeten uitgetrokken 
„worden , gebruiken de bergwerkers eenige 
blaasbalken , dewelke naat malkander geptaatft 
(laan „ gelyk gezien kan worden in Zab. XXIII. 
Fig. 6. „Deze blaasbalker. a a a zyn zonder Fig. 6. 
fnuivers of blaaspypen, en zyn voor aan de- 
zelve gevoegt de kanaalen 4 b, dewelke loo- 
pen door de loopgang cs. Als-nu de arbei- 
… der d de blaasbalken treedt, haalen de blaas- 
… balken voor in doorde kanaalen de kwaade 
sen dikke dampen -uit de werkplaatzen „ en 
_‚ontlaften dezelve door haar bovenfte vierkan- 
ste opening e e.> Op deze: wyze word dik- 
wils de dikke en befimette lucht, of kwaade 
„damp en fenynige--uitwaallemingen uit de 
gronden gehaalt , ter lengte van twaalf of 
veertien hondert voeten en meerder, hee welk 
niemant vreemd voor zal koomen, dewelke 
acht geeft op den aart en de natuur van de 
lucht, die gedurig ole word door de zwaar- 
IN 2 te 


130 Natuur-en Konft-Kabinet, 

te van de Atmofphera , waar door veròor- 
zaakt word, dat,zo ras als door de blaasbalk 
uit de buis een gedeelte lucht is ingetrokken, 
dit gedeelte datelyk wederom gevolgt word 
van de. naafte lucht, die in de buis:is, en dit 
wederom van een ander gedeelte „tot aan het 
einde van de buis, of ‘het kanaal, het-welk 
geplaatft is door degeheele loopgraaf ‚ dewel- 
ke tot aan de werkplaats , of tot aan de 
plaats daar de kwaade dampen uitrooken, 
toereikt, en dikwils meer als twaalf of veer- 
tien hondert voeten lang is. Als nu op deze 
wyze de bedorve lucht en fchadelyke damp 
word uitgetrokken, geraakt in deszelfs plaats 
gedurig een gezonde en friffche lucht door de 
loopgang zelfs, in dewelke deze lange buis 
geplaat{t is. Als de bergwerkkundige deze 
werktuigen niet uitgevonden hadden, zouden 
zy ‚tot ontlaftinge der kwaade dampen en dik- 
ke lucht, en tot verkryginge der friffche bui- 
tenlucht, veel meer putten moeten graaven, 
en onverdragelyker onkoften moeten doen, : 


133 

Als de lucht, derde uit de bergwerken 
op deze wyze word uitgehaalt, zeer dik en 
zwaar is, en dat dezelve van zeer verre en 
afgelege diepe gronden weggehaalt moet wor- 
den ‚ gebruiken de Bergwerkkundige twee 
werktuigen of blaasbalken , dewelke van ge- 
daante de boven gemelde blaasbalken gelyk _ 
zyn, maar nochtans zo groot ván gedaante, «/ 
dat dezelve door een paard worden bewogen. 
Op dezelve wyze gebruiken zy ook zeer groo- 
te 


Sannary en February vyrr 181 

te blaasbalken, dewelke met paarden. bewo- 

gen worden, om de lucht, het zy in. de put- 

ten, het zy in de loopgangen, door de gemaak- 

te buizen of kanaalen ‚ van buiten uit de open- 
Jucht te haalen , en in te parflentot onder in 

‚de diepe gronden en werkplaatzen ‚der Berg- 
„werken; want de moolens, de waayers, de 
“holletonnen of de windvangers, dewelke ik 
befchreven heb, van vier dwarsplanken, en 
dewelke verbeeldt worden in Zat. XXIV. met Tabula 
Fig. 1. zyn geenzins bekwaam om de lucht XXIV. 
in te parflen tot in zulke uitftekende diepteus Fig. r, 
en afgelege gronden; deze zyn maar bekwaam 

tot werkplaatzen, putten en kanaalen , de= 

‚welke of niet ongemeen diep zyn, of dewel= 

„ke zeer veel togt genieten van andere putten 

en kanaalen, die op deze een bekwaame be- 
trekkinge en doortogt hebben. 


14. 
… Deze doortogt en peeling van de lucht is 
_ „miet altyd even groot onder in de gronden, 
gelyk de, Lezer zeer licht zaì konnen begry- 
pen ; hoewel echter het goede of het k waa- 
_ de weer, het welk onder in de diepe gronden 
gevonden word, juiftaltyd niet overeen komt 
met het goede of het kwaade weer, dat in de 
open lucht of buitende bergwerken gévonden 
word. „De lucht is dikwils zeer iterk en on- 
ftuimig‚in de diepe gronden der bergwerken, 
als de lucht buiten zeer frifch en verkwikkende 
‚ds,-gelyk meeft gebeurt in de aangenaamtfte 
_ „zomerfche nachten. - Als in de wintertyd bui- 
ten in de open lucht een groote koude en 
db M 3 vorft 


182 MNatuur- en Konft-Kabinet 


vorft befpeurt word, is de lucht onder in dè 
bergwerken zeer onftuimig, en dikwils zo vol 
beroering, dat geen lampen konnen opgehou*= 
den, en geen vuur kan in de brandt gehou- 
den worden, op. die plaatzen daar geen deu- 
ren gemaakt zyn, om deze onftuimigheid af 
te fchutten, gelyk anderzins in de bergwer- 
ken zodanige deuren op veel plaatzen noodig 
zyn. Het gebeurt ook dikwils, dat zeer hard 
weer en groote koude met vochtigheid, inde 
putten of loopgangen vallende, zo veel ys in 
dezelve verwekt , dat dagelyks menfchen 
moeten werken , om het ys uit dezelve te 
breeken en weg te brengen, anders zoude het 
onmogelyk: zyn, om uit of in de putten en 
loopgangen te koomen; dog om dít onge- 
mak voor te koomen , worden voor de loop- 
gangen deuren, en boven de putten hutjes 
gebouwt, om deze voor de invallende win= 
den, regens en jachtfiieeuw te dekken. De- 
ze zorgvuldigheid is ook zeer noodzaakelyk, 
om te beletten , dat het water, het welk door 
de loopgaungen ontlaft word uit de werkplaat- 
zen en Onderaard{che vertrekken , niet be- 
vriefs. 
15. 


By de zomer en op andere tyden, gebeu- 
ren in de bergwerken veel dwarlwinden, en 
onverwachte fpelingen van de lucht. Hie 
op moet met veel voorzorge gelet worden, 
dewyl het dikwils gebeurt is, datde menfchen 
in de onderaardfche berggraveryen en loop- 
…_ gengen geïtike zyn door de rook van mi 

at 


1 


January en February 1721. 193 
dat in de berggroeven of werkplaatzen ge- 
ftookt wierd; daarom moet op zulketyden of 
geen vuur in de mynen geftookt „of zeer zorg- 
vuldig op den uittogt des rooks gepaft wor-, 
den. De kwaade luchten en dampen , de- 
welke in zommige bergwerken gevonden wor- 
den, en waar in de arbeiders dikwils hun ge= 
heele leven moeten werken,zyn dik wils de oor- 
zaak, dat de bergwerkers.geen grooter ouder- 
dom als omtrent de veertig jaaren bereiken, . 
en wel voornamentlyk indie berggraaveryen, 
die gebrek aan water hebben, dewyl de men- 


_ {chen daar als in een gedurige íteen(tof Ieeven, 


en met zeer benaauwde ademhaaling en groote 
aamborftigheid gekwelt worden. Zomtyds 
worden zeer nuttige doortogten gemaakt , 
om de lucht te verbeteren, en deszelfs vrye 
doorftraalinge te bevorderen. Zodanige door- 
togten worden veroorzaakt, als twee werken 
tot een worden gemaakt , en dat de loopgangen 
tot maikanderen worden uitgegraaven, en door 
worden geflagen „ het welk tot verftidinge 
desluchts, entot ontlaftinge des waters, dik- 


_ wils zeer veel kan toebrengen. Als een oud 


Bergwerk vol water (taat, dat zich niet kan 


__ ontlaften, word daar door deszelfs lucht zeer 


bedurven en verdikt, het welk dikwils ver- 
holpen word, «zo ras zodanig een oude Berg- 


groef word doorgeflagen , en tot aan een 


nieuw of een naaligelegen “word uitge- 
werkt, om deszelfs water te ontlaften , 
waar door datelyk de lucht zeer veel word 
verbetert, 


M 4 Op 


Fig. Ze 
Fig. 3. 


184 _Natuur- en Konft-Kabinet; 


Bnr af N 

Op zommige plaatzen word de kwaade 
lucht door het vuur verdunt, verbetert, en 
uit de berggroeven weggedreven, het welk 
gefchiedt met een groote yzere korf, dewel= 
ke vol gaten en tralyen is , en in dewelke 
vuur gemaakt word van hout, en dewelke 
van de werkplaatzen tot na buiten, of door 
de putten, of door de loopgangen heen en 
weder word gebragt. Op deze wyze moet 
datelyk de dikke en dampige lucht na buiten 
vertrekken, want als de lucht door * vuur 
word heet gemaakt , heeft dezelve onge 
loofiyk veel grooter ruimte van nooden, 
om dat het vuur de lucht níet alleen verdunt, 
maar ook onbedenkelyk veel uitzet, en dwingt 
om meerder ruimte en een uittogt te zoeken 
na buiten in de openlucht. Zodanig een 
vuurmandé kan gefleept worden door de loop- 
gangen,gelyk alsin Fig. 2. en Fig. 3. letters aaaza 
in Zab. XXIV tezienis , dewyl daar bekwaame 
ruimtens vertoont worden tuffchen de folde- 
ringen of het draagwerk, het welk vloeren 
van planken zyn , die op paalen en balken ruf 
ten, en onder welke vloeren een ruimte ge: 
laaten word tot den uitgang van het water, 
en totden in en uitgang der lucht en der bui= 
zen, daar wy van gefproken hebben. 

17. 

Als in een Bergwerk bekwaame putten en 
loopgangen gemaakt zyn, en-alle de werk*- 
tuigen, om het overtollige water uit te voe- 
ren, en de lucht af en aan te brengen, toe- 


Be 


Fannary en Februaryer7ar. 185 
geftelt en vaangelegt zyn, beginnen de Berg- 
werkers overal op de bekwaamfte plaatzen , 
en daar de ertsader door loopt, dezelve te 
vervolgen, om de erts te winnen. . Hier toe 
worden verfcheide middelen in ’t werk ge= 
ftelt, als eerftelyk door den arbeidt der han= 
den, met hakken ‚ kouwen,en alderhande ftaa- 
le en yzere breek-gereedfchappen , dewelke 
wy voor dezen befchreven hebben, en gelyk 
als gezien kan worden in Zab. XXIV. Fig.4. Fig.4. 
letters aaaaaaaaaaa. Deze gehakte Erts 
word gebragt by de vergaderplaats 4, en op- 
gehyût in den emmer c door het windas d, 
en van daar gebragt aan de vergaderplaats e 
van de put f.- Het tweede middel, om den 
erts te breeken, en dezelve te winnen, ge- 
fchiedt door behulp van vuur, het welk de 
harde en weerbarftige fteen week brandt; en 
de derde manier gefchiedt door het fchieten met 
buskruid, De erts, dewelke door hakken en 
breek-yzers gewonnen word, veroorzaakt 
sonder het werken zeer veel ftof‚, en vereifcht 
na deszelfs verfcheiden aart ook verfcheide 
foorten van: wiggen ‚ hamers, breek-yzers, 
__koevoeten enz. 8 
is 18. 

+ Als de Metaal-erts-aderen zo weergadeloos 
shard en wreed zyn, dat dezelve op geender- 
‘hande wyze doorde yzere en flaale handge- 
eedfchappen konnengebroken worden, wor- 
‘den aan de zywanden tegen de muuren groo- 
ste vuuren van,hout geftookt, gelyk gezien 
‘kan worden in Zab. XXIV. Fig. 5. en Fig. 6. Fig. s. 
Als deze “vuuren zullen aangelegt worden,en 6. 
B SME moet 


186 _Natuurs en Konft-Kabinet „ 
moet eer(t zorg gedraagen worden, dat zoda 
nige plaatzen zeer droog worden gemaakt, 
en als dezelve met water gekwelt zyn, moet 
het zelve eerft uitgepompt of uitgeput worden. 
Het hout ‚daar deze vuuren van aangelegt wor- 
den, moet zeer droog en bekwaamzynomte 
branden, wantdoor de kragt vande vlam ende 
grootte hitte moet de fteen voornamentlyk ver- 
murwt worden. Het vuur moet niet in brand 
gefteken worden , als by heel fterk weer en een 
goede doorgaande wind ‚in de metaalgroef, op 
dat alle de rook en damp van het vuur uit de me- 
taalgroef zoude konnen wegtrekken,en ook het 
vuur bekwamelyk konnen aangeblaazen wor- 
den. Zomtyds gebeurt het wel , dat een maal te 
vuuren niet genoeg is, en dat voor detweede 
maal, terwyl de fteen noch heet is, noch een 
vuur moet aangeftookt worden. De Erts, in 
dewelke veel zwavel gevonden word, laat zich 
zeer bekwaam door ’t vuur murfen los bran= - 
den. De tyd om deze vuuren aan teftellen is 
gewoonlyk op een vrydag, om dat dan des 
zondags, als niet gewerkt word, de rook en 
damp uit de graafplaats kan wegtrekken , hoe- 
wel dat gewoonlyk noch de geheele week door 
zo veel hitte in de berggroef gevonden word, 
dat de arbeiders,al werken zy riaakt,veel te lyden 
hebben. In het branden en aanfteeken van deze 
vuren moet zeer naauw keurig gelet worden op 
de beftendigheid van het weer,want in de zomer 
en by dwarlwinden,als de wind gedurig heen en 
weer keert, isdit zeer gevaarlyk , en heeft dik- 
wils de arbeiders in de loopgangen doen verftik= 
ken; en alsheral gebeurt, dat de arbeiders en 
berg= 


Famiary en February 1721: 187 
berglieden alle buiten de groeven zyn, is dik- 
wils door de dwarl winden, en heen en weerfpe- 
lingen van de lucht,de geheele metaalgravery 
een geheele week zo vol rook , dat niemant in 
dezelve kan duuren om daar in te werken. 

19. 

Uit dit WUurmóoken verd noch een ander 
groot gevaar geboren , dat is, een fyne kwaad= 
aardige geeft, dewelke door ’t vuur uit de mes 
taal-erts is ontbonden, en dewelke de geheele 
lucht van de berggroef bederft en vergiftigt; zo: 
danig een los gebrandegeeft word van de berg- 
werkers Schtwaden genaamt, en beftaat uit ko- 
boltifche en arfenicale dampen. Zeer veel men- 
fchen zyn door deze fenynige en k waadaardige 
arfenicale geelt onverwacht geftorven, zo ras 
als zy na den brand „het zy door de loopgangen, 
het zy door de putten, in de berggraveryen zyn 
ingekoomen. Zomtyds houdt zich deze los- 
RA en ontbonde kwaadaardige geeft noch 

ng op in de berggravery, fchoon derook en 
tichtbaare damp ait de myn is weggewaair, en 
dezelve houdt zich wel voornamentlyk op by de 
plaatzen,daar veel flilftaande en verftopte wate- 

en gevonden worden, of in die hoeken en ho- 
len, daar de lucht niet al te wel kan doorwaa- 
yen. Zorasdeberglieden deze kwaadaardige 
geelt inademen , gevoelen zy dik wils haaftiglyk 
een koude aan hunne handen of voeten, of wor- 
den doof en gevoelloos van leedèen ‚of vallen in 
een diepen flaap, daar zy in weg blyven, alszy 
niet zeer haaftiglyk ín een zuivere en frifiche 
lucht overgebragt worden, | 


ï 


k: Het 


198 _Natuur- en Konft-Kabinet , 
. 20» 

Het fchieten met buskruid gefchiedt, omzo- 
danige ertzen loste maaken en te breeken , de- 
welke door geen breek yzers te verbryzelen zyn, 
en omtrent dewelke geen goede gelegentheid is 
om door vuur los gemaakt te worden. Het 
fpringen en fchieten met buskruid kan gefchie- 
den op alle plaatzen , het zy natte of drooge ; 
de plaats, daar het buskruid gebruikt word, 
moet eer{teen weinig ingehakt worden, en de 
fteen hier en daar rondom deerts wat wegge= 
hakt; waar door de erts bekwaamer gemaakt 
word, om door ’t vuur van ’ buskruid loste 
fpringen 5 ditlosbarften en breeken, door mid= 
del van buskruid, is eerft in Duitfchland in’ 
gebruik gekomen in’tjaar 1627, wanneer die 
manier eerft uit Hongaryen in Duitfchland 
wierd overgebragt, en aan het groote en ver- 
maarde Hartsgebergte in 't werk geftelt, en van 
daar heeft het zich wyd en breed door geheel 
Duitfchland verfpreidt. Op zommige plaatzen 
was het in den beginne niet aangenaam , omdat 
zy vreesden, dat het houtwerk, en de onderaard- 
fche gebouwen der loopgangen en werkplaat- 
zen, daar door eenigzins zouden konnen be- 
dorven worden, gelyk ook zomtyds gebeurt : 
maar niet tegenftaande dit ongemak, word door 
behulp van het los {chieten met buskruid zo veel 
uitgewonnen, dat zulks op zeer veel plaatzen 
in ’ werk gefteit word, om dat door het 
fchieten veel graveryen, diete voren verlaaten 
waren , wederom bekwaam zyn gemaakt; 
want die plaatzen ‚kammen en wreede (ìeénen , 
de welke tu{lchen de metaal-erts-ader kwamen 

in- 


Fanùary en February 1721. 1 89 
infchieten, en die om de groote onkoften door 
„menfchen handen noch door branden met hout 
niet konden weggearbeidt worden,zyn door het 
fchieten en fpringen met buskruid dikwils uit 
‘den weg geruimt. Ook zyn zommige metaal- 
‘rts-aderen zo onbreekbaar hard van zelfftandig 
heid, dar dezelve zonder fchieten niet los ge- 
“werkt konnen worden. 
21. 
Om het los fpringen of fchieten door ’ bus - 
‚kruid uictevoeren, moet een diep gat in het ge - 
fteente geboort worden ; dit gat moet diep, 
groot of klein zyn,en ook op een manier fchuins 
ofrechtgeboortzyn, nadatdebrok, dewelke 
“los gemaakt moet worden , groot of klein, of 
hoekig, uitftekend, vlak of ongelyk is. Zom- 
‘tyds worden die gaten een halve (achter, dat ís 
“zeven vierendeel van een el, diep geboort , maar 
„de meeften tyd ondieper. Tor het booren van 


“deze gaten worden verfcheide (taale booren ge- 


“bruikt, als kleine, middelmatige, groote,kor= 
teen lange, dunder en dikker : eer{t wordende 
‘korte booren gebruikt, en naderhand de lange; 
‘zodanige booren worden door twee menfchen 
“beftiert, een van dewelke draait met het hand» 
watzel , en een ander dewelke het yzer houdt 
_€n beftiert , om wel te doen hechten. Op zom- 
mige plaatzen word de boor maar door een man 


„beftierr,om dat het gebergte zeer ongelyle wreed 


of zachtis, In het booren is groot onderfoheidt, 
“want als de {teen vochtig is, laat dezelve zich 
ook veel gemakkelyker booren , daarom word 
“zelfs, alsde fteen droog is, gedurig water gego- 
ten in het gat, in het welke de boor werkt’, om 
het werk te verlichten. Als 


190 _Natuur= en Konft-Kabinet; 


22. 
Als nu zodanig een gat in’tgebergtegeboort _ 
is, word het zelve zeer droog uitgewifcht,enin _ 
het zelveeen kardoes, daar twee pond buskruid 
in geftampt is, gefteken: het gat word dicht 
toe geflagen door een hout, daar een loopgaat- — 
je in geboort is, het welk insgelyks met buskruid _ 
is gevult,en buiten dit gaatje hangt een ftukjege- 
zwavelt linden,‚het welke met een lampje word 
aangefteken, ziet Tab. XXIV. Fig, 7. Ditftuk — 
hout, daar het gat als in gedaante van een kurk, 
dewelke in een fles fluit, mede word toegeftopr, 
is door een yzer werktuig zeer onbeweeglyk 
vaft geklemt in het in de fteenrots geboorde gat, 
op dat het buskruid aangefteken fynde,defe hou- 
te prop niet wederom uit het gat foude doen ftui- 
ven , maar inj tegendeel deszelfs kragt oefenen 
om de rotfteen te verbryzelen. Als de rotzen niet 
metallyn, maar geheel van fteen zyn, gelyk 
„als in defteen-breeken of fteen-mynen op ver= 
fcheide plaatzen van Duitfchland , kan door het 
fchieten met buskruid zeer veel moeite en ar- 
beid befpaart worden, want het is naauwelyks 
te gelooven, welke groote ftukken en brokken 
fteen op deze wyze zeer haattiglyk gebroken 
worden. Wy lieten op eentyd, zynde ineen 
Steenbreek van Duitfch Marmer, by ’t Huiste 
Bensburg over Keulen, eens een proef nee- 
men „en een geboort gat met buskruid vullen, 
maar elk een van ons Nederlandf{ch Gezelfchap 
wás verwondert,over de kragtige werkdaad van 
’ befloten buskruid, over de grootte en me- 
nigte der losgeflage marmerfteenen, en over 
‚de groote ruimte en verheid, over dewelke 
zome 


Fanwary en Februarp Yp2re 191 
zommige flukken geflagen of geworpen wer= 
“den. 


- 


23% 

Behalven de groote” mumsd van het bus- 
kruid, om de al te harde ertzen en fteenen te 
‘verbryzelen , en op die wyze veel geld en moei- 
tetebefpaaren, dientook het zelve om dealte 
“dikke, vochtige en dampige lucht der onder- 
“aardfche werkplaatzen, loopgangen en putten, 
te verdunnen en-tezuiveren, en kan met recht 
onder de hulpmiddelen gerekent worden , de- 
welke gebruikt worden om de ziektens der 
“berglieden voor te koomen, hoewel de berg- 
“lieden verfcheide ziektens onderworpen zyn , 
tot dewelkeandere hulpmiddelen gebruikt wor- 
“den. Zommigeéziektens der berg werkers open- 
“baaren zich in de long, andere aan de oogen, 

_fandereaandeledemaaten , handen en voeten, 
“andere door het geheele lichaam, en zommige 
neemen hen uitdit leven weg. (a) G. Agrico- 
“da, door ondervinding fprekende, zegt dat aan 
Î de beenen der werklieden, die gedurig in natte 
werk plaatzen (taan te arbeiden , veel ongemak- 


| ES veroorzaakt worden, om dat de onder= 


 aard{che koude zeer {chadelyk voor de zenu- 
_wenis. Degroeven en werkplaarzen, dewelke 
altedroogzyn, engebrek aan water hebben, 
_zyngemeenlyk“zo vol ftof, dat alle de werklie- 
den aamborftig worden, en in een elendige 
_Aflhmageraaken. Als dezefteen-{tof bytende 
is, knaagt dezelve menigmaal de vafte deelen 
van de long, en veroorzaakt een verouderde 
longzweer , teering, en doodelyke vermage- 
ring 

(a) De Re Metallica Lib. VL. 


« 


192 _Natuurs en Konft-Kabinet, 
ring van ’tgeheele lichaam. In zommige groe- 
ven van Meilen by Aldeberg, word een zwarte 
Pompholyx gevonden. (zegt Agricola.) dewel- 
ke het vleefch der ledemaaten. niet alleen ver- 
byt, maar zelfs tot op het gebeente toe weg- 
vreet. Het yzer-mineraal is ook van een by- 
„tende en ineetende eigenfchap; zomtyds ont- 
moeten zy. een zeker foort van Cadmia, het 
welk de natte voeten en de handen verbyt, en 
de long en oogen befchadigt. Van de fyne arfz- 
nicale of koboltifche geeften , en deszelfs {cha- 
elykheid, dewelke door ’t vuur losgemaakt 
worden, heb ik reets gefproken. Zommige 
‚ Metaal-groeven teelen uit haar zelfs een fee 
nynige damp, en min of meer doodelyke uit- 
waafleming. De zwavel-damp , dewelke zom- 
tyds zeer onverwacht hier of daar uit een 
fcheur of reet van een berg uitwaaflemt, heeft 
„dikwils aan de werklieden de dood veroor- 
-zaakt. Van het inftorten der bergen, het toe- 
vallen der zy-wanden, en bedekkinge der 
groeven, van het vallen en kwetzender berg- 
lieden, zal ik niet fpreeken, om dat de on- 


gemakken, dewelke hier door geboren wor- 


den, met veel andere voorvallen gemeen zyn. 


Einde van de Maanden Fannary en Fen 
bruary IJ 21e 


p esentee ge ters VJ peu 
jn sa Gaas vrg naturelle 


de cats mesme Cosse coupet en travers. 
de sa grosseur naturelle . 

[5 ME mondee de sa peau exterteure . 

e de Cacao dun morts. 

Cacao en bouton et epanoutés 


Januart en Februart Zat. 


2. ne Cosséde Cacao esentee au tiers u peu 
pres de sa ra naturelle. * 

Le mottie de cette mesme Cosse coupee en travers. 

Une „Amande de sa grosseur naturelle . 

- La mesme. Amande honde de sa peau exterteure . 

Petite Cosse de Cacao d'un mots: 


Lleuns delCacao en bouton et epanoutes 


Dr Ro ip 


| 
| 
| 


AIN Erde 


vutart en Februari 1721. 


KABINET 


DER 
NATUURLYKE 
HISTORIEN, 
WETENSCHAPPEN, 
KONSTEN 


E N 
HANDWERKEN, 


Voor de Maanden 
MAART en APRIL rzzr. 


‚ Verciert enopgeheldert met Kopere Plaaten, 


Te OSD A u 
yHENDRIK STRIK, 
Boekverkoper bezyden’t Stadhuis: 1721. 


ores 


KHSEH ETE 


mn SE 


Gd } lek: 
Ee OS PA G Tt Â Hi 
‘ le P ' 
ed . a za Kd 
1 
: 
EE ARES 
SD rd A 1 Ml 


A Tst 7 


jet rmnirgsad ser 


Pag.-195 
NAT U U R. 


EN 


KONST-KABINET, 


Voor de Maanden 
MAART EN APRIE 
1721. 


Dertiende Verhandeling van de ALG E- 
MEENE natuurlyke Hiftorifchry= 
vers, en indezelve het vervolg van het 
kort “begryp » en de Opheldering der na= 
tuurlyke Hiftorie , en Proefkundige 
Wysbegeerte van ROBERTUS 
WBO 1 LE, 

L 
rjg A dat de Hoog waardige. RoBER- 
NEE TUS BoyrLeE in het eerfte deel; 
jh, NP, Cbeftaande,uit-vyf byzondere Ver- 
5 handelingen ). over de nutheid van 
de natuurlyke. Hiftorie en Proef- 
5 Aan Wysbegeerte, afgehandelt heeft. bet 


nut en voordeel, het welke wy genieten uit 
‚N 2 de 


296 _Natuur- en Konft-Kabinet ; 

de naauwkeurige -befchouwinge-en het ‚naar= 
ftig onderzoek der fchepzelen en konft-ge= 
wrochten Gods, tot meerder volmaakinge en 
verbeteringe van onzen geeft, toont die voor= 
treffelyken Schryver, in net tweede deel, be= 
ftaande uit, tien byzondere Verhandelingen, 
„welk'een nut en_voordeel wy genieten voor 
‘ons lichaam , door de naauwkeurige kennis 
der natuurlyke Hiftorie en proef kundige Wys= 
begeerte. Wy moeten ons zelven niet vol- 
doen; alteenlyk met de befchouwinge en be- 
fpiegelinge en bloote kennifle van de Natuur 
en natuurlyke gewrochten, maar wy zyn ook 
verpligt daar in te werken, en voortgangen 
te maaken. Wy moeten de Natuur en des= 
zelfs gewrochten beheerfchen en beftieren, 
want de magtige, de wyze en goede Godt, 
de Schepper en Onderhouder van het Geheel- 
“al, heeft ons aangeftelt tot koningen over al- 
Je.de fchepzelen ; daar toe heeft Godt aan on- 
„zen geeft gegeven eigen{chappen en vermo= 
gens, door welker onbegrypelyke kragt wy 
de Natuür , met ontelbaare uitvindingen, ver- 
wonderenswaardige konft(tukken , werktui- 
gen en konfigreepen , befchaaven, verbete- 
ren, en te hulp koomen; en waar door wy, 
zeg ik, boven alle andere fchepzels uitmun- 
tende’, onze volftrekte magt en heerfchappy 
over de fchepzelen konnen oefenen, en daar 
‘door “dezelve bekwaam maaken tot beter 
dienft en ‘gebruik voor ons lichaam, en tot 
deszelfs heit en welftand in verfcheide op- 
‘zichten. Dt vs 


De 


_„Maart en April 17ax. 197 

De Heer Borre heeft zeer wel aange- 
merkt, dat de grenspaálen van Ons, gebiedt 
over de Natuur, zich niet verder uitftrekken, 
als de kennis , ‘dewelke _wy van’ de, Natuur 
verkregen hebben, toéreïkt en doorgedfongen 
is. Zhales Milefius gaf een fraay ftukje: van 
zyne heerfchappy Over de Natuur, bover zy- 
ne onkundige tydgenooten, want zommige 
aan hem gevraagt hebbende, ‚wat, nut toch uit 
„de Sterrekunde voor de merifchen te’ haalen 
was, verachte hy hen’ met ‘flilzwygén : ‘fraar 
opeen tyd gemerkt hebbende, door 2yne fter- 
rekundige waarneeiningen, een tóekomênde’, 
onvruchtbaarheid én fchaârsheid’ van ölyven 
kocht hy alle de olyven op, en noodzaakte 
deze dwaaze vraagers , en een iegelyk „ de-” 
zelve voor veel geld en ‘zeer duuf' uit zyne 
handerr te moeten breeken. De kenmiflë, de- 
welke wy verkrygen van *t vermogen der 
Schépzels, is de vootlichter, door-dewelke wy 
dezelve tot ons gebrüik’ weeten té bereiden’, 
en door onze konft tot verfcheide “uitvoerin= 
gen bekwaam te maaken , om dezelve’ te 
regeeren. Getuigen hier van onder duizende 
zyn de ontdekkingen van het vermogen, om 
zich na-de Pool te neigen des ‘geftreken 
nâälds aan de zeilfteen. De ontdekkìrg van 
de tegen(trydighieid des Salpeters eri des Zwa- 
vels, en her daar ‘uit’ geworden Wuskrùidt, 
en deszelfs vermogen; Wât hecft ‘die’ niet al 
een vermogen aan de ménfchen gegeven, om 
heerfchers te weezen’ over de Natuur! Die 
bad: lide dan 


198 Natuur- en Konft-Kabinet, 

dan een groot heerfcher en een ontzachelyk 
Koning over de fchepzels tracht te worden, 
moet dezelve naauwkeurig onderzoeken, der 
zelver eigenfchappen, hoedanigheden en ver- 
mogens naarftiglyk betrachten; dit is de pligt 
van een iegelyk van ons allen : hier toe zyn 
wy (elk na zyn bekwaamheid aangemerkt ) 
van Godt in de Natuur geftelt. 


3 
Als wy dan trachten te geraaken tot een 
naauwkeurige kennifle der groote Natuur en 
deszelfs deelen, konnen wy ons nergens met 
meerder vrucht natoewenden, als tot.de na- 


tuurlyke Hiltorie, dewelke die zaaken om- 


flandiglyk en naauwkeurig aan ons befchryft; 
en als wy trachten te geraaken tot de waar- 
achtige kennifle der eigenfchappen en vermo- 
gens der natuurlyke zaaken en {chepzels , kon- 
nen wy ons nergens met meerder. vrucht na 
toe wenden, als tot de Proefkundige Natuur- 
kunde, dewyl deze door naarftige waarnez- 
mingen, ervaareniflen en proefbevindingen, 
zulks aan ons mildelyk openbaart. 


Gelyk als wy de. tn zaaken onder- 
zoeken en leeren kennen, om dezelve tot on- 
ze ‘welftand en heil, en tot dien(t en gebruik 
voor onslichaam, bekwaamte maaken, moe- 
ten wy boven alle andere zaaken aldereer{t be- 
trachten de kennifle van ons eigen lichaam, 
en de betrekkelyke eigenfchappen en vermo- 


gens der andere {chepzelsop onslichaam, om 
ons 


Maart en April 1721. 199 
ons zelve door derzelver gebruik te voeden, te 
onderhouden, en van onze ziekten en gebreken 
tegenezen ; maar in’t onderzoek van deze ken- 
niflen van ons eigen lichaam, moogen wy niet 
met die zelfde vrymoedigheid te werk gaan, 
door’ aanrechten van proeven of experimenten, 
gelykals in ’t onderzoek vanalle andere {chep- 
zels open onder malkanderen ,‚ want dit zoude 
dikwils voor ons leven en gezondheid te ge- 
vaarlyk zyn. Ju bet menfchelykelichaam (zegt 
de groote (a)GALENUS) dre dingen te beproe- 
wen, dewelke noch niet volkomen door. de on= 
dervindinge getoetft zyn, is niet zonderge- 
vaar; want bet einde van een roekelooze an- 
dervindinge is dikwils de ondergang van het 
geheele levendige fchepzel, Ik zoude met on= 
telbaare voorbéelden konnen bewyzen, van 
welk een kwaaden uitkomt geweeft zyn de ge= 
neesmiddelen , dewelke zonder behoorlyke 
ondervindinge zyntoegepaft, en verkeerdelyk 
gebruikt.in de ziektens, Omtrent twee zaa- 
ken moeten de Geneesheeren, in het gebrui- 
„_ken- der geneesmiddelen, by uittlekendheid 
voorzichtig zyn: Lerftelyk, in het volgen van 
hunne, geneeskundige regelen, want als deze 
regelen zyn vaftgeftelt door ydele befpicge- 
dingen „of door ondervindingen , dewelke of 
verkeerdelyk zyn waargenomen „ of niet al- 
gemeen doorgaan, zyn zodanige geneeskun- 
dige grondregelen dikwils de oorzaak ge- 
weeft yan ontelbaare ongelukkige uitkomften. 
Zen tweeden, in het toepatlen van hunne fpe- 
cifigue geneesmiddelen , want een geneesmid- 

jen N 4 del;, 
Vid. Galen. Comament‚in Aphor.z, hb.x. 


zoo Natuur- en Konft-Kabinet, 

del, het welke in een ziekte zeer deugdzaam 
en goed is geweeft, zal in dezelfde ziekte in 
een ander perfoon, ja dikwils in’ de zelfde 
perfoon op een andere tyd, om veel byzon- 
dere en verfchillende omftandigheden: zeer 
nadeelig konnen zyn; waar uit zeer klaarlyk 
blykt, dat wy met de uiterfte zorgvuldigheid 
ons lichaam moeten onderzoeken, door dik- 
wils herhaalde waarneemingen, en geen re- 
gels moeten vaft ftellen , als dewelke van de- 
ze echte waarncemingen- zyn-Ontleent , en 
geen proeven moeten aanftellen, als dewelke 
„wy zeer dikwils hebben zien beproeven, en 
in alle deszelfs omftandigheden hebben leeren 
kennen, en wel leeren toepaflen dooreen ver- 
ftandige bevindinge. 


pgr 

Hoe nuttig en dienftig nu zyn een-naauw- 
keurige kennifle der natuurlyke fchepzelen’, 
als ook die van ons eigen lichaam doof on- 
derzoek , en een waare proef kundige Natuur- 
kunde, om met de voorverhaalde zorgvul- 
digheid ons lichaam op een geneeskundige 
wyze zonder gevaar te bezorgen , zal elk een 
nu wel klaarlyk begrypen , en daar uitde nut- 
heid der natuurlyke Hiftorykunde en proef- 
kundige Wysbegeerte, mer betrekking op ons 
eigen lichaam, ontdekken. Wy konnen: de 
konften aanmerken , als de wezendlykfte 
werktuigen van de menfchelyke heerfchappy 
in en over de Natuur of de fchepzelen. De- 
ze konften ftaan ‘op verfcheide manieren ons 
ten dienft, want tot behulp van onze lichaams 
nood- 


Maart-en April 1721. zot 
noodwendigheden, zyn de konften, dewelke 
wy noemen: de ‘Geneeskunde en de Huis- 
houwkunde: Tot behulp onzer nutheden zyn 
ontelbaare konften, handwerken en ambag- 
ten, als-by voorbeeld de kleermaakers, hoe- 
demaakers, ledertouwers, verwers, weevers, 
fabrigneurs, en-diergelyke konften’, hand-, 
werken en-ambagten, … Tot behulp onzer ver- 
makelykheden “en plaifieren “zyn ontelbaare 
konften,handwerkenen ambagtensalsde Bouw- 
konft, de Schilderkonft, de Beeldhouwersk onft, 
de Gieterskontft, de Zuikerbakkers handwerken 
enz. Ín alle deze konften en handwerken 
heeft dekenuifleder natuurlyke Hiftorie en der 
Proefkundige- Wysbegeerte. , zodanig een 
pnoodwendigen. invloedt ‚ dat niemant deze 
konften, handwerken «of ambagten , in de 
grond „en boven den horizont van de gemee- 
ne ambagrslieden , zonder dezelve kan achter= 
haalen of:verftaan ; behalven dat deze koníten, 
handwerken of ambagten, door de kenniffe der 
 matüurlyke Hiftorie, en-der proef kundige 
Wysbegeerte, veel konnen worden vermeer- 
dert , verbetert , en zelfs nieuwe en nooit 
gehoorde konften., handwerkenen ambagten, 
daar by-uitgevonden worden. 


Omdit- nu met eenige voorbeelden aan te 
| toonen, vân-welk een nutheid en groot ge- 
| bruik de natuurlyke Hiftorykunde, en de 
\ proef kundige Natuurkunde , in de bovenge- 
‚ melde konften, handwerken en ambagten , ge- 
| vonden worden: en welk een hulp, licht en 

“: N 5 ver= _ 


202 Natuur-en Konft-Kabinet , 


verbeteringe de konften enz. daar door ver= 
krygen, begint de Heer Boyre zulks voor 
eerft eens aan te toonen , door alle de dee- 
. Ten van de Geneeskunde ; en om dat deze 
konftige Wetenfchap door de Geneesheeren 
verdeelt word inde vyf volgende deelen, na- 
mentlyk 1 Phyfiologia. 2 Pathologia. 3 Se 
miotica, 4 Hygieine , en 5 Therapeutica,toont 
de Heer BoyrE op welk een ‚wyze elk 
deel is aangewaflen , vermeerdert en verbetert!, 
doer behulp van de waare en zaakelyke Na- 
tuurkunde, en begint zulks voor eerft met 
de Phyfiologia , dewelke de Heer BoyLE 
aantoont, dat veel licht verkregen heeft uit 
de proef-ondervindingen , dewelke verkregen 
zyn door de proeven, die op alderhande wy- 
zen in het werk geftelt zyn in. de lichaamen 
van alderhande levendige dieren , om door 
overgang tot gelyk door dezelve op te helde- 
ren de gefteltheid van de ingewanden, in= 
wendige deelen, derzelver gebruik en func= 
zien, van het levendige menfcnelyke lichaam: 


7 

De aaloude Schryvers verhaalen, dat He- 
zophilus en Erafifkratus gewoon waren te ont- 
teeden de levendige lichaamen van zodanige, 
dewelke ter dood gedoemd waren , maar 
zelfs de aalouden hebben deze bafbaarfche 
wreedheid veracht, en naderhand goed gee 
vonden , de levendige lichaamen der koeyen, 
kalveren, fchaapen, verkens, enz. te ontlee= 
den, en worden daar nog dagelyks van de 
Ontleedkundigen in nagevolgt, om dat veele 
zaa- 


… Maart en April 1721. 20% 

zaaken in de doode lichaamen der menfchen 

niet gebeuren , dewelke in de lichaamen der le- 

vendige gefchieden. Hier door is eindelyk ont- 

dekt,en word ook dagelyks noch meer opgehel= 

dert de ommeloop des bloeds, de beweeging des 
Chyls ‚en dé loop van de wey in de watervaten, 
deaf kleinzing van degal, van de klierzappen, 

van de kwyl des monds, van de pis, van her 

Zweet, van het vet, van het {hot der neus, 
en diergelyke afgekleinsde zappen en derzel- 

Ver beweegingen. Op deze wyze zyn ook - 
de Chyl-vaten van het darm{cheel door Caf= 

Parus Afellins, de watervaten door Barzhols- 

aus, de Chyl-vaten door Pecguetus enz. eerft 

in de lichaamen der dieren ontdekt, en sna- 

derhand in de lichaamen der menfchen te ge- 

makkelyker gevonden. 


_ Behalven diergelyke veelvuldige en nutte 
Ontdekkingen van alderhande natuur, gedaan 
Da den tyd van zeer veel aaloude en ook vee 
Je van onze Voorouderen, door de beroem- 
de Maunen van onze tyden, Francifcus Glif= 
fonius , Marcellus Malpighius , Thomas Wills, 
Johannes Conradus Peyerus , Fobannes de 
Muralto, Jobannes Nicolaus Pechlinas, Fa- 
hannes ‘Facobas Wepferus , Thomas Warthozus , 
Regnerus de Graaf, Johannes Conraaus Brun- 
neras, Laurentius Bellini , Nicolaus Steza, 
Johannes Swanmerdam , Gualtherus Neede 
ham, Guilielmus Harvens, Tbheodorns Alides, 
Fredericus Ruifch { tegenwoordig de oudite 
Profflor in de Ontleedkunde van geheel Fa- 


ropa, 


nn 
. 


204 Natuur- en Konft-Kabinet, 
ropa, mynen zeer goeden en byzonderen 
vriend ) Carolus Drelincurtius , Thomas en 
Cafparus Bartholinus, Richardus Lower , Ma- 
bachias Thrufton , Georgtus Entius , Carolus 
Fracaflatus , Carolus Raygerus , Theodorus 
Kerkringius ‚ Guilielmus Briggs, Johannes 
Baptifta Verle ,Guntberus Chriftophorus Schel- 
bammerns, Fofephus du Verney, Paulus Man 
fredus, Johannes Majow , Carolus Spon, Olaus 
Rudbeck, Guilielmus Cole, Foanmes Alphou= 
fes Borellus, Michael Lyferus , Simon Pault, 
Hofepbus Zambecearus , en noch verfcheide an- 
dere; behalven de verwonderenswaardige 
entdekkingen, zegge ik, van deze Heeren, 
zyn noch zeer veel proeven ondernomen, in 
de lichaamen der levendige dieren, door de _ 
naarftige onderzoekers der Natuur, tot ophel- 
deringe van dat gedeelte der Geneeskonft, het 
welkede Phyfiologia genaamt word. De Heer 
Rarrertus BoyreE verhaalt, dat veele ge- 
twilt hebben, over de proefbevindinge van het 
Witfnyden des milds in een levendigen hond , 
zonder dat daar op de dood des diers gevolgt 
is , maar hy verklaart hoe hy zelfs ooggetui- 
ge is geweelt, dat de behendige Ontleeder , 
de Heer JoLIvE, zulks gedaan heeft aan een 
jong hondje ,het welk de Heer BoyYLE zelfs 
toekwam, en zeer lang daar na gezond en 
luftig zynde geleeft heeft. De vermaarde Íta- 
liaan FIORAVANTI verhaalt in een Iraliaanfch 
boek , door hem in ’t licht gegeven, dat hy 
met een gelukkige uitkomft de mild heeft uit- 
gefneden vaneen zekere Dame, dewelkehy de 
naam 


| 


Maart en April 172: 205 


naam van: MARULLA DE GRIEKIN geeft, 


en dewelke noch lange jaaren daar na zoude 
geleeft hebben: maar wy zullen op het goed 
geloof van deze Hiftorie, F1oRAVANTiI 
om onze: her al te hulp te koomen 
echter niet navolgen. 


De aalouden waren gedurig bezig met het 


‘openen der dieren, en het onderzoeken van 


derzelver ingewanden en byzondere deelen, 
onder de oefeningen en het verrichten van 
hunne offerhanden ; hier door zyn ook de 
deelen des menfchelyken lichaams zeer be- 


kent geworden by de aaloude Geneesheeren , 
“want niemant zal ontkennen, dat veele inge= 
“wanden en deelen der dieren een groote over- 
eenkomf{t hebben met de ingewanden, lede- 


maâaten en deelen des menfchelyken lichaams. 
Zelfs Galenus, dewelke zo treftelyk over de 
ontleedkundige zaaken gefchreven heeft, leer= 
de zulks maar enkelyk door het gedurig ont- 
deeden der levendige dieren. Maar niet te= 
genftaarde wy door de Zootomtia of de Ont- 
leeding der dieren, veel verborgentheden in % 
lichaam der menfchen ontdekken, moeten wy 
echter aanmerken , dat veel zaaken der dieren 
geheel niet overeenkoomen met de ingewanden 
en deelen des menfchelyken lichaams; want 


| wy bevinden, dat ín de viffchen, en in de dieren, 


welker bloedt koud is, het leven veel hard= 
nekkiger en beftendiger is, als inde bloedryke 


dieren, of dieren welker bloedt heet is. Wy 


bevinden, dat het hart van zommige viflchen, 
aan 


206 _Natuur- en Konft-Kabinet ; 


aan verfcheide ftukken gefneden, noch zeer 
langen tyd volhardt in zyne zamentrekkinge, 
openinge en fluitinge ; en dat zommige vif- 
fchen, in Gukken gefneden, gelyk by voor- 
beelddeaal, debot, defchol enz., nochzeer 
lang dezelfde beweeginge behouden , als by 
haar volkomen leven ; het hart van een ad- 
der, uitgefneden zynde , behoudt noch zeer 
langen tyddezelfde beweeginge, openinge en 
fluitinge. De Heer. BoyYLE namde proefin _ 
een kikvorfch, uit dewelke dien Heer het hart _ 
wegnam,terwylechterde kikvorfcheven leven- 
dig en luchtig {prong,en zìch beweegde, flee= — 
pende de darmen en ingewanden , dewelke 
door de gemaakte wonde na buiten uitfpatte- — 
den, in het fpringen achter na: dekikvorfchin _ 
een groot glas met water gedaan zynde, zwom _ 
op dezelfde wyze als te voren, opende en 
floot zyn oogen, en bewoog alle deszelfs le- 
den, even gelyk als een kikvorfch dewelke niets 
deerde. Door zodanige proeven oordeelt de 
Heer Bovyre, dat het verfchil tuflchen de 
Anatomiften en Philofophen van dien tyd, 
(toende Heer Boyre deze Verhandelinge 
fchreef , wegens het gebruik des herts , en de 
woornaamfte zitplaats van het leven, en van 
de zinnen in de menfch ) teer wierd opgehel« 
dert; mitsgaders dat hier door ook vervalt de 
ftelling van de Ariftotelifche Philofophen, 
namentlyk dat bet Hart de zitplaats der zine 
nen is , om dat zodanig een kikvorfch zonder 
hart niet alleen zyn zinnen behieldt als te vo= 
fen, maar noch wel een uur en langer Hong 

er 


Maarten April 1yar. 207 
der hart in ’t leven konde blyven, en zich 
gedurig beweegen als te vooren. 


der 


Alfchoon de kikvorfchen zeer lang zonder 
hart in ’ leven blyven, konnen zy echter het 
verlies of het uitneemen van haar brein of 
herflens niet verdraagen. Wy bevinden dat de 
dieren met heet bloedt veel fchielyker fterven, 
op de kewetzinge der edele ingewanden, als 
de dieren met koud bloedt ; over deze zaak 
hebben de Heeren Georgius Baglivus en 
Pacchionus zeer treffelyk gefchreven, en 
werfcheide nuttige en aangenaame zaaken 
door proef-ondervindingen ontdekt. De 
Heer Boyrer heeft ook verfcheide proeven 
gedaan in de dieren met heet bloedt, gelyk 
by voorbeeld : Dien Heer nam een Kuiken 
uit den dop , het welke reets tot zyn vol- 
komenheid gegroeit „en alreets met veertjes 
voorzien was : hier van door een tang het hoofd 
en de borft afgeknepen en weggenomen 
zynde, zag echter de Heer Borre het 
hart noch een uur lang zyne polfllagen of 
opening en fluiting achtervolgen , gelyk als 
by het leven van het kuiken; en na dat het 
hart zyn beweeging geeindigt hadde, ver- 
volgden noch lang daar na de oortjes vanhet 
hart de haare;ook wierd noch zomtyds heteen 
ef het ander ledemaatje getrokken en bewogen, 
en dat het alderaanmerkelyk{te was, hervatte 
het bart eenige reizen zyn beweeginge voor 
een korten tyd „ als in het vleefch met de punt 

van 


es ve ee 
mmm 


208 Natuur-en Konff-Kabinet; 

van een naald gefteken wierd, na dat het 
anderzins al zyn beweeging al fcheen ver- 
loren te hebben, Ook wekte de Heer 
Boyre deze verloren beweeging wederom 
op, door het maaken van meerder warmte, 
leggende het kuiken , het welk op een glas 
lag, op het dekzel van een pot met heet wa= 
ter , waar door de beweeging van het hart 
of opgewekt wierd of verminderde, na dat 
het water koelder of warmer gemaakt wierd. 


Door behulp van zodanig een warmte konde 


het hart anderhalf uur in beweegzing gehouden 
worden ; maar het hart van een kuiken, het 
welke veel ouder en-grooter was, behield in 
de open lucht twee uuren en een haif zyne 
beweeging. Diergelyke proeven was den 
Heer BoyrE gewoon tot overvloedt te 
hervatten, op dat hy niet in zyn oordeel be= 
drogen, of verraft zoude worden van iets dat 
by geval mogte gebeuren , want niets was 
by dat voortreffelyk Verftand meer in ver= 
achting , als dat een wys man zich zelven 
door de weelderigheid van zyn eigen vernuft 
ij giffen en onderftellen kwam te mifleie 
en, 


IL. 


Onder de dieren met koelder bloedt was’ 
de langlevendigheid van den Viperflang (zegt 
de Heer BoyLe) tot verbaaftwordens toe; 
want deeze flangen leeven niet alleenlyk 
eenige uuren lang , na dat het hart met alle 
defzelfs deelen uic dezelve is weggefneden „ 

maar 


Maart en April 1721. zog 
maar haare lichaamen beweegen , en krinkelen 
haar zelve noch eenige dagen lang, na dat 
het hoofd is afgefneden , de huidt is afge- 
ftroopt; het hart, de darmen, en verder alle 
ingewanden zyn uitgefneden en weg gewor-= 
pen. Dit worden wy in de groote palingen 
ook zomtyds zes of zeven uuren lang ge- 
waar, en xommige viffchen, als Y bot enz, 
zien wy, na dat zy fchoon gemaakt, hoofd, 
vinnen en (taart afgefneden , en de ingewanden 
weg geworpen zyn, en het geheele lichaam 
gekurven en gefneden is, dikwils uit de ke- 
tels, dewelke met kookend water over’t vuur 
hangen, en daar zy om gekookt te worden 
in geworpen zyn, wederom uitfpringen. 
Vincent le Blanc verhaalt, in zyn Reisbe- 

‚fchryving by den Heer Boyle, dat hy aan het 
hof van den Koning van Pegau zelfs gezien 
heeft , dat de fchildpadden , dewelke de 
Koning in daar toe gemaakte kommen en 
vyvers onderhieldt, vyf dagen leefden na dat 
zy het hoofd waren afgefneden geweeft, om 
na verloop van die vyf dagen tot {pys bereidt 
te worden voor den Koning, dewelke een 
groot behaagen daär in fchepte. Maar om 
avederom met den Heer Bor L £ van de Viper- 
dlangen te fpreeken , oordeelt die Heer dat 
de volgende proef-ondervinding nader on- 
derzoek en opmerkinge vereifcht , nament- 
lyk dateen Viperflang, na eenigen tyd ge- 
heel levenloos gefchenen hebbende „ op het 
fteeken van de punt van een naald zich zeer 
gevoelig toont, en met veel trekkingen we- 
‘derom begint akk hi ‚en wel voor- 
€ na- 


ais Natuur- en. Konft-Kabintt ;, 

namentlyk wanneer deze inprikkingen gedaan 
worden in de rug-graat, of in het rugmerg. 
Van welk een uititekend gevolg en vrucht 
deze waarneemingen en _waarfchouwingen 
van den Hoogwaardigen Heer Boyre ge= 
weeft zyn, zullen die Lezers konnen bemer- 
ken, dewelke het voortreffelyk Boek van 
den Heer BaAGrIivus met naauwkeurige 
oplettendheid hebben gelezen, 


12. 


De Heer Boyre is van gedachten, dat 
door diergelyke proeven het waare gebruik der 
zenuwen en der vliezen byzonderlyk ontdekt 
word, en dat wy hier uit leeren, dat wy de 
zitplaats van ons leven en van onze zinnen 
juift niet alleenlyk aan een eenig deel moeten 
toepaffen. Aanmerkelyk , zegt hy, is de . 
waarneeming , dat wy de vliegen en de 
ailtjyes, in dewelke de zywormen veran- 
deren, van haar hoofd beroofd zynde, echter 
zien voortloopen, en lang in’t leven blyven; 
zmaar noch veel aanmerkelyker , dat deze 
zyde worm-uiltjes zonder hoofd „echter be- 
kwaam tot de voortteelinge bevonden zyn, 
gelyk als daar van door den Heer BoxrE 
de proef is genomen, met een mannetje en ‚ 
wyfje zonder hoofd in een glas te zetten; 
maar het mannetje (hoe kragtig de geilheid 
wan dit diertje anderzins ook mag zyn), 
konde niet bewogen worden om het wyfje 
te drukken, maar het wyfje ontving (fchoon ‚ 
zonder hoofd) vlytiglyk een mannetje; hier | 

na 


| 


Maart en April 172rì 21Ì 
na fcheen dit wyfje eenige uuren zonder be- 
weeginge en geheel dood te zyn, maar ein- 
delyk leide het zelve zeer fchielyk zeer veel 
eyertjes in de hand van den Heer Boyre. 
Op deze wyze worden veele meeningen en 
onderftellingen der onderftellende Philofo= 
phen, dewelke zeer lang by de Schoolen als 
onwrikbaare wetten der Natuur zyn valt ge= 
ftelt geweeft , door de proefkundige Wysbe- 
geerte over hoop geworpen, en de waarheid 
der zaaken op een eenvoudige en vermake= 
Iyke wyze ontdekt. 


13 


De Heer Boyrr toont ook aan , dat 
wy niet in ’ algemeen, en zonder onder- 
fcheidt, moeten aanneemen het gevoelen van 
de Geneesheeren en Heelmeefters, waar mee 
de zy oordeelen, dat de afgezette lederaaten 
der dieren geenzins wederom aangroeven, 
dewyl de proef-ondervindingen het tegendeel 
in zommige beveftigen. Als van de Hage- 
diflen in de warme landen , en zelfs ook in 
Vrankryk , de ftaart afgekapt word, groeit 
dezelve wederom aan, gelyk als dezelve ge- 
weeft is te voren. Die zaak is door Plinius 
zelfs ouwelings al waargenomen door eigen 
bevindinge. Op dezelve wyze groeyen ook 
wederom aan de afgebroke knypers van de 
Zee-krabben , volgens de getuigeniffen der 
viffchers en lieden: van goede trouw 5 het 
„welk te eerder gelooft mag worden, om dat 
de waarneeming en ondervinding leert, dat 

js OR de 


ziz Natuur- en Konft-Kabinet , 

de fchaaren der Kreeften (een vifch dewelke 
met de Krabben zo veel gemeenfchap heeft ) 
afgebroken zynde wederom saab ‚ het 
welk niet alleen is waargenomen door den 
naauwkeurigen Heer Boy LE, maar ook be- 
veftigt door iemant dewelke het opzicht had« 
de in Engeland over een Kreeft-vyver. 


14. 


Wy moeten ook geheel niet toeftemmen 
het gevoelen van de Geneesheeren van dien _ 
tyd, toen de Heer Boyre deze verhande- 
lingen fchreef, als of het zuur in de maag 
altyd de eerfte kookinge of ontbindinge van de 
woedzels der dieren uitwerkte, dewyl de Heer 
Boyre,in het onderzoeken det maagen van 
de roofgierigfte viffchen van de Engelfche 
Zeën, geen het minfte zuur in dezelve door 
de {maak heeft konnen ontdekken, niet te= 
genftaande in de maag van een zeer groote 
vifch, een groot getal viffchen van een voet 
lang en kleinder gevonden wierden , onder | 
dewelke een vifch was, dewelke eerft on- 
langs doorgeflokt fcheen, en dewelke daar- 
om noch in zyn geheel was, daar onder- | 
tuffchen de andere meerder en minder naden 
tyd van haar verblyf waren verteert , niet / 
door. een weekmaakinge of uittrekkinge, « 
maar door een ineeting en verbyting, op de 
wyze als het zilver door het fterkwater ver- 
beeten , en afgeknaagt zich vertoont, Die | 
eenvoudÎge waarneeming heeft naderhandaan « 
verfcheide Geneesheeren gelegentheid gege- 

ven, 


“ 


“Maart en April 1720. 413 
ven , om van de ontbindinge der fpys in onze 
maag Anders te gevoelen. Het onder- 
zoek van deze zaak , benevens verfcheide 
zeer naauwkeurige aanmerkingen, kan de 
Lezer vinden by den zeer geleerden Heer 
(a) LISTER. 


15. 


Gelyk als de proefkundige Natuurkunde, 
door het aanftellen van proeven, veel zaaken 
ontdekt, door het openen en behandelen der 
dieren, tot nuten ophelderinge der lichaam- 
kunde van de Geneesheeren , is ook noch 
een andere konft uitgevonden door de proef- 
kundige Natuurkenders , namentlyk die 
konft van de deelen te balfemen, en het 
bewaaren der ontledigde deelen voor het be- 
derf. Hier door worden veel deelen en in- 
gewanden der menfchen en der levendige 


dieren zodanig dikwils in haaren natuurlyken 


Î 


ftand vertoont , dat daar door geoperbaart 


‚worden. 1. De loop van anderzins on- 


zichtbaare en hairsgelyke vaatjes,door wafch 


‚ als anderzins met alderhande koleuren op= 


gevult. 2. De oorfprong en inplanting der 
mafculen , mitsgaders der zelver natuurlyke 


‚ gedaante, koleur, buigingen, en wel voor- 
„ namentlìyk de verfcheide loop van der zelver 


beweeg-vefelen , peefdraaden , zeer kleine 


vefeltjes , bloedvaten , zenuwen enz. 3. De 
Alen Cad: rá- 


| 


|_(2) Vid, M. Lifter de Humoribus., 


214 Natuur-en Konft-Kabinet, 
ramificatien der bloedvaten en alderhande va= 
ten,‚pypjes,busjes enz. in de groote ingewanden, 
als long, lever, mildt, darmen, darm{cheil, 
nieren , de gedaante , dikte , en verfchei- 
den aart der rokken , omwindzels , vlie- 
zen, draadjes, klieren, en ontelbaare dier= 
gelyke zaaken en omftandigheden , dewelke 
onder het ontledigen niet zo naauwkeurig be- 
keeken en onderzocht konnen worden, als 
naderhand wanneer dezelve gebalfemt voor 
de verrottinge bewaart , en van der zelver 
ftank en vuiligheid gezuivert zyn , gelyk 
zulks op de uitmuntendfte en aangenaamfte 
wyze des werelds gezien kan worden by 
den vermaarden Heer Fredericus Ruifch, wiens 
weergadelooze konft van balfemen by de 
grootfte Vorften en Koningen dezer Wereld 
met groot geld gezocht en betracht word, 
en dewelke aan ons behalven ontelbaare 
heerlyke uitvindingen dagelyks vertoont kin- 
deren, en andere fubjecten van dieren , infedten 
enz.dewelke reets een groot getal jaaren geftor- 
ven geweeft zynde, fo frifch,levendig.bloozend 
en gloeyende van koleur zyn , als of dezelve: 
noch tegenwoordig in ’t leven waren. Van 
de nuttigheid der oefenende Natuurkunde,’ 
in het toettellen en bereiden der geraam- | 
tens, in het bewaaren en droogen der 
plant-gewaflen , tuflchen papiere bladeren, 
in de warme fchaduwe, waar door dezelve: 
jaaren lang haare natuurlyke gedaante en 
fchoone koleuren behouden, en ons geheu- 
gen en keunifle gedurig te hulp koomen, vol- 
gens goede order by een vergadert in á 
er= 


Maart en April 1721. 215 
Herbarias Vivus, zal ik tegenwoordig, de= 
wyl zulks by een iegelyk genoegzaam bekent 
is, niet eens fpreeken ; te meer om dat wy 
hoopen na dezen gelegentheid te zullen kry- 
gen „ om van diergelyke zaaken , als. ook van 
het balfemen „en de byzondere toebereidinge 


der ligueurs , verniflen , en balfem-f{tof- 


fen, omftandiglyk te ípreeken. 
16, 


Even gelyk als de zamenftelling „ de in- 
en uitwendige gedaante, en het gebruik der 
vafte deelen van het menfchelyke lichaam, door 
de proefkundige Natuurkunde en de waar 
neemingen en proeven aangericht , in de lichaa= 
men der dieren als anderzins verklaart en 
opgeheldert worden , is-ook uitgevonden een 
zekere en openbaare weg, omde gefteltheid, 
hoedanigheid, en het gebruik der vloeibaare 
deelen of humeuren des menfchelyken lic- 
haams, te leeren kennen en op te helderen , 
namentlyk de Stoffcheidkande. Deze weten- 
fchap is van zo veel belang , dat byna alles , 


‚_wat in de Natuur of konft gevonden. word, 


ecnigzins deel aan dezelve heeft. Als ik 
van de Stoffcheidkunde fpreeke , verfta ik 
niet enkeld-en alleen de Deftilleerkunde, en 
de ontbindinge of zamenvoeginge der wezens 
door behulp van het vuur, maar alle de 
hoofd-werkdaaden , door dewelke zo wel 
natuurlyke wezens, als de konftgewrochten 
worden gefcheiden of zamengevoegt , ver- 
mietigt of nieuwelyks verwekt, door dewelke 

bid O 4 de 


216 Natuur- en Konft-Kabinet , 

de wezensband en ook de zaadelyke eigen= 
fchap der dingen word ontdekt : en eindelyk 
alles wat de natuurlyke of konftige bewee- 
ging ‘in de {meltbaare, ontbindbaare en za- 
menftremmende ftoffen, kan verrichten ; of 
liever met een woord, een kon(t, dewelke 
by veele geoefendt , maar by zeer weinige 
grondig verftaan en begrepen word. 


17. 


Dus verre hebben wy voor een gedeelte , en 
als ter loops gezien, van welk een groot ge= 
bruik de natuurlyke Hiftorikunde en de proet- 
kundige Wysbegeerte is, in de Phyfrologia of 
natuurlyke menfchkunde van de Geneeshee- 
ren. Wy zullen ook de noodzaakelykheid en 
nutheid van deze natuurkundige Wertenfchap- 
pen van geen minder belang bevinden, in de 
Pathologta of kennifle der oorzaaken en ge- 
fteltheid van de ziektens, als wy dezelve erni{tig 
koomen te betrachten. Als wy de natuurlyke 
lichaamen en zaaken aanmerken; waar door 
ons lichaam gevoedt en onderhouden word, 
en hoe zeer de lucht in dewelke wy leven, 
de fpys en drank die wy dagelyks gebrui- 
ken, de uitwaaflemingen en dampen uit de 
aarde op dewelke wy woonen, op onze 
lichaamen koomen te werken , en dezelve 
gedurig te veranderen , zullen wy datelyk 
wel begrypen , dat een Geneesheer , zonder 
de kenniffe der natuurlyke Hiftorie en proef- 
kundige Wysbegeerte, nimmermeer kan ach- 
terhaalen de kennifle van de oorzaaken , toe- 

val- 


Maart en April 1721. 217 
vallen,omftandigheden,en waare gefteltheid der 
ziektens; of liever dat iemant, dewelke geen 
uitmuntend Naturalitt is, geenzins een be- 
kwaam Geneesheer kan worden, De meefte 
werkdaaden , dewelke dagelyks buiten ons 
en aan de natuurlyke lichaamen gebeuren , 
gefchieden ook in ons lichaam , gelyk als 
by voorbeeld de Vegetatie , kooking, ver- 
rotting, opbruifing , verandering van vloei- 
baare in vafte en van vafte in vloeibaare 
deelen , de ftremming ‚ de ontbinding, de 
al te traage of {nelle vloeying der vachten, 
de verftopping, de broeying, de verftikking 
der doorwaaflemingen , de verfterving dec 
deelen, de afknaaging, de nederftooting, de 
verwording en uit malkander glying van de 
wezensband zo wel der vafte als der vloei- 
baare deelen, de verfchaaling , en ontei- 
baare andere werkdaaden en hoedanigheden , 
in dewelke beftaan de aorzaaken, toevallen 
en gefteltheden der ziektens , en dewelke 
wy nimmer zouden leeren verftaan, als wy 
die zelfde zaaken, daar zy in de Natuur en. 
buiten ons lichaam dagelyks gebeuren, aande 
Schepzels niet waarnamen , en door de proef- 
kundige ontdekkingen navorfchten en leer- 
den kennen ; want om alle deze zaaken 
door proeven in het levendig of doode men- 
fchelyke lichaam alleenlyk te ontdekken , is 
voltrekt onmogelyk; en als zulks al moge- 
lyk was , zoude deze navorfching evenwel 
aan de proefkundige Wysbegeerte behooren, 
en een Geneesheer in zo verre een Natura- 
lift zyn, 

Os :$. 


218 Natuur- en Konft-Kabinet , 


18. 


„Elk een, dewelke aandachtig opmerkt, is 
„wel overtuigt, dat het voor een Geneesheer 
by uitftekendheid dienftig is, dat hy de ontel- 
baare verfcheide wyzen , door dewelke de 
Natuur de bovengemelde werkdaaden ver- 
richt „en haare gewrachten voortbrengt, door 
veele en onderfcheide proeven in alderhande 
lichaamen en zaaken aangeftelt , leert ken- 
nen, Daar ís niets zo gevaarlyk voor de 
zieken, als dat de Geneesheer van voren over 
de oorzaaken der ziektens , toevallen en om- 
ftandigheden , redenkavelt of liever raaskalt ; 
de menfchelyke redeneeringtjes, dewelke op 
geen proef -ondervindingen ru{ten, zyn niet an= 
ders,als zamenkoppelingen van denkbeelden, 
dewelke van elke byzondere geeft door de 
reflexie byronderlyk konnen zamen gekop- 
pelt worden , en ruften nergens anders op, 
als op eenige vooronderftellingen , of op 
eenige algemeene waarheden of beginzelen, 
dewelke te algemeen zyn om door dezelve 
de byzondere verfchynzelen der Natuur enz. 
uit te leggen. Zo ras als een Geneesheer, 
met een. Natuurkunde van dien trant, de ge- 
feltheden, oorzaaken en toevallen der ziek- 
tens, tracht uit te leggen, is het zeker, dat 
het misbruik en de kenniffe van zodanig een 
onderftellende Natuurkunde zeer groot na- 
deel aan de Geneeskonft doet; behalven dat 
deze onderftellende Natuurkunde de Genees- 
heeren onder malkanderen verwart , en iu 

ver= 


Maart en April 1721. 219 
verfcheide Ariftotelifzhe „ Cartefiaanfche ,Chy- 
maifche,Mechanifche en andere Seêtens verdeelt, 
aan de Wereld belachelyk maakt, en de nut= 
tigfte aller kon{ten deeriyk mishandeit en ten 
toon ftelc. 


19. 


Als een Geneesheer van achteren reden- 
kavelt,en niets als volgens de zekere aanwy- 
zingen van byzondere proef-ondervindingen 
befluit, word zyn geeft geleidt door de zaak 
zelfs, en zyn geeft is verpligt , de aanwy- 
zingen en vertooningen van de zaak niet te 
vercieren, maar eenvoudiglyk te volgen, en 
uit zodanige zekere en wel gekende ondervin 
dingen , als uit premiflen ‚ de befluiten op 
te maaken : waar door alle de Geneesheeren, 
dewelke deze onderzoek-wyze rechtdraads 
volgen, altyd in hunne befluiten en uitleg- 
gingen der gefteltheden, oorzaaken en toc= 
vallen der ziektens, overeen zullen koomen, 
in zo verre als elk van hunlieden in proef- 
kundige kenniffe van die zaaken heeft aange- 
nomen. Hoe zouden zy ook onder mal- 
kander konnen verfchillen en twiften, alszy 
hunne kennifle van de zaak zelfs, en geen- 
zins door redeneringtjes of harflen{childeryen 
verkregen hebben? Het is ook niet genocg, 
dat de proefkundige Natuurkunde van een 
Geneesheer in een kleinen omtrek bepaalt is, 
om dat tot her verfcheidentlyk voorbrengen 
van de ziektens en derzelver toevallen, al te 
veel en al te onderfcheide om{tandigheden 

kon- 


z2o Natuur- en Konft-Kabinet „;, 


konnen te zamen loopen. Als dan een Ge 
neesheer maar zeer weinig proef-ondervin- 
dingen en waarneemingen van een zaak ver- 
kregen heeft, zoude het zeer licht gebeuren , 
dat hy niet konde achterhaalen de verfcheide 
oorzaaken , hoedanigheden en omftandig- 
heden der ziektens, en derzelver toevallen, 
en geen kennifle genoeg bezat, om de rech- 
te geneeswyze en geneesmiddelen. uit te vin- 
den. 


20, 


Dat de kennifle der natuurlyke Hiftorie, 
en der proefkundige Natuurkunde, veel licht 
geeft aan een Geneesheer, om daar door te 
klaarder te leeren verftaan de oorzaaken der 
ziektens, en derzelver toevallen , blykt on- 
der ontelbaare andere voorbeelden openbaar= 
lyk aan de fteen en kalk , dewelke groeit in 
de nieren, in de blaas, in de ledemaaten der 
Podagriften enz. ; want die geen genoeg- 
zaame waarneeminge en betrachtinge heeft in 
“* werk geftelt, om te leeren kennen en te 
ontdekken de verfchgide wegen en manieren, 
door dewelke de fteenen worden, groeyen, 
en geboren worden in de groote Natuur 
of buiten ons lichaam , zal niet licht geraa- 
ken-tot de rechte kennifle en het begrip van 
het groeyen der fteen in de blaas, in de 
nieren, of in de andere deelen en ingewan- 
den van het menfchelyke lichaam. De 
Heer Boyre verhaalt, dat een gedeelte ge= 
floten muscaat-noot , gemengt met verfch 


Be 


‚ Maart en April 1721. ar 
gebrande kalk van albaft, en in een popje 
gedaan, en in ’t water gehangen , binnen 
zeer korten tyd de hardigheid en de gedaante 
van een fteen verkrygt. Behalven dat wy de 
verfcheide wyzen van het groeyen der ftee- 
nen konnen ontdekken door de natuurlyke 
Hiftorie in de Mynen en Steengroeven, in 
de Zee, in de Steenzappige wateren, in de 
baden, en aan de verwulften der onderaard- 
fche fpelonken, in de beeken, rivieren , wa- 
terbüizen en rioolen , in de wynvaten enz. 
bevinden wy de fteengroeyingen ook zeer 
dikwils in verfcheide dieren. In de hoofden 
der kreeften groeyen de welbekende fteent- 


_ jes, dewelke verkeerdelyk kreefts-oogen ge- 


naamt worden. De zuivere geeft van ver- 
rotte pis , gemengt met een volkomen zui- 
vere geeft van wyn, brengteen fteenachtig 
ftremzel voort. Uit de pis van de Hypochon= 
driact , fchuurbuikige , fteenachtige en 
graveelige menfchen , zien wy dagelyks 
kriftallen fchieten, aan de randen der pif- 
glazen en waterpotten , binnen weinig vuren. 
Wy konnen verfcheide geelten of vochten, 
dewelke zeer helder, vloeibaar en doorfchy- 
nende zyn , door de Stof{cheidkunde bereiden, 
dewelke by malkanderen gemengt zynde, 
datelyk ín een aardachtige of fteenachtige 
zelfftandigheid overgaan. « De Heer boyre 
heeft het water, afgetapt van een waterzuch- 
tige, alleenlyk door middel van vuur, in een 
vafte en lymige (tof doen overgaan. 


al. 


z22 Natuur- en Konft- Kabinet 3 
zi. 


De Heer Borre heeft verfcheide ftee= 
nen „ dewelke door een tteen{nyder gehaalt 
waren uit de blaazen van verfcheide lyders, 
onderzocht , en met een zeer fcherp en fyn 
mesje van malkander gefcheiden , en bevon- 
den dat dezelve met dunne laagen op mal- 
kander leggende gegroeit waren, opde wyze 
als de {chillen van den ajuin Deze rokken 
of op malkander leggende {chillen van die 
fteenen worden dikwils zeer verfcheiden van 
malkander in koleur : zommige hadden de 
dikte van een garfte korrels iengte , andere 
waren wederom dunder , niet tegenftaande 
dezelve met malkander een en dezelve fleen 
uitmaakten ; en hoe valt deze fteenachtige 
fchilten ook op malkanderen gegroeit waren, 
konden echter dezelve zeer voorzichtiglyk en 
met een zeer fcherp mesje gefcheiden, elk 
byzonder vertoont worden. Behalven deze 
fcheidinge van den fteen der blaas door het 
mes , heeft de Heer Boyre ook twee on- 
cen en een half van deze (teenen geftoten 
tot poeder, en dezelve geworpen in een 
retort ‚ en op het bloote vuur gedeftilleert „ 
en uit dezelve in den ontvanger overgehaalt 
een groot gedeelte vluchtig zout, het welke 
ten deele wit, en ten deele graauw van 
koleur was, en aan de kanten van den hals 
van den ontvanger zich aangezet hadde; als 
ook een goed “gedeelte roodachtige geeft, 
dewelke als van zich zelfs in den ontvanger 

7 in 


Maatt en April 17ar. 223 
in een zout ftremde, en in den hals van den 
ontvanger een weinig oly , dewelke bruin 
van koleur was, en in den hals van de retoré 
een verbrande oly met een pifachtige reuk, 
en met veel zout vermengt. Op de grond 
van de retort was maar anderhalf loodt caput 
mortuum overgebleven , zo dat van deze 
derdehalf oncen fteenen „drie en een half loodt 
verandert was in zwaare en (linkende 
oly , ftinkend en zwaarder vlug zout; 
licht en witachtig vlug zout, en vlugge pif- 
geeft. Het zwart verbrande caput mora 
Zuum calcineerde de Heer BoyreE op be- 
kwaam vuur, en zag het zelve in een lichte 


_Ímaakelooze kalk veranderen, dewelke wit 


van koleur was. 
22 


WY vinden in ons lichaam zo veelderhân- 
de (zo natuurlyke als ook dikwils onnatuur- 
Iyke) vochten, dat wy ons geenzins behoee 
ven te verwonderen , dat dezelve zomtyds 
zeer bekwaam zyn, om fteenachtige zamen- 
ftremzels te verwekken in het menfchelyke 
lichaam, byna op dezelve wyze als wy zulks 
dagelyks zien gebeuren door de fteenzappige 
wateren, en ontbonde en aardachtige zou- 
ten onder de Mineralen , en byna overal 
in de groote Natuur. Zommige menfchen 
werpen op zommige tyden door braakinge 
zodanige fcherpe en bytende vochten uit hun 
maag, dat door de zelve verbeeten worden 
de metaalen en de fteenen van den grond, 

daar 


z24 Natuur en Konft-Kabinet, 

daar dezelve op nederftorten. Zommige in= 
gewanden werpen dikwils door een over- 
fimyting, die de Geneesheeren een Metaftafis 
noemen , zodanige fcherpe vochten in het 
eene of het andere uitwendig deel , het zy 
«huid, armen, beenen, handen, voeten , vin- 
gers , toonen , gelederen , hoofd , enz, 
dat daar door veroorzaakt worden onver- 
draagelyke pynen , tormenten , zwellingen, 
ontfteekingen , verrottingen „ verftervingen, 
en alderhande zwaare toevallen, even als of 
dezelve veroorzaakt waren door oly van - 
vitriool , fterkwater , of andere van de al- 
derbytendfte en fcherpfte vochten , dewelke 
wy onder de {cherpe metallyne zappen dage- 
lyks bevinden. 


23 


Om te begrypen , op welk een wyze in 
ons lichaam onze fmakelooze en zoete voch- 
ten dikwils tot de alderuiterfte fcherpheid 
overgaan „ haalt den hoogwaardigen Heer 
Boy Le eenige voorbeelden aan , uit de en= 
kelde en eenvoudigtte waarneemingen van de 
natuurlyke Hiftorie. Het regenwater , zegt 
de Heer BoyreE , door den wyngaard, 
perfike-boom of diergelyke planten vloeyen= 
de „doer dezelve. voortbrengen zoete vruch- 
ten , daar het nochtans door de Gitroen- 
boom of berberis of diergelyke dringende 
een zap voortbrengt, het welk in fcherpheid 
niet behoeft te wyken voor zommige mine« 
ralifche geeften ; want dat de geeft van vitri- 

ool 


Maart èn April 1720. 225 

ool naauwelyks kan verrichten , gefchiedt 
dikwils door deze zappen , in het aangrypen 
van paarlen, koraalen, kreeftsoogen enz. In 
Indiën word onder anderen een vrucht ge- 
vonden, welker zap het ftaal en yzer , of 
het mes daar dezelve mede word doorgefne= 
den (als het niet word afgeveegt en gezui- 
vert ) aangrypt en ook verbryzelt. Dagelyks 
bevinden wy zelfs, dat het zap van onze ap- 
_pelen en peeren, het mes , daar wy dezelve 
mede doorfnyden, zwart byt, zo ras als het 
zap maar eenigen tyd aan het zelve gelaaten 
word. Als wy de moftaart, de peperwortel , 
de ajuin, de radys, het arum , de afarum, 
en een groot getal fcherpe en bytende plan= 
ten overweegen; bevinden wy dat dezelve 
niet alleen blaaren op ons vel konnen ver=- 
wekken, maar zelfs groote opzwellingen en 
ontítekingen aan die deelen, op dewelke zy 
als papjes of diergelyk gelegt worden ; ech= 
ter bevinden wy , dat-alle deze planten en 
 gewaflen door enkeld en zoet regenwater 
en zeer zoete aarde konnen aangevoedt wor- 
| den: waarom zouden dan ook niet op de= 
‚ zelfde wyze door de zoete en zachte voed- 
‚zels en fpyzen, dewelke wy dagelyks ge- 
bruiken, in verfcheide ingewanden en deelen 
‚ van ons lichaam, door een zamenkomft van 
verfcheide oorzaakenen boven gewoone om- 
ftandigheden ‚konnen geexalteert worden on= 
‚ze vochten tot alderhande fcherpe en bytende 
‚humeuren , gelyk als wy gewaar. worden in 
‚de zwaare pynen, ontftekingen , ziektens, 
‚ bovengemeene man zie ‚ zwellingen, 
| vere 


| 


226 Natuur- en Konft-Kabinct , 
verzweeringen , kankerachtige ongemakken; 
fteen- en kalk-ftremmingen „ verrottingen , 
been-vretingen , verteeringen van geheele in= 
gewanden, enz ? 


24. 


Gelyk als door de waarneemingen der 
werkdaaden van de Natuur, ontdekt en op= 
geheldert worden de werkdaaden in ons 
lichaam, en de oorzaaken, toevallen en ge= 
fteltheden der ziektens , verkrygen ook de 
Geneesheeren een volkomener kenniffe van 
de ziektens, door de ontdekkingen der Ont= 
leedkunde, het openen en ontledigen der le= 
vendige dieren en der lichaamen van de af= 
gefiorvene menfchen ; want deze zaaken geven 
aan hun niet alleen een volkomener denk= 
beeld der deelen en zitplaatzen der ziektens, 
maar het ontleeden der afgeftorvene lyders ont= 
dekt dikwils datelyk het beledigde inge= 
wand of inwendig deel, en geeft gelegent= 
heid om naderhand de ziektens van zodanig 
een ingewand of inwendig deel aan de uit- 
wendige tekens te leeren kennen ; daar ik 
veel voorbeelden van zoude konnen bybren= 
gen, en over welke zaak de Heer Bonetus een 
zeer groot boek in ’% licht gegeven heeft. Wy 
vinden ock in het ontledigen der lichaamen 
van de dieren, dewelke aan de eene of de an= 
dere ziekte geftorven zyn , verfcheide zaa= 
ken, dewelke aan ons konnen ophelderen 
de oorzaaken en toevallen van de ziektens 
der men{fchen, De Heer Boyre verhaalt, 

’ dat 


Maart en April r7ar. 22 
dat hy uit het goed en oprecht bericht ver= 
ftaan heeft, dat in zommige ingewanden, en 
wel voornamentlyk in de maag en de gal- 
blaas van zommige dieren, fteenen gevonden 
worden. Wy vinden ook zamengeftremde 
ballen, dewelke beftaan uit een in malkan= 
der gevlochten hair, in de maagen der kal= 
veren :en zomtyds klompen, welker zelfftan- 
digheid is gelyk als lever, of een in malkander 
gepakt deeg. 


25. 


„Om te ontdekken de vermogens en krag= 
ten van. zommige geneesmiddelen , worden 
ook verfcheide proeven gedaan aan levendige 
dieren , dewelke aan de levendige menfchen 
niet konnen aangeftelt worden. Door de= 
ze proeven ontdekken wy dikwils, dat 
zommige middelen, dewelke zeer fchadelyk 
zyn aan de menfchen „aan de dieren geen 
nadeel toebrengen, gelyk als by voorbeeld; 
‚de opium kan aan de honden gegeven wor- 
den in een groote hoeveelheid zonder eenig 
nadeel, maar aan de katten ingegeven ver-. 
„wekt dezelve een dolligheid. Ook bevinden 
Wy , dat veele geneesmiddelen dezelfde wer- 
kinge verrichten in de lichaamen der leven-. 
dige dieren , als in die der menfchen. Om 
nu deze zaaken «omftandiger en naauw- 
keuriger te onderfcheiden en te leeren 
kennen, worden verfcheide vochten gefpuit 
in de bloedaderen der dieren , gelyk ook 
zommige geneesmiddelen of vergiften aan de 

wet a RD dies 


228 Natuur-en Konft-Kabinêt 

dieren worden ingegeven, om door dezelvé 
te ontdekken de kragt en het vermogen der 
geneesmiddelen. Om zommige nieuwe uit= 
vindingen tebeveftigen , worden dikwilsproe= || 
ven aangeftelt in daar toe door geld bekochte 
menfchen. De Heer Boyre ontdekt heb- 
bende, dat de honden de toegeworpe hoof= | 
den en ftaarten, ja de geheele lichaamen det 
engelfche viperflangen konden opeeten zon- 
der eenig letzel, was van gedachten gewor 
den, dat de beet van een adder of viper, de- 
welke anderzins in Engeland of doodelyk, 
of met verlies van een geheel deel des lichaams 
gefchiedt, niet zo fenynig was uit des diers na= 
tuur „om dat aan dit dier geen fenyn te vinden 
‘was , maar dat de fenynigheid van de Viperflan- 
gen wel meeft beftond in de ontftekene dollig- 
heid en boosheid van het bytende dier, gelyk 
als de dolligheid der honden aan derzelver tan- 
den, daar anders geen fenyn te vinden is,een 
fenyn dat doodelyk is voortbrengt. De Heer 
Boyre oordeelde daarom, dat de fenynig= 
heid der adderbeet wel zeer licht voor te 
koomen zoude zyn ; hier toe liet dien Heer 
een gemeen perfoon door geld beleszen, en 
liet inhet midden van de zoomer uiteen groot 
getal viperflangen de alderzwartfte uitzoeken, 
om dat gelooft word, dat deze de fenynigfte 
zyn. De Heer Borre geboodt dat deze 
getergt en boos gemaakt zoude worden, het 
welk tot verwondering toe zeer lang en veel 
werk ín hadde ; maar eindelyk fprong de 
viperflang toe , en beet de bekochte perfoon 


ìn de hand : datelyk begon de hand zeer? 
dik 


Maart en April par: 220 
dik te zwellen ‚ maar de Heer Bovyrz had 
een gloeyend yzer gereed, door het welke de 
wonde een weinig gebrandt wierd; hier door 
wierd in den tyd van tien minuten belet, dat 
het fenyn niet dieper door drong , en de hand 
ook niet dikker opzwol , maar bleef in de 
zelfde ftaat van dikte , hoewel de lyder kort daar 
nageheei geneezenen bevrydt was, niet tegen- 
ftaande de dikte , zonder eenig ongemak te baa- 
ren,aan de hand weleen weinig lang nableef, 


26. 


Dat veel fenynen fchadelyk voor de men- 
fchen, en niet fchadelyk voor de dieren zyn, 
beveltigt de ondervinding. Olearius (a) ver- 
haalt by den Heer Boyre, dat in Perfien 
een fenynig in/el gevonden word, het welk 
de gedaante en plekken heeft van die fpinne- 
koppen, dewelke tarantule genaamt worden, 
maar dat dezelve veel meer als twee duim 
Sroot, en vervolgens veel grooter als de #4- 
zantule zyn ; dat dit dier by de Perfianen 
Encurech genaamt word ; dit dier gebruikt 
geen angel om te fteeken, noch maakt geen 
zonderlinge wonde door byten, maar werpt 
deszelfs fenyn uit, onder de gedaante van een 
klein druppeltje vocht, het welk datelyk 
onverdraagelyke pynen veroorzaakt , en het 
fenyn dieper doorgedrongen zynde na de 
herflenen ‚ verwekt / aldaar zodanig een 

1E, 3 die- 


(a) Ziet Voyage de Mofcovie E57 de Perfe. 


230 Natuur-en Konf?-Kabinet; 

diepen flaap, dat de lyders door geen hulp= 
middelen op te wekken zyn, als door hee 
opleggen van deze zelfde dieren Ezcurech,tot 
een papje geftoten, en op de beledigde plaats 
gelegt. Hoe zeer gevaarlyk deze infelten nù 
voor de menfchen ook moogen bevonden 
worden , verklaart echter Olearius , dat de- 
zelve in groote menigte van de fchaapen in 
Perfien worden gegeeten, zonder dat dezelve 
daar door eenig ongemak krygen. 


25. 


Verwonderens waardige ontdekkingen wor- 
den door de proef-ondervindingen gedaan, 
door zodanige Natuurkundige , dewelke 
naauwkeurig , vlytig , naarftig en oplettend 
zyn. Wie zoude door zyne redeneeringtjes 
van vooren, en zonder de bevindinge, uitge- 
vonden hebben , dat de Spaanfche- vliegen, 
op de afgelegenfte deelen van het menfche- 
Jyke lichaam geplaatft , om daar bleinen te 
trekken, een onverdreagelyke pyn in het wa- 
ter maaken, en dikwils een opfítoppinge van 
de pis voor een korten tyd konnen verwek- 
ken? De fublimaat, in de hoedanigheid van 
een bytmiddel van buiten op een gezwel of 
uitwendig deel gelegt, heeft volgens myn 
dikwils. herhaalde waarneeming de buikloop 
verwekt ; gelyk ook het langdurig beftryken 
der uiterlyke deelen mer olyen en zeer vette 
of verwarmende fmeerzels, een (chorheid in 
de keel , verzelt met onftekinge en koorts. 
Op welk een wyze het uitwendig firyken 
met 


Maart en April 1721. 23x 
met kwikzilver , kwyling en buikloop enz. 
verwekt , is byna- aan de geheele Wereld 
bekent; de overvloedige onderfcheide proef 
ondervindingen ‚dewelke aan my bekent 
zyn geworden, omtrent de werkdaaden der 
van buiten toegepalte geneesmiddelen , zyn 
in zommige gevallen zo aanmerkelyk, dat 
wy ons geheel niet behoeven te verwonderen, 
als wy op de beet van een boozen adder ;, 
of dollen hond, of Zarantula, of Ezcurech, 
of andere diergelyke dieren, de dood of an- 
dere zwaare en wonderlyke toevallen zien 
volgen. De {nelle doordringing en _promp= 
te werkdaad van het bekende fenyn van /Ma- 
caffer, is alleen bekwaam genoeg, om alle 
onze verwonderinge in andere gevallen weg 
te neemen. 


28. 


Het derde deel van de Geneeskonft (de 
Sertrotica of tekenkunde ) kan ook zeer veel 
opgeheldert worden , door de kennifle der 
natuurlyke Hiftorie en der proetkundige Na- 
tuurkunde; want gelyk als wy door waar- 
neemingen en proeven buiten het menfche- 
Iyke lichaam, de natuur van verfcheide be- 
weegingen leeren kennen , en alle de voor- 
waarden en omftandigheden , dewelke ver- 
eifcht worden , tot het ftellen van elke by- 
zondere beweeginge , by voorbeeld de zer- 
rotting, de volmaakte gifting, de verfcheide 
byzoorten van giftingen , de opbruizing , de 
kooking , de witwaaffeming , de defbiilatse, 

ve P 4 de 


232 Natuur- en Konft-Kabinet, 

de flremming , de kriftalfchieting , de fleen= 
wording, en veel andere diergelyke bewee- 
gingen naaawkeurig aantekenen, en onder- 
fcheidentlyk leeren uit malkander kennen, en 
van malkander onderfcheiden, dan zegge ik 
dat de ziektens door zodanig een natuurkun- 
dig Geneesheer ook veel naauwkeuriger en 
onderfcheidentlyker door haare tekenen ge- 
kent konnen worden; want alle de ziektens, 
dewelke in het menfchelyke lichaam gebeu- 
ren, gefchieden door deze of gene, of door 
verfcheide te gelyk van de boven aangemerkte, 
beweegingen ; en gelyk als deze beweegin- 
gen, buiten het lichaam aangemerkt , haare 
verfcheide uitwerkzels aan ons (als wy 
naauwkeurig zyn ) vertoonen , en wy van 
dezelve waarneemen uitfchuimingen van on- 
nutte deelen, nederftotingen , en zetzels op 
den grond van de plaatzen in dewelke deze 
beweegingen gefchieden ‚uit malkander {chei= 
dingen van verfcheide vlugge deelen en zou- 
ten , oly-deelen, droezems , fimpele water= 
deelen, grove en zwaare overblyfzels , wor= 
dingen van nieuwe zoúten , wezensbands-ver- 
breekingen , uitwerpingen van onverdraage- 
lyke (tanken , voortteelingen en uitbroeyin= 
gen van de zaaden der ongediertens , afkna- 
gingen , duizende hoedanigheids-veranderin- 
gen, alleenlyk door verfcheide beweegingen; 
en op verfcheide tyden in een en het zelfde 
wezen veroorzaakt ; door welk alles wy 
ook veel naauwkeuriger leeren kennen den 
aart van de tekenen „afgeleidt van de uitwerp- 
zels der zieken op de tong , door den ftoel- 


gang , 


| 
| 
| 
| 


Maarten April 1721. 233 
gang» door den hoeft ‚met de pis „het zweet, 
door uitflag van rooven en puiften in de op- 
p&rhuidt, door uitwendige ontítekingen, ge- 
zwellen, vuurige koolen, en alderhande uit= 
wendige toevallen of uitwerpzels. 


29. 


En dewyl door de proefkundige Natuur- 
_kunde,de Phyfiologiaen-Pathologia zeer wor- 
den opgeheldert, verkrygen wy door de ken- 
nifle van deze opgehelderde Phyfiologia en 
Patholygia, ook veel naauwkeuriger en uit= 
gebreider kennifle van de tekenen der ziek- 
tens. Wy leeren ook veel zekerder voor- 
zeggingen doen , wegens de uitkomften der 
ziektens of der zelver loop, afdwaalingen, 
vermengingen, meêrder of minder duuringe, 
gevaarlykheid enz. , als wy door de proef- 
kundige Natuurkunde onderweezen, der- 
zelver oorzaaken, gefteltheden, toevallen en 
omltandigheden, te voren naauwkeurig heb- 
ben onderzocht en leeren kennen. Ik ípreeke 
nu van die verftandige Geneesheeren , de- 
„welke den natuurlyken loop der ziektens 
niet verbafteren,door het alte overvloedig of 
alte kragtig of ontydig gebruik der Medica- 
menten of zo genaamde fpecifica , dewelke 
de ziektens valt leggen, en ‘de zuiveringe en 
ontlaftinge der verltopte en vervuilde inge- 
wanden, beletten , of voor eenigen tyd op- 
houden, en de geheele natuur der ziekte ver- 
anderen. Om de natuur der ziektens vit de 
pis te ontdekken , konnen verfcheide na- 

3] tuuce 


234 _Natuur- en Konft-Kabinet 
tuurkundige proeven met dezelve gedaan 
worden, door dewelke verwonderens waar- 
dige ophelderingen verkregen worden , die 
aan een iegelyk, dewelke deze zaak in de 
grond verftaat , het nut der proefkundige 
Natuurkunde , omtrent het naauwkeuriger 
kennen der tekenen , genoegzaam openbaar 
maaken. 


30. 


De Heer Boyre oordeelt, dat door ver- 
fcheide byzondere geneesmiddelen, dewelke 
dikwils onder de gemeene man of by de 
kwakzalvers bekent zyn, en voor geheimen 
gehouden worden , ziektens geneezen wor- 
den, dewelke volgens de bekende regelen 
en kennifle der Geneesheeren als ongenees- 
Iyk geacht wierden 5 en dewyl deze onver- 
wachte geneezingen de voorzeggingen en de 
by de Geneesheeren bekende voortekenen 
te leur ftellen , oordeelt de Heer Borre, 
dat door het ontdekken van diergelyke ge= 
heimen , dewelke gewoonlyk door de een- 
voudige ervarentheid en het dikwils beproeven 
gevonden zyn,de voorzeggings-tekenen zou- 
den verbetert, en verfcheide voor ongenees- 
Iyk gehoude ziektens geneezen konnen wor- 
den. By deze gelegentheid verhaalt de Heer 
Bovyre verfcheide aanmerkelyke gevallen, 
én onder anderen ‚dat een Edelman van zyn 
kennifle, door het water van Perficaria met 
gemeen water gedeftilleert , veel menfchen 
van de kalk der nieren genas ; en dat door 

Tet het 


Maart en April par. a3f 
het langduurig gebruik van de bereide piffe- 
bedden zeer veel menfchen van de {teen der 
blaas geneezen zyn. 


n 


3, 


De Heer Boyre is van gedachten, dat 
het fmelten van de fteen in de blaas niet za 
onmogelyk is, als het zelve wel fchyrt3 
dat ook de tegenwerping (dat zodanig een 
middel, om de fteen te fnelten ingeno- 
men zynde , ‘de maag, darmen, eerfte 
wegen enz. zoude verbreeken door des- 
zelfs fcherpheid , eer het zelve in de blaas 
by den fteen zoude konnen koomen) onge- 
grondt is; om dat de azyn (dewelke wy 
dagelyks gebruiken) als ook het citroenzap, 
en andere zuure zappen , verfcheide fteenige za- 
menftremzels vermurven „ gelyk onder andere 
de kreefts-oogen, de zee-koraal; de paarlen, 
de oelter-en moflelfchelpen enz. Zelfs her 
kwikzilver , aan ’ welke door ons vel noch 
onze tong geen {cherpigheid gevonden werd, 
verbryzelt het goud, dat anderzints door het 
eigentlyk fterkwater geenzins te ontbinden 
is. Als wy ook acht geven op het ontbin- 
dend vacht, dat in de maag , zo wel der 
menfchen als der dieren , gevonden word, 
zien wy door het zelve ontbinden fteenen, 
vifchgraaten , geheele beenderen, metaalen, 
en verfcheide andere harde wezens, zonder 
dat echter de vliezen der maag of darmen in 
% alderminft befchadigt worden. 


F 


Len 
et 


336 Natuur- en Konft- Kabinet , 


32 


Onze hoogwaardige Schryver bereide een 
geelt van roggenbroodt , zonder byvoeging 
overgehaalt , dewelke (niet tegeltaande de- 
zelve minder bytende was als de zuure geef- 
ten, die van falpeter , zout of vitriool enz, 
bereidt warden ) bekwaam was om de alder= 
hardfte lichaamen te ontbinden, en een 
fchoon tinduur te trekken uit de roode 
koraalen , bloedfteen , granaatfteen , robyn- 
poeder. Als wy ook acht geven op de ont- 
bindende eigenfchappen van de pot-afch, van 
de vaftgemaakte falpeter , van het wit der 
eyeren, moeten wy menigmaal verwondert 
ftaan , hoe zomtyds zaaken , dewelke aan 
ons zeer kragteloos fchynen , zulke groote 
vermogens bezitten, om de hard{te lichaamen 
te ontbinden. 


33: 


Dat door de kenniffe der natuurlyke His- 
torie, en door het onderzoek der natuurlyke 
zaaken en derzelver betrekkelyke eigenfchap- 
pen, dikwils groote remedien gevonden wor- 
den ‚zal niemantontkennen; en byaldien wy 
geloof mochten flaan aan de op{nyderyen van 
Paracelfas, en aan de vertellingen van den 
ouden Melmont , wegens den medicinalen 
fteen van Butlerus, en diergelyke empyrifche 
geneesmiddelen, zoude de nurheid en dient 
van de proefkundige Natuurkunde ie 

eel 


Maart en April 1721: 239 
deel van de Geneeskunde noch veel kragti 
ger uitblinken. Maar als wy aanmerken, 
dat de geheele kennifle der enkelde genees. 
middelen uit de natuurlyke Hiftorikunde, 
en de geheele kennifle van derzelver kragten 
en hoedanigheden uit de proefkundige Nas 
tuurkunde moet getrokken worden , zal de 
Lezer ons genoegzaam toeitemmen, dat een 
Geneesheer zonder natuurlyke Hiftorikunde 
en proefkundige Natuurkunde zeer flecht ges 
wapend is. 


34. 


Geen minder licht geeft ook de natuurlyke 
Hiftorikunde , en proefkundige Natuurkun= 


k de, aan dat deel van de Geneeskonft , het 


welk de regelen voorfchryft om onze ges 
zondheid door een goede levensmanier te 
bewaaren, en onze levenswyze en voedinge 
in de ziektens na de gefleltheid der ziekte te 
beftieren, De drank, dewelke wy dagelyks 
gebruiken , moogen wy wel aanmerken, 
als een voornaam gedeelte van ons voedzel; 
en dewyl dezelve zeer verfcheiden is, het zy 
wyn, bier, mee, appeldrank , alderhande 
trekzels van water enz., verkrygen wy ‚zo om 
dezelve te verkiezen, âls tot ons gebruik te 
bereiden, zeer veel licht door de kenniffe der 
Natuurkunde. Hoe zouden wy door de 
giftinge verfcheide dranken bekwaam konnen 
maaken, en haare raauwheid en grofheid 
konnen beneemen, als wy de wetten, en de 
tegelen en omftandigheden der giftinge gie: 
ec 


238 Natuur-en Konft-Kabinet 


eerft geleert hadden? Hoe veel een behoofs 
lyke bereiding kan uitrechten , omde fpy- 
zen en dranken te verbeteren, en tot de voe- 
dinge bekwaaimer te maaken , blykt by uit- 
ftekendheid aan de weftindiaanfche plant 
(a) Manyoc , dewelke ik onlangs befchreven 
hebbe, en van dewelke de Indianen hun da- 
gelyks broodt bereiden , {choon dezelve an- 
derzins een volkomen fenyn is 3 zy parflen 
met veel kragt het zap uit de wortel, en be= 
reiden van de zelve een zeer goed meel; 
daar zy broodt van bakken. Op de Barbados 
en andere Caribijche Filanden maaken zy 
van dezelfde wortel van de plant Munyoc 
ook hun drank 5 zy laaten de rauwe wortel 
kaauwen door oude vrouwen , dewelke hee 
gekaauwde gedurig uitfpouwen ip fchoon, 
water, het welk binnen weinig uuren door- 
een goede gilting in een zeer bekwaame en 
aangenaame drank , dewelke de Indianen 
Perinum noemen , overgaat. Volgens het ver- 
haal van onzen vermaarden Gutkrelmas Pifo, 
bereiden de Brafilianen op dezelfde wyze door 
kaauwen verfcheide dranken uit de ‚patara , 
uit de mais, uit de ry(t, en verfcheide andere, 
plantgewatlen en vruchten. 


35 


„ De geheele Brouwkonft verkrygt haar wee; 


zen en gedurige verbetering , door de ken= 


| nifle 
« (a) Ziet Natuur-en Konft-Kabiget January en Fe« 
bruary 2721 P2B- 99: ED K9G, ; 


úre- a 
Ed 


Maarten April 1721. “ 239 
niffe der natuurlyke fchepzels en _proefkundi- 
ge Natuurkunde: Het bereiden van alder- 
hande dranken is zelfs by de door domheid 
vermaarde oude Ruflen ouwelings al bekent 
geweelt. Olearius getuigt in zyn Reis van 
Moftovien , dat aan hem op een tyd twee- 
en twintig verfcheide foorten van dranken aan* 
geboden wierden in Mofcovien. De Heer 
Bo yr verhaalt, dat in een zekere Stadt van 
Engeland ,door een Edelman van zyn kennis 
aan hem geen minder getal van verfcheide dran= 
ken wierden aangeboden. Zommige graa- 
nen (gelyk de mais enz.) zyn om haar 
lymigheid onbekwaam, om bier van dezelve 
te brouwen, maar als dezelve eerft tot deeg 
en tot broodt gekneedt, en dan gereezen 
zyn, kan echter uit dezelve dikwils goede 
drank gebrouwen worden. De Heer Borre 
geeft in aanmerking, of de Brouwkonft noch 
niet veel te verbeteren zoude zyn, door het 
aanleggen van zodanige ovens en fornuizen, 
daar de graanen eer(t voorbereidt wierden, 
het zy in de gedaante van broodt of ander-= 
zins enz, Wy zyn niet alleen noch onkundig 
omtrent veel zaaken van de geftinge , maar 
ook omtrent de voorbereidinge van de graa= 
nen, en de byvoegingen en behandelingen, 
om onze dranken aangenaam , Ímaakelyk en 
duurzaam te maaken. 
36. 

‚Aan ons zyn ongemeen veel ftoffen onbe= 
kent, uit dewelke zeer aangenaame drankea 
zou- 


240 Ratuur- en Konft-Kabinét, 

zouden konnen bereidt worden. Uit den ho= 
ning worden in Mofcovie zeer veel verfchei- 
de dranken, dewelke zeer aangenaam en duur- 
zaam zyn, bereidt. In het groote en magti= 
ge Keizerryk China word (volgens de getuis 
genis van SEMEDO ) de wyn niet bereidt uit 
de druiven , maar uitde garít; en in de noor- 
delyke Provintien van China word de wyn 
gemaakt uit ryft en appelen; en in de zuide- 
Iyke Landfchappen van China word de wyn 
gemaakt uit een byzondere foort van ryft. De= 
ze wyn, zegt Seinedo, dewelke by 't gemee 
ne volk gedronken word, is (fchoon dezel« 
ve dronkenfchap verwekt) niet zeer verheven 
van geeft, en ook niet zeer duurzaam; zy 
kan in alle tyden van het jaar , byzonder ín 
de winter , bereidt worden, en heeft een 
fchoone koleur voor ’t gezicht, en is ook 
niet minder aangenaam voor de {maak en reuk; 
waar uit wy zeer wel konnen begrypen, dat 
de Chineezen met welriekende en andere zaa= 
ken deze dranken bereiden. Op het Eiland 
Japan word insgelyks de wyn uit ry(t ge= 
maakt, volgens de geruigeniffen van den voor- 
treffelyken Lizfchooten; en op welk een wy= 
ze de Arak bereidt word op Java en veel an- 
dere plaatzen in de Indiën, is byna aan elk 
sen #Gekent. 


37 


Om de dranken lang te doen duuren, zou- 
de noch zeer veel te vinden zyn voor de Lief- 


hebbers. De Heer BoxrLE verhaalt, dathy 
aan 


… Maart en April vyar. zát 
aan ’t huis van Dotlor Gordon wyn, dewelke 
van morellen gemaakt was, gedronken heeft, 
dewelke zeer geurig en echter al zes jaar 
oud was. De Heer Boyre gebruikte zelfs 
een Wyn, dewelke gemaakt was van het uite 
geparfte zap van gemeene karzen uit ‘het 
Graaffchap Kent ;by dit uitgeparfte zap wierd 


„onder het geften een weinig zuiker gedaan, 


en deze wyn , door een byzondere kon(tgreep 
gemaakt, bewaarde zyn geeftigheid byna zo 
wel als de wynen , dewelke van buiten in 
Engeland gebragt worden. Een voornaam 
Engelfch Godtgeleerde , en bloedverwant 
van den Heer Boyre, wift uit (wilde peeren 
en appelen een wyn te bereiden, dewelke in 
% eert wel een weinig zamentrekkend was, 
Maar na % verloopen van twee of drie jaaren 
zo vol geeft en aangenaam van fimaak wier=’ 
de, dat dezelve voor weinig vreemde wynen 
behoefde te wyken. Van de verfcheide foor= 
ten van -wynen , dewelke vân den honing 
en het water , door verfcheïde byvoegingen 
van {peceryen of uitgeparfte zappen van tuin- 
en aard-vruchten , gemaakt worden, wil ik nu 
niet eens {preeken , imaar de F ranfchen en 
Engelfchen „ dewelke: de Canibaalfche Fi- 
Boden bewoonen „ weeten door giftinge uit 
het fchuim van de zuiker , met water ge= 
kookt , een goeden wyn te bereiden. Op 
dezelfde wyze weeten de Brafilianen een wyn 
te maaken, dewelke zy.Garapa noemen, en 
dewelke, als zy eenigen tyd bewaart word, 
de kragt verkrygt ‘van: dronkenfchap te- vers 
wekken. Pifo fpreeke noch van een andere 


wy, 


242 Natuur- én Konfz-Kabinet 

wyn, dewelke de Brafilianen bereiden , en 
dewelke geparlt word uit een vrucht die 
Acajn genaamt word , deze wyn kan zeer 
lang duuren , en sis een weinig te zamen- 
trekkende en water-dryvende. In de Eilan- 
den Barbados worden verfcheide bekwaame 
dranken gevonden , dewelke aan ons onbe- 
kent zyn , gelyk als by voorbeeld de dran- 
ken , dewelke zy noemen Perino, Grippo , 
Punch, en ook de byzondere wyn van pyn- 
appelen „ dewelke zeer hoog op die Eilan- 
den geacht word ; mitsgaders de wyn , de- 
welke Maobbie genaamt word. Om dat in 
Turkyen het drinken van wyn verboden is, 
weeten de Jooden en Chriftenen in die lan- 
den een lichte moft te bereiden uit druiven 
en water, dewelke zeer aangenaam is om te 
drinken. Zelfs zyn hier tot Amfterdam eeni= 
ge Liefhebbers geweeft, dewelke zeer voors 
treffelyke wyn, die voor geen Franfche wy 
nen behoefde te wyken „ hebben weeten te 
bereiden uit druiven enz. 


39. 


Zommigedranken worden gewonnen door 
lekkinge uit de boomen, in welker fchors 
een opening word gefneden , gelyk in Oofts 
indiën de Sur A uit de Cocosboom, en ver= 
fcheide foorten van Palm-wynen , dewelke 
door gifting een vermogen verkrygen van 
dronkenfchap te verwekken. Op deze wyze 
word ook de Manna in Galabrien gewonnen, 

ger 


Maart en April 1721. « zag 
gelyk ik voor dezen heb aangetoont. (a) Van 
deze, Manna zouden met water en fpeceryen 
ook verfcheide foorten van dranken en Man- 
na-wynen, door de gifting bereidt konnen 
worden. De Heer BoyLe verhaalt, dat 
aan hem was geopenbaart een geheim van 
den. Koning van Polen , namentlyk een 
drank „dewelke uitfteekend dienftig was in 
verfcheide ziektens, en niet anders was, als 
een vocht , het welk vergadert wierd door 
uitlekkinge uit de wortel van de Okkernoote- 
boom, dewelke ontbloot in ’ begin van 
de lente wierd ingefneden. In zommige 
Noordfche Landíchappen , en zelfs in ’ 
noorden van Engeland, word in de maan= 
den van Maart en April, uit de takken van 
den Berken-boom , daar een gat in geboort 
word. een zap vergadert, het welke na ’t 
fchryven van verfcheide groote mannen, het 
graveel verteert, als van het zelve eenigen 
tyd lang alle morgen een lepel vol word in- 
genomen. Freitagius en andere roemen dit 
zap van den Berken-boom ook zeer, tegens 
de heete ziektens der lever en gal , tegens 
den fteen „en tegens de verftoppingen der inge= 
wanden en heete opbruizingen van ’t bloedt. 


39: 


_ Zommige bieren konnen zeer nuttig voor 


de gezondheid bereidt worden, als onder 
Q 2 der- 


(a) Ziet Natuur-en Konft-Kabinet July en Auguf. 
ty 1720. van pag. Z02, tot 129. 


234 Natuur en Konft-Kabinet, 
sderzelver giftinge eenige zaaden of kruiden 
by dezelve gevoegt worden. Het zaad van ’ 
Vogelneft of Daucus, benevens berkenboomn, 
onder de gefting by ’t bier gevoegt, geeft een 
zeer. voortreffelyk bier in jichtig graveel , in 
de fcheurbuik , en in de jicht. Diergelyke 
medicinale bieren konnen bereidt worden , te= 
gens meeft alle verouderde ziektens en ge= 
breken, dewelke de menfchen overkoomen, 
gelyk ook zulks hedendaags in Engeland op 
veel plaatzen in ’t gebruik is. 


40. 


Gelyk als door de Natuurlyke Hiftorí= 
kunde en proefkundige Wysbegeerte, ontel« 
baare nutheden omtrent onze dranken zyn uit= 
gevonden ‚en noch uitgevonden zouden kon- 
nen worden, doen ook deze zelfde wetenfchap= 
pen geen minder dienft omtrent onze fpyzen. 
Wat zyn niet alderhande fornuizen , ovens 
en handgreepen uitgevonden, om ons broodt 
en gebak , ons kooken en braaden te ver- 
beteren ‚door dewelke ook in de fpyzen wor- 
den ingehouden en bewaart de fynfte en krag- 
tigfte deelen van het broodt, van het vleefch 
€en andere voedzels, dewelke anderzins zou- 
den vervliegen ? Hoe veel zaaken heeft de 
proefkundige oplettendheid niet doen bewaa-= 
ren door drooging , inzulting , confyting, 
kriftalfchieting , met zuiker, met fpeceryen, 
met pekel, met azynen zuure zappen? Zom- 
mige fpyzen konnen onbedenkelyk lang be- 
waart worden, als de lucht van dezelve 

word 


Maart en April 1721. _ 24ft 
word afgekeert, De befchuit kan drie jaas 
ren lang bewaart worden in vaten, dewel- 
ke zeer vol en dicht gepakt zyn , en welker 
naaden met pik beftreken zyn, of dewelke 
van binnen met blik of met loodt beflagen 
zyn ;zelfs is by zommigen bekent, om alder- 
hande verfch vleefch , zonder zout, pekel, 
of rook „zeer lang te bewaaren voor ’% ver- 
derf, door middel van boter, enz. De Heer 
BoyLrE oordeelt, dat zelfs raauw verfch 
vleefch zeer lang bewaart zoude konnen 
worden door middel van brandewyn , de- 
welke van het zelve met water zoude konnen 
afgetrokken worden, zonder echter de fimaak 
van het vleefch veel te krenken, om dat on- 
der het kooken de brandewyn genoegzaam 
uit het zelve zoude vervliegen. Deze zaak 
ftelt de Heer Boyre voor , om dat door 
het pekelvleefch veel menfchen ongezond, 
en ftyf van de fcheurbuik worden , en nie- 
mant moet voor een onmogelyke zaak hou- 
den , dat het verfch vleefch , zeer vaft in 
vaten gepakt,door middel van voorloop van 
korenwyn zeer lang zoude konnen bewaart 
worden. 


41, 


Het is alleen de natuurlyke Hiftorikunde, 


dewelke de verfcheide zamenwooningen der 


menfchen ophoopt’ met vruchten , gewaffen 
en lekkernyen , dewelke niet alleen uit de 
woelte boflchen en afgezonderde wilder- 


niflen worden overgebragt, en in tuinen of 


Q 3 op 


246 Natuur-en Konlf-Kabintt, 
op vruchtbaare akkers geoefent en tam ge- 
maakt, maar ook van het eene gedeelte der 
Wereld, daar dezelve dikwils overvloedig- 
lyk vallen, in het andere gedeelte overge- 
plant en aangekweekt , en door konftige 
bereidinge voortreffelyk gemaaktworden,gelyk 
als blykt uit de zuiker, dewelke op zo veel 
plaatzen van ’tOoften en het Weften is over- 
geplant, en wederom gevoert daar dezelve 
eigentlyk niet groeit, maar door zuivering , 
kriftalfchieting enz. veel fchoonder en aan- 
genaamer gemaakt word, als in de plaatzen 
daar dezelve voortgekweekt word. By ge- 
brek van zuiker, oordeelt de Heer Bovyre, 
dat uit verfcheide andere plantgewaflen zui- 
ker zoude konneu bereidt worden ; op deze 
wyze bereiden de Ooftindianen van hun Sura 
een zuiker, dewelke zy jagra noemen. Als 
zy de Sara uit de kokos-of palmboom ver- 
gadert hebben , kooken zy dit zoet en aan- 
genaam vocht , en ftellen het naderhand om 
te ftremmen, wanneer van het zelve voort- 
komt een foort van zuiker ; maar deze zui-” 
ker of jagra word in de Ooftindiën niet ge= 
noeg geacht, om dat de zelve bruin van 
koleur is, en in Ooftindiën byna overal wit= 
te zuiker in overvloedt gevonden word, 
GarcillafJins verhaalt , dat van de Peruviaan- 
fche boom-vrucht Mulli een drank gemaakt | 
word; zy wryven, zegt hy , de vruchttuf= | 
{chen hunne handen in heet water, tot dat 
al de zoetheid uit de vrucht in het wateris | 
overgegaan ; dit zoet water kleinzen zy | 
| 
| 


door, en laaten het drie of vier dagen (taan, 
tot 


Maart en April, 1721d 247 
tot dat de dik{te flof na de grond zakt, als 
wanneer zy het klaar en doorfchynende 
vocht tot hun drank of wyn gebruiken : uit 
deze wyn bereiden zy ook honing en azyn. 
Een zeer naauwkeurig Schryver, over de 
Gewaflen van Brafyl, zegt de Heer BoyLe, 
getuigt dat uit de Plant Caraguata , na dat 
de fchors van dezelve op zommige plaatzen 
geopent en afgefchrapt word , een zeker 
vocht in zodanig een ongelooflyken hoeveel 
heid vloeit, dat zomtyds uit eene plant vyf- 
tig en meerder Aroben door de tyd vergadert 
worden ; en dat de Brafilianen uit dit vocht 
wiften te bereiden hun wyn, azyn, honing, 
zuiker, enz. want als het zoete zap van de 
Caraguata gekookt word, zal het zelve door 
het kooken noch veel zoeter , aangenaamer 
en dikker worden , en eindelyk in zuiker 
overgaan. 


42 


Door de overweeginge dezer zaaken ont- 
dekken wy , dat de kennifle der natuurlyke 
Hiftorien, en het proefkundig onderzoek der 
natuurlyke Schepzels , ons leert en in ftaat 
ftelt, om by gebrek van het eene voedzel 
dikwils een diergelyk uit andere gewaffen 
voort te brengen. Een Gouvernear van een 
nieuwe Volk-planting in noorder America, 
heeft aan den Heer Boyre verklaart , dat 
in zommige deelen van Nieuw Engeland 
een foort van boomen word gevonden, die 
zeer overeenkomftig zyn met onzen okker- 

Q4 n00= 


248 Natuur- en Konft-Kabinet, 
nooteboom ; dat het zap, het welk door ine’ 
fnyding uit die boom vloeit , tot een zoete 
en zuikerachtige ftof zachtelyk konde uitge= 
dampt worden. Uit de groene halmen 
vande mais kan een ftroop bereidt worden, 
dewelke by de fpys gemengt zynde, dezelfde 
aangenaame zoetheid verwekt als de zuiker. 
De Heer Boyre ftelt voor, of by misgewas 
en gebrek van zuiker , uit deze mais-halmen 
niet wel zuiker zoude konnen gemaakt wor= 
den. Uit de water-meloenen word in Nieuw 
Engeland ook een aangenaame ftroop ge- 
kookt. 


43: 


Behalven dat door de natuurlyke Hifton- 
kunde en proef-ondervindingen der natuur- 
Iyke fchepzelen , een Natgralift aan onze 
voedzels een aangenaamheid van fmaak , een 
gezonde hoedanigheid „en een geduurzaam- 
heid tegens de bederving verwekt , zyn noch 
daarenboven verfcheide wegen en middelen 
uitgevonden , door dewelke wy leeren oor- 
deelen van de gezondheid en de ongezond- 
heid van onze fpyzen , dranken , lucht, en 
vorders van alles wat wy van nooden heb- 
ben , om onze gezondheid te onderhouden, 
ons leven te bewaaren „en onze verloren 
gezondheid te herftellen , gelyk als by voor- 
beeld : de naauwkeurige Santorius heeft cen 
geneeskurdige Weegkunde uitgevonden, 
waar door de voordeelige of fchadelyke ge- 
fteltheden van ouze ípyzen en dranken wor 

den 


Maart en April 17zt. 249 
den ontdekt, en aangemerkt , welke fpyzen 
en dranken onze onzichtbaare uitwaafleming 
beletten, en fchadelyk voor onze gezondheid 
zyn, en wederom welke onze onzichtbaare 
uitwaafleming bevorderen , en aan ons zeer 
nuttig zyn. De Natuurkunde heeft zelfs mid- 
delen uitgevonden ‚ waar door wy de waare 
gehalte van onze dranken, en derzelver zui- 
verheid , konnen ontdekken ‚, en bemerken 
door weegkunde , of by voorbeeld een wyn 


door byvoeging vervalft is; en dewyl het al- 


derlichtfte water voor het zuiverfte en gee 
zondfte word gehouden , is zodanig een 
weegzwerktuigje zeer nuttig in die landen, 
daar de meníchen gewoon zyn niet anders 
als water te drinken. Wy moeten niet oor- 
deelen , dat alle de verfche wateren even 
zwaar zyn. De Schippers hebben zommige 
zoete wateren uit America in Engeland ge- 
bragt‚en bevonden dat dezelfde hoeveelheid van 
water acht loodt op het pond lichter was, 
als het gemeene zoet water in Eugeland; 
maar dewyl het wel kan gebeuren , dat het 
alderlicht{le water eenige {chadelyke eigen= 
fchappen heeft ontvangen van den grond; 
daar het zelve overvloeit , door mineralifche — 
en fchadelyke dampen van de onderaard- 
fche en bovenaardfche fchadelyke wezens, 
zyn verfcheide proeven uitgedacht door de 
Stoffchey-kundigen :by voorbeeld, het meefte 
putwater is niet zo bekwaam om met zeep 
te {chuimen „als het regenwater, of het water 
van zommige natuurlyke fonteinen. Wy 
ontdekken meuigmaal , dat twee of meer 

Qs Wa 


zso Natnur= en Konft-Kabinet.; 
wateren geen onderfcheidt fchynen te heb- 
ben, ten opzicht van reuk , maak , koleur 
en gewigt, en dat echter onder dezelve eeni- 
ge zullen gevonden worden , zeer bekwaam 
voor de verwers , tot Ícharlaaken of andere 
koleuren „ en andere daarentegen geheel | 
endeugend, niet tegenftaande de redenen van | 
onderfcheidt aan ons onbekent zyn. De Heer 
Boyre heeft menigmaal ontdekt, dat zich 
een zout onthield in water , dat voor onze 
{maak volkomen verfch fcheen te zyn, met 
in het zelfde te werpen de folutie van zilver 
door fterk water ontbonden : om dat zoda- 
nig een verborgen zout, of deszelfs geeft, 
zodanige gefmolte metaalen nederflaat ia 
de gedaante van een witachtige kalk : het 
welk in zuiver regenwater zich anders toe- 
draagt. 


44, 


Ik geloof niet dat tegenwoordig iemant 
zo onkundig gevonden word , aan den wel- 
ken onbekent is, dat in de verfcheide luch- 
ten der verfcheide landfchappen , of der ver- 
fcheide tyden van het jaar, of der verfcheide 
uitdampingen die in de lucht gedraagen wor- 
den, een groot onderfcheidt, en meerder of 
minder overeenkomtt is voor onze verfcheide 

emperamenten en lichaams gefteltheden , en 
dat dezelve ook de oorzaaken zyn van ons kor- 
ter of langduriger „gezonder of ziekelyker le- 
ven:daarom legt denGeneesheeren,en alle men-= 
fchen, zeer veel geleegen aan de kenniffe des 
damp- 


Maart en April 1721. 251 
dampkringachtigen luchts , tot onderhoudin- 
ge, befcherminge en verbeteringe van onze 
gezondheid; en dewyl door de proefkundige 
Natuurkunde zeer veel wegen en werktui- 
gen uitgedacht en gevonden zyn , om de na- 
tuur en gefteltheid des luchts te ontdekken, 
konnen wy niet ontkennen de nutheid van 
de natuurlyke proefkunde in dit gedeelte van 
de Geneeskonft, dat voor onze gezondheid 
zorgt. De hoedanigheden en eigenfchappen 
des luchts, dewelke voor onze zinnen geheel 
verborgen zyn, weeten de Naturaliften door 
verfcheide proeven te ontdekken. De naar- 
ftige (a) Sazdorius leert, dat de gezondheid 
of ongezondheid van de lucht in eike plaats, 
door het weegen en het ontdekken van de 
meerder of minder uitwaaflemingen , als an= 
derzins, moet onderzocht en kan ontdekt 
worden. Door de Thermometer konnen wy 
niet alleen ontdekken de hoedanigheid des 
luchts van een plaats of ftadt , maar zelfs 
van elk huis , ja van elk byzonder vertrek ot 
kamer. In ’t geval van ziektens, daar wy 
door vuur of koelte te maaken een egaale lucht 
van nooden hebben , laat ik gewoonlyk een 
Thermometer ìn de kamer van den zieken 
brengen ,om dat daar door de lucht nacht en 
dag, of altyd op dezelfde graad van warmte 
en koude kan gehouden worden, door meer 
of minder vuur aan te leggen , na de aanwy- 
zinge van de Thermometer. Hoe veel eigen- 

fchap- 


(a) Vid. Santorii Saunttoris Medicina Statica. 


Ps 
252 Natuur- en Konft-Kabinet , 
fchappen en hoedanigheden des luchts door de 
luchtpomp ontdekt zyn , en moch ontdekt 
zouden konnen worden , gaat byna boven 
het bereik van onze inbeelding. Ook kon- 
nen de goede en kwaade gefteltheden des 
luchts ontdekt worden, door verfcheide uit- 
werkingen van de lucht op andere lichaa- 
men, gelyk als het zilver, het welk in zom= 
mige luchten zwart word : of andere metaa- 
len, dewelke in zommige luchten haaftiglyk 
roeft vatten : of het haaftig bederven van het 
vleefch , de melk, het bier: of ook wel uit 
de bleeke of ongezonde koleur der inwoon= 
ders, en uit ontelbaare andere zaaken, daar 
inderdaad geen acht genoeg op gegeven 
word, hk 


45 


Van welk een nutheid de natuurlyke Hif= 
torikunde ís, om de hoedanigheden des 
luchts, met betrekkinge op ons lichaam, te 
ontdekken, is zeer wel te begrypen, als wy 
aanmerken dat dezelve ons leert de bewee- 
gingen dezes Aardkloots „ die van de Maan 
en alle de Planeeten , derzelver taningen, 
de Saizoenen van elk byzonder Luandíchap 
van maand tot maand, den aart en eigen{chap- 
pen, de uitdampingen uit de aarde, de 
dampkring en deszelfs verhevelingen , den 
donder ‚den blixem en het weerlicht, de hoee= 
veelheid van warmteen koude, vorft, regen, 
wind , fneeuw , hagel enz. en vorder alle 
zaaken, dewelke de lucht , dien wy inade- 

men, 


“ Maart en April 17ar. 232 


‘men , gedurig. konnen veranderen , verbe 


teren of verflimmeren , voor ons ongezon- 
der of gezonder maaken, ín zo verre dat een 
Geneesheer , aan dewelke de natuurlyke 
Hiftorikunde ontbreekt, genoegzaam geen 
Geneesheer kan genaamt worden ; want de 
obferwatien en naauwkeurige kennifle dezer 
zaakenzyn tot de onderhoudinge der gezond- 
heid,en in de geneezinge der ziektens van veel 
meer belang en vermogen , als alle de ‘ân- 
dere geneesmiddelen met malkanderen. 


46. 


Na dat wy nu de riutheid der Natuurlyke 
Hiftorikunde en proetkundige Wysbegeerte, 
in de eerfte vier deelen der Geneeskunde, 
namentlyk de Phyfologia, Pathologia, Se- 
miotice, en Hygieine, eenigzins gezien heb- 
ben; zullen wy derzelver groot gebruik niet 
minder ontdekken in het vyfde en voor- 
naamfte deel der Geneeskunde, namentlyk de 
Therapeufis. Dit deel van de Geneeskontt is 
zo aanmerkelyk , dat alle de vier andere dee- 
len alleen tot dienft van dit deel (het welk 
de verloren gezondheid leert herftellen , en 
de ziektens volgens een bekwaam beleid: , 
en met goede geneesmiddelen leert genee- 
zen) zyn uitgevonden, en van een iegelyk 
bekwaam Geneesheer met de uiterfte vlyt en 
naauwkeurigfte oplettendheid aangeleert wor- 
den. De Heer BoyreE oordeelt , dat een 
Geneesheer eerftelyk naauwkeurig acht be- 
hoort te geven op de aangenaamheid der ge- 

nees- 


254 Natuurs en Konft-Kabinet ; 
neesmiddelen , en dat alles , het “welke-in 
een beknopte hoeveelheid kan verricht wore 
den, met geen al te veelvuldige dranken en 
te overvloedige en onaangenaame geneesmid- 
delen, behoort te gefchieden ; hier toe pryft 
dien Heer verfcheide Chymifche geneesmid- 
delen aan , en oordeelt dat de ftof-fcheid- 
kunde zeer noodzaakelyk voor een Genees- 
heer is; maar niemant, dewelke de Genees- 
kunde op een bevindelyke en veilige wyze 
heeft leeren oefenen , zal ontkennen , dat in 
de laat{t voorgaande Eeuw de Chemy al te 
veel is ingedrongen geweelt in de oefening 
der Geneeskonft ; daarom hebben de fchran- 
derfte Geneesheeren maar eenige weinige 
Cóymifche poeders, tindturen, zouten , olyen, 
geelten enz. tot hun gebruik overgenomen; 
en zyn wederom te rug getreden tot den ou- 
den en heiizaamen weg , dewelke zy zom= 
tyds al te onbedachtzaam verlaaten hadden, 


47- 


Door de proeven , en ook door de onver= 
verwachte bevindingen „ zyn dikwils door de 
kenniffe der natuurlyke zaaken , zeer be- 
kwaame „geneesmiddelen gevonden voor 
zommige beftendige ongemakken. Petras 
de Ofma verhaalt , dat in de Provintie van 
Chili in America, aan de Indianen een plant 
bekent was, welker bladen, op de wonde ge- 
legt, de zwaarfte bloedftortingen aanftonds, 
konden ftremmen. Zommige eenvoudige 
menfchen hebben dikwils verouderde zwee- 

ren, 


“Maart en. April 17ar: 2sy 
ten , gezwellen , en zelfs inwendige onge- 
makken , door gemeene zaaken geneezen, 
buiten verwachting zeifs van de fchranderfte 
Geneesheeren en Heelmeefters, Pio ver- 
haalt , dat by zyn tyd de wilden in Brafl, 
door gommen „ verfche zappen en balfems, 
gefchote ledemaaten genazen , dewelke de 
Europifche Heelmeefters wilden afzetten ; dat 
zy verfiervingen en verouderde zweeren her- 
ftelden met enkelde zappen , daar -de Euro- 
pifche Genees-en Heelkundige mede verle- 
gen waren. Het is zeker, dat de natuurlyke 
Hiftorikunde een ontelbaar geral zaaken kan 
opleveren , daar de proefkundige W ysbe- 
geerte in zoude konnen werken en onder- 
zoek doen , tot nader ontdekkinge van heil- 
zaame geneesmiddelen, 


48. 


Om dit onderzoek te doen , is de ontbin= 
ding door de Stoffcheidkunde geen van de 
geringfte middelen. De werkdaaden van de 
Scheykonft of Chemy zyn zeerbekwaam, om 
te zoeken en ook te ontdekken de hoedanig- 
heden en eigenfchappen der natuurlyke {chep= 
zels, met betrekking op het menfchelyke 
lichaam. Neemt tot uw voorbeeld de mine- 
ralifche bronwateren en baden, na dewelke 
zo veel zieken toevloeyen , om-hunne ver- 
loren gezondheid wederom te herftellen. Is 
de Ghemy niet zeer bekwaam, om te ontdek- 
ken, welke Mineralen , fulfer , vitrioolen, 
zouten, fteenzappen enz, in het een of her 

gs: an- 


256 _Natuur= en Konft-Kabinet; 

ander mineralifch bronwater uitmunten „en 
waar uit het zelve wel voornamentlyk be- 
ftaat? waar in deszelfs medicinale-hoedanig- 
heden en nadeeligheden beftaan, en vervol- 
gens voor welke gebreken het zelve dienfti- 
ger, en wederom voor welke het fchadelyk 
kan zyn? Door de Chemy konnen zelfs ei- 
genfchappen in de mineralifche wateren ont- 
dekt worden, dewelke anders altyd verbor= 
gen zouden zyn. 


49: 


Op dezelve wyze konnen ook door de 
Chymicale werkdaaden zeer veel hoedanig- 
heden , verborgene eigenfchappen , en be 
trekkelyke vermogens ontdekt worden in de 
plantgewaflen. Wy vinden zommige plant- 
gewaflen , welker zap voor een gedeelte 
ftremt, en overgaat in een effentieel zout, 
na dat deszelfs meefte vochtigheid is uitge= 
waaflemt door de hitte van het vuur. Het 
zap van zommige zeer zappige planten, door 
lekkinge helder gemaakt zynde, en maar 
zeer weinig uitgewaaflemt zynde, fchiet da- 
telyk kriftallen van ef/extieel zout. Het zap 
van andere planten heeft wederom meerder 
kookinge van nooden ; zommige zappen 
fchieten haare kriftallen van zelfs door eige 
beweeginge , zonder medehulp van eenig 
vuur of hitte, Het uitgepar{t zap van andere 
planten moet zeer lang gekookt en uitge= 
waaflemt worden, eer deszelfs gedeelte in 
effentieel zout overgaat. Uit het zap van 

zom- 


Maart en April 1721. 257 
zommige planten kan geen effentieel zout 
bereidt worden ; waar door zeer nuttelyk 
een groot en zaakelyk onderfcheidt ontdekt 
„word in de ftellende deelen der plantgewaf- 
fen. Ook konnen op deze wyze, en in dit 
opzicht, de plantgewaffen in verfcheide foor= 
ten onderfcheiden worden, te meer om dat 
deze eflentieele zouten of kriftallen ook zelfs 
van malkanderen zeer veel , zo ten opzicht 
van gedaante , fmaak , als betrekkelyke ei- 
gen{chappen of kragten , koomen te ver- 
fcheelen. De zouten van het glaskruide 
(parietaria) de bernagie (borrago) de oflen- 
tonge (baglofJa) enz. verfcheclen zeer veel 
van de fyne en geeitige zouten der lepel- 
bladen , tuinkers , waterkers , beekeboom;, 
en andere fcheurbuikskruiden ; en deze ver- 
fcheelen wederom zeer veel van de effentieele 
en openende zouten der windbreekende krui- 
den , namentlyk van de feldery „ de lavas, 
juffroumerk (apium) enz. Behalven deze 
ondervindingen , konnen ook door behulp 
van de Chemicale werkdaaden , de meerder 
of minder bekwaamheid of onbekwaamheid 
der plantgewaflen, in het voortbrengen van 
geeften ‚fyne olien, verdikte extraflen, vafte 
zouten , als ook derzelver onderfcheit om= 
‚trent de hoeveelheid der olien, zouten, zuu- 
\_ren,vetten,geeften, en ontelbaare andere eigen= 
‚_ fchappen en hoedanigheden ontdekt worden. 


| : , 4 Ko 


… De proeven, dewelke door de Scheykunde 
eg kon= 


ries 
kend 


258 Natuur-en Konft-Kabinet, 
konnen in ’t werk geftelt worden, ter ont= 
dekkinge van den aart en eigenfchappen der 
plantgewaflen, zyn zeer verfcheiden en me- 
nigvuldig. De met water bereide uittrekzels 
of afkookzels zommiger plantgewaflen of 
kruiden, bloemen , vruchten, zaaden, hou- 
ten, fchorzen enz. verkrygen een hoogroode 
koleur, zo ras als wy maar eenige druppelen 
van een loog (gemaakt van een alcalyz zout, 
als pot-afch, zouda, vaft zout van wynfteen 
enz.) daar in ftorten : maar zo râs wy in 
zodanig een rood zizÄaur eenige droppelen 
van een zuure geeft inftorten, word datelyk 
de roode koleur of geheel weggenomen, of 
in een andere koleur verandert. Als wy in 
het roode tinctuur van roozen , getrokken 
met water , eenige droppels loog van pot- 
afch ftorten, krygt het zelve een groene ko- 
leur, maar zO ras wy eenige droppelen zuure 
geeft daar by doen, verandert de groene ko-= 
leur wederom in een fchoone roode koleur, 
geheel anders als in de boven gemelde proe- 
ven , daar de roode koleur verwekt word 
door een alcalyne loog , en door een zuure 
geeft wederom weggenomen word enz, 


sr. 


Door diergelyke proeven konnen wy de ! 
gelyke hoedanigheden van verfcheide gewaf= | 
fen ontdekken, want by voorbeeld : alle de 
zamentrekkende planten , bladen of bloemen, / 
zyn zo wel bekwaam om uit dezelve inkt | 
te bereiden, als de galnooten, Het uittrekzel £ 

À van | 
| 


| 


Maart en April 1721. -2yy 


„van Thee, van roode-knop-roozebladen, van 


de fchors van eikenboom , van zumach, of 
andere zamentrekkende plantgewaffen;, word 
zo zwart als inkt, zo rasals wy eenige drop- 
pels uittrekzel van vitriool of koperrood by 
het zelve doen, even gelyk als gefchiedt met 
ae mamtektel van de galnooten. 


$2e 


Door de proeven van die natuur konnen 
Wy verfcheide eigenfchappen der plantgewaf- 
fen ontdekken „en een groote verandering 
van koleuren in de uittrekzels en afkookzels 
der plantgewaflen verwekken, door het by- 
voegen van loogen, zuure geeften , vlugge zou= 
ten , ontbondene minerali{che (tremzels enz. 
Op dezelfde wyze „en door andere Chemifche 
werkdaaden , konnen: wy ook ontdekkén de 
miedicinale hoedanigtieden der dieren en dert 
zelver deelen, als ook die der metaalen; in 
zoverre dat ‘door de proeven, dewelke eef 
ftoffcheidkundig Narturaliftin’t werk (telt, zo 
weel verwonderens waardige eigen{chappen; 
hoedanigheden , en betrekkelyke vermogens 
ortdekt konnen worden ; dat wy aan den 
overvloedt van deze zaak te kort doen, met 
kear kortelyk iets van te zeggen. 


33 


__Gelyk als daorhet onderzoek der. Mendels 
de medicinale planten’, dieren ‘en minerâlen , 
ed gekent en opchelder worden ,kan 

‘ook 


c26o _Natuur- en Konft-Kabinet, 
‚ook een Naturalift zeer veel nieuwe genees- 
Middelen uitvinden , en alzo het getal der 
geneesmiddelen vermeerderen. Zeer veel 
zaaken worden verwaarlooft , dewelke tot 
een groot gebruik in de Geneeskonft zouden 
overgebragt konnen worden , als zy naauw- 
keurig door proeven onderzocht wierden. 
Wy vinden verfcheide foorten van minerali- 
£che aardens, in dewelke buiten twyfel voor- 
treffelyke medicinale eigenfchappen zyn op- 
gefloten. Wy vinden dikwils omtrent de 
mynen „ bergwerken, fteenbreeken „ mer- 
gels en kley-gronden , in een kleinen om- 
trek , verfcheide foorten van aardens , de- 
welke in reuk , gewigt , confiftentie , ko- 
deur, meerder of minder vetheid en fmaak , 
zeer veel van malkander verfcheelen. De 
Bolus van Armenie, de medicinale aarde van 
het Eiland Lemzos , zyn in groote achting 
geraakt ‚tegens de pefteziektens , graauwe en 
roode loop , kwaadaardige koortzen „ beeten 
van fenynige dieren enz. Echter is door Jo- 
hannes Montanus , Silefier , een vette medí- 
Cinale aarde in Silefie gevonden , dewelke 
in de bovengemelde ziektens voor de medi- 
cinale aarde van het Eiland Lemnos geenzins _ 
behoeft te wyken. Crato getuigt by Sennertus, 5 
dat tot Zoekai in Hongaryen , een bolus ge= 
vonden word , dewelke in de mond fimelt 
als boter, en dewelke beter bevonden word 
tegens de zinkingen, peft, en kwaadaardige 
ziektens, als de bolus van Armenie. De 
Heer Borre verhaalt , dat een voornaam 
Geneesheer in Engeland een mineralifche | 
7 aarde: 


… Maart en April 1721. _26x 
aarde vond (niet verre van de ftadt , in de- 
welke hy woonde, en in dewelke de peft op 
dien tyd zeer hevig woede) door dewelke 
zeer veel lyders, dewelke met de peft bee 
zocht waren, geholpen wierden, 


54e 


Onder het nafpeuren van de medicînalg 
hoedanigheden dezer dingen, worden ook 
dikwils verfcheide andere zeer nuttige hoe-= 

— danigheden en vermogens als by geval ontdekt. 
De Heer Bo yr E verhaalt, dat een Engelfch 
Edelman een zekere aarde hadde gevonden in 

Engeland, dewelke, niet tegenftaande dezelve 

niet anders als een zeer gemeene minerali- 

{che aarde fcheen te zyn , echter een zeer 

goede hoeveelheid goud uitleverde. Joban- 

nes Agriccla vegt,‚in zyne aanmerkingen over 
| Poppius, dat hy ondervonden heeft , dat de 
geeft , die gedeftilleert word van de medi- 
_Einale aarde van Silefien, het goud {melt , ge- 
| lyk als het koningswater , dog een weinig 
| 
| 


fraager en in een weinig langer tyd ; als ook 
dat hy een aarde heeft gevonden by den 
Rhyn, dicht by het WBefierswaldt/ dewelke 
om deszelfs vlugge zouten zeer bekwaam 
was om het zilver te {melten. Als wy acht 
geven, dat de aardens verfcheide hoedanig-. 
heden ontvangen van de uitdampinge der on- 
deraardfche Metaalen en Mineralen, met de» 
welke zy bevrucht worden, konnen wy 
geenzins ontkennen, dat in de mineralifche 
aardens verfcheide verwonderens waardige ei- 


R 3 gen 


262 Natuur-en Konft-Kabinet , 


genfchappen, vermogens en medicinale krag- 
ten, opgefloten leggen. 


55 


Wy vinden ook zeer veel mineralifche of 
metallyne wezens , dewelke op haar zelve 
aangemerkt, onbekwaam en fchadelyk voor 
de geneezinge der ziektens zyn, maar de 
welke door werkdaaden der ftoffcheidkundige 
Nazturaliften , en door byvoeginge van an- 
dere zaaken bereidt zynde , dikwils groote 
geneesmiddelen bevonden worden. De Heer 
Boyre verhaalt , dat een zeker Engelfch 
Heer den Arfericum zodanig wilt te verbe= 
teren, en uit den zelven een balfem te bereie 
den, waar mede hy de booze zweeren genas. 
Samuel Cloffeus bereide uit de Bismuth twee 
geneesmiddelen, met dewelke hy goede ge= 
meezingen verrichte in zommige waterzuch- 
ten. Een groot Chemift , zynde een kennis 
van den Heer Borre, wilt zelfs uit de 
fublimaat een zacht en bekwaam purgeer= 
middel te maaken, de Mercurius dulcis bee 
veftigt zulks ook genoegzaam; maar als wy 
zouden optellen alle die Mineralen , Metaalen , 
Plantgewaflen, Dieren , enz. dewelke an- 
derzins fchadelyk zyn, als namentlyk de 
Vitriool , het Kwikzilver , de Antimonv, 
den Opium enz, uit dewelke door de konfti= 
ge verbeteringe , bereidinge of byvoeginge, 
voortreffelyke geneesmiddelen bereidt wor- 
den door de Stoffeheidkundige Naturaliften , 
zoude deze verhandeling te veel uitdyen. 

dk Tweede 


3 


Maart en April 1721. 263 


Tweede Verhandeling van de BY ZO N- 
DERE NATUURLIYKE 
HISTORY - SCHRYVERS, 
en in dezelve het kort begryp en des- 
zelfs opheldering van de Natuurlyke 
Hifforievande GAC AO en de ZUJ- 
KER. k 


L 


NA dat wy gefproken hebben (a) 1. Van 
de Cacaoboom. 2. Van deszelfs hout. 
3. Vande Bladen. 4. Van de Knop. $. Van 
de Bloem. 6. Van derype en onrype vruch- 
ten. 7, Van de Cacao-boonen of zaad en der- 
zelver onderfcheidt. 8. Van de {pruit in dit 
zaad van den toekoomenden boom. 9. Van 
de bekwaamfte gronden en plaatzen voor de- 
ze boom. 1o. Van de fchikkinge en berei- 
dinge der gronden tot een Cacao-boomgaard. 
ar. Van de oudheid en de eerfte aankwee- 
kinge der Cacao-boomgaarden. 12. Van de 
bemanteling van de Cacao-boomgaarden. 
123. Van de Manyoc, en deszelfs dienft aan 
de Cacao-boomen. 14, Van de oefeninge en 
voortkweekinge dezer boomen enz. , verpligt 
ons de fchikking van onten Schryver te 
fpreeken van de inoogfting of verzameling 
der vruchten van den-Cacaoboom , van der- 
zel- 
(a) Ziet Natuur-en’ Konft-Kabinet , January en 
February 1721. van pag. 73: tot 109. 


264 Natuur- en Konft-Kabinèt , 

zelver bereidinge , drooginge en bekwaam 
maakinge , om dezelve te doen duuren en 
te konnen verzenden na Europa. … 


3, 


De volkome rypheid van de Cacao-vrucht 
word geoordeelt , zo ras als de {chil zodanig 
geheel van koleur verandert is , dat aan-de- 
zelve geen andere groenheid meer gevonden 
word, als maar een klein knopje aan de be- 
neden kant. Op dezen tyd gaan de inzame- 
laars van boom tot boom , en van regel tot 
regel , en doen met een lange ftok , die aan 
%x einde gaffels-gewys is gefneden , de rype 
Cacao-vruchten afvallen, wel zorg draagen- 
de dat zy de bloemen en de onrype niet 
kwetzen, of het alderminfte aanraaken. Hier 
toe worden de handigíte Negers gebruikt, 
terwyl ondertuffchen andere Negers achter 
aan volgen ‚dewelke de neergevalle vruchten 
opraapen, en in korven vergaderen, en aan 
weerkanten van de boom op hoopen leggen, 
daar zy dezelve vier dagen laaten leggen, 
zonder dezelve aan te raaken ; maar als de 
Cacao-boonen langer in haar bolfter gelaaten 
wierden , als vier dagen , zouden dezelve 
beginnen uit te {pruiten, tebederven en plek- 
kig te worden. 


3: 


In de maanden van het voorjaar en het 
najaar, als de meefte vruchten te gelyk ryp 
Wor. 


Maart en April 1721. 265 
worden , gefchiedt deze plukking of inza- 
meling om den vyfden dag, maar in de andere 
maanden van het jaar gefchiedt deze ronde 
maar eenmaal in elke maand. Na-dat de 
Cacao-boonen vier dagen geplukt zynde, in 
haar bolfter hebben gezeeten, beginnen zy op 
den vyfden dag des morgens of ook wel 
eerder te bolfteren , dit gefchiedt met een 
ftukje hout ‚met het welke zy flaan op het mid- 
den van de fchors, waar door de Cacao-boo= 
nen barften of opgeklooft worden , als wan- 
neer dezelve met de handen uit de vrucht of 
fchors gehaalt, en in korven geworpen wor- 
den; de ledige bolfters worden om de boo- 
men gefimeeten ‚ om voor dezelve te dienen 
tot mett en voedzel. Naderhand word al de 
uitgepelde Cacao gedraagen in een groote 
korf, en op een hoop gelegt op een gemaak- 
te foldering , en dewelke gedekt is met de 
bladen van een zekere boom 5; de bladen van 
dezen boom zyn vier voet lang, en twintig 
duim dik en zeer ftevig; als de Cacao op 
deze bladeren hoopsgewyze uitgeftort is, 
word dezelve van boven ook zeer zorgvule 
dig gedekt met dezelve bladen, op de wyze 
als een korenkift van bladen , dewelke in 
zich kan bevatten de geheelen hoop Cacao. 
Behalven dit alles word deze geheele (olde- 
ring, en de daar opleggende gedekte Cacac- 
hoop noch wederom bedekt met diergelyke 
bladen , dewelke met eenige planken wor- 
den valt gelegt. Als nu de Cacao op die 
wyze legt befloten, gedekt, en aan alle kan= 
ten als bekleedt, begint Eene eenigzins ùit 
me te 


266 Natuur- en Konft-Kabinet, 


te waaflemen, als door een inwendige giftin- 
ge en geringe broeyinge van deszelfs kleine 
en onzichtbaare deelen ; waar door dezelve 
als voorbereidt word tot de drooging. 


4. 


Deze Cacao-hoop word morgens en a- 
vonds ontbloot , en de Negers gaan in de- 
zelve, en roeren metal hun kragt de boonen 
door malkander met handen en voeten, daar 
na worden dezelve wederom befloten , en 
gedekt mer dezelve bladen en planken 5 dic 
word vyf dagen achter malkander tweemaal 
des daags vervolgt, om dat in dien tyd de 
Cacao geoordeelt word genoeg op die wyze 
uigedroogt en uitgewaaflemt te zyn : het 
welk ook ontdekt word aan de koleur , die 
dan veel donkerder en fchoon bruinrood is 
geworden. Hoe meer de Cacao op deze 
wyze gedroogt en uiigewaaflemt word , hoe 
meer dezelve haar gewigt en bitterheid ver- 
lieft , maar als dezelve op deze wyze niet 
genoeg is uitgewaaflemt en gerypt , behoudt 
dezelve een onaangenaame bitterheid en een 
groenheid , ja heeft zelfs noodt van uit te 
borten en te bederven: om deze reden moet 
zeer naauwkeurig op deze zaak gelet worden , 
en dezelve ook wel gekent worden; het welk 
door ’t langdurig gebruik word aangeleert. 


$: 


„Zo ras als nu de Cacao genoeg is gerypt, 
en 


Maarten April 1721. 267 


‚en op deze wyze wel uirgedampt , word de- 
zelve in de bloote lucht of in de zon gelegt, 


‘om aldaar nader te droogen ; hier toe zyn 
‚vooraf gemaakt verfcheide opftallingen van 


balkjes of ribben „en deze opftallingen worden 
‚overfpreidt met matten , gemaakt van géfple- 
ten riedt, en te zamen gevoegt met bind» 
garen, ’t welk gemaakt word van de fchors 
van deMAHoOT,het welk een boom is,van 
welkers fchors de Indianen touw-werk flaan; 
op deze matten word de Cacao gelegt, en 
uitgefpreidt omtrent op de dikte van twee 
duim , wordende de eeríte twee dagen zeer 
dikwils bewogen , en omgeroert met een 
houten troffel of plat fchopje ; des avonds 
word de Cacao gedurig in deszelfs matten 
gevouwen, en met zeer groote en dikke bla 
den uit vrees voor den regen bedekt , het 
welk ook zo dikwils des daags gefchiedt als 
het begint te regenen. Zommige inwoon- 
ders droogen hun Cacao in houte bakken; 
die omtrent vyf voeten lang , twee voeten 
breed, en drie of vier duim diep zyn ; van 
deze bakken , die omtrent zyn als een laade 
van een kas, genieten zy die nutheid , dat zy. 
dezelve,zo ras als het begint te regenen „alle 
boven op malkander zetten, fluitende de een 
op den anderen zo dicht , dat zy niets bee 
hoeven te dekken als de bovenfte bak, daar 
zy groote bladeren op leggen „ en op die bla- 
deren een ledige omgekeerde bak, De mat- 
ten worden echter beter gehouden , als zo= 
danige bakken , om dat dezelve doorluchtig 
zyn, en de lucht door derzelver zamenvoer 

' gin 


268 Natuur-en Konft-Kabinet ; 


gingen en reeten onder kan doordringen en 
fpeelen ; waar door de Cacao van onderen 
zo wel kan uitwaaflemen en droogen als bo- 
ven, Als de bodems van de bovengemelde 
houte bakken gemaakt waren van fterk ko- 
perdraad , zodanig gevlochten , dat de wind 
of lucht door dezelve konde heen dringen, 
en de Cacao onder zo wel konde uitwaafle- 
men als boven , zoude zulks een zeer dien- 
ftige zaak zyn, maar zy zouden zulks moe- 
ten laaten maaken in Europa , waar door de 
onkoften te groot zouden vallen. 


6. 


Als de Cacao genoeg uitgewaaflemt is, 
mag dezelve in * begin wel eens uitgefpreidt 
worden over de matten , en een weinig re- 
gen ontvangen, want zy bevinden, dat eeni= 
ge uuren regen, de Cacao , in plaats van de 
zelve te befchadigen , veel aangenaamer van 
koleur en zelfs ook beter van gefteltheid 
maakt. In het fchoonfte jaargety ís het zeer 
goed , de Cacao in * begin bloot te ftellen 
aan den avónd-en morgen- daauw, in de 
plaats van den regen, daar ik van gefproken 
heb. De Cacao is niet zo teder, of dezelve 
kan in ’t begin, als dezelve eerít op de mat- 
ten komt , zelfs wel een dag of twee een 
goede regen verdraagen , zonder dat dezelve 
daar veel door lydt , als maar gelet word, 
dat dezelve tuflchen beiden een of een halve 
dag zonnefchyn geniet ; maar als de Cacao 
al te veel regen geniet, {plyt dezelve , en 

word 


Maarten April 172r. 269 
word onbekwaam.om overgevoert te wor- 
den, daarom bereiden zy op de Eylanden, 
daar de Cacao aangekweekt word , hun 
Chocolade dikwils van zodanige Cacao. 


7 


‚Als de Cacao zo beendroog is, dat zy 
kraakt onder het wryven met de handen, 
word dezelve bekwaam geoordeelt , om in 
het magazyn bewaart , of als koopmanfchap 
verzonden te worden. De planters , dewel- 
ke trachten de achting te verkrygen van goe= 
de koopmans waar te leveren, draagen zorg, 
eer zy hun Cacao laaten inpakken , dat de 
kleinfte platte of kwalyk gevoede boonen 


vande andere worden uitgeleezen en afge- 
fcheiden „ om dat dit uitgefchifte goed min= 


der aanzien heeft, en ook minder Chocolade 
uitlevert, 
8. 
„De Cacao, dewelke in Europa gebragt 
word van de kuft van Caragzes , is vetter 
en minder bitter als de Cacao, die van de 
Franfche Eylanden komt. . Onzen Schryver 
oordeelt, dat in de Cacao geen ander onder- 
fcheidt te vinden is, als dat de eene beter 
geoefend word als de andere , en dat al de 
Cacao maar van eenderhande foort is ; dat 
de Cacao van Martenigue de zelfde is, als 
de Cacao van de kuft van Caragues, om dat 
het lucht-gewelt van deze beide plaatzen wei- 
nig 


279 _Natuur- en Konft-Kabinet, 

nig verfcheelt, en dat derhalven het jaargety, 
en het goede of kwaade weder overeen be= 
hoorden te koomen, maar dit befluit gaat 
piet altyd door , om dat de gefteltheid van 
de dampkringachtige lucht, de winden , de 
hitte , warmte, vochtigheid , droogte enz. 
niet alleenlyk afhangen van de ftandplaats, 
dewelke de landen hebben ten opzicht van de 
Zon, maar ook te gelyk van de hoogte of 
laagte ‚ droogte of moerafligheid der landen 
zelfs , ook van de regels bergen van de na- 
by gelege zeën, rivieren, en andere wateren, 
mitsgaders van den aart en de natuur der 
gronden zelfs „om dat uit de gronden de gee 
heele dampkring geboren word. 


9. 

Onze naauwkeurigen Schryver is in zyn 
meeninge beveftigt om het: volgende geval; 
een zeer verftandig Planter hadde de mid- 
delen uitgevonden , om zyn Cacao in 
deugd en prys te doen (teigeren boven de 
Cacao van alle zyne nabuuren, alleenlyk om 
dat hy de grond der Cacao-boomgaarden 
beter mefte en oefende, meerder zorg 
droeg voor de oefeninge der boomen ‚ en 
naauwkeuriger acht gaf op de Cacao-boonen 
zelfs, van den tyd dat dezelfde ingeoogft tot 
dat dezelve ingepakt wierden ; maar deze 
zaak zal van- de zelfde uitkomft zyn in de 
oefeninge en waarneeminge van alderhande 
plantgewaflen en vruchten. De (taat des 
verfchils-beftaat hier eigentlyk in , of de. Ca= 


cao van de kuft van Garagaes overeen zou= 
de 


Maart en- April 172t. zi 
de koomen met die van de Voor-eylanden, 
als aan dezelfde evêngelyke oefening was 
gefchiedt , en evengelyke zorg voor dezelve 
was gedraagen:en of alle de Cacao van alle 
de plaatzen van geheel Weftindien maar Een 
en dezelfde foort is , dan of in de verfcheide 
landen van America verfcheide foorten van 
Cacao worden gevonden ; het eeríte gelooft 
onzen Schryver, en het laatfte geloof ik om 
veele redenen , dewelke onlangs zyn aange= 


„toont. 


Io. 


De Cacao van de Kuft van Caragues is een 
weinig plat van gedaante, en komt in groot- 
teen gedaante zeer wel overeen met onze 
roomf{che boonen. De Cacao van Sine 
Domingo , Famaika , en Cuba, is in ’t alge- 


|, meen zwaarder en grover van boon, als de 


Cacao van de Voor-eylanden : en hoe gra- 
ver, zwaarder en zuiverder de Cacao van 
boon is , hoe veel minder lekkagie ook aan 
dezelve is, het welk ook de oorzaak is gen 
weeft, dat eenige jaaren lang de Cacao van 
de Caragues meer in aanmerkinge is geweeft, 
als die van de Voor-eylanden : maar onzen 
Shryver zegt , dat in ’t jaar 1717. door een 
reglement van de Negotie, de Cacao van de 
Voor-eylanden maar is geftelt op twee fran- 
fche ftuivers van inkeomende rechten , en 
dat de Cacao aan ándere plaatzen is geftelt 
op vyf ftuivers, door welk onderfcheidt van 
drie ftuivers het verfchil van de lekkagie we- 
derom word vereffend. Blo 


272 Natuur-en Konft-Kabinet; 
Il. 


De goede Cacao moet zeer bruin en egaal 
van vel zyn , en als de zelve gepelt word, 
moet zy vol van boon en wel gevoedt en 
glad zyn , van koleur als een hazelnoot, 
zeer donkerbruin aan de buitenkant , en een 
weinig roodachtig bruin van binnen, van 
fimaak een weinig bitterachtig , en wat za- 
mentrekkende, zonder eenige groenheid of 
fchimmelachtigheid , en zonder eenige zon= 
derlinge reuk , en geenzins vermolmt of 
wurmfteekig ; het welk veroorzaakt word , 
of door al te groote vochtigheid inden oogft, 
of door verwaarlozing, of dat dezelve door 
* zeewater vochtig is geworden met over- 
voeren, of dat de Cacao te fchraal en te dor 
van zeïfltandigheid is, of door al te grooten 
hitte in de geftinge is verdort. 


12. 


De Cacao is een vrucht, dewelke alle 
vruchten van die natuur , als amandelen, 
piftaches , olyven , kernen van pynappels, 
neuten enz. in olyachtigheid en beftendig- 
heid overtreft ; dit is ook de oorzaak , dat 
dezelve, als zy wel gewonnen word, en be= 
kwaamelyk gedroogt is ‚ nooit ranfig word 
of bederft , gelyk alle de andere, dewelke 
wy hebben opgetelt. Uit America word 
Cacao gebragt in brooden , dewelke om- 
trent een pond weegen ; van deze brooden 

mad. 


1 


Maart en April 1v7ar: 273 
maaken de Spanjaarden en andere hun Cho- 
colade. Als deze brooden gemaakt worden 
van de Indianen , zyn dezelve niet zeer ge= 
lykformig van gedaante , want na dat zy de 
Cacao-boonen hebben gêzuivert , rooften zy 
dezelve in een aarden pan , naderhand fchil= 
len en zuiveren zy dezelve naauwkeurig ge= 
noeg, en wryven dezelve tuffchen twee 
groote (teenen , waar na zy de brooden met 
hunne handen kneeden en vormen; maar de 
Spanjaarden ‚en andere Europifche Natien in 
de Weftindien, zyn naarftiger en oplettender 
als deze wilden , en verkiezen tot hunne 
Chocolade veel beter en van de verfchte Ca= 
cao; deze ziften en zuiveren zy van al haar 
ftof ‚ zand, aarde en fteentjes : van deze 
Cacao neemen zy omtrent twee pond te ge- 
lyk, en leggen dezelve in.een yzere pan; 
onder dewelke een brandend vuur ftaat, roe- 
rende en beweegende onophoudelyk de Ca- 
cao met een groote {patel , zo lang tot dat 
alle de Cacao genoeg is gerooft, om gefchei= 
den te worden van haar {chil ; naderhand 
fchillen zy boon voor boon , en leggen de 
gefchilde by malkander ‚ groote zorg draa- 
gende , dat alle bedurvene , wurmítekige , 
en muffe of fchraale boonen worden weg 
geworpen. Als eenige fchillen of andere 
ftoffen onder de Cacao verblyven , zullen de 
zelve nooit {melten in het water met de Cho- - 
colade , het welk de Chocolade ongezond, 
zwaar om te Verteeren , en onaanzienlyk 
maakr, 


De | 


In 5 13. 


274 Natuur- én Konft-Kabinèt, 

«| 13. it 

‚ Zommige kenen neemen de gebrande 
Cacao , noch heet zynde , uit de pan, en 
werpen dezelve , om tyd te winnen , op een 
groote tafel of yzere plaat, en kraaken en 
breeken met een yzere rol de {chillen van de 
Cacao , door de rol gedurig over de Cacao 
te rollen, en als al de {chillen wel gebroken 
zyn, zuiveren zy dezelve door een wan van 
rys of teen gemaakt. Als de Cacao , raauw zyn- 
de, gewogen word , en gebrandt en gezui- 
vert zynde , wederom gewogen word , zal 
bevonden worden dat dezelve een zesde deel 
vermindert is , dat is , dertig pond raauwe 
Cacao zal maar vyf-en twintig pond gebran» 
de Cacao uitleveren , en als de Cacao. niet 
van de befte foort is, zal het verlies noch 
veel grooter zyn. 


14. 

Als de Cacao nu zo veel gebrand is, dat 
dezelve gefchilt en gezuivert is geworden; 
moet dezelve noch eens wederom nader ge- 
rooft worden in dezelve yzere pan , maar 
met veel minder vuur , en moet dan zonder 
ophouden geroert en bewogen worden met 
de yzere {patel , zo lang tot dat dezelve egaal tot 
zodanig een graad gebrand is, als vereifcht 
word , om Chocolade van dezelve te maa= 
ken. Deze graad van branding kan gekent | 
worden aan deszelfs aangenaame {maak , en | 
hooge bruine koleur, zonder eenige zwartheid | 
of verbrandheid : want de middelmaat’ van , 
de branding , door dewelke de Cacao goed | 
ct Gr is, | 


nd 


Maart en April vyd 273 
is, en voor gebrand gehouden word , be- 
ftaat tu{lcheh twee uiterftens , of dat dezelve 
niet genoeg is gebrand, of dat dezelve te veel 
is gebrand of verbrand. Als de Cacao niet 
genoeg in deze laatfte brandinge geroert 
word, behoudt dezelveeen zeer onaangenaa- 
me fmaak , gelyk als dezelve een onaange- 
naame wreedheid en raauwheid behoud , als 
dezelve niet genoeg gebrand word. Als de 
Cacao te veel gebrand word , is dezelve 


zeer bitter, en verlieft haar natnarlyke vers 


heid en voedzaamheid. 
15. 


“Als de Cácao dan eiudelyk wel ís gebrand 
&n gezuivert, word dezelve bereidt of op een 
gepolyfte (teene of gladde yere plaât „ hoes 
wel veel liefhebbers oordeelen dat een plaat 
van fteen veel beter is dls van yzer : zodanig 
een fteen word gehakt van achtien duim 
bieed, van dartig dúim lang y eù dfie dûim 
in de dikte ; zodanig een (teen moet niet té 
f van korrel noch te week van ftof zyn; 
om dat dezelve anderzins zoude konnen of 
affchaaven onder de bereidinge , en een zafid= 
achtigheid aan de Chocolade meededelen ; 
of niet glaá genoeg gepolytt zoude konnen 
worden. De (teen moet in het midden ee 
nigvins dog op een egaale wyze uitgeholt 
zyn. De fteen word gelegt en befloten in 
hoùté of yzere raamen , aan de eene kant 
een weinig hooger leggetide als aan de ändere 
kant. Onder de fleen- word een könfoor 
ndi S 2 met 


276 Natuur-en Konff-Kabinet , 


„met vuur geftelt, om de zelve daar door 
heet te maaken „en op dat de hitte van de 
fteen de olyachtigheid van de Cacao zoude kon= 
nen ontbinden, en onder ’t bewerken fmel- 
ten in de gedaante van een meelachtige en 
weeke pap , “waar door den arbeidt met de 
yzere rol zeer verlicht word : want den Ar- 
beider rolt en kneedt de Cacao zo lang over 
den heet gemaakte {teen , tot dat dezelve zonder 
eenige korlachtigheid in een egaale en weeke en 
aan malkander gebonde pap is overgegaan. 
Zodanig een yzere rol is gemaakt van yzer, 
en van buiten zeer glad gepolyft , van dikte 
omtrent twee duim in zyn diameter, en ach- 
tien duim lang, hebbende aan elk einde een 
houten bandvatzel van dezelfde dikte en zes 
duimbreed lang , aan dewelke de Arbeider 
de yzere rol valt houdt. 


16, 


Als nu de pap of het weeke deeg van de 
Cacao zo lang is bewerkt en gekneedt als 
wereifcht word, gieten zy het zelve in yzere 
vormen, dewelke zo groot of klein konnen 
gemaakt worden als elk behaagt ; in deze 
vormen koud geworden zynde,isdeze Cacao 
bereidt, en hard en bekwaam om lang bewaart 
te worden. Onze Schryver is van gedachten, 
dat de gedaante van de vormen , dewelke lang- 
werpig rond zyn, de bekwaamfte is , en dat 
dezelve wel zo groot moogen zyn ,dat in de- 
zelve twee of drie pond ftof kan gehouden 
worden , want hy oordeelt dat zodanige 

groote 


Maart en April 1720. = 277 
groote rollen bekwaamer zyn om lang te 
duuren als broodjes die kleinder zyn ,om dat 
de zodanige veel eerder haare fyne deelen 
en oly verliezen door wegwaafleming. Ook 
zyn de groote Cacaobrooden of rollen be- 
kwaamer om gerafpt te worden , als deze 
bereide Cacao gebruikt zal worden, om van 
dezelve, door byvoeging van zuiker, Caneel 
en andere welriekende zaaken, Chocolade te 
maaken : hoewel eigentlyk het wezen van 
de Chocolade niets anders is als de Cacao, 
gelyk als wy nu geleert hebben , en alle de 
andere zaaken, dewelkedaar op een verfchei- 
de wyze worden bygevoegt, na de phantafy 
van elk byzonder bereider , maar byvoeg- 
zels zyn. Als onze Europëers Chocolade 
bereiden , zyn zy niet zo zeer gewoon 
de brooden of koekjes op te maaken van de 
enkelde Cacao , maar voegen onder het 
kneuzen en rollen van de Cacao op den 
fteen de zuiker en kaneel , banílles of an- 
dere fpeceryen onder dezelve, zo dat de Eu- 
ropifche Chocolade bekwaam is, om zonder 
byvoeging met enkeld water bereidt en ge= 
kookt te konnen worden tot drank. 


17. 


Na dat wy nu den oogft en de bereidinge 
van de Cacao geleert hebben, fpreekt onze 
Schryver van de natuurlyke eigenfchappen 
en hoedanigheden van de Cacao, en oordeelt 
dat dezelve is van een zeer middelmatige, 
voedzaame en zachte getempertheid , niet al te 

S 3 vers 


278 Natuur- en Konft-Kabinet, 


verwarmende , noch te verkoelende, noch 
al te vochtig , noch te uitdroogende ( om 
met die taal te fpreeken ) voor het meníche- 


Iyke lichaam, in °t algemeen aangemerkt. De- 


Oude , dewelke onderwezen waren in de 
denkbeeldige Natuurkunde van Ariftoteles, 
en den aart der dingen bepaalden, zonder de- 
zelve te onderzoeken door proef-ondervin- 
dinge , geloofden dat de Cacao zeer) nadeelig 
was voor ’t menfchelyke lichaam , dat de- 
zelve wasalte kouden uitdroogende van aart, 
en bekwaam om verftoppingen te verwek- 
ken in de ingewanden , en de voedinge en 
groeyinge te beletten ; maar onze IHV 
getuigt, dat de geringe zamentrekkende hoe- 
danigheid der bereide Cacao geen verftop- 
pinge in de ingewanden voortbrengt , maat 
in tegendeel , dat de Vrouwen, die op de 
Vooreilanden van Amerika woonen , dezelve 
met groot voordeel gebruiken tegens de 
bleekheid, magerheid, en verftoppingen der 
ingewanden. Het is ook een groote onvoor- 
zichtigheid te oordeelen , dat alle de zaaken, 
dewelke eenige zamentrekkinge verwekken 
op onze tong , verftoppingen in onze inge- 


wanden zouden voortbrengen , want het 


ftaal, de vitriool van ’t zelve , en ontelbaare 
andere geneesmiddelen, dewelke op onze 
tong eenige zamentrekkinge verwekken, 
worden met vitmuntende groote vrucht ge= 
bruikt, om de verftoppingen der ingewanden 
te openen, 


18. 


Maart en April 1721. « 279 
18. 


Om ‘te beveftigen, dat de Cacao een zeer 
getemperde vrucht en bekwaam voedzel voor 
ons lichaam is , haalt onzen Schryver aan 
het groot gebruik , en de vertiering , dewel- 
ke van dezelve gemaakt word in America, 
want geen zaak, zegt hy, bewyft zo onwe- 
derfprekelyk , dat de tarwe, de ryft, de 
‚geerft, de manyoc, getemperde en zeer ge- 
zonde voedzels zyn, als het algemeen ge- 
bruik, het welke geheele Natien van dezelve 
maaken, Byaldien een eenige van deze 
ftoffen een uitftekende kwaade of fchadelyke 
hoedanigheid hadde gehad, dezelve zoude 
zich al lang geopenbaart hebben, ten kofte 
van de gezondheid. Dezelfde redeneering 
heeft byna plaats omtrent de Cacao. De 
natuurlyke inwoonders van Nieuw Spanjen, 
en een groot gedeelte van de inwoonders 
onder de verbrande luchtftreek in America, 
gebruiken de Cacao dagelyks als een lek- 
kerny en voor hun banket : hedendaags ver» 
tieren alle de Volkplantingen op die plaat- 
zen van Europifche Natien een ongeloofly= 
ke hoeveelheid van de Cacao; deze volkeren 
gebruiken dezelve elke uur en in alle tyden 
van ’t jaar, gelyk als een dagelyks voedzel, 
en dat zelfs zonder onderfcheidt van jaaren, 
temperament of Sexe , zonder dat iemant 
door ’t gebruik van de Cacao ooit eenig on« 
gemak gekregen heeft, Zy betuigen in te- 
gendeel , dat de Cacao aan hun den dorft 
S 4 lefcht , 


ad 


2Bo Natuur- en Konff-Kabinet, 


lefcht , dat dezelve hen verfrifcht en vere 
kwikt, dat de Cacao hen ver maakt; dat de- 
zelve een gerufte flaap veroorzaakt , behal= 
ven noch verfcheide goede uitwerkingen, 
dewelke de Cacao voortbrengt, zelfs tot 
herftelling van de verlore gezondheid; gelyk 
Onze naauwkeurige Schryver verhaalt, dat 
de vrouw van een Heelmeefter tot Mar- 
Zenigne door een zeer ongelukkig toeval haar 
Oonderfte kakebeen verloren hadde, en dat 
dezelve daar door buiten ftaat geraakt was 
om haar dagelykfche onderhoudinge te voor- 
zien, want vafte fpyzen konde zy niet ge- 
bruiken , en zy was niet ryk genoeg om 
vleefchzoppen en diergelyke voedzels te Jaa- 
ten bereiden ; in ’t midden van deze laftige 
omftandigheid befloot die ongelukkige , om 
driemaal des daags te gebruiken een kop met 
Chocolade , als een kop des morgens, een 
des middags, en een des avonds; door wel- 
ke nieuwe levenswys deze vrouw niet alleen 
zeer wel gevoedt wierd, maar zy wierd veel 
luftiger en vetter, als zy ooit te voren ges 
weelt hadde. Behalven dit geval verhaalt on-= 
zen Schryver , dat een Heer van zyn ken- 
nifle, en dewelke onbekwaam was om te= 
gens de waarheid te fpreeken , aan hem ver- 
zekert heeft , dat aan de Rivier van Lezard 
een kind van vier maanden zyn minnemoer 
verloren hebbende, de ouders geen ander 
middel wiften uit te vinden, als om het 
kind te voeden met enkelde Chocolade, en 
de uitkomft was zeer gelukkig , want het 
kind was niet minder gezond en frifch, als 

die 


Maart en April 1721 28 
die kinderen, dewelke met meik of ander 
voedzel worden opgebragt. Deze twee ge- 
vallen zyn genoeg om aan tz toonen, dat de 
Cacao geen hoedanigheden heeft, dewelke 
boven andere uitfteeken en fchadelyk zyn, 
maar dat dezelve is een getemperde en zeer 
bekwaame vrucht, om het men{chelyke 
lichaam te voeden. 


/ 19. 


Behalven dat de Chocolade van een voed- 
zaame natuur is , oordeelt onze Schryver, 
dat dezelve ook zeer licht verteert kan wor- 
den in de maag, en een zeer goede en voor- 
treffelyke Chyl voortbrengt , dewy! alle de= 
welke dezelve gewoonlyk gebruiken, zeer 
welvaarende en zelfs vet worden. Een zeer 
dee Engelfchman verheft, in een byzon- 

ere verhandeling , de uitmuntende voedzaam- 
heid van de Cacao zo zeer , dat hy zich niet 
ontziet te ftellen , dat in een ons Cacao zo 
veel olyachtig en voedzaam fap zit, als in 
een pond oflevleefch ; en dat de Cacao, by 
alle de andere voedzels vergeleken, dezelve 
te boven gaat , niet alleen ín voedzaarmheid, 
ten opzicht van de hoeveelheid , maar ook 
ten opzicht van deszelfs lichte kooking in de 
maag , dewyl de Cacao nooit tot voedzel 
gebruikt word , als onder de gedaante van 
Chocolade, en fyn gemaalen en als vooraf 
bereidt, daar veel andere voedzels zeer taay , 
grof, en kwalyk te verteeren zyn. Behalven 


dat ook alle bittere en een weinig zamen- 
| Ss 


5 trek 


23% Natuur- on Konf-Kabinet, 
trekkende zaaken ‚ gelyk als de Alfems, de, 
Centaurinm, de Carduus benedittus, en een 
groote menigte andere , gehouden worden 
onder de verwarmende maag-middelen , die 
de kookinge en de verteeringe der fpyzen 
zeer bevorderen, de (lymen der maag en dar- 
men ontbinden , de gal verbeteren, aank wee- 
ken en vloeibaar maaken , en de zuuren 
temperen, de winden, jichten en koude der 
maag en ingewanden geneezen , ftaat ook 
dan te merken , dat de fpeceryen, dewelke 
by de Chocolade gewoonlyk gemengt wor- 
den, gelyk by voorbeeld de kaneel , de 
banilles enz, de eerfte plaats der maag-mid- 
delen bekleeden. Als ook aandachtiglyk ge- 
let word op den ftaat van ons lichaam, ter= 
wyl de Chocolade in onze maag gekookt en 
verteert word, zuilen wy door de ondervin- 
dinge ontdekken , dat de Chocolade zeer 
licht verteert word in de maag, om dat wy 
van dezelve geen bezwaarnis in de maag, 
noch verandering in de pols, of iets dat na 
een moejelyke kooking gelykt , op dien tyd 
gewaar worden, 


20, 


Om dat de Chocolade zo voedzaam , en. 
zo licht om te verteeren is, word dezelve 
ook onder de hartfterkende en de verkwik- 
kende voedzels geftelt. De dagelykfche be- 
vinding leert ons, dat zy de verftrovide 
geeften en verfpilde kragten zeer haaftig here, 
flelt , de zwakke, magere en-uitgeteerde, 

- men- 


Maart en April 1721; 283 
menfchen verkwikt , en zeer gereedelyk 
voedt en vet maakt ; het welk alle bewyzen 
zyn, dat de Ghocolade over een komt met 
alle die voedzels, dewelke zeer fappig , geu- 
rig , en licht te verteeren zyn , en dewelke 
bekwaam zyn om veel bloedt en levens- 
geeften aan te kweeken. Als iemant door 
zwaaren arbeidt zeer is afgemat en vermoeit, 
of door (terk denken als anderzins veel geef- 
ten heeft verfpilt, zal hy zich op het gebruik 
van een kop goede Chocolade boven maaten 
ras herftelt en verkwikt bevinden. Deze 
prompte uitwerkinge oordeelt onze naauw- 
keurige Schryver, dat van de uitwendige be- 
kende hoedanigheden der Cacao naauwelyks 
af te leiden zouden zyn , om dat de Cacaa 
aan de zinnen voorkomt, als een zachte, 
meelachtige en onbeweeglyke {tof , dewelke 
zodanige werkzaame en vermogende hoe- 
danigheden niet fchynt te bezitten , om onze 
vochten en levensgeeften zo fchielyk ín be- 
weeginge te brengen en aan te kweeken. 
Om echter niet nalaatig te zyn , heeft onzen 
Schryver de Cacao een weinig meer in- 
wendig nagefpeurt , door dezelve door 
eenige Chemicale werkdaaden te ontbinden, 
en deszelfs ftellige deelen zo door * vuur 
als anderzins te fcheiden en te ontdekken. 


are 


Het is zeker , dat de ontbindingen door 


„de Cóemy , aan ons niet als een zeer fuper- 


ficiele kennifle geeven-van de waare inwen- 
‘dige 


te 


284 Natuur- en Konft-Kabinet, 

dige gefteltheid der lichaamen ; eerftelyk om 
dat veel gewrochten, dewelke door de Che- 
micale werkdaaden uit de lichaamen worden 
voortgebragt , juift niet altyd in die zelfde 
gefteltheid in de iichaamen vooraf beftaan, 
maar eerder gewrochten van ’t vuur of an- 
dere Chemicale konftige werkdaaden zyn; 
en ten anderen , om dat het inwendig wees 
zen van elk lichaam, uit het welke deszelfs 
byzondere hoedanigheden en eigenfchappen 
noodzaakelyk voortvloeyen , aan ons onbe- 
kent blyft, alfchoon wy door de Chemy ee- 
nige olyen , zouten , aardens , enz. uit de 
lichaamen trekken ; echter zal niemant ont- 
kennen , dat door de Chemicale ontbindin- 
gen veel hoedanigheden en byzondere eigen- 
fchappen der lichaamen konnen ontdekt, en 
veel organigue deelen uit dezelve konnen 
gehaalt worden, die echter aan onze zinnen 
zeer gelykvormig voorkoomen. 


2de 


Onze Schryver nam zes oncen zuivere en 
ongebrande Cacao , deze ttampte hy in een 
marmere mortier , en deede dezelve in een 
glazen retort, dewelke zeer wel geluteert 
was; de retort, aan zyn ontvanger wel te za- 
men gevoegt, plaatften hy in een reverbereer- 
oven, in dewelke hy het vuur met graaden 
aanftookte ; eerft kwam een zuiver water 
of phlegma over in den tyd van twee uuren 
druppels-gewys , boven op dit water dreef 
een witte en vetachtige (tof, maar na dat het 

vuur 


Maart en April 1721 28, 
vuur een weinig vermeerdert was geworden, 
wierden de druppels ros of roodachtig , deze 
roode ftof ftremde in ’t nedervallen in den 
ontvanger te zamen ; dit duurde wederom 
twee uuren , daar na wierd het vuur noch 
wederom vermeerdert, en den ontvanger 
wierd vervult met een witte nevel of wolk , 
dewelke zich verdeelde in een witte daauw , 
en in een witte vette ftof , zynde het eerfte 
gedeelte een geeft, en het andere een witte 
oly : de roode druppels vervolgden tot op 
het laatft, en duurden noch omtrent derde- 
half uur ; hier uit ontdekte onze Schryver, 
dat de Cacao tweederhande foort van oly 
in zich hadde , een roode en vafte oly , de- 
welke geftremt was aan den hals van de 
retort , en een witte geeftige oly , dewelke 
geboren was geworden uit de witte wolk, 
en die gevonden wierd aan de zyden van den 
ontvanger. Des anderen daags wierd den 
ontvanger, na dat dezelve losgemaakt was, 
geplaatft in een bekken met water in balneo 
‚Marie, om de te zamen geftremde wite 
oly te fmelten , maar dezelve hefte zich door 
de warmte van het water op in de gedaante 
van witte wolken ; waar uit de Schryver 
ontdekte, dat deze witte oly uit zeer vlugge 
deelen beftond, en dat in der daad de Cacao 
in zich behelsde die vlugge oly , dewelke in 
de Geneeskunde zo zeer geacht word ; en 
hy oordeelt , dat van deze olyachtige vlugge 
geeft moet afgeleidt worden de haaftige her= 
ftelling van de verlore kragten in die gene, 
dewelke de Chocolade als een hertíterkend 

mid= 


285 Natuur-en Konft-Kabinet, 
middel gebruiken. Na dat de geeftige vocht 
door een filtreer-papier van de oly was af- 
gefcheiden , wierd deze oly in twee gelyke 
deelen verdeelt ; het eene gedeelte deed on- 
zen Schryver in een glazen kolf , en plaatíte 
dezelve in het heete zand , voegde aan dee 
ze kolf een ontvanger, om den oly noch 
eens weder over te haalen of te redificeeren ; 
en verkreeg door deze werkdaad een oly; 
dewelke van koleur uit den geelen blank 
was, gelyk als de witte barnfteen , dryvende 
boven op een gedeelte vlug water of geeft; 
het andere gedeelte van deze {meerige ftof 
of oly vermengde onzen Onderzoeker met 
levendige kalk , en deed dezelve in een 
kleine glazen retort, die zeer wel geluteert 
was, en ftookte onder dezelve na de kon(t 
met graaden ; in het beginzel kwam een 
klaare oly over, na dezelve voigden weder« 
om witte wolken, en die wierden wederom 
gevolgt van een roode boterachtige of fmeer- 
achtige (tof of valte oly ; na dat deze ont= 
vanger was los gemaakt, en alles wierd. 
overgedaan ín een kleine kolf, die in ’t 
heete zand geftelt wierd, daar een ontvanger 
was aangevoegt, gaven de witte wolken een 
oly van koteur als de witte barnfteen , en 
het vuur vermeerdert zynde , kwam uit de- 
zelve een roodachtige oly, dog zonder geeft, 
Deze oly met de brand{teenachtige koleur, is- 
niets anders ais de vlugge witte oly, daar wy 
van gefproken hebben, en dewelke door de: 
kragt van ’t vuur een weinig is gekoleurt 
geworden na den geelen , en de roode oly 
is 


‘Maáart en April syart. 287 
fs-eèn gedeehe van de rofle fmeer of boter; 
deze twee olyen , namentlyk de brandfteen- 
kleurige ‚en de roode, vermengden zich _ 
geenzins onder malkander, en de roode 
veel zwaarder als de andere zynde zonk ge- 
durig na-degrond. De Heer Bo y LE verhaalc, 
dat hy uit het menfchelyke bloedt twee foor: 
ten van olyen getrokken heeft , dewelke on+ 
zen Schryver oordeelt , dat zeer gelyk zya 
of ten minflen groote overeenkormft hebben 
met deze twee verfcheide olyen van de 
Cacao, en dat dit de oorzaak is , dat de Ca- 
cao zo voedzaam en zo bekwaam is om ons 
bloedt en fappen aan te voeden ; maar be 
houdens de achting , dewelke ik voor dezen 


_naauwkevrigen Schryver altyd zal behouden, 


gaat dit gevolg in ’t minft niet zeker , dewyl 
wy uit alle olyachtige houten. , en ontelbaare 
andere lichaamen , die refineus en ver zyn, 
op die-wyze tweederhande olyen konnen be- 


reiden, namentlyk een Aichte en een zwaar- 


der : behalven andere redenen dewelke ik 
om de kortheïd des tyds niet aatihaale, en uit 
dewelke klaarlyk kan bewezen worden , dat 
dit gevolg niet wel opgemaakt is. 


zi. 


_ Wat de geeft of het vocht belangt, het 
welk door deze deftihatie wierd voortges 
bragt , dezelve hadde geen zeer Onaange- 
naame finaak noch reuk, verwekte ook- geen 
zZichtbaare opbruizing met de levendige kalk, 
en gaf vervolgens’ geen ‘tekenen van eenig 


hd zuur, 
\ 


288 Natuur-en Konft-Kabinet, 

zuur , ja dezelve veranderde niet eens de 
blauwe koleur van ’t lekpapier , maar 
door den tyd wierd dezelve echter een weis 
nig zuur. Het caput mortuum calcineerde 
onzen Onderzoeker, maar vond in het zel- 
ve zo weinig vaft zout , dat deze geheele zes 
oncen. Cacao niet boven zes-grein: zuiver 
vaft zout zouden opgelevert hebben ; en ge= 
ftremnt vlug zout heeft-de Schryver geheel 
niet vernomen , noch aan den helm van de 
kolf ‚noch ook aan den ontvanger van de 
recort; daarom oordeelt onze Schryver , dat 
de ‘Heer Emery gedwaalt heeft , daar hy 
zegt, dat in de Cacao veel vlug zout begre= 
pen is , maar onze Schryver-hadde gelieven 
aan te merken, dat de vlugge “zouten uit de 
vegetabilia of de plantgewaflen., geheel op 
een andere wyze bereidt en voortgebragt 
worden. 


24. 


Onze naauwkeurige Schryver oordeelt, 
dat de-Cacao niet alleen bekwaam is , om 
ons te voeden, maar ook zelfs om ons le- 
ven te verlengen , en dat de (Chocolade met 
recht kan genoemt worden de melk der 
oude lieden. Ons leven, zegt hy met Bag- 
livus, is niet anders als een gedurige uit= 
drooging , maar deze foort van natuurlyke 
teering is als ongevoelig tot aan den hoogen 
ouderdom, wanneer de natuurlyke vochtig” 
heid op een zichtbaarder wyze is verteert ; 
op dien-tyd verfpreiden zich van tyd-tot tyd 

de 


Maarten Aprä 172r. 289 
de olyachtigfte en vlugfte deelen van het 
bloedt , en de vochten van * geheele men- 
fchelyke lichaam verkrygen een bytende 
fcherpheid , gelyk uit de jichtpynen , kram- 
pen en knaagingen, hardnekkig waaken enz. 
der oude lieden klaarlyk blykt : de banden, 
peezen en kraakbeenen, verliezen haar fmeerie 
ge gladheid en zachtheid , en beginnen te 
kraaken ; alle de voedzels , dewelke deze 
fchraalheid , fcherpheid en droogheid , te ge= 
moet koomen, zyn de bekwaamfte voor de 
oude lieden , en onze Schryver is van ge= 
dachten , dat in de Cacao alles gevonden 
word, dat hier toe vereiftht word. Tot 
dMartinique, zegt hy, ftierf een van de Raa- 
den , dewelke omtrent hondert jaar oud 
was, en die byna dertig jaaren lang niet an- 
ders tor zyn voedzel gebruikt hadde als Cho- 
colade en befchuit, en zomtyds des middags 
een weinig potage , maar nooit eenig vleefch 
of vifch, of ander diergelyk voedzel ; noch= 
tans was hy op zyn vyfentachtig(te jaar zo 
kragtig en frifch , dat hy zonder (tygbeugels 
te paard reed. De Cacao is niet alleen een 


„zeer bekwaam voedzel voor de zeer oude 


lieden , maar ook zelfs voor jongere men- 
fchen, dewelke zeer fchraal , mager en uit= 
gedroogt zyn, of die van een zeer zwak ge= 
ftel, of van een ziekelyke wangedaante zyn : 
mitsgaders ook voor zodanige perfoonen, die 
door hevige oefeningen deslichaams zyn afge- 
werkt of uitgemergelt, of door zwaare /fu- 
die geelt-en kragteloos zyn geworden , want 
voor alle zodanige menfchen kan de Choco- 

T lade 


zóo Natuur-en Konfi-Kabinét, 
Jade aangemerkt worden als een heftfterkend 
en medicinaal voedzel. | 


25: 


‚Nadat nu de Schryver , van de natuur, 
gefteltheid , eigenfchappen en berrekkelyke 
hoedanigheden en kragten van de Cacao ge- 
Íchreven heeft, handelt hy van % gebruik 
van dezelve : het gewoonlyk gebruik, zegt 
hy , ís driederley , of de Cacao word ge- 
bruikt, om geconfyt te worden : of de Ca- 
cao word gebruikt om Chocolade van -de- 
zelve te bereiden : of uit de Cacao word 
een oly getrokken, aan dewelke ook de naar 
van boter gegeven word. Om te confyten 
neemen zy de halfrype vruchten , en haalen 
de Cacao-nooten daar uit, zonder dezel- 
ve te befchadigen , en leggen dezelve eenige 
dagen te weeken in fontein-water , het welk 
morgens en avonds elke reis vernieuwt 
Word ; naderhand de Cacao-boonen uit het 
water genomen en wel gedroogt hebbende, lar- 
deeren zy dezelve overal met kleine flukjes 
kaneel en citroen-fchil , byna als de gecon- 
fyte okkernooten tot Rowaan, Ondertufichen 
word een zeer dunne ftroop gereed gemaakt, 
die zeer wel gezuivert en geclarifsceert is, 
deze word in ’t opzieden al kookende van % 
vuur genomen, en de gelardeerde Cacao 
word in dezelve gewurpen , en in dezelve 
24. uuren gelaaten, om wel door te trek- 
ken en te weeken. Hier na word deCacao 
uit de flroop genomen ‚ en terwyl-zy dezelve 
n laaten 


‚Maart en April 172r. 2or 
Taaten droog worden , maaken zy wederom 
een nieuwe {troop „ even gelyk als de voor= 


‚ gaande, maar veel zwaarder van zuiker ; in 


deze worden de Cacao-boonen wederom 
24. uuren geweekt en gedroogt, het welk 
vyf ‚of, zesmaal met nieuwe ftroop ‚herdaan 
word, vermeerderende elke reis de hoeveel- 
heid. van de zuiker by elke ftroop ; nader- 
band, word een zeer ‚dikke ftroop gemaakt, 
byna als gefimolten zuiker , deze word over 
de Cacao-boonen (dewelke eerft wel ge- 
droogt , en in een porceleine of wit, ver- 
glaasde pot gelegt zyn) gegoten, en als de 
ftroop byna- koud is geworden , mengen zy 
onder dezelve een weinig uittrekzel van azz- 
ber de-gris. Als zy. deze Confituren droog 
willen,-bewaaren , neemen zy dezelve uit 


haar troop „ en ‚na dat zy dezelve zeer wel 


gedroogt hebben , werpen zy dezelve in een 
bekken dat vol (troop is , welke ftroop wel 
gezuivert , geclarificeert en uitermaten (terk 
van de befte zuiker gemaakt is; daar na 
dellen zy dezelve in de openlucht op. een 
ftoof om te Cryflallizeeren ; deze geconfyre, 
zo, wel. vochtige als drooge Cacao , word 
in Amenca zeer, goed bevonden , om de 
anaag,, zonder echter te veel te verhitten, te 
sterken „en den appetyt te verwekken, 
ret j , 


26. ‘ 


‚ ‚Het tweede gebruik van de Cacao is tot 
het maaken’ van de Chocolade ; terwyl on- 
ze Schryver van dit onderwerp Ípreekt, 

io ie” han- 


#o2 Natuurs en Konft-Kabinet „ _ 
handelt hy van den oorfprong en oudheid « 
der Chocolade, van de verfcheide wyzen,nade= 
welke dezelve bereidt word; van de nuthederr, 
dewelke uit dezelve in de Geneeskonft kon- 
nen getrokken worden. Wat den oorfprong 
van de Chocolade belangt , ftaat aan te mer- 
ken , dat de Spanjaarden dezen drank zeer 
gemeen vonden in Mexzco , toen zy voor de 
eerftemaal die groote Stadt overwonnen. 
Hier door is de drank Chocolade bekent 
geworden, en in ’t gebruik geraakt in Euro= 
pa, maar de eenvoudige Indianen hadden de- 
zelve van onbedenkelyke tyden af “al in ’t ge- 
bruik gehad, voor dat de Spanjaarden hunne 
landen vermeefterden ; dog zy bereideden | 
dezelve op een zeer eenvoudige wyze , dât 
is, “zy brandeden hunne Cacao-boonen in een 
aarden pot, en wreeven dezelve fyn tuffchen 
awee fteenen , na dat zy dezelve gefchilt en 
gezuivert hadden , en fmolten dezelve met 
kookend heet water, en bereideden dezelve 
met weftindifche peper; en die gene, de- 
welke dezelve op hun wyze noch een weinig 
aangenaamer wilden maaken, voegden daar 
noch by de achiotte (om de Chocolade een 
fchoone roode koleur by te zetten) die 
gemaakt word van roode greintjes , dewelke 
aan zekere boomen groeyen ; deze roode 
greintjes kneedden zy tot deeg , en maakten 
daar ronde balletjes, koekjes of vierkante 
broodjes van, dewelke zy dan gebruikten: 
deze achtorte heeft een doordringende en 
verdunnende hoedanigheid. Ook voegden 


„Maart en April 1721. — 203 
ty daar noch by een pap , dewelke van het 
meel van mais gemaakt wierd, 


27 


“De Chocolade, op de bovengemelde wy- 
zy.bereidt , was niet zeer van de fimaak der 
Spanjaarden , daarom verbeterden zy dezel- 


Ve, door het byvoegen van de zuiker en 


verfcheide ooftindifche fpeceryen, en aange- 
naame drogeryen van Weftindien. Het ge- 
tal, van deze drogeryen en fpeceryen is zo 
groot ‚en dezelve zyn zozeer verfcheiden, en 
te gelyk in Europa zo onbekent , dat het 
niet noodig zal zyn dezelve alhier te befchry= 
ven, alleenlyk de banilles en de kaneel zyn 
algemeen by ons doorgedrongen , en hebben 
de toeftemminge van een iegelyk verkregen. 
De kaneel ís by elk een bekent , daarom zat 
ik dezelve niet befchryven. De varilles of 
banilles zyn als een peul van een bruine 
koleur , en van een uit(tekende aangenaame 
reuk, dezelve zyn platter en langer als onze 
witte turk{che boonen , zy befluiten in zich’ 
een honingachtige tof, die vol is van kleine 
zwarte en blinkende korreltjes ; in ’t gebruik 
moeten uitgekoren worden de alderverfchte 
en welgevoedfte , en die niet vervalfcht zyn 
door het befmeeren van balfem van Peru, 
of door het bevochtigen en weeken met wa- 
ter, gelyk dikwils gebeurt. De aangenaame 
reuk en verheve fmaak , dewelke de banilles 
geeven daän de Chocolade , heeft dezelve in 
een algemeene achting gebragt ‚ maar de on- 

B: der- 


294 _Natuur- en. Konft-Kabinet, 
dervinding neeft geleert , dat dezelve ‘zeer 
fpaarzaam by de Chocolade moeten gemengt 
worden, om dat dezelve al te veel verhitten; 
daarom word in Italien de Chocolade zon- 
der de banilles , genaamt de Chocolade voor 
de gezondheid: en zelfs in Weftindien , daar 
de banilles gemeen zyn , worden dezelve te - 
genwoordig maar zeer fpaarzaamlyk gebruikt, 
maar in derzelver plaats word gewoonlyk de 
hoeveeiheid van de fynfte en fcherpfte kaneel 
vermeerdert, om dat de uitkomft heeft -doen 
zien , dat de kaneel de befte , gezondfte en 
lieflykfte fpecery is , dewelke by de Choco- 
lade gevoegt kan worden. Zommige voe- 
gen inde Chocolade water van oranje- 
bloezem , andere wederom tinuur van 
amber ; maar om dat elk een zulks kan 
fchikken na zyn fmaak ‚zal ik daar niet wyd- 
lopiger van handelen. 


28, 


Onze Schryver is van gedachten, dat van 
de Chocolade een groot gebruik zoude kon- 
nen gemaakt worden , om met deze aange= 
naame drank, de vyze en onaangenaame ge= 
neesmiddelen in te geven ; dit kan wel ee- 
nigzins plaats hebben omtrent Chymiífche 
middelen , purgeer-poeders , pillen , 2indu- 
ren en diergelyke zaaken , dewelke ineen 
geringe hoeveelheid ingegeven worden ; 
maar de geneesmiddelen , dewelke onder de 
gedaante van drankjes , koeldranken , mel- 
ken, kookzels enz. moeten: ingegeven add 

en; 


„Maarten April_1721. — zog 
den ‚konnen, met geen Chocolade ingegeven 
worden „„behalven dat ook in de meefte ge- 
vallen „ daar geneesmiddelen gebruikt wor- 
den „een drank „ die zo voedzaam is als de 
Chocolade , meer fchade als voordeel zoude 
doen-aan de maag en {taat van den zieken, 


29. 


Wy hebben voor dezen aangemerkt, dat 
het derde gebruik. van de Cacao is „om uit 
dezelve een oprechte en zuivere oly te berei= _ 
den , dewelke ook boter genaamt word, 
maar wy.moeten hier door niet verftaan dien 
oly, dewelke door deftillatie ‚ gelyk wy ger 
fchreven hebben, uit de Cacao gehaalt word, 
Want deze oly is door de kragt van ’t vuur 
geheel als ontaart. van de natuurlyke, zui- 
ere ‚en ongekwetfte oly van de Cacao. 
oor, middel van uitparflinge kan, ook een 
oly. uit de Cacao gemaakt worden , maar 
om dat de oly van de Cacao zo zeer is ver- 
mengt. „en, ingewikkelt met de fappige en 
meelachtige. deelen van dezelve, kan door 
pitparflinge. geen zuivere oly uit de Cacao 
bereidt worden „ daarom is de uitkooking 


‚ met. water bevonden te zyn de bekwaamíte 
WyZe, om uit de. Cacao te trekken de wee 


zendlyke. zuivere en ongemengde oly, die 
noch-doorsvuur noch door parffing in zyn 
wezen gekwetft, of met andere deelen vere 
mengt is. „Zy neemen geroofte of wel ge- 
brande Cacao , die gezuivert en fyn gewre- 
ven isop den fleen geer werpen zy in een 


4 groot 


296 Nafuur- en Konft-Kabinet, — 
groot bekken, het welk vol kookend wâter 
is, en dat op een helder brandend vuur ftaat, 
daar zy het laaten kooken tot dat meeft al 
het water is weg gewaaflemt ; daar na gieten 
zy wederom verfch, zuiver en kookend was 
ter in 't bekken, tot dat het zelve geheel vol 
is, en de oly vertoont zich dryvende boven 
op het water, en ftremt na mate dat het wa- 
ter koud begint te worden , byna in een ge- 
daante als boter. Als deze boter of oly niet 
blank genoeg is, moet dezelve wederom ge= 
Ímolten worden ín een bekken met heet wa- 
ter, en een weinig geroert of gewaflchen 
worden , waar door alle haare bruine , ge- 
brande en aardachtige deelen van haar af- 
Ícheiden. In Weftindien , en tot Martini- 
gue, blyft deze boter van Confiftentie als on- 
ze boter. , maar als dezelve tot ons overge= 
bragt word , is zy zo hard en valt als kaas, 
maat zy {melt echter zeer licht door de al- 
dermin(te warmte. Deze boter van Cacao 
heeft weinig reuk , en die goede hoedanig- 
heid van nooit fterk of rans te worden of te 
bederven. Onze Schryver getuigt , dat hy 
van dezelve noch hadde ‚ dewelke hy al vyf= 
tien jaar bewaart hadde, en dat het op Mar= 
Zinigue eens gebeurt is, dat hun de boom- 
oly geheel ontbrak , en dat zy een geheele 
vafte door ín deszelfs plaats de oly of 
boter van Cacao gebruikten , en dat deze 
zeer goed van fimaak is, enz. 


Maart en April 1721. 297 


wideehek 30. 
„De: oly van Cacao is zeer verzachtende 
en-pyn-ftillende , zy geneeft de heesheid of 
fchorheid in de keel, veroorzaakt door 
fcherpe en zilte zinkingen ; als dezelve hier 
toe gebruikt word , mengen zy dezelve met 
een genoegzaame hoeveelheid Candy-zuiker „ 
en maaken van dezelve kleine koekjes of 
_ tabletten; dewelke de patient zo lang in de 
mond houdt, en zo dikwils zulks vervat, als 
hem behaagt. De oly van Cacao word ook 
uitwendig tot verfcheideszaaken-gebruikt , zy 
word- bevonden te zyn de aldernatuurlykfte 
en bek waamfte van alle de pomades voor de 
— Dames ‚ om-het vel-zacht te maaken , en te 
befchermen tegens de uitdrooginge van de 
Zon ,- om dat deze oly minder vetheid of 
glans op het vel maakt als alle de andere. 
De Juffrouwen van Mexico weeten zich van 
|< dezelve zeer wel te bedienen „ maar om dat 
| dezelve. in deze koude landen zeer. hard 
_ word , moet -dezelve hier tot dat gebruik 
| gemengt. worden met oly van. amande- 
Jen. Den aart en gefteltheid van deze 
oly brengt ook mede , dat zy zeer uitmun=- 
tend is om de leeden uitwendig met dezelve 
te beftryken , tot verfterkinge en zuiveringe 
der {pieren „ tegens het verftrammen dersge- 
wrichten , tegens het opkrimpen der peezen, 
als ook om de deelen te verfterken en te be- 
waaren voor rheumatykheid , koude jichten, 
en alderhande pynen der leeden en ledemaa- 
5 ten. 


293 Natuur- en Konft-Kabinet, 

ten. Om het ftaalen yzer , het geweer en 
alderhande zaaken, voor den roeft te bewaar 
ren , munt de oly van Cacao uit, boven alle 
andere. Op de. Eylanden van Amerika word 
deze oly ook zeer veel en met goeden -uit= 
komft gebruikt tegens de aambeyen ; zomer 
mige gebruiken de oly van Cacao met zeer 
veel nut tegens de pynen van de Podagra, 
Oùzve Schryver maakt ook „ tot een toegift 
en flot aan 7yne verhandelinge over de Cacao, 
aan ’t Gemeen bekent een: pleilter „ bereidt. 
vit de oly van Cacao en eenige andere mids 
delen, voor alle vuile zweeren en kwaade ace 
eidenten , mitsgaders een pomade voor alle 
vlekken , fproeten en puillen van den opper- 
huidt , welker bereiding de weetgierige Lee- 
zer by den Schryver zelfs zal konnen vins 
den. 


055 TSE 035% OTT OI5E 055 0950 


Natuurlyke Hiflorie van de 
VAR UD 0 À 


1 


NA dat onze naauwkeurige Schryver de 
Natuurlyke Hiftorie. van de CACAA 
heeft afgehandelt , befchryft hy. ook die van 
de Zuiker, geenzins op een wyduitge- 
breide wyze , maar zeer kort , klaar en on- 
derfcheiden. Eerftelyk handelt hy van den 
oorfprong en de oefening van het Zuiker- 

riet. 


“Maart én April vyrr. 299 
riet. Ten tweeden, van de gebouwen of 
timmeragien „ en gereed{chappen of werk- 
tuigen , dewelke noodzaakelyk zyn tot de 
bereidinge van de Zuiker. Ten derden, van 
de verfcheide bereidingen van alle foorten 
van Zuikers. 


2. 


Het Zuiker-riet heeft zyn oorfprong. uit 
Ooftindien of Afie , alwaar het zelve door 
de natuur word voortgebragt; van daar ís 
het Zuiker-riet overgebragt , en geplant op 
alle plaatzen , dewelke bekwaam gevonden 
worden, om het zelve voort te teelen. Na 
dat de Spanjaarden America ontdekt hadden, 
planteden zy de Zuiker op $t. Domingo , en 
van daar op de naaftgelege Eylanden, en ein- 
delyk tot Mexico, Peru en Bral. Zom- 
mige Hollandfche Huisgezinnen , die van de 
Portugeezen uit Braflte verdreven waren, 
kwamen in ’t jaar 1654. tot Gwadaloupe, 
daar de Heer Honel eigentiyk toen Heer van 
was , en dewelke deze vluchtelingen zeer 
wel en gunftelyk onthaalde , en vryheid gaf 
aan een iegelyk dewelke zich daar wilde ter 
nederzetten om te woonen. Van de naars 
fligheid van deze Hollandfche vluchtrelingen 
hebben de Franfchen , die de Vooreylanden 
van America bewoonden , geleert het plan- 
ten en oefenen van het Zuiker-riet , mitsga- 
eri het bereiden van de Zuiker uit het 
zelve, 


3oo Natuur- en Konft-Kabinet, 


3: 


Het Zuiker-rièt heeft in veel opzichten overe 
eenkomft met het alombekende Spaanfch- 
riet, maar het Zuiker-riet verfcheelt van het 
Spaanfch-riet. 1. Dat de knoeften van het 
Zuiker-riet veel nader aan malkander ftaan, 
als de knoeften van het Spaanfch-riet. 2. Is 
de uitwendige fchors van het Zuiker-riet niet 
zo houtachtig en hard, als die van het 
Spaanfch-riet. 2. In de plaats dát het Zui- 
ker-riet zoude hol en ledig zyn , gelyk als 
het Spaanfch-riet, is het zelve vervult met 
een foort van een wit merg , dat fponfachtig 
en zeer fappig is, en vervult met een zoet 
water of zuikerfap, want de Zuiker is inder- 
daad niets anders, als dit fap geparft uit het 
Zuiker-riet, en in de Confiftentie van Zuiker 
gekookt en geftremt, 


4. 


Het Zuiker-riet is meer of minder dik en 
Jang , na de natuur van de grond , en de 
vruchtbaarheid van de aarde, in dewelke het 
zelve geplant word. Het is meer of minder 
met zuikerfap beladen , na dat het de Zon 
ontvangt , en na het jaargetyde , of na des- 
zelfs grootte als het gefneden word. Het 
alderbefte en bekwaamite om veel Zuiker te 
geven is het welke hong is van de zeven, tot * 
aan de tien voet, en tu{lchen de tien ei vyfe 
tien linien in zyn diameter dik , zeer glad, 

zwaar 


‘Maart en April var: _ 3ox 
zwaarwigtig en bros, en het welke deszelfs 
knoefteri of kwaften ver van malkander heeft 
ftaan, en het welk meer en meer geel word 
onder ’ ryp worden. * 


Het Zuiker-riet wil byna over al groeyen, 
maar echter alderbeft in egaale vlaktens, de= 
wyl het daar vetteren weelderiger groeit, als 
op heuvelachtige plaatzen ; geen aarde is ook 
bekwaamer voor het Zuiker-riet , als die 
zeer licht, luchtig en zeer diep is,en die 
als in een ongevoelige hellinge en bekwaam 
tót de afwateringe legt ; vette , fterke en 

‘zwaare aarde is niet zo bekwaam voor de 
Zuiker-kwekery , dezelve brengt groen en 
_wreed Riet voort, het welk wel vol water= 
achtig fap is, maar zeer weinig Zuiker in 
heeft. De aarde, dewelke al te droog en te 
dor of ook te uitgeput is, of die geen dicpte 
_genoeg heeft, brengt geen Zuiker-riet, maar 
_in deszelfs plaats rattingtjes met kleine litjes 
voort, gelyk gezien kan worden in Zabula gj 
xv. (hier achter bygevoegt) Fig. 1. rd 


% 6. 


At 


Het geheele veld , daar een Zuiker-plsn- 
_tery aangelegt word , verdeelen zy gemeen- 
__Jyk in verfcheide vierkanten van hondert 

treeden , dewelke van malkander gefcheiden 
_zyn door breede wegen van drie roeden, zo 
_em te verftrekken als ry-wegen voor de kar- 
ren, 


302 Natuur-en Konft-Kabint 

ren, als ook om te beletten , als de brand 
by ongeluk in een van de vierkanten geraakt 
is , dat dezelve overflaat in alle de andere. 
Na dat de grond wel gewiedt en gezuivert 
is , worden in dezelve de Zuiker-rieten ge- 
plant op regels na een getrokke lyn, elk om= 
trent derdehalf of drie voet van malkander. 
In zommige landen moet alle jaar het Zui- 
ker-riet op nieuw geplant worden „ gelyk als 
in 't Eyland van St. Chriftoffel en andere: en 
in zommige landen duurt het Zuiker-riet, 
eens geplant zynde , vyftien of twintig jaar, 
en fchiet alle jaaren wederom op uit zya wore 
tel , gelyk als tot Martinique , Gaadaloupe, 
Sz. Domingo enz. Binnen den tyd van vyf 
zesdagen komt het Zuiker-riet op „en werpt 
verfcheide {pruiten uit , dewelke eindelyk 
een bofch riet formeeren uit de wortel of 
aan de moerftam. De geheele oefening van 
het Zuiker-riet beftaat enkelyk in het. wie= 
denen zuiver houden van de grond ‚het welk 
gedurig moet waargenomen worden, zolang 
tot dar de bladen van de (tammen malkander 
raaken , en door haar fchaduwe den grond 
zodanig bedekken, dat het. onkruidt onder 
‘dezelve verfmoort word. 


7: 


Als het Zuiker-riet omtrent een jaar oud 
is, begint het in de regentyd te kroonen, en 
fchiet uit zyn boventte top een rechte en 
egaale fcheut van omtrent drie voet in de 
lengte , dewelke bloeit in de gedaante van 

een 


mmm 


„Maart-en April 1721. 303 


_&en- omgekeerde zyde- kwifpel of een pluis, 


. 


gelyk- gezien: kan:worden in Zub. xxv. Fig. 


2 De bladen van het. Zuiker-rict.zyn zeer 


langwerpig» en: aan weerkanten getant, gee 
lyk gezien kan worden ig. 3. in dezelfde 
Tab. Omtrent twintig dagen. na dat deze 
pluis uitgefchoten , en tot rypheid gekomen 
is , droogt de top van ’t Zuikerrriet , die de= 
ze pluisheeft uirgefchoten ‚en geeft vervol= 
gens aans deze pluis geen voedzel meer, 
waardoor dezelve- ook « uitdroogt , af= 
breekt, en op den grond valt , het welk een 
teken is; dat-het riet niet langer groeit. De 
tydevan volkomen. rypheid van het Zuiker-- 
riet is uietveven beftendig , en dezelve word 
meer. bepaalt door de kennifle en de proeven 
vam den’ Rafizeur , als door de juifte ouder- 
dom van * Riet. 

EER b 

8. 

„Zo ras als het Zuiker-rict ryp is , en dat 
befloten word om het zelve te fnyden , be= 
Binnen zy zulks met het afneemen van de 
uitfpruitzels.en zy-fchooten, die zo ver wor-= 
den afgekapttot daar dezelve niet langer groen 
van koleur zyn ; naderhand word het riet 
zelfs afgeneden tot onder op de moerftam, 
zonder echter de moerltam te kwetzen of af 
te-{nyden.-- Na dat het riet langer of korter 
is, word het aan twee of drie (lukken gefne= 
dens en tot-boffchen gebonden , en van tyd 


tor-tyd-aan de kant van de ry-weg gebragt, 


en van daar: met karrem-gevoert na. de zui- 
dee ker= 


304 Natuur-en Konft-Kabinet, 
ker-moolen ; zy fnyden altyd maar zo veel 
Zuiker-riet te gelyk af, als zy in vierentwin= 
tig uuren konnen parflen , op dat het niet 
goor en tot het maaken van zuiker onbe- 
kwaam zoude worden. 


9. 


Om de Zuiker te bereiden , zyn vyf vere 
fcheide gebouwen of timmeragien van noo= 
den , behalven noch verfcheide werktuigen 
en gereedf{chappen ; het eerfte gebouw is de 
Zuiker moolen, het tweede de Zuiker-kokery, 
het derde de Rafineerdery, het vierde de Zui- 
ker-ffoovery, het vyfde de Azyn-makery. De 
Zuiker-moolen is een werktuig , het welk 
eigentlyk dient om het Zuiker-riet te ver- 
pletteren en te vermorzelen, en het zuikere 
fap uit het riet te parflen. Om zodanig een 
Zuiker-moolen te beweegen , worden ge= 
bruikt of werkbeeften , ot water , of wind 5 
daarom worden de Zuiker-moolens ook ón- 
derfcheidentlyk genaamt, of ros-moolens, 
of water-moolens , of wind-moolens ; maar 
dewyl het eigentlyk wezen van deze verfchei= 
de moolens, ten opzicht van de zuikerparf- 
fing, altyd het een en het zelfde blyft , oor- 
deelt onze Schryver, dat het geheel niet 
noodig is zich op te houden met de befchry= 
vinge van derzelver verfcheiden maakzel, en 
zamenvoegingen en byvoegzels , door de= 
welke elke moolen op een verfcheide wyze 
bewogen word. Het zal genoeg zyn aan te 
toonen, dat de voornaamfte uitvoeringe ze 

et 


Maart en April 17ar. op 
het parflen van dit geheele werktuig gefchiedt 
door drie groote te zamen gefchikte rollen 
van gegoten yzer, gelyk gezien kan worden 
in Tabula xxvj. Fig. 1. letters A.B. C. Door 
de middelfte rol A gaat de zwaare draay-boom 
van de moolen H,‚op een wyze in dezelve 
gehecht, dat dezelve niet kan rond draayen , 
of de middelfte rol draait te gelyk , en doet 
de twee andere rollen B en C ook te gelyk 
omdraayen door het getande radwerk van 
„&lke rol , ket welk als met tanden in mal= 
kander fluit, en beweegende malkander vera 
vangt. 


1Ö, | pt 
„Alhoewel de middelfte van deze drie yzere 
„rollen, hedendaags noch de groote rol ges 
naamt word , zyn echter deze rollen even 
dik, of van een en dezelve diameter , maar 
ouwelings was de.middelfte dikker als de 
twee andere ; daarom worden dezelve noch 
„hedendaags de kleine rollen genaamt. Als de 
groote omgedraait word , doet dezelve de 
beide andere rollen beweegen , dog in een 
tegenftellige manier , gelyk gezien kan wor- 
den in Nele Ze kde He. 2. dewelke 
een grondtekening van de moolen verbeeldt : 
Want als aan de kant van D een Zuiker-riet 
ingeftoken word, tuffchen de rollen A B, zal 
het riet, door de draaying voortgaan na de 
Plaats E ; maar als dit riet doorgaat. tot aan 
„de zyde van F tuflchen de twee rollen A G, 
zo zal het riet gaân na de plaats G,of na die 
a Vv zyde 


„306 _ Natunr=eû Konft-Kabinet , 

„zyde daar het eerft van daan is gekomen, 
‚pamentlyk DG ‚als wanneer ook het riet ge- 
‚oordeelt word volkomen uitgeparft te zyn. 
„Deze uitgeparfte Zuiker-rieten worden ge- 
bruikt, om te ftooken in de fornuizen 


„van de Zuiker-kookery ; het uitgeparfte Zui- 


_ker-fap loopt van de rollen af op een vlakke 
tafel, en vergadert zich in een goot, dewelke 
het zelve geleidt in de Zuiker-kookery in een 


houten vergaderbak. Maar op dat het fap geen: 


goorheid of eenige zuurachtigheid zoude aan- 
trekken, moeten tweemaal des daags gewaf= 
fchen ‚en met afch gewreven ‚en wederom ge- 
droogt worden de yzere rollen, de tafel , de 
goot , en zelfs ook de vergaderbak. De 
Zuiker-moolen is gewoonlyk overdekt, of be- 
bouwt met een rond gewelf, in de gedaante 
‘van een paviljoen, om de lucht, damp en re- 
‚gen, uit het werk te keeren. 


II. 


De Zuiker-kookery is een vaal of vertrek, 
het welk grooter of kleinder is, na het getal 
der Zuiker-ketels, dewelke in dezelve op- 
gerecht zyn. Zommige Zuiker-kookeryen 
zyn van vier ketels, andere van vyf, andere 
van zes, andere van zeven. In de Zuiker- 
kookeryen, welker omflag maar is van vier 
of vyt Zuiker-ketels , worden alle de for- 


nuizen van de Zuiker-ketels op een regel ge= | 


plaatft , aan de eene zyde van de muur in de 
breedte; maar als de omf{lag van een Zuiker- 
kookery is van zes of zeven ketels, worden 

de 


Maart en April 17ar. 307 
de ketels niet alleen geplaat(t aan de muur 
in de breedte, maar ook zelfs om den hoek 
en aan de eene muur in de lengte; want de= 
wyl de middelpunten van de ketels zeven 
voet van malkander afftaan , zoude in dat 
geval een Zuiker-kookery veel te groot wor= 
den, als zeven ketels met haare fornuizen op 
een regel naat malkander aan een en dezelfs 
‚ de muur in de lengte ftonden. 


en 


Onze Schryver heeft een befchryvinge me= 
_ de gedeelt van een Zuiker-kookery voor vyf 
ketels; hy ftelt voor dezelve een plaats, de= 
welke binnens muurs breed is zesendertig 
voet, en over de vyftig voet lang , te weten 
zes voet voor de glacts op dewelke de vyf 
Zuiker-ketels opgerecht zyn , tien voet voor 
de weg , dewelke (trekt van den eene deur 
na den andere, en vierendertig voet voor de 
ftroop-bak , daar het Zuiker- water invloeit van 
de parsmoolen en de troop inlekt. Ziet van 
zodamig een Zuiker-kookery een gtondteke- 
pingin Tabula xxv11 (hier achter bygevoegt.) 
Fig. 1. N. 1. isde groote Zuiker-ketel, dezelve 
is inderdaad veel grooter als de andere vier 
Zuiker-ketels, dewelke daar aanvolgen , want 
deze verminderen gedurig in diamerer en 
diepte. N. 2.is een Zuiker-ketel,dewelkezy de 
zuivere noemen, om dat het Zuiker=fap 
reets in de eerfte ketel gezuivert is van zyn 
groffte onreinigheden, en dat het aldaar reets 
gevloeit heeft door een wollen lap. N.3. is 

Va de 


“308 Natuur-en Konft-Kabinet, 

“de Zuiker-ketel, dewelke zy noemen de Fak- 
kel, om dat in dezelve het Zuiker-fap zich 
onder ’ kooken klaar en doorfchynende 
vertoont, het welk in de twee voorgaande 
ketels noch niet zodanig gefchiedt. N.4. isde 
‘ketel, dewelke zy de Stroop noemen, uit 
oorzaak van de dikte en Confiftentie, dewel- 
ke het Zuiker-fap in deze ketel verkrygt. 
N. s. isde ketel, dewelke zy de Bazzery 
noemen, want als in dezelve het Zuiker-fap 
tot die dikte en zwaarte is gekookt, dat het 
zelve bekwaam is om te flrremmen , en als 
te bakken in de gedaante van Zuiker , ry{t 
en bruift dit fap gedurig na boven, en zoude 
ook zelfs uit de ketel overloopen , indien 
het zelve niet gedurig met een groote 
fchuimfpaan wierd opgelicht in de hoogte, 
en op dic wyze een weinig verkoelt ; en om 
dat het geraas, dat de Zuiker in ’ nederval- 
len van de fchuimfpaan maakt, eenigzins 
met het geluit van fchieten overeen komt, 
is aan deze laatíte Zuiker-ketel de naam van 
de Battery gegeven. Deze ketel is zeer dik, 
en gemaakt met een vlakke bodem , en ge- 
heel uit een ftuk koper , in de plaats dat de 
andere vier ketels geflagen zyn van kopere 
plaaten , die met platte nagels aan malkan= 
deren gehecht zyn. 


13. 


In een Zuiker-kookery voor ‘vier ketels is 
diet de ketel, dewelke de fakkel genaamt 
word, In de Zuiker-kookery voor zes ketels 

is 


‚ Maart en April 1721. 308 
is de zesde ketel geplaarft tuffchen. N. 2, en 
N. 3. en word de loog genaamt, om dat, als 
het Zuiker-fap in dezelve is, zy in het zelve 
een fterke loog werpen , waar door de onrei= 
nigheden na boven fchuimen op het opper-= 
vlak van het kookende Zuiker-fap , daar zy 
dan afgefchuimt worden, ‘Eindelyk in een 
Zuiker-kookery van zeven ketels word de 
zevende ketel geplaat(t tuffchen N. 3. en N, 
‚4. en word de kleine fakkel genaamt. In 
zommige Zuiker-kookeryen zyn de Zuiker- 
ketels van gegoten yzer , om dat dezelve 
veel minder koften , en nier onderworpen 
zyn om te branden , daarom behoeven zy 
ook in deze ketels geen water te werpen, 
als zy des faturdags middernachrs de molen 
ftil houden, gelyk zy gedwongen zyn te doen in 
de kopere ketels, dewelke zonder deze voor- 
zorg zouden verbranden ; maar alfchoon de 
yzere ketels deze voordeelen hebben, zyn zy 
‚ wederom het groote nadeel onderworpen, 
dat zy gedurig vuil en fmeerig zyn , behal- 
ven dat de minfte gelegentheid haar dikwils 
doet fcheuren of barften : en als een gegoten 
yaere ketel gefcheurt is, kan dezelve nergens 
meer toe gebruikt worden. 


Ig. 


Het oppervlak van de metzelery , daar de 
Zuiker-ovens boven op gebouwt worden, 
noemen zy het Glacis; dit Glacis loopt 
fchuins , en is op een hellende wyze ge- 
bouwt, op dat, als de ftroop of het Zuiker- 

m, $ Vv 3 water 


310 Natuur- en Konft-Kabinet; 

water uit de eene ketel vloeit, het zelve 
wederom na en in de naafte Zuiker-ketel 
zoude toevloeyen. 


Is. 


De Stroop-put is een groot vierkant, 
het welk omtrent vier of vyf voeten diep is, 
om te ontvangen de ftroopen , dewelke lek- 
ken uit de volle vxhootden van de rouwe 
Zuiker , en welke oxhoofden geplaatft zyn 
boven de roofler van balkjes N. g. waar 
door deze ftroopen vloeyen , en haar te za- 
men vergaderen om te loopen in de put NM, 
6. Zodanig een bak moet zeer wel en licht 
gemetzelt, en met goed cement beftreken en 
doorwerkt worden , op dat dezelve niet lek 
of berdurven zoude worden uit de grond. 
De vierkanten N. 7. en N. 8 vertoonen de 
grond van de bak , en het vierkant N. g. 
vertoont, op weik een wyze de balkjes ge- 


legt worden met haar eene einde opde muur, 


en met haar andere einde op de groote balk 
N. to. welkers einden op een gelyke wyze 


wederom onderfteunt worden van de kanten: 


van de muuren N. 11, en N. 12. en ook 


wel voornamentlyk van een gemetzelde py- 


Jear of zuil N. 13, Deze rooiter van balkjes 
kan gedekt worden met een loffe foldering, 
dewelke zy altyd daartoe gereed houden, en 


dewelke uitgebeeldt word in het vierkant” 


N. 14. N. 15. isde houten Bak, in dewelke het 
Zuiker- water vergadert word , en invloeit 
van de moolen door de goot getekent met 

N. 16. 


Maart en April 172t. 3 
N. 16. 16. 16. ‘Deze bak is als een foort van: 
een koffer, die uitgeholt is uit de (tam van, 
een boom. By N. 17. is, een fchut-deurtje 
in deze Zuiker-waterput N. 15. Als dit 
fchut-deurtje. word opgehaalt, vloeit het 
Zuiker-fap door u goon, die beweeglyk is, 
na de groote ketel NN. 1. tot dat dezelve met. 
Zuiker-fap vervult is, als wanneer di fchute, 
deurtje N. 17. wederom gefloten word. 


16. 


Ain Fig, 2. en AAA in Fig. 1. verbeel- 
den de muur van de gevel van de Zuiker-, 
kookery , dewelke ruft op vyf boogen van 
fteen , die zo breed zyn als de geheele dikte 
van de muur, zy maaken in het midden van 
elke boog den ingang van elk fornuis of 
oven, in dewelke de Zuiker-ketels taan, in, 
20 verre dat zy elke reis aldaar de muur kon- 
_ nen afbreeken of openen zonder eenig gevaar 
voor de gevel „zo dik wils als zy dit of dat for- 
nuis moeten herftellen,of deze of gene ketel 
meeten vermaaken 5; zy gebruiken die zelfde, 
voorzorg in die Zuiker-kookeryen, in dewel- 
ke de Zuiker-ketels geplaatít (taan aan de. 
lang{te muur van de lengte of zyd-muur; de 
mond van het afchgat word getoont door 
B. De grond van dit afchgat moet ten min- 
ften een halve voet hooger zyn , als de vloer 
GGG, het welk de vloer is van het afdak, 
het welk dient tot een dekzel en befcherming 
tegen den regen voor die gene, dewelke het 
vuur regeeren van de fornuizen, Door D 

V 4 word 


812 Natuure en Konft-Kabinèt , 
word vertoont de mond van ’t fornuis , die 
twinting duim in ’t vierkant is ; de drempel 
van deze mond is van een enkelde fteen, die 
de breedte heeft van de muur , en met drie 
zere banden is gedekt en vaft geklonken. 
e opening van de fornuizen moet altyd 
gebouwt of geftelt worden onder de wind, 
die in deze landen meeft altyd ooftelyk 
waait ; ook moet zorg gedraagen worden, 
dat tot het bouwen van de fornuizen geen 
ftot gebruikt word , dewelke barften of 
fcheuren kan, of tot afch verbrandt kan wor- 
den. De haardftede van ’t fornuis is van 
diameter byna egaal met de mond van de 
Zuiker-ketel , en is gebouwt van fteen onder 
op eeu wyze als een roolter-werk „zodanig dat 
tuffchen elke fteen de ruimte van drie duim 
gelaten word, daar de afch moet doorvallen 
in het afchgat. 


17. 


Gelyk als de boorden en uiterfte kanten 
van de Zuiker-ketels niet geftelt zyn volgens 
een en dezelve richtfnoer , moet ook de 
haardftede of vuurplaats van de fornuizen ten 
opzicht van haare ruimte , tot aan den bo- 
dem van de ketel, geenzins van een en de= 
zelve tuffchenwydte zyn , om dat de kragt 
van het vuur gedurig moet vermeerdert wor- 
den, beginnende van de groote ketel af, tot 
aan de Battery of de kleinfte ketel toe; dat 
is, de vuurplaats moet van fornuis tot for- 
nuis gedurig twee duim vergroot worden, 

zoe 


Maart en April 172rs 313: 
zodanig dat als twintig duim ruimte van no- 
den is tot de vuurplaats van de grootte Zui- 
ker-ketel., moet achtentwintig duim vuur 
plaats wezen onder dekleinile ketel, de Bate 
tery genaamt, 1e 


18. 


Door E word verbeeldt een pyp of 
fehoorfteen van het eene fornuis na het an- 
dere; deze pyp is omtrent vyf duim in % viere 
kant. Door F word verbeeldt een fteen , die 
gelegt word op de openinge vande fchoor- 
fteenen, die door de gevel haar rook uitlaa- 
ten , wanneer de vlam van het vuur daar 
door zoude uitfpatten , en dikwils het afdak. 
befchadigen, G is een dleidinge om de 
rook te doen gaan door een opening uit het 
afdak in de lucht. H verbeeldt de put van de 
groote bak, [ verbeeldt de houte bak voor het 
Zuiker-water in Fig. 1. getekent met N. is. 
Door K worden verbeeldt de oxhoofden met: 
rouwe Zuiker gevult , zo als dezelve ge= 
plaatít ftaan op de roofter, afgebeeldt in fig, 
1. met N.g. Door L worden verbeeldt de 
gegote vormen , die gevult zyn met rouwe 
Zuiker, en geplaattt worden op de lofle 
foldering in Fig. 1. gemerkt met N. 14. 
Door M worden verbeeldt dezelfde vormen , 
daar zy geplaatft ftaanelk in zyn pot. Alle de 
vormen zyn gemaakt van aarde, van een 
rond-langwerpige gedaante ; in het onderfte 
fpits toeloopende deel is een kleine opening 

voor het doorlekken van de (troop. 


Vs 19. 


314 Natuur- en Konft-Kabinèt, 


19. 


De Rafineerdery is een groote Zaal, van 


dewelke in Tabula xxvr1t. êen grond-ont=: 


werp van een halve Rafineerdery getoont 
word, Deze Zaal is gefchikt om de Zuiker 
te doen droogen en wit te maaken. Deze 
Zaal heeft zeer veel overeenkomft in ge- 
daante met de Zaal van een gafthuis ; in het 


midden word gemaakt een doorgang, gere= 


kent met AAAAAA, en met dwarspaden 
getekent BBBBBBBB,door dewelke wore 
den afgefcheiden die perken , dewelke ge= 
naamt worden de worm-bedden, en die gete- 
kent zyn CGGCCCGGCCC , en van de- 
welke elk geplaatft ftaat tuflchen twee ven- 
fters 3 op elk van deze bedden konnen ge= 
plaauft worden zeftig vormen, dat is, zes in 
de breedte en tien in de lengte , gelyk gezien 
kan worden door DE en EF. By-aldien 
nu zodanig een Rafineer-zaal aan weerzyden 
heeft tien zodanige bedden , konnen in zo- 
danig een Zaal gehouden worden twaalf 
hondert vormen ; en byaldien noch zodanig 
een ruimte daar boven als een tweede verdie= 
ping gemaakt word , konnen in zodanig een 
Zuiker-rafineerdery gehouden worden twee= 
duizend en vierhondert vormen : Zy plaat- 
zen gewoonlyk aan een van de ingangen van 
de Kafineerdery twee ketels met een platte 


bodem, gelyk als verbeeldt worden door G. 


H, van dewelke de eene ketel is gefchikt om 
de Zuiker te clarificeeren , en de andere om 
de 


Maart en April var: 315 
de geclarificeerde Zuiker te bakken. Aan de 
eene zyde van de Rafineerdery word in de 
geheele lengte een afdak gemaakt op de 
plaats 1 K-, zynde vyftien voet in de breedte; 
dit afdak dient om daar onder te plaatzen en 
te dekken de houte bakken of troggen , in 
dewelke bereidt word de vette aarde, van 
dewelke de vormen gemaakt worden. Hier 
werden ook onder geplaatít de houte balt- 
ken of troggen om de Zuiker te breeken, 
eer dezelve ip de oxhoofden word ingepalst, 
de fchaalen , de Balancen , de gewigten, 
om de ledige oshoofden te weegen , en ver- 
fcheide andere gereedfchappen en werktui- 
gen, dienftig voor den Rafineur en de kiui- 
pers, Aan- het einde van dit afdak is de 
ftoof of kachel-kamer , welkers grond-cnte 
werp hier getekent is met Lu, 


20. 


Maar ik heb hier achter bygevoegt een afs 
tekening van de Stoof in Tabula xxrx. 2lo= 
danig een Zuiker-ftoot is byna van gedaante 
als een veld-tent, zy is gewoonlyk twaalf 
voet in ’t vierkant binnens muurs ; de muur 
van de ftoof is dik twee voet en een half; in 
de ftoof is een fornuis M. het welk gegoten 
is van yzer , en omtrent dertig duim lang, 
en twintig duim breed , vierentwintig duim 
hoog en twee duim dik ; het is geheel 1ner 
metzelwerk bekleedt , en zeer wel voorzien 
met goede tichelfteenen en cement, De ftoof 
is van binnen verdeelt in zes verdiepingen „ 


Ke 


316 Natwur- en Konft-Kabinet; 
gemaakt van ribbetjes of latwerk, op dewel= 
ke geftelt worden de Zuikerbrooden , gelyk 


gezien kan worden aan de verdieping N.O. . 


Zodanig een ftoof kan bevatten zes of zeven 
hondert Zuikerbrooden De foldering of 
het dak van de ftoof ís gedekt met negen of 
tien duim metzelwerk , dog in het midden is 
eén opening met een val, getekent P; dit val 
kar geopent of toegefloten worden , na dat 
zulks vereifcht word of van nooden is. 


2. 


De Azyn of Brandewyn-makery is eigentlyk 
het Werkhuis, daar gemaakt word de Brande- 
wyn,dievan het Zuiker-fap en vande Zuiker 
gemaakt word , en dewelke op die plaatzen 
Taffiaen Guildive genaamt word ; deszelfs 
bouwery of zamenftelling heeft niets merk- 
waardigs of byzonders, het is een kamer be= 


hoorende aan de Zuiker-kookery sin dezelve. 


zyn op een regel geftelt veel houte bakken, die 
twee derdedeel vol water zyn ;en het overige 


derdedeel word gevult met grove en gelekte 


troop , en met de fchuim, dewelke van de 
ketels gefchuimt word , en zy worden be- 
dekt met groote bladeren, daar noch planken 
over gelegt worden; zy laaten dezelve zo- 
danig blyven ftaan giften , tot dat deze men- 
geling geel van koleur is geworden, en een 
zuurachtige fmaak heeft verkregen , en zeer 
fterk en doordringende begint te ruiken. Na 
dat zy nu van deze Zuiker-wyn de onreinig- 
heden , dewelke boven op dezelve AS à 


Maart en April 1721. 317 
hebben afgefchept, doen zy dit gegifte vocht 
in groote deftilleer-ketels , die in fornuizen 
zyn gemetzelt, en gedekt worden met haare 
helmen ; aan den pyp van den helm voegen 
zy een koperen of tinnen flang of pyp, de- 
welke door een ton, die met koud water ge 
vult is, loopt; en op deze wyze deftilleeren 
zy hun brandewyn : maar dewyl dezelve in 
de eerfte overhaaling niet fterk genoeg is, 
word dezelve noch weder overgehaalt, en 
dit isde bekende Kildivel der Engelfchen of 
brandewyn van Zuiker , zo dat dit vertrek 
€igentlyk een Brandewyn-(tokery moet ge= 
naamt worden. 


22. 


Na dat wy nu van den oorfprong en de 
voortplantinge en oefeninge van het Zuiker- 
riet, en ook van de timmeragien en werk- 
“tuigen tot de Zuiker-bereidinge, gefchreven 
hebben, zullen wy noch kortelyk afhandelen 
de bereiding van alle. de foorten van Zuiker, 
als namentlyk. 2 De rouwe Zuiker. 2 De 
brood-ruiker. 3 De gerafineerde Zuiker. 4 
De Koninglyke Zuiker. En $ de Cardy- 
zuiker; het welk vyf graden van zuivering 
van de Zuiker zyn , dewelke malkander by 
beurten volgen , en dewelke alle dienen om 
van de Zuiker af te fcheiden deszelfs grove 
en aardachtige en waterachtige deelen ; zo 
dat de Zuiker, na dat dezelve meerder bee 
werkt is, ook valter en witter word , maar 
zy verlieft ook meerder van deszelfs apt 

hei 


318 Natuur- en Konft-Kabinet ; 

heid en gezonde hoedanigheid; want de brui- 
ne Zuiker is veel gezonder als de brood- 
zuiker of gerafineerde Zuiker ; de brood- 
zuiker is nochtans wederom gezonder als de 
koninglyke Zuiker enz. om het veelvuidig 
byvoegen van kalk en loog , die gebruikt . 
worden om de Zuiker meer en meer te zui- 
veren. 


23. 


De Zuiker , dewelke rouwe Zuiker. ges 
naamt word , is de eerfte vrucht die vóort- 
gebragt word uit * zuiker-(ap door de eerfte 
werkdaad, dewelke het zuiker-fap in Zuiker 
doet overgaan. Deze Zuiker is het eerfte 
grond-beginzel van alle de foorten van Zui 
ker, dewelke naderhand uit-het zelve: bereidt 
worden. Na dat zy het val of hét fchut- 
deurtje N. 17. van de zuiker-waterbak N, 
15. (te zien in Zab. xxv1r. Fig, 1.) hebben 
opgehaalt , vloeit het zuiker-fap door een 
goot in de groote zuiker-ketel N. 1. Als dit 
zuiker-fap in de groote ketel is overgebragt, 
moet wel acht gegeven worden op deszelfs 
hoedanigheid, want na deszelfs goede of 
kwaade hoedanigheid word by het zelve 
meerder of minder afch en kalk gewurpen, 
gelyk by voorbeeld , als het zuiker-fap bruin 
van koleur, lymig , en van een aangenaame 
en friffche reuk is, word het zelve voor zeer 
goed en bekwaam gehouden , en in dit geval 
word by het zelve niet meer als een halfpint 


afch en een derde kalk gedaan ; maar als het 
zuí- 


„Maart en April 1721. 3ro 


“kuikerfap klaar en witachtig is, word het 


zelve onryp en grof geoordeelt,en dan word 
by het zelve geworpen een geheele. pint afch, 
en ook even zo veel kalk ; maar als het fap 
zwartachtig , drabbig , en van een zwaare 
reuk is, en dat het zelfs eenigzins na de 
goorwording trekt, word. geoordeelt dat 


„zulks veroorzaakt word door de verweiking 
‚en alte grooten ouderdom van het Zuiker- 


riet. Als nu het zuiker-watcr in de eerfte of 
groote ketel is, word onder deze ketel in het 
vuurgat een brandend dog matig vuur aange 
ftookt , en na den tyd vaneen uur, eer deze 
ketel noch aan ’t kooken geraakt , koomen 
de onreinigheden boven dryven , en worden 
zeer naauwkeurig van het zuiker-water afge- 
gefchuimt. Zo ras als nu alle de vuiligheid 
afgefchuimt is, word het zuiker-water met 
een zeef groote lepel gefchept uit de groote 
ketel , en overgegoten in de tweede ketel, 
gemerkt met N.2. Zo ras als nu de groote 
ketel is ledig gefchept, word dezelve weder 
om datelyk gevult met verfch zuiker- water 
uit de zuiker-waterbak JN. 15. Ook (taat aan 
te merken , dat, terwyl het zuiker-{ap word 
overgegoten of gefchept uit de groote ketel 
inde tweede , het zuiker-{ap gegoten word 
door een groote witte lap van zuivere witte 
wol gemaakt , of ook wel van fyn wit lin- 
den, na’ oogmerk dat de Rafineur heeft 
om de Zuiker te zuiveren , gelyk dezelve 
dan ook wel tweemaal van de eene ketel in 
de andere word doorgekleinft, om de vui- 
ligheden door deze dubbelde doorkleinzing 
noch 


® 
320 Natuur- en Konft-Kabinet , 
noch te beter van het zuiker-fap af te fcheie 
den. 


24. 


Onder deze tweede ketel volharden zy 
noch te ftooken met een middelmatig vuur, 
en zo haaft als het zuiker-fap in deze tweede 
ketel begint te kooken , werpen zy in het 
zelve een weinig loog , om daar door het 
fchuim te doen opryzen na boven, en door 
fchuimfpaanen het zelve daar af te fcheiden, 
Eindelyk word met groote lepels dit zuis 
kerfap wederom overgegoten uit deze 
tweede ketel in de derde ketel, genaamt 
de fakkel, en getekent met N. 3. en in 
die zelfde tyd word de tweede ketel we- 
derom gevult met het zuiker-fap uit de 
eerfte ketel , en de eerfte ketel uit de zui- 
ker-waterbak AN. 1s. zo dat dit is als een 
omloop ; dewelke gedurig op dezelfde 
wyze achtervolgt word. Als het zuiker- 
fap in de fakkel is, word dezelve (terker 
aangeflookt met hout, welke aanftooking 
vermeerdert word tot aan de battery of laatfte 
ketel , onder dewelke het vuur zeer kragtig 
word aangeftookt, om daar door het fchuim 
beter te doen opkoomen; het welk ook zeer 
vermeerdert word door de opbruizinge, de- 
welke ook noch meerder aangezet en ver- 
oorzaakt word door het gedurig inwerpen 
van loog met twee oncen te gelyk. Uit de 
fakkel vrord het zuiker-water overgefchept > 

€ 


Maarten April 1721. 3x 
de ffroop , zynde de vierde ketel, en dewelke 
betekent word met N. 4. en alzo genaamt 
word , om dat, gelyk wy geleert hebben, 
het zuiker-fap nu meerder Confiftentie heeft 
bekomen als te voren. In deze vierde ketel, 
de ffroop genaamt , word noch al vervolgt en 
voortgevaaren met het inwerpen van loog, 
om noch al meer te (chuimen , en van deze 
ketel word ook het fchuim afgelicht met een 
fchuimfpaan , die veel fynder van gaatjes is, 
als de fchuimf{paanen , dewelketot het fchui- 
men van de andere ketels gebruikt worden. 
Uit deze vierde kerel word eindelyk het zui- 
ker-fap overgegoten in de vyfde of laatíte 
ketel, genaamt de battery , en getekent met 
N. 5. en in dewelke de Zuiker verkrygt zyn 
laattte kooking of bakking. Om dat nu deze 
laat{te ketel is de klein(te van alle de andere, 
en dat onder dezelve het hevigfte vuur ge- 
ftookt word, en dat het zuiker fap nu in een 
dikke ftroop verandert is , kan elk een zeér 
wel begrypen , dat het zelve gedurig opryft 
pa boven ; daarom moet de Rafineur , benal- 
ven de verkoeling met de fchuimfpaan, 
daar ik van gefproken heb, gedurig in deze 
ketel werpen kleine klompjes vet of boter , 
om de opbruizinge te beletten. 


25. 


Als de Rafiseur uit de zwaarte en dikte 
van de troop nu oordeelt , dat de Zuiker 
gekookt is tot deszelfs volmaaktheid , werpt 
hy in deze Ketel by de ftroop een pint kalk- 
NS: water , 


322 Natuur- en Konft-Kabinet, 
water , in het welke een weinig aluin ge 
Ímolten is; deze flroop moet op een zeer 
nette graad van dikte gekookt worden , en 
deze graad moet de Rafineur zeer naauw- 
keurig kennen, want bier in beftaat wel me- 
de het voornaamfte (luk van zyn konft ; want 
als de Zuiker maar een weinig te veel ge- 
kookt is, kan deze!ve nooit zo wel tot zyn 
grein of korrel fchieten ; ook zal dezelve 
nooit zo wit konnen gemaakt worden. Als 
ook de Zuiker niet lang genoeg gekookt is, 
zal de rechte korligheid niet aan dezelve koo- 
men , maar dezelve zal doorlekken met de 
ftroop; als de Zuiker dan op zyn bekwaame 
graad is gekookt, word dezelve overgefchept 
in zyn koelbekken, het welke een zeer groo- 
te kopere ketel of bekken is met een platte 
grond,en vier voet in zyn diameter, met een _ 
rand die omtrent een voet hoog is , en aan 
dewelke twee handvatzels of ringen zyn, 
om deze koelbak te konnen verdraagen van 
den eene plaats op den andere. Als de 
Zuiker in dit koelbekken overgegoten word, 
moet dezelve gedurig kragtig geroert wor- 
den, op dat de korling van de Zuiker 
egaal zoude gefchieden , en door het geheele — 
lichaam des ingegoten Zuikers zoude kon- 
nen gebeuren , want zo lang als dat niet ge- 
fchiedt is,word de Zuiker in de koelbak niet 
in ru{t gelaaten. 


26. 


} Als de' Zuiker genoegzaam is bewerkt, en 
ze 


Maart en April 172r. 323 
zo koel is geworden , dat in dezelve de vin. 
ger kan gehouden worden zonder pyn, word 
dezelve overgeftort in de oxhoofden getekent 
K, te zien in Zab. xxvit Fig. 2. Deze 
othoofden of vaten zyn gemaakt om de Zuie 
ke te ontvangen, en worden geplaatft op de 
jalkjes van de groote bak voor dezen be- 
fchreven ; deze oxhoofden zyn boven geheel 
open, en onder in de bodem zyn twee gaten 
geboort , dewelke elk van binnen geftopt 
worden met het einde van een zuikereriet, 
dat veel langer is als de oxhoofden 3 terwyl 
nu de Zuiker ftremt , droogt zy deze rieten, 
en doet dezelve eenigzins inkrimpen , en de 
grove, flroop neemt zyn loop langs de ruimte 
van de rieten , welke ruimte veroorzaakt is 
door het inkrimpen , en vloeit door de twee 
geboorde gaten in de groote. Bak , daar de 
oxhoofden over ftaan. Als nu de Zuiker ge- 
noegzaam van, deszelfs grove {troop gezui- 
vert is , worden de oxhoofden gewogen, 
en tien ten hondert gegeven voor de tar. 

Deze grove Zuiker word meeft geacht , na 
dat dezelve wel meeft gekorrelt of gedroogt 
en gezuivert is, 
ak rs 27 \ 
‚Tot, het bereiden van de brood-zui- 
ker, die poeder-zuiker genaamt word, wor- 
den de alderbefte , rypfteren gevoedfte zui- 
ker-rieten. uitgezocht „ en als uit dezelve 
het zuiker-fap is gepar{t, en in de eerfte ketel 
overgegoten , word ook geenzins zo veel 
kalk, ja zomtyds geheel niets in het zelve 
Par:i X 2 ge= 


324 Natuar- en Konff-Kabinet ; 
geworpen , om dat de Zuiker daar zomtyd 
al te rood van koleur door zoude worden. 
Ook draagt de Kafineur te voren zorg, dat 
de vormen wel bereidt worden, dat ís te 
zeggen, dat zy wel worden gewaffchen, en 
vierentwintig uuren leggen om uit te trekken 
in verfch water, dat zy wel worden ge- 
droogt, en zodanig het onderfte boven wor- 
den geplaat{t, dat de bodem of bafis lynrecht 
boven (laat. Als het nu tyd is om het groote 
koelbekken te ledigen, word uit het zelve de 
Zuiker, in de plaats van in de houte vaten , 
gelyk wy in het bereiden van de rouwe 
Zuiker gezegt hebben , in de vormen gegot 
ten. Een kwartier van een uur, na dat de 
vormen gevult zyn , vertoont zich boven op 
de Zuiker een korft; en als de Rafineur oor- 
deelt , dat deze korft dik genoeg is gewor- 
‚ den, breekt hy dezelve met een groot hou- 
ten mes , en roert dezelve met kragt door 
al de andere Zuiker , dewelke in de vorm 
is; en op dat deze korft wel verbryzelt en 
fyn en overal egaal doorgeroert zoude zyn, 
fÍnydt hy gedurig met het fcherp van ’t hou- 
ten mes door de Zuiker , om de korft ge- 
durig te {nyden en te verbreeken ; het welk 
een half uur daar na wederom moet hervat 
worden. Als de Zuiker eindelyk verkoelt 
is, en tot een lichaam of tot Zuiker ge- 
fchoten is, word de vorm onder aan zyn 
fpits einde , dat zo lang was toegeftopt, ge- 
opent om doortogt te geven aan de grove 
ftroop. Ook fteeken zy verfcheide reizen 
door * gat van de vorm met een priem van 
hard 


„Maart en April 1721. 328 
hard hout, omtrent zeven of acht duim diep; 
€indelyk- tellen zy de vormen op de folde- 
ring getekent met M. in Zabula sxvir. Fig. 
2. elke vorm in zyn pot, en de farurdag 
daar aan volgende worden dezelve over- 
gebragt in de Rafineerdery , uitgebeeldt in 
Tab, xxvarr. 


28. 


Zo haaft als nu zo veel vormen gevult 
zyn , om daar mede de Stoof te vervullen, 
en dat de Zuiker naauwkeurig onderzocht 
zynde , bekwaam en goed van koleur en 
hoedanigheid word bevonden, en de onbe- 
kwaame afgefcheiden ‚en wederom geworpen 
in de eerfte zuiker-ketel , en de potten gele- 
digt ‚en de ftroop gemengt by de andere 
grove (troop , maaken zy vorm-bedden 
CCECCCCCUCC in de Rafineerdery 
(ziet Tab. xxvirr.) gereed, dat is ve zeggen: 
zy plaatzen de vormen wederom loodt-recht 
elk boven zyn pot , en ftellen dezelve met 
regels van zes tot zes naaft malkanderen, uy 
zuiveren de bruine en onegaale korften van 
de Zuiker af, en vullen de ruimte wederom 
met witte gerafpte Zuiker, maakende met 
een troffel deszels overvlak geheel egaal, 
dog zodanig dat de Zuiker omtrent een hal- 
ve duim beneden de rand van de vorm is, op 
dat de bereide aarde, dewelke hier toe ge- 
bruikt word , deze plaats zoude vervullen, 
en ook egaal (zonder eenige puien of ga- 
X 3 ten 


826 Natuur- en Konft- Kabinet, 
ten in ’ oppervlak vande Zuiker te maaken} 
op de Zuiker kan geftreken worden. 


29. 


De befte aarde , dewelke die van Martin 
nique hier toe gebruiken , krygen zy van 
Rouaan, in de gedaante van rondebollen van 
drie duim in haar diameter ; dezelve is byna 
wit, zeer fyn , zonder eenige vermenginge 
van korlachtigheid , fteentjes of zand, en 
bekwaamelyk vet, Deze aarde word week 
gemaakt in de gedaante van een pap of beflag , 
en dan geftreken over de Zuiker in de vormen, 
dezelve geheel vervullende. Deze pap van 
aarde droogt naderhand ongevoelig , en des- 
zelfs waterdeeltjes, die zich van haar affchei- 
den, trekken in en door de Zuiker, en zy 
maaken de Zuiker wit, want zy fleepen in 
de doorlekkinge de. fmeltbaarfte, vetfte en 
honingachtigfte en bruinfte zuiker-deelen, 
die zy gefmolten hebben , met zich uit de 
Zuiker. 


30, 


Zo haaft als de aarde is gefmeert over de 
Zuiker , worden datelyk alle de venfters, 
deuren en openingen van de Rafineerdery 
dicht toegefloten, op dat de door de lucht in- 
koomende warmte of wind, de aarde die 
over de vormen gefimeert is, niet al te haaftig 
zoude opdroogen , en de Rafineur let zorg- 
vuldig op alle de toevallen en omftandighe- 

__ den, 


Maart en April 172rà 327 
den , dewelke deze opdrooginge en werkin= 
ge der aarde konnen hinderlyk zyn. Deze 
eerfte aarde heeft acht of tien dagen werk om 
te droogen , daar na word dezelve van de 
Zuiker afgelicht, en de vormen worden ge- 
zuivert: en fchoon geveegt met een borftek 
van lang hair, en de Zuiker gereinigt, en op 
deszelfs bodem egaal geltreken, en de onrei- 
nigheid uit dezelve gegraaven , en afgefchei- 
den en ingeparft met een troffel, dat dezelve 
omtrent een duimbreed binnen de rand van 
de vorm is. Deze ruimte word wederom 
met vette aarde gevult gelyk als te voren. 


31. 


Als deze tweede aarde nu wel-gedroogt ís, 
en bekwaamelyk gewerkt heeft , word de= 
zelve van de Zuiker afgelicht, en de opper= 
vlakte des Zuikers word zeer naauwkeurig 
afgeborftelt, en de aarde , dewelke aan de 
randen van de vorm en aan de oppervlakte 
des Zuikers is valt gedroogt , of aangekleeft, 
word zeer naauwkeurig met een mes afge- 
fchraapt ; daar na worden alle de venfters 
van de zuiker-rafineerdery geopent, en Zy 
laaten de Zuiker noch acht of tien dagen in 
de vormen ftaan om behoorlyk te droogen; 
daar na worden de brooden zachtelyk uit de 
vormen gelicht, en de brooden , dewelke 
van het eene einde tot net andere, dat is van 
onderen tot boven, geheel wit zyn, worden 
na de Stoof gebragt; maar die brooden , de= 
welke niet blank genoeg of zeer vol bruine 

X 4 plek= 


328 Natuur-en Konf-Kabinet, 

plekken zyn, worden van de witte afgefchei- 
den, en byzonder gezet om naderhand gera- 
fineert te worden. 


>N 

Eenige dagen ha dat de zuiker-brooden 
uit de vormen gelicht worden , moet de zui- 
ker-floof gereed gemaakt worden , dezelve 
moet geftoft, gezuivert , uitgeveegt, en op 
alle bedenkelyke wyze gereinigt worden ; na- 
derhand plaatzen zy de witte zuiker-brooden 
op alle de verdiepingen in de Stoof ; daar na 
word de deur van de Stoof gefloten, en de 
eerfte dagen word deze Stoof ot kachel met 
een zeer matig vuur geftookt, en van dag tot 
dag beziet de Rafineur , hoe zich de brooden 
in het droogen toedraagen ; daar na als zy al- 
les wel bevinden , fluiten zy de deur, en 
zelfs ook het val van de Stoof , en vermeer- 
deren het vuur by graaden , zodanig datde 
yzere vuurwagen, getekent M , en te zien in 
Tabula xx1x. geheel gloeyend word geduren= 
de den tyd van acht achtereen volgende da- 
gen ‚in welken tyd de Zuiker als genoegzaam 
gebakken is. Om dan eindelyk de zuiker-broo- 
den uit de Stoof te lichten , verkieft de Rafineur 
een zeer drooge en warme dag. Deze 
brood zuiker word geftampt , en dan zenden 
de Franfchen van Martinique dezelve na 
Vrankryk ín nieuwe ozxhoofden of vaten 
van zes of zevenhondert pond , daar dezelve 
als koopmanfíchap verkocht word. Voor 
dezen hebben de Portugeezen van Brafil de- 
ze geftampte brood-zuiker in Vrankryk te 
koop 


| 
| 
| 
| 


Maart en April 1721. 329 
koop gebragt; voor de befte word gehouden 
de witfte, de droogfte , van een {choone 
korrel , en van een aangenaame en zuivere 
zoete maak. 


IJ: 


_ De derde foort van Zuiker is de gerafi- 
neerde Zuiker , deze word gemaakt van de 
bruine Zuiker , van de gedeeltens der broos 
den en de geheele brooden die al te bruin 
zyn gebleven,en van de zuiker-korften die eerft 
uit de vormen gefchrapt worden, eer de aarde 
in de vormen gefieert word, enz. Om de 
Zuiker te rafineeren , werpt de Rafineur de- 
zelve in de eene kerel van de Rafineerdery, 
getekent G, en te zien in Zab, xxvirr. By 
deze Zuiker word gegoten een evengelyk 
__gewigt aan kalk-water , daar na word dezel- 
ve zeer naauwkeurig gefchuimt, en als het 
fchuimen ophoudt , word deze ftroop of ge- 
Ímolten Zuiker door een filtreer-zak van 
wol gekleinft ; ondertuflchen kloppen zy een 
of twee douzyn Eyeren in een bekken, hier 
voegen zy kalk-water by ,en kloppen het zeer 
ferk om te doen fchuimen , daar na gieten 
zy dit mengzel in de kerel, en flaan het zel- 
ve wel door de gefmolten Zuiker , en wan- 
neer dezelve begint te fchuimen, zuiveren zy 
alle de onreinigheden zeer zorgvuldig van 
dezelve. Als eindelyk alles is afgefchept , en 
het fchuimen ophoudt, werpen zy wederom 
een diergelyk mengzel van geklopte Eyeren 
en kalk-water in de zuiker-ketel , en fchui- 
7 men 


339. Natuur-en Konff-Kabinet 

men als te voren 5 dit hervatten zy Zo me: 
nigmaal, tot dat de Zuiker deszelfs vereifchte 
helderheid en zuiverheid verkregen heeft: 
daar na word deze {troop wederom door een 
filtreer-zak gekleinft , en gekookt in de an- 
dere ketel , getekent met H in Zab. XXvrar. 
Als deze (troop nu genoegzaam gekookt is, 
word dezelve overgegoten in ’ gtoote. ko- 
pere koelbekken ‚om te verkaelen, en word 
van dezelve vervolgens Zuiker gemaakt , ge= 
Jyk reets genoeg befchreven is. 


34 


De koninglyke Zuiker is ook niets anders, 
als onze befte brood-zuiker , deze word on= 
derfcheidentlyk zodanig genaamt ,-om dat 
dezelve niet geftampt maar in brooden ver- 
kocht word , en met wat meerder naauw- 
keurigheid bereid word, en ook door byvoes 
ging van aluin-water meer wit word ge= 
maakt. Zy neemen van de alderfchoontte 
gerafineerde Zuiker , en (melten dezelve in 
zeer flap kalk-water , daar zy gemeenlyk 
aluin bywerpen , om de bruinheid voor te 
koomen. Na dat nu dit fap wel is geclari= 
fceert, word het zelve driemaal achter mal= 
kander door een fyne en wel geflote wolle 
lap gepar(t; daar na word dit fap zo lang ge- 
kookt , als zulks vereifcht word , en over- 
gegoten in de koelbak , en naderhand wor- 
den met deze Stroop of Zuiker gevult vor- 
men, dewelke zo klein zyn als onze zuiker- 
brooden , dewelke wy dagelyks gebruiken, 

uit 


Maart en April 1721: 331 
uitwyzen; voor de reft word alles gedaan, 
gelyk als geleert is in de befchryving van de 
eerfte brood-zuiker, behalven dat deze Zui- 
ker in de zon, en niet in de ftoof gedroogt 
word, en zo wit is als fneeuw, zeer blin- 
kende , zwaar van gewigt, doorfchynende 
en hard, Zomtyds word deze Zuiker ook 
welruikende gemaakt door amber of bloe- 
men, of andere welriekende zaaken ; waar 
uit blykt, dat de koninglyke Zuiker niet an- 
ders is als de befte gerafineerde Zuiker , de- 
welke in brooden verandert is. Zy bereiden 
ook een zeker foort van brood-zuiker, van die 
Zuiker ‚dewelke wy eerft befchreven hebben , 
en diein poeder verzonden word. Zy neemen 
van deze Zuiker, eer de brooden noch in de 
ftoof gebragt worden , en wryven dezelve 
zo fyn als het mogelyk is, en vullen met 
„dezelve by kleine beetjes een kleine vorm, 
parflende met alle kragt deze Zuiker in de 
vorm, tot dat de vorm geheel vervult is; 
naderhand keeren zy de vorm om op een 
ee en neemen het brood voorzichtig uit 
de vorm, en (tellen het zelve te droogen in 
de ftoof; eindelyk gedroogt zynde, omwin- 
den zy deze brooden met blaauw papier, en 
verkoopen dezelve onder de naam van kornizg- 
dyke Zuiker. Deze Zuiker is wel egaal , wit 
en zwaar, maar echter zeer bros , en brok- 
kelt of valt van malkanderen op de alder- 
minfte vochtigheid ; dewyl dezelve niet an= 
ders is als de brood-zuiker, dewelke wy be- 
fchreven hebben, en dewelke onder de naam 
van witte Caflonade of kift-zuiker in Vranke 
ryk 


\ 


332 Natuur- en Konft-Kabinet , 


ryk verkocht word, en die in dit geval wat 
vafter in de vorm is geftampt , en tot wat 
kleinder brooden gemaakt. 


35 


Om de Candy-zuiker te bereiden, neemen 
zy de befte Caflonade , en fimelten dezelve 
in zeer flap kalk-water; en na dat zy dezelve 
zeer wel gefchuimt , geclarificeert , en door 
een filtreerzak gezuivert hebben , laaten zy 
dezelveeens luchtig opkooken ; ondertuffchen 
doen zy eenige kleine (tokjes in een groote * 
vorm, en fchikken dezelve na hun believen; — 
zy ftoppen de opening onder aan den vorm, 
zodanig dat de {troop daar niet anders als 
druppel na druppel kan uitlekken. Op deze 
wyze hangen zy de vorm in de Stoof , en 
ftellen onder dezeive een vat, daar de ftroop * 
inlekt. Als dan de Zuiker tot die graad is 
“gekookt, als tot de ftokzuiker nodig is, 
gieten zy dezelve in deze toegeftelde 
vorm, tot dat de vorm daar mede vervult 
is ; dan maaken zy de Stoof zeer heet, en 
wanneer de Candy- of ftok-zuiker geheel ge= 
droogt, en aan de ftokjes als gekritailizeert | 
is, breeken zy de vorm aan ttukken, om de 
Zuiker (zonder dezelve te kwetzen) uit de= | 
zelve te konnen lichten, | 


36. fl 


Na dat onze Schryver de Natuurlyke | 
Hiftorie van de Cacao en de Zuiker ge- 
ein= | 


‘Maart en April 1721." 333 
&indigt heeft, handelt hy, in de gedaante van 
een Toegift , over eenige byzondere hoeda- 
nigheden , eigenfchappen en deugden van 
de Zuiker, dewelke de weetgierige Lezer 
by dezelve zal gelieven na te zien , en ik ge- 
loof dat hy zyne moeite wel beloond zal vin= 
den. 


O5 OSL OSS® OSS 055 OSS ESS 


Dertiende Verhandeling van de Oudheid 
der Natuurlyke Hiftorien , en van de 
Natuurlyke Hiftorikunde der 
HEBREERS, en in de- 

N zelve het vervolg der op= 

belderinge van de W _A- 

‚ak TEREN van Pa- 
leftina. 


EL 

N A dat wy voor twee maanden (a) de Rí- 
E vier Arnon omftandig befchreven heb- 
ben, geleidt ons de Richtfnoer van de 
flandplaats der landen over de Jordaan tot 
aan de River JaBoK; deze is de laatfte Rí- 
vier, dewelke ik noch moet afhandelen van 
de Rivieren , dewelke haare Wateren ont- 
laften in de Jordaan , want de Kivier 


Jar= 


_ (a) Ziet Natuur-en Konft-Kabinet January en Fe- 
bruary r72x, van pap. xxo. tot pag. z68. 


234 _Natuur- en Konft-Kabinet, 
Farmoch, die zyne wateren ontlaft in de 
Galileifche Zee, heb ik befchreven (a) on= 
der die Rivieren en Wateren, dewelke zich 
in de Galileifche ‘Zee ontlaften, 


PA 


Gelyk als de Vloedt Arzon voor de oofte: 
lyke en zuidelyke grenflcheiding verftrekte 
van het Land der Amoriten , was de Rivier 
Fabok de grenffcheiding der Amoriten aan ’% 
noorden , wast (zegt Jofephus) (b) de 
boorden van den Arnon bepaalden de zuidelyke 
grenspaalen (van’tLandder Amoriten,) ez 
de (Rivier) Fabok, dewelke in den Jordaan 
vloeyende zyn naam verlieft , de noordelyke 
gren(lcheidinge. Deze Vloedt Fabok fecheen 
ouwelings een grenffcheiding te wezen tuf= 
fchen het Koningryk der Amoriten onder 
den Koning van S1HOoN, en het Koningryk 
Bafan onder den Koning Oe ; want na dat 
Mofes de Amoriten onder den Koning van 


Sihon overwonnen hadde , zegt (c) Hofepbus, 


trok hy over de Vloedt Fabok in het Koning- 


ryk van den Koning Oe , en verwoefte de 


eene Stadt voor en de andere na. Ook ver- 
haalt Jofephus dat de Inwoonders van dit 
Koningryk van Oe , alle de Volkeren van 
die landen over den Jordaan te boven gingen 
in Rykdommen en vruchtbaare landeryen; 

waar 


(a) Ziet Natuur-en Konft Kabinet January en Fe- 
bruary 1720. van pag. II3. tot pag. E2E. 


(b) Antigg. Lub, 1v. cap. 5- _ (C) Jhidera, 


Maarten April 17ar. _ 238 
‚waar uit wy de voortreffelyke hoedanighe- 
den, vetheid en voedzaamheid der Wateren 
van den Rivier Jabok , dewelke door deze 
voortreffelyke landíchappen-en weyde heen 
vloeiden, aan ons konnen voorftellen. Van 
de vruchtbaarheid, bofchrykheid en treffelyk- 
heid dezer landen des Koningryks Oes heb 
ík voor (a) dezen gefproken, 


3: 


— De Rivier Fabok verkreeg zyn oorfprong 
uit de bergachtige landen der Ammoniten, en 
vloeide door tuflchen de twee Koningryken 
van Bafan en van Sthoz tot in de Jordaan. 
Deze Rivier was, even gelyk alle de andere 
Rivieren ‚die over de Jordaan zyn ‚een ontlaf- 
ting voor de Bergen Galaad, Niet verre van 
den oorfprong van de Rivier Jabok heeft ge- 
legen de vermaarde en groote Hoofdftadt der 
Ammoniten, Rabbath Ammcn of Philadelphia. 
… Deze Stadt wierd , om den overvlvedt der Wa- 
teren van deszelfs naaft gelege bergen, en die 
van den Vloedt Jabók, dewelke voorby deze 
Stadt vloeide ‚de Stadt der Wateren genaamt. 
Wy konnen uit veel omfiandigheden ont- 
dekken , dat de Stadt Philadelphia over de 
twintig mylen gelegen heeft van den Jor- 
daan ; waar uit genoegzaam biykt , dat de 
Rivier Fabok een Vloedt van een matige leng- 
te is. Deze Hoofd(tadt der Ammoniten, ea 
} de 


(2) Ziet Natuur-en Konft Kabiner January en Fe- 
bruary 2720 van pag. 222% tot pag. 127. 


336 Natuur-en Konft-Kabinet, 


de Ammoniten zelfs, zyn naderhand gelyk 
alle die Koningryken en Volkeren met de 
gemeene naam van Arabien en Arabieren be= 
kent geworden , hoewel echter dit gedeelte 
van Arabien het Philadelphifche Arabie ge- 
naamt is geworden. Ouwelings is ook deze 
Stadt Philadelphia , Rabbath Ammon ge= 
pnaamt geweelt, het welk de oorzaak is , dat 
Adrichomius dezelve in zyn kaart noemt 
Rabba, hedendaags Philadelphia , ftellende 
dezelve op de volgende wyze. (a) De Vliet 
Jabok (zegt hy) geboren uit de bergen van 
Arabie , de Stadt RaAnBa befproeyende , en 
bet landfchap der Ammoniten bepaalende, 
vloeit voort tot in de Jordaan , en vloeit door 
zuf]chen PHILADELPHIA en Gerafa. In 
deze befchryvinge volgt Adrichom:ius Hiero- 
nymus en Eufebius. De Vloedt Fabok vloeie 
de niet alleen voorby de Stadt Philadelphia, 
maar ook rondom dezelve. 


4. 


Toen (b) Jacob zich met Laban bevredigt 
hadde , en na zyn vaderland op weg was, 
zond hy booden en gefchenken aan zyn Broe= 
der Efau na het land Seir , maar verftaan 
hebbende dat Efau op hem afkwam , trok hy 


zyn Broeder te gemoet over de brug of over= - 


Sang 


(a) Vid. Adr ichomii Theatrum Terre Sande 
1 Trib. Gad. lie. 1. N. 23. 
(b) Ziet Genefis Kap. xxxI1. 


Maart en April var: 337 
gang van de Rivier Jabok, en de volgende 
nacht gefchiede de worltelinge Jacobs aan de 
boorden van deze Rivier , alwaar aan Jacob 
den naam van Ifraël gegeven wierd :” het 
welk ik hier aanmerke ‚ om de vermaartheid 
van deze Rivier Fabok, aan den welken vere 
fcheide zaaken van groot belang gebeurt zyn, 
te beveftigen. Dat deze Rivier is gefproten 
uit de landen van de Ansmoniten ‚ word ook 
beveltigt door de Heilige bladeren. Jofua 
Ípreekende van de landen , dewelke de Kin=- 
deren Ifraëls in hun eerfte aankomft hebben 
ingenomen ‚ zegt onder anderen : (a) ende 
‚ Zot aan de beke Jabbok, de landpale der Kins. 
deren Ammons. Maar wy moeten hier niet 
verftaan, als of de Rivier Fabok zodanig de 
‚ landpale was geweeft , dat dezelve het land 
der Kinderen l{raëls hadde afgefcheiden tegen 
het noorden , en als of de Kinderen, l(raëls 
niet over dezelve getogen waren ‚ want dan 
zouden zy niet konnen gekomen zyn in 
het Koningryk van Bafze: maar dat de Rie 
wier Jabok in de lengte doorliep door de lan= 
den der Ammoniten , dat is van het ooften 
naar het weften , want zodanig is de loop 
van de Rivier Yabok , vloeyende uit het ge= 
bergte van Arabien af het Ooften ná hee 
Wetten tot in de Jordaan. 


: s: 
„De Vloedt Fabok is ook zeef vermaart gee 


(a) Fofha xin. 2. oi 


338 Natuur- en Konft-Kabinet, 


worden ‚ om datde Stadt Philadelphia vaa. 


dezelve befpoelt is geworden, want deze 
Stadt is van alle tyden , en zelfs onder de 
heerfchappy der griek{che Chriftenen , zeer 
vermaart geweeft. Van deze Stadt word on- 
der de naam van Rabbath of Rabba , (het 
welk zo veel betekent als groote of talryke: 
of volkryke Stadt ) zeer dikwils gewag ge= 
maakt in de Heilige bladeren; en tot een be- 
wys, dat dezelve ouwelings een groote Stadt 
was, is, dat dezelveis geweeft de Hoofdftadt 
van de Kinderen Ammons; maar op dat wy 
gouden ontdekken de aanmerkelykheid van 
deze Stadt Philadelphia , en de aaloude ge- 
fteltheid dezes lands, om daar uit de natuur 
van den Rivier Fabok beter te achterhaalen, 
zal het dienftig zyn , dat wy den oorfprong de- 
zer Volkeren , namentlyk der Ammoniten, 
eens een weinig ophelderen. 


ó. 


Dit Arabifche Landfchap wierd ouwelings 
het Ammonitifche , en de Inwoonders Am-= 
moniten genaamt, na Ben-Ammt de Zoon 
van Lot, welkers nakomelingen dit Land= 
fenap bewoont hebben. Wy vinden in de 
Heilige bladeren nergens de naam van Am= 
mon alleen, maar wel de Kinderen Am- 
mons, Deze Ben- Ammi of Ammon was 
door Lot geteelt by zyn jongfte Dochter; 
gelyk gelezen (a) word, Ende de Jorge 

ie 


(a) Genefis x1x, 38. 


EE Se 


Maarten April 1721: 333 
die baarden ook een Zoone , ende noemde zy= 
zen naam Ben-Ammt : deze 15 de Vader der 
Kinderen Ammons tot op. dezen dag. Godt 
had dit land gegeven aan de rakomelingen 
van Lots Zoon, en daarom ook aan Mofes 
wel uitdrukkelyk verboden dit land niet te 
beoorlogen , zeggende : Gy (a) zult nae 
deren tegen over de Kinderen Ammons; ende 
beangftigt die niet, ende en mengt u met hen 
wiet : want ik zal u van bet land der Kin- 
deren Ammons geene erfenifle geven, terwyl 
ik bet Lots Kinderen ter erfenifJe gegeven 
hebbe, Deze nakomelingen van Lot had- 
den de volkeren ; dewelke voor hen dit land 
bezaten , daar uit gedreven , een groot en 
menigvuldig en lang Volk , dewelke Zame 
zammin genaamt waren. 


* 7 


De Kinderen Ifraëls hebben deze Kinderen 
Ammons niet eerder beftreden , voor dat zy 
naderhand van dezelve aangevallen zyn ge= 
worden , gelyk in verfcheide tyden , waar 
om zy onder de Regeeringe van David door 
de Ifraeliten wierden aangevochten , want 
Joa (a) au krygde tegen Rabba der Kin- 

deren. Ammons, ende by nam de Koninglyke 
Stadt of de Water-fladt in. Ende by nam de 
kroone bares Konings van zyn hoofd af „ wel= 
Wz ker 


(a) Deuteronomium Kap.1t. vers 1g. 
(b) 1x Sanz, xi1. 26. 30. Flo 


246 Natuur-en Konf-Kabinet, 

ker gewigt was een talent gond , met edel 
gefteente, en zy werd op Davids hoofd gezet & 
ook voerde by een zeer grooten roof uit deze 
Stadt. Alzo dede David met alle de Steden 
wan de Kinderen Ammons , en voerde haare 
inwoonders uit dezelve. Uit deze groote 
Rykdommen der Kinderen Ammons, en den 
overvloedt van Water, met het welke hunne 
landen door de Rivier Fabok befproeidt wier- 


den, is de goede gefteltheid van dit geheele 


land,en den aart van deze Rivier eenigzins te 
bemerken ; en om dat de Rivier Fabok door 
de landen van de halve ftam van Manaffe, 
en een gedeelte van de ftamme Gads, door- 
vloeide tot in den Jordaan , konnen -deszelfs 
Wateren niet als zeer gezond en voedzaam 
geweeft zyn, als wy aanmerken de grafryk- 
heid en vruchtbaarheid dezer vee-en bofch= 
ryke landen. 


8, 


Gelyk als voor dezen de Rivier Jabok ver 
ftrekt hadde, voor een grenffcheidingze tuf 
fchen de landen van den Kouing der Amori= 
tenof van Sihon, en de landen van den Ko- 
ning Og van Bafan, was dezelve naderhand, 
volgens de aantekening van Fofepbus,als een 
grenficheidinge tuffchen de Kinderen Gads 
en de halve ftamme van Manafle , door 
welker landen deze Vliet heen ftreek na de 
Jordaan, daar zy van het Ooften uit de ber- 
gen en landen van de Kinderen Ammons 
kwam afvloeyen. ï 

en 


rd 


Maarten April -172r 34T 
9, 

‚ Het welk de vruchtbaarheid van de landen 
‚der Kinderen Ammons noch meer beveftigt, 
vis dat. zy behalven de groote en, vermaarde 
„Stadt Philadelphia, „noch verfcheide andere 
Steden’ bezaten ‚-gelyk voor dezen is aange= 
<haâlt; maar onder de Steden , dewelke naaft 
«aande Rivier Jabok gelegen waren, was 
„ook de Stadt Abela,dewelke byzonderlyk het 
veld der Wynftokken wierd genaamt, om des- 
zelfs vruchtbaarheid in. het voortteelen van 
Weyngaarden. Op deze plaats, zegt (a) 
„Hieronymus , heeft Jephta de Kinderen Am- 
„mons verflagen „en hy getuigt, dat noch zelfs 
-by-zyn tyd omtrent, zeven mylen van de 
‚Stadt Philaaelphia ,een land-hoeve gevonden 
„wierd, dewelke Abela genaamt, en met, Wyn- 
gaarden omringt was, _ Deze aaloude „Stade 
Abela plaatft Adrichomius in desbergen , daar 
de Rivier Jabok zyn oorfprong van daan 
kreeg, het welk een bekwaam bewys is we- 
gens de vruchtbaarheid van dat gedeelte van 
den berg, Galaad, daar de Wateren van ie 
Zb Jabok van afvloeiden. 


Le „ke Io. 
Niet verre van Philadelphiaen den Ri 
vier: Jabok ‚aan den voet van den berg 
L bd: Galaud, 


(a) Hieron. de Locis. Hebraicis. 


342 Natuur en Konft-Kabinet, 
Galaad , was de zeer vermaarde Levitifche 
Stadt Mafpha of Mizpa, behoorende eigent- 
Iyk wel niet onder de Steden van de Kinderen 
Ammons , maar onder Ifraël , en aan de 
grenfpaalen van het land der Ammoniten: 
want in deze Stadt woonde eigentlyk de 
Veldheer (a) Jephta, en wierd van de Tfrae- 
liten, dewelke hem eerf{t verftoten hadden, 
verzocht om hunnen Veldheer en Rechter 
te zyn, en voor hen te ftryden tegens de 
Kinderen Ammons, met dewelke zy oorlog 
voerden. Na dat nu Jephta zyn volk ver- 
zamelt hadde, trok hy van de Stadt Mizpa 
in Gilead door tot de Kinderen Ammons, 
dewelke hy verfloeg , en twintig van hunne 
Steden veroverde; naderhand woonde Jephta 
in deze Stadt Mafpha of Mizpa , en heeft al- 
daar zes jaaren Rechter over Ïfraël geweeft: 
waar uit de aanzienlykheid van deze pleats, 
en de (taat en goede hoedanigheid des lands 
genoegzaam te oordeelen is. 


11. 


Niet verre van den oever van de Rivier 
JFabok , daar dezelve nadert naar den Jor- 
daan, was de Stadt Maraim of Mahanaim ; 
dit was de plaats, daar de Engelen Gods Ja- 
cob ontmoeteden, en alwaar naderhand deze 
Stadt gebouwt is, om de fterkte van de 
ftandplaats en de aangenaamheid van de 

lands- 


(a) Ziet Richteren z1. 


Maartsen-April 17215 343 
Jandsdouwe, en de waterrykheid van de Ri- 
vier Jabok, dewelke op deze plaats meer 
mederwaart: (chietende „ waarfchynlyk ook 
eenigzins aanmerkelyker wierde. Deze Stadt 
is ook aan den Leviten gegeven, het welk 
een genoegzaam bewys van deszelfs vruchte 
baare hoedanigheid en goede gefteltheid is; 
het welk noch meerder blykt uit het verhaal 
«van (a) Jofepbus, daar hy de vlucht van Da- 
vid voor den opftand van zyn Zoon Abfalon 
befchryft. Na dat David (zegt hy) over de 
„Jordaan getogen was ‚ kwam hy tot Manaim, 
de fchoonfte en de flerkfte Stadt van die ge= 
heele landffreek. Hier vond David alles, 
wat tot zyn onderhoudt van noden was, 
brood ‚ wyn en vleefch in overvloedt , als 
„ook alles wat tot voedzel en verkwikking 
van noden was , want alles wierd ‘hier uit 
die aangenaame landsdouwe aangebragt van 
die gene, dewelke aan hunnen voortreffely- 
ken Koning getrouw waren ; en dewyl de 
Koning over de vierduizend gewapende man- 
__men by zich hadde , en dezelve gevoedt en 
onderhouden moeften worden in dit onver- 
wachte voorval , is zeer wel te begrypen de 
vruchtbaarheid van deze landftreek , door 
dewelke de Rivier Jabok vloeide om- 
trent op deze plaats: van dewelke wy moes 
ten aanmerken , dat dezelve echter niet 
ver van een halve wildernis afgelegen was, 
het welk ook beveftigt word in de Hei- 

Y 4 lige 


(a) Vid, Antigg. Fud, Lib. var. Cap. 9. 


344 _Natuur- en Konft-Kabinet, | 

lige (a) Bladeren. Ende het gefchiede, aks 
David te MAHANAIM gekomen was, dat 
Sobi, de Zone van Nahas, van RABBA (of 
Philadelphia) der Kinderen Ammons , ende 
Machir , de Zone Ammtels van Lo-Debar, 
en de Barzillai, de Gileaditer,van Rugellim, 
Beddewerk, ende fchalen, ende aarde vaten, 
ende tarwe , ende garfte, ende meel , ende 
gerooft koorn , ende boonen , ende linfen , ook 
gerooft , ende honich , ende boter , ende fcha- 
pen , ende koeyen-kaazen , bragten tot David, 


ende tot het volk , dat met hen was, om te 


eeten: Want zy zeiden, dit volk is hongerig, 
ende moede , ende dorftig in de Woeftyne. 
Deze plaats is zeer aanmerkelyk , om uit de- 
zelve te leeren de vruchtbaarheid en goede 
gefteltheid dier landen, door dewelke de 
Rivier Jabek zyn loop hadde en vloeïde, 
maar de Lezer vraagt om welke reden zy 
deze plaats, daar David was gevlucht, de 
Woeftyne noemden? Om dat aan de bei- 
de zyden of boorden van den’Jordaan, 
de groote vlakte , die- het groote veld ge- 
naamt wierd , en daar de Jordaan door- 
vloeide, aan beide zyden dicht aan den oever 
van de Jordaan, zeer wel na een wildernis 
geleek , dewelke uit kreupelboflchen , riet- 
broeken , zandige plaatzen , en alderhande 
valleyen, heuvelen, velden, kreeken, moe- 
raffen, meirtjes, putten, enz. beltond, ge- 
lyk dit groote Veld voor dezen van my is 
aangeraakt, en ook van Jofephus (b) onder 
\ ali 
(a) 11 Samuel xvrr. 27. 28. 29. 
(b) De Bello Lib. v. Gap. 4. 


Maart en April vyar. EL 
dndere zaaken van het zelfde gezegt word. 
Tuflchen twee regels bergen isde landftreek, 
dewelke bet GROOTE VELD gezaamt 
word , dezelve is twee hondert en dertig fla- 
dien lang, en hondert entw:ntig fladien breed, 
en word in 't midden van de Jordaan door- 
‘gefneden ; dezelve heeft twee groote meiren of 
‘Zeên, dewelke van een zeer tegenftellige hoe- 
sdanigbeid zyn „ namentlyk de Afphaltifche 
„Zee, ende Zee van Tiberias, want de eene 
15 zout en onvrüchtbaar „en de andere ziet 
en uvrachtbaar ; in de zomertyd word deze 
wlakte zeer verhit, en als verbrand en ont- 
fleken door den brand van de Zon , en word 
vals gedrukt door een zeer ongezonde en hairige 
ducht, alles fhaat ook dur en droog, bebalver 
de Jordaan ,10 dat de palmbomen, en andere 
boom-gewaflen en planten , dewelke gevon- 
den wierden aan den oever van de Jordaan, 
op dien tyd veel luftiger en weelderiger flon- 
den, als de planten en boom-gewafièn , de- 
„welke in die zelfde vlakte ver van dien oever af- 
ftonden. Wy moeten ons niet ver wonderen,dat 
deze Stadt in een woeltyne kan gelegen hebben 
entegelyk van zeer veel vruchtbaare plaatzen 
en landen omringt zyn geweeflt ‚want de aarde 
van dit groote veld was vette kley, dewelke 
geoefent zynde goede vruchten. voortbragt, 
maar overal daar dezelve te hoog was en 
gebrek van water hadde , of al te laag en te 
poelig was,geleek dezelve na een. Woeftyne; 
mear alle die landen „daar door kenft als 
anderzins water gevonden wierd, als ook 
dewelke door de Rivier Jabok eu de beeken 
s van 


346 Natuur- en Konff-Kabinet 
van de bergen Galaad befproeit wierden, 
waren zeer luftig-en vruchtbaar. 


12. \ 


Als wy nu aanmerken de breedte van dit 
groote veld , zal de Stadt Mabanarm , daar 
David vertoefde , in dit groote veld gelegen 
hebben. Dat deze plaats in en omtrent een 
woud en halve wildernis gelegen heeft, 
blykt ook klaar uit de ftandplaats van de 
veldflag, dewelke Joab met de krygsknegten 
van David tegen Abfalon en deszelfs groot 
heirleger geflagen heeft, gelyk zulks ook al- 
derklaarft uit de eenvoudige woorden van de 
Schrift opgeheldert kan worden , gelyk 
11 Samuel Kap. xvrix, blykt : Alzo toog bet 
wolk (namentlyk Davids krygsknegten) «sf 
(de Stad Mahanaim) Zfraël (zynde het le- 
ger van Abfalon ) ze gemoet : Ende de flrydt 
gefchiede by EPnRAIMS WOUD, ende het 
wolk Ifraëls werd aldaar voor bet aangezichte 
wan Davids knegten geflagen : ende aldaar 
gefchiede te dien zelven dage een groote flag van 
twinting duizend. Want de flrydt wert al- 
daar verfpreidt over al dat land:ende 't woud 
verteerde meer van den volke, als die ’% 
zweerd verteerde „te dien zelven dage: Abfa- 
lon nw ontmoete voor bet aangezichte der 
knegten Davids : ende Abfalon reed op eenen 
muyl; ende als de muyl kwam onder de digte 
takken van een groute eyke , zoo werd zyn 
hoofd waft aan de eyke , dat hy hangen bleef 
taflchen den hemel ende tuflchen de aarde, | 

ende 


„Maart en April 1721. 347 
ênde de muyl die onder bem was ging door. 
Zo ras als dit aan Joab geboodfchapt wierd, 
mam hy drie pylen , en flak dezelve in Abfa- 
_ sons bert , daar by noch was levende in het 
midden der eyke : Ende zy namen Abfalon, 
ende wierpen hem int Woup, in eenen 
kuil, ende flelden op hem een zeer groote freen- 
hoop. 


13. 


Wy konnen zeer klaarlyk uit deze plaats 
bemerken „ dat het Woud, dat by de Rivier 
Jabok of de Stadt Mahanaim was , een zeer 
groot bofch en veld moet geweeft zyn , om 
dat in en omtrent het zelve zo veel krygs- 
knegten en tenten waren, dat het aan dezeive 
voor een bekwaam flagveld konde verftrek- 
«ken. Ook komt deze befchryving wonder- 
lyk wel overeen met de gefteltheid van dit 
Jand, daar de Eyken van Bafan zo overvloe- 
„dig en vermaart waren. Op deze wyze kon- 
nen wy nu begrypen ‚hoe wy alhier de woor- 
„den van Woest Yn verltaan moeten. En 
„wat het Woud Ephraim aangaat , dit moeten 
„wy eenigrins onderfcheiden van het bofch, in 
dien zin, dat het Woud was een zeer groot 
veld, bekwaam om flag te leveren, en dat 
de boflchadien in ’: Woud op verfcheide 
plaatzen zeer verfcheidentlyk geweeft zyn, 
gelyk zulks is de Eigenfchap van een land- 
ftreek, dewelke een Woud genaamt werd, 
en in dewelke gemeenlyk. gevonden worden 
boffchen , ftruellen ‚ kreupel-bofch , groore 

boo- 


348 Natuur-en Konft-Kabinet; 


boomen , alderhande wilde gewaffen, meî- 
„ren, waalen, riviertjes , beekjes, bronnen, 
putten , poelen , moeraffen , enz. Dat nu 
dit Woud Ephraims zodanig was, is wel 
bedenkelyk , om dat het Woud meer van 
den volke verteerde als het zweerd, (a) fo 
Jepbus van deze veldflag fpreekende , zegt, 
dat Joab zyn Leger tegen over het leger van 
zyne Vyanden nedergeflagen hadde in een 
vlakte , die een bofch achter zich hadde. 
(b) Hieronymus gelooft, dat dit Woud volgens 
het verhaal van de Jooden vol wilde beeften 
was , en dat veele , die uit den flag in de 
boffchen gevlucht zyn geweeft , door de zel- 
ve zyn verflonden, 


14. 


Aan den oever van de Rivier Jabok , daar 


dezelve noch meerder na den Jordaan ftrekr, 
leide noch een aanzienlyke Stadt , nament- 
lyk PHANUEL. Deze Stadt is gebouwt ter 
gedachtenifle van de worftelinge Jacobs. 
Toen Gideon Zebah, en Tzalmuna, de Ko= 
ningen der Midianiten, najaagde , en over 
de Jordaan getrokken was met zyne krygs« 
knegten , (c) verzocht hy van de Inwoon- 
ders der Stadt S vc co Tun,en daar na ook van 

de 


(a) Antigg. Lib. vir. Cap. o. 

(b) Vid. Hrieronym. tradit. hebraic. sn 
Regum Lib. ri. Cap. 18. vers 8. 

(c) Richteren Kap. var. 


mennen 


Maart en April 1721. 349 
de Inwoonders der Stadt Phangel,om eenige 
bollen brood voor zyn volk, maar zy wei- 
gerden zulks, daarom nam hy in de weder= 
om togt wraake over de Overften van de 
Stadt Succorh , en hy wierp den tooren van 
Phanuel onder de voet ; maar deze Stadt is 
naderhand wederom opgebouwt door (a) Je- 
roboam. Broeder Brocardus getuigt, dat 
by zyn tyd noch een plaats in die Landftreek 
over de Jordaan getoond wierd, die Phanuel 
genaamt wierd. 


Is. 


De Stadt Succoth was ook gelegen hiet 
„ verre van de boorden van de Rivier Fabok, 
daar dezelve in de Jordaan valt, deze Stade 
leide noch in de ftamme Gads, maar op des- 
zelfs noordelykfte grenzen , en in ’t groote 
veld of de vlakte van de Jordaan. Hier uit 
konnen wy bemerken, dat de landen van de 
Rivier fabok zo wel vruchtbaar zyn geweeft 
aan deszelfs laat{ten uitgang, daar dezelve in 
den Jordaan ftort,-als aan deszelfs ooríprong 
by Philadelphia , dewyl anderzins de in- 
woonders van dezelve niet ín die aanmer= 
king zouden gekomen hebben by Gideon, 
om van hen brood te eifchen voor zyne 
krygsknegten , als aan dien Veldheer den 
overvloedt, daar zy in waren , niet bekent 
was geweeft, Ook zyn de plaatzen en lan- 

den, 


(a) z Koningen Kap. z11. vers 25. 


350- Natwur- en Konft-Kabinet ; 

den, dewelke gelegen zyn by het uitftorten 
der Rivieren, en daar dezeive op haar laag- 
fle zyn, gemeenlyk vruchtbaarft , vetft , 
kleyrykft , en van goede teel-aarde en wey= 
landen. Dit was eigentlyk de plaats , om- 
trent dewelke Jacob met Efau verzoende, 
toen Jacob uit Mefopotamie te rug trok 
naar zyn Vaderland , volgens de woorden 
der Heilige bladeren. (a) Alzo keerde Efau 
dies daags wederom zyns weegs na Seir toe, 
maar Jacob reisde naar SUCCOTH, ende 
bouwde een huis voor zich : en maakte but- 
Zen voor zyn vee , daarom noemde hy den 
naam dier plaatze Succoru, het welk 
zo veel als TENTE te zeggen is , en aan 
ons klaarlyk doet zien , dat deze landftreek 
vol grafige velden , en bekwaam om het 
vee te weiden is geweelt. Hieronymus (b) 
getuigt, dat noch by zyn leeftyd aldaar een 
Stadt is geweelt, dewelke Saccoth genaamt 


was. 
16. 


Aan de andere zyde van de Rivier Fabok, 
in de landpaale der halve (tamme van Ma- 
nafle , was de zeer groote en vermaarde 
Stadt Ephran, niet verre van den ingang des 
Jaboks in den Jordaan , aan de noordzyde 


van. 


(a) Genefis XXXI1I1, 16. 19. 
(b) Hieronymus in Genefin Gap, XXKIEE 


vers 17. 


| 
| 
| 
/ 
| 
| 
| 


Maart en April 1yar. 3st 
vande Rivier Jabok. Jofephas (a) verhaalt, dat 
‘Judas Machabeus in zyn te rug reis, om uit 
het landfehap Gileads weder na Paleftina te 
keeren, gedwongen was omte trekken door de 
Stadt Epbron, om te koomen na Paleftina over 
den Jordaan, om dat aldaar geen nader weg 
was,maar dat de burgers van Ephron de poorter 
gefloten hielden ; waarom hy befloot de 
Stadt met geweld in te neemen, gelyk ook 
gefchiede, flaande alle de weerbaare mannen 
dood ; deze Stadt was zo volkryk geweeft , 
dat het leger van Judas , in het doortrekken 
van de Stadt, genoodzaakt was om over 
doode en neergevelde Iyken te gaan. In de- 
ze Stadt (b) woonden verfcheide Natien, 
om dat dezeive in een zeer goede flandplaats 

legen was, namentlyk dicht by de Rivier Ja- 
bok , dicht by de Jordaan, en niet verre van 
de Galileifche Zee; uit welk alles klaarlyk 
blykt, dat de Rivier. Jabok door een goede 
Yandftreek vloeide, en vervolgens zeer goede 
voedzaame en verte Wateren in den Jordaan 
heeft overgebragt, en ook niet is geweeft in 
dien tyd zo een geringe beek , dewyl blykt 
uit de verblyvinge van David en den overs 
togt van Jacob , dat over dezelve een brug 
gelegen heeft by de Stadt Manaim „ daar 
Wy van gefproken hebben ; deze brug 
word in de Heilige bladeren een veer ge= 
paamt. De River Jabok word in de Heilige 
bla- 
(a) Antiquit. Lib. sur. Cap. 12. 
(b) r Mach, v. 2 Mach. x11. 27. enz. 


352 Natuur 3 Konfs-Kabinèt, 


bladeren doorgaans een beek genaamt, maar, 


wy moeten aanmerken , dat zulks ook ge- 


voeglyk kan gezegt worden ten opzicht van 


de groote Rivier de Jordaan , daar dezelve 


zyne wateren in ontlafte, en om dat dezelve, 


ook zo na gelegen was by de Galileifche 
Zee. 


17: 


__Na dat wy nu de rivieren en beeken aar 


de overzyde van den Jordaan befchouwt 
hebben , zullen wy treeden tot de andere 
wloeden en rivieren van Paleftina , aan dees 
zyde des Jordaans , en ons begin neemen 
met de eerfte Rivier van Paleftina in * zui- 
den ‚te weeten daar Pale{tina: zich affcheidt van 
Egypten, op den weg naar Egypten. By de stadt 
RHINOCOLURA, die aan de boorden van 
de Middelandfche Zee legt, ontlaft zich een 
Vloedt in die Zee , dewelke in de Heilige 
bladeren dikwils genaamt word de Vloedt 
van Egypten. De kenniffe van deze Rivier 
is van een byzondere aanmerkinge; en de- 
wyl dezelve is de grensplaats van de (tamme 
Juda, zynde aan die zyde het zuidelykfte 
gedeelte van Paleina, zal ik dezelve ook 


eer{t verhandelen, om dat Paleftina, ten op- 


zicht van Egypten , aldaar zyne grenspaalen 
aldereerft veltigt of begint. 


18, 


De ftandplaats van dezen Vloedt kan ge- 


zien | 


Maart en April 172r- 353 
zien worden in ons Kaartje vam Pateftina of 
Tabula v1rr , geplaatft achter ’t Natuur-en 
Konft-Kabinet September en O&tober 1719. 
aan de Middelandfche Zee, De Vloedt van 
Epgypten was by de Stadt Rhinocolura eigent= 
yk niet, maar vloeide in ’t zuiden van de 
Stadt. Mieronymus (a) zegt , dat de Vloedt 
van Egypten tuflchen Rhinocoluraen Pelufium 
(naderhand Damiate ) doorvloeide , en zynê 
wateren, dewelke uit de Woeftyne kwamen, 
in de Middeiandfche Zee ontlafte. De 
Vloedt word wel genaâmt de Vloedt van 
Egypten, maar dezelve moet niet aangemerkt 
worden , als of dezelve in de tyden van de 
Kinderen Ifraels by ’t leven van Jofua ondet 
Egypten gehoort hadde, want Egypten (trek- 
te zich in die tyden niet verder uit , als tot 
aan het land der Philittynen , dewelke de 
boorden en het land bewoonden tuffchen dé 
landen der Kinderen Ifraels en Egyptem. Om 

‚dat deze Rivier de Vloedt van Egypten ge= 
haamt wierd , zyn zommige Geleerden ín 
Een meeninge geraakt, en hebben gelooft 
dat deze Vloedt de Nyl was, om dat de _Nyl 
de eigentlyke groote Vloedt in Egyptenland 
is; maar deze Rívier word de Vlioedt van 
Egypten genaamt , om dat dezelve gelegen 
was (ten opzicht van Paleitina) na de zyde 
van Egypten, gelyk als of wy zeiden , de 
Vloedt na de kant van Egypten, of naaft 
aán Egypten. In de Belofte, dewelke Godt 

Z aaú 


(a) Vid, Hieronymi Comm. in Amos. vr. 


sa _ Natuur-en Konft-Kabinet, 

an Abram dede (toen de Heere een ver- 
Rand met hem maakte) zegt de Heere ten 
‘opzicht van het beloofde land : (a) Uwer 
zade heb ik dit land gegeven van de Rivier 
Egypti af, tot aan die groote Rivier, de Ri- | 
wviere Phrat. Waar uit klaarlyk blykt, dat 
deze Rivier of Vloedt van Egypten is geweeft 
de alderuiterfte grenspaal aan ’t zuiden van 
het Beloofde land, dat Godt aan het zaad van 
‘Abram gefchonken hadde. Om na ook aan 
te wyzen, hoe eenftemmig naderhand de 
woorden Gods zyn tegens Mofes , zyn de 
volgende woorden der Heilige bladeren de 
moeite wel waardig om aangehaalt te wor= | 
den. (b) Voorts fprak de Heere tot Mofe, 
zeggende + gebiedt den kinderen Ifraëls, ende 
zegt tot hen; wanneer gy in het land Canaan 
ingaat; zo zal dit het land zyn , dat u ter 


erjeniffe vallew zal; het land Canaan, nazy- « 


ne landpalen. De zuiderhoek nu zal u zyn 
wan de Woeftyne Zin, aan de zyde van Edom: 
ende de Zuider-landpale zal u zyn van het 
einde der Zout-zee tegen ’t Ooften. Ende de- 
ze landpale zal u omgaan vant Zuiden na 
den opgang van Akrabbim ‚ende doorgaan na 
Zin; ende hare uitgangen zullen zyn, van 
bet Zuiden na Kadesbarnea: ende zy zal uit- 
gaan na Hazar-addar , ende deorgaan na 
Azmon. Voorts zal deze landpale omgaan vau 
Azmonnade RIVIERE VAN EGYPTEN: 
ende hare uitgangen zullen zyn na de Zee, 
enz. 
(a) Gezefis xv. 18. 
(b) Numeri xxxiv. 1. 2. 3. 4: $» 


„Maut en April 17ar 353 


“hz: Ook blykt in de verdeeling van het 


geheele beloofde land onder de Stammen, 
dat de uiterfte of Zuidelyke grenspaalen van 
de Stamme of der Kinderen Juda , was deze 
Vloedt of BEKE VAN EGYPTEN, uit de 
volgende getuigenifle ; (a) Ende het lot voor 
de flanmme der Kinderen Juda, na hare huis= 

zinnen was : aan de landpale Edoms, de 

oeftyne Zin zuidwaarts was het uiterfte te= 
gen het Zuiden, Zo dat haare landpale tegen 
bet Zuiden het uiterfte van de Zout-zee was, 
wan de tonge af die tegen het Zuiden ziet, 


_ Ende gaat uit wa het Zuiden tot den opgang 


wan Akrabbim , ende gaat door na Zin, ende 
gaat op van het Zuiden na Kadesbarnea : en- 
„de gaat door Hezron , ende gaat op na Adar ; 
ende gaat om Karkaa : eude gaat door na 
Azmon, ende komt uit aan de beke van Egyp- 
gen , ende de zitgangen dezer lanpalen zulleu 
aan de Lee zyn , dit zal uwe landpale tegen 
ber Zuiden zyn, enz. Dat nu door deze 
Rivier van Egypten geenzins de groote 
Vloedt , den Nyl-in- Egyptenland , in de 
Heilige bladeren verftaan word, is klaar ge= 


noeg te begrypen, want de groote Vloedt de 


‚Nyl zal nergens een beeke genaamt worden, 
gelyk van deze Rivíer van Egypten op verfchei= 
de plaatzen in de Heilige bladeren gefchiedt, 


19. 


Deze Rivier word op zommige plaatzen 
Z in 


Za 
(a) Fofva Kap. xv. vers 1,253. 4e 


“356 Natuur en Konff-Kabinét ; 


in de Heilige bladeren genaamt een Rivier; 
en op zommige plaatzen een Beek, maar wy 
moeten aanmerken, gelyk ik voor dezen 
meermalen getoont heb van de Rivieren 
van Arabien, en in veel andere heete landen, 
dat een en de zelfde Rivier op zommige tyden 
van het jaar zeer klein kan zyn , en maar na 
een kreekje of beekje gelyken Zelfs ver= 
fchuilen dezelve onder de gronden , en maa= 
ken haare ontlaftinge door onderaardfíche 
kanalen onder het gulle en drooge zand, het 
welk zeer wel overeenftemt met deze onze 
Rivier van Egypten , daar wy nu van han- 
delen , volgens de getuigenifle van den 
Wereld-befchryver (a) Strabo uit Eratofthe- 
nes, dewelke gewag maakende van de moe- 
raflen, die in en omtrent Arabien zyn, 
fchryft dat het water, nergens een op en uit- 
gang vindende , zich zelven ‘onderaardfche 
doorgangen en rioolen opent, en dat door 
dezelve zelfs ook die Rivieren geboren wor- 
den, dewelke by de Stadt Rhinocorura , na- 
mentlyk onze Rivier van Egypten, en ook 
by den Berg Cafius in de Middelandfche Zee 
vallen ; daarom al zyn deze Rivieren niet be- 
vaarbaar, en zomtyds van boven met weinig 
water voorzien , hebben dezelve menigmaal 
haaren oorfprong uit verre afgelege landen, 
en woefte valleyen en moeraffen , en van de 
bergen van Arabien , voortvloeyende door 
kanalen en rioolen van de Natuur gemaakt, 
en door de tyd-door het water zelf open 

5e 

di) Lib. xvi. 


Maart en April 1721. 357 
geboort, zo dat, als wy letten op den dien(t, 
dewelke zy inde Natuur verrichten , dezelve 
vergeleken konnen worden met zommige 
ontzachelyke Rivieren in de koude landen, 
gelyk zy zulks ook menigmaal doen blyken 
in langdurige regens , of in de regenmaanden 
in die heete landen , wanneer zy niet alleen 
zeer haaftiglyk veranderen in ontzachelyke 
vloeden , maar uit haare grenspaalen uit- 
barften , en groote landen onder water zet- 
ten. Uit deze aanmerkinge , en de getuigex 
nifle van Eratofthenes, konnen wy veel licht 
krygen van de natuurlyke gefteltheid van de 
Rivier van Egypten, dewelke by de Stadt 
Rhinocorura of omtrent op deszelfs (tand- 
plaats in de Zee vloeit, 


20. 

_ De nette ftandplaats van deze Rivier van 
Egypten, volgens getuigeuifle van die gene, 
dewelke uit Paleftina na Egypten gereift heb- 
ben, zegt (a) Quaresmius , is vyf dagen rei- 
zens van Gaza, nader na Egypten, en an- 
derhalven dag reizens van het oude Pelufium 
of Damiate, en dat dezelve by zyn tyd Ca- 
rabum genaamt wierd , maar Qgaresmins 
heeft deze Reis uit Paleftina na Egypren 
te water gedaan. Verfcheide Schryvers 
hebben veel moeite aangewendt om te 
bewyzen, dat deze Rivier was een tak van 
den Nyl, maar als de zaak naauwkeurig on- 
derzocht word , blykt openbaar het tegen- 

L:3 deel, 
(a) Elucidat. Terre Sandie Lib, 1. Cap.24- 


358 Natuur- en Konft.Kabinet 

deel , en dat deze Rivier van Egypten is een 
Rivier op zich zelven , dewelke niet heeft 
zyn oorfprong uit de Nyl, maar uit de 
Woeftyne van Arabien , en ontlafte zich by. 
de Stadt Rhinocorura , dewelke ook dikwils 
Rhinocolara genaamt word. 


ar. 


Deze Stadt Rhinocolura leide op de grens= 
fcheidinge tuflchen Egyptenland, en het land 
der Jooden. (a) Fofephus noemt deze Stadt 
Rhinoeura, en zegt dat dezelve een Zees 
plaats was , gelegen aan de Middelandfche 
Zee. Rhinocorura, (zegt Hieronymus) is 
een Stadt van Egypten, van dewelke Efajas 
Spreekt volgens de zeventig Overzetters , de- 
welke deze naam daar in gevoegt hebben tot 
betekeniffe der plaats, want in de Hebreeuw- 
fehe text word deze naam RuiNnoco- 
RURA ziet gevonden, Maar wy moeten 
ons daar over ganfch niet verwonderen, 
want dewyl deze Stadt zomtyds , en wel 
meeft onder de Heerfchappy van de Konin= 
gen van Egypten, en op andere tyden onder 
Ifraël , en zomtyds onder andere Volkeren 
geweeft is, als op de grenzen leggende, zal 
dezelve om de verfcheidenheid der taalen op 
verfcheide tyden ook verfcheide naamen ge- 
had hebben; anderzins is deze Stadt zeer be- 
kent en vermaart, en word zelfs by de voor- 

naamfte 


(2) Antigg. Lib. xru1. Cap. #3. 


Maart en April 1721... 359 
naamfte der aaloude Wereld-befchryvers, ge= 
Iyk als Prolemeus, Strabo, Plinius, Stepbas 
aus, Diodorus Siculus, enz. aangchaalt. 


2% 


Ik hoope dat het mynen verftandigen Lies 
zer aangenaam zal zyn , dat ik de gefteltheid 
van deze Stadt, tot ophelderinge van den 
Vloedt van Egypten , omftandig befchryve, 
dewyl zulks noodig is. 1. Om dat alhiee 
de grenffcheiding des beloofden Lands was. 
2. Om dat deze bepaalde landftreek by veele 

Schryvers van ’t Heilige land duifter en ver: 

wart is, en daar uit verfcheide uitleggingen ; 
twilten en dwaalingen zyn ontftaan by de 
Uitleggers der Heilige Schriften. En 3. Om 
dat de naauwkeurige kennifle van deze lande 
ftreek aan ons naderhand veel licht zal ge- 
ven, voor de geheele natuurlyke Hiftorie van 
Paleftina. Om dan den aart en de geftelt= 
heid van de Rivier van Egypten , en deszelfs 
waare {tandplaats te achterhaalen, zal ik den 
aart, natuur, ftandplaats , hoedanigheden en 
byzondere eigenf{chappen dezes landítreeks, 
daar de Rivier van Egypten doorvloeit, 
wat naauwkeuriger verhandelen. 


23: 


De Landftreek , dewelke wy zullen bes 
fchouwen (ter ontdekkinge van deze Ris 
vier ) aandekant van de Middelandíche Zee, 
zal ik bepaalen tufchen de Stadt Damiate en 


L4 de 


360 Natuur- en Konft- Kabinet, 
de Stadt Gaza. (2) Ptolemeus {telt de Stadt 
Damiate , dewelke uit-de puinhoopen van 
het oude Pelufsum gebouwt is, aan de uiter- 
fte tak van de Nyl, na de zyde van Paleftina 
aangemerkt, en de Stadt Gaza aan de uiter= 
fte grenzen van Paleftina, en de Stadt Rhizo= 
corura niet verre van Gaza, na de zyde van 
Egvpten ; zo dat volgens Ptolemeus de Stadt 
Rhinocorura noch op de grenzen van Fgyp- 
ten geftelt word, en Gaza op de grenzen 
van % land der Jooden , hoewel zulks maar 
athangt van de tyd , in dewelke Rhivocorura 
of onder de Jooden of onder de Koningen van 
Egypten heeft geweeft. Na dat Prolemeus 
de Stadt Pelufium of Damiate op den uiter- 
fien hoek van de uiterfte tak van den Nyl, aan 
de boorden van de Middelandfche Zee ge- 
plaatft heeft, laat hy daar aan volgen aan de 
zelfde zeekant de Stadt Gerrum , en aan de 
Stadt Gerrum-den berg Cafius, en in een in- 
ham dog een weinig binnens lands het $S#r- 
bonifche Meir, en de landftreek , dewelke 
hy aldaar woeft flelt , geeft hy de naam van 
Caffionitis na den berg Cafius : van den 
inham van het Sirbonifche Meir befchryft hy 
de zee-boorden , dat zy zeer opfpringen van 
het Zuiden na het Noorden , tot op den 
hoek, alwaar hy de Stadt Oftracine plaatft ; 
van Óffracine flrykt hy de zee-boorden we- 
derom van het Weften na het Ooften , tot 
op een anderen hoek, daar hy Abinocorurg 
plaatft, 


Ca) Vid, Prolemai Tab, 111. Africe ES alibs, 


A B eed EET Ee ee 


Maart en April 1721. 36ï 
plaatft. Van deze punt Ahigocorura (trykt 
hy de zee-boorden van het Noord-welten 
naar het Zuid-ooften , om een inham te 
maaken ; in het diepfte van dezen inham 
plaatft hy de Stadt Gaza ; en om dat nu uit 
het geen wy te voren geleert hebben blykr, 
dat de VLOEDT VAN EGyPrEN een 
weinig Weftelyk boven de Stadt Rhinoco- 
rura in de Middelandfche Zee valt, en dat 
het Luandfchap Caffionttis , gelegen boven 
deze beide fteden , gelyk als ook de vordere 
landftreek tot dieper in fteenig Arabien, zeer 
onbewoondt en onbebouwt en woeft is , be- 
hoeven wy ons geheel niet te verwonderen, 
dat wy zo weinig bericht by de Schryvers’ 
vinden van dezen Vloedt van Egypten , als 
voortkoomende uit geweften, dewelke zeer 
weinig bewoondt, en noch veel minder be- 
reift en onderzocht zyn geweeft, want wy 
konnen dit land aanmerken als een gedeelte 
van fteenig Arabien , het welke voortfchiet 
tot aan de Middelandfche Zee, tuffchen E- 
gypten en Paleftina, het zelve om zyn onbe= 
woondheiden dorheid van malkander tot zelfs 
aan de Zee-kant toe affcheidende. 


24. 


Nooit zal myn Lezer volmaakter denk- 
beeld , van de natuur en gefteltheid van de- 
Rivier vAN EGyPTEN,konnen verkry- 
gen , als dat wy de natuurlyke geftelcheid 
van dit Landfchap Caffionitis , of dit gedee!- 
te van fteenig Arabien , daar omge Rivier 

Zs door 


362 Natuur- en Konft-Kabinet, 


doorvloeit, benevens deszelfs Zee-boorden, 
aan zyn verlland openbaar maaken. Van de 
natuur van deze landftreek heeft de naauw- 
keurige (a) Strabo verfcheide vaaken aange- 
merkt , als namentlyk dat de grond van die 
landftreek , daar Gaza legt, dicht by-de Stadt 
Afcalon, zeer vruchtbaar is in het voertbren- 
gen van ajuin, en het geheele land, dat aan 
Gaza legt, zegt hy , is dor en zandig, gelyk 
ook zelfs het land tot aan het Sirbonifche 
Meir; ja noch verder , ten opzicht van den 
berg Cafius, verhaalt hy , dat door ’t geweld 
van de Zee, of andere oorzaaken , dewelke 
aan de menfchen onbekent zyn , de aarde 
op de eene plaats is opgerezen , en op de 
andere plaats is ingezonken , zodanig dat 
door een geweld, het welke te gelyk de Zee 
maakte , de laage plaatzen met Zee-water 
vervult wierden. (b) Hy verhaalt ook , dat 
Egypten aan die zydein overoude tyden , zelfs 
tot aan de moeraflen van Pelufium of Dag- 
miate , en tot aan den Berg Cafius en het 
Sirbonifche Meir, gedurig met overftroo- 
mingen bedekt wierd , mitsgaders dat noch 
by zyn tyd , aan die zyde van Egypten , of 
eigentlyk dat gedeelte van fteenig Arabien, 
(daar de Vloedt van Egypten door ftroomt 
en in Zee valt) veel zout uit de grond ge- 
graaven word ; dat ook zeer veel putten in 
het ziltige zand gevonden worden , dewelke 
met fchulpen , zee-hoorens, en andere Zeee 

ge 


Ca) Strabo ib.xvr. (b) dens Lib. 1. 


Maart en April 1721. 363 
gewaflen vervult zyn , op die wyze als de 
Janden , dewelke door de Zee overftroomt 
zyn geweeft ; dat ook zelfs de geheele Sir- 
bonifche Landftreek , tot aan den berg Ca- 
fins, en verder tot aan die heuvelen en rot- 
zen ‚, door dewelke de Roode Zee van de 
Middelandfche Zee word afgefcheiden , in 
een genoegzaame moeraflige en kleyige flyk 
beftaat, maar dat door den tyd het land aan 
de Zeesboorden meer en meer aangegroeit 
zynde , het Zee-water is blyven ftaan in die 
laagte, daar het Sirbonifche Meir uit voortr 
gekomen is. Om dit meer te beveltigen, 
verhaalt hy , dat de boorden van dit Meir 
meer van gedaante zyn gelyk de boorden van 
de Zee, als die van een binnenlandích 
Meir; dat ook het water, dat in her Szrboxi- 
febe Meir gevonden word , zout is. Strabo 
verhaalt in * zelfde Boek , dog op een an- 
dere plaats , dat hy zelfs, reizende door E- 
gypten ‚de Zee zodanig hoog heeft zien {taan 
by Pelufium of Damiate en den Berg Cafius, 
dat-daar door al het omleggende land zoda- 
nig onder water (lond , dat de Berg Cafins 
door het water omringt was , en na een Ey- 
Jandgeleek ‚het welk inde Zeelegt, en dat de 
weg , die anders voorby den Berg Cafius 
leide „met fchepen bevaren wierd; daarom oor- 
deelt Strabo, dat het geheel niet te verwonr 
deren is, dat de Roode Zee gemeen{chap 
zoude konnen hebben met de Middelandfche 
Zee door onderaardfche Kanglen , die onder 
door de land-engte tuffchen de Roode en 
Middelandfche Zee doorgaan. 


25- 


364 Natuur en Konft-Kabinet; 


29. 


Maar laat ons dit Landfchap, gelegen tuf- 
fchen Gaza en Damiate , eens in ordre bee 
fehouwen aan de zyde van de Zee-kant, en 
van Gaza onzen aanvang neemen ; om dat 
die Stadt in dit opzicht van Paleftina, na de 
kant van Pelufium gerekent, de eerfte van 
ons tegenwoordig beftek is, Volgens (a) 
Hieronymus moeten wy onderfcheidt maaken 
tuflchen oud en nieuw Gaza. By de Aal- 
ouden (zegthy) was Gazacen uiterfle grens 
paal van Canaan tegen Egypten „en is geraakt 
onder het lot van Juda, maar de hamme Fa- 
da heeft dezelve niet konnen onder haar ge- 
weld behouden, Dezelve is hedendaags ( na- 
mentlyk in den tyd van Mieronymus) noch 
een voornaame Stadt van Paleftira. Op de 
plaats , daar de oude Stadt weleer geftaan 
beeft, worden naauwelyks eenige merktekens 
der fondamenten meer gevonden » de Stadt 
Gaza, dewelke in een andere plaats gevonden 
word, is gebouwt in-de plaats van de Aaloude 
Stadt, die geheel vervallen is. Behalven de ge- 
melde plaats van Hieronymus heeft de voortref= 
felyke Heer (b) Reland uit de verzamelde 
uittrekzels (uitgegeven door den geleerden 
(c) Heer Hudzon ) bewezen het onderfcheidt 

tuf= 


(a) De Loeis Hebr. lit. G. 
(b) Paleftine iluflrare Lib. 2. Cap. 14. 
Cc) Zom. 1v. Geugrapborane minoruin., 


Maart en April 1721e 365 
tuffchen oud en nieuw Gaza: Na de Peta. 
fifche of Damiatifche mond van den Nyl is 
de Stadt Pelnfinm ( Damiate) aan de Zee ge- 
legen : daar na de berg Cafius, dan Rhrnoa 
corura. …Tuf]chen den berg Cafius en Rhino= 
corura legt-bet Sirbanifche Meir. Na Rhino- 
corura is gelegen NiEUw GAZA, het welk 
melfsookeen Stadt is,daar nabhet VERLATE 
GAZA. Zommige hebben Gaza geftelt als 
„de laatfte grensplaats aan ’t Zuiden van Pa- 
leftina, en andere wederom de Stadt Rhina- 
corura, by dewelke de Vloedt van Egypten 
is, maar-dit verfchil word veroorzaakt , om 
dat Rhinocorura meeft onder Egypten heeft 
behoort, en volkomen op de grenzen leide; 
behalven dat dit dorre land , in het „welke de 
Stadt Rhinocorura. leide , „meerder is be- 
woond geworden. van Arabieren en Ban- 
dyten , als-van Egyptenaars of Jooden , ge- 


_ 1yk blykt uit (a) Diodorus Siculus , daar hy 


verhaalt dat-de Koning van Egypten Am- 
MOSIS ‚door zyne wreedheden en tyran= 
nyen van zyn Volk gehaat , en van den Ko- 
«ning van {Ethiopie ACT ISANES overwon- 
nen, Egypten gehecht wierd, aan ’ Koning- 
ryk van Athiopie , zegt hy onder anderen, 
dat de Koning ACTISANES met een billyk 
gemoedt (gelyk als zulks een menfch betaamt ) 
zyn geluk genoot , dat by zich tegens zyne on= 
derdaanen flatig, en nederig gedroeg; zn welk 
geval hy iets byzonders tegen de flrwikrovers 
heeft 


(a) Vid, Bibliotb. Hit. Lib, 1. Cap. Go. 


366 Natuur- en Konft-Kabinet ; 

beeft vaft geftelt. Want hy (lrafte de kwaad: 
doenders, nret met de dood, en liet hen ook 
wiet ongeftraft, hy zocht alle de fchuldige van 
alle kanten uit het wingeweft by malkander , 
en naeen zeer rechtvaardige kennis-neeming 
liet by , na dat hen neus en ooren waren afgen 
Freden , dezen geheelen hoop gedoemde bren= 
gen op de witerfle grenzen van de woeftyne 
(van Egypten ,) woor dewelke hy op de grens- 
paalen van Egypten en Syrien (verfta hier 
Paleftina , het welke de Aalouden onder 
Syrie ftelden) wier verre van de naafte Zeee 
boorden een Stadt liet bouwen , die om den 
ramp der burgeren Rhinocolura genaamt 
wierd , en dewelke byna van alles ontbloot 
was, het geen tot levens-onderboudt nodig 


was. Door deze aangehaalde plaats word- 


piet alleen beveftigt, dat Rhizocolura of Rhiz 
zocorura op de uiterfte grenzen van Egypten 
en Paleftina leide; dat dezelve van rovers en 
alderhande geboefte bewoond wierd , maar 
dat dezelve ook gelegen was inde Woeftyne, 
die Egypten affcheidt van Paleftina ; en om 
dat ten Zuiden van deze plaats de Rivier van 
Egypten van boven kwam afvloeyen , en in 
de Middelandfche Zee ftorten , word door 
de aaloudfte getuigeniffen klaarlyk beveftigt, 
dat de Rivier van Egypten gevloeit heeft door 
zeer dorre en woefte plaatzen, dat is van de 
bergen en uit de moeraflen van fteenig Ara- 
bien door de zandige woeftyne , die tuflchen 
Egypten en Paleftina legt. Deze landftreek, 
daar die Rivier door vloeide, en de Stadt 
Rhinoeorara in leide , was zo dor en on- 

vrucht- 


Maart en April 121. 367 
vruchtbaar , dat deze eerfte ongelukkige in= 
woonders alles moeften ín het werk (tellen, 
om levensmiddelen te krygen. (a) Diodorus 
Siculas zegt: rondom was alles brak, en zelfs 
binnen de Stadt gaven de putten maar weinig 
water , en dat noch bedurven , want geprocft 
zynde was het zelve zeer bitter. Niet tegen- 
flaande dat deze gebannene in zulk een dorre; 
onbek waamme en afgelegen hoek woonden, daar 
alles, het welk tot onderhoudt en gemak des 
levens noodig was, zeer ontbrak „hadden zy ech= 
ter door hun vernuft (na ’t verhaal van Diodorus 
Siculus) een middel weeten uit te vinden, 
waar door zy onderhoudt en voedzel kree- 
gen: dat is , zy maakten van de ftoppelen 
‘rat zy uit de naaft gelege landen 

teepen , en die zy bereidden en fponnen 
lange netten, dewelke ter lengte van eenige 
ftadien langs de boorden van de Zee uitge- 
. fpannen wierden, en waar mede zy zo veel 
kwartels vingen, als zy van nooden hadden 

om van te beftaan, dewyl uit de groote 
__Middelandfche Zee deze vogels in een uit- 
ftekende groote menigte over dit land kwa= 
men vliegen, 


30. 


Uit deze natuurkundige aanmerkinge kon= 
nen wy klaarlyk ontdekken de zuivere een- 
voudigheid, van de grootfte der natuurlyke 

Hifto- 


(a) Vid. Ibidem, 


368 _Natuur- en Konft-Kabinet, 

Hiftoryfchryvers , de Man Gods Mofe: 
daar het wonderwerk befchreven word 
toen de kwakkelen in het leger der Kindere. 
Iíraëls vielen , als wy aanmerken dat dez 
zandige woeftyne van Egypten (dewelk 
hier tu{fchen Egypten en Paleftina in legt, os 
liever deze zandige Zee-boorden van fteenig 
Arabien, daar ouwelings door die van 2%: 
zocolura 1o veel kwakkels gevangen wier: 
den ) recht voortftrekt na die woeftyne , ir 
dewelke de Kinderen Ifraëls onder de leidin: 
ge van Mofes 4o. jaaren gewoont hebben 
en dat by gevolg de befchryving van di 


wonderwerk geheel niet ftrydig is met de 


natuur en aart van het landfchap, daar het 
zelve gebeurt is , want als de kwakkels uit 
de Middelandfche Zee koomen vliegen ni 
deze Zee-boorden , om dieper landwaart ir 
te vliegen , dat is van het Wetten na he 
Ooften , pafleeren zy ook noodzakelyk de 
woeftyne van Mofes , dewelke recht teger 
over deze woeftyne gelegen is , ja zelfs i 
deze een deel van de woeftyne van Mofes 
het welk. veel meer gelaofwaardigheic 
aan dit wonderwerk geeft, als dat eer 
foort van vogelen in het leger gevaller 
was, her welk by voorbeeld alleenlyk maa: 
in Europa of in zeer koude länden, en nim- 
mermeer ín die landen gevonden wierd , ge- 
lyk wy deze overeenftemminge voor dezen 
ook getoont hebben in de verhandeling van 
de AZanna. 


31e 


…f 


…_ Maart en April 1721. 365 
ke 

Maar om eens beken: van Gaza te fpree- 
ken, moeten wy aanmerken ‚ dat de landftreek 
tuflchen Rhirocolara en Gaza niet zodanig 
dor en onvruchtbaar is, als de landftreek 
tuffchen Rhinocolgra en Pelafium of Damian 
„Ze, of liever tot aan den berg Cafins; wart 
by en door ’t geheele land van Gaza ‚ het 
welk een van de -vyf Landvoogdytchappen 
der Philiftynen geweeft is ‚ Worden verfchei- 
de beeken en rivieren van zoete Wateren ge- 
vonden,-gelyk ik na dezen breedet zal too= 
„nen ; en- dat zelfs deze afwatering van het 
land aldaar van veel belang moet zyn, zou- 
den wy moogen befluiten, om dat Pfellus by 
den Heer (a) Reland getuigt, dat het Water 
zelfs zoet is in de Zee , dicht by de Stadt 
Gaza ; waar uit genoegzaam blykt , dat de 
beeken van Gaza van veel vruchtbaarder landen 
en gronden koomen afvloeyen, als de Rivier 
van Egypten;want het Water vân de Rivier van 
‘Egypten moet noodwendig op zommige plaat- 
Zen brak ,drabbig en bitter zyn „als wy danmer= 
‘ken uit Diodorus Siculus en andere, dat deze 
geheele zandige woeftyhe zout en brak van 
maak is. Ook zouden die van de Stadt Rhi- 
Mocolara zich met geen bitter water uit hunne 
Putten beholpen hebben , als zy uit een naby 
Belegen Rivier zoet en gezond water hadden 

konnen haalen. 


32e 
De weg te lande uit Egypten , tot in het 
‘Heilige Land of Paleftina » flrekt zich langs 


i a deze 
(2) Vid. Paleftina Unftrata, 


370 _Natuursen ‘Konft-Kabinet , 
deze boorden van de Middelandfche Zee, en 
„door deze zandige woeltyne over de Rivier 
van Egypten , en voorby de Stadt Ahizoco- 
fura ;, dezelve word, onder de Ouden, zeer 
‘naauwkeurig van Flavius Fofephus befchreven 
by die gelegentheid, dat hy de togt befchryft, 
dewelke 7itus te lande dede uit Egypten in 
Paleftina. (a) Jofephus verhaalt te gelyk den 
afftand van elke plaats, dewelke aan de 
boorden van de Zee en op den weg van E- 
gypten,na Paleltina gelegen waren. Na dat 
Zitus , de Zoon van Vefpafianus , met zyn 
leger gekomen was tot Pelufium , trok hy, 
door ’t gebiedt van Pelufium , een verblyf- 
plaats over ;en door de woeftyne voortgereitt 
_zynde , heeft hy zyn leger neder geflagen by 
den Tempel van Jupiter Cafius , alzo ge- 
naamt na den berg Cafius; des anderen 
daags kwam hy aan de Stadt Offracine (uit 
de Tafels van Ptolemeus te voren van my 
aangehaalt ;) maar deze pleifterplaats was ge= 
heel ontbloot van water, zo dat de inwoon- 
ders, zegt Jofephus, zelfs water moeften ge- 
bruiken , dat aldaar van elders gebragt 
wierd.” Hier van daan getrokken zynde, 
kwam hy met het leger tot Abirocolgra, 
daar zy rufteden , van daar trokken zy na 
Een andere pleifterplaats of Stadt, genaamt 
Rapbia ; van Raphia trokken zy op 
de Stadt Gaza, daar zy wederom het leger 
ter nederfloegen , zo. dat vier ruftplaatzen 
waren tuflchen den berg Cafius en de Stade 
Gaza; 


(2) Vid. Fofepb. de Bello Lib.v. Cap. 14. 


Maarten April 1721. 37t 

Gaza; en uit de aantekening van deze tog- 
ten zeer wel te zien is , dat deze landftreek , 
voornamentlyk tuflchen den berg Ca/ius en 
deze Stadt, zeer zandig, dor en droog moet 
zyn, en dat de Rivier van Egypten, dewelke 
zich echter door deze landitreek in de Zee 
ontlaft, op de heetfte en droogfte tyden zeer 
waterloos moet zyn , en zich ontlaft door 
de onderaardí{che kanalen, die onder het 
tand door gaan , gelyk ik in de verhandelin= 
e over de Roode Zee onwederfprekelyk be- 
wezen hebbe, namentlyk dat de meefte Rivieren 
Van Arabien-van die gelteltheid zyn , en dat 
in de regentyden of zo genaamde winter- 
maanden, de rivieren , dewelke in de Zomer 
haauwelyks gezien worden , zich als ont- 
zachelyke vloeden voor eenigen tyd konnen 
vertoonen. Na dat Zitus, daar wy van ge- 
melt hebben , zyne zaaken tegens de Jooden 
Verricht hadde, keerde hy (zegt Fof-phús)) 
door de woeltyne wederom te rug ndar 
Egypten ; waar uit klaarlyk blykt, dat het 
and , het welke Paleftina van Egypten afs 
eidt, en door het welke de Rivier van Ee 
ypten vloeit, een zandige woeftyne is, die 
op zommige plaatzen zandig ‚ droog en dor 
ì zaverig was „en wel voornamentlyk op de 
oogte van Oftracine en Rhinocolura, in zo ver 
dat het zelfs tot een {preek woord geworden ís’, 
als iemant een zaak die onmogelyk was be= 
geerde „ dat het was als of hy water eifch= 
ge van de ingezetenen van Offracine, Dezë 
Zand-Zee of zandige woeltyne is: ook zo 
mMoeyelyk om-door te gaan , door de rulheid 
kh Aa 2 en 


372 _Natuur- en Konft-Kabinet, 

en zavereachtigheid van het zand, dat de Ro- 
meinfche Soldaaten (volgens de getuigeniffe 
der Ouden) meerder vreesden voor deze 


veld-marfchen , als voor den Oorlog zeifs. 


Het zand is zelfs beweeglyk als golvend 
water, en word daarom ook van zommige 
een Zand-zee genaamt. 


33: 
Om dat de Stadt Úftracine in deze land- 


ftreek , die overal zout en ziltig bevonden _ 


word, noch wel de droogfte en dorfte plaats 
van alle de andere is , zal het buiten twyfel 
niet kwalyk begrepen zyn , dat de naam van 
Oftracins zout, afkomftig is van het zout, dat 
by de Stadt Oftracine en in deze zand-woe- 
ftyne gevonden word ; want dat hier onder 
het zand het (al foffile, of zout in aderen en 
kluiten gevonden word, is voor dezen al 
van my getoont in de verhandeling over de 
Doode Zee. Zelfs zegt (a) Plinius, dat de 
Koning van Egypten Ptolemeus , onder het 
aflteeken van een legerplaats, zout vond by 
Pelufinm in de zand-woeftyne, daar wy nu 
van fpreeken, en door dewelke de Rivier 
van Egypten vloeide; zo dat volgens Plinius 
na dien tyd altyd het zout op die plaatzen 
tuffchen Egypten en Paleftina uit de grond is 
gegraaven geworden, en dat zelfs uit morzige 
en vuile plaatzen, nadat het zand van dezelve 
boven was afgelicht. Vandit zout zullen wy 
datelyk {preeken. 


; 4 llen ac 34e 
(a) Wid. Pligië Hiftor. Natgralis Lie 


Kxxr. Cap. 7. 


“Maart en April 1725 373 


A di E ‘ de 
‚Maar om eens ran te fpreeken van 
de grond van Gaza, tot aan Damiate, ftaat 
aan te merken , dat al fchoon de grond van 
Gaza tot aan de zand-woeflyne, niet zo on- 
vruchtbaar is, als die woeftyne (daar wy van 
gefproken hebben) omtrent de (teden Abizo- 
corura en Offracine , is echter volgens de 
getuigenis van (a) Arrianus de weg tot Gaza 
zeer zaverig en diep: maar de Zee-boorden, 
op de hoogte van Gaza gelegen, zyn zeer 
modderig en flikkerig ; en dewyl de Stadt 
Gaza omtrent twintig (tadien van de Zee af- 
egt landwaart in , is wel te begrypen, dat, 
om de modderigheid der. Zee- gronden en de 
ontlaftinge van verfcheide beeken en riviert= 
jes , de landftreek tu{lchen de Zee en de 
Brad Gaza , meerder aardachtig ‚ vruchtbaar 
n kleyig is, en dat de zaverigheid en zan= 
dignei meer aan de andere zyde van de 
Stadt gevonden word : dog ik zaì in een 
andere verhandeling, als ik van de Rivieren 
en Beeken van Gaza handele , dit na dezen 
Ber uithaalen, gelyk ook van de Zeehaven 
van die van Gaza. Maar op dat wy het 
naauwkeurig onderfcheidt van deze geheele 
andftreek tuflchen Damiate en Gaza , zou- 
en leeren kennen , en daar uit de natuur- 
lyke gefteltheid van de Rivier van Egypten 
uit de duifterheid zelfs opvorfchen , zal ik de 
befchryvingen van eenige oog-getuigen kor- 
telyk bybrengen , en uit dezelve zal klaarlyk 
ì Aa 3 : bly- 
(a) Vid, de Expeditione Alexandri Lib. 11. 


374 Natwur- en Konft-Kabinet ; 

blyken, dat alfchoon de Turken deze land- 
ftreek onder hunne heerfchappy hebben , en 
alles verwoeft , verandert , verbouwt , en 
met andere paamen gedoopt hebben, de na- 
tuurlyke gefteltheid deszelfs noch hedendaags 
is, gelyk als wy tot noch toe dezelve uit de 
Aaloude Schryvers hebben verhaalt. 


35e 

De Heer (a) De Thevenot heeft te lande 
gereift van Gran Gatro na Jeruzalem , dat is 
uit Egypten na ’t Heilige land , en geeft een 
levendige Schildery van den ftaat dezer woe- 
ftyne , die Egypten van Paleftina affcheidt, 
en door dewelke de Rivier van Egypten 
vloeit ; hy zegt , dat hedendaags alle jaar 
een Karavane van groot Cairo na Jeruzalem 
trekt. De ftandplaats van deze route kan de 
Lezer zien in ons Kaartje van Paleftina, 
zynde Zabula viii , gevoegt achter het Na- 
tuur-en Konft-Kabinet September en_ O&o- 
ber 1719. Zy gebruiken tot deze Reis kamee= 
len, en worden gedraagen in korven als wie- 
gen , daar zy geheel uitgeftrekt in konnen. 
leggen. en hangen op een kameel twee zo- 
danige korven, aan elke zyde een. In yder 
van deze korven gaat een man zitten , waar 
over dan een dekkleedt gelegt word, het welk 
zo lang is, dat het beide de korven voor de 
zon en voor den regen befchut, laatende een 
opening gelyk een venfter aan beïde de enden 
van 
(a) Ziet de gedenkwaardige Reizen, van den Heer. 

De The verot , tweede Boek , zr. Hoofdftuk. 


eh, 


Maart en April 17ar. 375 
van de korf , waar door zy voor en achter 
den kameel heen konnen zien. Met zodanig 
‚een Caravane vertrok de Heer de Thevenot 
op een faturdag , den 23. Maart des na de 
middags ten een uur; omtrent ten vier uuren 
kwamen zy tot HHANKE , dat een kleine 
Stadt is ; dit is de vergaderplaats , daar de 
Katavane by malkander komt. Van HHAN=- 
QUE vertrokken zy des maandags’ den 25. 
Maart ‚en kwamen des avondsten acht uuren 
tot BurBrys; van Balbeys vertrokken zy 
den 26. Maart na de middag ten 1 uur, en 
kwamen des avonds ten acht uuren te K o= 
REDE; des woendags , den 27. vertrokken 
Zy van daar ‚en kwamen des avonds ten acht 
uuren tot SALAHIA. Rondom alle deze 
plaatzen , dat alle goede vlekken en dorpen 
waren, vonden zy fchoone boffchen van 
Tamaris-boomen , en moeften overal de 
wachten uitftellen tegens de Arabiers of 
Beduins. Van dit SALAHIA moeten wy 
onze Woeftyne beginnen te rekenen, om 
dat deze plaats niet verre van de boorden 
van de Middelandíche Zee afgelegen is; 
donderdag den 28. Maart vertrokken zy op 
den middag van SALAHIA, en kwamen 
des avonds ten tien uuren over een {choone 
brug; onder deze brug liep het water van 
de Middelandfche Zee door, als de Zee ver- 
bolgen was, en dit water bleef dan ook bin- 
nens lands taan , het welk den Heer The- 
venot oordeelt dat het Meir Sirbonis is. Zy 
trokken deze brug over , en ook al voort 
zonder (til te houden , tot vrydags morgens 

Âa 4 ten 


376 Natuur-en Konft-Kabinét, 

ten vyf vuren, en legerden by Ernir De= 
VEDAR. Hier was een zoute en modder” 
achtige put, daar nochtans de beeften water 
uitgegeven wierd om te drinken. Na de 
middag vertrokken zy van dit Elbir Devedar, 
en vonden tuffchen drieen vier uuren op den 
weg een put , even gelyk de voorgaande ;des 
avonds te negen uuren kwamen zy tot 
KATie; dit was een dorp, daar zy een put 
vonden, welkers water niet zout maar al te 
mal-zoet was. Tot Katie aten zy varfche 
vifch, die een halve arm lang , en zo dik en 
breed en goed van fmaak als karper was. 
Zy vertrokken van KA Tre op maandag den 
eerften April, des morgens ten g uuren: 
twee uuren na den middag zagen zy een 
gragt of rivier , die niet diep noch breed, 
maar zeer lang en vol van wit zout was. 
De menfchen aldaar zeiden , dat dit zout 
nergens anders van gemaakt wierd , als van 
het regenwater ,‚ om dat het zand aldaar zo 
zout is. 


6. 

Deze. Zout-beek zal buiten twyfel zyn een 
ader of tak van de Rivier van Egypten , de- 
welke geboren word uit de bergen van de 
Woeftyne van Mofes, en van de regenwa- 
teren ‚dewelke aldaar nedervallen,en van de 
bergen afrollen in de valleyen , laagtens en 
moeraffen indringen , zommige over de laage 
en vlakke gronden , andere onder door de 
gronden, tot dat zy zich in de Middelandfíche 
Zee op verfcheide wyzen ontlaften, op 
zom- 


„Maart en April. 1721. 377 
zommige tyden in de grootfte brand en heet® 
maanden onder de gronden , en in andere 
tyden boven de gronden ; en om dat deze 
wateren door veelvuldige fteenrotzen drin- 
gen en zyperen , voeren dezelve veel fteen- 
zappen met zich mede, en fmelten ook op 
zommige plaatzen de zout-deelen , dewelke 
zy Onder het zand en overal in de gronden 
ontmoeten; en als haare wateren, die boven 
op de grond voor ’t gezicht in de beeken 
vloeyen , door de gronte hitte der zon weg- 
waaflemen, laaten zy een zout leggen, dat 
zy Natron of natuurlyke Salpeter noemen, 
en dit zal buiten twyfel het Offracinfche 
zout zyn, om dat de Stadt Offracine omtrent 
op deze hoogte moet gelegen hebben, en 
ook de Rivier van Egypten bezuiden Rbhizo- 
colura , dat hier niet ver van daan gelegen 
kan hebben, dewelke zich in de regentyden 
buiten twyfel beter laat zien, alsin de uiterfte 
droogte van ’t geheele jaar. 


7. 

Na dat de Heer de det met de Kara. 
vane deze beek gepafleert was , kwamen zy 
des avonds ten zes uuren te BirLAB, het 
welk een woeftyne is zonder wooning, en 
daar drie zoute putten zyn. Des anderen 
daags braken zy op van daar des morgens ten 
tien vuren , en vonden omtrent den middag 
een put van goed zoet water ; deze put was 
even te voren door een Sangiak van Egypten 
gemaakt ; des avonds ten 6 uuren kwamen 
zy tot Bir-Ahat ‚ook noch in de woeftyne 


Aa s ge: 


378 Nafuur- en Konft-Kabinet ; 

gelegen, en daar zelfs geen water gevonden 
wierd om de beeften te drenken. Alle deze 
wegen vonden zy vol beweegend zand 5 zy 
vertrokken van hier op woensdag den 13. 


April des morgens ten 6 uuren , en vonden 


na den middag ten een uur een waterbak, 
die nieuwelyks gefticht was door een Aga; 


deze waterbak was overdekt met een Dom, 


die door vier muuren onderfchraagt word, 
dewelke gebouwt zyn van vierkantig gehou- 
wen fteen, en de bak zelfs is ook geheel bo- 
ven toe gebouwt met gehouwen fteen , be- 
halven drie ronde gaten, daar elk een emmer 
door kan, en door dewelke het water geput 
word. Deze Aga beftelde daar een fomme 
gelds toe , uit dewelke de Arabieren betaalt 
worden , om dat zy alle dagen zeer veel 
kemels met zoet of verfch water in deze 
groote Water-bak moeten inbrengen, om 
dezelve vol water te houden; ditis verfch of 
zoet water , zegt de Heer de Thevenot, dat 
die Arabifche lieden haalden van een plaats 
dicht by de Zee. Wy konnen wel begry- 
pen , dat op deze hoogte aan de Zee-kant 
een groote uitwatering van de Rivier van E- 
gypten gevonden word, en dat uit deze uit- 
wateringe het verfch water door die Arabie= 
ren met kemels gehaalt is, om dat het niet 
bedenkelyk is , dat zy verfch water uit de 
Zee zelfs zouden gehaalt hebben, maar of uit 
een wel van onze Rivier door kanalen on- 
der de aarde doorloopende voortgebragt, of 
uit een kom, of uit een gedeelte van een 
beek, die op de laagtte plaarzen aan de Zee- 

kant 


Maart en April 1721 379 
kant door de Rivier van Egypten zyn uit- 
„watering heeft , uit de gronden uitfpat , en 
zich zo wel des zomers als des winters ver= 
toont, en altyd water van boven krygt uit 
de bergen onder door het zand , gelyk ook 
blykt uit de rêis van Ei: Heer Bellonins, 

& e . 

Na dat de Hitte zich aan deze bak van 
water voorzien hadde, trad dezelve weder- 
om in het beweegend zand , om haar reis te 
vervolgen , en kwam na de middag ten 4 
uuren tot Ricne, het welk een dorp is niet 
verre van de Zee gelegen , ín het welke een 
_ Kafteel zeer wel gebouwt is van kleine rots: 
fteenen , gelyk alle de huizen aldaar zyn, 
Tot Riche worden zeer veel fchoone en ou- 
de marmere Kolommen gevonden; de kerk- 
hoven leggen vol van dezelve , behalven dat 
zy dezelve veel gebruiken om putten enz, 
van te bouwen. Omtrent deze ftandplaars 
moet het Aaloude Rhinocolgra gelegen heb= 
ben. 


9. 

‚Zy vertrokken avndeiaaje den 4. April 

van R1Cre na de middag ten een uur ; na 
een uur reizens vonden zy een put met zout 

water; zy reifden onder een zwaare buy van 
een flerken wind, regen, weerlicht en don-= 

der, in het beweegend zand gedurig noch al 
voort; waar uit wy de onwaarheid zien van 
zommigen gedroomt, als of het in Egypten 
en fteenig Arabien nimmermeer regende, 
Omtrent middernacht kwamen zy tot ZAKA, 
Je welk inde woeftyne zonder eenige woos 
: ning 


380 Natuur- en Konft-Kabinet 


ning legt, daar zyn drie putten, welker water 
ganfch niet goed is, niet tegenftaande de 
Zee-rovers dikwils uit dezelve hun water 
koomen haalen. Vrydags den vyfden April 
vertrokken zy des morgens ten negen uuren, 
en hadden een goede weg; een weinig na de 
middag vonden zy drie fchoone kolommen, 
en een zeer {choone en groote put met-goed 
water, en begonden alhier een fraaye lands- 
douwe te zien, daar zelfs hier en daar eenig 
graan gezaait was ; buiten twyfel om dat zy 
nu gekomen waren onder de kleyige en aar- 
den-ryke landftreek van de Aaloude Land- 
voogdy van Gaza. Onderweeg vonden zy 
echter noch een put van bitter water , en 
kwamen na de middag ten 3 uuren tot 
Kauntones, 


o. 
Tot Kauniones macbh zy ook veel fchoone 
marmere kolommen, en overal een menigte 
van boomen, fraaye weyden, zeer vet vee ; 
ook zyn de inwoonders zeer dik en vet. Tot 
Kauntones is een fchoon Kafteel , in het welk 
een groote markt is, en zeer goed water. 
Ook eindigt met deze plaats en na de tegen» 
woordige grenflcheiding aïhier, het land van 
Egypten , zynde Kaaniones deszelfs uiterfte 
grensplaats. 


41. 

Zy vertrokken des faturdags den 6 April 
des morgens voor vyfuuren, vonden ten zes 
uuren een bak met bitter water , en ten ze- 
ven uuren een andere bak met water dat be- 
ter was ; morgens ten half negen kwamen 
zys 


„Maart en April 1721: 384 
„zy aan een brug, onder dewelke het water der 
beemden en grafryke weyden , die zeer groot 
en ruim Zyn, (want zy hebben veel vee) door- 
vloeide , dit zullen de beeken van Gaza zyn. 
Zy vonden verfcheide vruchtboomen van al- 
derhande foort ; aan het einde van deze brug 
was een put met goed water ; omtrent een 
uur daar na vonden zy noch twee putten, en 
ten half elf kwamen zy tot Gaza, dat tegen- 
woordig tweeduizend fchreeden van de Zee 
afgelegen is, daar wy hen zullen verlaaten. 

43. 

Als wy nu deze Woeftyne rekenen van 
SALAHIA , aan de boorden van de Midde- 
landíche Zee , reifden zy van daar in ro uu- 
ren tot op de uitwatering van het Sirbonifche 
Meir ; van het Sirbonifche Meir tot Elbsr- 
Devedar 7 uuren ; van Elbir- Devedar tot 
Katie 9 uuren; van Katie tot Birleb 9 uuren; 
van Birleb tot Birakat 8 uuren; van Birakaz 
tot Riche To uuren; van Riche tot Zaka 12 
ùuren; van Zaka tot Kaunsones 6 uuren ; van 
Kauntones tot Gaza 5; uur, maakt met mal- 
kander zes-en zeventig en een half uur : een 
Landftreek , dewelke Titus met een Ro- 
meinfch Leger in den tyd van vyf etmaal heeft 
_doorgereilt ; waar door de uitmuntende 
Krygs-wakkerheid en vaardigheid der Ros 
meinen niet weinig ontdekt word. 


43: 
De weergaloove Peirns Bellonius (a) heeft 
deze 
(a) Vid. Peri Bellunii Obfervationam Lib, 
2 Cap. 73. 


382 Natuur-en Konft-Kabinet; 

deze Reis infgelyks van Caro op PFerufalems 
gedaan ,maarhy merkt aan „dat zy meer paar- 
den en muil-ezels , en minder kameelen ge- 
bruiken op deze reis, als opde reis van Cairo 
naden berg Sinai; en dat, als de Turken en 
Arabieren zodanige reizen onderneemen , zy 
zich voorzien van tamarinde , niet zo zeer 
als geneesmiddel, maar om den dorft te lef- 
fchen ; en dat wel eenige duizend ponden zamza- 
vinde in een jaar tot dit oogmerk in Cairo 
verkocht worden. De Heer Bellonius reifde, 
onder ’ gevolg van cen groot Franfch Heer, 
de Heer de Fumet ; dit was de oorzaak, dat 
hy niet altyd verbonden was aan de Karavane; 
om het groot gevolg ,het welk zy altyd by zich 
hadden. Zy vertrokken tegens het begin van 
den nacht in’t jaar 1547.den 29. Oëtober op 
een faturdag uit Cairo tot Mifgueda,een dorp 
het welk maar een kwartier-uurs van de Stadt 
af legt ; hier vernacht hebbende, vertrok dit 
gezelfchap des morgens voor den dag van daar, 
en zy zagen de laage velden en vlaktens van 
Egyptenland , overal overftroomt van den 
Ny!, en op verfcheide plaatzen de Egyptifche 
dorpen, die op hooge en heuvelachtige plaat- 
zen gebouwt , en met palm-boffchen om- 
ringt waren. Hier befchouwden zy ook de 
zorgvuldigheid der Egyptenaaren ‚in het voort- 
kweeken van den heefter Alkanna , van welke 
heefters zy zeer aangenaame kreupelbofchjes 
maakten, om dezelve gedurig te konnen af« 
hakken, dewyl die van Egypten jaarlyks een 
groot voordeel van deze Alkanna-plantery ge= 


nieten ; want zy wryven de bladeren van On 
3 


pen 


Maart en April 1721. 353 


„Alkanna tot een fyn poeder, het welke een 


geele koleur van zich afvertt. De aftrek van 
dit poeder is door het geheele gebiedt van den 
Turkfchen Keyzer zo groot, dat de Tol, die 
op dezelve gelegt is, meer als tachtig duizend 
sducaaten opbrengt. De Turken verwen met 


„het zelve, door bydoen van Aluin en eenige 


andere ftoffen, hunne nagels ‚handen, voeten, 
hair, en de Vrouwen zelfs haare leden rood 


„of geel, het welk by haar als een groote Cieraad 


„word aangeinerkt. Onze Reizigers vervolg- 


_den hun togt langs het kanaal , het welk tot 


aan het oud Pelufium of Damiate trekt, ge- 


‚durig langs zeer groote velden van rul en zeer 


zaverig zand , in welke velden echter de E- 
gyptifche boeren een foort van Ciralleu of 
‚pompoenen voortkweekten; om dat van de= 
ze verkoelende vrucht door de geheele maan=- 
den van September en Oétober dagelyks ge= 
heele vrachten van kameelen na Cairo ge- 


voert, en aldaar genuttigt worden. Van de- 


ze Gitrallen vyn vommige zo onmatig groot, 
dat een man dikwils genoeg heeft om een 
eenige te torfchen. Des nachts legerde het 
gezelfchap onder den blooten hemel in een 
vlakte, en zy kwamen des anderen daags in een 
groot dorp Caxug genaamt, daar zy: moeften 
vertoeven , om voorraad te vergaderen vaar 


__de reis, om dat zy door woefte en onvrucht= 
__baare plaatzen moeften reizen. Tot zodanig 


een reis voorzien zy zich gewoonlyk met rys, 
erten , boonen , eyeren , appelen , peeren, 
druiven, dadels, vygen; want op deze zand- 
achtige velden in de woeftyne zien zy byna 


geen 


384 Matuur- en Konft- Kabinet; 

geen ander kruid als de Hyofcyamus , of het 
zwart bilzenkruidt, het welk deze vlakte met 
deszelfs groene bladeren bedekt, 


Na dat zy uit Ci Verrdokke waren ,reif= 
den zy de geheele nacht ,tot dat zy in het dorp 
CAT ARO, zynde een hoog gelege plaats niet 
verre van de boorden van den Nyl ‚kwamen. 
Dit Cartaro is van grootte omtrent als het dorp 
Caug, en met palm-boflchen aan alle kanten 
„omringt. Op deze plaats worden zeer fraaye 
tuinen gevonden, en aangekweekt , om den 
overvloedt die zy hebben van het water. Ver- 

der voort reizende kwamen zy in een ander 
dorp, BirrEez genaamt, alwaar zy het 
middagmaal aten , en den geheelen dag om 
de hitte te fchuwen vertoefden. Ín dit dorp 
vonden zy op de markt overvloedt van levens- 
middelen te koop, even gelyk alstot CAUQ; 
hier van daan voorttrekkende , tuffchen het 
Ooften en het Noorden , zagen zy aan hun 
rechterzyde niets anders als een onvruchtbaare 
en dorre vlakte , en aan de linkerzyde was 
de landftreek vruchtbaar, bebouwt , overal 
met de Nyl overitroomt, en overal vol dor- 
pen en boffchen van Palm-boomen en Syco- 
mora-boomen. Vorders was de reis van Bello- 
nins tot aan de Stadt Gaza, gelyk als wy by 
den Heer de Thevenot gezien hebben , behalven 
dat de naauwkeurige Bellonius ontdekt heeft, 
hae de Rivier van Egypten onder door’ zand 
vloeit. 

Einde van de muanden Maart en April 17ar. 


[-Aaart enAprdl war. El 


Blad van't 
( Zuiker-riet 


\\ 
Onvolmaakt Zutker-rtet- 


als een lerottngtje gegroed—— 


aren 
mn IN: 


En | 
nen 
en. ig 


EA A 


in Af raid 


en-dpribijar 


Zurker Molen 
Ii I 


NAR 
If lijns 


opgerechte „Holten 


u fl di ij 


8 Grond iin van 
5 Holten 


NSS 


„Maarten. April1zar- 
Gr ond ont 7 van een t Zutker- koker voor 7 if ketels met zen De 


ZININ 


Zi 


Jab. XXVI. 


helft van 


IME mm 


5 


6 


i 
' 
' 
1 
1 


1 
: 
1 
' 
1 


1 
: 
1 


+ 


Us WIJT 


ET WN 


Abn ai ee ft 


pi 


Maarten. dprlrzar. 


« Mteekening van de Stoof 


KABINET 


PD ER 
NATUURLYKE 


ERIS IORIE NN, 
WETENSCHAPPEN, 
KONSTEN 


7 E N 
HANDWERKEN, 
Voor de Maanden 
MEY en JUNY r7zr. 


Vercierten opgebeldert met Kopere Plaaten. 


Boekverkoper bezyden’t Stadhuis. 1721. 


Pk el 
wro: Ti ë TI 
pe AATAE oek î 


Lr 
Le ad 


ua wa 


gaban: re ib zn v N 
Hea BEUL ua in 


ekeren, bie hehe tt vats is eN sh: 


ON A ES Cà H: Eet 
ROAN «arl: ne taped 


IK Pag, 387 « 
EN AT U U R- 
Rara E_N 
KONST-KABINET, 
| Voor de Maanden 


MEY en JUN Y 
REK 


Veertiende Verhandeling van de ALG E- 

_MEENE natuurlyke Hifborifchry- 

_ wers, en indezelve het vervolg van het 

Kort begryp , en de Opbeldering der na- 
zuurbjke Hiftorie , en _ Proefkundige 
Wijsbegeerte gan ROBERTUS 
BOTTLE, | 


_ “ 


Is 


BR Y hebben,dus ver met den hoog: 
OOS waardigen RonERTUS Borre 
RADAR (a) gezien de nutheid, dewelke 

NN de Natuurlyke Hiflorikunde , ende 
4 Proef kundige Wystegeerte,toebren- 
gen aan het vyfde en voornaamf{te deel van de 
f ba Ge- 

(a) Zie Natuur. en Konft-Kabinet Maarten April 
E72X. van pag. 253 tot pag. 263. 


388 _Natuur- en Konft-Kabinet, 


Geneeskontt, het welke de verloren gezond 
heid leert herftellen, en de ziektens, volgen 
een bekwaam beleidt, en met goede genees 
middelen , leert gene@zen : maar behalve 
alles, wat wy omtrent deze zaaken geleert 
hebben, zal ook niemant ontkennen, datee 
Naturalifk de groote kolten der zeer duure 
geneesmiddelen leert vermyden: waar doo 
een Geneesheer in {taat geftelt word, van de 
arme en elendige menfchen zo wel te kon- 
nen helpen en geneezen, als de alderrykfte 
lieden. 


2e 


Een Geneesheer , door de kenniffe der Na- 
tuurlyke Hiftorie, en door de proeven der 
Natuurlyke zaaken , onderweezen, zal dikwils 
ontdekken, dat de groote menigte van en- 
kelde geneesmiddelen , dewelke hy gewoon is 
in een eenig recept by malkander te voegen, 
meerder nadeel als geneezing bybrengen, en 
dat hy zo wel voor de beurs als gezondheid 
van den zieken met meer voordeel zal wer- 
ken , door een eenvoudige zamenmenging 
van geneesmiddelen. “Zommige Geneeshee- 
ren hebben deze aanmerkinge zo ver getrok. 
ken, dat zy al te lichvaardiglyk alle zamen» 
menging hebben verworpen, en geoordeelt dat 
byna alderley gebreken en ziektens, door en- 
kelde geneesmiddelen, zonder eenige zonder= 
linge zamenmenging van verfcheide genees- 
middelen in een recept , konden geneezen 
worden, maar de ondervinding leert ons da- 


Ber 


_ Mey en Juny 1721. 389 
‚gelyks, dat dit gevoelen zeer onvoorzichtig is 
valtgeftelt van Geneesheeren, dewelke in de 
voorleden Eeuw de onderftellende Natuurkun- 
de der Scholen aankleefden, en dezelve met alle 
geweld, en ten kofte van het leven van dui- 
zend ongelukkige lyders, hebben ingevoert. 
Dezelieden, over de natuurlykedingen, zon- 
der proeven en bevindingen, op algemeenhe- 
den en dwaaze elementen redenkavelende, 
_bragten ‚om het klein getal van hunne natuur- 
Jyke onderftelde beginzelen , ook alle de oor- 
zaaken van de natuurlyke werkdaaden en ver- 
fchynzelen, en vervolgens der ziektens, tor 
een zeer gering getal, bepaalende byna de 
werkingealler medicamenten „hoe verfcheide 
dezelve anderzins ook zyn, binnen de grens- 
paalen van twee of drie verfcheide wyzen; 
waarom zy, om byna alles tegeneezen, niet 
alleen in elke ziekte, maar een of twee en- 
kelde geneesmiddelen voorfchreven , maar 
ook tot alle de ziektens maar zeer weinig 
hulpmiddelen noodig oordeelden. Als ik de 
dwaasheden en ongelukken , dewelke hier 
‚ door in de oefeninge der Geneeskonft ver- 
oorzaakt zyn, maar hoofdftuks-gewys wilde 
optellen, zouden wy dezelve tot een geheel 
boek zien uitdyen , De Geneesheeren, de- 
welke in de natuurlyke Hiftorikundeen proef- 
kundige Wysbegeerte bedreven zyn, zullen 
zich zeer gelukkiglyk van deze twee uiter- 
ftens leeren myden , namentlyk of om in een 
recept, al te uitftekenden groot getal van en- 
kelde geneesmiddelen dwaaslyk , en meer uit 
„gewoonte als uit kennifle, by malkanderen te. 
Bb 3 flan- 


39o _Natuur- en Konft- Kabinet, 


flanzen, of om alle zamengevoegde ziektens 
met een enkeld geneesmiddel te keer te gaan. 
Uit de proefkundige befchouwinge der na- 
tuurlyke fchepzels leeren zy al te wel, datde 


zaaken niet zo eenvoudig zyn, als dezelve … 


aan onze zinnen voorkoomen , dat een natuur- 
Iyk verfchynzel dikwils zeer veele en verfchei- 
de oorzaaken heeft, en dat ook de meefte ziek- 
tens, die aande menfchen gebeuren, niet en- 
keld, maar met verfcheide ziektens gepaart 
gaan: en dat, dewyl eene ziekte dik wils ver= 
fcheide deelen van ons lichaam te gelyk aan- 
grypt, voorelk deel, en voorelke ziekte, in 
de zamenftellinge van het geneesmiddel, moet 
zorg gedraagen worden ; behalven dat ook 
dikwils een enkeld geneesmiddel byvoeginge 
van andere van nooden heeft, om gefmol- 
ten te worden, of om gebragt en gedraagen 
te worden aan het beledigde deel, of om des- 
zelfs kwaade {maak te bedekken, of om beter 
te konnen duuren en bewaart te worden, of 
om van deszelfs rauwheid, kwaadaardigheid, 
of al te groote geweldadigheid in *t werken, 
verbetert of beteugelt tre werden, enz. 


3: 


Behalven dat een natuurkundig Geneesheer, 
door dit middelmatig beleid minder onkoften 
maakt voor zyn zieken, vinden wy noch ver- 
fcheide andere redenen , dewelke een Genees- 
heer verplichten, om niet al te veel genees- 


middelen voor te fchryven, en de zelve ook 


niet al te meervoudig zamen te ftellen, Er 
at 


À … Mey en Juny 1rrr. 391 
dat al te veel geneesmiddelen de maag bedere 
ven, en malkanders werkingen dikwils bee 
letten of verhinderen. De al te kragtige ge- 
neesmiddelen „ of de al te groote hoeveel- 
heid , te gelyk ingegeven , maaken dikwils 
groote pynen, hevige beweegingen in ons 


lichaam, trekkingen van zenuwen , of be= 
_naauwtheden en zwymingen: waar door dike 


wils de middelen, die anderzins voor zoda- 
nig een zieken voordeelig zouden zyn , groot 
nadeel aan den zelven toebrengen. 


4e 


Als ook een Geneesheer voor elk toeval 
een geneesmiddel voorfchryft, is dezelve dik- 
wils meer een onkundig man, alseen natuur- 
en oorzaak-kundig Medicyn, om dat door 


__zomimige toevallen , dewelke zodanig een 


onvoorzichtige door. zyn geneesmiddelen op- 
ftopt, de ziekte al zeer dikwils moeft ontlaft 
en geneezen worden. Ais wy eens naauw- 
keurig acht geven, hoe los en onkundig zom- 
mige omtrent deze zaak dagelyks te werk 
gaan , zullen wy wel haaft ontdekken, datzy 
van her licht der proef kundige. Natùurkun- 

de, en der natuurlyke Hiftorikunde ontbloot 
zyn. 

5. 


Als een Geneesheer in eeu geneesmiddel al 
te veel enkelde geneesmiddelen by malkander 
voegt, maakt zulks een verwerring, dat hy 
de kragt en deugd van, elk byzonder enkeld 
5 Bb 4 gee 


30% __Natuur- en Konff=Kabinet , 
geneesmiddel niet recht kan achterhaalen ; waat” 
door het niet zelden gebeurt, dat de werk=" 
daad van zodanig een zamengeftelt genees- 
middel word toegefchreven aanwerkeerde en- 
kelde geneesmiddelen, die mede onder dien 
verwarden hutspot gevonden worden: en dat 
die enkelde geneesmiddelen, deweike eigent- 
lyk het werk doen, worden over ’t hoofd ge- 
zien. Om dan de kragten en deugden der 
geneesmiddelen door de bevindingen te lee- 
ren ontdekken , is het noodig, dat de genees= 
middelen zo enkelvoudig worden ingegeven , 
als eenigzins na den aârt en gefteltheid der 
ziekte, en zonder verwaarloozinge, kan ge- 
fchieden, 


6. 


Zommige enkelde geneesmiddelen zyn van 
een gefteltheid, dat zy by malkander gemengt 
zynde , malkanders kragten en deugden over- 
hoop werpen en verbreeken. Andere enkelde ge- 
neesmiddelen, by malkander gevoegt zynde, 
krygen door die zamenvoeginge dik wils nieu- 
we kragten, dewelke te voren niet in de 
zelve waren ; zo dat zy een onkundig Ge- 
neesheer dikwils misleiden, en geheel anders 
werken inhetlichaam, als hy zich hadde voor- 
geftelt. De Heer Boyre verhaalt, volgens 
bericht van een voornaam Oculiff , dat de 
Juffrouw-merk ( Apium) en zeldery, dewel- 
ke anders zo hoog geacht word, in openen- 
de en waterdryvênde afkookzels, zeer {cha-” 
delyk is voor menfchén, dewelke eenig zwaar” 


Ber 


Mey en Juny 1721. 393 
_ gebrek aan de oogen hebben, dat de Apium: 
de pynen en ontfítekinge der oogen zeer ver- 
meerdert, en dat hy zulks zeer onverwacht 
zelfs ook ondervonden heeft. 


ik 


Door al te groote zamenvoeginge van enkel-. 
de geneesmiddelen, word dikwilsde dof:s van 
de zelve te krachteloos, om dat die middelen, 

dewelkeeigentlyk het voornaamfte werk moe- 
ten doen, te gering. van hoeveelheid in elke 
dofis zyn; zulks blykt aan den ouden Veneet- 
fchen Theriac, in dewelke dekragt des Opiums- 
naauwelyks gevoelt word in elke dofis, om. 
dat de evenredigheid des Opiums te gering is 
_ten opzicht van de andereenkelde geneesmid- 
delen, uit dewelke de Zheriac beftaat. Al- 
fchoon wy hier van den Zheriac, of Mithri- 
daat, of Diofcordium, of Philonium, of van 
andere diergelyke beroemde Opiíaaten en Te-. 
gengiften valt (tellen, dat dezelve uit al te 
groot getal enkelden zyn te zamengeftelt , wil. 
len wy echter niet ontkennen,” dat dezelve 
zeer voortreffelyke geneesmiddelen zyn, de- 
wyl zy uit deze vermenginge zeer byzondere 
en nieuwe kragten, dewelke in geen vandes- 
zelfs enkelden zelfs’ gevonden worden, heb- 
ben verkregen, het welk ook de oorzaak is, 
dat zommige van dezelve van zo veel eeuwen 
in groot gebruik zyn gebleven; maar dit kan 
echter geen Geneesheer verfchoonen , die in 
zyn dagelykfíche. voorfchriften al te veel en 

gen aBbeg te- 


294 Natuur en. Konft- Kabinet, 


tegenftrydige enkelden by malkander. voegt. 


1. Om dat aan hem dikwils onbekent is , 
welke kragten. en vermogens uit deze zamen- 
menginge op nieuw zullen. voortkoomen. 
En 2. Omdatdeenkelden, daar hy wel voor- 
namentlyk het oog op ‘heeft, dikwils haare 
kragten verliezen,en geheel andere aanneemen, 
en,‚in de plaats van de oogmerken des Geneese 
heers te voldoen, in het menfchelyk lichaam 
zeer tegen{trydig koomen te werken, daar in 
tegendeel de kragten en deugden van den Zbe- 
riac, Mithridaat, Diofcordinm, enz. door 
langduurige ondervindingen bekent zyn ge- 
worden aan den Geneesheer , die dezelve voor- 
fchryft. 
8. 

Dat door de zamenvoeginge van enkelde 
dingen, nieuwe hoedanigheden geboren wor- 
den, dewelke in de enkelden zelfs te voren 
giet waren, blykt overvloedig. Hetafkook- 
zel van galnooten met de folutie van Vitriool, 
fchoon geen van beiden zwart van koleur is, 
by malkander gemengt zynde, verandert het 
mengzel in inkt. Uit de vermenginge van 
zwavel, falpeter en houtskool, word het bus- 
kruidt geboren, het welk in vermogen de en- 
kelden, daar het. uit beftaat, verre te boven 
gaat. Zommige mengzels verkrygen haare 


nieuwe kragten en deugden door een enkel- 


de zamenvoeginge ; andere door een inwen- 
dige geftinge of opbruizinge, of beginnende 
verrotcinge: daarom is de nieuwe of verfche 

Zhe- 


Megen Jany 172x. © 395 
Theriac van andere-kragten „ als wanneer de= 
zelve oud geworden is; het honing-water gee 
heel anders alsde mêe; de moft geheel an= 
ders alsde wyn ; de nieuwgekookte brouwers= 
chyl geheel anders als het bier, enz. Een Ge- 
neesheer kan. nooit voorzichtig genoeg zyn, 
in’ gebruiken van gemengde zaaken, hy dient 
niet alleen door de Natuurlyke Hiftorikunde,, 
de enkelden „ dewelke in * gebruik zyn, of 
dewelke hy in ’t gebruik tracht te brengen, 
wel te kennen, maar ook door de proefkun-, 
dige Wysbegeerte onderrecht te worden. van 
de vermogens ‚ dewelke nieuwelyks voort-. 
koomen uit vermenginge van zommige en- 
kelde dingen ; want alfchoon de rouwe 
kwik, de falpeter, het zeezout enz. op zich 
zelfs in een magtige hoeveelheid zonder eenig 
gevaar konnen ingenomen worden, maaken 
zy (vermengt zynde ) de bytende Sublimaat 
van dewelke de hoeveelheid van eenigegreinges 
een doodelyk vergift is. 


9, 


Hoe noodzaakelyk de natuurlyke Hiftori-; 
kunde en proefkundige Wysbegeerte voor cen 
Geneesheer zyn , blykt uit de ontelbaare dwaa- 
lingen „dewelke in de toetakeling der genees- 
middelen , zelfs van zeer geleerde Geneeshee- 
ren, uit onkunde van de proefkundige Wys- 
begeerte en natuurlyke Hittorie , begaan wor- 
den. Welkeen ontelbaar getal van onnutte 
en onkundige bereidingen en zatmenvoegingen 
vinden wy niet în de recepten der Dotloren „ 

Cn 


306 Natuur-en Konft-Kabinet „ 


en in de Difpenfatorien, of Boeken, dewelke 
voor de Apotheekers, zomtyds door een gehee- 
le Maatfchappy van Duttoren , niet zelden 
met Lands of Stads voorrecht voorzien, en 
in’ licht gegeven worden? Zommige zaaken 
worden bevolen, om door een zachte warm- 
te gedeflilleert te worden, uit dewelke niets 
ter wereld, zelfs door fterk vuur, kan opge- 
heven worden, als by voorbeeld goud, gruis 
van edele gefteentens, of bereide paarlenenz. 
of uit dewelke niets van belang kan opgehe- 
ven worden, als door fterk vuur, gelyk als 
zyndezuiker, rozynen, broodt, hartshoorn , 
vleefch, alderhande zoete vruchten, enz, van 
welk alles door een zwakke warmte, of niets 
of een laf water word overgehaalt, blyvende 
alle de voornaamtte kragten en medicinale 
deugden ín het overblyfzel of caput meor- 
tuum, het welk als onnut door volftrekte on- 
kunde word weggeworpen ; terwyl ondervuf- 
fchen zodanig een gedeftilleert water een groo= 
te niet is. Van zommige kruiden zien wy wa- 
ters deftilleeren, en in de Apotheekers win- 
kels bewaaren, dewelke niets in zich bevat- 
ten, om dat in zodanige kruiden geen vlugge 
deelen gevonden worden, en dierhalven der- 
zelver gedeftilleerde wateren, die zo zorg- 
vuldig ín, toegefloote kruiken bewaart wor- 
den, niet anders als zuiver regenwater zyn. 
In de bereidinge van zommige geeften , vinden 
wy voorgefchreven Opium, Saffraan, en an- 
dere zaaken, welkers voornaamfte kragten op 
de grond van de kolf blyven leggen, en weg- 
geworpen worden, terwyl ondertuflchen de 


Jar 


Mey en Juny 1721. ‘357 
fabrigneurs. van zodanige geeften blindelings 
gelooven , dat deze kragten in hunne gedeítil- 


leerde geeften zyn overgegaan. 


Io. 


Zamtyds worden eenige tegenftrydige en- 
kelden by malkander geworpen, met inzicht 
om uit dezelve een bekwaam water, of be- 
kwaame geeft over te haalen ; maar zo ras als 
deze by elkander koomen, grypen zy mal 


kander aan, en vernielen elkanders kragten 


zo volkomen, dat het water, het welk van 
dezelve gedeltilleert word , van alle derzel- 
ver kragten ontbloot ís, Deze onkunde blinkt 
niet alleen door, in zommige Geneesheeren , 
snaar zelfs in zommige Stoffcheidkundigen;, 
wanneer zy de zuure geeften, of zuure fap= 
pen, vermengen met vafte zouten, vlugge 
zuur-temperende zouten en geeften, als de 
geeften en vlugge zouten van de hartshoorn, 
van bloedt, van vleefch, van pis, vanarmo= 
niac-zout , of de vafte zouten van wynfteen; 
van gebrande kruiden, van potafch, enz. of 
de effentieele touten. Ik weet wel, dat my 
kan tegengeworpen worden, dat door ver- 
menginge van een metallyne zuure geeft, en 
een alcalyn zout, bekwaame geneesmiddelen 
konnen bereidt worden, als by voorbeeld, de 
tartaras vitriolatus , en diergelyke, maar ik heb 
hier het oog niet op diergelyke bereidingen , 
in dewelke het voorneemen doorblinkt van 
een deugdzaam Sal sertium te verwekken, als 
kreeftsoogen, koraalen, of paarlen, zout pe 

alf= 


-298 Natuur- enn Konft-Kabinet , 


„alflem, potafch. met citroenzap, azyn, enz. 
„om te gebruiken tegens de heete gal en-koort= 
zige opbruizingen, droogte, dorft, inwendi- 
ge brandt enz. maar dat zommige uit zodani= 
ge zamenmengzels geeften trachten te deftil- 
leeren, is een blyk van een uitfteekende on- 
kunde, omtrent de natuur en gefteltheid der 
„dingen. Alle foorten van zouten moeten , mét 
zeer naauwkeurige proefkundige kennifle, en 
met de uiterfte voorzichtigheid, inde dranken 
en kookzels-gemengt worden, omdat zy dik- 
wils malkander bederven en aangrypen, of 
ook wel de andere bygevoegde enkelden zo= 
danig veranderen, dat het geneesmiddel dik» 
‘wils daar door een kwaade hoedanigheid ver- 
krygt. Zommige Zouten konnen geenzins 
in kopere, zilvere, of tinne vaten, bereidt 
“orden, zondereen kwaade, en zomtydseen 
gevaarlyke hoedanigheid aan te neemen. Een 
zeker onkundige wilde kwikzilver bereiden in 
een tinnen ketel, maar de- bodenr van de ke= 
tel, door de kwik aangegrepen. zynde, wierd 
een Amalgama, en veranderde in (tof, 


1E, 


Door de natuurlyke Htftorikunde en proef- 
kundige Wysbegeerte, leert een Geneesheer het 
verkeert en dwaas gebruik. der edele gefteen- 
tens ontdekken, en de zwaare onkotten der 
geneesmiddelen vermyden. De vermogens 
en groote kragten, dewelke aan de edele ges 
fteentens worden toegefchreven, fteunen dik= 
wils op emkelde opizsen en-droomen. De be- 

vin- 


Mey en Juny 1321. 399 


vindingen en proeven leeren, dat de koeldran- 


‘ken, eledtuarien enz. dezelfde deugden en krag- 
“ten behouden, al “worden uit dezelve gelaá- 
sten het goud , de robynen , faphiren , fmma- 
-ragden, ‘hiacinten , en andere edele gefteen= 
tens. De voortreffelyke- Heer Bore is in 
dit {tuk een weinig van andere gedachten, 
dog op eei1 zeer zedige en befchroomde wy- 
ze; hy oordeelt dat het (cheyvocht van onze 
„maag en ingewanden wel bekwaam is, om 
„de edele gelteentens te ontbinden: Ik eb, 
mept. hy, met verfcheide fappen , die op een 
“bekwaame wyze maar enkelyk-geparft, of ge- 
“Zrokken waren uit zommige planten, zomtyds 
de edele gefteentens ontbonden, of afverfzels 
uit dezelze getrokken. Maar als wy zulks toe- 
ftemmen,(want ’t is de waarheid)zál noch geen- 
“zins volgen, dat in deze zinduren gevonden 
„worden die beroemde deugden en medicinale 
‘kragten der edele gefteenteius, daar zo hoog 
van opgegeven word, Als zulks door proef- 
ondervindingen en andere onwraakbaare en 
openbaare bewyzen getoont word, zullen wy 
die klinkende en luitruchtige opfnyderyen van 
zommigen, en de'groöte {norkeryen van hét 
drinkbaar goud, van bet liguor alkabeft, van 
den Robynfteen enz. niet langer als beursfny- 
deryen aanmerken, 


ra. 


Alfchoon het:goud „de diamant, de paar- 
Jen, en alle andere edele gefteeritens, voor 


| “het burgerlyke gebruik vaneen zeer groore 


waar= 


„409 Natuur- en Konft-Kabinet, 
waardy en deugd zyn, volgt daar uit geen- 
zins, dat dezelve in de ziektens, of in het ge- 
neeskundig gebruik, van die zelfde deugdzaam- 
heid en vermogendheid zyn , gelyk zulks zelfs, 
ook van den hoogwaardigen BoyLE aan- 
‚gedrongen word. Zo ras als een Geneesheer 
deze zaak in aanmerking neemt, zal hy tot 
trooft der armen dikwils zyne zieken met zeer 
geringe geneesmiddelen leeren herftellen. Uit 
het caput mortuum van (terkwater, het welk 
in een grooten overvloedt by de fterk water- 
ftookers als onnut word weggeworpen, kan 
zonder moeite of koften van belang het Ar- 
canum duplicatum (10 beroemd tegen de hy- 
pachondriagne opbruizingen , melancholyke 
kwelliogen, gedurige en afgaande koortzen, 
graveel , fcheurbuik , hardnekkig waaken enz.) 
bereidt worden, want zy trekken met regen- 
water maar een zout uit dit caput mortuum, 
en als het water wel doorgelekt is, dampen 
zy het zelfde zeer zachtelyk weg, en vinden 
het Arcanum daplicatum, het welk zy mer fap 
of ander bekwaam vocht ingeven, tot een af 
andernalf (erupel, tegens de bovengemelde en 
verfcheide andere kwaalen. 


13. 


De Ooft-Indifche Lapis Bezoar , dewel- 
ke zo dikwils van de Geneesheeren word 
voorgefchreven , en voor de zieken zo 
koftelyk valt , word van den bekenden 
BoNrtius (die boven alle andere. Schry- 


vers als oog-getuige aldernaauwkeurigft over 
de- 


Mey en Juny 1pri: 4ó: 

“dezelve gefchreven heeft) niet zo vermogen= 
de van medicinale kragten en deugden geacht, 
als zommige in die zaak onkundige Genees- 
heeren wel vandèn zelven opgeven. Jk heb, 
zegt BONTIUS, door duizend proeven in de 
Japis Bezoar onderwezen, die opgezweêtfte 
deugden en ongehoorde kragten in dezelve niet 
gevonden. BoONTius verhaalt op een an- 
dere plaats, dat in die verwoede pelt, dewel- 

ke in de jaaren 1624 en 1624. tot Leiden, 
zyn Geboorte-ftadt, en in andere Holland= 

fche plaátzen zo fterk grafleerde, by gebrek 
_Van de Lapis Bezoar, in deszelfs plaats doot 
hem gebruikt wierden de fteenen , door de 

Steenfnyders uit de tnenfthelyke blaazen ge- 

Íneden, én dewelke anders weg gewotpen ; 

of niets geacht worden; maar dat dezelve veel 

beter door de waterwegen en zweetinge 

werkten ; als die zeer duure en to geroemde 

Lapis Bezoar. Als ik ook zoude aantekenen 

alle de gevallen, in dewelke ik door zom- 

mige Geneesheeren het duur aftrekzel van 

de Piedro del Porco, dikwils zeer onkùndig, 

én volkomen verkeerdelyk , heb zien voors 

fchryven , zoude de Leter dich ten hoog* 

ften vèrwonderen, als hy daar door ontdek= 

te, hoe onkundig èn zomtyds bedriege= 

Iyk hy met de fchoonfte én opgefmüktfte 

fchyn des werelds, op groote onkoften ge- 

bragt wierd in ziektens, dewelke veel vaar- 

diger en veiliger door zeer onkoftbaare ges 

ta konnen weg genomen wor= 

en, 


Ge | Dat 


goz Natuur-en Konft-Kabinet, 


14. 


Dat onder de alderonkoftbaartfte en onge- 
achtfte dingen , dikwils goede geneesmiddelen 
„gevonden worden, getuigen ontelbaare on- 
dervindingen. Het fchoorfteen=roet wierd van 
den vermaarden K1ivEeRIUS tot een vieren- 
deel loodts ingegeven, tegens de pleuris of 
het zyde-wee, met een zeer goeden uitkomtft. 
De Heer Boyre verhaalt, dat zeer ver- 
maarde Geneesheeren van zyn tyd het fchoor- 
fteen-roet onder bedekte naamen onder hunne 
geneesmiddelen voorfchreven, tegens vers 
{cheide ziektens: ook is het gebruik van de 
giritas Fuliginis, of de geeft van het fchoor- 

een-roet, tegens verfcheide hoofd-zenuw-en 
moerkwaalen, hedendaags al te bekent, om 
daar meerder ophelderinge van te geven. 


Is, 


De uitwerpzelen van zommige dieren, de- 
tvelke anderzins niets waardig zyn, worden 
in zommige hardnekkige ziektens dikwils de 
eenigtte geneesmiddelen bevonden; het zap 
wan paarde-keutels , de ganfe-drek enz. ge= 
neezen een zeker foort van geelzucht, der= 
dendaaagfche koorts , verftoppingen van de 
lever en mildt, traagheid en verdikking van 
de gal, opkoomende waterzucht, opftoppin= 
ge van de pis, winden, fteekende pynen in 
de zyde, zelfs tot verwonderinge van die 
Geneesheeren, dewelke zulks met ontelbaare 

proe= 


Meh en Fanyoryrre 403 
Proeven in hunne lyders ondervonden heb. 
ben. De rype klimop-beyen doen, ingege= 
ven, zachtelyk uitdampen, en zyn, volgens de 
getuigenifle van den Heer Borre, vaneen 
uitmuntende deugd bevonden in erland te- 
gens een zwaare peft. Het poeder van de pif= 
febedden word met groote vrucht ingegeven 
tegens zomimige gebreken van de nieren, te- 
gens de kalk en fteen in de blaas, alsook tegens 
verfcheide kwaalen aan de oogen; de geeft 
van de pierwormen, als ook derzelver. uit- 
trekzel, is verwonderenswaardig in de koude 
jicliten en krampen der ledemaaten. Ver 
fcheide kwynziektens , oude hoeften , en fly- 
mige verftoppingen van de long , worden ge- 
neezen door menfche-pis en deszelfs geeft, 
De Heer Bovre getuigt, benevens ándee 
re, dat hy inde aamborftigheid en groote vers 
mageringen, wonderlyke geneezingen gezien 
heeft, door de geeft en het vlugge zout van 
menfchen-bloedt, het welk anderzins na de 
laatinge als onwaardig word weggeworpen, 
Het groot getal menfíchen, dewelke buiten 
alle verwachtinge door, my geneezen zyn, en 
dagelyks geneezen worden , van verfcheide 
foort van zwaare longsteeringen „door de 
„ geringfte en eenvoudig{te middelen. des we- 
relds , kan tot getuigen verftrekken , dat 
de koftbaarfte geneesmiddelen niet. altyd de 
deugdzaam(te zyn ; het welk als ik met 
veel andere voorbeelden wilde bewyzen, tot 
een geheel boek zoude uitdyen. 


Cc. Door 


404 _Natuurs en Konff-Kabinet, 


16. 


Doorde proefkundige Natuurkunde, en'de 
naauwkeurige kennifle der natuurlyke Hitto- 
tie, zal ook een Geneesheer onderwezen 
worden, dat veel geneesmiddelen bedurven 
worden , door de pompeufe , werkzaame en 
koftbaare bereidingen, dewelke aan dezelve 
te kofte gelegt worden; het zy door galent- 
fche', het zy door chymifche werkdaaden : en 
dat menigmaal een enkeld geneesmiddel, zon- 
der eenige voorbereiding gebruikt, treffelyke 
vermogens bezit, dewelke het zelve door be- 
reidinge en ingebeelde verbeteringe zomtyds 
geheel eù zomtyds tendeele verlie{t. De krag- 
ten van de meefte enkelde geneesmiddelen 
worden verbroken, en dikwils geheel be- 
durven , als dezelve door al te hevig vuur 
worden ontbonden , of door al te fcherpe 
geeften , als voorloop van brandewyn enz. 
worden aangegrepen. Zommige chymifche 
Geneesheeren zyn zo zeer verflingert op de 
chemifche bereidingen, dat zy naauwelyks een 
eenige ziekte, als met chesicalia, dewelke of 
koftelyk of moeyelyk te bereiden zyn, trach= 
ten te geneezen , niet tegenftaande dezelve 
door dealdergeringfte en alderenkelfte genees- 
middelen, met weinig voorbereiding, dikwils 
veel veiliger en binnen korter tyd konnen ge- 
neezen worden. De ondervinding heeft my 
aki dat de meeite Chemifche Tinturen, 

lixirs, geeften, poeders, vlugge zouten enz. 
van weinig nutheid zyn, om de ziektens te 

gen 


Mey en Juny 172I 4os 
geneezen ; de middelen, dewelke in zodanig 
een beknopte dofis ingegeven worden, wer= 
ken te veel op een enkeld deel, -daar-zy op 
aanvallen, zy konnen zich niet genoegzaam 
wyd en breed verfpreiden door alle de deelen 
en zappen van het menfchelyke lichaam. De 
Mixturen, afkookzels , dranken, dewelke 
minder fterk zyn, en in grooter dofis worden 
ingegeven, werken veel zachter , en met veel 
minder ontroering, en verfpreiden zich beter 
door het geheele lichaam, zonder op eenig 
deel te hevig aan te vallen, 


17. 


De Orientaalfche ftamp-paarlen, de edele 
gefteentens , de koraalen, de kreeft-{cheertjes, 
de kreefts-oogen , hartshoorn enz. worden 
gemaakt tot magifterien, met dezelve te {mel- 
ten in zuure geelten, en door gefimolte wyne 
‚ fteen-ftof wederom tot poeder te precipitee- 

ren, daar ondertuffchendezelverouw , ineen 
zeer fyn poeder ingegeven, veel deugdzaamer 
zyn, ten zy dezelve tot een ander oogmerk 
of in de heete gal gebruikt worden; als wan- 
neer een zeer naauwkeurige wryving met 
Citroen-zap of ander zuur zap, de vereifche 
_ te hoedanigheden beter zal verwekken, alsde 

al te feherpe zuure geeften. Ik kenne onder 
alle de gemeene effentien en Elixirs van de 
Chemiften niet een, zegt de Heer BOYLE, 
het welk de bloedf{tortingen of het bloeden 
beter geneeft , alsde volgende eenvoudige mid- 


delen rauw ingenomen, namentlyk het zaad 
Ge 3 van 


406 Natuur-en Konft-Kabinct , 

van de Hyofcyamus, en het zaad vande witte 
flaapbollen, van elks een half loodt, en in- 
genomen met wat conferf van roozen; met 
welke remedie (vervolgt hy) ik verfcheide 
menfchen uit de klaawen-des doods hebbe 
gerukt. Ik ben zelfs gewoon, in bloedfpou- 
winge uit de long, bloeden uit de neus, of 
bloedvloed van de vrouwen enz. niets anders 
voor te fchryven, als een of twee greintjes 
Amphion of Opium met regenwater be- 
reidt, of alleen of met een zaadmelkje ina 
gegeven , en dit middel heb ik altyd weer= 
galoos gevonden ; een eenvoudige ftroop , 
gemaakt met zuiker.en het uitgeperfte zap 
van weeg-bladeren en fmeer-wortel, doet 
wonderen in de longs-bloedfpouwing ; ik heb 
in de langdurige bloed-vloeijingen der Vrou- 
wen een aldereenvoudigft middel in % ge- 
bruik, daar ik dikwils zelfs over verwondert 
ben geweeft. 


C 18. 


Het menfchelyk verftand gaat met een zot- 
heid, dewelke meeft in alle wetenfchappen 
doorfteekt, gepaart; namentlyk dat het zelve 
altyd geneigt is, om van de eenvoudigheid af 
te wyken, en veel hooyover den bali te haa- 
len, en alles mert franjen en groote toeftel= 
lingen op te tooyen. De meette Chemiften 
zouden oordeelen, dat een geneesmiddel niet 
goed konde zyn, als het zelve niet eenige 
maanden tot zyn bereidinge van nooden,‚had- 
de, en zeer dikwils gecohebeert , en zeer lang 

ge. 


Mey en Juny 1721. 407 
gedigereert was. De Heer Borre toont met 
drie voorbeelden uit duizenden, dat door zeer 
korte bereidingen, in de Chemy dikwils de 
voortreffelyktte geneesmiddelen gemaakt wor- 
den: het eerfte voorbeeld is het Ens Veneris, 
welk poeder by de Geneesheeren het Ens Ven 
geris van den Heer BoyrLE genaamt word; 
het beftaat maar eenvoudig ín opgeheve bloe- 
men, die door middel van Ammoniac-zout 
uit de doode kop van het koper-rood of de 
vitriool worden gefublimeert. 


Ig. 


Ik zaldit EnsVeneris vanden Heer Borre 
aan de Liefhebbers mede deelen, benevens de 
uitmuntende hoedanigheden, dewelke de Heer 
Boyre het zelve toefchryft. Neemt van 
het befte Ongerfche, of Dantziker, of Gos- 
larfch Koperrood , zo veel als u behaagt, 
brandt het zelve met fterk vuur, zo lang tot 
dat deszelfs kalk donker-rood of purper van 
koleur is geworden; giet op dit purper poe- 
der veel kookend regenwater , om al des- 
zelfs fcherpe en bytende deelen uit te trek= 
ken en af te waffchen, zo dik wils tot datein- 
delyk geen fcherpheid in het water gevonden 
word, droogt naderhand dit poeder, en wryft 
het zelve in een mortier zeer fyn, mengt de- 
zelfde hoeveelheid van Ammoniac-zout „ dat 
mede zeer fyn geftoten is, by het zelve; fzx- 
blimeert twee verfcheide reizen het mengzel 


in een geluteerde glazen retort, daar een an- 


dere retort aan gehecht is, en gy zult in de 
, d Ge 4 hal- 


40B Natuur- en Konft-Kabinet , 


halzen van de retorten opgeheven vinden een 
geel rood poeder, by de Liefhebbers het Ens 
Veneris van den Heer Borre genaamt. Niet 
tegenftaande de Heer BoyrrE, in zommige 
lichaamen van twintig tot dertig {grein te ge- 
Iyk heeft konnen ingeven, zo bepaalt hyech= 
ter deszelfs dofis in de kinderen, tot twee, 
drie, en vier greintjes, en in de volwaflene 
menfchen tot tien en twaalf grein, ingeno- 
men met eenig gedeftilleert water, of zeer 
dun bier, of zop, des avonds als de Iyder na 
bedt zal gaan. De Heer Boyre getuigt, 
dat dit Ens Veneris een zeker geneesmiddel is 
tegens de engelfche ziekte der kinderen, en 
dat daar door, teen hy dit fchréef, van zyn 
kennifle meer als hondert, die ongeneeslyk 
fcheenen , geneezen waren, doende het mid- 
del geen andere zichtbaare uitwerkinge, als 
„een weinig dampen, of wat pis-dryven, en 
zomtyds een zachte walging in de maag, by- 
na als het Vitriolam Martis, het welk wy hier 
tAmfterdam dagelyks met zeer groote vrucht 
in verfcheide ziektens voarfchryven. De Heer 
Bovre getuigt, dat het aanhoudend gebruik van 
het Ens Veneris, in de verftopte maandftonden 
wonderen verricht; dit bevinden wy ook da- 
gelyks aan het Vatriolum Martis. Het Ezsle- 
neris verwekt ook flaap inde koortzen, en in 
ziektens met hardnekkig waaken verzelt, het 
geneelt de hoofd-pynen, en zelfs zommige 
verouderde, als het lang gebruikt word, vol- 
gens de ondervindinge van den Heer Boyre. 
In het uitdryven der wormen werkt dit mid- 
del dikwils buiten verwachting, Om. den 

ver. 


Mey en Funy 1721. 409 
verloren honger op te wekken, heeft de 
Heer Boyre het Ens Veneris nooit zonder 
‚vrucht ingegeven. Niet tegen{taande alle de- 
ze voortreffelyke deugden en medicinale krag- 
‚ten, zyeen inde Geneeskunde onkundig Lezer 
Eens voor al gewaarfchouwt, dat hy nooit 
_ een eenig geneesmiddel zonder vooringeno- 

men advys van een zeer goed Geneesheer be- 
hoort in te neemen, want in het geneezen van 
de ziektens legt by uitftekendheid veel gele- 
gen aan de naauwkeurige kennifle van de 
omftandigheden , dewelke in elk byzonder 
menfch,' in een en dezelfde ziekte, zo zeer 
konnen verfchillen , dat het zelfde genees- 
middel Petrus zal geneezen, en Paulus, aan 
dezelfde ziektezynde, ten hoogften fchadelyk 

__zal zyn, 
\ „ne. 

___Het tweede voorbeeld, met het welke de 
Heer BoyreE bewyft, dat door zeer be- 
knopte en onkoftbaare wegen, door de Che- 
my uitmuntende geneesmiddelen konnen ge- 
maakt worden, is de bereiding van de dikke 
Balfamum Sulpburis , of Balfem van Zwavel, 
dewelke in de tyd van een uurtje, zonder 
ovens of eenige zonderlinge gereed{chappen, 
byna overal kan gemaakt worden. Deze Bal- 
tem word gemaakt van Bloem van Zwavel, 
en van deeeneof de andere geparfte oly, het zy 

‚van raapzaad, of lynzaad , of papaverzaad, of 
olyven, of okkernooten, of amandelen enz. 

_ Neemt een deel Bloem van Zwavel, en 

| Ge ns VicE 


410 Nafuur- en Konft-Kabinct, 

vier of vyf deelen oly, kookt dit mengzel in 
een nieuwe pot, gedurig met een houten fpa- 
tel omroereude, zo lang tot dat het bloed- 
rood word. De defis of gifte van deze Bal- 
fem is van twee tot vyftien of twintig drup- 
pelen. De bekende Kuranpus (dewel= 
ke de eerfte vinder van dezen Balfem {chynt 
te zyn) verhaalt zo veele verwonderens- 
waardige eigenfchappen en medicinale deug= 
den van dezelve, dat ik dezelve alhier niet 
durf bybrengen 5 maar de Heer BoyreE 
roemt dezelve in de verouderde hoeften, kink- 
hoeften van de kinderen, opkrimpingen van 
peezen, kneuzingen van deelen, verouderde 
pynen in de ledernaaten, en koude gebreken 
der zenuwen, in de koude gezweilen, en 
zelfs in het begin van den aanval van de Po- 
dagra, in de lammigheid, in de „heupe jicht, 
in kwetzingen van peezen en pees-fteeken ; 
in alle deze gevallen heb ik zelfs overvloedi- 
ge proeven van dezen Balfem, met onderfcheidt 
gebruikt, in myne Iyders gezien, en deszelfs 
deugdzaamheid ondervonden. Dezelve kan in- 
wendig gebruikt worden in de gedaante van 
pillen, en uitwendig word dezelve dagelyks ge= 
bruikt in de gedaante van {meerzels of pleifters, 


21. 


‚ Het derde voorbeeld, door het welke de 
Heer Boyre aanwylt, dat door zeer bee 
knopte en onkoftbaare-wegen, door de C bemy 
trefielyke geneesmiddelen konnen bereidt 


worden, en dat die langdurige en koftbaare. 
bes 


Mey en Juny 1721. 4M 
bereidingen zommiger zwetzende Chemiften, 
meeft op ydele wind en rook uitkoomen, is 
de geeft van hartshoorn : breekt de harts- 
hoorn op een aambeeld in ftukken , als een 
pink, of kleinder, en deftilleert dezelvedoor 
een returt in het zand; en alfchoon door de- 
ze lichte manier , de zeer zwaare oly niet over- 
gaat, zult gy echter beter geeft verkrygen, 
‚dewelke ineen zeer lange kolf zachtelyk over- 
gehaalt, zeer licht van zyn geele oly-deelen 
gefcheiden word; gelyk ook het vlug zout 
des hartshoorns zich in deszelfs bereidinge zeer 
licht van de vochtige!deelen af{cheidt; deze 
geeft, alsook het viugge zout van hartshoorn,, 
word ingegeven van tien tot veertig grein, met 
alderhande vocht,behalven wyn of melk.Behal- 
ven den Heer-Bo y L , getuigen een zeer groot 
getal Schryvers, benevens onze dagelyk{che 
bevindingen, de uitmuntende kragt van dezen 
geeft, als ook van het vlugge zout, in de op{ty- 
‚gingen en dampen, fcherpe zuuren en vergoo- 
ringen in de maag, in de kwaadaardige koort- 
zen en verrottingen, in zommige hoeften , zyde= 
wee en koortzen, in de verftoppingen van de 
mildt en lever , in de gebreken der zenu- 
wen, beevingen, in de verftoppingen der harf> 
fenen en hoofd-kwaalen , in de ftuiptrekkin= 
gen der kinderen , als ook in de pokken en 
mazelen, in alle ontfteekingen , om dat deze 
geeft of dit zout de zuure vochten tempert, 
de taaye ftoffen ontbindt, de dikke humeuren 
verdunt, de ftilftaande vloeibaar maakt, en 
het lichaam zachtelyk doet uitdampen, voors 
namentlyk als-het zelve door het beleid van 

ie eeu 


= 


4Ar2 _ Natuur-en Konft-Kabinet , 

een groot Geneeskundige geregeert, beftiert, 
entoegepalt word ; maar als een onbedrevene, 
op zyn eigen houtje, en ín het midden van 
zyn ingebeelde wysheid, deze voortreffelyke 
geneesmiddelen in dezelfde ziektens wilde ge= 
bruiken, zal hem dikwils overkoomen, dat 
hy uit onkunde der omftandigheden, foorten 
en tyden, meerder nadeel als voordeel met 
dezelve uitwerkt. 


22. 


Gelyk een Geneesheer, door de natuurlyke 
Hiftorikunde enz. zeer veel nutheid en voor= 
deel geniet, zal ook de kennifle der konften , 
handwerken en ambachten, veel ophelderin- 
ge aan zyn begrip , en veel dienft aan zyne 
oefeningen voortbrengeu. Het toeftellen van 
de Deftilleer-ovens, en het mazken van ver- 
fcheide gereedfchappen, dewelke inde Chezsy 
gebruikt worden, kan door een in Konften , 
Handwerken, en in de Mechanica ervaaren en 
geleert Geneesheer, met veel minder onkoften, 
tot beter gemak en grooter nut uitgewerkt wor- 
den. Als wy onzen aandacht iaaten gaan, op alle 
de ovens, groote toeftellingen en gereed{chap- 
pen, dewelkeby zommige Stoffcheiders voor 
dezen in gebruik waren, en noch hedendaags 
in % ebr zyn, zullen wy bevinden, dat 
veele uit loutere onkunde te veel hooy over 
den balk haalen, en te veel geld verkwilten. 
Met het zelfde vuur, daar zy een oven mede 
heet maaken, zal een Konfttenaar verfcheide 


ovens te gelyk doen gaan, om dat dezelve 
10- 


…_ Mey en Juny 1721: 413 
vodanig gebouwt zyn, dat zeer weinig vuur 
nier alleen groote hette verwekt, maar door 

_verfcheide bochten en doortochten van den 
eenen oven in den andere geleidt zynde, ook 
verfcheide ovens heet maakt. De Heer Bo v- 
Le verhaalt, dât hy een oven hadde toege- 
ftelt, in dewelke weinig vuur, door een en… 
kelde directie, zonder blaasbalk , tot zodanig 
een fterken hitte konde vermeerdert worden, 
dat de Heer BoyLeE in dezelve de {melt= 
kroezen konde verglazen enz. en dat de be= 
vinding aan hem hadde doen zien zommige 
ovens, in dewelke met weinig vuur, en zon- 
der het gebruik van een blaasbalk , zeer haaltig- 
lyk goud en zilver konde gefmolten wor- 
den. 


23. 

Iú het úitwerken van zommige tadken, af 
in het doen van zommige proeven, legt zeer 
veel gelegen, dat wy het vur altyd in de- 
zelfde graad van hette konnen houden, daar- 
om konnen wy de werkdaaden van de natuur 
niet beter nabootzen, als door de hette, de= 
welke door het geftadig branden van lampea 
voortgebragt word. Zommige Liefhebbers 
verzekeren, dat zy door een oventje met de 
lamp de eyeren konnen laaten uitbroeyen, ea 
levendige kuikens verwekken, gelyk de Boe- 
ren in Egypten door de zon. Om dit uit te 
voeren , moeten wy eer(t door een Therma- 
meter , Onder een broejende hen geplaatft zyn- 
de, de levendigmaakende graad van warmte 

ont- 


414 Natuur en Konft-Kabinet; 
ontdekken, en dan geloof ik, dat zulks te 
doen zoude zyn. 


24. 


De voorafgaande kenniffe van Natuur en 
Konft, of der natuurlyke Hiftorien, proefkundi- 
ge Natuurkunde, en Hiftorie der konften en 
ambagten, kan een Stof{cheidkundige zelfs ook. 
overal tepas koomen, niet alleen in het bous 
wen van zeer dienftige fornuizen, ovens, het 
afleiden van den rook, het befpaaren van het 
vuur, het verhoeden van de fchadelyke dam-= 
pen, dewelke uit de Metaalen, Mineralen, 
en andere ftoffen opgeheven worden; in het lei= 
den van de lucht door buizen, om verfchei= 
de vuuren aan te blaazen , het uitvinden 
van ftoffen tot het bouwen van ovens, het 
maaken van deftilleer-vaten , dewelke het 
vuur konnen uitftaan , het uitkiezen van brand- 
ftoffen , dewyl zommige turf of fteenkool enz, 
aan zommige deftillatien zeer fchadelyk zyn. 


25. 


Als iemant zich in de groote glas-blaazers- 
konft, in het kleine glas-blaazen aan de lamp, in 
de pottebakkers-konft, in het tichelmaakers 
ambacht, in de porcelein-bakkers-kon(t, en 
diergelyke konten en handwerken, geoefent 
heeft, zal hy veel bekwaamer tot het uitvin= 
den „en zelfs tot het maaken van nieuwe gereed= 
chappen, vaten, glazen, kroezenenz. wor- 


den, als een in die Ambagten mei 
e 


trey én Juny, 1724. Ars 
„De glasblaazers-konft leert hem in zyn ei 
‚ge fornuizen zelfs glas blaazen, hermetifch 
„zegelen , glaze (toppen maaken op zyn vlef- 
fen, die met fyne of bytende geeften voor- 
tien zyn; en de andere ambagten leeren hem 
onderfcheidentlyke kennifle krygen van de 
verfcheide kleijen, vette en magere aardens, 
Jeemen, witte en beftendige pypr-aardens, en 
‚de natuur van zo veel (toffen, dat een oner- 
varene daar over verftelt zoude moeten ftaan 3 
zy leeren hem vormen , en het bakken van zyne 
retorten, kroezen , kolven , potten, fublimeer- 
vaten, kruiken , en zelfs geheele oventjes, 
„om met lampen te deftilleereir, en hondert 
andere fraayheden meer. Het is zeker, dat 
een Stoffcheidkundige, die ervaren is in de bo- 
vengemelde konften of ambagten, veel beter 
deftilleer-en andere werkvaten, glazen, pot= 
ten, ovens, en diergelyke zaaken zoude kon= 
nen uitvinden, als die gene zyn, dewelke 
tot noch toe in ’t gebruik zyn geweeft. 


26. 


De Heer Bovyre verhaalt, dat hy een 
werktuig, het welk van tin gemaakt was, 
gezien heeft, door welker konftige zamen- 
ftellinge in eene reis uit wyn de fterkfte bran- 
dewyn (die anders zo dikwils overgehaalt 
_moet worden) konde gedeftilleert worden. Op 

deze wyze zoude byna overal verbeteringe kon- 

nen uitgevonden-worden, als de yverloosheid 
der menfchen zulks niet kwam te beletten; zien 

wy zulks niet in de landen, daar gebrek a 

turf , 


ar6 MNatuur- en Konft-Kabinet ; 


turf, hout en houtskool is, en daar niet al 
met fteenkoolen geftookt word ; en daar ver 
fcheide werken fniet wel konnen gefchieden , 
om de vuile uitwaafleming, fcherpheid of (tank, 
van de (teenkoolen? Zien wy niet, hoe de nuttig 
fte aller menfchen ( ik zeg de Nataraliften ) de= 
zelve zouden konnen leeren verbeteren, e 
zelfs in veel landen, daar gebrek aan brand- 
ftoffen is, van ondef of boven de gronden 
ftoffen uitvinden, dewelke door byvoeginge 
en bereidinge van bitumineufe ftoffen „het zy 
afphalt, harzen, zwavels, olyen, fmeeren , 
of diergelyke vette lichaamen , voor zeer goede 
brandftoffen zouden konnen dienen? Nie= 
mant behoeft te twyfelen, dat in zommige 
hooge en bergagtige landen in de gronden 
verfcheide ftoffen zyn, dewelke tot brand- 
ftoffen, of daar toe te bereiden zeer bek waam 
zouden zyn, en dewelke tot noch toe onbe= 
kent zyn, maar door de naauwkeurige waar- 
neeminge der kentekenen, in ’t onderzoeken 
der gronden, van een bekwaam Naruralift 
zeer licht ontdekt zouden worden. Op deze. 
wyze zyn in zommige landen, en zelfs in 
zommige bergen, verfcheide foorten van kool 
en andere brandftof ontdekt, ín zommige 
valleijen, en in groote vlaktens of heiden 
turf gevonden, fchoon zulks aldaar te voo= 
ren in het minft niet bekent was geweeft. De 
Heer Boyre verhaalt, dat hy zelfs dikwils 
een foort van fteen-koolen, gelykende na 
vuurfteen of marcafita, gezien, en zelfs ge= 
bruikt heeft , dewelke hy in de Chemifche 
werkdaaden , daar anderzins de fteenkool niet 


kon: 
/ 


Mey en Funy 1723. 417 
‚ konde gebruikt worden, met groote dienft 
gebruikte, dezelve brande niet alleenlyk met 
een heldere vlam , een hoedanigheid zeer dien= 
ftig voor de Chemiften;, en zy verftopte de 
tuffchen-fpatien der roofter niet met haar 
gruis, gelyk de fteenkoolen, maar verbrans 
de daar en boven zelfs tot een witte afch, ges 
Iyk als houtskoul , en gaf een uitfteekende 
groote hette. Als nu dit onderfcheidt van ade- 
ren , in het uitgraaven van de fteenkool , 
wierd waargenomen, zouden , in het maaken 
van zommige zaaken , de groote onkoften 
van houtskool dikwils befpaart konnen wor- 
den; 
27: 

De Heer Boyre ftelt niet voor onmo-= 
gelyk „ dat door groote werktuigen , die door 
water of wind , of anderzins met raderen bewo= 
gen worden,een konft uitgevonden zoude kon- 
nen worden, door dewelke bek waame hitte of 
vuur, zonder eenige brandttof, zoude konnen 
verwekt worden, om zaaken, in de plaats van 
metander vuur , tebereiden door dezelve , en 
zulks zonder eenige vaurftof, maar alleenlyk 
door het tegens malkander wryven van twee 
harde lichaarhen „’t welk in groote werken,daar 
veel turf moet gebruikt worden ‚ van een 
wonderlyke dien{t zoude zyn. . Hy brengt tot 
een voorbeeld de groote hitte, dewelke fchie= 
lyk verwekt kan worden, door het vylen op 
yzer enz. en het flaan van vuur door twee 
harde lichaamen, en diergelyke voorbeelden , 

Dd de- 


418 _Natuur- en Konft-Kabinet, 

dewelke door onachtzaame of domme geef” 
ten dikwils veracht of befpot zouden wor- 
den, maar by fchrändere en doordringende 
verftanden zekerlyk in aanmerkinge zouden 
konnen gebragt worden. Zien wy nict, dat 
de enkelde ftraalen van de zon uit krui- 
den wateren konnen deftilleeren, als dezelve 
maar in daar toe bekwaam gemaakte deftil- 
leer-glazen gedaan zyn? Waarom zouden wy 
ook door brand-{piegels geen hette en brand 
konnen verwekken, daar wy nut en voor- 
deel van zouden konnen genieten? Zien wy 
ook niet, dat op verfcheide wyzen hette en 
vuurvlammen geboren worden zonder vuur- 
ftof > Daar is zelfs niets gemeender by de 
Chemiften, alsde zaaken, dewelke door een 
egaale en lange warmte moeten ftooven, in 
paarde of andere meft te zetten. Zelfs zou- 
den op deze wyze, uit welgegelte zaaken, 
geeften konnen gedeftilleert worden zonder 
vuur. Op de kalk-werken gaat al het vuur 
en de hitte verloren, dewelke aldaar door het 
bluflchen met water geboren word; de vraag 
is, of de hette of brand , dewelke door het 
bluffchen van de kalk verwekt word, ergens 
toe in het gebruik zoude konnen gebragt, 
en alzo voordeel van een zaak, die nu word 
verwaarlooft, getrokken worden? Ik oordeel 
voltrekt van ja, en weet ook zulks in ver- 
fcheide zaaken, dog hier van op een anderen. 


tyd, 
28. 


De hoogwaardige Heer BoyLE von 
at 


Mey en Funy 1721. 419 
dat hy door herhaalde proeven heeft waarge= 
nomen , dat door een weinig zeer nat ge= 
maakt, en op malkander. gepakt hooy, een 
groote hette, ja zelfs brand kan verwekt wor- 
den; en die Heer heeft, in de plaats van paar= 
de meft, in-de digeftie zich zeer dikwils van 
deze uitvindinge bediend. Veel zaaken wore 
den in de digeftie geftelt , op dat haare vlug= 
ge zoutdeelen uit de ftrikken van flymige of 
fimakelooze water-deelen: zouden onbonden 
en los gemaakt worden; op deze: wyze: kan 
veel meer geeft , en met minder vuur, gedeftile 
leert worden. Als iemant uit menfchen pis; 
die varfch is, een geft (dewelke, inderdaad 
in zommige gevallen van groot. gebruik is.) 
deftilleert , zal hy. weinig geeft bekoomen;, 
maar byaldien hy de menfchen pis acht. of ‚ne= 
gen weeken bewaart, of: (tooft in. broeijend 
hooy of paarde meft , zal hy uit dezelfde-hoe- 
veelheid zeer veel en een zeer fterken: geeft, 
door een lichte deftillatie „ -en‚met> weinig 
vuur, verkrygen. De Heer Boxre-leert 
noch. een ander geheim ‚ Òm zonder eenige 
voorafgaande 'digeftie ‚ zelfsvuit de eerft ge= 
maakte menfche pis „ een ‘zeer’ kragtige en 
goede geeft te bereiden; dat is : hy goot de 
zelve op levendige kalk, en liet de geeft daar 
datelyk ‘afhaalen „en bevondt dezelve zo krag» 
tig als de geeft van pis, dewelk door een lang-= 
durige digeftie en defdillatie bereidt was: 


294 


_ Om het. witte vlugge zoutuit pis te: berei 
” D da den P) 


42o __Natuur- en Konft-Kabinet, 


dewelke niet voor af door digeftie of rottinge 
bereidt is, moet een groote kragt van vuur 
gebruikt worden, om dat na het uitdampen 
van de water-deelen, het vlugge zout in de 
overgebleve honing-dikke ftof, zeer vaft en 
verftrikt geknevelt word ; maar als by dit 
dikke ligueur van de pis, een behoorlyke hoe- 
veelheid van afch. van verbrandt hout ge- 
mengt word, kan met een zeer licht vuur, 
uit het zelfde, het }fchoonfte en witfte vlug 
zout van pis gemaakt worden. Voorwaar, 
naauwkeurige Lezer , het is de moeite wel 
waardig, om door veelvuldige en verfcheide 
proeven en waarnemingen , een naauwkeurige 
kennifle te genieten van de pis der menfchenj; 
want als wy eens in acht neemen , dat uit de- 
zelve de verwonderenswaardige Phofphorus 
bereidt word: dat uit dezelve vlugge geeften 
en zouten, dewelke in verfcheide ziektens 
uitmuntend dienftig zyn, gemaakt worden: 
en dat dezelveinde Verfkonft, en in verfcheis 
de handwerken van zeer groot gebruik is, 
zullen wy lichtelyk bemerken , dat de pis 
der menfchen onze verwondering wel ver- 
dient. Het is verwonderens waardig, welk 
een groot onderfcheidt ik inde zwaarte, door 
weegen, in de pis der menfchen hebbe ge= 
vonden ; de alderzwaarfte en loogachtigfte 
piflen verkrygen , als dezeìve eenigen tyd be- 
waart worden, uit haar zelven, zulk een uit= 
ftekenden tank en vlugheid, dat in het rui- 
ken de traanen uit de oogen barften. Ik on- 
derzocht voor twee jaaren, met vierentwin= 
tig verfcheide vochten , de hoeveelheid van de 

Amer ko- 


Mey en Funy. 1721. 421 
koleur, dewelke uit de Gonchenilje konde ge- 
haalt worden, en welk vocht het bekwaam» 
fte was, om de meefte, zuiverfte en onge- 
kwetfte koreur uit dezelve te trekken, door 
welke proeven ik ontdekte, dat de pis en de 
vochten’, die met pis-zouten bevrucht waren, 
veel meerder koleur uit de Conchenilje haal- 
den, als alle de anderevochten; ja datde ko=. 
jeur, dewelke in de Conchenilje: overgeble= 
ven, en van de andere vochten overgelaaten 
was, door} de pis datelyk daar noch konde 
uitgehaalt worden; als ook dat uit de Gon- 
chenilje, uit dewelke de koleur door de 
menfche pis getrokken was, door geen eenig 
ander vocht: eenige koleur meer konde ge- 
trokken worden. Maar laat ons wederom na 
„den Heer BoyLe keeren, 


30. 


Het is by de Stoffcheidkundige bekent, dat 
de zwaare zuure geeften , namentlyk de geeft 
van falpeter, van keuken-zout, van vitriool , 
van fpaanfch groen enz. zeer fterk en veel 
vuur van nooden hebben , maar de Heer 
Boyre oordeelt, dat een ftoffcheidkundig 
Naturalift in ftaat zoude zyn , van fcheid- 
vochten uit te vinden , dewelke het-zout, de 
falpeter „de vitrioolenz. zodanig zouden kon- 
nen ontbinden, dat derzelver geeften met een 
klein vuur zouden konnen opgeheven en ge- 
deftilleert worden. Hy getuigt zelfs, dat hy 
de zwaare zuure geeft van falpeter- bereidt 
heeft op een wyze met gering vuur, dewelke 

Dd 3 aan 


42z Natuur- en Konft-Kabinet, 


aan de ervarene zelfs verwonderens waardig 
zoude voorkoomen. 


31. 


Een Natgralift zoude ook veel dienft kon: 
nen doen, in het lang -bewaaren (voor het 
bederven) van veelextradten, uitgeperfte {ap- 
pen, vruchten en wateren. Het is wel waar, 
dat het conferf van vlierbeijen, het geley van 
aalbeflen, de abrikoofen , perfiken, pruimen, 
kweepeeren, morellen , karfen, braambooi- 
zen, doorn-knoppen enz. voor ’t bederven 
bewaart worden met zuiker , maar de Heer 
Boyre geeft in bedenkinge , of alle deze 
zaaken. op geen andere wyze voor de fchim- 
mel, voor het zuur-worden, of voor ’%t be- 
derf zouden konnen bewaart worden? Hy 
oordeelt, dat zulks van zeer groot nut zoude 
zyn, om dat de zuiker zeer fchadelyk bevon= 
den word,voor de gezondheid en de maag van 
zommige menfchen.. Wy weeten, dat door 
de zwavel , by onze Wynkopers lucht ge= 
naamt, de ftom en de zoet-gemaakte wynen 
zeer lang in wel toegeflote vaten of fleffen 
konnen bewaart worden. Ik bid u, “waar= 
om zouden wy op de zelfde wyze niet veel 
andere zaaken konnen bewaaren voor *t be= 
derven? Neemt by voorbeeld eenjfles of een’ 
vat, doet op het zelve een fterke lucht van 
zwavel, giet het geen gy zeer lang tracht te 
bewaaren daar in, en laat de gezwavelde lucht 
daar door en door trekken : bereidt onder= 
tuffchen wederom een andere fles, of een De 

er 


Mey en JFuny I7zr. 423 
der vat met lucht, en giet uit uw eerfte fles 
deftof, dewelke gy tracht te bewaaren daar in 
over, en hervat dit in verfcheide fleflen, of 
in verfcheide vaten, zo menigmaal als het u 
belieft, en ik geloof, dat door dit dik wils luch- 
tenen herluchten, veel zaaken langer bewaart 
zouden konnen worden, als door het confy= 
ten, of zelfs door de pekel. 


32 


Na dat de hoogwaardige Heer BoyrE ge- 
toont heeft , dat door-de kenniffe der natuur- 
Iyke Hiftorien en proefkundige Wysbegeerte, 
het geneezen der’ ziektens, en het bereiden 
der geneesmiddelen, door de Apotheek- en 
_Stoffcheidkunde veel kan opgeheldert worden, 

bewyft hy met eenige voorbeelden , dat de 
manier , dewelke in de geneezing-van de 
meefte ziektens gebruikt word , veel zoude 
konnen verbetert worden; hy is van gedach= 
ten , dat veel ziektens , dewelke anderzins 
methodicg , en na veelvuldige regels van de 
konft behandelt worden, op veel ;korter wy- 
ze door fpecifica ‘rouden konnen geneezen 
worden , als de menfchen- maar vlytig en 
naarftig genoeg waren in het onderzoek der 
Natuurlyke dingen. By voorbeeld; zegt hy, 
het Konings-zeer, in het welk-een Metho- 
dicg Geneesheer zeer veel hooy over de balk 
moet haalen „als hy het zelve na deszelfs ver- 
fcheide aanwyzingen ‘zal geneezen , heb ik 
zien verdtyven doorde Paronychia, met bla- 
deren van wynruit, in.het dagelyks bier ge- 

Dd 4 han= 


424 _Natuur- en Konft-Kabinet , 


hangen, en gebruikt, zonder eenige zichtbaa- 
re ontlaftinge. Op de zelfde wyze, zegt de 
Heer Boyre, word gewoonlyk het zyde- 
wee of de pleuris, behalven verfcheide en veel 
andere geneesmiddelen geholpen, door veel- 
vuldige bloedlaatingen, maar ik heb onder- 
tuffchen (vervolgt ;hy) veele van de pleuris 
door geheime remedien zien geneezen zonder 
eenige bloedlaating. 


33- 


Ik moet tot onderrechtinge van myn leer- 
gierigen Lezer hier aanmerken , dat de hoog- - 
waardige RoBerTUuSBOYLE geleeft, ge- 
werkt, en gefchreven heeft, juift in {dien tyd 
toen de Chemy met zeer veel kragt;begonde 
door te breeken, en zich als wat wonders, 
en geheel wat nieuws , in de Geneeskonft 
kwam indringen: waar door de alderfchran- 
derfte menfchen (gelyk gewoonlyk in een 
nieuwe modevan geleerdheid gebeurt) boven 
alle de andere, met veel vuur op dezelve aan- 
vielen; en dit is de oorzaak , dat de Heer 
Boyre zomtyds wel een weinig te veel ge- 
loof heeft gegeven aan de ydele zwetzeryen 
van de Paracelfiften en Helmontianen van Zy= 
nen tyd, te meer om dat die werkzaame, 
verltandige en naauwkeurige Heer dagelyks 
ondervond, datde ftoffcheidkundige proeven 
en werkdaaden veel licht toebragten, in het 
outdekken van den aart der natuurlyke{chep- 
zels, en derzelver verfchynzelen ; maar om 
recht uit de borfl te fpreeken „ acht ik de Stof- 

fcheid- 


Mey en Juny 1721. 425 
‚fcheidkunde, en de meefte Chymifthe gehei- 
men , en algemeene geneesmiddelen , daar 
zomtydsby menfchen , die de eigentlyke Ge- 
neeskontt niet verftaan, zo hoog van opge= 
geven word, eenige weinige uitgezondert, 
van zeer weinig beläng en nutheid in het ge- 
neezen der ziektens ; maar in het ontdekken 
van den aart en gefteltheid der Natuurlyke 
zaaken, in het ophelderen, verbeteren en uit= 
vinden van kontten, ambagten en handwer- 
ken, het zy in brandewyn-{tookeryen, bier- 
brouweryen, glas-blazeryen , fpiegel-giete- 
ryen, zilverfimids, goudfmids, koperflagers, 
yzerfmids , tinnegieters, geelgieters, kanon- 
gieters, klokgieters , metaalfcheiders, vergul= 
ders , pannebakkers , pottebakkers , tichel- 
bakkers , amauswerkers, porceleinbakkers , 

_glasfchryvers , kleurbereiders voor de {chil= 
ders, vuurwerkers , en ontelbaare andere kon- 
ften, handwerken en ambagten, merk ik de 
Chemy als de Vorftin en groote Meefteres 
aller Konften aan , en ik oordeel dat een Lief- 
hebber der natuurlyke Hiftorien en proefkun- 
dige Wysbegeerte, zonder de kenniffe van de 
Stoflcheidkunde en de Meehanica, zeer wei- 
nig zal vorderen in de kennis of wetenfchap der 
Natuur- en Konftgewrochten. 


34- 


Door de kennile der natuuriyke Hiftorie, 
de Hiftorie der konften en handwerken, en 
de proefkundige Wysbegeerte, worden niet 
alleenlyk veele ontdekkingen gedaan in.’ ge- 

Dd s nee- 


425 __Natuursen Konft-Kabinet , 


neezen der ziektens, en het uitvinden vange= 
neesmiddelen, die ingegeven worden, en in- 
wendig in het lichaam werken ‚ maar een Na- 
turalft heeft ook zelfs veel vermogen, om 
de ziektens en gebreken door uitwendige mid- 
delen te geneezen. Dè Aalouden hebben een 
geheele Geneeskonft uitgevonden , dewelke 
door oefeningen en konftige beweegingen des 
lichaams, door baaden , wryven, en uitwen= 
dig (tryken der lichaams deelen enz. de on- 
geneeslyke kwynziektens zo wel als de uit= 
wendige gebreken des lichaams leerden ge- 
neezen , de gezondheid bewaaren , en de z wake 
kelichaamen iterk en robuft maaken; waar van 
de Lezer kan nazien de Griek{che Geneeshee- 
ren, en o 1der anderen, Galenus , Paulus ZEgi- 
zeta, Oribafius „Trallianusenz. en onder de 
latere Schryvers, Hieronymus Mercurialis, 
en verfcheide andere Ítaliaanfche Schryvers „en 
den vermaarden Danel le Glercg. 


35+ 


De Naturaliften vinden zomtyds onder de 
Metaalen, Mineralen, fteenen , aardens, ge- 
ftremde' mineralifche zappen , of onder de 
plant-gewaflen , vruchten, houten, fchorffen, 
zaaden, kruiden, bloemen; of onder de die- 
ren, snfelten , derzelverrdeelen, en diergely- 
ke zaaken, het een of hetander, door het 
welke zy, uitwendig geappliceert , dikwils 
groote geneezingen verrichten. Onder deze 
dingen is de Lapis Nepbritieus of Graveel- 
fteen in hooge achting by zommige er 

Ì z 4 


Mey en Juny 17a2r. 427 
Natgraliften en uitmuntende Geneesheeren 
De Schryvers verhaalen zo veel wonderlyke 
uiewerkingen van dezen Steen , alleenlyk 
maar uitwendig op de pols gedragen, of op 
de heupe, of inde lenden , of in een ring aan 
de kleinfte vinger, of in de zak gedragen, 
tegens, het aanwaflen van den fteen, tegens 
kalk „ zand, fteen, of andere graveelftof in de 
nieren, dat ik degevallen, dewelke daar van 
vertelt worden, niet alle durf, gelooven, 
en myn eigen toeftemminge zal opfchorten, 
tot dat ik door onfeilbaare proeven daar zelfs 
ondervindinge van heb gekregen. Echter zal 
ik den weetgierigen Lezer over dezen Steen 
een weinig onderhouden. 


ë 36. 


De Graveel-fteen word van de ingeborenen 
van Nieuw Spanjen Zztliayotlignetzaliztli 
genaamt , en zy oordeelen dezelve te zyn een 
duiftere Smaragd, volgens de getuigenis van 
Fr. Kimenes, by Johannes de Laat, Lib. I, 
Cap, 23. Elk van de Schryvêrs tracht de 
Graveel-fteen onder het een of het ander ge= 
flacht van edel-gefteente te brengen, zommi- 
ge onder-de Fafpis, andere onder de PAra- 
fius; maar de zeer fchrandere de Laat oor- 
deelt , dat de Graveel-fteen een (teen van 
zyn eigen foort is, en die onder geen andere 
foort gerekent behoort te worden. De Gra- 
veel-fteen is niet doorfchynende, noch ook 
niet volkomen duifter, maar tu{fchen beide 
foorten Een middelfoort. De koleurvan de- 

zen 


428 _Natuur- en Konft-Kabinet, 


zen Steen trekt meeft altyd na den groenen, 
hôewel met andere koleuren gemengt, die 
als donkerder of lichter [vlakken en wolken 
op dezelve zich vertoonen; de zelfftandigheid 
van dezen Steen is niet zo hard en valt, dat 
dezelve kan gepolyft of geflepen worden, 
uitwendig is dezelve eenigzins fmeerig, en al- 
tyd als of dezelve met oly befimeert was. Als 
dezelve in dunne plaatjes of fchilfers gefplee- 
ten word, zyn die flukjes eenigzins door- 
fchynend. In koleur verfcheelen die Steenen 
van malkander in trappen, zommige zyn uit 
den groenen zwartachtig, zommige zyn uit den 
geelen groen, zeer dikwils isderzelver koleur 
als gemengelt uit groen, wit, geel, zwart, 
en blauw. De Schryvers verdeelen de Gra- 
veel-fteen in de volgende foorten, de eerfte 
foort is den Phrafias niet ongelyk, trekken- 
de na den groenen met een melkachtige ko- 
leur doormengt; de tweede foort is hooger 
groen; de derde foort is groen als een don- 
kere Smaragd, met witte of afchgraauwe {lip- 
pen doorzaait; de vierde foort is groen-geel, 
byna als honing , en vet van oppervlakte ; 
de vyfde is bont, met groen, wit, geel en 
zwart doormengt ; de zefde is zwart-groen 
met zwarte llippen ; de zevende is afch-graauw- 
blauw, en groeit in Cyprusì: de achtfte is 
als Kriftal, met witte wolken doorgroeit. 
De geleerde Cafparus Bartholinus heeft hetde 
moeite waardig geoordeelt, om over dezen 
Steen een geheel byzonder Traêtaat te fchry- 
ven, gelyk ook Aggersus Cluttus, vermaart 
Geneesheer in zyn, tyd hier tot Amfterdam. 

Deze 


| Mey en Junj 172tr. 825 

_ Deze Steen word tot ons gebragt uit Weft- 
Indien; zy worden ook zomtyds gevonden in 
Bohemen ent in Spanjen. Hofmannas vere 
haalt, dat dezelve zomtyds zo groot vallen , 
dat uit dezelve drinkbekers gemaakt konnen 
worden, en dat hy zelfs tot Francfort een zeer 
groot ftuk gezien heeft. 


37 


Francifcus Bernins, Donzellinus, Erneftus 
Burggraaf , enz. verhaalen verfcheide gevallen 
van het geneezen vanhet graveel, alieen door 
het op de pols binden van den graveel-fteen. 
De zeer fcherpzinnigen Anfelmus Boëtius de 
Boot (a) fchynt zelfs ook zyn zegel te ftry- 
ken aan de verwonderenswaardige kragren van 

_ dezen Steen. De vermaarde Monardus (b) 
dewelke zulk een algemeenen roem verkre- 
gen heeft, door zyn groote kennis in de In- 
diaanfche zaaken, verhaalt insgelyks veel tot 
lof van den Graveel-{teen. Matthias Untze- 
ras, (c) een Man, dewelke in zyn jonge 
jaaren alrede den lof van groote geleertheid 
verkregen hadde, verhaalt verfcheide onge= 
hoorde ondervindingen, dewelke hy zelfs ge- 
had zoude hebben van den Graveel-fteen. De 
hoogwaardige RoBEeRTUS BoyLE oor- 
deelt in ‘t algemeen, dat wy de werkdaaden 
der dingen niet moeten ontkennen „of onacht- 

zaam= 


(a) Vid, Anfelmi Boëtii de Boot de Lapidibus & Gem- 
mis Lib.2. Cap.rr. 

(4) Wid, Monard. de fimpl. Ind. Hift.Tit. 20. 

(ce) M, Untzeri de Nephritide Lib.I, Cap. 24. » 


430 Natuur-en Konft- Kabinet, 
zaamlyk verwaarloozen, al konnen wy, om 
de grofheid en onbekwaamheid onzer zinnen, 
de manier, op dewelke dezelve gefchieden, 
juift niet gewaar worden. 


39. 


Zommige zyn van gedachten, dat wy niet 
genoegzaam verzekert zyn van de wonderly- 
ke kragten van den Graveel-fteen, om dat 
dezelve menigmaal in ver{cheide nier-kwaalen 
ep graveelen „zonder eenige vrucht, op de pols, 
of in de lenden, of in een ring, zyn gedra- 
gen, en zelfs ook wel vergeeffch inwendig 
zyn gebruikt; maar de uitmuntende Joanzes 
de Laat (a) heeft aangemerkt. verfcheide 
foorten, dewelkegevonden worden, van den 
Graveel-fteen , en dat zommige derzelver van 
de bovengemelde verborgene vermogens ont= 
bloot zyn. Ak kan uit zekere ondervinding 
Jpreeken, (zegt de Heer pe LAAT.) dewel- 
ke ik gehad hebbe in myn eigen Huisvrouw , 
met een langwerpige, gladde en 'matig dikke 
Graveel-fleen, de koleur van deze fleen is byna 
als die van honing, en vetachtig in de opper- 
vlakte, Die naauwkeurigen. Heer verhaalt 
verder, dat hy , met dezen fteen op de pols. 
te binden , dikwils het graveel heeft genee- 
zen, maar dat hy noch eenen anderen. graveel- 
fteen bezat, van den welken een armring ge 
maakt was, en die van koleur donker groen 
met zwarte flippen doormengt was , maar dat 

hy. 

(a) Vid, F. de Laat de Gemis Cv Lapid, Lik. L, 
Cap. 23e aid 


| Mey en Juny 1721. 431 
hy van de zelve nooit zulke goede uitwerkin= 
gen gezien hadde als, van de bovengemelde, niet 
tegenftaandeMonardus de groene fteenen boven 

 deandereverheft. Ik zelfs heb een groote Gra- 
veel-fteen met zwarte plekken, en met witte 
plekjes. 


39 


‚ Het is zeer bezwaarlyk, uit de Graveel= 

fteenen de deugdzaamfteteverkiezen, en bui- 

ten de ondervindinge te ontdekken , welke 

foortdebeftezyn, want X 1IMENES, diezyn 

gedenkfchriften in Nieuw Spanjen zelfs ge- 

fchreven heeft, en zelfs in Mexico heeft laaten 

drukken, verkieft uit alle de foorten van Gra- 

veelfteenen alleenlyk die groen isals de Jafpis , 

en met ftipjes voorzien. Â,BOETIUS DE 
Boor houdt wederom voor de befte de (tees 
nen „ dewelke donker groen en met zwarte 

flippen doorfprengt zyn, maar ik geloof , dat 
de ondervinding hier alleenlyk de waare leer 
meefterefle moet zyn , en. dat elk Schryver 

voorde defte foort gehouden heeft die koleuren, 

daar hy goede ondervindinge van gehad heeft 5» 
‘waar uit, dunkt my, klaarlyk.blykt, dat de 

verburge kragt, om het graveel te geneezen,- 
van de koleur der {teenen geenzins athangt, 


9. 

De Okeekitieeden. worden dikwils gevon= 
den, voornamentlykdie {oorten, dewelke van °, 
een honing-koleur zyn, aan de boorden van. 
de groote Rivier van de Amazonen in Ame- 
rica, als ook aan de boorden van verfcheide 
sid ne 


432 Natúur- en Konft-Kabinet, 
andere Rivieren, dewelke uit dat goud- en 
zilverryke landfchap zich in de Zee ontlaften. 
Het gebeurt dikwils, zegt de Heet A, Boëtius 
de Boot, (a) dat de Graveel-fleen gevonden 
word, valt gegroeit te zyn aan den Jafpis of 
aan den Phrafius. Dikwils word dezelve 
ook alleen op zich zelven groeyende gevon- 
den, en als van zelfs te zamen geftremt, in 
% land, De Graveel-fteen word om deszelfs 
fchoonheid of glans geenzins onder de edele 
gefteentens , maar enkelyk alleen om deszelfs 
verwonderenswaardige eigenfchappen , geftelt, 
en dezelve word niet zoo zeer om deszelfs groo= 
te, als wel om deszelfs ondervonde hoedanighe- 
den tegens ’t graveel, zeer duur verkocht, Bo E< 
TIUS DE Boor zegt: Ikhebeen fluk by dez 
Juwelier van mynen genadigften Heer Keizer 
Rudolphus gezien, het welke gekocht was voor 
zeftienbondert Ryksdaalders, en uit het welke 
een bekwaame drinkbeker gemaakt was. Hy 
getuigt op een andere plaats, dat hy zeer klei- 
nie ftukjes, om derzelver groote kragt, hon 
dert kroonen waardig heeft zien fchatten, en 
de naauwkeurige Naturalift De LAAT zegt: 
Het flaat my ook voor in Engeland een Jluk 
Graveel-fleen gezien te hebben, bet welk zo 
groot als een menfchen hoofd was, bet welk 
uit het vafte land van America gebragt was, 
miet verre van de Rivier der Amazonen, en 
wierd van den genen, dewelke bet mede 
gebragt hadde , op vyftig pond flerlings gen 
Jobat. 

Be= 


(a)zDe Lapidib. & Gemmis , lib,rxx. cap.rog. 


Mey en Funy 1721. 432 


41. 

Behalven de deùgden tegens’ graveel, ge- 
ven de Schryvers ook voor , dat de Lapis Ne- 
phriticus , alleenlyk door uitwendig aan de 
hand of armtedraagen, geneeft kramp , jicht, 
en zwaare pynen van de maag, heup-jicht en 
podagreufe vloeyingen ; maar deze ziektens 
zyn gewoonlyk met een zeker foort van gra- 
veel verzelt, en daarom ten opzicht van de 
ftoffelyke oorzaak een en dezelve; zy getui- 
gen, dat de fleenen, die goed zyn, op een 
_ verwonderens waardige wyze den brand en 

herte der lendenen en nieren verkoelen, en 
het graveel-gruis, en zelfs de kalk prompte- 
‚ lyk doen ontlaften; van welke zaaken ik de 
nadere proeven aan de naauwkeurige Lief-, 
_hebbers beveele, op dat wy met meerder zes 

kerheid van alle deze dingen moogen oordee- 
‚len. De Chemiften bereiden verfcheide ge- 
neesiniddelen van dezen Steen, en roemen 
‚ dezelve zeer hooglyk, maar ik zal (hoop ik) 
na dezen van die zaaken fpreeken , als ik zelfs 
eenige natuur- en ftoffcheid-kundige proeven 
in dezelve gedaan hebbe. 


ge 


Om nu vorder te-toonen, welk een nutheid 
een naauwkeurig Naturalift kan toebrengen ; 
zelfs in ’t geneezen der ziektens, alleenlyk 
door uitwendige middelen, ftaat aan te mer- 
ken, dat de Schryvers der. Natuur)yke Hifto- 

B gar rien 


434 _Natuur- en Konfl-Kabinet, 
Hiftorien verfcheide waarneemingen van die 
natuur ontmoeten. GaRrcras AB HOR- 
To, dewelkegeweelt is Liyf-arts van den On- 
der-Koning van Ooft-Indien , wegens den 
Koning van Portugaal, en die dertig jaaren 
lang in Ooft-indien de Geneeskonft geoefent 
heeft, verhaalt (a) dat in Balagate een fteen, 
dewelke aldaar van een zeer geringe prys is, 
pevanden word, dewelke daar Alagueca, en 

y de Arabieren Quegui genaamt word, en 
die alle andere gefteentens te boven gaat, in 
het flempen van alderhande bloedftortingen. 
De geleerde Cr us1us tekentop deze plaats 
aan, dat zy gewoonlyk aldaar van dezen Steen 
de koraalen van haare Paternofters laaten 
maaken. 


43: 


De natuurlyke Hiftorifchryver Nicoraus 
Monarpus (4) fpreekt insgelyks van een 
Steen, dewelke uitwendig de opftyginge en 
dampen. der vrouwen geneeft : Uit Nieuw 
Spanje (aegt hy) word een Steen gebragt, 
die uitflekend dienflig is tegens de ongemakken 
wan de moer, dezelve is zwart van koleur, en 
zeer glad , en ookungemeen zwaar van gewigt, 
gemeeniyvk langwerpig en rond van gedaante; 
hy verhaalt, dat een adelyke Dame aan hem 
als een zuivere waarheid verklaart heeft, dat 
zy dezelvegebruikt hadde, draagende dezelve 
op de navel, daar dezelve zo valt op gedrukt 

was, 


(a) Vid. G ab Horto Aromat. Hift, Lib.x. Cap. $3 
(6) Nic, Monardi Simpl, Med, Hiflor, Cap. 35. 


Mey en -Juny 1721. 435 
was, als of de Steen aan de navel gelymt was 
_ geweeft, en datzy op deze wyze een zekere en 
fchielyke hulp hadde gekregen. Met zelfde 
getuigen ook andere vrouwen, (zegt hy) die 
dezelve gebruikt hebben. Zo ras als zy de dam- 
pen gewaar worden, en den Steen appliceeren, 
worden zy verlicht, en zo lang als zy de zel 
ve draagen, worden zy nooit van dat ongemak 
_aangetaft. Deze en diergelyke voorbeelden zyn 
de oorzaak, (vervolgt hy) dat ik myne toe- 
flemminge aan diergelyke zaaken geve. Onze 
_MoNaArpus, en alle die aan dezen fteen 
_ geloof geven, zouden echter bedrogen kon- 
_ nen zyn, om dat wy de opftyging der vrou=. 
__ wen dagelyks zien voorkoomen, en ook vole 
_ komentlyk beletten, door het draagen van een 
_ enkelden riem van leer, dewelke door een 
_gefp zeer valt om ‘t lichaam word gefloten. 
_ Als op deze wyze de bovengemelde {teen op 
het lichaam met een gordel is gedragen ge= 
weeft, zoude het konnen zyn, dat, niet de 
fteen, maar de fluitband de oorzaak van de 
geneezing, of het waare hulpmiddel geweeft 
was, 


44: 


Op een andere plaats (a) fpreekt ZMonar- 
dus van de Bloed-fteen of Lapis Hematites 
Uit dezen Steen (zegt die Schryver) maaken 
de Indianen de gedaante van een menfchen hart, 
dezelve is goed tegens ’t bloeden van de meus, 
de bloed-vloedt der vronwen, het al te flerk 

Eea bloe- 


_e (&) Nie, Monardi fîmpl, Medic, Hiftorie Cap. 36. 


436 _Natuur- en Konft-Kabinet , 


bloeden der aambeyen „bet bloedftorten der kwets) 
zuuren, en het bloeden wit de mond of bloed) 
fpnuwen. De fleen, in kond water nat ge- 
maakt, word van den lyder zeer vaft gedrukt, 
en gehouden in de rechterhand; dit hervatten 
zy dikwils, en op deze wyze word dezelvé van 
de Indianen en van ons gebruikt, Dezelve is 
ook zeer goed tegens het bloeden, als dezelve 
gebonden of gebonden word tegens bet deel daar 
het bloedt uit vloeit. Hy verklaart als een 
waarheid, daar wy nier aan moogen twyfe= 
len, dat hy dikwils gezien heeft ,-dat de 
Steen verfcheide menfchen heeft geholpen , 
die met het bloeden der fpeenen gekwelt wa- 
ten , als zy maar alleenlyk aan hun vinger 
een ring droegen, die van den bloedfteen ge- 
maakt was. Hy getuigt ook, dat hy noch 
van een andere fleen gehoort heeft, dewelke 
de klooven in handen en voeten, door zoute 
uitwaaflemingen veroorzaakt, genas; of deze 
zaaken waar zyn ot niet, (taat my niet te oor- 
deelen, want ík zoude tegens degetuigeniflen 
van zulke beroemde Mannen niet durven 
aangaan , door een enkelde en onbeproefde 
redeneering: maar ik weet door eigen en on- 
feilbaare ondervinding, dat de tizéluur van 
de Bloedfteen wonderen uitrecht, tegens het 
bloeden, en verfcheide andere gebreken, die 
door al te groote fcherpheid en bytachtige 
gefteltheid onzer vochten veroorzaakt wor- 
den, en voornament!yk tegens de opbruizinge 
en fcherpheid van de gal. 


Onze 


Mey en Funy 17ar. | 437 


45. 


Onze naauwkeurige J. BoNtius (diezo 
teffelyk over de Geneeskonft der Indianen 
gefchreven heeft ) zegt (a) van de Piedro del 
Porco, (die wy dagelyks hier tot Amfterdam 
in t gebruik hebben ) dat de Indianen de wyn, 
in dewelke de Piedro del Porco maar eenigen 
tyd gelegen heeft, gebruiken tegeus bet bord, 
of de Cholera, een ziekte, die op het Eiland 
Java Mordixi genaamt word , en alzo zeer 
gevreeft word ais by ons de Peft, omdat zy de 
menfchen zomtyds binnen weinig uuren doodt, 
„Maar om ook van ’t uiterlyk gebruik van dezen 
Varkens-fteente{fpreeken, zegtde Heer Bon- 
TIUS, dat deze (teen niet goed voor de zwangere 
vrouwen is:dat zy onfeilbaar een miskraam ver= 
__wekt, gelyk ook de Maleitfche Vrouwenaan 
onzen Heer BoNTius zelfs verhaalt hebben: 
dat, als hunne maandelyke zuivering niet alte 
wel voort wil,zy dezelve datelyk fterker gewaar 
worden, zo ras als zy de Piedro del Pareo 
maar in de hand draagen. 


46. 

Wy ondervinden zeer dikwils, datde voor- 
treffelykfte en verwonderenswaardigfte zaa- 
ken bemorft en onderdrukt worden van leu- 
genaars en bedriegers, dewelke, als zy zich 
van dezelve bedienen ; om in verwonderinge 

Ee 3 by 


(a) Vid. Facobi Bontii animadverftones in Cap. 46. 
Garc, ab Horte, 


438 _Natuur- en Konft-Kabinet, 

by ’t onkundige gemeen te geraaken, dezelve 
menigmaal zo zeer verheffen, en zo veel 
wonderen van dezelve uitmeeten , datde ver= 
ftandige datelyk hunne leugenen en opfnyde- 
ryen konnen ontdekken; waar door het dik- 
wils gebeurt, dat de verwonderens waardig- 
fte dingen in verachtinge of in ’t vergeetboek 
geraaken, wordende het goede zo wel als het 
kwaade verworpen, en geheel verwaarlooft. 
PARACELSUS, HELMONT , en ver- 
fcheide andere Chymiften, verhaalen inwen- 
dige geneezingen door uitwendige middelen , 
van dewelke ík aan den verftandigen Leezer 
zoude raaden , om dezelve niet eerder te ge- 
looven,voor dat hy dezelve ziet gebeuren ; maar 
daarom moeten wy echter alles, wat door ’t 
gebruiken van uitwendige middelen gebeurt 
is, niet verwerpen of ontkennen, alfchoon 
wy niet konnen begrypen de wyze, op de- 
welke zodanige Laaken gebeuren. 


a 


47- 


Zommige Liefhebbers fcheppen zomtyds 
wel een weinig vermaak, om wat wonders 
te hooren, al gelooven zy juift het zelve niet 
volkomen, daarom zal ik eenige (taaltjes aan- 
haaien. PARACELSUS (a) zegt, by den 
hoogwaardigen RoBEeRrRTUS BOYLE (die 
buiten twyfel te fchrander is gewee{t om alles 
voor gangbaar geld aan te neemen ) dat hy 
een ring gemaakt hadde uit een metallyne 
ftof, dewelke hy Eleirum noemt. Dit Elec- 

trum, 


(a) Paracelf, Archi-dox, Mag. 


Mey en Juny 1721. 439 
ërum, of deze metallyne ftof, oordeelen de 
Liefhebbers te zyn geweeft een vermenging 
van alle de Metaalen , onder een zekere Coz= 
flellatie te zamen gettelt. Ak kan ziet nalaa- 
zen (zegt PARACELSUS) eenige verwon- 
derenswaardige kragten en deugden van ons 
_Ele@rum aan te wyzen, dewelke wy met deze 

onze eige oogen zien, en derhalven met een 
is goed medeweeten van waarheid konnen voort- 
brengen en getuigen, wy hebben ringen gezien 
emd larie, en gee de da rl den 
welke zodanige ringen aan de vinger droegen, 
nooit worden aangetaft door de kramp , of door 
lammigbeid, of door eenige pyn, of beroertheid, 
of door vallende ziekteenz. HELMONT (a) 
geeft voor, dat aan hem een bereiding van 
een Metaal bekent was, door het welke een 
ring gemaakt en gedragen zynde, de pynen der 
aambeyen weggenomen wierden, in den tyd dat 
iemant het onze Vader badt, en dat dezelve in 
den tyd van vier-en- twintig uuren de aambeyen 
zelfs geheel genas. Maar laat ons overgaan 
tot zaaken, dewelke, wy geruftelyk konnen 
gelooven. 


48. 


De vermaarde en experte FABRITIUS 
AQUAPENDENS (4) fchryft, dat hy een 
man geneezen heeft van een Scerrhus of knoets- 
gezwel des mildts, gepaart met een water- 

e 4 zucht, 


Ca) Vid. de Febribus C.2. 
(6) DeOperat. Chirurg. P.x. Cap. 5. 


440 _Natuur- en Konft-Kabinet , 


zucht, door het dagelyks en langdurig gebruik 
van {pongien , met gemeen kalkwater gedurig 
nat gemaakt, en op de mildt gedragen niet 
tegenttaande zo veel andere deelen, (als de 
huidt, de ribben, de {pieren van den buik enz.) 
tuffchen het beledigde deel en de fpongien in- 
gelegen waren. Ik heb menigmaal gemerkt, 
dat de kennifle van de Ontleedkunde, buiten 
dewelke een Geneesheer geen Geneesheer kan 
zyn, in zommige gevallen echter nadeelig in de 
befening van hunne konft is. “By voorbeeld : 
ik fchryf in verfcheide gevallen (buiten de 
purgeer-klifteeren ) zachte, of openende, of 
zweetsverwekkende, of water-dryvende, of 
balfamyke en geneezende, of ‘(toovende klif 
teeren voor, en dat in ongemakken van het 
hoofd, van de oogen, van de keel, van de 
borft, van de long, van de lever, van de 
tmildt, van de nieren, en zelfs in ongemak= 
ken van handen of-voeten, of uitdrooging en 
vermagering des lichaams; maar ik ben hier 
dikwils over veracht door den eenen of den 
anderen neuswyzen of omgekoften Apotheker, 
ofonkundigen Dotor. Wel hoe , wat is dit voor 
vern kwakzalver, weet die Doktor noch niet, 
dat de khifteeren niet verder konnen koomen, 
als in de dikke darmen, gelyk als tot noch toe 
dor de ontdekkinge van de Ontleedkundigenge- 
vleken is? Het is een zeer fchadelyke dwaa- 
ting, dat de menfchen de gefteltheid der din- 
gen bepaalen na hunne kennifle: deze dwaas- 
peid is de oorzaak, dat tot noch toe in de 
Geneeskonft zo weinig voortgang is gemaakt, 
) 


Mey en Juny Tar. 441 
om de inwendige ziektens door uitwendige 
middelen te geneezen. 


49: 


Onder de Amuleten worden verfcheide beu- 
zelachtige dingen gevonden, maar wy gebrui- 
ken zeer weinig wysheid, als wy zonder ee= 
nige ondervinding oordeelen , dat zy alle krag- 
teloos en zonder vermogen zyn. De Heer 
Boyre getuigt, dat hy zeer veel koortzen 
heeft zien geneezen door Amaleten, dewelke 
op de pols gedragen wierden. Jk zelfs (zegt 
die Heer) bez op een wonderlyke wyze over 
twee jaaren geneezen van een dagelykfche af- 
gaande koorts „die hardnekkig was, en door de 
gewoonlyke genees-wyze niet te helpen. De 
Heer Boyre droeg een pap op de polzen 
aan de handen, die gemaakt was van twee 
handen vol zwart zout, twee handen vol var- 
fche Engelfche Hop, een vierdedeel van een 
pond blauwe krenten. Die Heer verkiaart, 
dat door die zelfde remedie zeer veel andere 
menfchen van daagfche en anderendaagfche 
koortzen geneezen zyn; hoewel hy ook ge- 
williglyk bekent, dat zulks in eenige men- 
fchen mislukt is. Hy verhaalt, dat zelfs een 
beroemt Geneesheer verwonderens waardige 
uitwerkingen door dit Amu/eet zelfs in gedu- 
rige koortzen hadde verricht. 


so. 


De Heer Boyre fpreekt van de wonder- 
Kes. lyke 


442 Natuur-en Konft-Kabinet , 

Iyke geneezingen, dewelke buiten Romen in 
een onderaardíche fpelonk gefchieden, ende- 
welke hy van een zeer geloofwaardig en ge- 
leerd oog-getuige ( want Kercherus , die 
deze zaak ook verhaalt, heeft door zyn beu- 
zelingen het vertrouwen verloren) gehoort 
had; zy bindendie Iyders, dewelke zeer groo- 
te en gevaarlyke ziektens hebben, op een ma- 
tras of bedt of ru{tbank , met handen en voe- 
ten uitgefirekt, en plaatzen dezelve op die 
wyze in het onderaardfche hol ; ín het welke 
zy eindelyk door de zwavelachtige uitdam- 
pingen van die onderaardfche gronden, en 
door de groote vrees voor de ferpenten, de- 
welke zich in die fpelonk in groote menigte 
onthouden, aan het zweeten geraaken, als 
wanneer de ferpenten in menigte dit zweet 
koomen aflekken, en de Iyders op die wyze 
(na het zeggen van de Supplianten) worden 
geneezen. Wat zullen wy hier toeftemmen 
of ontkennen? Zyn wy zelfs niet dagelyks 
gewoon, de menfchen, die door feen dollen 
hond gebeeten zyn, in zee te dompelen, en 
daar door voor te koomen de Hydrophobta of 
water-vrees en de dood, die anderzins op de 
dolle honds-beet volgt? Weeten wy tegen- 
woordig niet alle de wonderlyke geneezin= 
gen van het Zarantifimus, of de ziekte dewel- 
ke volgt op de fteek van de fpinnekop, Zu 
rantala, die in Apulie en Perfien zo menig- 
vuldig gevonden word? 


sL. 
De omdervinding heeft ons geleert, dat ver- 
fchei- 


Mey en Juny 1721. 443 
fcheide middelen , dewelke uitwendig gebruikt 
worden dezelfde werkinge doen, als of zy inge- 

‚nomen, waren. Het Kwikzilver, van buiten ge- 
fmeert, doet zo wel faliveeren ‚als of het zelve 
was ingenomen. De Spaanfche vliegen,uitwen= 
dig gebruikt, dryven het menfchelyke water 

op dezelfde wyze, als ineen geringe hoeveel- 
“heid ingenomen. Verfcheide purgeer-midde- 
‘Jen verwekken den ftoelgang , als zy uitwen- 
dig op de navel van den buik geftreken wor- 
‚den. De Sublimaat , uitwendig voor een byt- 
“middel gebruikt, in kwaadaardige zweeren of 

harde gezwellen, verwekt te gelyk den ftoel- 
‘gang. De Zwavel geneeft de fchurft, zo wel 

„uitwendig met een fmeerzel gebruikt, als in= 

enomen. De flaapmaakende olien van de 
“Solanum , Mandragora , Hyofcyamus , flaapbol- 
Jen, alsook den Opium, uitwendig gefineert, 
flillen de pynen, en verwekken den flaap, 
op een veel veiliger wyze, als dat zy van bin- 

__nen ingenomen worden ; uit welk alles open- 

baarlyk blykt, dat in de Natuur verfcheide 
middelen zyn, dewelke (uitwendig gebruikt) 

op een ongevoelige wyze dringen, niet alleen 
door de menfchelyke huid , maar zelfs in on- 
ze zappen, en tot in de afgelegenfte ingewan- 

den. Als de oly van Vitriool van buiten op 
ons vel geftreken word , verwekt dezelve een 

uitftekende hette, dewelke datelyk overgaat, 
als de oly door een {pons met warm water 

wederom word afgewaffchen; maar onder- 

tuffchen heeft de ondervinding my geleert, dat 

veel fyne deelen van deze zwaare oly , fchielyk 

en buiten verwachting door de huid en de fpie- 

ren 


444 _Natuur- en Konft-Kabinet , 

ren heen zyn gedrongen, om dat ik op deze 
„wyze dikwils diepe en afgelege pynen in een 
moment heb weggenomen, als by voorbeeld 
heup-jichten en graveel-pynen , veroorzaakt 
door een vloeying of overfimyting van een 
heete en fcherpe gal op de nieren, op het _ 
heilig been, of op de vliezige banden, of pees- 
achtige deelen van de heup en andere gewriche 
ten. Als de tabaksbladeren gekookt worden 
in water, en met dit afkookzel de zeere hoof- 
den van de kinderen worden gewaffchen ,. 
verwekt zulks zomtyds aan de kinderen een 
duizeling of halve dronkenfchap. De roos» 
koeken, met fcherpen azyn nat gemaakt, en 
op het hoofd gelegt, geneezen de hoofdpyn, 
de ylhoofdigheid, en den brand der harflen- 
vliezen, dewelke door de heete en fcherpe 
gal-deelen ín en zelfs buiten die koortzen zom- 
tyds veroorzaakt worden. 


sr. 


Dekoude, de kramp, of de jicht der maag, 
worden veel veiliger geneezen, door uitwen- 
dige ftoofzels, met zakjes op de maag gelegt, 
of door fmeerzels of maagpleifters, als door 
inwendige middelen, gelyk de ondervinding 
my dagelyks doet zien, De rytkoeken, har- 
de buiken der kinderen, wurmneften , ver- 
ftoppingen en klonters in het darmfcheil, de 
verharde drek ín de celletjes van de darmen, 
de verftoppingen der vaten en vliezen van den 
buik, de gezwellen in de bodem der lyfmoer 
enz. worden zelfs, boven het geloof ae 

e= 


f Mey en Funy i72t. 445 
Geneesheeren , dewelke zulks nooit in't werk 
hebben laaten ftellen , geneezen door idage- 
Iyks uitwendig en zeer lang te laaten Ímee- 
ren of wryven. De menfchen, dewelke de- 
ze handelinge wel geleert hebben, weeten op 
een zachte en zeer gemakkelyke wyze ,.de 
klonters en verftoppingen zachtelyk te verdry- 
ven. Terpentyn, met roet gemmengt, En Op 
de pols gebonden, geneeft, volgens de waar- - 
_pieeminge van den Heer BoyrLe, deafgaande 
koortzen, gelyk ook doet het Millefolium of 
Duizendblad, in een matrasje op de maag gedra- 
_gen.De vermaarde en aaloude Geneesheeten en 
_zelfsde grootte Praétizyns,hebben op deze wy- 
_ ze verfcheide gebreken geneezen , maar zommiis 
ge neuswyze en onkundige Doêtoren, (de 
waare Genecesheeren altyd buiten gefloten ) 
voornamentlyk die van de Cartefiaanfche al- 
wetendheid, hebben de waarneemingen van 
deze zaaken verwaarlooft , oordeelende die 
mannen, dat een Geneesheer altyd behoort re 
begrypen de inwendige gefteltheid der fyne 
deeltjes van de ftoffelyke oorzaak der ziekte, 
en de manier, op dewelke de geneesmidde- 
len door derzelver fyne deeltjes hier tegen 
koomen te (tryden , terwyl ondertuffchen 
deze zogenaamde Wysgeeren niet fchynen 
gemerkt te hebben, dat een Geneesheer geen 
andere beginzelen moet ftellen, als die voor 
de zinnen openbaar zyn, of openbaar konnen 
gemaakt worden: en dat de alte fyne afge- 
lege en algemeene onderftelde beginzelen 
onbekwaam zyn, cm een vruchtbaar licht te 
geven, ter ontdekkinge van den aart en na- 
tuur 


446. Natuur- en Konft-Kabinet, 


tuur der ziektens , zodanig dat uit dit licht 
derzelver geneezing kan gevonden worden, 
of de manier van de werkinge der medi- 
camenten zoodanig kan gekent worden ;, 
dat door de kennifle van deze manier de 
middelen konnen gevonden, worden. Als 
wy inde zinnelyke zaaken werken, moet de 
befpiegeling, zo wel als de oefening, nooit 
buiten de zinnelyke dingen gaan, of wy ver- 
waarloozen de noodzagkelyke en rechte be- 
trekking tuflchen de Zheory en de Pralyk, 
daar deze fuperfyne verftanden zeer weinig 
acht op fchynen gegeven te hebben ; het welk 
ook de oorzaak is, dat wy dagelyks door die 
hoog-gevoelende van zich zelven, en echter 
in die zaaken blinde geeften , zien verwaar= 
loozen de kennifle van het Mgzilibrium in- 
dicantium, buiten dewelke een Medicyn al- 
tyd verkeerdelyk zal aanleggen zyn wyze van 
geneezen , waar door opgeftopt en gekeert 
worden zodanige ontlaftingen of overfmytin- 
gen, daar de ziekte zich zelve door moefte 
redden, en waar door met het verkeerdelyk 
geneezen vau de eene ziekte, de gronden tot 
volgende kwynziektens, of ook wel de dood 
veroorzaakt word, zonder dat de Medicyn- 
meefter of de overgeblevene eens merken, 
dat de onkunde oorzaak van dit alles is. 


53: 

Daar zyn van alle een twee hoofd- 
foorten van Geneesheeren geweeft, eerftelyk 
dewelke op een redeneerkundige wyze, uit 
kennifle van de oorzaaken der ziektens, ende 
gen 


Mey en Juny 1721. 447 
gefteltheid der medicamenten, volgens een 
valte methode of regelen van de konft, de 

_ziektens trachten te geneezen; en ten twee- 
den Kwakzalvers, dewelke nergens opletten- 
de, en niets-van de ziektens , noch derzelver 
onderfcheidt en byzondere hoedanigheden en 
omftandigheden, geleert hebbende,als alleenlyk 
maar eenige algemeene naamen en algemeene 
teikensderziektens, voor elke ziekte, zo zy 
waanen, een of meer recepten hebben, daar 
zy, in welke verfcheidenheid en omftandigheid 
deziekte ook mag zyn, dezelve medetrachten 
te geneezen. Hier uit is zeer veel verwarring 
geboren in de Geneeskonft, eerftelyk uit de 
verfcheidenheid van deze twee hoofd-foorten, 
en ten anderen, om dat elke foort wederom 
in veele en verfcheide fecten verdeelt is: want 
onder de Kwakzalvers worden zommige ge= 
vonden, dewelke met een uaiverfeel medica- 
ment alle ziektens trachten te geneezen, en on- 
der de redenkuudigeGeneesheerentyn verfcheide 
fetlen ‚onder dewelke zommigeal te redeneer- 

‘kundig, hunne geheele befpiegeling en oefening 
op een enkelde denkbeeldige kenniffe doen ru{« 
ten, neemende zeer weinig waarneemingen 
en proef-ondervindingen vande ziektens, der 
zelver loop, vermommingen , zamenvoegin- 
gen, veranderingen enz. Maareen rechtícha= 
pen Geneesheer moet zich van alle deze uit- 
ftekende en fchadelyke dwaalingen wachten, 
en de geneesmiddelen, het zy in- of uitwen= 
dig gebruikt, niet verwerpen, alzynaanhem 
onbekent de. wegen, door dewelke zy in oxs 
lichaam indringen, en de onzichtbaare en onna- 

fpeur- 


448 _Natuur- en KonftsKabinet , 


fpeurlyke manier , op de welke zy koomer 
te werken. Een Geneesheer doet pfyslyk, 
dat hy wel in acht neemt zodanige regelen 
van zyn konft, dewelke zyn onveranderlyk, 
onfeilbaar , en klaar en openbaarlyk aan hem op 
een bevindelyke wyze bekent, maar zodanige 
regelen zyn maar weinig, daarom begaat hy 
dagelyks doodelyke misflagen , als hy valt 
ftelt, dat de geheele natuur juiit bepaalt is aan 
die regelen van zyn konft, dewelke in zom- 
mige, maar niet in alle gevallen bekwaame 
regelen van de konft zyn; want de konfi- 
regelen van dien aart in alle gevallen niet 
doorgaande, ftellen den Geneesheer ten toon, 
of doen hem dwaalen , als hy echter alle ge- 
vallen na die bekrompe regelen behandelt. 
Het verduiftert niets van de glans der Genees- 
konft, dat wy valt ftellen, dat dezelve is een 
Conjellurale konft; want de oefenende Stuur- 
mans-konft is insgelyks een ConjeZurale 
konft, maar bereikt echter meeft altyd deszelfs 
eind-oogmerk. 


54: 


Als iemand de ziekten zonder methode on- 
derleit te geneezen, zal hy dikwils dwaalen, 
al had hy al een volmaakt fpecsficum en alge- 
meen hulpmiddel uitgevonden, want neemt 
tot uw voorbeeld het Kwikzilver, het welk 
inderdaad zodanig een algemeen geneesmid- 
del in de Venus kwaalen is, dat dezelve daar 
door byna van elk een dikwils konnen ge- 


neezen worden, alfchoon hy al geen kennifle 
van 


Mey en Juny ryèr. 449 

van de Oorzaak des Venus-kwaals , of van 
deszelfs verfcheidenheid heeft, en dat zelfs op 
een en denzelfden trant in alderhande,lichaa- 
men, zo’wel mannen, als vrouwen en kin- 
deren, mitsgaders in alderhande verfcheiden= 
heid van toevallen en omftandigheden ; maar 
dit neemt echter niet weg, dat zodanig een 
Onkundig Medicyn-meefter byna geduurig 
dwaalt; en dat; indien hy een redenkundig 
‘Geneesheer was, hy met dit zyn fpecificum , 
veel veiliger , veel gemakkelyker , en veel 
korter, de Venus-kwaalen zoude geneezen. 
Eerftelyk zien wy dagelyks, datdoor zodani- 
ge de kwik al te roekeloos , of ook wel al te 
veel, of al te weinig in hoeveelheid, of op 
een verkeerde wyze misbruikt word ; ten twee= 
den zyn de lichaamen , dewelke met de Ve- 
nus-kwaalen bezet zyn, dikwils te gelyk met 
andere kwaalen bezet , die eerft moeten ge- 
neezen worden, eer de kwik mag gebruikt 
worden. Ten derden, zyn de morbeufe lice 
haamen zomtydstedor, tedroog, te mager ; 
en te veel uitgeteert, en voor de falswatie ten 
eenemaal onbekwaam gemaakt. Ten vier- 
den ishet Venus-fenyn , door veroudering, of 
door dikwils en voorgaande falivatien , en op- 
hooping van kwaade (toffen , menigmaal al te 
corrofyf, en als cancreus, în zo verre dat het 
zelve op die wyze, dat is-door dekwik, niet 
meer aangetalt mag worden. Als nu een 
Empiricus in alle deze ondetfcheide gevallen 
en zaaken onkundig is, konnen wy zeer licht 
begrypen, dat hy byna nooit, zonder groote 
FR. „iss 


45o Natuur-en. Konft-Kabinet, 
misflagen te begaan, met dit uitmuntend en 
volmaakt fpectficum te werk gaat. 


55 


Als dan een Medicyn-meefter , zonder. ge= 
leertheid en redenkundige ervarendheid , onbe- 
kwaam is, om-die ziektens zelfs geru{(t en 
veilig te geneezen, tegens dewelke volmaak- 
te /pecifica gevonden zyn, wat zal dit foort 
van, volk dan niet ontelbaare misflagen be- 
gaan met alle hunne receptjes, huismiddeltjes, 
en duizend prullen , in die ziektens en gebre- 
ken, tegen dewelke tot noch toe geen vol- 
maakte fpecifica“zyn gevonden ? Behalven dat 
tot noch.toe weinig /pecifica uitgevonden zyn, 
durf ik (toutmoediglyk aan mynen Leezer ver= 
zekeren, dat zelfs onder die fpecifica, dewel- 
ke reets uitgevonden zyn, zeer weinige ge- 
vonden „worden, dewelke. de waare en ver= 
eifchte hoedanigheden van een fpecificum bezit- 
ten. ’ Is in veel ziektens zeer gevaarlyk, dat de- 
zelve door,haare zo\genaamde fpecifica geneezen 
worden. Ik kenne veel zo genaamde genee- 
zingen, dewelke dagelyks door fpecifica vers 
richt worden, die inderdaad geen geneezingen 
zyn. By voorbeeld, de geheele weereld, en 
zeer veel Geneesheeren {tellen als ontw yfel- 
baar vaft, dat de .Kina'Kina is een fpecifi- 
eum tegens de afgaande koortzen , en wel 
voornamentlyk tegen den tertiaan ; onder- 
tuffchen. kan de Luezer verzekert zyn ‚dat 
- dezelve niets minder alseen fpecificum in de- 
ze ziektens is. De geneezing door den Cor- 
2 tex, 


Mey en Juny vat. 451 
‚ Zex, is nooit anders als een opftopping van 
de koorts-ftof, en een beletting dat het inge= 
wand zich door de koorts zuivert, „gelyk na 
dezen by een andere gelegentheid eens nader 
opgeheldert zal worden. | 


5ó. 


Als wy dan uiterlyke}geneesmiddelen , wel= 
ker natuur en werkdaaden, in het geneezen 
van inwendige kwaalen, wy door de’ reden 
niet konnen achterhaalen , koomen te gebrui- _ 
ken , dienen wy ons zelven door eenherhaal- 
de en zekere ondervindinge eerft te oefenen, 
op dat wy door die ondervindinge onderfcheie 
dentlyk moogen leeren derzelver gewrochten 
en verfcheide uitwerkingen , na de verfchei- 
denheid der lichaamen, eer wy dezelve over- 
al en zonder onderfcheidt in ’t werk koomen 
te tellen : anderzins zoude het dikwils kon. 
nen gebeuren, dat wy de kwaal kwamen 
op te ftoppen, en op een gevaarlykewyze 
voor een wyl tyds te verbergen, daar ik 
verfcheide voorbeelden van gezien hebbe, 
in de plaats van dezelve veiliglyk te genee- 
zen , dewyl deze onvoorzichtige behandeling 
zo wel plaats heeft, in ’t gebruiken van de uit- 
wendige fpecifica , als met die gene, dewelke 
inwendig gebruikt worden, —“ 


57: 
_Gelyk als de natuurlyke hiftorikundige en 


proefkundige Wysgeeren , verfcheide Amu leta; 
Ff 2 eu 


452 Natuur-en Konft-Kalinet, 


en uitwendige geneesmiddelen , dewelke zeer 
nuttig zyn, hebben uitgevonden ; vinden wy 
ook dikwils, dat zommige van deze Schry- 
vers een grooten ophef maaken van zaaken, 
dewelke, als het op de proef aankomt, niets 
ter weereld konnen uitvoeren: gelyk by voor= 
beeld een groot getal van edele gefteentens, van 
welker kragten de aaloudeSchryvers ontelbaare 
wonderen verhaalen, dewelke op ydele droo- 
men , inbeelding, bygeloof en vertellingen ítcu- 
nen, gelyk als van zommige door de uitkomt 
genoegzaam gebleken is. Echter vinden wy 
eenige onder de gefteentens , van dewelke 
zelfs groote en zeer vermaarde Mannen ver- 
wonderenswaardige zaaken getuigen, als on= 
der andere van den Jafpis, dewelke een fteen 
is, die zeer weinig verfcheelt van den Agaat, 
_ als alleenlyk dat de Jafpis zachter is, en ver- 
volgens niet zo bekwaam om geflepen te wor- 
den âls den Agaat, om datde Jafpis: uit veel 
groveren onzuiverder aard-deelen beftaat : an- 
derzins worden in dezelve alderhande koleu- 
ren gezien, even als in den Agaat, hoewel 
de meefte groenachtig van koleur, en niet zo 
doorfchynend zyn als de Agaat-{teen. 


ss. 


Op dat de leergierige Leezer over de kfag= 
ten , dewelke zelfs geloofwaardige Schry- 
vers aan den Jafpis-fteen toe-eigenen , met 
meerder grond zouden konnen redeneeren, 
zal ik den zelven met eenige naauwkeurig- 
heid befchryven, De geleerde Anfelmus Boë- 
i Zus 


Meyen Juny 1721 453 
tius de Boot (a) zegt, dat de Jafpis verfchei- 
de naamen heeft, en ook in verfcheide foor= 
ten onderfcheiden word , om deszelfs ver- 
fcheide koleuren ; ook worden aan den Jafpis 
verfcheide naamen gegeven, na dat dezelve 
van verfcheide landíchappen of geweften tot 
ons gebragt word, gelyk als de Zhermodune 
tifche Jafpis, genaamt na een Volk en Land. 
fchap, gelegen aan de Zwarte Zee, de Jafpis 
van Phrygien , de Jafpis van Zhracien, de 
Chalcidifche Jafpis, de Jafpis van Af/yrie, de- 
welke doorfchynend groenachtig, met pur- 
per doormengt, en zeer overeenkomfttig is 
met de Smaragd, de.Perfiaanfche Jafpis, de 
Jafpis van Cappadocie, de Indiaanfche Jafpis, 
de Cyprifche Jafpis, de Amerikaanfche Jafpis, 
de Moogduitfche Jafpis enz. 


59: 


De verfcheide naamen, dewelke nade ver- 
fcheide koleuren aan den Jafpis-gegeven wor- 
den, zyn de rook- of wolkachtige Jafpis, de 
therebinthyn-kleurige Jafpis, de lucht-kleurige 
Jafpis , de roos-kleurige Jafpis. De Jafpis- 
fteen groeit ook zeer dikwils, vereenigt en 
als doormengt met andere edele gefteentens, 
en word dan ookna dezelve genaamt; als by 
voorbeeld die Jafbis-fteen, dewelke met A« 
gaat-{teen vermengt is, word Agaat- Jafpis ge- 
naamt ; de Jafpis, diemet den Onix-fteen ver- 
mengt gegroeit is, word de Onix-Jafpis door 

td he ‚Plie 


_(a) Gemmarum & Lapidum Hiftoria , Lib. Secund. 
Cap. 1 & 2. 


454 Natuur-en Konft-Kabinet, 


Plinius genaamt ; maar hedendaags word die 
foort Chaicedony-fteen genaamt , zeer gely= 
kende na het Kriftal, en na de witte koleur 
van de fneeuw. De Jafpis, dewelke met de 
_ Sardusof‚Carniool gemengt gegroeit is, word 
de Sardo-Fafpis genaamt. De Jafpis vereer 
nigt zich met zo veelderhande edele gefteen- 
tens, dat het zelve als een zoete fpeling van 
de natuur mag aangemerkt worden. De 
Boor getuigt, dat hy een Jafpis-fteen had- 
de, daar de Sardus, de Amethift, en de Chal- 
cedonius , op onderfcheide plaatzen in gezien 
wierden. Tot Cora in Meiflen of Saxen, word 
een Jafpis uitgegraven , dewelke bloedrood 
met geel doormengt van koleur ís. T'ot Graz 
aan den Donauw word uit het’ gebergte Jaf- 
pis gegraven, dewelke hemels-blauw is, en 
zeer wel na den T'urcois gelykt ; en tot Sala- 
war, een plaatsje in Hongarien, word Jafpis 
nt die zwartachtig rood is. By het 
orp Cauffuga word roode Jafpis gevonden. 
In Bohemen word aïderhande koleur van| Jafs 
pis gegraven, namentlyk roodachtige, bloed» 
roode, purpere , witte , als ook bonte, en 
zeer wonderlyk met alderhande koleuren 
doormengt, De Jafpis-fteen word menig- * 
maal in zulke groote (tukken gevonden, dat 
uit dezelve geheele beeldjes en beelden konnen 
gehouwen worden. 


| 


60. 


De Jafpis word van de Schryvers verfchei- 
de kragten en vermogens toegefchreven, na 
des= 


_ deszelfs verfcheide. koleuren of vermenigin= 
gen. Van de roode Jafpis vertellen. zy „dat de 
zelve wonderlyk het bloeden ftílt, niet alleen 
uit den neusen aambeyen, maar zelfs ook uit 
de wonden. «Ik kan getuigen (zegt de geleer- 
de BoerTius pe Boor) dat ik j-die ans 
derzins aan de gefleentens en gemmen niet zo= 
danigeé kragten toeeigene , als gemeenlyk wel 
gedaaï-word, wegens de ‘Fafpis kragten heb 
waargenomen , die naauwelyks te gelooven zyn, 
toen 1k in Ooft-Vriesland. my eenigen tydsop- 

hield, in het Huis van den Baron van Knip= 
banzen. Want als een dienffmaagd van. de 
Juffrouw eenige dagen zodanig met een bloeds. 
vloed gekwelt wierd, dat dezelve nagene ge: 

_ geesmiddelen wilde luifteren, geboodt ik dat 
een rooden Fafpis-fleen , die rouw en ongeflepen 
was, en dewelke de Baron, zobyzeide, eeni- 
ge jaaren by zich gehad hadde, zoude gebonden 
worden op de dye. Na dat dit gefchiedt was, #5 
de wloedt geftremt, en kwam geenzinsweder- 


om. Als een ander uit die zelfde Familie ges 


wondt was aan zyn been, en dat het bloeden 
miet konde gefluit worden, bielt het bloeden op 
zoo ras als de bloote Fafpis op de wonde gelegt 
"wierd, zonder dat de wonde eens gedekt 
wierd, ng zode ai 


ig 


_ Omze Beerius De Boor heeft zelfs 
naauwkeurig onderzoek op het:.vermogén. en 
de kragten van den Jafpis-fteen gedaan,“ want 
by’ verhaalt, dat hy tot Praag een ongehuw- 

| er BF A KeS nyde 


x 
k 


456 _Natuur- en Konff-Kabinet , 

de dochter geneezen heeft , dewelke zes achter- 
Een volgende jaaren zo kragtig met het bloe- 
den uit den neus gekwelt was, dat naauwe- 
lyks eene week voorby ging, in dewelke zy 
niet bloede uit den neus, en dat alle de genees- 
middelen, dewelketot walgens toe hier tegens 
gebruikt waren, niets hadden uitgerecht ; maar 
dat zo haaft als zy, op den raad van onzen 
Heer ve Boor, een Jafpis aan haar hals 
droeg , het bloeden ophieldt, met deze om- 
ftandigheid, dat, als zy den Jafpis-fteen voor 
eenigen tyd van haar afleide, het bloedenzich 
wederom vertoonde, tot dat zy den Jafpis we- 
derom droeg: waar uit de Heer ne Boor 
befluit, dat het ophouden van ditbloeden niet 
by geval, maar door de verburge kragt van 
den Jafpis geftremt wierd. 


Ó1. 


Zommige fchryven die zelfde bloed-ftem- 
pende kragt ook toe aan den groenen Jafpis 
met roode plekken. Andere verzekeren , 
als de groene Jafpis zodanig aan den hals ge- 
hangen word, dat dezelve totaan de bovenfte 
mond van de maag toereikt, dat daar door de 
maag verfterkt zoude worden. Zommige zyn 
zo bygeloovig geweeft , dat zy geoordeelt 
hebben, dat zodanig een Amuleet van den 
Jafpis niet zo wel konde werken, ten zy 
daar in gefneden waren Characters, of een 
zeker beeld, gelyk zulks volgens de getuige- 
nis van Aëtius (a) by De Boor, daer 

en 


la) Lib.z. Tetrabib. Cap. 18. 


Mey-en Juny 1721. 457 
den Epyptifchen Koning NECHEPSON ou° 
_Welings is voorgeltelt ; maar Aëtius zegt, 
dat hy door de bevinding geleert heeft, dat de 
rouwe Jafpis, en zonder eenige Charaêter of 
beelden, niet minder deugdzaam voor de maag 
gedragen was, als die met het beeltenis vol- 
gens den Koning Nechepfon ; en dat de uit- 
beeldingen en Charaêters geen de minfte krag- 
ten en vermogens aan de gefteentens en gem- 
men byzerten. Het is in zommige Jafpis-{teenen 
natuurlyk eigen, dat zy, gelyk als de Agaat, 
door haar. verfcheide koleuren en adertjes, 
verbeelden alderhandeunitbeeldingen, van bof= 
fchen, wouden, moeraflën, plaatzen, fte- 
den, bergen, boomen, wolken, vlieten, en 
zomtyds zodanig wonderlyk, als of deze af- 
beeldzels in dezelve door kon(t gemaakt wa- 
gen. 


63. 


Boertius DE Boor verzekert, dat de 
Jafpis,-om den hals gedragen, zodanig dat 
dezelve tot aan de msag afhangt, de maag 
verfterkt, de walging en het braaken geneeft, 
en zelfs de kalk en den (teen der nieren af- 
dryft, de bevruchting beveftigt, en opde heup 
gedragen, de verloflinge der kraamvrouwen 
bevordert, de koortzen en opbruizingen van 
het bloedt wederftreeft, de waterzuchten, de= 
welke uit een al te zwakke kooking der fpys 
geboren worden, voorkomt ,‚ met de maag 
te verlterken, en deszelfs kookinge te bevor- 
deren, de overvallen van de vallende ziekte 

fs be-= 


458 _Natuur- en Konft-Kabinet, 

belet, als de zelve gedragen word op de borft. 
Zy vertellen, datde Jafpis veel overeenkomt 
heeft met het zilver , en dat dezelve, in zil= 
ver gezet zynde, alle deze wonderlyke wer- 
kingen prompter verricht, als in eenig ander 
metaal. Zy gelooven ook, dat de Jafpis, 
gedragen zynde, de al te groote opbruizinge 
van het bloedt naar het hoofd belet, en daar 
door voorkomt de kwellinge van verftrooit- 
heid in het denken; dat dezelve het aangroe= 
jen van den fteen in de nieren en de blaas te- 
gengaat: in een woord, als wy de Schryvers 
zouden gelooven, is alleen in de Jafpis-fteen 
een geheele Apotheekers winkel te vinden; 
maár de Lezer zy eens voor al gewaar- 
fchouwt, dat in alle deze zaaken niets veili- 
ger is, als zyne eige proef-ondervindingen te 
gelooven, en te ftellen boven de berichten ; 
zelfs van de aldergeloofwaardigtte Schryvers. 


ó4. 


Wy konnen niet ontkennen, dat door het 
in het werk (tellen van uitwendige middelen, 
veel inwendige ziektens geneezen worden; 
wy ondervinden dagelyks, datde blinde kop- 
pen, de bleintrekkende: middelen, de fcar:fi- 
catten, de bloedzuigers, de wryvingen, de 
fimeeringen , de pleifters , de Amuleta , de 
rooskoekenf, en hondert diergelyke zaaken 
zomtyds geneezingen uitwerken, dewelke al- 
le verwachtinge te boven gaan. Dit is de 
oorzaak, dat zomtyds zommige Geneeshee- 


ren byaa in alles bygelovig worden, en dat 
an- 


Mey en Juny.17ar.” 459 
gndere, dewelke nergens achtop geven, zon- 
der eenige ondervindinge byna alles verwerpen. 
Maar om eens wederom tot onzen Schryver te 
koomen. Inalle deze zaaken heeft de Heer Boy- 
LE op eem zeer, redelyke en voorzichtige wy- 
ze de-middelweg ingeflagen; hy verhaalt uit 
de raare aanmerkingen van HENRICUS 
DE HEER, (a) dat een zekere getrouwde 
Vrouw, dewelke haar. water niet konde hou- 
den , om dat de fluitfpier van de” blaas. door 

de onvoorzichtigheid van een Vroedvrouw te 
veel beledigt was, geneezen wierd door het 
draagen aan. den, hals van een zakje of popje, 
in het welk -befloten was het poeder van een 
pad; dewelke in een pot levendig tot afch 
verbrandt of verkalkt was ; mitsgaders dat 
door het zelfde middel een Koopman was ge- 
neezen, die van een Steenínyder lek gefnee- 
den was. „De Heer BoyrLe verhaalt zelfs 
een of tweegevallen, van menfchen , dewel- 
ke hun water niet konden houden, en de- 
welke door dit padden-poeder geneezen wiet» 
den, | 

65. 


„Het is een bekende waarheid, dat de Ge= 
neesheeren gewoonlyk de ziektens trachten te 
geneezen ‚door het ontlaften van de bedurve 
ftoffen en kwaade humeuren ; maar de onder= 
vinding leert ons echter dagelyks, dat zom- 
mige groote-ziektens- fchielyk en onverwacht 
geneezen worden, zonder eenige jontlaftinge, 
het zy door braakinge, door kwylinge, door 

uit- 

(4) Ob/ervat, Medicarum oppido rariffimar, 


Same id, 


by Guir. Piso over de Geneeskonft der | 


460 Natuur- en Konft-Kabinet, 


uitwerping uit de neus, door afgang, door 
pisdryving, door zweeting , of door fonta 
nellen , fetons , zweeringen enz. De Heer 
Bovyre verhaalt, dat zeker Edelman lang 
met een hardnekkige vierdendaagfche koorts 
gekwelt had geweelt, van dewelke hy doorf 
de fchrik , op het gezicht van een groote rot „| 
daar hy altyd van kindsbeen af een afkeer van 
gehadhad, vandeze guartein geneezen wierd} 
De ervare SAL MUTH (a) verhaalt van een! 
Podagrift , dewelke door een fchrik volko=f 
men van de podagra geneezen wierd. Hoe 
dikwils worden de menfchen van de teering ‚n 
van de bypochondriacque kwellingen, van het 
graveel, van een benaauwde borft, van het! 
Koningszeer , van alderhande „wangedaante 
geneezen, alleenlyk door het veranderen van | 
lucht, zonder dat zy eenige bedurve ftotfen of | 
kwaade humeuren uit hun lichaam ontlaften ? 

Wy leezen in de aantekeningen der Land- 
fchap- en Reis-befchryvers’, dat zelfs de al- | 
deronkundigfte Natien, door de enkelde on= | 
dervindinge hunne landziektens hebben leeren / 
geneezen, met kruiden, zappen, gommen, 
wortels, balftms enz. en het is dikwils ge= 
bleken, dat de alder-redeneerkundigfte Euro- | 
piche Geneesheeren van deze onnozele meni= | 
fchen hebben moeten leeren; hier van zyn | 
overvloedigebewyzen te vinden by ArPiNus, | 
in zyn Boek over de Geneeskunde der Egyp- 

tenaaren , by JacoBus BoNtius in | 
zyn Boek over de Geneeskonft der Indianen, | 


Bra- 
a) Obfèrvat. Cent.r. Ch/örwat, 48, | 


Mey ‘en Juúny 1721. 46t. 
Brafilianen ‚ inde Reis-befchryvinge van Lrn- 
SCHOTEN, daar hy van de Indiaanfche Me- 
dicyn-meetters van Goa fpreekt. De onkun- 
dige Kwakzalvers van Japan zyn zeer hoog 
geacht in de Indiën, om de wonderlyke ge- 
neezingen , dewelke zy dikwils verrichten. 
Petrus de Ofma verhaalt, dat in Peru een ze- 
ker Indiaan verfchejde ziektens genas, alleen 
met het zap van een zekere plant op de lede- 
_maaten en gewrichten der Iyders te ftryken 5 
waar uit wy eindelyk moogen befluiten, dat 
‚wy, door de kenniffe der Natuurlyke Hiftorie 
en Proefkundige Wysbegeerte, noch veel uit- 
_muntende geneesmiddelen (als wy maar naar= 
{tig genoeg waren) zouden konnen ontdek- 
ken; want alfchoon de onnozele Ooft- en 
Wett-Indifche Indiaanen , en andere onkun- 
dige volkeren ‚door de kennifle en ondervin- 
_dinge van zommige kruiden , wortels , balfems, 
enz. hunne landziektens tegenwoordig beter 
konnen geneezen, als de aldergeleertfte Europi- 
fche Geneesheeren ‚die op die plaatzen koomen, 
is ’techter een onveranderlyke waarheid,dat wy 
door behulp van onze geleertheid en redenkun- 
dige wysheid , veel grooter en beter gebruik, als 
die volkeren, van die middelen zouden kon- 
nen maaken, als aan ons de natuur der luch-- 
ten, deziektens, en de geneesmiddelen , door 
de tyd en redenkundige ervarendheid bekent 
waren. De groatfte;Geneesheer , die in de 
wereld is, moet zich zelven maar. een be- 
kwaam Geneesheer achten tezyn,inde lucht, 
in het land, onder het volk , en onder de ge- 
woontens, daar hy onder is opgevoedt of ge- 
bo- 


462 Natuur-en Konft-Kabinet , 
boren, en geenzins ineen vreergd lamd, on? 
der een vreemde lucht, onder by hem ons 


bekende gewoontens „ en by een vreemde 
Natie. 


Derde Verhandeling van de BYZO N- 

-_DERE NATUURLYKE HIS- 
TORI-SCHRYVERS, en in de- 
zelve de natuurlyke Hiftorie van de 
ZHE, 


E. 


K heb, in het doorbladeren van de Schry- 

vers, dewelke hunne aanmerkingen , bee 
fchryvingen of ophelderingen , omtrent de 
Tune , hebben in het licht gegeven , nie- 
mant gevonden, dewelke deze zaak met zo 
veel opmerking. ‚ omftandigheid en naauw- 
keurigheid, heeft voorgeftelt, dat daar door 
myn Lezer eenigzins {voldaan konde worden. 
Ik heb bevonden, dat de, meefte malkander 
maar hebben uitgefchreven ,„ en‚dat zelfs de 
oorfprongkelyke Schryvers, dewelke zelfs in 
China geweeft zyn, zeer fchraal en zonder 
eenige eigen ondervindinge , ( uitgezondert 
Wilbelmus ten Rhyne) en meeftj van hooren 
vertellen, van de T HE dikwils zeer tegen= 
(trydig gefchreven hebben ; daarom heb ik goed 
gevonden, zelfs een natuurlyke Hiftorie, en 
zo veel als ik heb konnen achterhaalen, van 

we de 


Mey en Jumy 1721 463 


de Tre, aan mynen Lezer mede te deëlen, 


eerftelyk omdat zulks op de natuurlyke Hifto- 


rie van de Zuiker en de Cacao zeer gevoeg- 
lyk is, en ten anderen om myne beloften te 
voldoen , om in elk Natuur- en Konft-Ka- 
binet te befchryven een byzondere natuurlyke 
Hiftorie van zodanigezaaken, in dewelke my- 
ne Landslieden, of koophandel dryven, of 
van dewelke eenige konftgewrochten worden 
gemaakt ; echter zal de Lezer wel konnen 
begrypen , dat deze natuurlyke Hiftorie van 

e Tre niet zal konnen-befchreven worden 
in die omftandigheid en netheid , als de ordre 
en regelen van de Plantkunde vereifchen, om 
dat zulks op de plaats zelfs moeft gefchie- 


den. 


2» 


A 


Het kruidt T HE is tegenwoordig niet 


_ alleen een van de aldervermaart{te gewaflen , 


maar word jaarlyks in zodanigen overvloedt 
gebruikt, dat van dit jaar,17ar. zo met de 
fÍchepen, als met particulieren, door de En- 


_ gelfchen uit China in, Eùúropa is ingevoert 


1$ooooo ponden, door de Franfchen, Por- 
tugeezen „ Deenen van onbekende plaatzen 


‚ $ooooo ponden , door de Vlamingen 14000co. 


ponden, door de {chepen. van. onze Ooft- 
Indifche Maatfchappy. 7oooôo ponden , maa- 
kende te zaamen 41ooooo ponden. Als hier 
nu wierde bygevoegt alles, dat noch ter fluik 
word ingebragt, geloof ik, dat dit alles met 

mals 


464 _ Natuur-en Konft-Kabinet , 

Imalkander noch veel zoude bedraagen, en dat 

Europa jaarlyks meer vertiert van het kruidt 
HE, als ik aangetekent hebbe. 


3: 


Het kruidt 7he waft aan een heefter of 
heefterachtig boomtje, het welk uit verfchei- 
de rakken beftaat, en onder de bey-draagende 
heelter-boomtjes geftelt mag worden. De 
Heer JacoBuSsS BREYNIUS (u) zegt, 
dat de bläderen donker groen zyn , maar zulks 
is níet algemeen waar, om dat de The in 
verfcheide foorten en koleuren onderfchei- 
dentlyk gevonden word. Zommige The heeft 
langwerpige bladen, en andere The heeft 
bladen, dewelke veel ronder zyn. Ook zyn 
de bladen van de eene The veel grooter als 
van de andere; zommige The blaaden zyn 
fmal, en andere wederom breed, Wy heb- 
ben veel Schryvers, en dagelyks veel men- 
fchen, dewelke oordeelen, dat al de verfchei- 
de foorten van The , eigentlyk niet anders 
als maar een eenige foort is, die alleaan een 
en dezelve boomtjes groeyen, en dat de bla- 
den van den The-boom met trappen vän on- 
deren opklimmen ; dat onder aan de grootfte 
bladen groejen , en aan het boveneinde van de 
takjes de kleinfte; dat de kleinfte en-tederfte 
blaadjes de befte The uitmaaken; de groote 
fte en groffte bladen wederom de flechtíte 
foorten, en de middelfte bladen tuffchen de 

groot” 

(4) Exoticar, Plantar- Gent, x. Cap. 52 


Mey en JFuny 1pat: 465 
grootíte en de kleinfte , de middel-foorten 
van The zouden uitmaaken ; maar wy zul- 
len in het vervolg zien, dat de The wezende 
Iyk in verfcheide hoofd-foorten is onderfchei- 
den, en dat elke hoofd-foort wederom zyn. 
byzondere foorten onder zich heeft. 
4 
_ DeHeerJacoBus BREYNIUs(a)heeft 
uitgebeeldt een T'he-booimmtje, het welk kon= 
ftig na het leven is getekent, en in het jaar 
1675 is overgezonden uit Ooft-Indieh, door 
den vermaarden en zeër- geleerden Heet 
WILHELMUS TEN RHyYNE, in dien 
tyd Geneesheer van den Keizer van Japan, 
aan. Onzen uitmuntenden Staats - minifter 
Hieronymus van Beverningk, Deze afteke- 
ning was zeer naauwkeurig met natuurlyke 
“koleuren afgezet, en aan dezelve worden ver- 
beeldt (ziet Zabala XXX. hier achter byge- Zab, 
voegt) Fig. 1. aaaa de The-bladen. bbh XXX, 
de vruchten van verfcheide grootte, zo als 
dezelve aan het T'he-boomtje fhangen. cec 
de vruchten, dewelke met twee te gelyk in 
malkander, en als tot een zyn gegroeit, op 
de wyze als wy dikwils zien aan onze kerffen. 
ddd de vruchten, dewelke met drie tegelyk _ 
‘in malkander, en als tot een, gegtoeit Zyn. 
eee taadjes, dewelke een in elk enkeld 
vruchtje groejen , of twee in elk dubbeld te 
zamen gegroeit vruchtje, of drie in elk drie-dub- 
beld vruchtje. Dit zaad word dik wils-onder de 
Gg. The; 
Ca) Zbidem, : 


466 Natuur en Korff- Kabinet; 

The, dewelke uit China overgebragt word, 
gevonden, en is een weinig kleinder als een 
peper-korrel, en bruin van koleur. Dit pitje 
of zaadje word ook rimpelachtig, en fchynt 
eerft ( geproeft zynde) zoetachtig , maar word 
naderhand bitter en walgachtig van {maak be. 
vonden, zynde verwarmende, en zeer op- 
droogende in de mond, en met een zeer dun 
bruinachtig opperhuidtje bekleedt. 


a 


ger 


De Bladen van de The zyn langwerpig, 
en rondom aan de kanten eenigzins zaags= 
wyze getant. Lommige foorten zyn fmal, en 
andere wederom wat breeder, gelyk openbaar- 
yk blykt aan de verfcheide foorten van The, 
dewelke tot ons overgebragt worden; dog ech» 
ter koomen zy alle daar in over een, dat zy rond 
of langwerpig zyn.De geleerde JacoBus BREY- 
NIUS zegt, dat de bladen van de The alder- 
naauwkeurigft in gedaante en zelf{tandigheid 
overeenkoomen metde Speirea of Spirea van 
THEOPRHASTUS, dewelke de uitmun- 
tende Crusius getuigt, dat een heefter is, 
dewelke in Bohemen omtrent tot de hoogte 
van drie voeten groeit, zynde dun van tak- 
ken, en bruin van fchors , met langwerpige 
{malle bladen, byna als de wilge-bladen, en 
rondom gefchaart, verdroogende van fmaak;, 
met eenige bitterheid; maar het is wel waar; 
dat onder de The eenige foorten gevonden 
worden , dewelke langwerpige en fmalle 
bladen hebben , maar nooit zo lang en 

fimal 


Mey en Juny 1721: 467 
{mal als de wilge-bladen. De The-bladen 
zyn breeder als de wilge-bladen , of als de 
bladen van de Speirea van Zheophraftus; en 
als het al gebeurt, datde bladen zodanig {mal 
zyn, gelyk wy ook foorten kennen , zyn 
dezelve wederom piet zo lang. Wat de 
Ímaak van de T'he-bladen belangt , konnen 
wy vaft ftellen, dat zy alle meer of minder 
verdroogende, zamentrekkende, en eenigains 
bitterachtig van {maak zyn. — 


ó. 


Zommige Liefhebbers hebben de gedroog= 
de bloemen van het T'he-boomtje hier te 
lande overgebragt. De Heer ANDRIES 
SCHOEMAKER, een Heer by de Oudheid- 


kenders der Nederlanden ten hoogten geëert, 


en wel bekent door zyn weergadelooze ver= 
zameling van moderne Penningen, als ander- 
zins , heeft zommige proeven met dezelvege- 
daan, en my verzekert, dataande zelve geen 
eenige reuk noch {maak was, als ook dat de= 
zelve ‚door water getrokken zynde ‚geen mer- 
kelyk afverfzel, gelyk als de The aan het 


‘water, mededeelden. BRErEYNrus verhaalt, 


dat, zo veel als hy uiteen aftekening; en ook 
uit twee onvolmaakte bloemen; dewelke uit 
Japan gezonden waren , heeft konnen bemer- 
ken, de The-bloemen zeer, veel overeen- 
komft hebben met de bloemen van het boom- 
wolle kruidt, of het gofipinm „ of liever met 
de bloemen van het Ciltus-wyfken, of wel 


tuflchen die beiden in. Het Ciftus-wyfken 


Gg 2 ver= 


468 Natuur-en Konft-Kabinet ; 

verfcheelt niet van het Ciftus-manneken , 
als alleenlyk in de koleur van de bloe- 
men , wordende de Ciftus met paarfche of 
roodachtige bloemen , Ciftus-manneken ge- 
naamt, en de Citus met witte bloemen Ciftus- 
wyfken. De Ciftus-bloem word onder de 
roos-gelyke bloemen geftelt, en darom 
ook wilde roozen, en van zommige honds- 
rooven genaamt, en het Ciftus-boomtje is 
zo wel een houtachtig heeftertje, als de T'he- 
boom. 


7: 


Het The-boomtje brengt overvloëdig veel « 
bloemen voort ‚dewelke elk uit vyf blaadjes, 
die van een witachtige of bleek.geele koleur 
zyn, beftaan ; zynde de bloem in het midden 
met veel hairige of wollige draadjes voorzien. | 
Deze bloemen worden gevolgt van de vruch- 
ten, dewelke wyreeds gemeldt hebben ; deze 
vruchten vertoonen (noch groejend aan het 
boomtje) een groene koleur ; maar als zy 
beginnen te droogen na derypheid, word der- | 


zelver fchil rimpelachtig , en ook rood en 

bruin van koleur : deze bruin-roode koleur 

van de {chil ís vol veranderingen, zynde het | 
eene rype vruchtje meerder trekkende na den / 
rooden , en het andere wederom meerder 
kaftanje-bruin , met zeer veel aangenaame 
verandering ; gelyk zulks aan verfcheide ande- | 
re bey-vruchten ook onder het ryp worden da= # 
gelyks tegens de herfft befpeurt word, | 


Het | 
| 


IE 
|E 


… Mey em Juny 1721. 469 
8. 


Het natuurlyke Vaderland van het The- 
boomtje, is het groot en magtig Keizerryk 
China, als ook het Keizerryk Japan ; behal- 
ven dat in het Koningryk Siam ook eenige 
The word gevonden, Alhoewel de bloem 
van het T'he-boomtje veel gelykheid heeft 
met eenige foorten van onze wilde roozen, 
‘als by voorbeeld met die van den egelantier 
_enz., kan echter de T'he-boom geenzins on- 
der de wilde heefters getelt worden, dewyl 
dezelve zo wel in Ghinâ als in Japan onder 
de tamme heefters maet geacht worden, de- 
wyl zy aldaar voortgekweekt worden door 
konft, in daar toe gefchikte plaatzen en bereide 
T hetuinen.Ook worden aan deszelfs (tammetje 
of takjes geen de minfte doornen gevonden, 
gelyk aan de meefte Rooze-boomtjes; en al- 
fchoon wy ook Rooze-boomtjes zonder door- 
nen vinden , kan echter de T'he-boom , om 
het onderfcheidt van verfcheide andere merk-_ 
tekens, geenzins onder de Rooze-boomtjes 
getelt worden, 


9. 


Na dat de uitmuntende WirHELMUS 
TEN RHyYNE den dienft van den Keizer 
van Japan verlaten hadde, en in het jaar 
1677. wederom was gekomen op Batavia, 
heeft die naauwkeurige Heer Brieven over- 
gezonden aan den naarftigen Heer JacoBUS 

Gg 3 BREX: 


470. Natuur- en Konft-Kabinet , 
BREYNIUS, met verfcheide aanmerkingen 
(a) en waarnemingen, over veele foorten 
van buitenlandfíche gewaffen; en dewyl.on- 
der dezelve eenige aantekeningen, wegens de 
voortteelinge en oefeninge der T'he-heefters , 
door de boeren van Japan, gevonden wor- 
den, zal het tot nader ophelderinge van de 
The niet ondienftig zyn , dat wy dezelve eens 
naauwkeurig onderzoeken. 


10. 


Eerftelyk ontdekken wy, uit de aanteke. 
ningen van den Heer WirH. TEN RuHynre, 
dat het The-boomtje geen teder of week 
plantgewas is, ten opzicht van de koude des 
luchts , want die Heer zegt: Het zaad van de 
The-beefter heveelen de Fapanders omtrent de 
maand February aan de aarde , als de grond 
noch niet al te hard is door de vorft, ofte veel 
bedekt door de faeeuw. Dat inde Noordfche 
gedeeltens van Japan, gelyk als ook in Cht- 
na, des winters koude en vorft gevoelt word, 
gelyk als in deze onze landen van Europa, 
is nu te algemeen bekent, om daar omftan- 
diglyk vantefpreeken. Ook heb ik door on- 
feilbaare berichten verftaan, dat de The in 
China, zo wel als in Japan, in de koude ge- 
deeltens des lands zeer overvloedig voortge= 
kweekt word; maar wat eigentlyk ’t Keizer- 
ryk Japan betreft, konnen wy deszelfs ftand- 

plaats, 


(a) vid. Wilh. ten Rhyne excerpta append. loc an- 
gexa Gentur. prim, Jacobs Breynii, 


Mey en _Yuny 1721. 47t 
plaats, ten opzicht van koude en warmte ‚ 
juift niet geheel met de ftanäplaats van ons 
land vergelyken. De geleerde Jefuit Jon. 
Perrus MAFFEUS (a) zegt, dat Ja- 
pan legt tuffchen de dertigfte en acht-én-der= 
tigtte graad noorder breedte , beginnende het 
zuidelykfte gedeelte van Japan met de dertig- 
fte graad: zo dat het Climaat , of de fuchts- 
geftelteni{le van Japan, van het zuiden naar 
het noorden gerekent, zoude onderftheiden 
zyn acht graaden ; maar alsde Straat van Zun- 
gaar , of het noordelykfte gedeelte var Japan, 
gelegen is op de veertigfte graad, gelyk zom- 
mige by nader ontdekkinge vaftftellen, zou- 
de het onderfcheidt van des luchts-gefteltheid 
verfcheelen tien graaden, en dan zoude noch 
zelfs het aldernoordelykfte geweft van Japan 
niet te vergelyken zyn in koude, by de kou- 
de van ons Land. Maar de Lezer dient ook 
te weeten, dat de meerder of minder afftand 
van de Zon juift niet altyd is de nette regel- 
maat van meerder koude of warmte, want de 
hoogfte en bergachtigfte landen zyn de koud- 
fte; behalven dat in deze zaak-ook noch een 
groot verfchil is, omtrent de lengte, op de- 
welke de landen gelegen zyn: ík zwyge noch 
van de ftandplaats, de nabyheid van groote 
Zeën, of de binnelandfche gefteltheid enz. 


IL. 


Wy Zouden konnen befluiten’, dat ten op- 
zicht van de getempertheid des luchts, in 
Gld! Vrank- 

(a) Biftoriarum Indicar. Lib, x2, 


472 _Natuur- en Konft-Kabinet , 

Vrankryk, of in Italien, of in Spanjen, ze- 
kerlyk geweften zouden konnen. gevonden 
worden, dewelke met de luchts-gefteltheid 
van die plaatzen in China of Japan, daar de 
The overvloediglyk gewonnen word, over- 
een koomen: want de voortreffelyke Jefuit 
MARTINUS MAR TINIUS (a) zegt, dat 
in het geweft vande Hoofd-ftadt KOEICHEU , 
de vermaartfte en de befte T'he-bladen gròe- 
jen van geheel China. Deze hoofdftadt is 
mede een van de hoofdfteden van het groo= 
te Landíchap of de Provintie NANKING, 
en deze Provintie legt tuflchen de dertigfte en 
vyfendertigfle graad benoorden den Middag- 
lyn; en de Stadt KoricHru, met deszelfs 
onderhoorige Landftreek , legt op dertig graa- 
den noorder breedte , zynde het zuidelykfte 
gedeelte van de Provintie Nanking, wa 


12e 


Om de natuurlyke Hiftorie van een Plant- 
gewas klaar en omftandig te verftaan, is het 
niet ondienftig , datdeszelfs lucht-geweft, de 
ftandplaats van deszelfs teel-land, en de na- 
tuur van de grond, daar het in voortgek weekt 

word, onderzocht worden. Vande Hoofd- 
ftadt K oricHEuU zegt Martinus Martinins , 
dat deszelfs land overvloedt van bergen heeft, 
dat de Stadt geacht word onder de rykfte 
Hoofdfteden van het Ryk ; dat nergens de 
Koophandel meerder bloeit als in de Stadt 
3 Koer 


«) Atlas Sinenfin 


Mey en TFuny 1721. 473 
KOEICHEU; dat dezelve een zeer gematig- 
de lucht heeft, en datin de bergen van dit ge- 
weft Mynen van goud, zilver en koper zyn. 


13- 


‚Van de The van KoEiCHEU zegt Mar- 
Zinus Martinius op dezelfde plaats, dat het 
The-blad is een klein blaadje , even als de 
Suzack of Sumach; zelfs gelooft Martinus Mar- 
Zinius, datde The een foort van onze Su- 
mach is ; dog dit #5 niet wild, (zegthy) zoch ook 
geen boom, maar een heefter , dewelke zich in 
verfcheide takken of liever rysjes verfpreidt ; ook 
verfcheelt deszelfs bloem niet veel van de bloem 
van de Sumach , behalven dat de blaem van de 
The een weinig meer na dengeelen trekt ; in de 
zomer geeft het zyneerfte bloemuit, die weinig 
reuk heeft , en daar nain een groene bezie veran- 
dert, die naderhand zwart (of donker rood) word, 
Het heeft verfcheide naamen by de Chineezen, 
naar de verfcheide plaatzen, en gelyk dat van 
deze Hoofdftadt het beflis, zo word bet ook 
Sunglocha genaamt. Dewyl deze Heer Mar- 
TINIUS 20 lang in China gewoont heeft, en 
te gelyk dej The zelfs in haare oorfprongke- 
lykheid met zyne eige oogen gezien heeft, en 
dat hy verzekert, dat dezelve zo zeer met de 
Sumach overeenkomt, dat hy zelfs oordeelt, 
dat de The een foort van Sumzach is, zal ik 
aan den Lezer de Sumach kortelyk befchry- 
ven; en dewyl dit gewas overvloedig te be- 
koomen is, kan zich daar door de Lezer ee- 
nigzins, by gebrek van de The-boom, zelfs 
rt Gg s 7e 


474 __Natuwr= en Konft-Kabinet, 


een overeenkomftig denkbeeld furmeeren , 
voornamentlyk van de gedaante der The- 
bloemen. 


14: 


De Sumach groeit, na de getuigeniffen van 
Rembertus Dodoneus „ Lobel en anderen , 
vyf voeten hoog, zomtyds ook wel een mans 
lengte, en waft als een boomachtige heefter, 
in veel takjes of rysjes verfpreidt. De blade- 
ren waflen over beide zyden van een rood- 
achtige zenuw of middelribbe, negen of elf 
by een, dat is aan elke zyde vier of zes tegen 
malkanderen overftaande, met een uiterfte 
alleenftaande blad; de bladen zyn witachtig, 
langwerpig , breed „en rondom gefchaart. De 
Bloemen zyn veel by malkander aan tros= 
kens te zamen gehoopt, zy zyn wit van ko= 
leur, en waffen tuffchen de bladeren aan lan- 
ge fleeltjes. De meergemelde Heer Andries 
Schoenmaker heeft een T'he-bloem gehad, de- 
welke aan het einde van’een zeer dun takjel, 
het welke aan weerzyden met eenige The- 
blaadjes was vcorzien, gegroeit was; dog 
het T'he-blommetje hadde zelfs een kort fteel- 
tje, daar het mede aan het einde van dit dun- 
ne takje valt was. 


Is. 


Het zaad van de Sumach of de Rhus groeit 
insgelyks tros- of druifsgewys, en is plat of 
breedachtig als de linfen, waar in het van het 

zaad 


„Mey en Puny 1721: 475 
zaad van de The verfcheelt, het welk rond 
is; ook is het zaad van de Sxmach rood van/ 
koteur, en het zaad van de The is ros of 
donker-bruin, byna van. koleur als de The-_ 
boey. De bladen, vruchten en het zaad, van. 
de Sumach ot Rhus, zyn zeer fterk, zamentreke 
kende, verkoelende en zeer opdroogende , 
met betrekking op ons lichaam; waar in dee 
zelve miet geheel metde T'he overeenkoomen, 
want de bloemen van de The zyn zeer krag- 
teloos, laf en fmakeloos, en het zaad is ver- 
‚warmende, en eenigzins aromatyk of kruidig ; 
en het is wel waar, dat de bladen van de T'he 
zamentrekkend zyn, maäár geenzins in die uit- 
_ftekeunde graad als de Sumach, het welk met 
vitriool in water gefmolten, van elk een met 
het trekzel van The en Sumach beproeft kan 
worden. 


16. 


De bladen van de Sumach worden gebruikt, 
om het leder daar mede te bereiden ; de bokke= 
en geite vellen , dewelke daar mede bereidt 
zyn, worden gewildt boven de andere; het 
water, daar de bladeren van de &zxmach in 
uitgetrokken zyn, maakt het hair zwart, als 
het zelve daar mede gewaflchen word, het 
welk mede een voornaam teken van deszelfs 
zamentrekkende eigenfchap is. De Sumach 
‚is zozeer zamentrekkende, dat deszelfs trek- 
zel ftopt de graauwe en roode loop, het zy 
gedronken, of in het zelve gebaadt, of ge- 
bruikt in een, klifteer, 

r . By 


476 Wist ve Konft-Kabinet , 


ie 


By de Liefhebbers zyn verfcheide foorten 
van Sumach of Rhus bekent. Simon Paurr 
(a) oordeelt, dat de Suxzach met mirte-bla= 
den, niet alleen zeer naauwkeurig met het T'he- 
boomtje overeenkomt, maar dat de Suxzach 
met mirte-bladen hier te lande dezelfde plant 
is, dewelke de The is in China en Japan; 
maar hy heeft onvoorzichtig geoordeelt, want 
deze Sumach verfcheelt, in geflacht, gedaan- 
te, reuk en maak, geheel van de T'he-boom, en 
van deszelfs bloemen ‚ vruchtenen bladen; en 
alfchoon de The-boom, noch ook de Sx- 
mach, zelfs geen eigentlyke Rooze-boomtjes 
zyn, konnen wy echter toeftemmen, dat de 
Sumach en het T'he-boomtje daar in overeen. 
koomen, dat zy roos-gelyke bloemen draa- 
gen. Ziet hier van in Tap. XXX. hier ach- 
ter bygevoegt, N°. 1. is de bloem van de 
Sumach. 2x. Is een blaadje van de bloem. 
3. Isdeszelfs kelkje, uit het welke het voort 
komt. 4. Het piftillum, het welk naderhand 
verandertin $. een rondachtig tonnetjeals een 
bey, het welk bevrucht is met 6. een rond 
zaadje, gelyk buiten zyn bolftertje te zien is 
met No. Uit welk alles blykt, dat ( watde 
bloem, de vrucht, en het zaad belangt van 
de Sumach) dezelve al eenige overeenkomt 
zoude fchynen te hebben met de bloem, de. 
vrucht en het ronde zaadje van de The, het 

welk 


(a) De Abuf.Tabac de Herhe The, 


Mey en Juny 172ì. 475 
welk ik fook geloof de oorzaak te zyn, dat 
verfcheide geleerde Mannen , als Martinus 
Martinias , Simon Pauli , en anderen , ge- 
dwaalt hebben, met de Samach van Europa 
aan te merken voor de The van Afia, niet 
tegenftaande in ontelbaare andere omftandig- 
heden deze twee planten zo zeer van imal- 
kanderen onderfcheiden zyn. 


18, 


Maar om eens wederom te koomien tot den 
aart van het Land, en de grond , in dewelke 
de The geteelt word, {taat wel onderfcheis 
dentlyk aan te merken, dat het onbedacht = 
zaam voorgeven van verfcheide Schryvers, 
als of het The-boomtje over al, en op alle 
plaatzen, het zy vette of fchraale gronden, 
in China of Japan weelderig genoeg wilde 
groejen, geenzins met de proefondervindinge 
overeenkomt ; want de Oog-getuige, de uit- 


 müntende WILHELMUS TEN RHYNE , zegt: 


Zy graaven een rond kuiltje , dat omtrent 
acht duim wydt is, in goede , zoete , en 
geenzins brakke, noch modderige , noch al te 
zandige, maar getemperde aarde. In dit putje 
flrooyen zy aan alle kanten veertig of vyftig 
zaad-bolletjes (dat zyn de geheele vruchtjes 
met ‚haar zaad daar in;) daar op vullen zy 
dit putje wederam (met aarde, ) en de koude 
winter aankoomende, overdekken zy het zelve 
tet maïten van flroo. 


Uit 


478 Natuur-en Konft-Kabinet ; 


19. 


Uit deze zeer naauwkeurige aantekening , 
zelfs van den Liyfinedicus van den Keizer van 
Japan, den Heere TEN RHyNE, konnen 
de Liefhebbers der Plantgewaflen nu klaarlyk 
ontdekken, dat de The vereifcht een getem- 
perde lucht, en een getemperde grond; dat 
de aarde moet zyn noch te koel, noch ook 
te warm of broejende; dat hier geen modder, 
of zout, of brakheid, of fcherpe, zoute, pis- 
achtige of bytende mitten te pas koomen; dat 
de aarde niet al te dor, fchraal, of te zan- 
dig, noch ook niet al te (tyf, valt, kleijig, 
of te vet en voedzaam moet zyn: maarinalle 
deze hoedanigheden: en eigenfchappen zeer 
middelmatig en getemperd. 


20. 


Na dat (zegt de Heer TEN RHyNeE) 
de veertig of vyftig The-zaadjes , of zaad-bol= 
letjes, eenigen tyd gezaait zyn geweeft, koo- 
men van dezelve gemeenlyk 6, 8, 10, 14, 
of ook zomtyds wel meer The-heefterijes of 
boomtjes te voorfchyn; de Baeren (van Japan) 
doen vorder aan deze The-boomtjes geen verde- 
re konfl-oefening , maar laaten dezelve aan de 
natuur bevolen , bebalven dat de meefte bet 
onkruidt en andere onnutte gewaflen rondom 
de flammetjes uitwieden, De Lezer gelieft 
hier aante merken, dat de Heer TEN Ruy- 
NE hier maar {preekt van de rouwe en ges 

mee- 


Mey en Juny 1721. 479 
meene The-bouw , maar dat de naauwkeu- 
rigfte Liefhebbers met veel meer zorgen konft 
de The-boomtjes kweeken en oefenen, en 
wel voornamentlyk de Ghineezen, en onder 
deze de inwoonders van de Stadt en deszelfs 
onderhoorig Landfchap KOEICHEU, de- 
wyl deze menfchen voor de fchrandertte , 
yverigfte en naauwkeurigfte lieden van t ge- 
heele Keizerryk China bekent zyn. 


21. 


‚Wy konneneen goede reden vinden, waar= 

om de The-planters zo veel zaadjes te gelyk 
in een kuiltje werpen, en waarom zy zo veel 
_The-boomtjes als in een bofchje by malkan- 
deren doen opkooumen, uit het geen de ge- 
leerde Heer TEN Rr yNE heeft aangetekent: 
Hoe meer deze The-boomtjes (zegt hy) in een 
dikker hoop of flapel , en in een fpitzer top 
groejen , (het welk zelden boven de vier of vyf 
voeten hoog gefchiedt) hoe beter dezelve ge- 
oordeelt worden, als op die wyze wvoortbren- 
gende zachter en malzer bladen. Dat zulks 
beft kan gefchieden, met veel zaad dicht by 
„malkander te planten, dewyl hier door het 
eene boomtje, gelyk wy dagelyks ondervin= 

den, door het andere verdrukt word, en op 

deze wyze van malkander de oorzaak zyn, 

dat elk boomtje niet dik van ftam en breed 

van kroon kan worden; maar eerder op de 

wyze als een rys-bofchje met malkander {pits 

in de hoogte, en als dik en ruig van blaadjes, 

aan tedere takjes , in het midden van het 

bofch- 


480 __Natuur- en Konft-Kabinet , 
bofchje koomen op te fchieten, en ook tedet= 
der bladen voort te brengen, want hoe meer- 
der het onderdrukt, en in de: weelderig- 
“heid van zyn groejing nedergehouden word, 
hoe fynder het hout,’ en hoe tederder de 
bladeren bevonden worden, dewelke aan het 
zelve koomen te groejen. 


2%. 


Zommige hebben geoordeelt, dat de eerfté 
blaadjes , dewelke het jonge The-boomtje 
uitfchiet, al in ’t begin geplukt worden, en 
dat deze dan uitmaaken de befte foort van 
The, en dat de bladen, dewelke naderhand 
geplukt worden, als het T'he-boomtje groo- 
ter, en het hout zwaarder word, de mindere 
foorten van The zouden zyn; maar de Heer 
WirH. TEN RHyYNE verhaalt lin tegen- 
deel, dat de Faponeezen zeer zelden de The- 
bladen voor de eerfte drie jaar plukken, en dat 
deze pluk-tyd of oogft-tyd van de The gefchiedt 
in de maand van April, en dikwils duurt tot 
balf Mey, wanneer de moeders met haare kins 
deren en dienflmeiden de The-blaadjes afplak- 
ken , en in korfjes vergaderen. 


23. 


Na dat dezeeerfte afplukking der bladen in 
de lente gefchiedt is, werpen de T'he-heefters 
wederom nieuwe takjes en nieuwe blaadjes 
uit, dewelke zeer wel te onderfeheiden zyn 
van de eerfte bladen, die in de lente geplukt 

wore 


Mey en Funy apar: 48r 
worden, om dat deze herflt-bladen (volgens 
de getuigenis van den Heer TEN: RuyNe) 
‚als zy geplukt worden, veel kleinder zyn, 
als de lente-bladen, en ook van een geel- 
groene koleur. Als nu deze nieuwe bladen 
een weinig robu(t zyn geworden, plukkenzy 
dezelve dagelyks, en ook op alle uur van den 
dag, en wel voornamentlyk in de aldergroot= 
fte hette van de zon ; afgeplukt zynde bren- 
gen zy deze herflt-bladen na huis, daar zy de= 
zelve of tot hun eigen gebruik bereiden , of aan 
die gene, dewelke zich daarom aan hunne hui- 
zen vervoegen, verkoopen. Zo ras als deze op- 
koopers in de Liente of in de Herflt de T'he-bla- 
den van de Boeren gekocht hebben , werpen zy 
de bladen in een yzere fchotel, welke fchotels in 
China gegoten worden, en van daar na Ja- 
pan overgezonden , en tot dit gebruik ver- 
kocht worden. Deze {chotels zyn zeer zui- 
ver, blinkende en glad gemaakt, en worden 
over een vuur zeer heet gemaakt, en eenig- 
zins fchuins geplaat{t, op dat zy hunne han- 
den niet zouden branden, met dewelke zy de 
‘The-bladen, die in deze heet gemaakte fcho- 
tel geworpen zyn, gedurig wryven, en met 
een byzondere handgreep zo lang omroeren, 
tot dat dezelve flap en flenterig worden, wan- 
neer zy deze The bladen doen op zeer zuive= 
re matjes, of op een fchoon papier , in het 
welke zy dezelve met een waayer gedurig ver- 
koelen. «Zo haalt als nu deze T'he-bladen ge- 
noegzaam verkoelt zyn „ worden. dezelve van 
de matjes of papieren geworpen in korfjes, 
dewelke van Indiaaních riet zeer kon(tig ge- 

H h vloch- 


482 _Natuur="en Kouft-Kabinet, 
vlochten zyn; in deze korfjes wryven en rol= 
len zy de T'hebladen zo lang, tor dar dezel= 
ve beginnen te krullen, en elk.als tot rol- 
letjes by malkander te loopen. 


24. 


Na deze eerfte bereïidinge, werpen zy deze 
te zamen gekrulde T'he-blaadjes wederom, 
gelyk als van te voren, in een zuivere yzere 
fchotel, dewelke maar matiglyk is heet ge= 
maakt, en roeren en wederroeren insgelyks, 
gls van te voren , de T'he-bladen in deze {cho- 
tel, zo lang met hunne handen, tot dat zy 
eenigzins hard beginnen te worden, als wan- 
neer zy de The-bladen wederom uitwerpen 
op matjes of op fchoon papier, en dezelve 
met een waayer verkoelen. De bladen wet 
derom koud geworden zynde, worden , even 
gelyk als tevoren, in een derde heet gemaak- 
te yzere{chotel heet gemaakt, geroert, en we= 
derom verkoelt, en naderhand noch eens ín 
een vierde fchotel : met dit onderfcheidt, dat 
de derde en vierde fchotel met trappen min- 
der heet gemaakt worden als de eerfte en de 
tweede. Dit alles doen zy met de uiterfte 
voorzichtigheid en oplettendheid, door een 
handgreep, dewelke daar toe door de tyd ver- 
kregen word, en door dewelke de The-blae 
den niet alleen zeer droog en hard worden, 
maar derzelver kragten en fyne deelen in de- 
zelve op een zeer ongemeene wyze opgeflo= 
ten en bewaart worden. 


Als 


Mey-en Juny 1721n 483 


25. 


Als de opkoopers in Japan op’ de bovenge- 
melde wyze de The-bladen gedroogt en be- 
reidt hebben , ftorten zy dezelve over in ver- 
glaasde en wel toegeflote potten, met dewel- 
ke zy dezelve in. de fteden en de dorpen door 
geheele Keizerryk van Japan uitventen en 
verkoopen ; behalven dat hier omtrent noch 
aan te merken (taat, dat zy, na dat deze pot- 
ten omtrent zeftien dagen gefloten zyn ge= 
weeft, dezelve wederom openen, en uit de- 
zelve de kleiníte, tederfte en kragtig{te The- 
bladen, dewelke zy zeer wel kennen, uitlee- 
zen, en dezelve noch eenmaal in een vyfde 
heet gemaakte fchotel op die wyze, alste vo- 
ren gemeldt is, harden en droogen, om dat 
hier door dezelve bekwaam gemaakt wor- 
den, om, als dezelve maar wel dicht gefloten 
en wel droog bewaart worden, jaaren lang 
8 konnen duuren , en_ haar kragt. te. behou- 

Clo 


26. 


De oefening en de. bereiding van de The, 
dewelke wy duseven gezien hebben, is zoda- 
nig, als dezelve in ’t gemeen voor de ingeze- 
tenenen * gemeene volk van Japan gêfchiedt, 
maar zy maaken een groot onderfcheidt inde 
manier van deplantinge, oefeninge en berei- 
dingeder The, dewelke gebruikt word van den 
Keizer, de Grooten van ’t Ryk, en de mag- 
Sa _ Hh 2 tigfte 


484 Natnur- en Konff-Kabinet, 
tigfte ingezetenen; want gelyk als de Boeren 
de The-boomtjes maar-enkelyk aan de na- 
tuur bevolen laaten, en niet anders doen, als 
maar alleen het onkruidt uit te wieden , op 
dat de heeftertjes zouden konnen opfchieten , 
en niet verftikt of verfmoort worden , ge- 
bruiken die gene, dewelke de The voorts 
kweekenen plukken, voor de {Grooten , in 
deszelfs oefening , veel meer naauwkeu- 
righeid voor dezelve. Niet verre van de Ja- 
panfche Stait Mrako is een plaats, dewel- 
ke Ous1 genaamt word, die de aldervér- 
maartíte is van geheel Japan, in het voort- 
kweeken en bereiden van de befte The. Zelfs 
word op deze plaats de T'he geteelt en be- 
reidt voor den Keizer, voor de Vorften , 
Grooten „ Gouverneurs en aldertreffelykfte, 
lieden. Op deze plaats Ousr, by Miaku, 
word op een zonderlinge wyze de aarde ende 
grond, dewelke tot de T'he-teelt uitgekoren 
is, bereidt; door alderhande voorzorg en werk- 
tuigen worden aldaar belet en gekeert de alte 
veelvuldige of al te groote regens, de al te 
heete (traalen van de zon, de koude en ande- 
re ongemakken van de lucht; zeer voorzich- 
tiglyk worden alderhande ongedierte, #nfec- 
zen, wurmen, vliegjes en beesjes geweert en 
opgezocht. De ingeworpe zaaden, opkoa- 
mende {pruitjes, en groot wordende heefters, 
worden op haar behoorlyke tyd, of in ge-= 
val van al te groote droogte, befproeit, en 
met zuiver en zoet water bevochtigt. Inden 
tyd van den oogft worden, in het plukken, 
de kragtigfte , zuiverfte en volmaakrtíte bla- 
den 


Mey. en. Funy. 172r. 485 
den uitgelezen, en van de fynfte. en tederfte 
takjes de grootfte , volwaflenfte en frifchte 
bladen uitgekoren en afgeplukt ,-om-bewaart 
en als-afgefcheiden te houden voorde groote 
en vermogendfte kopers. Dezebefte blaadjes 
worden in elke-oogft, zo wel van de groot= 
fte als kleinfte The-boomtjes, opeen uitgele- 
zen wyze afgeplukt, daar in tegendeel de Boe- 
ren alle de bladen zonder. onderfcheidt elk 
jaar,-datzy maar bekwaam zyn „onder mal- 
kander plukken,;en op-de grond wind-droog 
laaten worden; maar deze naauwkeurige, T he- 
Planters van O u$1 iaaten hunne voortreffe- 
lyke en uitgeleze: T'he-blaadjes, wind-droog 
worden in-ne fchaduwe. „Welk een groot 
onderfcheidt gevonden word ten opzicht van 
Zebewaaren der kragten in de kruiden, de- 
welke -gedroogt. worden in de zon of in de 
fchaduwe, is by de Liefhebbers der Kruide 
kunde al te-bekend , om hier over te redenka- 
velen. — À 


sZBEI SDi : 27. 

‚De, T'he-boomtjes. bloeyen: zeer vermaake- 
Iyk met-bloempjes-of roosjes, dewelke, ge- 
dyk wygemeldt-hebben, eenigzins naden geer 
len trekkende wit zyn. De, The-boomtjes 
ftaan niet. altyd, met deze bloemen te pron- 
ken, maar bloejen, volgens de getuigenifle 
van den Heer TEN RHyNE, voornament- 
lyk op het cierlyk{t in-de maand Auguftus, 
na dewelke ‚de„zaad-bolletjes voigen ; deze 
moogen met recht. zaad-bolletjes; genaamt 
p Hh 3 wore 


486 Natuur-en Konft-Kabinet, 


worden, om dat zy als een bolletje een en 
dikwils meer zaadjes in zich befluiten. Deze 
zaaden zyn wel bekwaam om (in de grond 
geworpen zynde ) in een jaar fpruitjes voort 
te brengen, maar geenzins boomtjes , dewel- 
ke bekwaam voor den oogft zyn, dewyldaar 
toe drie jaaren van nooden zyn. De grond 
is zo wel in Japan als in China niet overal 
bekwaam tot de The-teelt ; ook zyn de plaat- 
zen, daar in Japan de The gewonnen “word; 

piet even goed, maar ín deugd daar omtrent 
zeer onderfcheiden. De meefte The groeit in 
het Luandfchap FisreN. Dit Laandfchap heeft 
een grond, dewelke noch te zandig „-nochte 
kleijig, te 'hoog noch te laag, te bergachtig 
noch te dealachtig, maar opde meefte plaat- 
zen vlak is, en met een open en uivftekend 
vrye , zoete en getemperde. lucht is voor- 
zien. 


28. 


De The word in Japan op verfcheide plaat- 
zen , daar maar bekwaamheid is, voortgeteelt, 
en zelfs gezaait tuflchen de andere veldvruch- 
ten in, en wel voornamentlyk in de-vooren 
van de bedden en akkers; want die van Ja- 
pan verdeelen hunne landen in bedden en ak- 
kers, om dat zy daar door te beter, daar het 
hun behaagt, hunne landen zouden konnen 
meften, als ook het onkruidt uitwieden , en 
het water, het welke in de vooren en grep- 
pels dikwils blyft ftaan, de wortels van hun- 
ne gewaflen te beter zoude vochtig houden. 

Zom-= 


Mey en Funp Waren 487 


29.” 


'Zommige hebben, geoordeelt „dat ‚het on- 
derfcheidt, en de meerder of minder deugd. 
zaamheid, van de The, beftond in de meerder 
of minder grootheid of kleinheid van de bla- 
den; en dat alle de verfcheide foorten van 
The geplukt wierden van een en het zelfde 
The-boomtje: dat, de onderfte bladen, de- 
welke na hun zeggen de, grootfte en_groflte 
zyn, de minfte in deugd ‚en in, prys, waren, 
en de bladen, dewelke aan wat ‚fynder hour 
°_daar aan kwamen te volgeri, wederom, een 
weinig beter en duurder in prys waren „ en‚aan 
deze wederom andere: en‚dat eindelyk de al- 
deruiterfte blaadjes, die aan de uiter(te endjes 
wan’ de fynfte takjes groeiden „de befte en 
de duurfte waren. «Maar deze lieden ‚d‚waa- 
„ len, als zy gelooven, dat het onderfcheidt 
van de-hoofdfoorten van de The daar, eigent- 
__Jyk in beftaat. Dit is waar, dat elke hoofd= 

foort van The wederom in verfcheide graa- 
den van meerder of minder deugdzaamheid 
kan verdeelt worden, en op deze wyze van 
eene hoofdfoort verfcheide andere foorten 
konnen voortgebragt worden, door het ver- 
fchil van bladen, gelyk ik reeds aangetoont 
hebbe; maar wat de hoofd-foorten belangt, 
dezelvezyn alle byzondere foorten;van -The- 
boomen, gelyk ikin % vervolg „zo klaar als het 
licht , aan de Liefhebbers van de The zal aan- 
toonen, 


_Hh 4 ls 


488 _Natuur= en Konft-Kabinet; 


30. 


Als de Schryvers, dewelke zelfs in Japan 
en China gewoont hebben, verhaalen, dat de 
prys en de waardy van de The verfcheelt, na 
de minder of meerder grootheid, kleinheid, 
tederheid , robuftheid , zachtheid , hardig- 
heid , frifchheid, verleptheid, rypheid of on- 
volkomenheid van bladen, moet zulks ver- 
ftaan worden van een hoofdfoort van The, 
en dat dit verfchil van bladen onderfcheide 
fortimenten van dat hoofdfoort maaken , maar 
geenzins dat in dit onderfcheidt van de The- 
bladen zoude beftaan het onderfcheidt van de 
hoofdfoorten, by voorbeeld : de Keizers-T'he 
kan ‚om dit bovengemelde onderfcheidt van 
bladen, ín verfcheide beter of minder foor- 
ten van Keizers-The onderfcheiden worden. 
Maar daar uit moet het verfchil van de Kei- 
zers-T'he of witte Tie, en van de groene The, 
niet afgeleidt worden, om dat elk van deze 
een hoofdfoort is, gelyk ook noch verfcheie 
de andere hoofdfoorten , dewelke alle aan 
byzondere foorten van T'he-boomtjes groe- 
jen. 


31. 


_ De Grooten van Japan zyn zo naauwkeu- 
rig, in het fchiften en uitkippen van de bete 
The-bladen, uit een en dezelfde hoofd-foort 
van The, dat zy van eene foort van The- 
boomtjes verfcheide andere fortimenten van T he 

ver= 


Mey en Funy 1721. 489 
verdeelen, in zo verre dat van een en dezelf- 
de hoofd-foort van The zommige gevonden 
word, van dewelke, na de getuigenifle van 
de oog-getuige TEN RHYNE, een pond zo 
veel geld ‘waardig is, als honderd pond van 
diezelfde haofd-foort ; want zommige bladen 
zyn zo grof en hard, dat zy niet bekwaam 
zynde tot de T'he-drank, van de Verwers in 
‚Japan gebruikt worden, om met dezelve bruin, 
„en zwart te verwen. Om de keurlyk{te The- 
bladen te fchiften en te fcheiden, zenden de 
„Grooten. van Japan in de Koopftadt Makao 
byzondere kooplieden, dewelke door hun zorg 
en geld.de The-bladen doen verzamelen en 
uitleezen. De Keizer , de andere Koningen 
van Japan, en de groote Landsheeren, hou- 
den voor zich byzonderlyk een eigen Koop=- 
man in de The. 


33: 


Watde The-teelt der Chineezen belangt, 
dezelve komt meeft met die van Japan overeen, 
Onder de oog-getuigen van de Theeteelt in Chí- 
na,komt in-aanmerkinge foar Nieuhof,dewelke - 
als eerfte Hofmeefter van ’t Nederland{che Ge- 
zantfchap:gereilt. heeft door China; deze (a) 
beveltigt (maar het is van woord tot woord 
uit Wilhelmus Pifo gefchreven) de getuige- 
nille van MARTINUS MARTINIUS, dát 
deze heefter nergens in China overvloediger 
en weelderiger groeit, als in het Landíchap 
Nanking. Hier uit moet de Lezer echter niet 

hs fj be- 
(a) Befch ry vinge van China, 15 Hoofd(tuk, 


490 Natuur-en Konft-Kabinet , 


begrypen, dat de The nergens anders ín het 
groot en volkryk Keizerryk China zouden 
groejen , want de zelve groeit byna overal 
en cp alie plaatzen in China, daar maar be- 
kwaame aarde en goede gronden voor dezelve 
gevonden worden. De Heer NiEeuHoF 
beveftigt niet alleen, dat het The-boomtje 
met het Sumach-boomtje zeer veel overeen- 
komft heeft, maar hy zegt ook daarenboven : 
(metde woorden van Wilhelmus Pifo) Won- 
der wel gelyken de bladen van de The na de 
bladen van den Sumach, en dat de The een 
foort van Sumach is, daar aan beeft niemant 
Ze twyfelen. Die Heer heeft ons een T'he- 
bloem afgetekent, gelyk gezien kan worden 
Tabula XXX. hier achter bygevoegt No. 8. 


33 


De Chineezen maaken in bekwaame vel- 
den, en dewelke uit getemperde en bek waa- 
me aardebeftaan, T'he-tuinen, in dewelke zy 

En de The.boomtjes in een groote menigte plan- 
xxxten, gelyk gezien kan worden Tab. XXX. 
hier achter bygevoegt. Na dat zy het veld 

en de aarde, van dewelke zy een The-tuin 
trachten te maaken, voor af wel bereidt heb- 
ben, verdeelen zy dit veld in verfcheide aarde- 
hoopjes of kleine heuveltjes, dewelke om. 
trent drie voet van malkander ftaan. Door 
het maaken van deze heuveltjes zyn de wor- 
tels van het The-boomtje bevrydt van al te veel 
fmarting en vochtigheid ; ook heeft de grond, 


daar ’t boomtje inftaat, minder nood van 
fchim- 


Pe 


… Mey en Juny 1721. 491 
fchimmel of verrottinge; de aarde blyft droo” 
ger en friffcher, en dewyl de tuffchen-ruim- 
(tens tuffchen de heuveltjes wederom laag zyn, 
behouden dezelve de vochtigheid , dewelke 
(door den regen en de fterke dauwen neder- 
walt; waar door de einden van de wortel van 
shet The-boomtje altyd genoeg met vochtig- 
heid voorzien zyn: Voorwaar! een waarne- 
ming , dewelke wy dienftig en dikwils zeer 
snoodzakelyk bevinden voor verfcheide van 
„onze heefters en plantgewaffen. 

ni 

4 34 


In deze plantinge van de ‘The-boomtjes, 
‚koomen de Chineezen met die-van Japan niet 
overeen , dewyl.die van Japan elk The-boomtje 
„piet enkeld planten , maar vyftien of zeftien, en 
smeer boomtjes by malkander zaajen in een 
ruimte van omtrent acht duim ‚diameter, in 
__de gedaante van een bofchje ; daar in tegen- 
deel de Chineezen elk boomtje byzonder, en 
in een zekere ordre, toteen tuinplanten, ge- 
„dyk reeds gemeldt is. „Dezesboomtjes verkry- 
„Ben „de grootte’ omtrent van een Aalbezie- 
baom.. Alsdezelve bloejen, pronken de tak- 
ken van deze geheele heefter van onderen tot 
„boven met zodanige roos-gelyke bloemtjes , 
als in Tab. XXX. N.8. uitgebeeldt word; 
deze enkelde roos-gelyke bloemtjes hangen 
vaan korte fleeltjes, en zodanig een fteeltje 
„met zyn bloemtje is gewoonlyk aan het einde 
van een dun takje, het welk met kleine blaad- 
‚jes voorzien is, gelyk te zien is ‚JN, 8. boven 
‘ ge 


es 


492 Natnur- en Konft-Kabinet , 


gemeldt, zynde N.g. het takje, en N, 10: 
ro. ro. de.blaadjes ; deze bloemen koomen uit 
groene knopjes voortfpruiten,als een wit enkeld 
egelantier-roosje , en zy zyn van binnen geel, 
in grootte, gedaante en koleur, den roos vaa 
een egelantier (benalven de reuk ) zeer ge- 
yk ; maar wy konnen tot noch toe niet al te 
veel ftaat maaken op de waare gedaante vaa 
‘de T'he-bloem, want het is niet genoeg, dat 
dezelve onder de heefters of plantgewaflen 
met roos-gelyke bloemen geftelt word, de- 
wyl onder dit Claflis varrde plantgewaflen een 
_ ontelbaar getal behooren , die echter wederom 
in verfcheide geflachten verdeelt worden ;en zo 
Jang als in Chima of Japan de The niet befchre- 
ven word door een rechtfchapen Kruidkender , 
die de onaffcheidelyke geflacht-CharaCters der 
Plant-gewaflen naauwkeurig weet te onder- 
fcheiden, zutien de befchryvingen van de andere 
Reizigers weinig licht konnen toebrengen. 


35: 


In het Boek van den Heer NieuHoF, 
worden de The-bladen befchreven op de vol- 
gende wyze: De The-bladen loopen voor: fpits 
toe, en zyn rondom zaags-gewyze getant of 17e 
gekerft , en donker-groen van koleur als de palm- 
bladen}, maar vallen wel zo breed en fpits. 
Uit deze befchryvinge blykt klaarlyk , dat de 
Schryver van het aanhangzel van * Boek van de 
Heer Nieubof zich in « geheel bedient heeft van 
de aantekeningen vanden Heer Willem Pifò, 
hoewel ook deeze verkeerde: aantekeningen 

van 


Mey en Funy 1721: 493 
van anderen heeft gevolgt, dewelke maar een 
foort van The gezien fchynt te hebben;want wat 
debladen vande The, die uit langwerpige bla- 

den beftaar, belangt, deze hebben geen de minfte 

Overeenkomf{t van gedaante met de palm-bla- 

den, gelyk te zien is N. 11. aan een lang- 

werpig T'he-blad. Maar dat in het Boek vaa 
de Heer Nieubof maar alleen gefproken word 
van de The met lange bladen, blykt uit hee 

volgende noch klaarder: Schoon deze bladen 
(word daar gezegt) in gedaante van elkande- 
ren niet verfcheelen , zo zyn dezelve evenwel 
Wan zo een verfcheide grootte, dat zichaaneen 
én dezelve heefter vyf werfcheide bladen ver= 
Zoonen. Van deze vyf verfcheide bladen maa- 
ken de Chineezen, na het verhaal van onzen 

Schryver, vyfderhande foort van The: nraar 
de Lezer gelieft hier aan te merken , dat ditjmaar 
_Önderhoorige fortimenten van een hoofdfoort 
van The zyn; want onder verfcheide foorten 

van The, als by voorbeeld, onder de witte 

of Keizers-The , word Keizers-T'he gevon- 
den met lange bladen f en Keizers-T'he mer 
breeder en geelachtige bladen. Onderde The 

Songlo of groene The, word ook The Soz- 
glo gevonden met langwerpige bladen, en The 

$onglo met ronde bladen; en uit alleomftan= 

digheden blykt klaar, dat deze The , dewel- 
ke in het Boek van den Heer Nieuhof befchre- 
ven word , alleenlyk. maar is geweelt The 

Songlo met langwerpige bladen, om dat in 

de Provinue Nanking de The Songlo voor= 

Ramentlyk voortgeteelt word. De onder- 

feheide gedaanten van de The-bladen zyn te 

wee 


494. Natuur- en Konft-Kabinet, 


zendlyk onderfcheiden , om aan een en dezelf; 
de boomen te groejen; zelfs vinden wy ook 
dit wezendlyk onderfcheidt ìn de bruine The 
of The-boe ,gelyk by voorbeeld de gemeene 
The-boe is de zwartíte of bruinfte van blad 
onder de T'ne-boe. De The-boe-Kongo is 
lichter van blad, en een weinig na den gees 
len trekkende. De The-boe-Pekoeis grys van 
koleur en met witte punten; en de T'he-boe- 
rofmaryn is volkomen afch-graauw van ko- 
leur, en byna zo {mal en lang van blad, as - 
de rofinaryn-bladen ; waar uit openbaarlyk 
blyke 1. Dat alle de foorten van The niet 
van een en dezelve Boom geplukt wor 
den. 2. Dat de witte The of Keizers-The „ 
de groene The of The Songlo, en de The 
boe , drie verfcheide hoofdfoorten zyn. 3. 
Dat de The-boe een gewas byzonder is, en 
niet van de Keizers-T'he, noch ook van de 
groene The door konft gemaakt word. En 4, 
Dat elk van deze hoofdfoorten wederom in 
verfcheide hoofdfoorten onderfcheiden zyn. 
Want in dien zin is, onder de hoofdfoort Kei- 
zers-The, eerft de eigentlyke Keizers-T'he 
met groote bladen „als een hoofdfoort Keizers 
The, dewelke in verfcheide toevallige onder-_ 
foorten van Keizers-T'he met groot getal ge- 
vonden word; gelyk ook de Ketzers-Zbe-gay, 
die een platachtig en geelverwig blad heels, p 
mede een hoofdfoort van Keizers-T'he is, om 
dat verfcheide mindere foorten van Keizers= 
The-gay gevonden worden. Op de zelfde 
wyze is de The-Songlo'of groene The met 
langwerpig blad, mede een hoofdfoort oi 

e 


| 
Ë 
É 
k 


‚Mey en Funy 1721. 495 
de groene The, dewyl van dezelve verfchei- 
de minder-foorten gevonden worden; oor 
deel ook het zelve van de hoofdfoort The- 
Songlo met rond blad, en eok van de vier 
hoofdfoorten van The-boe, dewyl elk van 
dezelve verfcheide minder-foorten heeft ; maar 
ten opzicht van alle de minder of onder-foore 


ten (laat aan te merken, dat dezelve geen we- 


zendlyke , maar flechts toevallig-onderfchei- 
de foorten zyn , om dat het zeker is , dat 


_ van elke hoofdfoort , het zy Keizers-T'he, 
_ het zy groene The, het zy met rond of lang 


blad, het zy elke hoofd-foort vau The-boe, 
wederom verfcheide fortimenten of verdeelin= 
gen van bladen, in het plakken konnen ge- 
maakt worden, met verfcheide foorten van 
befte en flechte bladen van malkanderen te 
fcheiden „en in verfcheide fortimenten by mal- 
kander te voegen, die eigentlyk geen hoofd» 
foorten zyn. 


36. 
Na deze korte ophelderinge, zal de Le- 


zer uit het Boek van den Heer Nieuhof kon-= 
nen verftaan, daar gezegt word, gelyk boven 


‚ gemeldt is (fpreekende van de T'he-Songlo 


met lang blad) en fchoon deze bladen in ge= 
daante van elkanderen niet verfcheelen, zo zyn 
dezelve evenwel van zo een verfcheidene groot- 
te, dat zich aan een zelven heefter vyf ver- 


‚ fcheide bladen vertoonen; de eerfte en grootfte 


„ keningen van WiEmHELMusS Piso) die 


bladen (vervolgt die Schryver, uit de aante- 


ge: 


396 _Natuur- en Konff-Kabinet ; 

geheel en al in geftalte met de bladen van den 
Tuin-balzem overeenkoomen , zitten aan de on- 
deefte takken. Na deze volgen die bladen, de- 
welke van de tweede grootte, en veel kleinder 
als de eerfle zyn invoegen deze vyfderley bla- 
den vervolgens Rleinder en kleinder worden. 
Maar zo veel deze bladen opwaarts in grootte 
verminderen , zo veel vermeerderen zy ook 
inprys. Op een andere plaats word in het 
Boek van den Heer Nieubof, beveftigt de ge= 
tuigenifle van den geleerden Wilhelmus ten Rhy= 
ne, dat het The-zaad in de aarde gezaait zyn- 
de, binnen den tyd van drie jaaren nieuwe 
heelters voortbrengt, ook op die plaatzen in 
China en Japan, daar het hagelt en {neeuwt, 
gelyk als in Holland. Zelfs oordeelt die Heer, 
dat dit kruidt hier te lande ook gelukkiglyk 
zoude konnen aangekweekt worden , by al- 
dien dit zaad in een kasje dicht toegefloten 
daar van daan wierde overgebragt, en op fchae 
duwachtige en vruchtbaare plaatzen gezaait 
wierd. Het hout van de T'he-heefters is niet 
zeer hard of houtachtig, voornamentlyk de 
dunfte rysjes of takjes, want ik heb aan een 
in malkander gevlochte groote T'he-bol, de- 
welke de meergemelde Heer ANDRIES 
SCHOENMAKER my vereert heeft, ver- 
fcheide takjes ‚met haare T'he-bladen voorzien, 
gevonden, en dezelve bevonden omtrent van 
zelfltandigheid en zachtheid, als de takken 
van onze wynruit, en diergelyke heefter-ge- 
wallen. 


Van 


Mey en Juny. IJDE. ” 497 
37: 


Van de wortels word gezegt, in het Boek 
van den Heer Nieubof , alsook by Wilhelmus 
Pifo, dat dezelve zyn vezelachtig , en in klein 
ne bosjes verdeelt , die niet diep in de aarde 
gaan, maar loopen byna boven over de aarde 
heen, en zyn nergens toe nut. Uit welk al- 
les blykt, dat van dezen heefter niets gebruikt 


‚word als de bladen ; maar niet tegenftaande 


alle deze plaatzen, dewelke ik uit het Boek 
van den Heer Nieuhof heb aangehaalt,aldaar ter 
neder geftelt worden, zonder dat eenig ander 
Schryver gemeldt word ‚moet ik hier in tvoor- 


_by gaan tot onderrichting van den Lezer zeggen; 


dat dezelve zyn uitgefchreven uit het voortreffe- 


 Iyke Latynfche werk van onzen zeer geleer- 


den en vermaarden Amfterdamfchen Hippo- 


‘ crates WirnerLMus Piso, (a) het welk ge- 


drukt is in’t jaar 1658. en het Boek op de naam 

van den Heer Nieuhof, achter het welke dit 

aanhangzel gevonden word, is gedrukt 1665, 

maar ik heb alleenlyk het Boek van den Heer 

weed aangehaalt voor de Nederduitfche 
ezers. 


38. 


De geleerde Jaconus BoNtius , Stads- 
Geneesheer op Batavia, hadde in zyne Schrif- 
li ten, 


(a) Fide Annotationes & additiones Guil. Pifonis in 


__Hiftoriam Naturalem &* Medicam Indie Orientalis » 


Lib.VI, Cap‚z. 


498 _Narnur=en Konff-Kabinct , 

ten, dewelke doorden Heer Piso verzamelt 
en uitgegeven, en achter zyn eigen werk ge- 
voegt zyn, van de The maar zeer weinig en 
fchraal gefproken; want hy klaagt dat de Chi- 
neezen op Batavia, de natuur, aart, gedaan= 
te en voort-teelinge van het T'heekruidt voor 
een geheim hielden: dit was de reden, dat 
de Heer WirmerMmus Piso zich bedien- 
de van de gunft van den Heer CARON, 
die gelegen had voor Opperhoofd in Japan, 
en die aan den Heer Piso heeft mede gedeelt de 
verfcheide grootte, en de verfcheide gedaante 
der T'he-bladen, het onderfcheidt van derzel- 
ver kragten en waardy. Maar ik vinde zo 
wel by dezen, als by alle de andere Schry= 
vers, dezelfde misflag , waar door zy gelooft 
hebben, dat alle de foorten van T he van een 
en dezelfde heefter geplukt wierden, om dat 
zy gezien hebben, dat van een en dezelfde 
boom meer forttmenten en uitleezingen ge- 
maakten verdeelt wierden. Het isgeen won- 
der, dat overdertig, veertig en vyftig jaaren, 
in welke tyden deze Schryvers gefchreven heb- 
ben, alle de hoofdfoorten van The noch aan 
hun niet bekent zyn geweeft, dewyl het ge- 
bruik van de The zelfs by die van China na 
alle waarfchynlykheid van geen zeer ouden 
datum is, want in de Kruid-boeken van de 
Chineezen zelfs, word niet een Charaêter of 
teken gevonden, daar zy de The door bete- 
kenen. 


39: 


Zommige hebben geoordeelt, dat de The 
van 


Mey en Junj 1721. … 409 


van de Chineezen, en de Zfia van Japan, 


_ twee verfcheide planten waren ; maar de Heer 


Prso zegt, en het istegenwoofdig algemeen 
bekent, dat de The der Chineezen en de 
Zfia van Japan het zelfde plantgewas is, en 


dat dezelve maar ín naam verfcheelen, om 


dat de Japoneezen de heelter of deszelfs bla- 
_ den, dewelke de Chineezen Zhe noemen, 


Tfia noemen, en dat de T'he van Japan word 
genaamt zwarte The, om dat de Japoneezen 


‚_ dezelve tot poeder ftooten, als zy dezelve ge- 


__ bruiken; maar de Heer Wir. TEN RHYNE 


& 


varklaart, dat hy in Japan nooit zwarte The 


_ gezien heeft; waar uit klaarlyk blykt, ‘dat de= 
__ze Schryversinhuntyd, vande The-boe, veel 


minder van deszelfs verfcheide foorten, noch 


_ niet geweeten hebben; en dit ís na alle waar- 


fchynlykheid de oorzaak, waarom’ alle de 
Schryvers geoordeelt hebben , dat elke ver- 
 fcheide The maar verfcheide fortimenten, 
van een boom geplukt, en geen onderfchei= 
de foorten van The waren. Maar om eenig 
wezendlyk onderfcheidt, zelfs uit de drooge 
‚ The, dewelke aan ons overgebragt word, 
te ontdekken, heb ik de volgende proeven in: 
verfcheide foosten van T'he gedaán. 


40, 


Ik hebacht grein zeer goede en verfche The- 
Songlo laaten uittrekken met 400 grein wa- 
ter, en na dat het water afgegoten was, het 
zelve van koleur bevonden geel als geel wafch, 
en zeer kragtig, een weinig zamentrekkende, 
ad liza en 


Foo Natuur-en Konft-Kabinet, 


en bitterachtig van fmaak, lieflyk en aange- 
naam van reuk als verfch hooy. Ik heb in 
dit geele trekzel ingedruipt drie druppels ge- 
fmolte vitriool in regen water , en het trek- 
zel wierd zwart , dog zodanig bleek , dat 
de letters, dewelke ik daar mede op ’t wit 
papier {chreef , bleek waren. Ik gootop de 
afgetrokke bladen wederom 400 grein koo- 
kend zuiver regenwater; dit trekzel juitgego- 
ten zynde hadde weinig koleur , zynde als 
water , het welk eenigzins na’t bleek-geel 
trok ; dereuk was echter zeer kragtig engaan= 
genaam, de {maak veel zachter, zoeter, en 
minder zamentrekkende. Ik hebin hetzelfde 
wederom geftort drie druppels van het boven- 
gemelde ligueur van Vitriool, en het trekzel 
wierd tot myne verwondering noch wederom 
zo zwart, dat met het zelve noch zichtbaare 
letters op het wit papier konden gefchreven 
worden ; op de afgetrokke bladen heb ik 
voor de derde maal goo greinen water gego= 
ten , en het afgegoten aftrekzel heb ik bevon- 
den noch zeer lieflyk van T'he-reuk, maar 
zeer flap van fmaak, en maar even zichtbaar 
van koleur te zyn ; maar zo ras ik in dit 
flappe trekzel drie druppels van het bovenge- 
melde ligueur van Vitriool indrupte, wierd 
het zelve noch blauwachtig zwart, in zo ver 
dat de letters , dewelke met het zelve op 
fchoon papier gefchreven wierden, noch zeer 
wel te zien waren, Op de afgetrokke bla 
den heb ik wederom laaten gieten 4oo grein 
kookend regenwater, dit trekzel uitgegoten 
zynde had noch eenige reuk en eenige fmaak, 


en 


Mey ‘en Juny 1721. sor 
en even zichtbaare koleur; maar zo ras als in 
dit byna klaar regenwater of flap trekzel in- 
geftort wierden drie druppeltjes van het bo= 
vengemelde ligueur , wierd het zelve noch zeer 
hoog blauw ; in zo verre dat de letters, de- 
welke van het zelve gefchreven wierden, op 
% wit papier noch zichtbaar waren. Ik liet 
op deze acht greinafgetrokke T'he-bladen we- 
derom gieten 400 grein fchoon en kookend 
regenwater , dit aftrekzel had geen koleur 
meer , maar noch eenige lieflyke reuk , en eeni- 
ge trekkendheid op de tong, en, ook noch 
eenige fimaak ; maar zo ras alsin het zelvege- 
ftort wierden driedruppels van het /gueur van 
de Vitriool, wierd het zelve eer{t licht-blauw, 
maar ik liet het zelve eenigen tyd jin de lucht 
ftaan, wanneer het zo hoog en zwartachtig 
van koleur wierd, dat de letters, die met het 
zelfde gefchreven wierden, noch leesbaar wa- 
ren. Ìk liet op de afgetrokke bladen voor 
de zefde maal wederom gieten 400,grein koo- 
kend regenwater, maar ik konde in dit trek- 
zel, na dat het zelve afgegoten was, geen 
koleur gewaar worden , maar echter noch 
eenige {maak na The, en de reuk was noch 
zeer lieflyk ; ik liet in dit klaar en helder 
trekzel wederom drie druppels liqueur van Vi- 
trioolftorten, en het trekzel wierd in de lucht 
noch zodanig zwart, dat deszelfs lerters noch 
leesbaar bleeven 3 ik hervatte het aftrekken noch 
‚ eens voor de zevende maal, maar vond 
in dit laat{te trekzel geen koleur, en bynaon= 
nafpeurlyke reuk, maar echter noch eenige 
trekkende fimaak ; zo ras als in het zelve 

li 3 wee 


zoz Natuur- en Konft-Kabinet , 


wederom drie druppels gegoten wierden van 
het ligueur van Vitriool, kreeg het zelve noch 
zodanig een donkere koleur , dat deszelfs let- 
teren noch genoegzaam zichtbaar waren. Ik 
ontdekte door deze! proeven 1. Dat de The 
by uitftekendheid bekwaam is om zwart te 
verwen , en ook tot het maaken van inkt, 
want het is zeer te verwonderen , dat het 
laatfte trekzel, daar voor de zevende maal 
vierhondert grein water over gegoten was, 
op acht grein The, noch zodanig zwart wierd 
van het #gueur van Vitriool: of dat een grein 
The, die volkomen zesmaal afgetrokken was, 
aan vyftig grein water noch zo veel kragt bv- 
zet , om door drie druppels Vitriool-wâter 
zwart te konnen worden. Als wy deze ver- 
wende hoedanigheid van de The, die niet te 
voren afgetrokken is, by malkander begrypen , 
konnen wy wel vinden, dateen greintje krag- 
tige en verfche The een geheel oxhoofd re- 
genwater, door byvoeginge van vitriool, zoe 
danig zwart zoude konnen maaken , dat wy 
de letters , dewelke daar mede gefchreven 
wierden , op ’t papier zouden konnen zien 
en onderfcheiden. 2.Ontdekte ik ook door deze 
proeven, dat in de The een uitftekende groo- 
ten overvloedt van zamentrekkende kragt 
of vis flyptica is, om dat in het zevende af- 
trekzel geen koleur en genoegzaam geen reuk 
meer befpeurt wierde, maar echter een vol- 
komen {maak of gewaarwording van trekkin- 
ge op de tong. 3. Ontdekte ik, dat door 
het gedurig aftrekken van de The, de laasfte 
trekzels eerft verliezen haar koleur, daar na 

haar 


Mey en Juny 11e) 303 
haar reuk , en ten laatften eerft de {maak ; 
waar uit blykt, dat de vlugge deelen van de 
The, die derreuk van de The verwekken, 
ook mede’ helpen tot de T'he-koleur, en dat 
de zwaare ‘en zamentrekkende deelen meer- 
der de fimaak aan de Thegeven. 4. Ontdek- 
te ik ook „dat in:de The een ongeloofly= 
ken overvloedt van vlugge deelen zyn, om dat 
de kopjes; daar de trekzels, die noch reuk 
hadden’ ‘uitgegoten en al gedroogt waren, 
geroken zynde, noch zeer veel reuk-deelen 
uitgaven, dewelke zeer aangenaam waren. 
_$. Ontdekte ik, dat het The-trekzel bruin= 
der van koleur word, zo ras als het zelve 
‚eenigen tyd inde lucht ftaat, en door de lucht 
een weinig zwarter, alsin het zelve Vitriool- 
water is gedrupt, en dat onze lucht zeer fcha= 
delyk is voor de The. 


L. 

‚Ik heb van de The-Songlo met rond blad 
insgelyks genomen acht grein, en op dezelve 
gegoten 400 grein gekooktregenwater, maar 
dit eerfte trekzel was veel hooger geel-bruin 
van koleur, en minder mals van {maak ; in 
de lucht ftaande wierd het zeer bruin, en door 
de gefimolten Vitriool zwart. Ik deed alle de 
voorgaande proeven in deze T'he-Songlo met 
rond blad, met verfcheide trekzels, maar be= 
vond, dat, alfchoon het trekzel van de The 
met rond rond blad veel bruinder, of niet zo 
blank van koleur was, als de The met lang 
blad, echter het flappe trekzel van de The 
met lang blad langer re was om zwart 


i 4 te 


zog Natuur-en Konft-Kabinet ; 
te worden door de gefimolten Vitriool, alsde 
T'he-Songlo met rond blad; naderhand on- 
derzocht ik deze beide foorten van afgetrokke 
bladen, en bevond dat dezelve meeft alle ver- 
broken waren, en niet in haar geheel. Uit 
de The met lang blad vond ik deze blaadjes 
tezienin Zab.XAXI. N.12.13.14. en zag in 
de grootte en lengte van deze bladen een merke- 
Iyk onderfcheidt, zynde N. 12. meer als eens 
zo lang en groot als N.14, endegrootte van 
N. 13. wastuffchen beide van deze twee bladen; 
waar uit ik klaarlyk ontdekte,dat de getuigenifië 
van de Schryvers ten eenemaal (in deze T'he, die 
tot ons overgezonden word)vervalt,dat de T'he- 
bladen, dewelke omtrent van een en dezelfde 
grootte zyn, van de andere worden uitgelee- 
zen, dewyl deze T'he-Songlo met lang blad 
zeer veel van malkanderen verfcheelde in 
grootte van bladen; waar uit befloten moet 
worden, dat de T'he-bladen, die bekwaam 
enryp, en niet te hard noch te grof zyn, 
alle door malkander geplukt en vermengt 
worden ; want als de The-bladen van een 
en dezelfde boom in vyf fortimenten ver- 
deelt worden, elk na de grootte vande bla- 
den, zoude dit verfchil van een fortimeut in 
grootte van bladen zo veel niet konnen zyn, 
als aan dit eene fortiment van The komt te 
blyken. De uitgetrokke en opeen papier uit- 
gefpreide bladen van de The-Songlo metrond 
blad, vond ik door malkander veel kleinder van 
bladen, alsde bladen van de T'he-Songlo met 
Jang blad „en het grootfte blad, dat ik uit dezelve 
heb konnen vinden, was N15, Dit blad, Ee 
0 


Mey en Juny 1721. 505 
ook de andere die noch kleinder waren, zyn 
zo wel langwerpig als de The-Songlo met 
lang blad, dog dezelve zyn wat ronder, en 
na haar lengte wat breeder , en door malkander 
veel kleinder van blad; waar door ook komt 
te vervallen de getuigenifle van zommige 
Schryvers, dat de klein{te T'he-bladen altyd de 
befte zyn ; dewyl de T'he met lang blad uit groo- 
tere bladen beftaat, als de The met rond 
blad , en echter veel beter en deugdzaamer 
was. 


4e. 


Door het midden van de T'he-blaadjes, zo 
wel in die van de The met lang blad, als 
met rond blad, loopt van de fteel tot aan het 
einde een ribbetje, het welk aan weerkanten 
kleine adertjes of fibertjes uitfchiet, die in het 
blaadje met alderhande vlechtingen eindelyk 
verdwynen; ook zyn de blaadjes alle aan de 
kanten zaags-gewyze getant, gelyk gezien kan 
worden N 16.16.16.16. Dekleine fibertjes, 
dewelke zich aan weerkanten van het middel- 
adertje door het T'he-blaadje verfpreiden, nee- 
men eenigzins een andere loop in de The met 
rond blad, als ín de The met lang blad; waar 
uit mede een wezendlyk onderfcheidt tuffchen 
deze twee foorten van The-bladen ontdekt 
word. Niet tegenftaande deze The-blaadjes 
zo lang en zo uitftekend hard gedroogt ge- 
weeft waren, en af haar kragtdoor kookend 
regenwater uitgetrokken was, vertoonden de- 
zelve echter noch een matig heldere groene 
koleur, waarom dezelve buiten twyfel groe- 


is ne 


506 Natuur- en Konft-Kabinet, 

ne The genaamt word, tot onderfcheidt van 
de blanke Keizers-T'he, en de bruin gemaakte 
The-boe, welker wezendlyke verfcheide foorten 
ik insgelyks ook door proeven , daar ik noch 
van fpreeken zal, ontdekt heb. 


43: 


Als het aftrekzel van de The-bladen, zo 
wel van de groene The met lang blad, als 
van die metrond blad, al te kragtig afgetrok= 
ken word, vertoont het zelve een geel-brui- 
ne koleur, daar weinig groen ingezien word, 
maar als zodanig een aftrekzel middelmatig 
en niet al te kragtig, maar door meerderheid 
van water flapper afgetrokken word , is de ko= 
leur meer geelachtig groen als geelachtig bruin, 
niet tegenftaande de groene The onder de za- 
mentrekkende bladen behoort, en een vins 
fiypticam bezit, gelyk uit het zwart worden 
door Vitriool-water en de zamentrekkende 
{maak blykt , en is dezelve echter zo vol fyne 
en zeer vlugge deelen, dat zulks ten hoogften 
te verwonderen is; de eigentlyke fimaak van 
de groene T'he is lieflyk, bitterachtig en zach= 
telyk zamentrekkende, het welke naderhand 
in de mond zoet word. De vlugge deelen 
van de The zyn in geen lymig zap of olyach= 
tigheid vaft geknevelt, gelyk zommige andere 
welriekendekruiden of bladen, maar zeer los, 
en vervliegen ook zelfs, als de drooge The 
maar ongedekt in de bloote lucht (taat; waar 
door de The binnen korten tyd al zyn aan- 


genaame geur, verfriffchende fimaak, en zyn 
vlug- 


Mey en Juny 1721. 507 
vlugfte en fynfte deelen verlieft. Hier uit 
konnen wy oordeelen, dat de groene T'heuit 
twee voornaame deelen , welker vermogen 
wy klaarlyk ontdekken, beftaat, namentlyk 
1. Uit zamentrekkende en vafte deelen. En 
z. uit fyne en vlugge deelen ; want alsdefy= 
ne en vlugge deelen van de The, doordetyd 


en in de open luchtvervlogen zyn, blyven de 


zamentrekkende deelen maar alleenlyk in de 


‚ zelve over, gelyk ik ondervonden heb. Daarom 
moet de T'he met de uiterfte zorgvuldigheid des” 


_ werelds in tinne doozen of zeer dicht toegeflote 


vaten, op zeer drooge plaatzen, en zelfs in een 
zeer drooge lucht bewaart worden;ook mag niet 


‚de alderminfte reuk of vreemde geur aan de 


vaten zyn, daar de The in bewaart word, of 
vzulkstrekt datelyk in de The, en geeft aan de- 
zelve een lucht, en zomtyds een {maak, na 
het vat, of de plaats daar dezelve in bewaart 
word. 

44: 


Zommige werkdaaden van de Natuur zyn 
voor onze zinnen zomtyds zo zeer verbor- 
gen, sen voor ons begrip zo fyn en onver- 
ftaanbaar, dat wy zomtyds de geur van zom- 
mige zaaken zien trekken door de dichtíte va= 
ten, daar andere dingen, die zodanig een geur 


en lucht na zich trekken, in bewaart worden. 


In dit geval is de The een van de aanmerke- 
lykfte zaaken,dewelke in dewereld zyn; want de 
‘The is op een onbegrypelyke wyze bekwaam, 
om, alfchoon dezelve dicht gefloten ís, alder- 
hande geuren, luchten en reuker. nazichte trek- 

ken, 


5oB Natuur- en Konft-Kabinet , 
ken, van die zaaken, daar dezelve te lang by 
ftaat of bewaart word. Van deze hoedanigheid 
heeft myn zeer goede Vriend, de meergemelde- 
Heer ANDRIES SCHOEMAKER , wiens ern(tige 
getuigenifle van niemant in twyfel zal getrok- 
ken worden , aan my vier verfcheide ondervin= 
dingen verhaalt: Een Ooftindifchvaarder kwam 
met zyn groene The, dewelke hy zo even uit 
Ooftindien hadde gebragt, met een Veerfchip 
vanZeeland hier tot Amfterdam,en by den Heer 
SCHOEMAKER: deze, de The proevende, 
om dezelve te waardeeren, bevond dat dezel- 
ve een fterke lucht had aangenomen van de 
verfche Citroen-fchil, het welk veroorzaakt 
was geworden, om dat het Veerfchip, daar 
de The mede was overgevoert uit Zeeland, 
met Citroenen geladen was geweeft. De 
Heer SCHOEMAKER hadde op een kamer, 
in dewelke eenige Knafters groene The be- 
waart wierden, een matige hoeveelheid appe- 
len gelegt ; na verloop van eenigen tyd be- 
gouden deze appelen, gelyk wy zulksop zyn 
tyd altyd aan dezelve bevinden, een zeer (ter- 
ke lucht of appelreuk van zich uit te dampen ; 
en dewyl de kamer zeer dicht gefloten was, 
wierd bevonden , dat de The deze appel-lucht 
door het loodt en het hout van het var, daar de 
The zeer dicht gefloten in bewaart was, nazich 
hadde getrokken. Als de The in het heetfte 
van de zomer op een kamer bewaart word, 
heeft de Heer SCHOEMAKER ondervon- 
den, dat dezelve na de vochtige luchten van 
de herfft, een pond op de zeftig:ponden of 
een zeftigtte part zwaarder is geworden, De 
zelfde 


Mey en Funy 1721. $0g 
zelfde Heer heeft ondervonden, dat de The, 
op de kamers van een huis, dewelke tegens 
» het noorden ftaan , zyn geur en deugd be- 
houdt, maar dat dezelve bewaart wordende 
in de kamers, die aan het zuiden ftaan, meer- 
der - vochtigheid na zich trekt, zwaarder 
word, en eenigzins in deugd en waardy vere 
mindert. 


45- 


In de groene The of The-Songlo wor- 
den drie hoofd-byfmaaken vaftgeftelt van 
de Liefhebbers, de eerfte fmaak noemen zy 
BroEMigG, de tweede ZEEPiG, en de 
derde BooNie ; maar de boon-fmaak is 
maar toevallig, en juift niet zo zeer een nâ- 
tuurlyke byfmaak van de The: want de The, 
dewelke eerft Bloemig is, kan boon-fimaakig 
worden , als dezelve begint te verouderen: zo 
ras als de The boonig word, zal ook deszelfs 
trekzel roffer van koleur worden. De The- 
Songlo met lang blad is, zeer verfch en frifch 
zynde, meeft altyd bloemig, en daarom ook 
meer geacht als de groene T'he met rond 
blad ; om dat de groene The met rond blad , 
alfchoon dezelve verfch en frifch is, meeft 
altyd zeepig is, en in * algemeen een Bloem 
boven een Zeep gewaardeerd word. Alle de 
andere byfmaaken van de groene The zyn 
maar toevallige (maaken, dewelke de The uit 
andere zaaken na zich getrokken heeft; de 
bloemigheid is een aangename zachtheid in de 
{maak van de The, de zeepigheid is een AET 

hei 


$ro Natuur en Konft-Kabinet, 


heid, dewelke een weinig meerder byfimaakig 
fchynt, en meer doorfteekt. 


46. 


Na dat wy nu van de groene The gefpro. 
ken hêbben, zullen wy gaan onderzoeken de 
witte The, of by ons genaamt de Keizers- 
The, en by de Engelfchen The-Bing. De 
drooge bladen van de Keizers-T'he zyn in ‘t 
aanzien veel grooter , als de drooge bladen 
van de groene The, zelfs van die met lang 
blad; waar uit weer klaarlyk vervalt die mee- 
ning, dat de grootite bladen van de The in 
algemeen de flechtíte zyn. Van de witte The 
zyn bekent twee hoofdfoorten , namentlyk 
Keizers-T'he,en The-gay. Ik hebgegoten op 
acht grein zeer goede Keizers-T'he, vierhon- 
dert grein kookend regenwater, dit aftrekzel 
was wel zeer fterk en geurig van fmaak , maar 
veel zachter, en niet zo bitter, noch trekken- 
de, noch hertelyk doorfteekende als de eerfte 
trekzels van de groene The; ook was dit 
fterke trekzel zo blank , dat aan het water 
zeer weinig rosheid vernomen wierd, de reuk 
was zeer frifchen lieflyk ‚ maar niet zo kragrig 
als de reuk van de groene The ; ik ftorte in 
deze vierhondert grein van ’teerfte trekzel van 
Keizers-The drie druppelen gefimolte Vitriool , 
maar de koleur wierd niet zo zwart als die 
van het eerfte trekzel van de groene The, 
haar echter noch zodanig, dat de letters, de= 
welke daar mede gefchreven waren, zeer dui- 
delyk en klaargeleezen konden worden; ík 

goot 


Mey en Juny ryrr. Sir 
goot op de afgetrokke bladen wederom 400 
grein kookend regenwater , en bevond dit 
tweede trekzel, in koleur, reuk en fimaak, 
weinig te verfcheelen van het eerfte trekzel, 
het welke met de groene The zo niet was ge= 
fehiedt, dewyl aldaar het eerfte trekzel krag- 
tig veel verfcheelde in koleur en finaak van 
het tweede trekzel; waar uit ontdekt word, 
dat de groene The zyn kragt en natuurlyk 
verfzel veel eerder los laat, en aan het water 
Overgeeft, als de Keizers-The; ik ftorte in dit 
tweede trekzel weder drie druppels gefmolten 
Vitriool, en bevondt de koleur en de gefchre« 
ve letters byna even zwart, als die van het 
eerfte trekzel. Het derde trekzel had in fmaak, 
reuk en koleur, verloren, maar niet zo veel 
na evenredigheid, als het derde trekzel van 
de groene The, en na het inftorten van de 
drie druppels gefimolten Vitriool , behieldt het 
zelve ook beter proportie van zyn verkrege 
zwarte koleur. Het vierde trekzel had noch 
genoeg fimaak van The, maar byna geen mer- 
kelyke reuk, en geheel geen koleury, maar 
wierd echter op het indruppen van de drie 
druppels gefmolte Vitriool noch vry bruin; 
waar uit klaarlyk blykt, dat de zamentrek- 
kende deelen het doorfteeken van de fmaak 
aan de The geven, en dat dezelve ook vafter 
aan de The verknocht zyn, als de fyne dees 
len, dewelke de reuk en de koleur aan de 
The geven, gelyk als van de groene The ins- 
gelyks getoont is. Het vyfde trekzel had alle 
koleur, fmaak, en merkelyke reuk verloren , 
maar wierd echter, op het inftorten-van de 
drie 


{ 


s12 Natuur-en Konft-Kabinet ; 

drie druppels Vitriool-water, noch vry don= 
ker-bruin ; en fchoon alle finaak , reuk en ko- 
leur, van de volgende trekzels geheel af wa» 
ren, vervolgde ik noch gedurig met het in- 
ftorten van de drie druppelen Vitriool-water , 
en bevond dat het zefde, zevende, achtte, 
negende, tiende, elfde, twaalfde, en noch 
rmeer trekzels, noch gedurig by trappen min- 
der bruin van koleur wierden door de Vi- 
triool; in zo ver dat ik verwondert ftond, 
dat in de T'he-bladen zulk een uitftekenden 


overvloedt van deelen zyn, dewelke zichge- 


durig in het water verbergen, en tot het maa- 
ken van de zwarte koleur bekwaam zyn, 
fchoon wy dezelve door onze zinnen, door 
reak , maak of gezicht, in het aftrekzel niet 
konnen ontdekken. In het alderflapfte af- 
trekzel, inhet welke geen de minfte reuk was, 
gelyk ook reeds in de voorgaande aftrekzels 
konde befpeurt worden, wierd datelyk op 
nieuw eer inkt-reuk met eenige tank gebo- 
ren, zo ras als de driedruppels gefimolten Vi- 
triool in het zelve geftort wierden. Ik ontdekte 
ook , dat de befte groene The langer water 
hield, alsdebelte Keizers- The. 


4]. 

Ik fpreide de getrokke bladen van de Kei- 
zers-T'he over een papier, en bevond dat de- 
zelve door malkander veel grooter waren, als 
de bladen van de groene The, gelyk gezien 
word aan de bladen van de Keizers-T'he met 
N.17.18.19. Onder deze bladen’ van de 
Keizers-T'he is een groot onderfcheidt van 
grootte, waar uit wederom zeer klaar ble 

at 


Mey en Funy 17ar: 513 
dat de befte foort van The juift niet altyd 
afhangt van de kleinfte bladen. De bladen van 
de Keizers-T'he zyn niet alleen veel grooter, 
maar ook dikker en robufter, als van de groe= 
ne The. De middelnerf, dewelke door elk 
blad loopt, gelyk. als ook de zy-adertjes of 
vezeltjes, dewelke dwars door ’t blad loopen, 
zyn ook harder, grover en zwaarder, en dat 
zelfs van de kleinfte blaadjes Keizers-T'he , 


als de nerf en zy-vezeltjes van îde blaadjes van 


de groene T'he van dezelfde grootte ; waar uit 
klaarlyk blykt, dat de Keizers-T'he een ande- 
re foort van T'he-boomtjes is, als de boomt- 


‚jes, dewelke de groene T'he voortbrengen. 


48. 


Niet tegenftaande de Keizers-T'he, als ook 
de groene The, elk in byzonder , beftaan uit 
bladen van verfcheide grootte, zoude het ech- 
ter wel konnen zyn, dat in China of Japan, 
tot dienft van de groote Heeren , met meer- 
der naauwkeurigheid de groote van de kleine 
bladen gefchift worden, en dat de meefte The, 
dewelke aan de vreemde Kooplieden verkocht 
word, maar verzamelt wierd, zo als dezelve 


aan de boomtjes valt, dat is groote, middel- 
matige , en kleine bladen onder malkander 5 
„want ik heb wel zeer uitmuntende Keizers- 


The gezien, welker bladen door malkander 
veel kleinder en fynder waren , als gewoonlyk 
de bladen van de Keizers-T'he gevonden wor- 


den. De tweede foort van Keizers-T he is de 
Kk 


‘The- 


si4 _Natuur= eu KonflaKabinet , 
The-gay „ deze is geelverwig , en plat van 
blad, , 


49. 


Na het onderzoek van de witte The, ftaat 
aan te merken», dat de The-boe zeer donker- 
bruin van koleur ís; ook heeft dezelve een ge- 
heel andere lucht als de groene T'he of Keizerse 
The. Ik goot op acht grein bruine T'hej, of 
The-boe, 4oo grein kookend{regenwater, en 
bevond dat het afverfzel weel beftendiger en 
vafter in de bladen vande T'he-boe gehecht was, 
en dat dezelve meer hette van nooden hadde om 
uitgetrokken te worden, als de groene of witte 
The; het eerfte trekzel was bruin-rood van 
koleur, niet zo fterk van reuk als de groene 
The of witte The, maar zeer volmondig van 
fmaak , hoewel niet zo zamentrekkende, als 
het alderfterkfte trekzel van de groene The, 
maar in bitterheid tu{lchen de groene The en 
het alderfterk{te trekzel vande Keizers-T'he. Ik 
ftorte in dit aftrekzel vier druppels gefmolten 
Vitrióol, waar door het zelve niet zo zwart 
wierd, als het fterk{te aftrekzel van de groene 
The door drie druppels; het tweede trekzel 
van de T'he-boe was in koleur, reuk en maak, 
byna zo kragtig, als het eerfte; en het is zeer 
aanmerkelyk , dat acht grein T'he-boe zulk een 
zwarten koleur konnen byzetten aan acht= 
hondert grein water; maarna hetinftorten van 
acht druppels gefimolten vitriool, wierd echter 
dit tweede aftrekzel niet zwarter alshet eerfte. 
Het derde trekzel van de T'he-boe was mer-_ 

kelyk 


Mey en-Funy 1721: 515 
kelyk flapper van {maak en reuk, de koleur 
was vry hoog-geel of ros, en verkreeg door 
vier druppels gefinolten Vitriool maar een ge- 
ringe zwartheid. Her vierde trekzel was zeer 
flaauw van reuk en fmaak , maar noch zo 
hoog van koleur, als het alderfterkfte trekzel 
van de groene The, maar verkreeg zeer wei- 
nig zwart van de gefmolte Vitriool ; waar uit 
ontdekt wierd, dat de deelen , dewelke de 
koleur geven aan de Fhe-boe, beftendiger 
zyn, als de deelen , dewelke de zamentrek- 

kende kragt geven, geheel anders als omtrent 
de groene The en de witte The. Het vyfde 
trekzel van de The-boe hadde zeer weinig 
fimaak, geen merkelyke reuk , en voor The- 
boe weinig koleur; maar by het inftorten van 
de gefinolte Vitriool wierd meer ftank verwekt 
als ín de groene of witte The In ’tzefde, en zelfs 
in’tzevende trekzel van de The-boe,was,in ver- 
gelyking van groene The , noch overvloedig veel 
koleur , maar geheel geen reuk of fmaak , weinig 
zwart door de gefmolte Vitriool ; maar hoe flap 
dit trekzel ook fcheen , gaf het zelfde, op het in= 
druppen van het Vitriool- water , zeer veel ítank. 


5o. 


Zommige hebben geoordeelt, dat tuffchen 
de The-boe en de groene The geen onder- 
fcheidt is, en dat de koleur van de T'he-boe 
gemaakt word door een faus of het byvoegen 
van eenig afverfzel; voorwaar door de proe- 
ven blykt volkomen dat dit waar is : want nä dat 
de bladen van de T'he-boe volkomen afgetrok- 

Kk 2 ken 


516 Natuur- en Konft-Kabinet , 


ken zyn, worden zy groen, maar echter iS 
de T'he-boe verfcheiden van de groene of Kei- 
zers-The, dewyl dezelve uit een andere ge- 
daante van bladen beftaat. De koleur en 
lucht word aan de T'he-boe gemaakt door 
konft; de Chineezen; weeten veel onder- 
fcheidt zelfs in de T'he-boe-Congo te maa- 
ken , en het is wel waarfchynlyk, dat zy 
niet zo veel foorten van ‘T'he-boe-Gongo zou- 
den maaken, als dit niet door uitleezing 
van blaadjes gefchiede ; want de The-boe- 
Congo fcheelt zo veel in fortimenten, dat 
zommige foorten van T'he-boe-Congo twee 
derde parten duurder zyn , als de minfte 
foorten van de The-boe-Congo. Ook zoude 
het, als de The-boe niet door een faus ge- 
verft wierd, niet noodig zyn, om in de 
The-boe-Pekoe zo veel fteelen te werpen, 
die de menfchen voor witte punten aan- 
zien, daar zy door misleidt worden: de ge- 
daante der bladen van de T'he-boe fcheelt 
zeer veel van de gedaante der groene T'he- 
bladen, en wel voornamentlyk van de T'he- 
boe-Pekoe en de T'he-boe-rofinarin. De bla- 
den van de gemeene The-boe behouden 
langft haar donker-bruine koleur , fchoon 
dezelve met kookend water fterk. afgetrok= 
ken zyn. Ook zyn de bladen van de T'he- 
boe veel dikker van blad, als van de groe- 
ne The of witte The, en echter door mal- 
kander zo groot niet, gelyk te zien is met 
N.20.21. 22. 


De 


Mey en Funy 1721. S17 


5. 


De T'he-boe-Congo is, zo als dezelve droog 
tot ons overgezonden word, bynazo zwart of 
donker-bruin van koleur, alsde gemeene T'he- 
‚__boe, maar dezelve heeft veel aangenaamer en 

‚ friffcher \ucht. Ik hebop acht grein Î he boe- 
Congo gegoten 4oo grein kookend,regen-water, 
en dezelve laaten uittrekken op het vier ; het trek- 
zel was zeer aangenaam bruin-rood van ko- 
leur, en níet zo donker, maar veel helderder, 
als het eerfte en fterkfte trekzel van de gemee- 


Sne The-boe; de reuk was veel liefiyker, de 


fimaak veel doordringender, en met eenige bit- 
terheid zeer aangenaam en levendig: na het 
inftorten van drie druppels gefimolten Vitriool, 
wierd de koleur van dit trekzel eenigzins pur= 
perachtig zwart, en niet zo donker als de ko= 
leur van het zwart-gemaakte eerfte trekzel van 
de gemeene The-boe, veel in zwartheid ver= 
fcheelende van het eerfte en fterkfte trekzel van 
de groene The. Het tweede trekzel was, in 
reuk, fmaak en koleur , byna egaal met het 
eerfte trekzel, niet zo bruin-rood , maar [glan- 
zig, doorfchynend ‚ en fchoon "rood, daar 
zich zeer weinig bruin onder vertoonde: de 
‚ vier ingedrupte druppels Vitriool-water gaven 
aan dit trekzel meerder een purpere als zwarte 
koleur. Het derde trekzel had zeer veel ver= 
loren, in reuk , {maak en koleur , zynde 
byna van koleur al het fterkfte trekzel van de 
groene The, dog met een weinig glanzig-rood 
door de koleur heen fpeelende 5 het pieston 
k 3 Y 


518 Natuur- en Konft-Kabinet, 


Vitriool-water maakte de koleur van dit trek- 
zel byna paars. Het vierde trekzel had weinig 
reuk en fmaak, maar na evenredigheid meer- 
der koleur, dewelke wel zeer licht was , maar 
echter veel na het rood trok : een weinig meer 
Vitriool-water, als in de voorgaande trekzels, 
geltort, gaf aan het zelve een zwarte paarfe 
koleur. lk ontdekte, dat detrekzels van deze 
The veel minder {tank uitdampten, als detrek= 
zels van de gemeene T'he-boe , op het inftor- 
ten van Vitriool-water. Het vyfde, en alle 
de volgende trekzels van de The-boe-Congo 
behielden noch zeer lang een aangenaame rood= 
achtige koleur, niet tegenftaande de reuk en 
fimaak zeer weinig of niet waren , en dat 
zeer aanmerkelyk is, was , dat door het inwer- 
pen van het Vitriool-water , deze zeer flap- 
pe trekzels , na dat zy haar rood verloren 
hadden, noch merkelyk zwart wierden door 
het Vitriool-water, tot een bewys, dat zy nu 
haar faus verloren had. Onder de uitgetrokke 
The-boe Congo, vondik bladen van alderhan- 
degrootte, maar meett kleine, gelyk te zien is 
met N 23 24.25 Debladen waren voor rond, 
en wat breeder alsde T'he-boe, gelykals N. 23. 
vertoont word. In talgemeen waren de bladen 
van de T'he boe Congomniet zo dik , als díe van de 
gemeene T'he-boe , ook niet zo bruin van koleur 
en droog,zynde geelachtig. Zelfs vond ik eenige 
van de uitgetrokke blaadjes, dewelke flaauw- 
groen, met eenige bruinheid vermengt, van ko- 
leur waren, en in al de trekzels {tak een aan- 
genaam rood door het bruin, waar in de T'he- 
boe-Congo van de gemeene T'he-boe merke- 

lyk 


‘Mey en Juny vyar. 519 
Iyk verfcheelt. Als wy de hoofdfoorten van 
de The, om derzelver gverfchillende koleuren, 
wilden verdeelen en onderfcheiden , zouden 
wy konnen ftellen witte The, nameritlyk ge- 
mieene Keizers The; geelachtige The, nament- 
Iyk de Keizers- The gay ; licht-groene-Î be , 
pamentlyk groene T'he met lang blad 5 danker= 
woene-The, te weeten groene Fhe met rond 
blads donker-bruine-The ‚of gemeene The boe; 
bruin-roode-The of Thesboe Congo; geelacht:ze 
The of The-boe-Pekoes gryze The „gelyk als de 
The-boe-rofinaryn. fi 


sr. 

De bladen van de ‘T'he-boe-Pekoe zyn , ZO 
als dezelve gedroogt aan ons uit China gebragt 
worden, niet donker-bruin, gelyk de gemeene 
__The-boe ofde The-boe-Congo , maar grys-geel 
van koleur met veel witte fteeltjes , dewelke 
daar zeer overvloedig veel afgebroken , en 
ook aan het einde van de blaadjes in gevonden 
worden ; deeze fteeltjes laaten zy aan de blaadjes 
zitten. De drooge blaadjes van. de ‘The boer 
Pekoe zyn zeer langwerpig, fyn, en zo dun, 
als of het ftukjes grof garen waren, hebbende 
geen de alderminfte overeenkomft met «de ger 
droogde bladen van de gemeene The-boe of 
de The-boe-Congo, als dat onder de bladen 
van de The-boe-Pekoe zommige blaadjes ger 
vonden worden, dewelke ook donker bruin , 
maar echter ook zeer dun en fyn zyn; waar 
uit genoegzaam te merken is, datde T'he-boe- 
Pekoe een byzonder gewas, en een volkomen 


byzondere foort van The is. 
Kk 4 Van 


szo Natuur-en Konft-Kabinet ; 


$3- 


Van de The-boe-Pekoe deed ik acht grein, 
in een heet gemaakt, dog droog trekpotje;, 
en bevond dat de Pekve van alle de foorten 
van The de minfte vlugge reukdeelen heeft, 
want de reukdeelen van de The zyn in ’t al- 
gemeen zo vlug, dat de drooge The, in een 
heet gemaakt trekpotje zonder water gedaan 
zynde, en een weinig toegedekt geweelt zyn= 
de, zo ras als het potje word open gedaan, 
deszelfs vlugge reukdeelen by uitftekendheid 
los laat, zo dat door dit middel de eigentlyke 
lucht van de The aldernaauwkeurig{t ontdekt 
kan worden; maar dit middel heeft niet zo 
veel plaats, in het ontdekken van de lucht in 
de Pekoe. Na dat ik op de acht grein, 400 
grein kookend water gegoten had, bevond ik 
het eerfte trekzel zeer lieflyk van reuk, rood- 
bruin, en glanzig van koleur, als de Congo, 
en zeer kragtig van fmaak. Op het infiorten 
van drie druppels Vitriool-water, wierd dit 
fterk trekzel zwart, met een roode weerfchy- 
pige koleur doormengt , even gelyk als de 
Congo , dog zwaarder van koleur,. Het 
tweede trekzel had meer verloren, na even- 
redigheid, in koleur en {maak , als het tweede 
trekzel van de Congo; ook was de roode 
koleur in alles niet zo doorftekende, in de 
trekzels van de Pekoe alsin de Congo, maar 
de fmaak was zeer aangenaam trekkende, en 
aan de malfe kant. In het zwart worden door 
het Vitriool-water, verfcheelden alle de trek- 

zels 


Mey en Juny 1721. srt 
zels van de Pekoe zeer weinig van de Congo, 
wordende meeft alle paars en purperachtig 
donker-bruin, fpeclende door alie de trekzels 
een gemengde koleur uit rood , zwart en 
geel. Alle foorten van The koomen daar ín 
over een, datzy een vim flypticam of zamen- 
trekkende eigenfchap bezitten ; maar de groene 
The met ronddlad munt echter daar in boven ala 
le de andere foorten uit ;en alhoewel ik geen’ge- 
legentheid heb gehad, om de T'he-boe-rofmaryn 
in dat opzicht te onderzoeken, ben ik echter 
onderrecht, dat dezelve ook zamentrekkende 
van fmaak is, en de drooge bladen van de 
T'he-boe-rofmaryn zyn volkomen afchgraauw 
van koleur. 


$4. 


Tuffchen de groene en witte The is niet 
veel onderfcheidt, ten opzicht van de tteelen, 
dewelke in dezelve gevonden worden, maar 
onder de uitgetrokke bladen van de T'he-boe 
worden veel fteelen gevonden, dog onderde 
The-Bee-Pekoe worden de meefte (teelen ge- 
vonden : in zo verre dat ik bevond , dat de uitge= 
trokke bladen van de acht grein Pekoe meeft 
fteeltjes waren, en dat de witte punten ftee- 
len zyn, die aan de blaadjes vaft zyn, of 
onder de The gemengt zyn. Het groot- 
fte blaadje, dat ik onder dezelve vond, isaf- 
getekend met N.26. Her middelfte met zyu 
takje N.27. en het kleinfte met N.25. Ik 
merkte aan deze bladen , dat zy vry dik wa- 
ren, en nierzo dunentéder als de groene The 

Kk 5 of 


522 _Natuur- en Konft-Kabinet, 

of Keizers-T'he; deribbe, dewelke inde leng- 
te midden door het blad loopt, is na de groot= 
te van het blad veel robufter, als in alte dean= 


dere The-bladen, maar de nerfjes of draad- 


Jes, dewelke aan weerkanten uit deze ribbe 
dwars door ’t blad loopen , om deszelfs vezel= 
vlechtinge en fubftantie van het blad te maa= 
ken , zyn wederom zo klein, dat dezelve 
naauwelyks zichtbaar zyn. Ook zyn de zaags- 
gewyze tandjes aan de randen van deze blaad- 
jes zeer fyn en klein, en loopen eenigzins op 
een andere wyze, als aan de andere The- 
blaadjes. Uit welk alles wy konnen beflui- 
ten, dat de Pekoe aan een byzondere heefter 
groeit, alsde gemeene T'he-boe, de Congo en 
de Rosmaryn ; dewyl deze laat{te het lang wer- 
pigtte en fmalíte blad van alle de foorten van 
The-bladen heeft. 


sj 


De meefte uitgetrokke bladen van de ge- 
meene The-boe waren donker-groen geble- 
ven, maar onder de The-boe-Congo vond 
ik verfcheide bladen,dewelke uitgetrokken zyn- 
de, vaalachtig en licht-groen waren geworden, 


en onder de The-boe-Peakoe waren de uitge= 


trokke bladen met bruine en groene plek- 
ken. Ik liet deze geplekte bladen kooken, 
om te zien, of ik de bruine plekken uit de- 
zelve konde trekken, en zy wierden geheel 
groen ; wy konnen uit deze plekken (als ookom 
dat zommige uitgetrokke/bladen van de Congo 
volkomen groen waren geworden ) vaft beflui 

ten, 


Mey en Fury 172: 523 
ten, dat de bruine koleur aan alle de foorten van 
_The-boe door konft met een faus of verfzel ge- 
maakt is,want aan my zyn verfcheide kruiden en 
bloemen bekent , dewelke haar natuurlyke 
roode, geele, blauwe, of andere koleuren, 
door kookingen of door ligueuren laaten uit- 
trekken, en uitgetrokken zynde, worden zy 
nooit groen , maar wel wit of bleek van koleur ; 
en aìfchoon het al waar is,dat de bruineen roode 
koleur aan alle de foorten van T he-boe door een 
‚ faus of verfzel gemaakt word, is’techter ook 
‘waar, dat de T'he.bladen van de ver{cheide The 
zelfs aan byzondere heelters groejen, om dat 
haare efJentieele deelen, en wezendlyke fabryk, 
__van malkanderen verfcheelen: dat geen plaats 

heeft aan bladen, dewelke aan een en dezelf- 
‚ de heefter of boom groejen, 


56. 


Wy hebben veel reden om te ftellen, dat 
de bruine en roode koleur van de T'he-boe 
en derzelver foorten, dooreen verfzel of faus 
gemaakt worden , om dat ik proeven heb 
gedaan ineen T'he-bol , die ons reden geeft om 
dit niet te konnen ontkennen. In Japan en elders 
word The gevonden, dewelke door konft en 
byvoeginge bereidt word, en die dezelve ko= 
leur en gear heeft als de The-boe; dit is wel 
voornamentlyk de The, dewelke in Japan 
medicinale The genaamt word. Deze medi- 
cínale The word bereidt mer balfemachtige 
en gomachtige vachten, en aan malkenderen 
gekleeft en gevlochten tot zeer vaite en groo- 

te 


$24 Natuur- en Konft-Kabinet, 
te ronde bollen , zo gront als vertoont ‘word 
N.29. Deze Bol van medicinale The is uit 
Japan gebragt door den Edelen Heer JA co- 
BUS SCHOEMAKER, tegenwoordig woon- 
achtig tot Alkmaar, die zelfs is geweeft in ’ 
gevolg van een Gezantfchap aan den Keizer 
van Japantot Epo, en die deze Bol van me- 
dicinale The gefchonken heeft aan den meer- 
gemelden Heer ANDRIES SCHOEMA- 
KER, die my zeer goedgunttiglyk dezelveter 
hand geftelt heeft. De gedaante van deze me- 
dicinale T'he-bol is platachtig rond, en vier= 
dehalf duim ín zyn diameter ; dezelve ís zeer 
hard, en aan malkander gedroogt, zodanig 
dat de The, dewelke van dezelve gebruikt 
word om met water te trekken, daar van tot 
een fyn poeder gerafpt word ; de koleur is 
donker-bruin, gelyk als de The-boe: de ge- 
heele Bol beftaat uit T'he-bladen , dewelke 
aan haare (teeltjes valt zitten; zommige bla- 
den zyn hoog-donker-bruin, en andere trek- 
ken een weinig na de roode koleur, en we- 
derom andere bladen zyn geel van ‘koleur : 
de reuk van deze Thesbol is zeer frifch en 
verkwikkende, maar echter niet fterk door- 
ftekende , dog byna alsde The-boe-Pekoe. De 
bladen van deze medicinale T'he-bol zyn zo- 
danig met haare takjes in malkander geparft, 
dat de T'he-bol na deszelfs grootte noch al 
een tamelyke zwaarte;heeft. Ik liet van de- 
ze The-bol afrafpen acht grein poeder , en 
goot op het zelfde goo grefn gekookt regen- 
water; het eerfte rrekzel was zeer hoog-rood 
na de bruine kant, hoewel noch veel ron 
als 


- 


Mey en Juny 1721. _ $25 
als de The-boe-Congo. Dit eerfte trekzel 
was zo zwaar van koleur, dat ik bp de 400 
grein water noch 800 grein water goot, en 
toen was echter het trekzel noch hooger van 
koleur, als het alderfterkfte trekzel van de T'he- 
boe-Congo. Door het oploflen met kookend 
water, kwam uit dit poeder een aangenaame 
reuk van Thete voorfchyn ; de bruin-roode ko- 
leur van het eerftetrekzel van deze The was zo 
kragtig,dat ik by de 1200 grein regen-water van 
diteerfte trekzel , noch 1200 grein fchoonen 
kookend regen-water liet gieten: de {maak 
was niet veel ín dir verlengde trekzel, echter be- 
hield dit eerfte trekzel van acht grein medicí- 
naìe The, met 2400 grein water , noch een ko- 
leur , dewelke niet zo bruin was ‚als het trek- 
zel met twaalfhondert grein water, maar zeer 
Tchoon rood ; ik goot by deze 2400 grein 
water, noch 2400 grein fchoon en kookend 
regenwater, maar het trekzel behield een ver- 
wonderenswaardige roode en blinkende ko. 
leur, die noch vry zwaar was, beftaande dit 
eerfte trekzel uit 4800 grein water en maar 
acht grein The. De {maak van dittrekzel was 
wel flap, maar zeer aangenaam mals,zeer weinig 
te zamentrekkende, en in fmaak zeer overeen- 
komftig met de flappe T'he-boe- „Congo ; ik (torte 
in dit trekzel drie druppels gefmoite Vitriool, 
en was zeer verwondert, dat het zelve zo 
hoog-zwart wierd; waar uitik ontdekte, dar 
deze bollen van de alderkragtigfte The mee- 
ten gemaakt worden. Ik goot op het getrok 
ken poeder wederom , gelyk als te voren, 
400 grein kookend regen-water , maar dit 
teke 


s26 Natuur- en Konft-Kabinet, 


trekzel was noch even zwaar en hoog-rood 
van koleur als het eerfte; waar uit ik ont- 
dekte, dat de faus, daar deze medicinaie The 
mede gekaleurt is, een van de kragtigfte verf- 
zels moet zyn des werelds, want dit: tweede 
trekzel was veel zwaarder en hooger-rood 
van koleur als bloedt; ik goot by het zelve 
noch goo grein water, maar dit trekzel be- 
hield nach even kragtig zyn fchoone roode ko- 
leur als het eerfte: en, het geen dat meeft te 
verwonderen is, was, dat zommige bladen van 
de bol, zelfsdroog zynde, maar zeer flauw-bruin 
van koleur waren. Ik heb voor dezen verfcheide 
proeven gedaan, om de hoeveelheid van ko- 
leur te ontdekken, in de Karmozyn-beyen, in 
de Conchenilje, in de Mee-krap, in het Bra- 
filien-hout , in het Provencie-hout , in het 
Fernambucq-hout, en in verfcheide rood. 
verwige beyen, kruiden en bloemen, maar 
niets gevonden buiten de Conchenilje , daar 
zo veel roode koleur in zo weing (tof verborgen 
was,als in deze acht grein van het poeder van de- 
ze medicinale T'hevan Japan. Ik ftorte in dit 
tweede trekzel,dat ik toen even als het eer{te ver- 
lengt hadde, tot vier duizend en achthon- 
dert grein water , een druppeltje gefimolten Vi- 
triool, en zag met verwondering, dat het zel= 
ve noch een zeer zwarte koleur aannam, Ik 
goot op dit afgetrokken poeder voor de derde 
maal wederom goo grein kookend regen- 
water; het trekzel was van Ímaak, als de 
twee eeríte, zeer kragtig na The, maar byna 
zonder reuk, dog zodanig zwaar en kragtig 


van koleur, dat ik zeer weinig, onderfcheidt, 
ten 


% 


Mey en Funy 1721. 529 


ten opzicht van de hoogroode koleur , in dic 


trekzelende voorgaande onverlengde trekzels 
kondegewaar worden,als alleenlyk dat dit trek- 
zel wat duifterder en doffer,en niet zo blinkend- 
rood was, het welk licht veroorzaakt was, 
om dat ik dit derde trekzel een weinig in het 
trekpotje op een kool vuur had laaten ftaan 
trekken. Ik deed by dit trekzel wederom 
4000 grein water, en bevond, ten opzicht van 
koleur en fimaak , byna alles, als in de voor= 


_ gaande twee verlengde trekzels, zo wel ten 


opzicht van de roode koleur, als van het ver- 
wekken van zwart door de gefmolten Vitriool. 
Ik goot voor de vierdemaal op het afgetrok- 


_ ke poeder goo grein kookend regen-water, 


ad 


maar het trekzel was noch ongelooflyk ;zwaar 
van koleur, dog meerder bruin als rood, ik 
verdunde dit trekzel wederom met vier dui- 
zendgrein water, en echter behield het zelve 
noch een koleur , dewelke verre boven de 
koleur van het appelbloevem-rood trok. Het 
vytde, zelfde, zevende en achtfte trekzel, 
begonden eindelyk by trappen haar koleur te 
verminderen, maar de T'he-fmaak, en T'he- 
reuk begon (dat zeer te verwonderen was) 
hoe langer hoe zuiverder, door de kragt van 
% vuur, dog flauw van maak, door tefteeken. 
Dat deze zwaare koleur van deze medicinale 
The door een faus word gemaakt,is buiten twy- 
fel „en doet my volkomen gelooven , dat alle de 
The-boedeszelfs koleur door dierglyk een faus 
en verfzel verkrygt; het geen in deze faus 
ongemeen is, betaat daar in, dat dezelve de 


kragt van de The opfluit en bewaart, en de 
z4- 


528 Natnuur- en Konft-Kabinet; 


zamentrekkendheid voor de {maak veel mal- 
zer. maakt , maar inderdaad niet wegneemt; 
gelyk aan het zwart worden door de gefimol- 
ten Virriool openvaarlyk blykt. Ik was ver- 
blydt, dat ik door deze T'he-bol ontdekt had- 
de, dat het zeer waarfchynlyk is, datde The- 
boe door konft en een {aus bruin en bruin- 
rood gemaakt word, en ik was zo zeer ver- 
wondert over de zwaare koleur , kragt en 
duurzaamheid van dit geringe poeder van acht 
grein, dat ik befloot noch het volgende on-= 
derzoek op deze verwonderenswaardige T'he- 
bol te doen. 


57. 

Ik trachte op verfcheide wyzen van deze 
The-boi af te fcheiden een volkomen The- 
takje met zyn The-blaadjes, maar de takjes 
en blaadjes waren zo hard en bros, dat ik de 
bol met de eene zyde in een T'he-fchoteltje 
leide, in het welke kookend heet water ge- 

oten was; door dit middel fcheide ik eenige 
geheele bladen. Ik nam ook een weinig van 
deze The-bladen, en liet dezelve in koud wa- 
ter drie dagen om te trekken ftaan, maar ik 
bevond, dat het verfzel of de faus zodanig met 
deze The vereenigt was, dat het zelve door 
koud water in drie dagen zeer weinig uitge= 
trokken wierd, maar zo ras als op deze T'he- 
bladen kookend water gegoten wierd, lieten 
dezelve haar koleur los, en het water wierd 
in een moment zo hoog van koleur, als de 
voorgaande trekzels, dewelke van het poeder 

getrokken waren. á 
Kk" 


Mey en Funy 1721. 529 
58. 


\ 

Ik ontdekte ook , dat de faus, daar deze 
medicinale The van de T'he-bol mede bereidt 
was , een zeer malze en aangenaame finaak 
hadde, als ook dat dezelve de zamentrekken- 
de fmaak zelfs van de groene T'he wegnam, 
of ten minften bedekte; mitsgaders dat in de 
{maak van deze uitgetrokke faus uitmunte en 
doorftak dezelfde malze fmaak en geur, de- 
welke in alle de foorten vanf de The-boe, in 
de eene meer en in de andere minder, ge- 
vonden worden. Na dat de Bladen van de 
‘The-bol met kookend water uitgetrokken wa- 
ren, was ik zeef verwondert, dat ik dezelve 
meeft alle in haar geheel vond leggen , daar 
in tegendeel in alle andere foorten van The, 
zeer weinig bladen, die volkomen in haar ge- 
heel zyn, uit een trekzel The konnen uitge 
lezen of uitgezocht worden. 


59: 


Na dat ik maar eenmaal kookend water op 
de bladen van deze The-bol gegoten hadde, 
en dit aftrekzel uitgegoten was, vond ík de 
bladentot zodanig een ongelooflyke groorte 
uitgezet, dat ik, benevens verfcheide andere 
Liefhebbers, nooit The-bladen van diergely- 
ke grootte gezien hadde ; wy vonden deze 
bladen door malkanderen van de grootte en 
gedaante, als dezelve met N30, 31.32. ver- 
toont worden. Wy vonden onaer dezelve ook 

EN bid Wren eeni- 


s30 Natuur en Konft-Kabinet, 


eenige weinige The-bladen, die een weinigje 
kleinder waren, maâr meeft alle van de uit- 
gebeelde grootte , geheel niet overeenkoo= 
mende omtrent de grootte van blad met eeni- 
ge andere foort van The. Wy vonden tuf- 
fchen de grootfte en de kleinfte T'he-bladen 

een ander onderfcheidt in de gedaante, als 
alleenlyk in de grootte en dikte der bladen, zyn- 
de de kleine bladen dun en teder, ende groo- 
te bladen bovenmaaten dik, en zo hard in het 
aantaften als een Jauwerier-blad. De mid- 
delfte nerf van deze groote bladen was eenig- 
zins houtachtig en hard, maar de zy-fibertjes 
waren, gelyk degewoonlyke T'he-bladen, na 
evenredigheid van de grootte of kleinte der 
bladen , zachter of fteviger. 


60. 


De Japoneezen weeten deze The-bladen 
wonderlyk in malkander te perffen en tedroo- 
gen, want wy meenden dat wy maar zeer, weinig 
blaadjes hadden, toen dezelve droog van de 
bol gefcheiden waren , maar wy ftonden krag- 
tig verwondert over de veelheid en de uitte- 
kende grootte, tot dewelke de bladen zich 
door het kookend water uitgezet hadden. Ik 
heb door naauwkeurig bericht verftaan, dat 
deze T'he van de The-bol in Japan zeer duur 
is, en in zeer groote waarde gehouden word}, 
als ook dat dezelve word gedronken aan het 
Hof van den Keizer, en by de groot{te Laand- 
voogden: en dewyl de bladen van zulk een 
robuftheid en uitftekende grootte, en echter , 

na 


Mey en Funy 1721. 53 
na mate van haare grootheid en grofheid, niet 
zamentrekkende en ondeugend, maar in tee 
gendeel zeer aangenaam en mals van fmaâk 
zyn, fchynt het niet onwaarfchynlyk „ dat de- 
ze The een byzondere foort is, dewelke door 
naauwkeuriger oefeninge en beter bereidinge 
van de grond , tot zulk een weelderigheid van 
blad komt te groejen, zonder echter, na mas 
te van deszelfs grootheid van blad, een za- 
mentrekkende wreedheid aan te neemen. Wy 
behoeven ons niet te verwonderen, dat de 
The zeer groot van blad , en echter zeer aange- 
naam, kragtig en lieflyk van geur, en mals- 
van fmaak kan zyn, als wy letten , dat de Kei« 
zers-T'he, door malkander genomen, ( uitge- 
‘zohdert de bladen van deze zogenaamde me- 
dicinale The) veel grooter en zwaarder van 
blad is, als eenige groene The, of eenige 
foort van de T'he-boe. Als wy ook acht ge- 
ven , dat de Heer TEN RHrNE getuigt , 
dat de The, dewelke voor ’t Hof van den 
Keizer, en voor de groote Landvoogden door 
byzondere lieden voortgêteelt word, veel be- 
ter geoefent, en in beter aarde geplant, en 
voor de al te heete ftraalen van de zon en de 
‚kwaade luchten gedekt word , zouden wy 
zeer wel konnen toeftemmen, dat de bladen 
van deze The zo groot zyn geworden, om 
dat de heefters, daar deze bladen aangroeyen , 
‘kragtiger voedzel, en de bladen volkomener 
rypheid hebben genooten. 


Ll 2 De 


$32 Natuur-en Konft-Kabinet 
óÓï, 


De The word in Europa zeer zelden an= 
ders , uit Chinaof Japan, als over zee en met 
fchepen gebragt, maar het is omtrent dertig 
jaar geleden, dat hier tot Amfterdam T'helge» 
bragt is geworden, eer{t over land na Mos- 
kovien, en van daar in Holiand; deze The 
kwam ook uit China, en wel voornamentlyk 
van Peking , maar dezelve was zeer flecht , en 
naauwelyks bekwaam om te drinken. Om- 
trent een derde part van dezelve beftond in 
fteelen, een derde part in ftof, en een derde 
gedeelte in The; zy oordeelden in dien tyd, 
dat dezelve zo vol T'he-{tof was geworden,door 
het lang vervoeren op de kameelen, hoewel 
de zelve echter zeer grof, zamentrekkende, 
en flecht van {maak was: waar uit klaarlyk 
blykt, dat het fchryven. der Oog-getuigen 
waarachtig is, namentlyk dat de T'he van de 
‚ Provintie van PEKING veel flechter is, als 
de The van de Provintie van NANKING, 
dewelke tot ons overgezonden word. Ook 
legt de Provintie van Peking veel noordely- 
ker, als het Landfchap NANKING, daar de 
“The-Songlo voortgeteelt word. 


Ó2. 


Dat aan de deugdzaamheid der gronden, 
heefters, foorten, en oefeninge derzelver, veel 
gelegen is, flaat wel te befluiten , als wy bé- 
grypen de geringe hoeveelheid van de Eee 

efie 


Meysen Funy 1721. -—— 533 
befte The, tegen de ongemeene groote hoe- 
veelheid van flechte The, dewelke de {chepen 
en de gemeene zeelieden jaarlyks uit Indiën 
in Europa overbrengen. Want niet tegenftaan- 
de van de grooooo ponden The, dewelkein 
het jaar 1721. uit China in Europazyn overge- 
voert, omtrent de helft groene, en de andere 
helft T'he-boe is geweeft, zyn nochtans onder 
al deze groote hoeveelheid van The , geen 
2$ooo ponden alderbefte groene The geweeft, 
en in ’t geheel maar 8ooo ponden witte of 
Keizers-T'he onder al de The bevonden ge- 
worden. Ook getuigendeprys, reuk, geur, 
lucht. en fmaak , genoegzaam het onder- 


‚ fcheidt van de meerder of minder deugd van 


de The, 
63- 


Omtrent de The-boe, in ’t algemeen ge- 
nomen , is nocheen aanmerking , dewelke wel 
in acht mag genomen worden „„namentlyk dat 
de T'he-boe veel meer onderworpen is, alsde 
groene The, dat dezelve muf. word ; zom- 
mige hebben geoordeelt, dat zulks door de 
fuft veroorzaakt wierd, maar ik geloof dat 
de faus, daar de T'he-boe mede gekoleurt en 
vermengt word, een zeer uitnemende en meer 


__als gemeene droogte van nooden heeft, of dat 


dezelve in de fuft befloten zynde, zeer licht een 
mufheid, dooreen byna onnafpeurlyke damp- 
achtigheid, verwekt , aanneemt : te meer om dat 
eThe-boe, muf zynde, niet zo hard is, als die 
wel fterk gedroogt en wel bewaart is ge- 
Ll 3 Wors 


534 _Natnur- en Konft-Kabinet, 
worden. Welke aanmerking dienft kan doen 
aaa die gene, aan dewelke de inkoop van de 
The-boe in de Indiën bevolen is, Ik heb de- 
ze aanmerkinge meeft afgeleidt uit de hoeda- 
nigheid van de The, dewelke tot de The- 
bol, die wy befchreven hebben, te zamen ge- 
parft was; want by deze T'he-bol was nietde 
alderminfte mufheid , maar dezelve is ook 
zodanig hard en droog, dat dezelve gerafpt 
kan worden als een Muskaat-noot, enechter - 
zyn de bladen, na dat zy getrokken zyn, al- 
le ín haar geheel, en het trekzel zo frifch en 
aangenâam, als de alderbefte T'he-Congo;, 
behalven dat de zelve veel malzer ís: welke 
malsheid buiten twyfel door de groote hoe- 
veelheid van faus , dewelke onder dezelve ge- 
mengt is, veroorzaakt word, 


64. 


In het Jaar 1720. is door die van Oost- 
ENDE, een foort van The mede gebragt, 
dewelke de Verkoopers voor een derde foort 
van Keizers-The of witte Tne verkochten, 
onder de naam van HEIZANDSCHE KEIZERS- 
THE; maar de Koopers wierden in zo verre _ 
misleidt, dewyl dezelve niet was een foort 
van Keizers-The,„' maar een befte foort van 
The-Songlo, of groene T'he met rond blad, 
dewelke zeer geurig was, en ook een weinig 
blanker trok , als de gewoonlyke groene The 
met rond blad. y 


De 


Mey. en Juny 1721. 525 
65. 


De oorzaak , datdeze Heizandfche The voor 
Keïzers-The verkocht wierd, was nietalleen, 
om dat dezelve zeer blank van koleur in het 
ttekken was, maar ook om dat dezelve droog 
zynde, zeer aangenaam van lucht, en zo groot 
van blad was als de Keizers-The. Ik goot 
op acht grein van deze Heizandfche T'he vier- 
hondert grein kookend regen-water, En be- 
vond dat het eerfte trekzel zeer blank van ko- 
leur, en aangenaam van lucht of reuk was; 
maar de fimaak was een weinig meerder zat 
mentrekkende als de Keizers-T'he, en echter 
minder bitter als de groene The. Ik liet dit 
trekzel een geruimen tyd in de open lucht 
ftaan, waar door het zelve eenige bruinheid 
verkreeg , maar echter veel minder , als ik in 
zodanig een geval aan een eerfte trekzel van 
de befte groene T'he ondervonden hadde, Ik 
ftorte in dit trekzel vier druppels gefmolten 
Vitriool, en bevond dat het zelve ook veel 
fwarter van koleur wierd, als het eerfte trek= 
zel Keizers-The; en dat in deze Heizandfche 
The alzo veel zamentrekkende deelen waren , 
als in de The-Songlo met rond blad. Ik goot 
op de afgetrokke bladen wederom vierhondert 
grein kookend water, en ik bevond, dat dit 
trekzel, afgegoten zynde , noch byna even 
aangenaam van geur, luchten {maak was , als 
heteerftetrekzel, De koleur was bynadezelve; 
ook wierd. dit tweede trekzel , na het indrup- 
pen van vier druppels gefmolten Víitriool, 

Li 4 byna 


536 _Natuur- en Konft-Kabinet 


byna zo zwart als het eerfte, zynde de zwarte 
koleur van dit tweede trekzel zeer weinig on- 
derfcheiden van het eerfte. Ik goot op de 
afgetrokke bladen voor de derde maal weder- 
om vierhondert grein kookend regen-water, 
maar dit derde trekzel had byna geen koleur, 
en zeer weinig reuk;dog de fmaak was,na even- 
redigheid vande andere The, vry zamentrek- 
kende, en de gemaakte koleur ook vry zwart. 
Ik ftorte in dit trekzel acht druppels Vitriool- 
water, waar door de koleur zwarter wierd, 
als het eerfte trekzel door vier druppels. Ik 
vervolgde zeer dikwils , dezelfde acht grein 
Heizandfche T'he met water tetrekken , en op 
de afgetrokke bladen gedurig wederom vier- 
hondert grein kookend water op te gieten; en 
ik bevond, dat zelfs in de zeftiende reis, toen 
alle koleur, reuk en fmaak geheel verloren 
waren, dit zeftiende trekzel noch veel zamen- 
trekkende deelen in zich verborgen hadde jge= 
houden, om dat het zelve, door het inftor- 
ten van de gefmolten Vitriool, noch merke- 
lyk zwart wierd, Ik bevond aan deze The, 
gelyk ik reeds aan andere foorten ontdekt 
hadde, dat de eerfte trekzels, na matejdat zy 
kragtig van maak, reuk, en hoog van ko- 
Jeur waren, juift niet hooger zwart wierden , 
maar dat zy, na mate van het verlies van haa- 
re {maakelyke, welriekende en koleurende 
deelen, juift niet verloren haar z wart-verwek= 
kende of zamentrekkende deelen , alfchoon 
dezelve door de {maak zo zeer niet ontdekt 
konden worden : waar uit ik klaarlyk ont- 
dekte, dat de deelen, dewelke de dc 
2e 


Dd 


Mey en Juny 171. 57 
koleur in de Theverwekken, niet alleen geea 
gemeenfchap hebben met de deelen, dewelke: 
de vin flypticam aan de zelve verwekken; 
maar noch daarenboven, dat de zamentrek- 
kende deelen zich zeer hardnekkig van alle de 
foorten van The laaten affcheiden. Ik heb 
ook het zelfde gewigt van galnooten in vier-, 
hondert grein water gekookt, en tegens deze 
The beproeft , maar ongemeen veel minder 
zwart in de acht grein galnooten ontdekt ; 
daarom is het ftof van de groene The zeer 
bekwaam, om alderbefte en zeer zwarte inkt 
te maaken. Deze inkt moet gemaakt worden 
op de wyze, als wy met de galnooten ge- 
woon zyn ; en als in dezelveeen fcheutje zui= 
vere en zeer geeftige Franfche wyn gegoten 
word, zal dezelve minder de fchimmeling on= 
derworpen zyn, en de letters, dewelke daar 
mede gefchreven worden , blinken met een 
flikkering, dewelke niet onaangenaam voor 


_»e gezicht is, Ook is dezeinkt, dewelke van 


The en een weinig wyn gemaakt word, zeer 
duurzaam op het papier , gelyk als de lief 
hebbers zullen konnen ondervinden. 


66. 


Ik vond aan de afgetrokke bladen van deze 
Heizandfche The drie hoedanigheden, dewel- 
ke ik aan geen van alle de andere foorten van 
The gevonden hadde, 1. Dat de bladen na 
haar lengte veel breeder waren, als de bla- 
den van eenige andere The, gelyk te zien is 
Tab, XXXI. N.33. 2. Dat de bladen veel 

Lls dun- 


$38 Natuur-en Konft-Kabinet , 


dunder waren na haar grootte, als eenige an- 
dere The-bladen. 3. Dat de bladen veel 
fchoonder groene koleur hadden, na dat zy 
afgetrokken waren. Waar uit ik befloot, dat 
dezelve was een ongewoone en alderbefte 
foort van T'he-Songlo met rond blad, dewel- 
ke door beter grond en naauwkeuriger oefe- 
ning, tot die uitftekende rypheid, volmaakt- 
heid en aangenaamheid, in de Provintie van 
Nanking , daar deze T'he van daan gebragtis, 
voortgeteelt word. De bladen van deze Hei- 
zandíche T'he zyn door malkander veel groo- 
ter, alsde bladen van eenige andere The, zelfs 
als die van de Keizers-T'he, of van alle, uit- 
genomen de Bol-The , uitgebeeldt door 
N. 30. 31. 32e , 


67. 


Terwyl ik dus verre met myne proef-onder- 
vindingen , met de verfcheide foorten van The, 
was voortgekomen , wilde het geval , dat 
myn zeer beleefde en goede Vriend, de 
meergemelde Heer ANDRIES SCHOEMAKER!, 
my een T'he-vruchtje bragt met deszelfs fteel- 
tje, uitgebeeldt met N34. Dit vruchtje was 
gevonden onder een groote hoeveelheid T'he= 
boe. Ik goot op dit T'he-vruchtje goo grein 
kookena regenwater , maar in het aftrekzel 
was zeer weinig koleur, reuk of fimaak : ech- 
ter wierd dit trekzel, cp het inftorten van 
vier druppels gefmolten Vitriool, een weinig 
zwart. Ik goot voor de tweede maal op dit 
afgetrokke vruchtje 4oo grein kookend war 

ter , 


Mey en Funy Tyan. 539 
‘ter, maar in’ttrekzel vond ik geen reuk , {maak 
_ noch kóleur ; maar op het ítorten van acht 
druppels gefmolten Vitriool, kreeg dit twee- 
de trekzel zo veel zwartachtigheid, als een 
druppel goeden inkt geeft aan duizend egaale 
druppels water. Ik deed dezelfde proeven 
met een gelyk gewigt The-boe en water, 
maar ik bevond, dat in dezelfde hoeveelheid 
The-boe wel zo veel meer zwart was, als r 
tegen 400; het welk ik ontdekte , door een 
druppel van vierhondert zwart geworde 
druppels van het trekzel van het zelfde ges 
wigt van The-boe in fchoon regenwater te 
vermengen : waar uit ik openbaarlyk ontdek- 
te, dat in de vrucht van de The zeer wei: 
nig zamentrekkende en zwartverwende dee- 
len zyn, ten opzicht van de bladen van ue 
zelfde The, 


68. 


Het The-vruchtje, N. 34. uitgebeeldt , was, 
noch droog zynde, de helft kleinder, als hier 
uitgebeeldt (taat, maar ik liet het zelve drie 
nachten in het water (taan, en ververfchte dit 
water dikwils met het opgieten van kookend 
water; waar door het vruchtje uitdyde tot de 
grootte, na dewelke het verbeeldt is. Dic 
vruchtje was driedubbeld in een gegroeit, dog 
het eene van de’drie bolletjes was klein, en 
niet zo volkomen als de twee andere bollet- 
jes, gelyk als gezien kan worden N.34. Ik 
opende met een zeer fcherp mesje het T'he- 
vruchtje, en vond in elk van de twee hollig- 

he- 


540 Natuur- en Konft-Kabinet 

heden van de twee bolletjes een volkomen 
The-zaadje, het welk geel van koleur was, 
en driekantig, na de gedaante van de hollig. 
heidjes, als gezien kan worden met N.3s. 


69. 


In China word , onder den dienft van de Af- 
goden der Ghineezen, een foort van T'he ge= 
bruikt, dewelke onze lieden Joosjes-T ne 
noemen; ik nam van deze Yoosjes-The acht 
grein, en goot op dezelve googrein kookend 
regenwater ; het eerfte trekzel was eenigzins 
bruin van koleur, maar een byzonder foort 
van bruin, het welk geen gemeenfchap hadde 
met de T'he-Songlo, noch ook met eenige 
foort van de The-boe. De finaak was harte= 
Iyk, en een weinig bitterder als eenige andere 
The. Door het inftorten van de gefimolten V i- 
triool , gaf de zelve zo veel zwart als de Kei- 
zers-T'he: de reuk en lucht van de trekzels 
van de Joosjes-T'he-waren verwonderenswaar- 
dig aangenaam. Ik ontdekte aan de afge- 
trokke bladen van de Joosjes-T'he twee by- 
zonderheden „ deweike ik in geen eene foort 
van de andere The gezien hadde. 1. Was de 
koleur van de afgetrokke bladen byna wit', 
met eenige lichte. geelheid vermengt. En 2. 
zaten aan de bladen , die zeer klein waren 
(gelyk te zien is N,36.) takjes : behalven dat 
zeer veel lofle en: dunne takjes onder de 
Joosjes-T'he gevonden wierden. Hetfchynt, 
dat deze bladen van de Joosjes-T'he niet an- 
ders zyn, als de uiteríte geele topjes met 

haare 


Mey en Juny 1721. sar 
haare tedere blaadjes van de The-boomtjes, 
want ik vond verfcheide zeer tedere tak- 
jes, daar verfcheide kleine blaadjes aan za- 
ten. 


70. 


Myn meergemelde Vriend, de Heer A n- 
DRIES SCHOEMAKER , heeft my ook 
noch ter hand geftelt een foort van The, de= 
welke gemaakt en in malkander gevlochten, 
en gepakt is tot kleine bolletjes, van grootte 
gelyk als dezelveuitgebeeldt zyn N. 37. 38.39. - 
Deze The is mede gebragt door een Predikant 
van Batavia ; ik vond in dezelve gene byzon= 
derheden, dewelke onze aanmerkinge verdie- 
nen. Alleenlyk hebiík omtrent dezelve (gelyk 
ook omtrent de T'he-bladen ) gezorgt „dat zy na 
het leven getekend en gefneden zyn , en,‚ op 
dat dit volkomen zoude zyn, de Plaatínyder 
zelfs aan myn huis laaten werken; zo dat de 
gebrekkelykheid van deze natuurlyke Hiftorie 
van de The, niet aan myne onachtzaamheid, 
maar aan myn vermogen en onkunde toege- 
fchreven moet worden, om dat aan ons de 
gelegentheid ontbreekt, van de natuurlyke Hi 
ftorie van de The, in heteigen Vaderland van 
dien vermaarden Heefter te befchryven. 


1e: 


De The word uit Afia in Europa in ver- 
fcheide Fuften overgezonden, maar deze zaak 
is reets zo bekent, dar het niet noodig is, de 

4 ver- 


542 Natuur-en Konft-Kabinet ;, 
verfcheidenheid der futen alhier voor te ftel- 
len. De kragten en deugden, dewelke in de 
The voor het menfchelyke lichaam gevonden 
worden, zyn van veel meer belang. Omtrent 
het dagelykfch gebruik van de The ftaat aan 
te merken, dat alle de Natien, by dewelke 
dezelve in ’t gebruik is, het trekzel van de 
The, door zeer heet water uitgetrokken zyn- 
de, zeer heet en opflurpende indrinken. Dat 
de aaloude Volkeren, gelyk by voorbeeld de 
Grieken en Romeinen, en zelfs voor de Grie= 
ken, degewoontehebben gehad, om heet wa- 
ter uit lekkerny te drinken, is door JOANNES 
FREINSHEMIUS (4) en anderen overvloedig 
genoeg getoont. Zommige onder de Ouden 
waren zo zeer gewoon, om altyd heet wa- 
ter te drinken, dat zy geen koude drank 
konden verdraagen. Galenus, een Prins on- 
der de Griekfche Geneesheeren, (%) verhaalt 
dat een zekere ARISTOTELES, geboor- 
tig uit de Stadt Mitylene, de Hoofdftadt van 
het Eiland Lesbos, kwam te fterven, door 
dat hy op den raad der Geneesheeren zich aan 
het drinken van koud water begeeven hadde, 
daar hy te voren altyd heet gemaakt water ge- 
woon was. Zommige geleerde Oudheid- 
kenders, en onder dezelve wel voornament- 
Iyk de vermaarde Geneesheer (c) HIER O- 
NYMUS MERCURIALIS, ontkennen , 
dat de Aalouden heet water tot lekkerny ge- 
dron- 

(a) Vid. Joannes Freinbemins de calido 
Pota. 

(4) Vid. Galenus de Confuetudine, 

(c) Obfervar. Libr.1. Cap.8. 


Mey en Funy 1721. 543 
‘dronken hebben ; dat de plaatzen der oude 
‘Schryvers, dewelke van het gebruik van heet 
water tot drank fpreeken , maar moeten ver-= 
ftaan worden alleenlyk betrekkelyk op de zie= 
ken : Maar het blykt onwederfprekelyk uit 
Pollux, Galenus, Horatius, Seneca, Juve 
malis, Plautus, Cicero, Varro, Quintilianus, 
Atheneus, driftoteles, Eunapius, Philo Fu- 
deus, Arrianus, Epitetus , Dion Gafius, 
Ammianus ‚ Martialis, Plutarchus, en ver- 
‚_fcheide andere Griekfche en Latynfche Schry- 
vers, dat de oude Grieken en Romeinen voor 
lekkerny hebben gedronken gekookt en heet 
water : ook zomtyds heet water met wyn ge- 
mengt, en in andere’ gevallen trekzels ge- 
maakt door kookend water uit fpeceryen , 
kruiden, wortels, vruchten en zaaden, op 
_ dezelfde wyze als wy tegenwoordig gewoon 
zynmetde The, Koffy, Chocolade, en zom- 
mige kruiden en bladen. Ik heb uit het lee- 
zen van verfcheide Schryvers ontdekt, dat de 
Amerikaanen heet gemaakt water, met Cacao 
gemengt , al van overoude tyden hebben ge= 
dronken voor lekkerny; als ook dat de aal- 
oude Schyten en Tartaaren , gewoon wa- 
ren, behalven hunne merrie-melk, te drinken 
heet water, in het welke een aangenaam en 
kragtig kruidt uitgetrokken wierd. Dat de he- 
dendaagfche Afiatifche Volkeren , faponee- 
zen, Stammers, Chineezen enz. al van lange 
tyden de The gedronken hebben, is aan elk 
een bekent; mitsgaders dat wy hen daar in 
navolgen. Dat de Arabieren, Perfianen, Ar- 
meniers en Turken, de vermaarde Koffy.drank 
al 


544 _Natuur- en Konft-Kabinet , 

al van oude tyden gewoon zyn geweeft heet 
in te flurpen, is tegenwoordig byna aan yder 
„een bekent. 


7e 


De Tarters, dewelke China tegenwoordig 
beheerfchen, zyn gewoon de The te drinken 
met melk en zout,in de plaats van met enkeld 
water. De Weft-Indianen van Florida drinken 
een heet trekzel van een zeker blad, door heet 
water uitgetrokken, op dezelfde wyze als wy. 
de The. De Laplanders gebruiken een drank, 
dewelke zy uit Genever-beflen bereiden, en 
gelyk als Koffy of The zeer heet opflorpen. 
In zommige plaatzen van Duitfchland wierd 
voor dezen de Veronica of Eerenprys, in de 
plaats van The, voor lekkerny van zommi- 
gen gedronken. Andere hebben gebruikt de 
Brabantfche Myrtus, en andere wederom Sa- 
lie, Betonica, Rofmarin: andere verfcheide 
Collelien , bereidt uit verfcheide wortels, 
houten, fchorzen, bloemen, vruchten, zaa- 
den, bladen enz. Over welke kan nagezien 
worden de nieuwe T'he-tafel, of een naauw- 
keurige befchryving vande kragten der in- en 
uitlandfche Kruiden, Bloemen, Wortelenen 
Planten, om deze als The te doen trekken, 
‚tot voorkoominge en geneezinge van veelder- 
hande ziektens en pynen „in ’t licht gegevendoor 
den zeer geleerden en wydtberoemden Heer 
JOHAN HENRIK COHAUSEN,Genees- 
heer van den Biffchop van Munfter enz. Uit 


„welk alles zeer klaar blykt, dat het drinken 
van 


Mey en Jany 1721 545 
vân heet gemaakte wateren zeer dienftig is be- 
vonden voor onze gezondheid ; want een zaak, 
dewelke in deszelfs gebruik ‚ van al overou- 
de tyden tot op dezen onzen leeftyd, niet al- 
leenlyk is ftaande gebleven, maar zelfs van 
tyd tot tyd by alderhande Natien, en zelfs tot 
alderhande foort var menfchen, ja tot de als 
dergeringfte en onnozelfte onder het gemeen, 
js doorgedrongen ‚ kan aan ons wel verltrek= 
ken voor een bekwaam getuige van deszelés 
nutheid en deugd. 

73. 

Volgens het verhaal van de Oog: getuige, 
de geleerde WILHELMUS TEN RHYNE, 
word het T'he-water, by de gemeene menfchen 
en inwoonders van het Keizerryk Japan, ge- 
bruikt voor dagelyk{chen drank. Zy trekkende 
‚The-bladen in een kopereketel, dewelke door 
den geheelen dag daar toe Op het vuur (taar, 
en als de bladen door het dik wils afgieten van 
verfch water zyn afgetrokken, doen zy we 
derom andere in derzelver plaats. Degroote 
Heeren en vermogendf{te lieden maaken, tot 
„het toeltellen en bereiden van hun The-drank , 
‘zodanig veel omflag , dat han T'he-gereed- 
fchap, van ketels, trekpotten , koppen, fcho- 
tels, The-doozen enz. dikwils hun pragtig- 
fte en duurfte huiscieirzaden koomen uit te 
maaken. Zy houden. zelfs byzondere flaaven 
en knegts, alleenlyk tot de bereidinge van huu 
The-drank. De Grooten van Japan hebben 
onder hunne The-huisgeraaden zekere Molens, 

M m van 


546 _Natuur- en Konft-Kabinet , 


van gedaante als de fteenen, in dewelke by 
ons de moftaart gemaalen word. Deze mo- 
lens zyn dikwils gemaakt van fteenen, de- 
welke in dat Keizerryk in groote achting en 
waarde zyn; met deze molens laaten zy de 
The-biaden wryven, en tot een fyn poeder 
maalen; zy hebben zeer koftelyke fornuizen , 
gemaakt van koper, met goud of alderhande 
koftelyke zaaken ingelegt, om hunne The- 
ketels op dezelve altyd te laaten (taan koo- 
ken , op dat zy gedurig kookend water by 
de handjkonnen hebben. Zy werpen het zeer 
fterk-ruikend en frifch The-poeder, met gou- 
de, zilvere of andere koftelyke lepels , in hun- 
ne The-koppen, en laaten fchielyk het koo- 
kend water op het T'he-poeder gieten, en zy 
laaten dit poeder en water, fchielyk en door 
een byzondere handgreep, zo lang kloppen 
met daar toe gemaakte werktuigjes van In- 
diaanfch riet, tot dat het mengzel begint te 
fchuimen, byna op dezelfde wyze, als wy 
gewoon zyn de Chocolade te drinken. 


74: 


De pragt der Indiaanfche Grooten is niet 
alleen zeer uitblinkende , omtrent de werk- 
tuigen, gereed{chappen, molens, fornuizen , 
ketels, potter., koppen, fchotels, en gehee- 
le koftelyke vertrekken en kamers voor de 
The: maar zelfs inde manier van dezelve aan 
de vrienden, dewelke hen koomen bezoeken, 
te laaten fchenken, trachten de groote Hee- 
ren boven malkander uit te munten ; daar toe 


ge- 


Mey en Funy 1721. 547 
gebruiken zy verfcheide onderfcheide foorten 
van knegts, als de dienaaren , dewelke de 
The oefenen, planten, voortteelén, inzame- 
len, bereiden en droogen: de dienaaren, de= 
welke de The zorgvuldiglyk in dichte vaten, 
van tin, hout , of andere ftoffen gemaakt, 
bewaarën,en bezorgen: de dienaaren, dewel- 
ke de The bereiden en kooken: en de die- 
naaren, dewelke de The-drank draagen, en 
aan de groote Heeren, Dames , en gaften 
fchenken. Deze fchenkers worden zeer cier- 
lyk en aangenaam gekleedt. De The-kok of 
kooker is onderfcheiden gekleedt en gefchoren, 
en is over alle de andere bedienden in aan- 
zien verheven, 


75 


De Chineezen gebruiken de The, niet ge- 
ftoten tot een poeder, maar de bladen in haar 
geheel, en trekken dezelve op die zelfde wyze 
als de Japanfche boeren , en gelyk ook dagelyks 
by de Europíaanen, in navolging van de Chi- 
neezen, in ’t gebruik is. De Chineezen ge- 
bruiken, onder het T'he-drinken, verfcheide 
confituuren , fpeceryen, zuikers, en welrui- 
kende zaaken, omde maag te verfterken: en 
volgens zeker bericht, dat my door oog-ge= 
tuigen gegeven is , gebruiken de Chineezen 
het trekzel van de The niet zo kragtig af= 
getrokken, als de menfchen in Europa, om 
dat de The uitdroogende van aart is. De af. 
getrokke T'he-bladen gebruiken de zeeelieden , 
by gebrek van beter, met oly en azyn, in de 
Mm 2 plaats 


#43 Natuur- en Konft-Kabinet, 


plaats van falaad, volgens de getuigenis van 
den Heer TEN RHYNE; en de Japonee- 
zen tegen de roode en vuurige puilten van 
den opperhuidt. 


76. 


De Volkeren van China en Japan merken 
de The aan, als een algemeen geneesmiddel 
tegen alle inwendigegebrekenenziektens. Zy 
geeven voor,dat door de The geneezen wor- 
den de ziekelyke flaperigheid, de diepe flaap= 
ziektens: dat door dezelve de zinkingen en 
rheumatigue ongemakken des hoofds worden 
opgedroogt: dat de T'he by uitftekendheid het 
bloedt zuivert, de heete dampen der inge- 
wanden verkoelt, en belet na ’ hoofd te ry- 
zen: dat dezelve geneeft de duizeligheid en 
draajingen des hoofds , de hoofdpyn, voor- 
namentlyk als dezelve veroorzaakt word, door 
het drinken van al te veel wyn of andere hee- 
te dranken. Zy houden de The voor een on- 
gemeen dienftig water-dryvend middel, en 
Dek waam tot de voorkoominge en geneezin- 
gé van kalk, zand, fteen, en andere onge- 
makken van de nieren en van de blaas. Zy 
gelooven eenpaarig, dat de The geneeft de 
jicht, en alle fcherpheid der vochten tempert ; 
zy geeven voor, dat het gedurig gebruik van 
de The drank de oorzaak is, dat in China 
noch in Japan niemant gekwelt word van 
graveel , fleen of podagra. De Chineefche 
Schryvers verzekeren, dat de The-drank de 
verftoppingen der ingewanden opent en ont- 

bindt, 


Mey én Fany 17ri. 549 
bindt, en de duifterheid en fchemeringe der 
oogen geneelt, en het gezicht opheldert: dat 
dezelve verkoelt de heete lever, de heete gal 
tempert en uitfpoelt, de verbrande vochten 
en zwarte gal verbetert, de verftopte lever 
opent, de verharde mildt verzacht, het ge- 
moedt en het herte vervrolykt, het lichaam 
levendig , vlug , fterk en frifch maakt, de 
vrees, ang{tvalligheid en benaau wtheid des her- 
ten wegneemt, de winden breekt, het, kolyk 
geneeft, de dampen van de moer nederhoudt, 
de ingewanden verfterkt, de memorie ver- 
betert, het vernuft opfcherpt, de zuure voch- 
ten en fcherpe gal tempert. 


77 


Pater ve Rropes zegt, in zyne Reis- 
befchryvinge, dat de The zo overvloedig ge- 
wonnen word , dat (behalven China) daar 
mede worden “voorzien verfcheide naburige 
Koningryken , als Tunguin , Conchin-china, 
en verfcheide andere naburige Volkeren, daar 
de The alzo gemeen in’t gebruik is, als in 
China, Japan, Siam enz. Maecinus verhaalt, 
in zyneaaumerkingen over Ptolemeus, dat de 
Tarters verfchiede heete dranken gebruiken, 
dewelke beftaan uit kruiden, die met water 
worden getrokken, en dat onder dezelve een 
word gevonden , dewelke zy Baltrancan 
noemen , en van dewelke zy veel werk 
maaken: dat zy deze plant, als dezelve be- 
kwaam is, vergaderen, en daar van een groo- 
ten voorraad opdoen : dat dezelve zeer ver- 

Mm 3 frif= 


$so Natuur-en Konft-Kabinet , 
friffchende en verfterkende is. Zommige 
Schryvers zyn van gedachten, dat deze Plant 
de The der Chipeezenis;, maar zo lang als wy 
niet meer weeten van de Noorder Tartaaren, 
welker land zoonmetelyk groot en onbekend 
is, konnen wy zulks met geen genoegzaame re* 
den vaftftellen, ten zy wy wilden toeftemmen , 
dat byde Tartaaren, dewelke dicht aan China 
grenzen , de The voortgeteelt en gebruikt 
wierd, 


78, 


Zommige Schryvers getuigen, dat de The 
niet eerder by de Chineezen is bekend gewor- 
den, als in dien tyd, in dewelke de Tartaa- 
ren China hebben ingenomen, en datde Tat- 
taaren de The en deszelfs gebruik eerft in 
China hebben ingevoert : waar uit zy ook te ge- 
Iyk oordeelen , datde The eigentlyk zoudezyn 
een Tartaarifch gewas; maar als wy acht geeven 
op de tederheid van de plant „en onder welk een 
geweft van de lucht dezelve alleenlyk maar 
fchynt te konnen groeyen, is het niet waar= 
fchynlyk, dat dezelve in Tartarien voortge- 
teelt word. 


39: 


De Reizigers getuigen eenpaarig , dat de 
Perfiaanen, de Armeniers, de Turken, de 
The zo wel tot hunnen dage!ykfchen drank ín ' 
gebruik hebben, als de Coffy; en wat de 
Volkeren van Europa belangt, het is aan een 

ie= 


Mey en Funy 1721. ss 
iëgelyk bekend, dat tegenwoordig de Italiaa- 
pen, de Spanjaarden, de Portugeezen, de 
Franfchen, de Engelfchen , de Nederlanders, 
de Mofcoviters, de Zweeden, de Deenen, 
de Pruiffchen, de Poolen, de Duitfchers, de 
Hongaaren enz. groote The drinkers begin- 
nen te worden. OLrEARIUS zegt, in zyn 
Perfiaanfche reis, dat de Perfiaanen by de The 
onder het trekken inwerpen een weinig anys- 
zaad en geftoote kruidnagelen; zy oordeelen, 
dat de The dan veel bekwaamer word ge- 
maakt, om de winden te verdryven, de maag 
te verfterken, den honger te verwekken , en de 
kookinge der {pys te bevorderen. 


8o. 


__Zommige Schryvers geeven geweldig ap 
van eenige bereidingen, dewelke zy uit de 
The weeten te maaken, als by voorbeeld ho- 
ningachtig extraë van The; maar deze fchy- 
nen niet te hebben aangemerkt, dat de voor- 
naain(te deugd en kragt van de The beftaat 
in deszelfs vlugge en fyne deelen. Andere 
hebben van de The willen bereiden een vlug. 
ge geeft, maar de The werkt zo wel door de 
zamentrekkende vafte als doorde vlugge dee- 
len ;-want als de T'hegedronken word , maaken 
deszelfs vlugge deelen, geholpen van de vuur= 
deelen des kookenden waters en de bevoch- 
tende water-deelen , de fynfte en vlugíte dee- 
len van onze zappen, wel in een {nelle be- 
weeginge, maar de zamentrekkende deelen 
bek lemimen en bewaaren dezelve eenigzins vaft 

Mm 4 in 


55z _Natuur- en Konft-Kabinet , 


in onze vochten: het welke wel de voornaam - 
fte oorzaak is, dat de T'he ons zo verfrifcht 
en verkwikt, gelyk alle de hert-fterkende 
middelen, dewelke ons eenigen tyd bybly- 
ven, en deugd fchynente doen, te gelyk fyn 
van deelen, en eenigzins zamentrekkende be- 
vonden worden; daarom zyn alle deze pom- 
peufe bereidingen ydele poogingen, die door 
onkunde of van Naam-Chymiften in ’t werk 
geftelt worden. Zommige maaken van de 
‘The een zinduur met Rhynfche wyn, en gee- 
ven voor, dat zy daar door de zuiver afgaan- 
de koortzen konnen geneezen ; maar het fchynt 
aan deze onkundige Geneesmeefters onbe- 
kend te zyn , dat wy door alle zamentrek- 
kende zaaken (als de wortel van tormeatil, 
de granaatfchillen, de bloemen van de wilde 
granaat, de China China van de boeren, of 
eigentyk de Aluin met mufcaatnoot tot een 
poeder bereidt, de wortel van biftorte, de pe- 
ruviaanfche baft) de koorts-{tef wel konnen 
vaft leggen, en in deszelfs voodzaakelyke uit- 
geftinge fzpprimeeren, Een ervaaren Genees- 
heer zal zulks nooit onderneemen, als in ge- 
val van hooge nood, en als de koorts-ítof 
door een;voorgaande heete, zomer zodanig is 
ontftoken, dat dezelve voor eenigentyd inge= 
toomt moet worden} of als het neft, daar de 
koorts uit voortkomt, reets gezuivert is, en 
noch eenige deelen ín de zappen zyn blyven 
hangen, en een zamenftremminge vereifchen, 
em of door de wederomftotende kragt der 
vachten en deeien, of anderzins, na buiten 
gebragt te worden. Andere "Liethebbers be- 

rei- 


Mey en Funyr1721. 553 
reiden van de The een valt zout, gelyk wy 
gewoon zyn uit de kruiden te branden, en 
geeven voor, dat zy daar mede konnen ver- 
beteren het fcherpe en byténde zuur van de 
maag, en de koortzen konnen geneezen: 
maar de pot-afch en alle de andere vafte zou- 
ten zyn zo vermogende, als dit The-zout, 
hoewel noch dit T'he-zout , nochde pot-afch, 
noch eenig ander valt zout, deze ziektens in 
alle voorvallen niet zullen geneezen, voor- 
namentlyk als het fcherpe zuur der maag , uit 
een overfmytinge van een neft. of de koorts, 
uit een aanmerkelyke oorzaak geboren word, 
Daarom word de Leezer eens voor al gewaar- 
fchouwt, aan alle onkundige lieden, dewela 
ke voorgeeven met de The alle kwaalen te 
konnen geneezen, niet het alderminfte ge= 
loof te geeven; behalven dat algemeene ge- 
neesmiddelen , of zelfs een recept of zo ge= 
naamt huismiddel, voor een enkelde ziekte in 
alle gevallen en omftandigheden aan te pry= 
zen, niet anders is als een openbaar bewys 
van blindheid en onkunde in de Genees- 
konfít, en een-bederf voor zeer veel onnozele 
menfchen. 


Sr. 


Wy behoeven ons niet te verwonderen, 
dat de The de flaap belet, en ons wakker 
‘houdt , als wy aanmerken , dat in dezel- 
ve zo veel vlugge en fyne deelen gevonden 
worden , gelyk uit de reuk blykt. Het 
Sal volatile van Sylvius , de geeft van Armo- 

Mm s niac 


ssa _Natuur- en Konft-Kabinet , 
piac zout, de geeft van hartshoorn enz. doen 
het zelfde; maar of zulks dienftig voor onze 
gezondheid is, zullen die perfoonen beft kon- 
nen getuigen, dewelke hunne kragten uit yver 
voor de geleertheid daar door hebben uitge- 
put; van dewelke aan my eenige bekend zyn 
geworden, die noch leeven , en andere die 
reets geftorven zyn. Het groot{te middel, tot 
verkwikkinge en herftellinge van door fudie 
of lichamelyken arbeid uitgeputte kragten, is 
de gezonde en natuurlyke flaap. Het is zeer 
envoorzichtig, dat de Schryvers de gezonde 
gefteltheid van de Chineezen , Japoneezen, 
Siammers , en andere Afiatifche Volkeren, 
dewelke de The voor hun dagelykfchen drank 
gebruiken, alleenlyk toefchry ven aande deugd 
van de The, en geen acht flaan op de fyne, 
gezuiverde en heldere lucht, in dewelke deze 
menfchen leeven. Het overvloedig drinken 
van The-water ís voor die menfchen dienttig 
om verfcheide redenen , want de gedurige 
hette van de zon verwekt in hunne lichaa- 
men een zeer (terke doorwaafleming en brandt, 
dewelke gedurig gebluft moet worden. De 
vuurdeelen van de zon putten hunne levens- 
geelten uit, verzwakken hunne ingewanden , 
en beneemen de eetens-luft, het welk doar 
de vlugge, bittere en zamentrekkende deelen 
van de The eenigzins wederom herflelt word. 
Maar van deze zaaken een volkomen gevolg 
te willen maaken, opde menfchen van Euro- 
pa, en dewelke in onze noordfche verdikte, 
koude en vochtige dampkring adem haalen en 
teeven, is de onnozelheid zelfs. 

Wy 


Mey en Juny 1721. sss 
82, 


Wy ontdekken door de ondervinding ver- 
fcheide zaaken, dewelke aan de menfchen 
door het gebruik van het The-water, in onze 
koele en vochtige luchten gebeuren, dewel- 
ke na alle waarfchynlykheid in de warme, 
drooge en fyne luchten van Afie niet op de 
zelfde wyze gefchieden, en dewelke ik aan 
mynen Leezer volgens myne eige waar- 
neeminge zal mededeelen. De The is fcha- 
delyk aan alle drooge, magere en dorre lic- 
haamen. De The belet de dagelykfche en 
noodzakelyke ontlaftinge van de gal-deelen 
door de pis, en geeft een water, het welke 
deszelfs vereifchte geele koleur ontbreekt , en 
zo rauw en flets als regenwater is. De The 
bluft eenigzins uit de levendigheid van degal, 
en leidt door deszelfs zamentrekkendheid de 
fynfte gal-deelen aan den band, verdooft de 
deelen van de gal, en bluft eenigzins uit de 
levendigmaakende warmte van ons bloedt. 
De The is fchadelyk voor verouderde aam- 
borftigheid, hoeft, dampen in de maag, win- 
den , fcheurbuik , bypochondriacqgue verltop- 
pingen, mildtzuchtige en blauwbleeke men- 
fchen. De The vermindert de zappigheid van de 
lichaamen , en kwetft de malfigheid des bloeds ;. 
en, als ik zo fpreeken mag , de wolachtigheid en 
mucilagineufe gefteltheid van onzezappen. De 
The is fchadelyk voor zinkingachtige en kou- 
de lichaamen. De zamentrekkende hoeda- 
nigheid van de The verdroogt de darmen, 

be- 


556 Natuur= en Konft-Kabinet, 

belet de doorwaaffeminge der ingewanden, 
en maakt hardlyvigheid. De The fchift ons 
voedzaam zap, doet de lymige deelen (trem- 
men, en floot de waterdeelen uit het zelve 
weg, gelyk aan het (terk wateren ‚op het 
gebruik vande The, klaarlyk blykr. Het al 
te overvloedig gebruik van The-water maakt 
een bleeke koleur , bederft de kookinge der 
maag, en verzwakt de ingewanden. De The 
is fchadelyk aan de voortteelinge, verdroogt 


de zaadrykheid, en is fchadelyk aan de ne, 


baarheid en magere lichaamen. 
83- 


Voor de jonge kinderen en tedere jonge 
Juffrouwen, dewelke zwak van maag en in- 
gewanden zya, is de The zeer fchadelyk , 
en verwekt een wangedaante,. De drooge en 
taaje flymen, dewelke in haare inwendige re= 
cejjen een dorheid en fcherpheid verborgen heb= 
ben, worden nooit door de The ontbonden , 
maar veel vafter te zamengeftremt en opge- 
droogt. De The is zeer nadeelig voor ver= 
fchaaide vochten, flymige, zuchtige, en wa- 
terzuchrige lichaamen. Hoe zeer de The,te veel 
gebruikt, de maag bederft, de levendige warmte 
uibluft, den honger wegueemt, de ingewanden 
verftopt, opgeblazendheid maakt, zuur in de 
maag en een zaluwe koleur veroorzaakt, is 
beft bekend by de The koopers, dewelkeda- 
gelyks al te veel kragtige ‘l'he-trekzels moe- 
ten proeven. Dit is ook de reden, dat de 
groene The meerder uit het gebruik begint 

te 


Mey en Funy rar: 557 
te raaken, en het gebruik van de The-boe 
fterk toeneemt, om dat by de The-boe en 
deszelfs foorten een gomachtige en mollige 
faus is gemengt, dewelke de zamentrekken- 
de hoedanigheid van de The eenigzins ver- 
zacht , en: minder fchadelyk raakt. De 
Keizers-The is in alle deze gevallen minder 
fchadelyk als degroene The. Onder de The- 
boe is de befte foort van The-Congo de ge- 
zondfíte van alle de andere foorten. Aan de- 
ze volgt de T'he-pekoe, hoewel dezelve ech- 
ter noch eenigzins dorder en uitdroogender 
van aart is, als de belle foort van de The 
Boe- Congo. 


84. 


De The is zeer fchadelyk voor die men- 
fchen, dewelke hunne har{lens dagelyks moe- 
‚ten afmatten, door een gedurige oefeninge in 
de geleertheid en goede letteren: voor alle 
dewelke dagelyks omtrent hunne bezigheden 
veel hoofdbreeken hebben, en over veele en 
verfcheide zaaken fterk moeten denken; met 
dit onderfcheidt nochtans , dat ik de al te 
groeizaame en zeer vette men{chen, en de- 
welke met een al te groote zwaarlyvigheid 
gekwelt zyn, hier buiten fluite; gelyk als 
ook die menfchen, dewelke. met al te heete 
vochten, en veel met de zo genaamde heete 
en geele gal gekwelt zyn : mitfgaders ook de 
menfchen, dewelke te hartelyk in het ecten 
zyn, en daar door met een gedurige flape- 
righeid gekwelt zyn ; want voor deze ak 

Î 


558 _Natuur- en Konft-Kabinet, 


is de The-drank een voortreffelyk hulpmid- 
del. 


85. 


Door het fterk denken, en het dagelyks 
oefenen der letteren, worden de levenskrag- 
ten der magere lichaamen uitgeput, en de 
gezonde voeding eenigzins belet , of ook 
wel bedorven. Daarom hebben zodanige 
lichaamen gewooplyk een zeer lofle flaap, 
gelyk in het tegendeel by een gezonde, krag- 
tige, en wel geftelde voeding engroey, een 
_ vate en geru(te flaap bevonden word. Om dat 
nu de The, boven alles, wat in het gebruik 
geraakt is, de flaap wederhoudt, kan een 
zeer gemeen verftand wel begrypen, dat de- 
ze drank voor zodanige menfchen zeer {cha- 
delyk is; te meer om dat de T'he is zamen- 
trekkende en uitdroogende van aart, welke 
zaaken aan zodanige lieden zelfs al te veel 
éigen zyn, en daarom zorgvuldiglyk gemydt 
moeten worden; zodanige menfchen moeten 
voedzels en gewoontens gebruiken, dewelke 
hunnelichaamen zappig maaken , hunne fcher- 
pe vochten met macilagineufe en voedzaame 
deelen verzachten en voeden, en hunne door 
de letter-oefening vervalle kragten met we- 
zendlyke en voedzaame fpyzen en dranken 
herftellen. De herftelling van uitgeputte krag- 
ten door vluggedeelen, is voor gezonde lic- 
haamen {chadelyk; de alte vlugge deelen der 
fpyzen en dranken konnen de afgewerkte en 
afgematte kragten niet wezendlyk herftellen, 

om 


Mey en Jany 1721. 559 
om dat zy onze vochten maar {nelder doen 
beweegen, verdünnen en opzetten, zo lang als 
dezelve zich in onze zappen bevinden : waar 
door onze lichaamen maar meerder worden 
uitgemergelt, en onze alte hevige bewoge 
zappen van tyd tot tydtraager, kragteloozer , 
en onbekwaamer geraakt worden: behaìvea 
dat door deze onnatuurlyke opblaazinge de 
tedere beweeg-vezelen van onzevliezen, {pie- 
ren, enz. al te veel worden uitgerekt, waar 
door dezelve haar veerachtige kragt en re= 
nixus van tyd tot tyd verliezen en flapper wor- 
den; inzo verre, dat de ingewanden en vaf- 
te deelen onzes lichaams gekrtenkt worden 
omtrent haare natuurlykewerkdaaden van koo- 
kinge, voedinge, fcheidinge en andere bee 
weegingen, het welk de oorzaak is, dat wy 
in een wangedaante , en bedorve voedinge 
vervallen. Door de fchielyke en groote ver- 
kwikkinge en luchtigheid, dewelke de The- 
drank, door deszelfs fyne deelen en het heete 
water , aan deze menfchen geeft, worden zy 
bedrogen, en volharden !tot hun groot nadeel 
dikwils zo lang met deze voor hun fchadelyken 
drank , als zy leeven. 


86. 


De ondervinding beveftigt ons dagelyks, 
dat de The zeer dienftig is voor verfcheide 
foorten van hoofdpynen. De oorzaak is, 
om dat verfcheide hoofdpynen worden gebo- 
ren uit flymige, zuure en fcherpe deelen, de- 
welke in de maag en andere ingewandea ver- 


3 ga 


$6o Natuur-en Konft-Kabinet, 

Sadert zyn, en een prikkelinge, bytinge en 
fpanninge op de gevoelige deelen en zenuw- 
achtige vliezen der ingewanden verwekken ; 
waar uit , door gemeenfchap dezer deelen 
met de harf{fenen en har{len- vliezen , door tuf- 
fchenkomfte der zenuwen , medelydende 


hoofdpynen en {panningen der barflen-vliezen 
worden veroorzaakt. Als nu door het over- 


vloedig en heet T'he-water , deze fcherpe 
deelen en flymen worden ontbonden, door 
het water verlengt en ftomp gemaakt, en 
dat de pisdryvende hoedanigheid van de The 
uit het lichaam gedreven is, worden de opge- 
fpanne zenuwachtige vliezen wederom ver- 
flapt tot haar natuurlyke (taat, en de hoofd- 
pyn voor dien tyd geneezen. Ook worden 
andere foorten van hoofdpynen geboren door 
heete dampen, en geinflammeerde en onfte- 
ke deelen van de zogenaamde geele en ver- 
hitte gal; en dewyl by de Thegevonden word 
een lieflyke zamentrekking en verkoeling, 
word door deze hoedanigheden van de dee- 
len der The, de hitte van de gal-deelen ver- 
koelt, haare al te {nellé beweeging vertraagt, 
haare broejing benomen , en haare hitzige 
fcherpheid en acrimonia getempert, de op- 
flygende dampen nedergehouden, en zodani= 
ge hoofdpynen geneezen; gelyk blykt in de 
hoofdpynen , dewelke verzelt gaan by heete 
koortzen, brand en izflammatie der ingewan- 
den, al te groote verhittinge door de (traalen 
van de zon, of door al te fterke en langdu- 
tige beweegingen des lichaams. 


Äls 


Mey en Funy 1721. s6r 


87. 

Als wy een bekwaame en overeenkomfti- 
ge kennifle trachten te verkrygen , van de 
deugden en fchadelykheden der voedzels en 
geneesmiddelen , moeten wy trachten te ont- 
dekken derzelver verfcheide werkdaaden in 
elke voornaame en byzondere omftandigheid; 
op deze wyze zoude ik, als myn beftek zulks 
toeliet, verfcheide gefteltheden konnen aan=- 
toonen, in dewelke de The fchadelyk voor 
zommige hoofdpynen is, ja zelfs hoofdpynen 
kan verwekken. De The geneeft de hoofd- 
pynen, dewelke zich des morgens openbaa- 
ren, na dat de menfchen des avonds of des 
nachts al te veel wyn, fterke dranken, of 
zwaare bieren hebben gedronken , om dat het 
heete T'he-water de zuure , verhittende, en 
fcherpe overblyfzels van wyn en bier, door 
de waterwegen uitfpoelt. In zodanig een ge- 
val kan iemant des morgens niet licht te veel 
heet The-water drinken, wanneer in acht ge- 
nomen word , dat het zelve zeer flap getrok- 
ken word, en van de befte foort van The is, 


83. 

„Voor de lichaamen, dewelke zeer mager en 
van een zwakke voeding zyn, moet de The 
zeer flap getrokken worden. De menfchen, 
welker lichaamen zeer bloedryk en vol zap- 
pen zyn, moogen de The veel fterker en in 
grooter hoeveelheid gebruiken. Door de men- 
fchen, welker lichaams-deelen en hoofden al 
te vochtig zyn, door een witte en bolle fly- 

Na mige 


562 Natùure en Konft-Kabinet , 

mige gefteltheid, mag (dit echter aangemerkt 
buiten verfchalinge van zappen of vrees voor 
waterzuchten enz.) de The matiglyk fterk 
gedronken worden, om dat dezelve opdroo- 
gende van aart is. In zodanige zullen de bit- 
tere en zamentrekkende deelen van de The 
den honger verwekken, de maag verfterken, 
de ingewanden openen en behoorlyk droogen , 
en zelfs de alte pappige vliezen en vezelen een 
behoorlyke fhaarachtigheid, droogheid en ge- 
tempertheid byzetten. De lichaamen, dewel- 
ke al te fterk groeyen, tezwaarlyvig en te vet 
worden, moogen de ‘The , matiglyk fterk ge- 
trokken , en in groote hoeveelheid, gebruiken, 
want de zamentrekkende deelen van de T'he 
beletten de vereeniging vande olyachtige dee= 
len van het voedende zap : waar door minder 
vet deelen ín de vet-druifjes vergadert wor- 
den; zy beneemen de wolachtige zachtheid 
van het voedend zap dier lichaamen, en ver- 
hinderen daar door den al te fterken aangroey 
van de vochten en vafte deelen des lichaams, 
Voor deze lichaamen is de T'he-Songlo met 
rond blad de alderbefte, 


89. 

Ik bestralingen dat delichaamen, de 
welke met een zeer levendige en kragtige gal 
voorzien zyn, en daarom fnel en fcherpzin- 
nig van vernufr, en zomtyds wel een weinig 
oploopend, of zeer hard en kragtig in alle 
wederwaardigheden, of zomtyds zeer bloed- 
ryk en groeizaam zyn, veel gekweld worden 
met heete vloejingen , Jichten , podagra , gra= 

hik veel, 


Mey en Füny var. 563 
veel, kalk en fteen. Aan deze lichaamen heb 
ik altyd met een goede uitkomft , als gene 
andere omflandigheden my wederhielden, de 
The voorgefchreven ; hoewel echter ten hoog- 
ften moet waargenomen worden, dat de The, 
voor alle jichtige, graveelige, podagreufe men- 
fchen, kolyken, pynen in de darmen uit hee- 
te vloejingen, zeer flap moet getrokken wor 
den, daarom is voor zodanige lieden de Kei- 
zers-The de befte. Voor koude zinkingen, 
tandpynen uit koude, zuure, fcherpe en {ly- 
mige humeuren, koude jichten, verouderde 
podagra, in oude en koude lichaamen, isde … 
al te overvloedige T'he-drank {chadelyk , hoe- 
wel de T'he-Congo ook eenigzins toegeftaaa 
kan worden. 


Be 7; ie 

In de ie Wed ‚ of andere afgaande 
en gal-koortzen , dewelke zich in ’t laat{te van 
de zomer, of met het begin van de herfft, in 
deze onze luchten dikwils vertoonen, is het 
gebruik van de T'he-boe, tot leffinge van den 
grooten dorft , tot verkoelinge van de bitte „en 
tot het uitbreeken en bevorderinge van 't dam- 
pen of zweeten, zeer flapen heet gedronken’, 
van een uitmuntend groot gebruik. Maar dat 
zommige Schryvers voorgeeven , dat door de 
The konnen geneezen worden hardnekkige 
derdendaagfche koortzen ,kwynziektens, wan= 
gedaantens , waterzuchten , long=teeringen ; 
vermageringen , verouderde z weeren en pynen 
der ingewanden , ingewortelde podagra „ jiche 
ten, opftygingen, (cheurbuik,mildtzuchteh,ver- 
hardingen des levers en mildes, vaftgezette kalk, 
na gras 


s64 Natuur- en Konft-Kabinet, 
graveel, en fteen der nierenendes bläas, ver” 
ouderde hoeften, aamborftigheden , hoofdpy= 
nen, beroertheden , flaapziektens , verlammin- 
gen, vallende ziektens enz.,ftrydt tegens de 
ondervindinge. 
91. 

De The is dienftig voor de onvruchtbaar- 
heid, als dezelve veroorzaakt word door een 
al te vol-zappigheid , alte grooten aanwas van 
‘bloedt, en te groote hette der humeuren ; zelfs 
mag in dit geval de T'he-Songlo met rond 
blad gedronken worden. Maar als de on- 
vruchtbaarheid geboren word uit fchraalheid , 
magerheid, zwakheid, koudheid en droogheid 
der lichaamen, is de The zeer fchadelyk. De 
menfchen ‚dewelke onderworpen zyn aan bee- 
vingen, trekkingen, verlammingen, beroert- 
heden, vallende ziekte, fchrikkingen, en an- 
dere diergelyke pituiteufe en koude harflen- 
of zenuw-kwaalen, moeten de The met zeer 
veel omzichtigheid drinken, Niemant moet zich 
inbeelden, dat eenal te mager en droog men- 
fchelyk lichaam behoorlyk bevochtigt en zap- 
pig gemaakt kan worden , door het overvloe-. 
dig drinken van water. Wy konnen alle de 
zappen van het menfchelyke lichaam op de zelf- 
de wyze begrypen, als de vafte deelen, om 
dat dezelve zo wel door den tyd en door de 
voedzelsaangroeyen, alshet been, het vleefch, 
het vet, de vliezen, en andere vafte deelen, 
daar ons lichaam uit te zamen geftelt is. Zom- 
mige Schryvers fchynenzichintebeelden, dat 
het gebrekkige der vochten datelyk door by- 
voeginge kan vernieuwt en herftelt worden: 

dat 


Mey en Funy 1721. 565 
‚datde al te heete vochten datelyk , natuurlyker wys 
aangemerkt ‚ konnen verkoelt worden : dat de alte 
groote koude der vochten datelyk door verwar- 
mende middelen kan verwarmt worden: datde al 
te groote droogte der zappen darelyk door water 
kan verbetert en vochtig gemaakt worden: datde 
àl te groote flersheid , waterachtigheid , en ver- 
fchaaldheid der zappen » datelyk kan opgedroogt 
en herftelt worden: datde al te groote verdikking 
en verflyming , door vlugge zouten, fyne deelen 
en openende middelen, darelyk konnen verdunten 
vloeibaar.gemaakt worden : dat het overtollig zuur 
der maag datelyk door zuurtemperende dingen» als 
paarlen, kreefts-oogen enz. kan weggenomen wor-. 
den: dar de bytende fcherpheid der gal en an- 
dere humeuren kan getempert of uitgefpoelt wor- 
den enz. Maar deze Mannen fchynen {niet aange- 
gemerkt te hebben, dat de meefte kwaade hoeda- 
nigheden van onze zappen worden geboren, uit on= 
bekwaame gefteltheden en gebreken van onze vafte 
deelen en ingewanden. Als deze keukens niet goed 
zyn, zullen zy nooit bekwaame vochten kooken , 
ef voortbrengen. Als wy in een al te droog bloed:, 
of al te groote droogte van zappen, veel vochtig- 
heid gebruiken, zullen wy dit vocht wederom door 
de waterwegen helder en klaar ontlaften, en ons 
bloedt en onze zappen zullen wederom even droog 
zyn als van te voren. Als wy voor onze alte dik- 
ke, traage en {lymige zappen, vlugge geeften , 
vlugge zouten enz. gebruiken, zullen wy dezelve 
binnen een korten ftyd wederom uitdampen, en 
onze zappen zullen noch veel traager en flymiger 
worden als te voren. Jk befluit geruftelyk her zelf- 
de in elke byzondere foort van kwaade hoedanig- 
heid van onze zappen. De vereeniging vandeeene 
of de andere ftof , dewelke wy tor verbeteringe van: 
een kwaade hoedanigheid gebruiken, gefchiedt niet 
4 NE 3 da- 


66 Natuur- en Konft-Kabinct, 


datelyk ‚ maar door langen tyd ; de zaaken konnen 
zich niet zo ras in de wezens-band van elk van on- 
ze humeuren invlyen , als ongeoefende zich voor- 
ftellen. Dedingen vereenigen zich voor eerft maar 
oppervlakkig, en fcheiden zich datelyk wederom 
vaude vochten af; de vereenigingen der dingen met 
onze zappen Konnen niet als door den tyd uitge- 
werkt worden, en op dezelfde langzaame wyze;, 
door dewelke onze zappen groeyen. 


92. 

Drooge, magere en dorre menfchen , moeten 
zich niet inbeelden, dat de The hen zal bevochti- 
gen en zappig maaken, om dat dezelve mer wa- 
ter en overvloedig veel gedronken word; in tegen- 
deel zullen de The-deelen, om dat dêezelve zamen- 
trekkende en uitdroogende zyn, de zappigheid van 
hunne vochten noch meer wegneemen , en in hun 
bloedt blyven hangen, terwyl zy het ingedronken 
water binnen weinig momenten ontlaften. Het 
drinken van overvloedig heet water is zeer dien- 
ftig, om uit onze maag en zappen weg te {poe- 
len alderhande onnutte en vreemde deelen , fcher- 
pe loog-zouten , heete gal-deelen en loffe flymen. 
Daarom zal het gebruik van het The water ( bui- 
ten alle gevallen, daar de zamentrekkende hoeda- 
nigheid van de The fchadelyk zoude konnen zyn } 
door den tyd grooten dienft konnen doen in ver- 
fcheide foorten van wangedaantens , dewelke de 
menfchen , door een onvoorzichtige wyze van lee- 
ven , als anderzins verkregen hebben. Inde plaat- 
zen,‘daar zeer ongezonde of alte zwaare bieren zyn, 
dewelke door den tyd hert verftand bederven, en het 
bloedt verhitten, of al te flymige, te doove en te laf- 
fe bieren ; dewelke de maag en de ingewanden ver- 
flymen, de vochten door den tyd traag en dik, en 
de lichaamen vadzig , flapgrig ‚ en onbekwaam vl 
' “Ken, 


Mey en Funy 1721. 567 
ken, de geeftige deelen van het bloedt en, zappen 
onderdrukken, kan het heete The-water met veel 
vrucht dagelyks, in de plaats van bier, gebruikt 
worden ; want door de zamentrekkende deelen van 
de The, worden de brandige deelen , door her drin 
ken van al te zwaare bieren, allenskens, vertem- 
pert en verkoelt „ en door de fyne en vlugge deelen. 
van het The-water wordende pappige en lofle fly- 
men lichtelyk ontbonden, verdunt; en uit her lice 
haam gefpoelt. id 


95: 
In zommige bergachtige Landfchappen , in de- 
welke zwaare fteenbergen , fteenputren, fleengroe- 
ven, en veel berg-aderen van onderaardfche fteen, 
gevonden worden (gelykalsin Genua, in de mee- 
fte bergachtige plaaczen van Italien , Duifchland, 
Vrankryk, in de heuvelachtige kryt-gronden van 
Engelandenz. ) is al het water vande vloeden, ri- 
vieren, vlieten, kreekjes „ fonteinen, putten , dik- 
wils al te overvloedig met fteen-zap vervult» in-zo 
verre dat zelfs de wynen , die in zulke Land{chap- 
pen» als Duitfchland, groeyen en gewonnen wor= 
den, mer fteenachtige deelen zodanig bevrucht zyo; 
dat zy dezelve, boven alle andere wynen; naderhand, 
inde gedaante van wynfteen , wederom uitfchieten. 
Zelfszyn.de landvruchten ; de dieren ‚ dé viffchen , 
de fteen-kreeftjes „ de forellen van Duitfchland „ 
__eenigzins met een zoete fteenachtige (maak en krag- 
tige zuur-temperende hoedanigheid voorzien. Aan 
de menf{chen , dewelke in deze (teenzappige landen 
woonen , is de The-drank zeer dienftig,, 1 Om 
hun dorft door her water en de fyne The-deelen te 
leflchen. 2. Om de okerachtige en fteenftofge deel 
tjes uit hunne ingewanden, vochten, en voorna- 
mentlyk uit de nieren , uitte (poelen ; behalven dat 
ook de zamentrekkende deelen vande The de weel- 
derigheid en geilheid van de gal, eum deszelfs alte 
_Nm4 “al: 


$68 Natuur- en Konft-Kabinet 


akcaline hoedanigheden, daar deze menfchen in uit- 
munten, aangtypen en beteugelen. 


94. 

Niemant behoort de hoeveelheid van The-water, 
dewelke elk menfch dagelyks mag drinken, tebe- 
paalen , maar wel vaft te ftellen, dat elk menfch, 
aan dewelke de The niet fchadelyk is, dagelyks 
zo veel The-water kandrinken, alshy dorft heeft, 
en nooit daar boven. Dedorft is voor ons een ken- 
teken en waarfchouwing , dat ons bloedt gebrek 
heeft aan vochcigheid; maar zoras als wy aan on- 
ze maag, ingewanden en zappen, meer vochtig- 
heid geeven „als dezelve van nooden hebben, be- 
derven wy de kookinge onzer fpyzen , de voedin- 
ge en de regelmatige kookinge uit ons bloedt van 
alderbande humeuren, als gal, wey, vet, melkt, 
zaad, oorfmeer , fpeekzel, klierzappen, enz. 


In alle de foorten van he word een meerder of 
minder bitterachtige {maak gevonden ; en dewylde 
bittere dingen in koele luchten zeer dienftig zyn voor 
de maag en darmen, die natuurlyk altyd mereen 
bitter vocht (de gal) alsbedaauwe zyn , kanelk een 
wel begrypen, dat de The den honger opwekt, 
en door deszelfs zamentrekkinge de maag verfterkt, 
te meer om dat door het zeer heet en overvloedig’ 
‘The-water, de flymen en zuuren, dewelke dikwils 
in de vouwen van de maag vergadert zyn, enden’ 
honger of zelfs wel het naauwkeurig gevoel van’ 
de maag vooreen tyd beletten, worden verdunt en: 
uitgefpoelt. Zommige menf{chen zyn zeer gewoon , 
onder hunne fpyzen eu voedzels overdaadig veel 
zout, gezoute aberdaan, pekelhaaring, pekelvlee{ch, 
rookvleefch,bokking,ansjovis,cavejaar ‚kaas enz |da- 
gelyks te gebruiken, waar door zy vergaderen taaye,’ 
icherpe of koudeflymen, en geplaagt worden met 

« vere 


Mey en Funy 1721. 569 
verftoppingen , (cheurbuik of blaauwfchuit , alderhan- 
de wey-ziektens, jichten , pynen in de gewrichten, zin- 
kingen, pyneninhet hoofden in detanden, hoeften, 
loomheden, ftramheid der leeden enz. Wy konnen 
aan zodanige menfchep toeftaan , dat zy dageiyks over- 
vloedig veel heet en flap getrokken The-warer drin- 
ken, om de (lymen en loog-zouten, dewelke in hun- 
nie ingewanden en zappen van deal teraauwe en zoure 
fpyzen zyn overgebleven , te ontbinden, te verdun- 
nen, te fmelten, en vit het lichaam uit te fpoelen, 
bo Ì 


6. 

Detmenfchen, dewelke of door een onvoorzichtige 
of roekelooze levenswyze, of dooreen natuurlyke en 
aangebore zwakheid en tederheid van hun geheele lic- 
haam ‚ met een zwakke maag gekweldt zyn , licht braa- 
ken, en zwaare pyn in de maag gevoelen na het eeten, 
dikwils koude kramp en jicht gevoelen in de maag, 
moeten de The zeer fpaarzaam en flap getrokken , en 
liever Keizers-The als groene Thedrinken , om datde 
The aan maagen, dewelke van langen tyd zwak zvn, 
fchadelyk is: waaruitopenbaaris, datde The goed is 
voor een zwakke maag, door zout voedzel, heete 
bieren,‚wynen,fterke dranken,‚rouwe {pyzen,overhoop 

„geworpen: endatdezelve te gelyk vooreen zwakke 
maag (chadelyk kan zyn, en dat derhalven een voorftel 
dwaasenal te algemeen is, of de The goed of kwaad 
voor de maag is, zonder te onderfcheiden in welke om. 
Jtandizbeden, 


ae 

___Zommige Schryvers en voor, dat de The gal 
maakt, of de gal te fterk aanvoedt, maar de bitrer- 
heid, dewelke in alle de foorten van The gevonden 
word, is nier te vergelyken met die bittere zaaken , 
wortels, kruiden, dewelke onder de gal-voortreelen- 
de middelen geftelt worden, Ook heeft de The weinig 
overeenkomt mer de heetefpeceryenen aromatigue 
wortels, vruchten , zaadenenz. aan dewelke de fchuid 
gegeven word, dat zy gal-voort-teelende zyn. De ver- 
tefmeeren, fpek , booter , olyen, magtige bieren, 
zwaare en verte wynen, dewelke mede gehouden wor- 
Na 5 den 


570 __Natuur- en Konft-Kabinet, 


den van een gal-voort-teelende hoedanigheid te zyn, 
koomen in het alderminfte met de The niet overeen ; 
want de The is dor, droog, zamentrekkende, en 
geeft door perfinge of deftillatie zeer weiniglof geen 
oly-deelen. Echter isin de The een hoedanigheid, de- 
welke in een zeker opzicht de gal van een menfch kan 
ophoopen ; nietdatde gal door de The word aange 
fokt of voorrgeteelt, maar dewyl de zamentrekken- 
de deelen vande The de fyne en alcaline deelen vande 
galoveralaangrypen , word door de The-drank , de 
vlugfte , levendigfte, en zelfsaltekragtige gal, in de 
groeizaamfte lichaamen eenigztns verdooft , vertraagt, 
aan de band gelegt ‚ en deszelfsdagelykfche ontlafting 
door het zweet, de pisen afgang, wel wat opgehou- 
den, byrender enfcherper gemaakt, waar door de al 
te (terke groejing word belet, het ver afgeknaagt, de 
deelen allenskens vermagert, het voedend zap (chraal 
gemaakt. Daarom isde The voor geen menfchen diene 
tiger, aìs voordie gene dieeen zeer zoete, mollige , 
verte en kragtige gal hebben , en daar door alte (terk 
groeyen, 


Einde vande Maanden Mey en Juny, 


KOR- 


KORTEN INHOUD 


Van't Vyfde Deel, of van ’t Half Jaar, begin- 
nende metde Maanden January en February 
1721. en eindigende met de Maanden Mey 
en Juny 1721. incluis, 


eT Waalfde Verhandeling van de Algemeene Nan 
zuurlyke Hiftorifchryvers. 1. De eerfte 2r Boe- 
ken vande Natuur!yke Hiltorie van Ferrandus Impera- 
tus zyn de voornaamfte. 2. Den inhoud van de vol- 
gende Boeken word maar kortelyk aangehaalt, 3. Re- 
bertus Boyle word ‘onder de Algemeene Natuurlyke 
Hiftorifchryversgettelt. 4. Waar in de Heer Boyle mer 
Imperatusovereenkomt, en waar in hy Jmperatus ve 
bovengaat. 5. De Heer Boyle heeft al vroeg de nood- 
zakelykheid derj zamenvoeginge van Natuur ea Konft 
begrepen; want zyne eerfte werken zyn geweeft 15 
Verhandelingen over de nurheid der Naruurlyke en 
Proefkundige Wysbegeerte , zo in ’t algemeen, als 
ook in de weteníchappen, konften en handwerken. 
6. In dezelve word beweezen , dat de kennifle der na= 
tuurlyke zaaken nietals door proeven en ondetvindin- 
gen kan!verkregen worden, en dat de Wysbegeerre 
der Schoolen daar toe onbekwaam is, 7, Uit het on. 
derzoek der konften , handwerken en ambagten , 
word den aart en natuur der: Schepzels zeer levendig 
ontdekt. 8. Waarom Cardanus, Wecherus en Porta 
zo laf over de Ambagten gefchreven hebben. g. Lof 
van Benevenuto Cellini, zo. Warde oorzaak is, waar- 
om wy hedendaags zo wel onder de geleerden als on- 
geleerden zo veel magere en laffe zielen vinden. zr. 
Waarom de Natuur de Konft, en de Kon(t de Natuur 
opheldert. 12. In de eerfte, tweede, en derde Ver- 
handeling, toontde Heer Boyle de nuiheid der Proef 
kusdige Wysbegeerte , in de verbetering van den 
geelt der menfchen. 13. De Natuur is zo ryk, dar 
zomtyds over een fchepzeltje verfcheide groore Man- 
nen geheele Boeken hebben gefchreven, 14. Wonder- 
lyke ontdekking in de; Magneerfteen. 15. De Heer- 
lykheid, grootheid en wysheid Gods,word door de 

fchep- 


KORTEN: TNSH:OfUED7 


fchepzels geziea. 16. Door de kenniffe der natuurly- 
ke Hiftorie en der Konften worden de Heilige Bladeren 
opgeheldert. 17. Elk menfch is volgens zyn gemoed 
verpligt, Natuur en Konft te onderzoeken. 18. Dat 
geen zaak belachelyker is, als dat de Ongodiften zich 
zelvenden naam van E/prits forts geeven, en wie ei- 
gentlyk Efprits forts zyn. 19. Word aangetoont de 
reden „waarom de onderftellende Philofophen onbe- 
kwaam zyn, om door proeven te leeren. 

2. Eerfte Verhandeling van de Byzondere Natuur- 
Ike Hiftorifchryvers. 1. Welke de Schryverdoor by- 
zondere natuurlyke Hiftorifchryvers verftaat, en dat 
hy in 't vervolg zal handelen van de zaaken , in dewele 
ke wy of grooten koophandel dryven , of dewelke ons 
inde konften, handwerken en ambagten, boven alle 
andere te pas koomen. 2. De Naruurlyke Hiftorie 
vande Cacao. 3. Welke Schryvers over de Cacao- 
boom gefchreven hebben. 4. Befchryving van de Ca- 
cao-boom en alle deszelfs deelen. 5. Verfcheide foor- 
ten van Cacao-boomen en Cacao. 6, Van de Cacao- 
boomgaarden, en hoe dezelve aangelegt en onderhou- 
den worden. 7. Van de Manyoc, en deszelfs groot 
gebruik by de Cacao planters. 

3. Twaalfde Verhandeling van de oudheid der na- 
tuurlyke Hiftorien. 1. Vervolg van de natuurlyke Hi- 
ftorien van de wateren van Paleftina. 2. Befchryving 
vande Rivier Arnon, 3. Onderfcheidrt tuffchen de ri- 
vier Arnon ende ftadt Arnon. 4. Datrde Rivier Arnon 
tot noch toe zeer onbekends. 5. De Rivier Arnon ís 
eenrivier van belang, en vloeit op zommige plaatzen 
onder doorde grond, 6, De Arnon maakte een grens- 
fcheiding tuffchen de Moabiten en Amoriten, en was 
alseen bolwerk voor deJooden tegens de woeftyne van 
Arabien. 7. De rotsfteen Arnon is een tak vanden 
Galaad. 8. VandeSteden, dewelke aan de boorden 
van den Arnon gelegen hebben. 9. Bepaaling van het 
Landfchap Perea. ro, Van de fteengroeven en mar= 
mer-aderen , die aan de boorden vàn de rivier Arnon 
Eeden worden. rr. De vermaarde wareren van Cal- 
irhoe, 12. Beïchryving van de ziekte en dood van 
Herodes. 4. Der. 


KORTEN INHOUD. 


“4 Dertiende Verhandeling van het Goud en allede 
andere Metaalen. 1. Vande zuig-pompen, dewelke 
door een rad bewogen worden, om het water uitde 
bergwerken te pompen. 2. Vande lucht in de onder- 
zidiche bergwerken. 3. Hoe de lueht in de bergw er- 
ken verdunt, verkoeltea doorgewaaitword. 4. Door 
welke werktuigen de lucht in de onderaardfche werk- 
plaatzen gedreven word. 5. Van de verfcheide blaasbal. 
ken. 6, Op welk een wyze de dikke en bedurven lucht 
uit de onderaardfíche bergwerken word uitgezogen. 7. 
Dat op een en dezelfde tyd een verwonderenswaar- 
dig onderfcheidt gevonden word in hetweer , ten op- 
zicht van wind, ftorm , fliite, geruis , rommeling 
enz. bovenenonder indegronden. 8. Op welk een 
wyze de onderaardf{che kwaade lucht door ’t vuur ver- 
dunt word. g. Hoe; de Erts gewonnen word;door den 
arbeid der handen , methakken, houwen , en alder- 
hande breekgereed{chappen ; ook met vuur, of door 
het fchieten met buskruid. zo, Van de verfcheide ziek- 
tensder berg-werkers, 

s. Derriende Verhandeling van de Algemeene na- 
tuurlyke Hiftorifchryvers. 1. Het tweede deel van de 
oefeningen, wegens het nur der natuurlyke Hiftorie 
en proefkundige Wysbegeerte,van den Heer Boyle, be- 
ftaat in tien Verhandelingen. 2, De menfch is gefcha- 
pen, om defchepzels te beftieren, en door kontt te 
verbeteren. 3. De grenspaalen van ons gebiedt over de 
Natuur (trekken zich nietverder uit, als de kenniffe, 
dewelke wy van de Natuur verkregen hebben, toereikt 
en doorgedrongen is. 4. Dat deze kennifle door de 
netuurlyke Hiftorikunde en proefkundige wysbegeerte 
moet verkregen worden, 5. Van de nutheid dezer we- 
tenfchappen, metbertrekking op ons lichaam. 6. Van 
het groot gebruik der natuurlyke Hiftorikunde en 
proefkundige Wysbegeerte, in alle de deelen van de 
Geneeskonft. 7. Hoe zeerde Phyfiologia der Genees- 
kundeisaangewaffen, door de proef-ondervindinge 
gedaan in dieren en alderhande fchepzels, door de 
Ontleedkundigen , dewelke opgerelt worden. 8. Dat 
een kikvor{ch zeer lang zonder hartkanleeven, en 
daz 


KORTEN INHOUD. 
datde dieren met koel bloed , doodelyk gekwerft zyn- 


de , veel langer konnen leeven „als de dieren met heet 
bloed. g. Dat de afgezette ledematen van zommige 
dieren wederom aangroeyen. zo. Dat juift geen zuur 
van noodenis, om de fpys in de maag te verteeren , 
gelyk blykt uit de vifchen, dewelke malkander in- 
zwelgen, en zopder eenig zuur vocht verteeren. zz, 
Van het nut van her balfemen en befchermen der lic- 
haamen voor bederving, tot nader ontdekkinge van 
derzelver gefteltheid. 12, De Stoffcheidkunde ont- 
dekt den aarr van ons bloed en andere vochten, 13. 
Van denutheid der proefkundige Wysbegeerte en na= 
tuurlyke Hiftorikunde in de Pashologia, of dat deel 
der Geneeskunde, het welke leert en navorfcht de 
oorzaaken en gefteltheid vande ziektens z4. Datde 
oor zaaken der ziektens te willen uitleggen door afge- 
trokke denkbeelden, of beginzelen der {School.Philo- 
faphen, de Geneesheeren belachelyk aan de fchran- 
dere wereld maakt. z5. Dat een Geneesheer nooitan- 
ders als van achteren moer redeneeren , en de oorzaa- 
ken der ziektens moet leeren kennen uit de kenniffe 
der Natuur. 1ó. Hoedanig de fteenen groeyen in het 
menfchelyke lichaam, en in welke deelen dezelve , 
gedeltilleerd zynde, overgaan. 17. Door de waarnee- 
mingen van de werkdaaden der groote Natuur, worden 
zy onderweezen Jen geleidt rot de kennifle van de ver= 
Schynzelen , dewelke zich in ons lichaam verteonen. 
x8. De kragten van zommige geneesmiddelen wor- 
den ontdekt dour proef-bevindingen in de levendige 
dieren. 19. Zommige geneesmiddelen doen wonder- 
Iyke werkingen in het men{cheiyk lichaam, fchoon 
zy maar uitwendig gebruikt worden. 20. Het derde 
deel der Geneeskunde , namentlyk de Semiotiea of 
tekenkunde, word kragtig opgeheldert door de proef= 
kundige Wysbegeerte, 2r. De natuurlyke Hiftorie 
kunde en proefkundige Natuurkunde geeven groot 
licht aan dat deel van de Geneeskonft, het welk de 
regelen voorfchryft om onze gezondheid door een 
goede levens-manier te bewaaren, en onze levens- 
‚„wyze en voedinge ia de ziektens nade gefteltheid der 

ziekte 


KORTEN INHOUD. 


ziekte te beftieren. 22. Door de wetenfchappen der 
Natuur en Konft zyn uitgevonden ontelbaare bieren , 
wynenendranken, ontelbaare fpyzen bedacht, alder. 
hande vruchten en voedzels uit de wilderniffen gehaalt , 
tam gemaakt en geoefent. 23. De hoedanigheden en 
eigenfchappen des luchts worden door dezelve ont= 
dékt. 

6. Tweede Verhandeling wan de byzonderenatuur- 
byke Hiftorifchryvers. +. Word befchreven de inoog- 
fting vande Cacao-boonen, 2. Derzelver opdrooging, 

‚bereiding, deugd, gebruik tot Chocolade, en koop- 
handel. 3. Volgrde natuurlyke Hiftorie van de Zui- 
ker. 4. Oorfpronk van het Zuiker-riet en deszelfs oe« 
fening. 5. Van de gebouwen of timmeragien, gereed= 
fchappen en werktuigen, dewelke noodzakelyk zyn 
tot de bereidinge van de Zuiker. 6. Van de verfcheide 
bereidingen van alle foorten van Zuiker. \ 

7. Dertiende Verhandeling wan de Oudheid der na= 
tuurlyke Hifforien. 1. De natuurlyke Hiftorie van de 
rivier Fabok. 2, Deze is geweeft de grens{cheiding der 
Amoriten aan ’t noorden. 3. De Rivier Jabok kreeg 
zyn oorfprongk by de Stadt Rabbath-. Ammon, uitde 
bergachtige landen der Ammoniten , en vloeide tuf- 
fchen derwee Koningrjken van Bafan en van Sihon , 
totin de Jordaan. 4. Befchryving der Ammoniten. $. 
Befchryving van & Landftreek , in dewelke David 
gevlucht was, en Abfalon verflagen wierd. 6. Vande 
Rivieren aan deze zyde vanfden Jordaan. 7. Vande 

‚vloedt van Egypten. 8. De ftadt Rhinocorura. g. De 
Berg Caffus. tc. Het Landfchap Caffionitis, xx. Het 
Sirbonifche Meir. 12, Van de kwakkelvangft by de 
Stadt Rhinocorura, 13. Van de grondruffchen Gaza 
en Damiate. 14. Reis door deze dorre Woeftyne 

_ (door dewelke de vloedt van Egypten vloeide) van 

den Heer de Tlhevenot, alsook van den vermaarden 

Bellonius, 

8. Veertiende Verhandeling van de Alzermeene na. 
tuurlyke Hiftorifchryvers. 1. Van de nutheid der na- 
tuuriyke Hiftorie en proefkundige Wysbegeerte , in 
de Therapeufis ot het vyfde en voornaamftedeel van 
de 


1 


KOER TEN: INHOUD: 


de Geneeskonft, ’t welk de verloren gezondheid leert 
herftellen,en de ziektens volgens een bekwaam beleid 
en met goede geneesmiddelen leert!geneezen. 2. Een 
Nuturalift leert de groote onkoften der geneesmid- 
delen vermyden, en ftelt de Geneesheeren in (taat, 
om zo wel arme alsryketekonnengeneezen. 3. De 
Compofitten , diein alte veel enkelde geneesmiddelen 
beftaan, zyn veeltyds nadeelig , en de al te enkelds 
geneesmiddelen dikwils onvermogend ; de middel- 
matige Compofitien zynde befte. 4. Een Geneesheer , 
die elk toeval van een ziekte tracht tegen te gaan door 
inwendige medicynen, is veeltyds onkundig van de 
hoofdkwaal. 5. Zommige enkelde geneesmiddelen 
vernielen zomtyds malkanders kragten en deugden, 
zo rasals zy te zamen gevoegt worden. 6. Door de za- 
menvoeging der enkelde geneesmiddelen worden in 
het zamengevoegde middel dikwils nieuwe hoedanig- 
heden geboren , dewelkein de enkelde zelfs te voren 
niet gevonden wierden. 7. Van de dwaalingen, de- 
welke dagelyks in het bereiden en zamenvoegen der 
enkelden begaan worden. 8. Van het dwaas gebruik 
der altekoftelyke edele gefteentens. g. Vande Ooft- 
Indifche Lapis Bezoar , de (tamp-paarlen. zo. Het Eus 
Veneris van den Heer Boyle tegen de Engelfche ziekte, 
zr. De gemeene Balfei van Zwavel. 12. Het vlug 
zout van hartshoorn. 13. Van de verbetering der Che- 
mifche werktuigen. 14. Geeft en vlug zout van men- 
fchenpis. zs. Van hert lang goed houden der Igenees- 
middelenen{pyzen. zo. De Chemyis noodig ter ont- 
dekking van den aart en natuur der fchepzelen, maar 
word dwaaslyk misbruikt in de bereidinge van veele 
geneesmiddelen. 17. De Geneeskonft der oude Gries 
ken door exercitie des lichaams , baden , ftooven, 
wryven , en uiterlyke middelen. 18. De Lapis Nephri- 
ticus „ deszelfs wonderlyke kragten en verfcheide 
foorten. zg. Van den fteen „Alagueca. 20. Steen te- 
gende opitygiage der Vrouwen. 2r. De bloed{teen, 
22. Piedro del Porco. 23. Ele&rum van Paracelfus, 
24. Wonderlyke geneezing van een Scirrhus in de 
mildt, 25. Misbruik van zommige Doëtoren, die de 
Ag- 


KORTEN INHOUD. 


gatuurbepaalen nachunnefchraale kennifle, 26. Ver- 
cheide: Amuleeten, 27. Darde Doftoren van de Car- 
refiaanfche- alwetendheid ‘een Theory hebben, dewel- 
‘kein de oefening der Geneeskonft fchadelyk is. 
28. Van de verfcheide foort van Kwakzalvers. 29, 
Misbruik: omtrent de Specifica. 30. De Jafpis(teen e 
“en deszelfs vericheide foorten. 3r. Van de groot- 
genieezingen der landziektens, door onkundige men. 
“fchen. 

„ Derde Verhandeling van de Byzondere natuur, 
ike Hiftorifchryvers. 1. Reden waarom de Schry 
ver van ’t Kabinet, een natuurlyke Hiftorie van de 
T une heeft gefchreven. 2. Hoe veel The in het jaar 

“272. uit Indien is gebragt. 3. De The groeit aan 
een beydraagend heefter-boomtje 4. Uitbeelding van 
een The-boomtje na’tleven, deszelfsbladen, vruch- 
ten en zaad. 5. Proeven van den Heer „Andries 
“Schoemaker, omtrent de kragt der The-bloemen. 6, 
Breinius gevoelen over den The-bloem. 7. Het The- 
boomrtje brengt overvloedig veel roosgelyke bloe- 
men voort, dewelke uit vyf witachtige blaadjes be- 
fraan. 8. De The-vrucht is bruin-rood van -koleur , 
g. Het natuurlyk Vaderland van de The. ro. Wan- 
neer en op welk een wyze de The-boom gezaait 
word in Japan. rr. De ftandplaars van Japan. 22. 
De oorzaaken van warmte en koude des Damp- 
skrings. 13. In de Provintie Nanking, by de Sradt 

__Koeicheu in China, leggende op de breedte van-30 
graaden benoorden de linie, word de befte The voort. 
geteelt. 14. Hert gevoelen van Martinus Martinus 
gover de The. is. Verkeert gevoelen, dar ‘de The 
een foort van Swmach zoude zyn, wederlegr. 16. 
Befchryving van den Sumach , en uitbeelding van 
deszelfs bloem. 17, De The-boom vereifcht een ge. 
temperde lucht, en middelmarige grond. 18. Dat 
alle de foorten van The niet aan eenen boom groe- 
jen. 19. Onderfcheidt ruflchen de hert{t-The-bladen 
en de lente-The-bladen. 20. Hoe de The-bladen in 
“„apan by de boeren gedroogt worden, 2x. Op welk 

Jen wyze- de opkoopers de The dreogen en berei- 

Er © o den. 


KORTEN INHOUD, 


den. 22. Van de byzondere manier van plantinge, 
oefeninge en bereidinge der The, dewelke gebruikt 
word van den Keizer, de Landvoogden en Groo- 
ten des Ryks. 23. De plaats Ouff , niet verre vande 
apanfche (tadt Miako, is de vermaarfte van geheel 
apan , in her voortkweeken en bereiden wan de 


belte The. 24. De The-boom bloeit op ‘tcierlykfte 


in de maand Auguftus. 25, De meefte The van Jas 
pan groeit in 't Landfchap Fifsen. 26. Naauwkeuri, 
uiefchifting der The-bladen door de Grooten van 
apan. 27. Van de Thetuiaen der Chineezen. 28. 
De Chineezen verfchillen met die van Japan, in het 
plânten van de The-boomtjes. 29. The-bloem aan 
zyn takje met blaadjes uirgebeeldt. 30. Het The- 
zaad, in de aarde gezaait zynde, maakt in den tyd 
van drie jaar nieuwe The-boomtjes. 3r. Het hout 
van de The-boom is niet zeer hard. 32, De wortel 
is zeer vezelachtig. 33. Proeven gedaan in de The- 
Songlo met lang blad, benevens de uittekening der 
bladen. 34. Proeven in de The-Songlo met rond 
„blad, en uitbeelding van 't blad. 35. Alle de The- 
bladen zyn aan de kanten zaags-gewyze getant. 36, 
Waarom de The-Songlo groene The genaamt word, 
37. De The trekt zeer licht de reuk en geur van an- 
dere dingen na zich. 38. Wat Aloemig, zeepig en 
boonig. ìn de The beduidt. 39. Proeven inde witte 
of Keizers-The, 40. Twee foorten van Keizers-The, 
41. Uitbeelding van de bladen van de Keizers-The. 
42. De bladen van de Keizers-The zyn ongemeen 
groot. 43. Proeven in de The-boe. 44. De bruine 
koleur en malfche {maak van de The-boe word door 
een faus gemaakt. 45. Uitbeelding vande bladen van 
de gemeene The-boe. 46. Proeven in de The-Boe- 
Congo , en uitbeelding van deszelfs bladen. 47. 
Proeven in de The-boe-Pekoe. 4%. De The-boe- 
Pekoe is vol fteelen, gelyk te zien is by de uitbeel- 
ding van deszelfs bladen. 49. Proeven in een The- 
bol van medicimale The van Japan. $o. De verwon- 
derenswaardige afverwing van deszelfs bladen. $r.De 
gibeelding van deze Bol en de ongewoone groorte 
ah van 


KORTEN INHOUD. 


wan deszelfs bladen. 52, Proeven in de Heizandfthe 
The, ea afbeelding van deszelfs ongemeene bladen, 
53. Een The-vrucht mert deszelfs zaad na 't leven af= 
gebeeldt en befchreven. 54. Proeven inde Sfoosjes- 
The. 55. Afbeelding en befchryving van de kleine 
Fhe-bolletjes. $6. Van het gebruik der Ouden van 
het heet water tor lekkerny. $7. Het grootfte getal 
van de menfchen op het aardryk drinkt heete drank. 
fl De uitftekende pragt der Indiaanenf, omtrent 
hun The-gereed{chap. <9. Gebruik en misbruik van 
de The, in (taat van gezondheid en ziekte, 


bd delu d huuchier Se f- ( Ch fi 


teh omstr wilds) ckv 
br ten 1at As: andel, hoe. 
tar oh at, dara „Apt “onl 
Hale bonen amtgekdk: al ge al 
fav dak. A gels ba zu 
Tore otor sE; je 
arts vana aleras LR st 
Moto d cpmanihat ee ziel alt 
an St: ET, ar bid Hals lt, 
Nik iN: ze bni 


cu Hin 


Ó den str sbriat grsviprt BA 4 A 


Wp PS 47: 


n - ET We Din 


5 me meng A pe Eke 


std d 


ENE Erprk over rheenen ern oe ej er braad ren Wv A hert 


TEN pn me ge En 


Has en Jes 5 > s ==