a u et E . 5 - Sun, fast = : e y - r vet Senne Pi nee , s 3 ke - % - > . - = L ren zch ae f ern Re . SER us ze ee me I 0 mn nen e nee a N ne a, mr ne ER 01 2 | K RER LUGDERD-NDATANGE. u Pur, . {} ü x Rt om N h j lc Er N u FE as hr a 4 a3. N A 15,58 ACADEMIAE LUGDUNO-BATAVAE, 1830 — 1831. ANNALES ACADEMIAE LUGDUNO-BATAVAE, a. d. ıx Februarüi moccexxx. ad. d. vun Februar moccexxxt, RECTORE MRENIEFIC-E CORNELIO JACOBO van ASSEN, ACADEMIAE ACTUARIO HENRICO GOCK. LUGDUNI BATAVORUM, APUD S. er J„ LUCHTMANS, ACADEMIAE TYPOGRAPHOS, ' MDCCCKXXIL INDEX EORUM, QUAE DECIMO SEXTO ANNALIUM LEI: DENSIUM VOLUMINE CONTINENTUR. Nomina Professorum, Lectoris et Magistri Academici. Series Lectionum in Academia Lugduno-Batava. Acta et Gesta in Senatu Academiae Lugduno-Batavae. Series Dissertationum Inauguralium publice defensarum; Iudicia Facultatum de Commentationibns ad quaestiones anni superioris ad se perlatis. Programma novarum Quaestionum, die vırr Febr, anni "mDeccxxzi propo- sitarum. Orationes C. J. van ASSEN. Commentationess A. J. Duymaer van Twist, # J. Wildschut C. J. Matthes I. L. H. C. ver Mehr. C. J. van Cooth. Nomina Professorum et Lectoris Athenaei Amstelaedamensis; Series Lectionum in Athenaeo habitarum. Acta et Gesta in Senatu Professorum Athenaei Amstelaedamensis; Oratio G. © B. SURINGAR. a 3 Series Lectionum in Seminario Euangelico-Lutherano Amstelaedamensi habi- tarum. A3 Mn T LAN dr er Kr vr Sn vu % ir IE | Te en — um mn uw - vente HI AN HR AS TERERE Ga N ad an nun In: a r Per - » > N = Far. “ ’ n z B R E Er ne - 3 " : \ { ‘ * ö he x R 5“ ’ K4Ts E i F NOMINA PROFESSORUM, Q UI inde a, d. ıx Februarii mocecxxx, ad, d, vıı Februarii mocecxxxt. IN ACADENIA LUGDUNO-BATAVA DOCENDI MUNUS oBIERUNTT. RECTOR MAGNIFICUS, CORNELIUS JACGOBUS van ASSEN, SENATUS ACADEMICI ACTUARIUS, HENRICUS COCK, PROFESSORES IN FACULTATE JURIDICA. "C. J. van ASSEN. N. SMALLENBURG. H. G. TYDEMAN. H. COCK. IN FACULTATE THEOLOGICA. J. van VOORST, propter aetätem septuagenariam rude donatus. J. CLARISSE. 1. SURINGAR. W. A. van HENGEL. N. C. KIST. IN FACULTATE DISCIPLIN4RUM MATHEMATICA- RUM zr PHYSICARUM. Ss. SPEYERT van per EYK. G. WTTEWAALL; C. ©. C. REINWARDT. NOMINA PRLOFESSORUM J. oe GELDER. J. van ver HOEVEN. ı P. J. UYLENBROEKR. Professores Extraordinarii. A. H; van per BOON MESCH. J IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE zr LITERARUM HUMANIORUM. J. H. van ver PALM. M. SIEGENBEER. S.J. van oz WYNPERSSE, propter infirmam valetudinem rude donatus. J. BAKE. J. NIEUWENHUIS. H. A. HAMAKER, Legati Warneriani Interpres. P. HOFMAN PEERLKAMP. C. J. C. REUVENS. IN FACULTATE MEDICA. M:; S. pu PUT, propter aetatem septuagenariam rude donatus. G. SANDIFORT. J. ©. B. BERNARD, reimedico -militaris in regno Belgico Inspector M. I. MACQUELYN. J. © BROERS, C. PRUYS van per HOEVEN. TIEICHEIONR: D. P. G. HUMBERT oe SUPERVILLE, Literarum Italicarum et Gallicarum. MAGISTER ACADEMICUS. G. KNIPPENBERG, Artis Gladiatoriae, SERIES SERIES LECTIONUM, IN ACADEMIA LUGDNO-BATAVA hahendarım A die 6 Septembris 1830. RECTORE MAGNIFICO CORNELIO JACOBO van ASSEN. — FACULTAS JURIDICA. C. J. van ASSEN illustrabit historiam Jurisprudentiae. Romanae;' duce ». &. sAcHıo, diebus Lunae, Martis et Mercurii, hora IX. Docebit jusrınıanı Institutiones Juris Civilis, diebus Lunae ‚ Martis et Mercurü, hora X.: Explänabit GAsı Institutionum commentarios , die Jovis, IXetX. Interpretabitur Digestorum Libros inde a Libro I. duce wEsTENngBErGIo, diebus Lunae, Martis, Mercuriü et Jovis, hora VIII. Tradet Juris Civilis novi locos selectos , diebus et horis deinde indicandis. N. SMALLENBURG Pandectas., secundum WESTENBERGIUM, tractabit, diebus Lunae, Martis, Mercuriiy Jovis et Veneris, hora X. _ Institutiones, diebus Lunae, Martis, Mercurii et Jovis, hora XI. Primas Lineas Juris Civilis Belgiei, a se editas, explicabit‘, iisdem diebus , hora X. H. G. TYDEMAN Engyclopaediam ' Ju ris (sive introductionem ad studium B z0 SERIES Jurisprudentiae universae et singularum ejus partium). tradet, diebus Lu= nae, Martis, Mercurii et Jovis, hora XI. Statisticam Patriae describet, diebus iisdem, hora I. Oeconomiae Politicae principia, ad librum ex Anglico sua cura conversum, diebus Martis et Joyis, hora XI. Historiam Politicam recentiorem, duce HRERENIO, enarrabit, diebus Lu- nae, Mercurii, et Veneris, hora XI, et die Veneris, etiam: hora X. Juris Mercatorü Belgici Institutiones tradet, die Veneris, hora XII et]. H. COCK Jus Naturale tradet, diebus Lunae, Martis et Mercurü, hora I. Jus Criminale, diebus Lunae‘, Martis, Mercurii , Jovis et Veneris, hora IX, Jus Publicum et Gentium, diebus Lunae, Martis, Mercuri et Jovis, hora X, FAGULTAS THEOLOGIGA. J. van VOORST, quantum per aetatem et valetudinem licebit, studiis com« militonum inservire eonabitur. J. CLARISSE Theologiam Dogmaticam et Apologeticen docebit, diebus Lus nae, Martis et Mercurii, hora IX. Theologiam Moralem;, 'diebus Jovis, Veneris et Satumi, hora IX. Hermeneuticen et Criticen Sacram , Novi praesertim. Foederis, diebus Luf#- nae et’ Märtis, hora X. Encyclopaediam Theologicam vel’ Pastoralem Theologiani, die Saturni,. - hora VIII. Exereitia Oratoriae Saae moderabitur , die Ehe! hora I; L. SURINGAR Theologiam Dogmaticam docebit, diebus Mercurü , Jovis , Ve+ neris.et Saturni, hora X. Theologiam Naturalem tradet, diebus Lunae et Martis, hora XI. Religionis et: Societatis Christianae- Historiam ab emendatis Saec. XVI Sa- erisad nostram usque aetatem explicabit , diebus Mercurii et Jovis, hora XI; Ad quaestiones e loeis Theologicis respondendi exercitationem instituet, die- Veneris, hora I. Oratoriae, Sacrae exercitiis praeerit, die Mercurii, hora I. J: CLARISSE et L. SURINGAR moderari pergent exercitia de quaesti- onibus argumenti Theologiei disputandi, die Veneris, hora IV, W.. LECTTITIONUM tı W. A. van HENGEL Prioris Epistolae paunı ad Corinthios partem alteram interpretabitur , diebus Martis, Mercurii et Veneris, hora VII. Institutionem suam Oratoris Sacri explicabit , diebus Lunae ‘et Jovis,; hora vm. Theologiae studiosos provectiores ad munus antistitis sacrorum bene obeun- dum collocutione familiari instituet, die Veneris, hora V et VI, Orationibus Sacris praeärit, die Jovis, hora I. N. C. KIST Historiam Ecclesiasticam docebit antiquam, diebus Martis, Mer- curü et Jovis, hora XII. et Veneris, hora XI. Doctrinae Christianae historiam explicabit universam , diebüs Lunae et Ve- neris, hora XII. In lectionibus Patristicis perget, die Jovis, hora T; Exercitia disputandi, de quaestionibus argumenti potissimum Historico- Theologiei , moderabitur, die Saturni, hora I; Orationibus Sacris praeerit, die Martis, hora I. FACULTAS DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM ET PHYSICARUM. S. SPEYERT van ver EYK Mathesin Sahlieniosene docebit , diebus Lunae «et Mercurü , hora I. Physicam experimenüis illustratam tradet, diebus Lunae, Martis, et Jovis, hora XII. G. WTTEWAALL Culturam et usum Plantarum tradet, diebus Lunae , Martis, Mercurii et Jovis, hora IX. De Cura Summi Imperantis ad promovendam Agriculturam, Artes et Mercaturam aget, diebus Veneris et Saturni, hora IX et X. Lectionibus de Agricultura et Re pecuaria vacabit, diebus Lunae, Martis , Mercurü et Jovis, hora XII. Historiam quoad Agriculturam , Artes et Mercaturam explicabit, diebus Lu- nae, Martis, Mercurii et Jovis, hora I. Yis qui Theologiae ‘operam tribuunt Oeconomiam ruralem ezponet horis de- inceps indicandis. B2 C. 12 :DBREHS C. G. C. REINWARDT Chemiae universae partem secundam ‚ quae est de cor«. poribus organicis, exponet, diebus Lunae,, Martis et Mercurii , hora XI, Rei Herbariae fundamenta tradet, diebus Lunae et Martis, hora I. Plantarum Historiam illustrabit verno et aestivo tempore matutino, hora VII. Geologiam docebit, die Mercuriüi , hora I. J. oe GELDER tradet Elementa Geometriae, diebus Lunae, Martis, Mercurii, et Jovis, hora VII. Trigonometriam rectilineam et sphaericam , ejusque-usum in Astronomiä et Arte navigandi , alisque Disciplinis, provectioribus, discipulis explica» bit, diebus Lunae, Martis, Mercurii et Jovis, hora IX. Calculum Differentialem et Integralem, diebus Lunae: et Mercurii, hora XII, Mechanicam Analyticam,, diebus Martis et Jovis,, hora. XII. Theoriam probabilitatis, quam vocant, et insignem ejus usum in vita civili tradet , quarum lectionum horas in commodum Auditorum constituet. Philos. Theor. et: Literarum humaniorum Candidatis Geometriam, et Arith- meticam universalem initiis repetitis explicabit , diebus Lunae, Martis , Mer- curii et Jovis, hora XI. Partem Theoreticam et Practicam Paedagogices ad disciplinas Mathematicas relatae, futuros Gymnasiorum Praeceptores docebit, horis deinceps indi- candis. J. van per HOEVEN Prof. Extraordin., Historiae Naturalis et Anatomes. comparatae elementa exponet, diebus Lunae, Martis, Mercurü et Jovis, ho. ra XI. Anthıropologiam docebit, diebus Martis. et Jovis, hora I. P. J. UYLENBROEK Prof. Extraord., Physicam docebit, secundum compen- dium a Cl. sıor editum, diebus Lunae,. Martis, Mercurü et Jovis, hora VII. Pbysicam et Astronomiam Mathematicam tradet iisdem diebus, hora XII, Astronomiae Elementa exponet, diebus iisdem,.hora X. Arithmeticam Universalem, sive Algebram explicabit, diebus Mercurii et: Jovis, hora I. et die Veneris, hora VIII. A. H, van ver BOON MESCH Prof. Extraord,, Chymiae doctrinam ejusque in artibus usum exponet, diebus Martis et Jovis, hora X.. An- u L.EIEHFTBN GM 13 Analysin rerum fossilium, plantarım, et animalium , et aptam instrumen- torum ommisque: Chymicae suppellectilis tractationem docebit, diebus Mer- curii et Veneris, hora IV. Explicabit mumeunyı vavvı libellum de Chymiae in Agricultura, usu horis deinceps indicandis. FACULTAS PHILOS. THEOR. ET LITERARUM HUMANIORUM. J.H. vaw per PALM Grammaticam Hebraeam explicabit, diebus Lunae, Martis, Mercurii et Jovis, hora I; Antiquitates Hebraeas enarrabit, iisdem diebus,, hora XII, II samueuıs librum cursoria lectione tractabit, die Veneris , hora I. Coranicis lectionibus vacabit , die Martis, hora V et VI. M. SIEGENBEEK Patriae Historiam docebit, diebus. Lunae, Martis, Mer- curüi et Jovis, hora VIII. Stili Belgiei praecepta tradet, iisdem diebus , hora XIT, Eloquentiam Belgicam docebit, diebus Lunae, Martis et Mercurü , hora I, Eloquentiae exterioris exercitiis vacabit, die Jovis, hora I. J, BAKE interpretabitur cıceronıs Disputationes Tusculanas , diebus Lunae, Martis, Mercurü et Jovis, hora IX. pLurarchr Vitas Lysandri et Sullae, item sormocLıs Ajacem, iisdem diebus, hora X. Tradet Historiam Veterum Literarum ; diebus Lunae et Mercurii , hora T. Moderabitur exercitia Philologica et Paedagogica, diebus Martis et Jovis hora 1. J. NIEUWENHUIS Metaphysicam docebit, diebus Lunae, Martis,. Mer- curii et Jovis, hora VIII. Psychologiae et Logices elementa explicabit, die Jovis, hora XII. et die. Veneris-, hora X, Scholas paedagogicas habebit', die Mercurii, hora XII..et die Veneris, hora XI. Historiam Philosophiae et Philosophiam moralem tradet, diebus et horis , ipe- 14 I 0 ae Di: AU ipsi et auditoribus commollis. H. A. HAMAKER Arabicarum et Aramaearum literarum elementa tradet, die- bus Lunae et Mercurii, hora I. et die Veneris et Saturni, hbora VIII. maracucum philologiceet.critice illustrabit, diebus Martis et Jovis, hora I. HAMASAE Carmina a Cl. rreyracıo edita in provectiorum discipulorum gratiam illustrabit , die Martis, hora IV. P. HOFMAN PEERLKAMP «xplicabit Historiam Universalem , diebus Lunae, Martis, Mercurii et .Jovis, hora XI. lis, qui praecipuam Philologiae operam tribuunt,, exponet ?. TERENTIL fabulam Eunuchum. Horam posthac -constituet. C. J. C. REUVENS Antiquitatem Romanam explicabit, secundum Compen- dium russır, V. Cl., diebus Lunae, Martis, Mercurii, hora XII. et die Ve- neris, hora XI et XII. J. BAKE et P. HOFMAN PEERLKAMP praeörunt publicis Disputandi exerciliis, die Martis, hora III, FAGULTAS MEDICA. M. $. vu PUT Selectiora Theoretico-Practica Chirurgiae ’ Artis Obstetriciae . Medicinae Legalis ete.; hiberno tempore, Anatomiae Chirurgicae capita dabit. Disputationibus publicis Academieis, Medicinae ambitum spectantibus , lu- benter vacabit, Horae his Lectionibus statuendae dein notabuntur. G. SANDIFORT Anatomiam docebit, diebus Lunae, Martis, Mercurii, Jo- vis et Veneris, hora X, Physiologiam , Anatome comparata illustratam, iisdem diebus, hora IX. Methodum secandi cadavera, quotidie, hiberno tempore, hora III — V. M. J. MACQUELYN Supellecilem Pharmaceuticam duce Pharmacopaeä Belgicä explicabit, diebus Lunae, Martis, Mercurii, et Jovis, hora VIII. Doctrinam Indieationum Therapeuticarum docebit;; sive Materiem Medicam practicam ad Methodologiam Therapeuticam applicabit, diebus Lunae, Martis, Mercurii, Jovis et Veneris, hora IX., et die Veneris insuper, hora X, Exer- LEE TIOo NUM ı5 Exercitationibus Clinicis in Nosocomio Academico habendis , singulis diebus vacabit eadem horä. Disputationibus item publieis de variis Medicinae partibus habendis praeä- rit, diebus et horis: Auditoribus commodis. J. ©. BROERS Theoriam diseiplinae Chirurgicae exponet singulis diebus, ejusque Praxin in Nosocomio Academico, quotidie, hora XII. Operationes Chirurgicas hiberao tempore horis dein indicandis. Artem Obstetriciam Theoreticam et Practicam, diebus Lunae ‚ Martis, Mer- curü, et Jovis, hora X. Medicinam Forensem, die Veneris, hora I; €. PRUYS van per HOEVEN Pathologiam döcebit, diebus Lunae, Mer- curii, et Veneris, hora I, et die Veneris, hora VIII. Medicinam Practicam cum exercitatione in- Nosocomio- Academico ‚ quotidie, hora XI. Historiam Medicinae tradet, diebus Lunae et Mercurii, hora IV, Disputandi exercitiis praeörit diebus et horis Auditoribus commodis. — 6. KNIPPENBERG, Academicus Artis- Gladiatoriae Mägister, aptum et elegantem gladü usum quoditie docebit.- ACTA ACTA er GESTA m SENATU ACADEMIAE LUGDUNO-BATAVAE. ı830. Die 8 Octobris. Recitantur literae Curatorum, Viror. Illustr‘, ad Recto- rem et Senatum datae d. ı4 Julü h. a., quibus addita duo decre= ta Regia, alterum d. 27 Majih.a., de omnibus, qui studiorum fidu- ciam habeant, ad examen admittendis, nullo discrimine loci mo- dive, quo instituti fuerint; alterum die a8 Junü h. a., de omnibus iis, quae ab Academiarum Alumnis requiruntur, tum in admis- sione ad Academiam, tum in examine, pariter praestandis ab illis, qui Academica institutione non usi gradum petant, deque iis, qui debita non exhibeant testimonia assiduitatis in obeundis scholis lege praescriptis, sive publice sive privatim promoveri cupiant, examinandis super omnibus disciplinis, de quibus testimonia lege requiruntur. Die Novembris. Rector Magnificus exhibet catalogum hujus Acade- miae Alumnorum, ex Regio praescripto confectum die ı Novem- bris h. a., unde constat, crerisse numerum ad 732. Die g Novembris. Rector Magnificus ad Senatum refert, se cerliorem factum esse, strenuissimos hujus Academiae Alumnos, qui luctu- osis his Reipublicae temporibus pro patriae salute arma suscepe- rint, brevi ad exercitum esse profecturos; ex oflicio autem vide- ri, ut iis valedicatur, ut deducantur, aut in discessu honorifice salutentur a Senatu. Quaesitum est de tempore discessus, de loco et modo salutandi. Visum est, ut Rector Magnificus nomine Senatüs fortissimos ado- le- ACTA ei GESTA is SENATU. 17 lescentes in discessu .alloqueretur iisque valediceret, eitra Senatüs conventum, universis tamen Professoribus inyitatis, qui solemni comitatu Rectorem sequerentur. 4851. Die ı2 Januarii: Actis Senatüs inde a die 8 Febr. usque ad d. 9 Nov. h,.a. recitatis et probatis, visum est ea, quae die 15 Novembris anni superioris, in discessu ciyium Academicorum ad exercitum proficiscentium , quamyvis citra Senatüs conventum, gesta fuerant, in Actis tamen honorifice esse commemoranda. Eo autem die Rector Magnificus, solemni Professorum omnium comitatu, in ae- dem Petraeam concessit. Aderat ıibi honestissimorum. civium fre- quentia. Inter populi acclamationes concentumque musicum, ur- banä militiä comitante, advenit florentissimorum juvenum decora manus. Armati et ad’iter accincti, praeeuntibus ductoribus, tem- plum ingressi, circa Rectorem in ordines sese collocarunt. Omni- bus, qui aderant, intimo animo commolis, Rector Magnificus or- natissimis. grayissimisque verbis strenuam hanc juventutis Acade- micae coronam allocutus est. Eorum alacritatem fidemque in Re- gem et Patriam laudavit, ad constantiam et fortitudinem morum- que honestatem et virtutem eos adhortatus, lectissimum hunc ju- ventutis florem, ex honestissimis politissimisque genlibus deliba- tum, ductoribus eximie pieque commendayit et universis suo et Senatüs nomine valedixit. Discesserunt Rector Magnificus et Pro- fessores. Strenuissimi juyenes in Curiam.primum processerunt , mox autem: urbe egressi sunt. Pergitur ad designandos candidatos quatuor, apud. Regem eden- dos, e quibus Rector Magnificus in proximum annum Regis De- creto constituatur. Designati sunt Viri Clarissimi w. A. VAN HENGEL, C5 G. C. REINWARDT, J%. NIEUWENHUIS, J. Cı BROERS, ACTA er GESTA et mandatum Actuario, ut solemnes ea de re literas dandas euret ad Regem, item ut Curatores rei certiores reddat. Cum ventum esset ad desiguandos Candidatos, e quibus Actuarirs in proximum annum constituendus esset, Rector Magnilicus Senatui exhibuit literas , nomine Curatorum ad se datas, de norma in de- signandis Candidatis hisce non mutanda, nisi impetrata prius, a Rege, venia. Visum est Augustissimum Regem ea de re per li= teras adires Die » Tebruari. Lectum est Augustissimi Regis Decretum diei 28 Januarü h. a., quo Rector Magnificus in sequentem annum crea- tur Cl. w. A. VAN HEncer, Prof. Ord. in Fac. Theol. Placuit ejus rei certiores reddere Curatores, idque mandatum Actuarios Rectori Magnifico in sequentem annum ex ordine Assessores con- stituti sunt, Viri Clarissimi » pe GEeLDeR, M. SIEGENBEERZ ©. PRUYS VAN DER HOEVEN, ©. I VAN ASSEN, Die 8 Februarii: Recitanfur literae Curatorum; hoc ipso die ad Reet. et Sen. datae, quae adjunctum habent Decretum Regium diei 5 Febr. h, a. No. 76, de revocata pristina norma designan- di Candidatos muneris Actuarü, quae, art. 259. Decreti Regii d. a Augusti a. 1815. No. ı4. conslituta, rescripto d. 7 Janua- rii a. 1817. abrogata fuerat: Pergitur itaque ad designandos Candidatos; e quibus Actuarius in proximum annum constituatur. Designantur Viri Clarissimi 7: © BROERS, N 0. KIST, G 6; C. REINWARDT;, 3% NIEUWENBUIS, ita: in SENATU 19 ita ut in loeum Viri Cl. vaw yenser, qui designandus fuerat, aunc Rectoris creati, ex eadem Facultaäte succedat Vir Cl. kısr. Actuarius statim Curatores rei cerfiores reddit. Mox Rector Magnificus nunciat, in Conventu Curaiorum cum Rectore et Assessoribus, e Candidatis designatis creatum esse Ac- tuarium m Proxımum annum Vir. Clar. s. c. grorrs, in Fac. Med. Prof. Ord. Introducti sunt in Senaculum Curatores Viri Illustr., quibus so- lemne jusjurandum praestant primum Cl. van HENGEL, creatus Rector Magnificus, dein Cl. BroErs, creatus Actuarius. Rector Magnificus, cum Senatu reliquisque Professoribus , in ‚Auditorium Majus progressus, adscensa cathedra, dixit: Oratio- nem: de immoderatae libertatis cupiditate, calamitatum Europae efrectrice. Tum, memorata rerum Academicarum per anhum praeteritum: historia, per Actuarium recitavit Judicia Fa- cultatum de commentationibus ad certamen literarium oblatis, renuntiatisque victorum nomijnibus, praemia tribuit his adolescen- tibus: In Fac. Jur. ALBERTO IACOBO DUYMAER VAN TWIST, Jur. Cand. in hac Acad; In Fac. Theol. sesasae wıLoscuur, Theol. Stud. in Athen. Amstek In Fac. Disc. Math: et Phys. caArRoOLo soANNı MATTHES, #. r., Discipl. Math. et Phys. Stud. in hac Acad. CAROLO JOSEPHO VAN COOTH, Med. Stud. in Athen. Amst. JANO LEONARDO HENRICO CORNELIO VER MEHR, Dis- cipl. Math. et Phys. Stud. in hac Acad. Honorifica testimonia acceperunt: In Fac. Discipl. Math. et Phys. ceges HERMANUS JOoANNES BeRrchuys, Discipl. Math. et Phys. Stud. in Athen. Da- ventr. DAMIANUS JOANNES VAN DOORNINCK, Jur. Cand. in hac Acad. Ca THEO- ACTA er GESTA ıvy. SENATU. THEODORUS ADRIANUS VAN SCHERNBEEK, Med. Candi- datus in Acad. Rheno-Traject. In Fac. Phil. Theor. et Litt. Hum; sawus van cıuLsE, Theol. Stud. in Athen. Amst. et in Seminario Teleiobaptis- tarum. Honorifice a Facultate Phil. ‘Theor. et Litt: Hum. commemora-- tus est FRANCISCUS Korrıus, Theol. Stud. in Acad. Gro- ningana! Rector Magnificus, solemnibus. verbis deposito Magistratu, e catlıedra descendit et in subsellia redit. Actuarius recitat pro concione literas Regias de Rectore Magnifico in se- quentem annum creato Viro Cl. van HEnGEL, memoratque qui Assesso- res et quis Actuarius constitutus sit. Dein Actuarius, nomine Rectoris et Senatüs ; edicit Certamen Literarium , recitatis quaestionibus,; quas singuli Ordines posuissent. SERIES» a en DISSERTATIONUM INAUGURALIUM, IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA DEFENSARUM, «a die ıx Februarii mnccexxx ad diem vıu Februarli moceckxxu MT — — 1 mn 1830° d. 27 Februarii:; Dissertatio Literaria,; de Epaminonda;; publice defensa ab Henrico Justo Matthes, Jan. Car. Fil., Am- stelodamensi , pro Doctoratu Phjlosophiae Theoreticae et Litera- rum Humaniorum, magna cum laude. d. 5 Martiis Dissertatio Juridica, ad locum Codicis. Civilis Hodierni de Usufructu, defensa a Carolo Martino ‚Wintgens, Ha- gano, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, magna cum laude; d. ı6 Martii. Dissertatio Juridica, ad Pandect.. Lib. XLYIL. tit.-XX1.: qui est de bonis eorum, guı ante sententiam (vel) mortem: sibi consciverunt, (vel accusatorem. corruperunt), defensa a Julio van Weerden, Appingedamo-Groningano, pro Docto- ratu Juris Romani et Hodierni.. 2 ı7 Marti. Specimen: Juridicum, de Administratione bonorum E53; Im= 22 STENBIT'ENS 1850. impuberis, stante matrimonio in patrem collata, publice defeusum a Francisco de Wildt, Amistelaedamensı, pro Do- ctoratu Juris Romani et Hodierni, cum laude. d. 26 Martii. Dissertatio Juridica, de Donationibus inter vivos, secun- dum :Codicem Napoleonticum , nec non secundum nostrum Novum Codicem, defensa a Jacobo Francisco Dart, Bre- dano, pro Doctoratu Juris: Romani et Hodierni, cum laude. d. 50 Martii. _Specimen‘ Juridicum , continens quaedam de munere Ju- dicum Pacificatorum, defensum ab Henrico Mauritio Cor- nelio Clifford, Amstelodamensi , pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, cum laude. d. 51 Marti. Specimen Juridicum, de Imperü forma sub Comitibus Hollandıae, publice defensum ab Eugenio Jano Alexan- dro van Bylandt, Hagano, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, magna cum laude. d. ı Aprilis. Dissertatio Medica, de caussis magnae Mortalitatis, pri- mö infantum biennio, defensa aBinne van der Kooi, Fra- nequera-Frisio, pro Doctoratu Medicinae, cum laude. d. 2ı Aprilis. Dissertatio Juridica, de poena Deportationis, pu- blice defensa a Petro Leonardo van de Kasteele, Ha- gano, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, cum laude. Eodem die. Dissertatio Juridica, de Reditibus Perpetuis, qui vulgo dicuntur census eonstitutivi ‚et reserpati, publice defensa a Jano Petro Harmsen, Amstelaedamensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, cum laude. 1850. DISSERTATIONUM 23 1850: d. 5o Aprilis, Specimen Juridicum, de 'Testamento per aes et h- dbram, publice defensum ab Henrico Klein,.ex insula Jaya »P i 5% ’ pro Docioratu Juris Romani et Hodierni, cum: Zaude, d. 5 Maji. Dissertatio Juridica, de Successione Irregulari, SECUN- dum Juris:Hodierni prineipia, publice.defensa a Guilielmo van Dam, Medieburgo-Zelando, ‚pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni , cum laude. d. 5 Maji. Dissertatio Juridica; de legitima Bonorum Communio- ne inter conjuges, publice defensa a Natali Josepho Alard, ex pago Monin, Namurcensi , pro Doctoratu Juris Ro- mani et Hodierni, cum laude, Eodem dies Dissertatio Juridica ‚ de Locatione Conductione: operis fa- ciendi, defensa ab Antonio Nicolao Vriesendorp, Dordra- co-Batayo , pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni „cum laude. d. 8 Maji. Dissertatio Juridica, de Quaestione an, bello oborto, pereat inter bellum gerentes Foederum aucioritas, publice defensa a Jano Hermano van der Meer de Wys, Am- stelaedamensi , ‚pro Doctoratu Juris Romani. et Hodierni, cum laude. d. ıı Maji. Dissertatio Medica , de viris Syphilitici existentia, ex diagnosi praesertim probaia, defensa a Josepho Barendo Stokvis, Amstelaedamensi , pro Doctoraiu Medicinae, cum. laude.. d. 24 Maji. Dissertatio. Juridica ‚ de Reditibus Perpetuis‘,. defensa ab. Isaäco Jano Henrico de Bruyn,. Zwolla-Trans-Isalano , pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, magna. cum laude. 1830%- 94 BEN RITTER 8 1850. Eodem die. Dissertatio Medica, nonnulla exhibens circa Jeiatem Ad ultam,defensa a Frederico Wilhelmo Bernardo Schuur- man Schimmel, Rotterodamensi, pro Doctoratu Medicinae , cum laude. d. 26 Majis Dissertatio Juridica, continens Ybservationes de Li- beris Naturalibus, ad quaedam capita Juris Civilis Francici, addita Juris Novi Cipılis Belgici collatione, publice defensa a Marco Salomo, Herm. Fil., Amstelaedamensi , pro Do= ctoratu Juris Romani et Hodierni, cum laude. d. 28 Maji. Dissertatio Juridica, de Mutuo, secundum principia Codi= cis Napoleontici, defensa a Daniele Jacobo de Vos Brou= wer, Amstelodamensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodier- ni, cum laude: d. 29 Maji. Dissertatio Juridica; de docetrina Acquisitionis, se- cundum princıpia Juris Naturalis, publice defensa ab Menrico van Logchem, Daventriensi, -pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, magna cum laude. Eodem die. Dissertatio Juridica, de Fine Civitatis, publice de- fensa ab Henrico Gulielmo Jordens, Zwollä-Trans-Isalano, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, magna cum laude. Eodem die. Dissertatio Juridica, de Jure Yictoris in personam et bona Hostis, secundum principia Juris Gentium Naturalis et Europaei, sive Practici, publice defensa ab Ottone Gu- lielmo Stavenisse de Brauw, Oosterlanda-Zelando , prö Doctoratu Juris Romani et Hodierni, magna cum laude. : d. ı Junii. Dissertatio Juridica, de Titulo Authentico, defensa ab Hen- ri- DISSERTATIONUM 25 1850 rico Gulielmo van Marle, Daventriensi, pro Doctoratu Ju- ris Romani et Hodierni, cum laudes Eodem die. Dissertatio Juridica, continens /nimadversiones Iquas lam in articulos 1394, 1395 et 1401 Codicis Napoleontici de Contractu Nuptiali, defensa a Thoma Theodoro Gleich- man, Roterodamensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, cum laude. d. 3 Juni. Dissertatio Juridica, de essentialibus Contractuum re- quisitis, secundum principia Codicis Napoleontici, publice defensa a Martino van Rossen Hoogendyk, Vlaardin- gensi, pro Doctioratu Juris Romani et Hodierni, cum laude. d. ı2 Junii. Dissertatio Medica, de Cholera epidemica Indiae Orien= talis, defensa a Georgio Witt, Anglo, pro Doctoratu Medi- cinae, cum laude, d. 2ı Junil. Dissertatio Juridica, de jure Possessionis, secundum Codicem Civilem Regni Belgici, publice defensa ab E3- berto Gerardo Philippo Gertsen, Hagano, pro Doctora- tu Juris Romani et Hodierni, cum laude. Eodem die. . Dissertatio Juridica, de jure, quo Gelriae Ducaius ac, Zutphaniae Comitatus Domui.Austriacae cessit, publice defensa aJohanne Guilielmo van Thye Hannes, Sylva- Ducensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, cum laude. Eodem die. Dissertatio Juridica, de indole Juris Criminalıs apud Romanos, publice defensa ab Hieronymo de Bosch Kemper, Amstelaedamensi, pro Doctoratu Juris Benz et Hodierni, magna cum laude. D 1850. 36 E:-RTE SS 1850, d. 22 Junii. Disserfatio Literaria, de nativa Simplicitate Herodoti, defensa ab Everhardo Waardenburg, Franequera-Frisio , pro Doctoratu Philosophiae Theoreticae et Literarum Humanio- rum, magna cum laude.. d, a3 Junii. Dissertatio Juridica, de Delictis adversus Civitatis securi- ialem exiernam commissis, defensa ab Henrico Jano de Carpentier, Leovardia-Frisio , pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, cum. laude.. Eodem die. Specimen Juridicum, de Excusationibus Tutelae , defensum a Gulielmo Henrico Mulock Houwer, Ziriczeä-Zelando, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni: Eodem die; Disssertatio Juridica, de Jure, quod vicini ac confines In- ier se commune habent, defensa a Johanne Georgio Stad- ler; e Promontorio Bonae Spei, pro Doctoratu Juris Romani, cum. laude» d. 24 Junii: Dissertatio Theologica, de Collöquio Jesu cum Ni- codemo, publice defensa a Jano Henrico Holwerda,; Hagano, pro Doctoratu Theologiae, cum laude.. Bodem die. Dissertatio Juridica ,. ad’ Fragmentum Pauli ex Libro ejus III Quaestionum:,. quod. exstat in lege 4ı D. de- pignerat. äctione, defensa- a Josua van den Bergh, Amstelaedamen-- si, pro. Doctoratu. Juris Romani et Hodierni , cum: laude.. Eodem. die. Dissertatio Juridica, de SCto P' ellejano, defensa a Petro Theodoro Filz, Amboina-Indo, pro Doctoratu Juris Romani.- dä 28. Juni. Dissertatio Juridica, de Lege Fabia. de- Plagiartis ,. Bu-- DISSERTATIONUM 27 1850: publice defensa ab Antonio Jano Luca Stratenus, Hagano,'pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, magna cum Jaude. Eodem die, Dissertatio Juridica, de modis Acquirendi Rerum Domi- . mium beneficio fluminis, defensa a Jano van Lakerveld ‘ Bisdom, Briellensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. d. 28 Junii. Dissertatio Juridica, de Dolo et Culpa, defensa a Johan- ne Petro Gerardo Mensing de Laurette, Roterodamen- si, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, magna cum Jaude. Eodem die. Disputatio Juridica,; de Emphyteusi, ex principlis Juris Ro- mani et’Juris Antiqui Belgici, et quid de ea Jure Novo Bel- gico ‚statutum est, defensa a Johanne Henrico Jacobo Huygens, Hagano, pro Doctoratu Juris Romani et Hodicerni. Eodem die. Dissertatio Juridica, de Excusatione Criminum et Delicto-= rum, secundum Codicem Poenalem, defensa a Guilielmo Joanne Huygens, Hagano, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. Eodem die. Dissertatio Juridica, continens quaedam ad novam legem transitoriam, defensa ab Aegidio Henrico van der San- de, Dordraco-Batavo, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, magna cum laude. d. 30 Junii. Dissertatio Juridica, de Compensatione, ex principiis Codi- cisCivilis, defensa a Cornelio Antonio Flooren, Bredano, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, cum laude. Da 1830. a8 SER TES 1830. Eodem die. Dissertatio Juridica, de Testamentis, quae jure quodam sin= gulari conduntur, defensa aFrancisco Arnoldo Leesberg, ex pago Leydschendam Hollando, pro: Doctoratu Juris Romani et Hodierni, cum laude. Eodem die. - Dissertatio Juridica,, de Legum principio.aec fonte, defensa a: Joanne Francisco Aloysio Leesberg, ex pago Leydschen- dam Hollando, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, cum laudes Eodem die, Dissertatio. Juridica, ad titulum Digestorum de Testibus; defensa a Lucretio Jacobo van Maanen, Hagano, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, cum laude. d.. ı Juli. Specimen Juridicum, de Domis Sanctitate, publice defensum a Francisco Frederico Bentinck, Rheno-Trajec- tino, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, cum Zaude. Eodem die. Dissertatio. Juridica,; de Collegio Aggerum Schielandiaa (Hoog-Heemraadschap van Schieland), defensa a Jano Ma- rio Brillenburg, Schiedamensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, cum laude, Eodem die. Dissertatio Juridica; de. requisitis Justae Defensionis, se= cundum principia Codieis Poenalis, defensa a Johanne Francisco Huberto Hovius, Amstelaedamensi, pro Docto- ratu Juris Romani et Hodierni , cum Jlaude.. Zodem die. Speeimen Literarium; de Instituendi finıbus atque ralione, defensum a Cornelio Elix, Amstelodamensi, pro Doctoratıı Philosophiae Theoreticae et Literarum Humaniorum, cum laude. di ıa DISSERTATELONUM :g 1850. d. 11 Septembris. Specimen Medicum, de Examine Aegroii, defensum a Guilielmo Smith, Juris Doctore, Barbadiensi, pro Doctoratu Medicinae, cum Zaude. d. 2ı Septembris. Dissertatio Juridica , de Efectibus justarum Nuptia- rum, qui spectant parentes et liberos, defensa a Jurriano Henrico de Friderici, Surinamensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, cum laude. d. 29 Septembris. Dissertatio Medica, de causis Haemorrhagiarum spontanearum, publice defensa ab Hermanno Henrico van Staveren, Lugduno-Batavo, pro Doctoratu Medicinae, magna cum laude. Eodem.die. Dissertatio Medica, de Phlegmasia alba dolente, pu« blice defensa aCornelio Wilhelmo van Lede, ex page Leydschendam Hollando , pro Doctoratu Medicinae, magna cum laude. d. 6 Octobris. Dissertatio Medica, denonnullis Partäs dıfheilioris caus- sis mechanicis, in corpore materno quaerendis, defensa ab Abrahamo Catharino Vader, ex pago Wissckerke - Zelau» do, pro Doctoratu Medicinae, cum laude, d. ı8 Octobris, Speeimen Juridicum , continens znierp relalionem Legis +46 Dis. de Pactıs, et Legis g:princ. Dig. de rebus dubuts, defensum ab Henrico Corneliovan.der Goes, Hagano, pro Doctora- tu Juris Romani ct Hodierni. d’ 25 Octobris: Specimen Juridicum,. de Ordinibus‘ Provincialibus Neer- landicis, defensum a Ludovico Napoleonte van der Goes van Dirxland, Hagano, pro-Doctoratu Juris Romani et Ho- dierni, magna: cum laude. D3 d. 26... 50 SER ITES 1830. d. 26 Octobris. Dissertatio Juridica, ad titulum Digestorum, quarum rerum actio non datur, defensa ab Anthonio Henrico Jo- hanne Ravesteyn Medenblik, Boscopio-Batayo, pro Doc- toratu Juris Romani et Hodierni, cum laude. d. 6 Novembris. Specimen Medicum, de Neurosibus nervinis non curan= dis, defensum a Thoma Davids, Roterodamensi, pro Docto- ratu Medicinae, cum laude. d. ıa Novembris. Dissertatio Juridiea, de Furto, secundum Codicem Poenalem, defensa ab Adriano Cornelio Snoeck, e page Kuik, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, cum laude. d. 5 Decembris. Disputatio Medica, de Collo, ut signo morborum ,defen- sa a Carolo Frederico Christiano Büchner, Delphensi, pro Doctoratu Medicinae, cum laude. d. ı8 Decembris. Dissertatio Medica, de Rheumatismo, defensa a Gui- lielmo Johanne Crowfoot, Anglo, pro Doctorata Medicinae, cum laude, d. 20 Decembris. Specimen Medicum, quo praecipuae exponuntur me- thodi, quibus utitur Therapeutice naturalis, ad sanandos corporis humani morbos chronıcos, defensum a Guilielmo Henrico de Vriese, ex pago Brabantiae Septentrionalis Ooster- hout, pro Doctoratu Medicinae, magna cum laude. 18512 d. ı2 Januarii. Specimen Medicum, de Pancreate, defensum a Samuec- le van Praag Heymans, Hagano, pro Doctoratu Medicinae, cum laude. d. aı Januarii. Specimen Philosophicum , continens parli argumenti Quae- DISSERTATIONUM 31. 1851. _ | QJuaestiones, defensum ab Aeschino Saagmans Mulde Ts Franekera-Frisio, pro Matheseos Magisterio et Doctoratu Phi- losophiae, magna cum laude.. d. 26 Januarii. Disputatio Juridica, de Sortibus, publice defensa ab Henrico Adriano Antonio van Berkel, Delphis- Batavo, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni, magna cum laude. d. 3ı Januarii. Dissertatio Juridica, de Successione ab Intestato, secun- dum Juris Hodierni.principia, defensa a Joanne Cornelio van Rossen, Leidensi, pro Doctoratu Juris Romani et Ho« dierni, cum laude.. JU DICIA JUDICIA FACULTATUM, DE COMMENTATIONIBUS, CERTAMINIS INEUN- DI CAUSA HOC ANNO AD SE PERLATIS, AB ACTUARIO RECITATA, D. VIII FEBRUARII MDCCCXXXI L. JUDICIUM ORDINIS JURECONSULTORUM. Aa propositam Quaestionem: Quae fuit Peregrinorum in Imperio Ro- mano conditio, tum libera Republica, tum sub Caesarıbus, tres Orli- ni oblatae sunt commentationes. Prima his erat inscripta ovınıı versibus: Si qua meis fuerint, ut erunt, vitiosa libellis, Excusata suo lempore, lector, habe. Hujus scriptionis auctor industriam et laborem, laudabile consilium et Juris Romani studium Ordini probavit, nec tamen argumentum sic elabo- ravit, ul praemio posset ornari, cum -praecipua ejus capita recensere po- tius, quam accurate perlractare visus sit. Altera dissertatio , cui tesserae loco haec erant adjecta eıceronıs verba: Hoc me profiteor suscepisse, magnum fortasse, onus, verumtamen di= JUDICIA FACULTATUM. 33 dıgnum, ın quo omnes nervos aetatis industriaeque meae contende rem, multis sese commendabat nominibus. In ea dicendi genus aptım et concinnum, Latini sermonis bonitatem , doctrinae copiam ct singularem dili- gentiam Ordo laudat. Verum, quid Ordo spectasset, auctor non satis assc- cutus est, propositam quaestionem in eam interpretatus sententiam ‚ quam, si verba recipere viderentur, mens ejus et ratio non ferebant. Omnino ‚si quaestionem eo, quo par erat, sensu intellexisset eademgue industria elabo- rasset, aemulo suo dubiam fecisset victoriam. Tertia commentatio hoc notata symbolo: Zn qualicumque historia, Ppraeter lestimonia scripla, conjeciuris plerumgue et rerum similitu- dine acquiescendum est, nec his usque suflicientibus, in accurata quae- stionis constitutione et idonea materiae distributione disquirendi adferebat industriam, judicandi solertiam totiusque argumenti claram et perspicuam explicationem. Quibus cum accederet disserendi ubertas multaeque lectio- nis varietas, huic disputationi palmam tribuere non dubitayit Ordo. Resignata autem schedula ejus auctor repertus est ALBERTUS SAcoRUS DUYMAER VAN Twıst, Juris Candidatus in Academia Lugduno-Batava, guem itaque victorem Ordo renuntiat, 1I JUDICIUM ORDINIS THEOLOGORUM. Ad Quaestionem superiori anno propositam: Praemissa narratione de vita ei Scriplis LAURENTII VALLAE, ZAvestigelur, et exemplis accu= rale monstrelur, quaenam ejus, tam in Historiam Ecclesiasticam, quam in Theologiam Christiianam, et in librorum imprimis Novi Testamenti interpretationem, pro aetatis suae ratione, fuerint me- rila, Theologorum Ordini una tantum. oblata est responsio, hoc symbolo notata: Zn magnis volusse. Hanc autem scriptionem, judicayit Facultas , LE quam- 54 KUWITE LK quamvis ea nomnihil desiderii relinqueret, et in posteriore maxime parle ves- tigia quaedam festinationis proderet, ceterum tamen diligenter elaborataın , orationis perspicuitafe et Latinitate probabili commendatam , et omnino dig- nam esse, cujus auctor praemio coronaretur. , Aperta epistola , responsioni adjecta , lectum est nomen sEsATAE WıLpscHur, Theologiae Studiosi in Atlıcnaeo Amstelodamensi. ITI JUDICIUM FACULTATIS DISCIPLINARUM MA- THEMATICARUM zr PHYSICARUM: Ad Quaestionem Mathematicam quingue commentationes Facultati obla- tae sunl. Prima commentatio signata: Geomeirae solent non omnia docere, ut quaedam sibi concedantur, quo facilius, quae volunt, explicent. Cı- cero de Of. III, 7. Auctor ejus dissertationis in coordinatarum usu lau- dabili quidem diligentia versatus est; cum autem in figura proposita non ali- as proprietates sua methodo deduxit, praeterquam quae omnibus notae sunt, quaestioni non satisfecit ; quaın ob causam Facultas censuit, hanc commen- talionem praemio non esse ornandam. Altera commentatio, cui inscriptum est: Gloria immensum habet cal- car, auctorem habet in geometricis satis doctum, ad propositae figurae pro- prietates indagandas; sed cum nonnullae dissertationis partes deesse viden- tur, neque praecipuae proprietates omnes, quas Facultas desideravit, ab auetore exponuntur , hanc eliam commentationem praemio indignam esse de» erevit Facultas. Tertia commentatio inscripta est symbolo: Repensus erim eo quod di- dier. Auctor hujus disserlationis, Latino sermone perguam impuro con- scriptae, magis ad figurae proprietates attendit, cum si circulos triangıli la- le- FAGUELTATWM 35 tera tangentes consideremus, tum si eirculum triangulo circumscriptum spec- temus ; minus vero ad eas, quae ex omnium dictorum circulorum cum tri- ‚angulo conjunctione originem petunt. Ob eam igitur causam hanc commen- tationem minus quaestionis consilio satisfecisse, neque eam praemio ornan- dam esse decrevit Facultas. Duarum reliquarum dissertationum haec insignita est verbis: Studio fo- vetur ingenium ; illa lemmate: »:Murw; äpuoie. Duae hae dissertationes praeclara exhibent diligentiae non tantum, verum etiam ingenii specimina ; ambae ita conscriptae sunt et quaestioni ita satisfecerunt, ut dificile sit dis- cernere, utra earum alteri'sit praeferenda. Complures enim figurae proposi- tae proprietates, eaeque plerumque novae, nullibi demonstratae, in utrogqne opere, eleganter et accurate enumerantur, ratiocinio vere mathematico con- firmatae, Ordine et singulari quadam simplicitate illa, haec vero ubertate et veluti abundantia alteri praecellere videtur. Quapropter utriusque disserta- tionis auetores: praemio perquam dignos censemus: quod praemium tamen, cum non nisi alterutri tribui possit, Auctori, cui lemma: x zw ; &pneviz , propter eas, quas in ejus opusculo laudavimus virtutes , aurum esse tribuen- dum censuit Facultas. Schedula aperta, prodüt nomen caroLus soAnnes WATTHES, Hu FIL. , Matheseos et Phil. Nat. Studiosus in Academia Lugdu- no-Batava, Alterius autem commentationis laudis: testimonio: ornandae ceREs uHER- MANUS JOANNES VAN BERCHSUYS, Matheseos..et Phil. Nat, Studiosus in Athenaco Daventriensi, se auctorem professus est. Ad Quaestionem Physicam. duae commentationes oblatae sunt: prima cui inscriptum, est; In omni.actione naturali etc.; altera verbis : Quocunqgue oculos vertamus etc. insignita. Quod attinet ad commentationem primam, auctor hujus minus. recte ärgumentum: quaestionis propositäe intellexisse vi- detur,,cum tantum. magis- generaliter. de calorici historia ejusque proprietati- bus et actionibus in. corpora egerit, quam,; speciatim de calorico-libero et la- iente,, ut.talı; nec non hoc nomine de ellectibus corum et de.iisdem impri- E a2 mis 56 IaU D Le WA mis applicandis in usum vitae communis; hac enim in parte praecipue le= viter est versatus, neque justa attenlione proposilum quaestionis recte per- spexisse videtur; unde multa hie desiderantur, quae sibi ipse accuratius tractanda sumere debuisset. Atque hoc maxime alterius dissertationis auctor auctori primae palmam praeripuisse merito dici potest, qui, ut:vel ipse pro- spectus docet, magis directe rem tractandam adgressus , quamvis non omni- bus numeris absolverit, tamen accuratius longe de ipso-calorico.libero et la- tenle ejusque effectibus et actionibus in corpora scripserit'et ad phaenomena hinc orientia attenderit et imprimis magis distincte de in vitam commu- nem iis deducendis, atque revera jam redundantibus usibus egerit, et ita argumento quaestionis magis satisfecerit; quare quidem Facultas hunc aureo praemio dignaum esse decreyit. Aperta schedula prodiit nomen sanus LE- ONARDUS HENRICUS CORNELIUS VER MEHR, Math. et Phil. Nat. Cand. in Academia Lugduno - Balava. Ad Quaestionem Chemicam solvendam tres commentationes missae sunt.. Ea quae signi instar verba uormannı habet adscripta: Nitrum nascitur ex pingui etc.,, continet accuratam rerum ad quaestionem pertinenlium ex- positionem et dijudicationem, et sermone, eo non quidem optime Latino et prorsus laudabili , satis tamen perspicuo, conscripta est; quam ob caussam huic commentationi praemium aureum adjudicavit Facultas. Aperta sche- dula nomen prodiit cAROLUS IOSEPHUS VAN COOTH , Med. Stud. in Aihenaeo Amstelodamensi. E reliquis duabus scriptionibus, prior verbis Francicis: C’est du choc des opinions etc. inscripta, neque plena et perspicua argumenti tractatione, neque sermonis puritate commendata et nimia obscuritate laborat. Posterior denique tum multa continet a quaestionis argumento aliena, tum in ea scriptionis parte, qua auctoris sententia esset exponenda, hic: in illa confirmanda, ad eaque, quae in rerum natura fiunt, transferenda, et par- cus fuit, et eos maxime casus neglexit, quibus frequentius et copiosius ni- trum BA el TAT WM. 37 trum et acidım nitricam nascuntur. 'Tota dein commentatio sermone impu- ro et fere barbaro conscripta est, primis grammaticae artis elementis ignora- tis. Utramque igitur a certamine removit Ordo. Ad Quaestionem quae ex Oeconomia rurali proposita fuerat, duae com- mentationes oblatae sunt. Prima hoc symbolo insignita est: Agricultura salutis publicae‘ ve- rum fundamentum. Secundae addita erant verba: ?Agriculture, guand elle etc. Primae responsionis auctor assidui laboris egregia exhibuit specimina , ar- gümentum bene explanavit et de singulis capitibus disserens ingenium exa- ctamque doctrinam probavit. Praemio’fortassis hanc dissertationem dignam judicasset Facultas, si magis perspicua et satis Latina dictione conscripta fuisset. In altera autem commentatione placuit Historiae Naturalis accurata expo- sitio, placuit brevis et concinna narratio ; sed desiderantur nonnulla ad rem pertinentia, praesertim in illa dissertationis parte, qua scuusARrTr in rem agrariam merita exponuntur. Quapropter haec quoque commentatio ‚prae- mio ornari non potuit, Cum vero suis haec.specimina non destituta sint laudibus, ambos scripto- res publice commemorandos et diplomate ornandos censuit Ordo. Harum commentationum auctores sunt: primae D; 7. VAN DOORNINCK, Jur. Utr. Cand. in Academia Lugduno-Batava; alterius THEODORUS ADRI- ANUS VAN SCHERMBEEK, Medic. Cand. in Academia Trajectina. E3 IV 58 Im DB DE LIRA 1% JUDICIUM ORDINIS PHILOSOPHIAE THNEORETI- CAE zr LITERARUM HUMANIORUM. Ordini Philosophiae Theor. et Litt: Hum, ad Philosophicam a se pro= positam Quaestionem de evidentia. indemonstrabili una modo oblata est re- sponsio, inscripta ovıvır verbis: ‚irdua molimur, sed nulla nisi ardua vincunt. caet. Quamyvis haec commentatio suas habeat laudes et omnino probanda sit auctoris diligentia‘, subtilitas ingenii et modestia' judicandi: Ordini tamen haud ambiguum erat, praemium auctori esse negandum. In singulis enim quaestionis partibus elaborandis nullam hubuit ipse philosophiae recentioris rationem , sed ita prorsus, Lockio duce, ad quaestionem respondit, quasi post Lockium nullüs faerit philosophus, qui de' cognitionis humanae prin- cipis, stabilitate, finibus quidquam memoratu digaum protulerit, Hac igi- tur historiae''philosophiae; recentioris ignorantia. factum est, ut gravissimum quaestionis momentum neque recte intelligeret, .neque coguitionem prima- riam, quam dicunt immediatam, strenue tueri conarelur contra eorum reprehensiones philosophorum , qui, nostra imprimis aelate, evidentiae indemonstrabili, sive nativis‘conscientiae sui enuntiatis, nullam tribui velint auctoritatem ‚ nisi prius hujus conscientiae sui natales ipsi adspexerint ejus- que elementa ex suo ipsi ingenio tanquam Mineryam e Joyis cerebro pro- daxerint. Quodsi vero hujus commentationis auetor historica philosophiae recentio- ris nolitia satis paratus fuisset, vel ad quaestionem positam aetate Lockü respondisset; non dubitat Ordo, quin victoriae praemio condecorari po- iuisset. Multa enim in hac responsione collecta sunt diligenter, multa sub- tiliter dijudicata et perspicue plerumque explicita. Propterea judicavit Or- do, FAICULITA TIU!M 39 do, auctori honorificum testimonium' esse tribuendum. . Publice inyitatus , ut nomen suum Ordini signilicaret, hanc scriptionem a se compositam esse ostendit saconrus masman, Theologiae in Academia. Lugduno- Bataya Studiosus, nunc cum alis ejusdem Academiae alumnis in militiam profectus, “Altera quaestio, a Facultate proposita, literas Orientales spectabat et hu- jus erai argumenli: oBADIAE vatıcinium historice, philologice et cri- tice ıllustretur. In dijudicanda autem veterum versionum et Codi- cum varietate, earum quoque lectionum, quae caeteroguin emendan- do Codici Hebraeo inservıre non possunt, caussae ei momenta , quan- tum ejus fieri potest, diligenter investigentur et exponantur. In hac quaestione expedienda tres juvenes ornalissimi virium suarum periculum fe- cerunt. Horum unus sceriptionem suam insignivit verbis sancrıı: Unum hoc ab Abdia vaticinium habemus, idque uno tantum. capıte conclü- sum, exiguum sane mole, sed magnum pondere, in quo explorando magna sudarunt ingenia, neque dum res salis est expedita. Magna fuit auctoris diligentia in eongoirendis et memorandis Codicum varietatibus. De versionibus antiquis conferendis minus sollicitus fuit, atque adeo novam LXX interpretum editionem ab Holmesio et Parsonso procuratam,, prorsus ignorasse videtur. Criticam vero disputationem et philologicam separatis ca- "pitibus absolvit, et sic effecit ut altera alterius subsidio et adjumento plane careret. Nihilominus Facultas , juvenem ad majora audenda excilare cupiens, eum publice collaudandum censuit. Rogatus per diaria publica ut nomen proderet , auctorem scriptionis sese prolessus est FRANCISCUS Korrıus, Theologiae in Academia Groningana Studiosus , qui illius Academiae civibus in miliiam profecturis se comitem adjunxit. Reliquarum commentationum alteri lemmatis loco affıxa sunt verba He- braica, quae legıntur Prov. C. 20. vs. 11; altera prae se fert dietum no- rarıı: Si quid tamen olim scripseris, in judicis descendat . . .. au- res. Ulriusque variis de caussis idem fere pretium, eadem laus est. Nam in hac 40 JUDMISIAFSCULTATUM. hac major doctrina est et diligentior lectionum variantium. notatio. et .diju- dicatio; in illa, cujus auctor etiam ipsum Holmesianum laborem plane ne- glexit, disputandi ratio melior et linguae Latinae usus. Dolendum vero est, scriptores istos sese continuisse intra alienae praestantiae memoriam, nec guidquam attulisse de suo, ut difficultates, quibus Obadjae interpretatio premitur,, quantum possent solverent. Quo in genere hoc est, quod com- memoratur quidem utrobique parallelus Jeremiae locus €. XLIX, v. 7—22,; sed nusquam zdoneis argumentis docetur quantum bonae frugis ex illius comparatione ad Obadjae explicationem redundet, sive aetatem Prophetae spectes, sive singulorum verborum lectionem sententiamve constituendam. Quae cum ita sint, commentationes istas Facultas praemio condecorare non potuit, at utrique auctori parem decrevit diplomatis honorifici com- inendationem,, ambos evocans,, ut nomina sua proderent. Facultatis desi- derio satisfecit auctor scriptionis lemmate Horatiana insignitae, sanus van sırse, Theologiae in Illustri Athenaeo Amstelodamensi et Seminario Te- leiobaptistarum Studiosus. V. Ordo Medicorum nullam accepit responsionem ad propositam Quaestionem: PR O- PROGRAMMA CERTAMINIS LITERARII, A RECTORE er SENATU ACADEMIAE LUGDUNO-BATAVAE, D. VIII. MENSIS FRBERUARII A. MDOccxxktr, INDICTL Rector et Senatus Academiae Lugduno-Batavae; ex Regio Edicto d. 2 Men- sis Augusti A: mpcocxv. N®. 14, omnes Academiarum Belgicarum Cives et Athenaeorum alumnos in annum sequentem ad certamen Literarium in- vitant et evocant, et Quaestiones, e singulis Ordinibus Academieis, pror mulgant has: Ex ORDINE THEOLOGORUM, Cum inter se disceptent Theologi, utrum formula ‚Dier vel Judiciz ulti- mi de tempore quodam certo et ad sortem omnium hominum dirimendam constituto, an aliter accipienda sit: Facultas quaerit commentationem, quä vera hujus argumenti doctrina ex Literis Sacris eruatur, cum alıis Religio- nis Christianae doctrinis ab.ea pendentibus in concordiam redigatur et ad- versus contradictnes de fendatur. F Ex 50 PROGRAMMA, Ex ORDINE DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM y er PHYSICARUM. E MATHESE Quaeritur commentatio de Projectione Stereographica ejusgue usu in Geo graphia et phasibus defectus solaris delineandis.. Ex ASTRONOMIA. De phaenomeno, quod vocant Praecessionem Aequinocliorum, ita dissera- tur, ut primum explicetur quid sit et quibus legibus obtemperet; dein vera demonstretur,, quibus caussis efhiciatur. E PHYSICA. Cum in excitanda electricitate per frictionem haud raro contingat, ut duo= rum corporum adhibitorum unum idemque diversa electricitatis specie one- retur , quaeritur: I° Concinna enarratio experimentorum, quae ad hanc diversitatem: vel demonstrandam vel explicandam fuere instituta, 11% Eoram experimentorum accuratum examen. I]I:° Similium experimentorum noya series, quibus via. sternatur ad, hunc Naturae lusum illustrandum. E CHEMIA.. Exponantur Aetheris et Naphtharum , tum religuarum ex.actione acidorum in alcoholem productarum materierum, historia. chemica, ratio, natura et: usus. E ZOOLOGIA. Quaeritur, descriptio .ncurologica Esozis Lucii, figuris illustrata et cum: Ie>- PROGRAMMA 51 reliquis- vertebratis animalibus ‚. praesertim quod ad cerebrum ct nervos en« cephali atlinet, comparata. Ex ORDINE PHILOSOPHIAE THEORETICAE er LITE- RARUM HUMANIORUM, E PHILOSOPHIA.. Libri ARISToTELTS nepl Yoyfe critice et philosophice explicentur. E LITERIS. Quale fuit Corinthiacae eivitatis momentum in Graecorum tum rebus pu= blicis bellisque gestis, tum in literis doctrinisque, inde a Persieis tempori- bus, usque ad mortem ALEXanDRı Macedonis ? Ex ORDINE MEDICORUM. Qualis est struciura Pulmonum , in. homine caeterisque animalibus is in- Structis; et quales sınt effectus in universam oeconomiam diversarum clas-- sium animalium , ex diversa strustura horum organorum petenda ? Ex ORDINE JURISCONSULTORUM Cum jam olim, praesertim vero nostra actate, saepius disputatum fuerit, an Civitas et Imperium Civile pacto nitantur: Ordo JCtorum,, in hac quae- stione, non sententiam quidem juvenum rogat, sed argumentorum, quibus ea opinio et impugnata et defensa fuit, expositionem desiderat;- m Commentätiones, non nisi Latina oratione-conficiendae ‚ aliaque, praeter aucloris, manu describendae , ante diem ı Novembris hujus anni mittuntor F 2 ad: 5 PROGRAMMA& ad Virum Olarissimum s. c. Brorrs, Senatts Academici Actuarium, Hat que hoc praeter Academiae expensas. Singulae lemmate inscribuntor', ad» junguntorque schedulae obsignatae, auctorum nomina et praenomina integre continentes, eodemque extrinsecus lemmate distinctae. Universa concertationis ineundae ratio cognoscatur ex Regio Edicto supra memorato, artı 205 — 213 CORNELII JACOBI van ASSEN, DEBIAN! 120 DE IMMODERATA LIBERTATIS CUPIDITATE, EUROPAE CALAMITATUM EFFECTRICE, QUAM HABUIT DIE VIII FEBRUARII MDCCCXXXL QUUM MAGISTRATUM ACADEMICUM SOLENNI RITU DEPONERET. + a x HMELE: ae 1 4 SE NE NER Kentıs if GURATORES, VIRI ILLUSTRES! PROFESSORES, VIRI GLARISSIMI! QUI CURATORUM COLLEGIO AB AGTIS ES, VIR SPECTA- TISSIME!: GIVES ACADEMICI! JU- JUVENES PRAESTANTISSIMI! AUDITORES HUMANISSIMI! Abeunti mihi Magistratu Academico, quem hoc anno gessi, duplex restat offici munus. Alterum est necessarium, voluntarium alterum. Quod nul- la. lege imponitur, sed sponte a nobis suscipitur officium, hoc: propterea mi- hi sanctius esse yidetur, quod e Majorum fluxit institutis, et anemine Vestrüm 5 Viri Clarissimi, quantum scio, adhuc praetermissum est. ‚Quapropter haud ‚ingratum vobis esse .confido, Auditores, me, antequam splemnia hujus diei aggrediar , ‚ Teligiose veteri Ehesiiih consuetudini, et pauca ad Vos ‚verba facere ; pauca , inqguam , quandoquidem elaboratam allquam et ornatissimo huic ad dicendum loco aptam habere orationem, non tantum infantia mea prohibet, verum etiam tempora publica vetant. Etenim yereor, Auditores Humanissimi, ne humanitatis me expertem et indignum hac patria civem existimetis, si orationis poliendae anxia cura , lau disque capiendae studium , vel paulisper eas animi sollicitudines levasse Biden: tur, quae nunc optimo cuique ciyi nec diurnam nec nocturnam quietem im- pertiunt. Memoriter pronunciare solebamus pueri celebratam illam Ciceronis senten- tiam de patria una. omnes. omnium caritates complexa ; cujus: senten- tiae ut quondam admirabamur elegantiam, sic nunc, cum ad rem ventum est, veritatem intelligimus et sentimus. ‚Ecquis enim Vestrüm est, Auditores doctissimi , quem , vitae felicitatem in artium ac doctrinarum studiis ponentem dicere non pudeat; se hodieque eodem in illa studia animi ardore incumbere, nec sinere patriam unam omnes suas curas ac cogitationes complecti, et veluti inclusas tenere ? O rem inauditam et incredibilem ! In sanctissimo hoc Musarum sacrario A535 Mu- 6 eG van ASSEN, Musis sacra facere, intempestivam pacne videri! Nimirum agitur patriae salus,, agitur civium fortuna, ingue summum res nostra publica adducta est discrimen, Quod qui cogitat, quis est tam durus et inhumanus, ut non vehementer sese commotum sentiat.et. temperet a- lacrymis ?- Eheu, quam pauci admo- dum menses praeterierunt, cum aflluebat haec terra Bataya opibus ac co- piis ; florebat pace‘ Europa; sedatum erat in India nostra bellum ; creverat admirabilem in modum publica fides; laeta erat et lauta, ut numquam an» tea, opificiorum et mercaturarum conditio, ut jam cum invidis Anglis in cer- tamen devenire non vereremur. Qui in conyentibus Proyinciarum plerisque delecti erant ad’ consilium populi, ex hoc erant civium genere, ut habere honi viderentur ,'quod gauderent. Quae denique repetitae fuerant Saepius querelae, quantumvis injustae, de sermonis Francici usu minus libero, de- que institutionis publicae impedimentis, has indulgentissimus Rex benevole, ut solet, exaudiverat. Ecce!" unius Regis Franeici imprudentia dicam, an populi concitatorum scelesta coitione, concidit Neerlandia! Bellum susceptum est nefarium! Per- “ fidiosas Belga latronibus et fügitivis asylum aperuit; ad quorum incursiones vepellendas egregia nostra juventus, ex parentum amplexibus ‚et ex medio stus diorum cursu, armata eonvolare debuit. Exhauritur populi aerarium; ex- tenuantur civium opes, magnusque tenet prudentiores metus, ne breyi tota Kuropa.bello flagratura sit. FOR * REIFE Quaerentibus autem Vobis et considerantibus subitam hancce rerum mu- tationem, unde extiterit , an potest admirabile videri, nos illam potissimum deducere ex insatiabili immodicae libertatis rerumgue novarum a eujus explendae causa populi agitantur et ad crimina rapiuntur?' Quod ne temere dixisse videar, age, sumamus hoc ipsum orationis argu-- menrlum, quod nemo,. ut mihi blandior , ineptum existimaverit, et ab hoc loco äut tempore alienum, ac dicamus de zmmoderata libertatis cupidi=- iate, Europae calamitatum efjectrice.. Kolite putare A: A. mein abditos Philosophiae recessus Vos deducturum: esse: ‚aut in disputationem ingressurum de libertate interiori, ejusque vi ac po« O?RSA vu ol . potestate, de qua aoriter im scholae) umbris disserere‘ solent docti homines, Postulat orationis hujusce ratio ‚ut Vos continuo' in'imedias eonjiciam civi- tätes., praesentemque illarum 'statım Vobiscum collustrem ‚ et quoad Äferi per nos possit, doceam, quemadmodum omne illud , quod significamus, li- bertatis studium ut bene institutum felicitatem pariat civitatibus, sicimmode- Tate excitatum easdem funditus evertat, necesse sit. Ut autem ‘oratio nostra ordine ac via ‘procedat, rectiusque intelligatur, ‘quaenam libertatis cupiditas nobis immoderata videatur ‚ delineare ante opor- tet ipsius verae libertatis vim et rationem. Est profecto nullius prorsus rei desiderium hominis animo magis insitum ,; 'quam sui conseryationis, atgque ipsius adeo libertatis, qua quidem amissa ‚non amplius ipse se conservare potest, sed ’alterius arbitrio vivere eogitur. Neque hic sensus unius’'hominis proprius est; cernimus illum in emni ani- mantium’genere, quae non nisi inyita et reluctante natura domari et sub ju- ‚gum mitti se'patiuntur. In ipso autem insito hoc libertatis studio, quid inter hominum Praestan- tiam et animalium feritatem intersit, operae pretium est, animadvyertere. ‚Solus homo illud regit ad rationem, qua duce non fugit , sed appetit societa- tem, (quae aliquando' circumseribere videtur ejüs libertatis fines ,) adjungit- que sibi homines utilitatis conjunctione, "Sic instituuntur ciyitates et scribun- tur leges, quibus ut vere liberior sit, eo lubentius paret et obedit. Jam in eivitatis et juris tutela positus homo tantum abest,, ut libertatis sen- sum.ex animo dimittät, ut in multo majorem etiam modum exacuat. Neque ‚est, quod miremur. Nam quo aptiora’ad ingenii viriumque explicationem instrumenta ei suppeditat bene instituta eivitas, hoc incitatius fertur , et prae- clara quaeyis molitur, idemque fere illi aceidit ‚ quod gustanti fructuum dul- ‚cedinem, quae non tam expellere , quam augere solet sitim, et’gustandi ap- ‚petitum. Quo fit, ut diei ix possit, quantas habeat cautiones haec liber- tatis amplificandae incitäta eupiditas, simulatque latum satis campum, in quo se totam possit explicare; 'nacta fuerit. Enimvero, si ratione et consilio non amplius regi se patitur, aspernaturque imperium , existit ex violento impetu animi‘perturbatio, quae coeca illum vi’ ducens et agens, tandem in servitu- tem ‚’a’quä tantopere ahhorret j'saevissime detrudit, ‚Nihil igitur est, quod verac libertati magis adversetur, quam ipsum im- Mo- 8 c. van JASSEN, modicum ejus possidendae desiderium , quo vereor' ne imulto vehementius jam capiamur, quam aut juris ratio aut civitatium salus ferat et concedat. Circumspicite mecum ingenuos et liberaliter educatos homines, quales in plerisque .eivitatibus ‚agentes et molientes nobis occurrunt. Quae quaeso res illis magis 'curae est et cordi, quam infinita libertas publica , ejusque summa quaedam perfectio? quae ita mentes occupatas 'tenet, ut, nisi causas, bene perspectas- habeas, suspicio tibi veniat, durissimam esse populorum condi- tionem et plane servilem, Nolunt amplius acquiescere in veterum legum et institutorum prudentia, quae defendant ab hoste; quae rerum abundantiam ;praebeant;; quae juris aequabilitatem tribuant; quae ordinum in civitate discrimen serventz ‘quae artibus ac. doctrinis faveant; in quibus singulis, ut.nobis videtur, publicae libertatis ratio ‚cerniturs ‚Majora-spectant, et importune flagitant, atque eo jam res pervenit, ut vere se liberos esse audeant negare, donec civitatum: rectores tum alia infinita ipsis tribuerint , tum vero summä legum ferendarum potestate-ita-cesserint, ut praeter earum BRREHNENSÄArUN jus, nibil amplius integrum sibi relineant. Deduxit nos orationis ingressus in ipsam /arduam ıquaestionem de libertate publica, quemadmodum illam intelligere et ad veri rectique 'rationem perpen- dere oporteat. ' Ut, 'quod.res est, dicamus: ‚est haec quaestio,, ad: quam, ut olim Philosophi in scholarum otio, sic nunc gentes ac nationes, in civitatum mota, disputant, ex hoc genere, quas, regula quadam, et norma.adhibita,, solvere non possumus, propterea quod in cerlis temporibus et certis. civitati- bus locatae sunt, Nec dubito A. A. quin, tametsi in summa fortasse opinionum. dissensione yersamur, hoc tamen facile mihi. dederitis: libertatem, qua in singulis ci- yitatibus frui sit aeqguum, non ipsam per se spectandam esse, neque ad spe- ciem, perfecti exigendam, sed diversam quodammodo esse ejus notionem pro diverso civitatum, genere, ingenio et statu. Ut non omnis ager bene cultus ejusdem fert suavitatis fructus, sed alius alio. modo bonus ‚est et fertilis , si- militer civitates etiam singulae sua 'habent bona naturalia, unde vires_suas; capit, sese alit et erigit libertatis sensus, et in alüs placidion; in aliis:vehe= mentior apparct, Re- ORATTO. 9 Reputate universae "populos Europae , quanto locorum intervallo sejuncti sint; quam varia sit regionum, quas incolunt, natura ; quantum distet in- ter se instituta yivendi ratio; et quae denique sit morum, legum et sacrorum dissimilitudo ! Ecquis sibi persuaserit, ut hoc utamur exemplo, fieri unquam posse, ut Hispaniae meridionalis incola Scotorum mores adoptet, suos vero de- ponat? Innumerabilia hujusmodi exempla adferre queam , sed quid multa? Ponamus rei illustrandae causa hoc: dari Hispanis Siculisve optionem: utrum Anglica libertate uti malint, vitaeque Anglorum actuosae se tradentes, rei publicae undis et procellis objici, an praesentem tuentes rerum statum in ea, in quibus sunt, voluptatis studia mentem habere intentam; quis dubi- taverit, quin operosae isti igaotaeque libertati, cujus sustinendae onus ad omnes omnino ciyes pertinet, otiosam mollemque vitam, qua tantopere de- lectantur , longe sint anteposituri ? At occurritur nobis a multis, cum dicunt, non posse Eee illius, quo ducimur, sensum alium esse Roma, alium Londini, Hafniae aut Petropoli alium , utpote animis hominum a natura ac ratione inditum, eorumque prae- stantiam mirifice declarantem: Nam, inquiunt, quem Tu nobis appellas Hispanum et Siculum , sunt deprayata homines natura, in quibus invetera- tae servitutis conditio adeo omnem virtutem exstinxit, ut citharae cantu dominaeque amplexibus et taurorum certaminibus magis moyeantur, quam patriae caritate, aut civium salute : quo majore opera resuscitandus est so- pitus ille libertatis sensus, et exceitanda Majorum exemplo prisca fortitudo. An putatis me hic multum adversari, aut dissentire? Dolemus, uti par est, dolemus miseram illarım gentium conditionem , quae languori desidiae- que deditae pecoris instar yitam instituunt, nec Majorum praeclara facinora ad se pertinere intelligunt. Quid dicere pudeat, Auditores? quum olim peregrinandi studio ducti, ad Italiae oras deferebamur, et patentes Lombardiae campos ex Lacu Verbano laetis intuebamur oculis, jamque in eo eramus, ut in sanctissimum illud Mu- sarum templum pedem inferremus, tum subito dolore affectos haec tacita voce loqui meminimus: O infortunatam exstincta prisca tua vırtute ltaliam , B cu- 10 c. Ju wam ASSEN, cujus lenissimo coelo et splendidissimo sole vigent et florent omnia; quos vero quaerimus tantis dignos beneficiis eives, nusquam reperimus! O ulinam lae- tior aliquando dies Tibi illucescat, et ex emendata ‚sacrorum doctrina mores civium emendentur et rei publicae status ! Nec qui deinceps insecuti sunt casus, intimam animi sententiam mutave- runt, sed multo magis confirmaverunt, ut nos mortalium beatissimos praedi- caverimus, si nobis persuadeatur, breyvi fore ut Europae gentes ac nationes ejus libertatis participes fiant, quae, ut perpetua sit futura, non nisi ex Prin- cipum prudentia , ex civium modestia, ex institutorum firmitale, et ex con- siliorum maturitate, tamquam exiremus fructus, efllorescat. Libertatem igitur publicam cum dieimus, non illam veteris orbis populo- rum, non Anglorum aut Russorum ratione metimur, neque ad perfecti co= gitationem a popularibus temere susceptam perpendimus: sed accommoda- tam volumus ad singularum Europae civitatium utilitates et commoda ; qua- rum numquam putavero tam parem aut similem eyasuram esse conditionem , ut caedem leges eademque instituta, deleta antiquitatis memoria, omnibus aeque eivitatibus apta sint et conveniant. Quod quum non satis reputent et animadvertant populares homines, eorumque aciemm plane fugiat, quis tan- dem mirabitur, magno nos metu teneri, ne pro libertate ista nimia, quam, iantopere efficere meditantur, nimiam paraturi sint servitutenn? Haec autem, quae significamus , singularum civitatium commoda diligenter perspicere, eaque cum perpetua honestatis societate conjungere ; justis civium votis obsecundare , temporibus prudenter servire, ne intempestive negentur, guae concessa gratiam, aut intempestive concedantur, quae negata salutem allatura sint; est hoc praeclarum idemmque arduum Principum munus, quos Providentia divina in summo illo honoris et dignitatis gradu collocavit , unde facilius universae civitatis prosperitati consulere , et impendentes procellas de- pellere possint. Atque hic nos locus admonet, ut inquiramus, an gravissimo huic muneri et oflicio Principes satisfecisse videantur, consiliague sua in procuratione: vegum puhlicarum ita rexisse, ut non tam ipsorum socordiae, quam ci- vium O8 RJA Ta T. ©. . 11 vium immoderationi, calamitatum, quibus opprimimur, "causae tribuen- dae sint. Quod Aeschines orator, Atheniensis civitatis: conditionem sub Alexandro Magno describens , ait: »Talis est praesens hic rei nostrae publicae status, ut eum admirabilem prorsus et incredibilem posteritas existimatura, et tam- quam paradoxi loco habitura sit ;” possumus hoc totum in nostra tempora couferre. Nam quae credidisses' ne cogitatione quidem fingi posse, haec praesens vidit aetas. Nulla prorsus res nec gravissima nec levissima vete- rem suum locum tuita est. Praeter aerem ipsum, quem spiritu ducimus, nihil non commutationis et conversionis aliquid subiit : ipsaque opinionum commenta, quae inde exstiterunt, dies non delevisse, sed tamquam certa judiecia confirmasse videturs Ne yero praecipiendo turbemius aliquantum, quem instituimus,, orationis ordinem, revocemus Vos: oportet, A. A.! in illorum temporum memoriam , cum, excusso a ceryicibus: Napoleonticae Tyrannidis jugo, omnium gentium ac nationum opinione,' nova ab integro libertalıs et felicitatis Iux-oboriri et jam affulgere coepisset. Nescio, A.A.!.quo Vos sitis animo, quando superiora tempora Tespicitis, et ad praesentem rerum ‘statum confertis; equidem lubenter fateor, mihi numquam illa ob oculos versari , quin toto animo commoyvear. 'Etenim quo dulcior esse 'solet spes, quae nobis blanditur, et grata quaevis pollicetur, hoc tristior est et acerbior frustratio , cujus ipsa spes effectrix fuit. O: inanem cogitationum et consiliorum exitum, 6 miseram Regum fortunam et conditio- _ nem, qui, quotiescungue magnum aliquod et splendidum opus meditantur, continuo T'yrannicae'ambitionis notam sibi contrahunt, et: in dominandi ca- dunt suspicionem‘; sin vero in placido acquiescentes ‚civium otio, veterem regnandi formam vindicant, difficiliusque ad institutorum conversionem mo- ventur, vituperationibus proteryorum popularium ac calumniis objectos se vident, Quodsi vero sine odio et partium studio potentissimos Europae Principes veluti ad arbitrium adegerimus , quid tum ab iis aut perperam susceptum aut negligenter omissum esse intenderimus, quod non ob gravissimas aliquan- do rationes aequa posteritas, si minus laudatura, certe excusatura sit? Ba In ER . aD ik MSSEN, In ipsa Franciae urbe capitali, unde abundantiissmus malorum amnis in Germaniam, in Hispaniam, et inRussiam etiam influxerat, praeclare osten- derunt se neque ulciscendi studio, nec finium proferendorum consilio , sed pacis et libertatis stabiliendae desiderio, bellum illud unum omnium maxime memorabile gessisse, victoriaque gloriosa, quam reportavissent, non insolen- ter frui, sed modeste uti voluisse. Quapropter ne ipsam quidem sanctissi- mam diuque turpiter neglectam legem: de jure successionis in imperium, prius revocare in animo habuerunt, quam inter ipsos satis constitisset de populi Francici voluntate et exspectatione. Utinam Rex, vir ille vere libe- ralis, ad liberaliorem modum Franeciam tum constituisset, et pro charta illa, ex tyrannica et populari ratione conflata , vetera Provinciarum jura re- stituisset! Rideant in sinu, quibus hoc volupe est: tradit suum quemque studium, neque istis invideo, qui veri justigue immemores multitudinem vociferantem adulari malint, quam desertam paene regum legitimorum causam suscipere, seilicet ne illiberalitatis nota inurantur, aut servi Principum voluntarii ap- pellentur! Nos vero non pudet animi sententiam ingenue profiteri, et vel hodierno die palam laudibus extollere illud ludibrio habitum sanctum Caesarum Foe- dus de Religione Christiana, cujus firmissimo vinculo conciliare et inter se conjungere voluerunt civitates, quas sine pio Numinis cultu, et paeis diutur- nitate, nec stare nec florere posse penitus intellexerant; ut quo sanctior sit hujus Foederis vis, hoc severiorem etiam poenam fore auguremur, quam violata fides aliquando exactura sit, ‚Vos igitur testes appello , qui neque ex pravis seditiosorum sermonibus, ne- que ex libellis maledice conscriptis ‚sed’ex diligenti rerum investigatione histor riam horum temporum cognitam habetis. Vos mihi non denegayeritis debi- ium hoc Regibus ac Prineipibus , quod poscimus, testimonium:: plerosque, reddita Europae pace, omnia sua consilia eo contulisse, ut civitatum procu- randarum ratio emendaretur, omnisque pügna inter vetera obsoletaque in- slitula, et conversam morum temporumgque conditionem, magis magisque eomponeretur. Quae honeste a civibus pelita 'sint, haec grato illos animo iribuisse, quis sine injuria megaverit? quae vero promisisse magis, quam prae- OU ;A 5,10 13 praestilisse arguuntur , cayeamus ne calumniemur , et quae temporum fortu- nae debeantur , regum eulpae tribuamus ! Nonne in illustri Caesarum Concilio Viennensi patefactum est, quantas difficultates haberet exoptata illa diversorum populorum , diversorumque ju- rium ac Tationum diligens descriptio, et constitutio ejusmodi, quae nec sum- mam omnium spem et exspectationem frustrari, nec futuros casus negligere videretur ? Quid autem majori jure laudaverimus , quam communem omnium conventionem de Foedere faciendo, quo conjungerentur omnes Ger- maniae civitates, et de scribenda a quovis Foederis hujus socio lege impe- rii peculiari, ad quam gubernandi forma regeretur, civibusque jus suffragü in latione legum concederetur. Unde factum est, ut mox in Bavaria, in Ducatu Badensi, in Hassia, in Wurtenbergia pluribusque aliis civitatibus, desideratissimae illae Leges, quas Fundamentales vocant, constituerentur, quae jam ob infinitas novarum le- gum interpretandique regularum accessiones in plurium voluminum molem excreverunt, ut si minus comparatae felicitatis , certe ob perpetuas ordinum dissensiones negotiosae et molestae libertatis praebeant testimonium adıno- dum grave. At hic nobis occurrunt Borussi , qui in bello jure quodam suo sacro ab illis dieto, tam praeclare rem gesserunt, et de recuperanda pace im- mortaliter meruerunt. Quanta hi animorum contentione scriptam imperü legem expeliverint, nemo non audivit, sed carent ad hunc usque diem debito meritis beneficio ; quam injuriam propierea gravioren esse aiunt populares, quod solemnis admodum fuit promissio, fidesgue a Rege data. Habere vi- detur haec accusatio aliquam veri speciem ; operae igitur pretium sit, causas explicare, quare factum sit, ut ista ipsa, quam jam diu quaerimus, immo- derata libertatis cupiditas Regis verecundi proposita vehementer impediret et conturbaret. Neminem Vestrum ignorare putem, A. A., Borussiae Regem, quä animi fortitudine adversam fortunam tulisset, eadem animi aequabilitate in secundis se rebus tractayisse. Hic igitur, ut palam faceret suis civibus, quanta ipsos earitate complecteretur, vitamque civium beatfam sibi propositam haberet, edicere non dubitavit, quod neque antea neque postea ab ullo factum esse: memini, se deimperii forma, quam agitaret, ejusmodi legem esse laturum „ B3 de 14 GM an MISEN, de qua non primoribus tantum et nobilibus, sed nemini non civium cujusvis ordinis, loci et dignitatis sententiam dicere et sulfragium ferre integrum esset. Fuitne hoc Regis Edietum calliditas et machinatio quacdam, qua ignara ciyium mens circumyeniretur,, an declaravit nobis satis spectata Regis gra- vitas et constantia ejus in promittendo fidelitatem? Nobis certe vel ob con- vocatos Provinciarum ordines adeo certa sedet sententia de constanti ejus fide ac consilio, ut indigne facere videantur, qui non tam suspiciant Regis in deliberando prudentiam, quam accusent ejus in eficiendo tarditatem. Quo taetrior fuerat sub dominatu Napoleontis rei Borussorum publicae conditio, hoc elatior fuit et liberior post reportatam de Francis victoriam glo- riamgue sempiternam populi Borussiei sensus: accedebat quaesita magnis meritis superbia, ad quam illam nationem proniorem esse, inter omnes constat. Inflammayerat praeterea doctos et indoctos acre quoddam Philosophiae Politicae studium, quo omnes Germaniae gentes, diversissima a Francis ratione, mirifice tenentur, quodque rebus trepidis non tantum perfugium ac solatium praebuerat, sed eas etiam felieitatis imagines exeitayerat, quam hujus vitae fragilitas efficere aut confrmare nequeat. Jam rebus tranquillis non satis habuerunt, inde capere quod civitatibus prodesset, et in communem earum salutem conferretur, sed contra ipsa Phi- losophiae praecepta consilia inierunt admirabilia de universis civitatibus, nulla singularım habita ratione, ad certam, nescio qualem, veri, boni ac pulcri speciem commutandis, quam opinionum errore ipsi sibi finxissent, Videte, A. A., hominum temeritatem et stultiiam! Mundanorum civium, quos Cosmopolitas Graeco vocabulo vocant, hoc proprium esse dieitur, ut, dum uno quasi ictu universo terrarum orbi perpetuum prosperitatis statum conciliare volunt, proximo interdum vicino, quo modo opem ferant indi- genti, nesciant, nec curent; similiter tum Philosophi illi Politici, non de peculiari alicujus regni constitutione conformanda, sed de sejunctissimis Germaniae gentibus ac nationibus in unam veluti familiam cogendis, uno ser- mone, una lege, una disciplina regundis sollieiti fuerunt. Quo autem modo, qua via ac ratione id, qnod in scholis et in umbra ef- fin- EMRLALE 17 ı5 finxissent, in ıpsa vita civili locum suum recte teneret, haec scilicet levior cura illos non adeo tetigit; et, ut fit fere, ipsa haec nimia animorum elatio, qua tam multi tamquam in altos nubium tractus sublimes ferebantur , Parum abfuit, quin in contrarium verteretur, et risui objiceretur. Meministis, A. A., si qui vestrüm fortasse ante haec tria lustra in Germaniam peregrinati estis, meministis sane incidere Vos non tantum in juvenes adhuc imberbes, quorum temeritati facilius ignoseitur ‚sed in homines etiam aetate jam perfectos, qui ore, habitu, vestitu veterum Teutonum et Alemannorum mores referrent, et in circulis, in scholis, in scriptionibus longe lateque dispersis , nova et inaudita et vix intelligibilia traderent de Regum ac Principum officiis , de genfium ac nationum juribus, deque ipsis fundamentis, qubus nova imperia superstrui necesse esset, ut ad perfectionem eam accederent , quam illa Philosopha secta demonstrasset. Utinam exercitatione ista ludicra et umbratili satis oblectati fuissent , et in ridieula veterum Alemanniae morum imitatione, aut in festorum celebra- tione acquievissent, cum spectaculi pyrotechnici novum genus excogitassent ‚et ex libris a se damnatis rogum exstruxissent libertatis infinitae vindices inepti. Sed ipsa haec vanitatis, ut ita dicam, instrumenta , incredibile est, quam eallide mox adhibita sint a pravae ambitionis hominibus, qui cum metuerent ne commentitiae doctrinae auctores arguerentur, non dubitarunt irritata ju- venum ingenia obsidere, et recti honestique sensum in illorum animis falsa liberalitatis et honestatis specie obducta opprimere et extinguere. Hinc coitiones, caedes, judicia extraordinaria; hinc juvenum optimae spei fugae, exilia, vincula; hinc parentum desperatio, Principum metus ac suspi- eio, et insanorum conatuum infelieissimus exitus! In vehementi hacce animorum commotione, ne dicam perturbatione, et opinionum confusione, an potuere summi civitatum reclores exsequi promis- 'sa, quae jam amanter magis quam prudenter dedisse viderentur, et ad con- dendas de imperio leges conyocare in concionem turbulentos cives, qui quam eunctando efficere potuissent rem, eandem: praecipitando jam perdiderant? Quid aliud est furenti dare gladium, aut igncm subjicere incendi materiei, si hoc non est? Ut igitur redeat, unde exiit, oratio; quae subitae causae prudentem et mOos 16 Cry aNDASSIEN, moderatum Borussorum Regem (nam in hunc nnum in primis acerrima a popularibus tela conjiciuntur) in medio optimorum consiliorum veluti cursu invitum retardarint, non opus est, ut copiosius explicemus. Nimius libertatis ardor cupiditasque immoderata ipsam verae libertatis relinendae spem tum praecidisset, nisi Numen Supremum, pii Regis precibus annuens, rectam illi viam demonstravisset, qua lente esset festinandum , ut cives suos ejus prospe- ritatis redderet compotes, quä sublatä nulla percipiuntur libertatis benelicia, Etenim quod neque incensum istud optimae rei publicae studium , neque ulla unquam scripta lex, etsi praeclara quaevis ostentans, perfecisset, hoc prudens regis cura voluntatisque perseverantia eximie praestitit eum in mo- dum, ut Borussici regni status vix habere videatur, ob quod aliis populis invideat. Floret artium et doctrinarum studiis, ut nulla alia terrarum regio magis. Est inviolata summis et infmis juris aequabilitas. Adjacentibus ad Rhenum Provinciis liberaliter conservata est judiciorum publicorum Francica forma, legumque Franeicarum observatio diligens. Ecclesiae Romanae placita non in seminarii aut collegii recessibus inculcantuır a monachis, sed in ipsa Academiae Bonnensis clara luce a liberalis doctrinae viris traduntur. Decla= rant Provinciarum Conventus eximiam curam opificiorum, mercaturarum et agriculturae; quae vigent et florent, nulla lege mercium neque exportatio- nem neque importationem prohibente. Parcimoniae autem, quae omnium vectigalium in re publica optimum est, ut verissime Cicero dixit, tam severa observatur ratio , ut accepta ex reditibus publicis expensa facile superent: et, ne cives domestico careant exemplo ad imitandum, Rex ipse, quemadmo- dum bonum decet patremfamilias, non sumtuose et magnifice se ostentat, sed parce et sobrie vivit; ut si virtutem luxu et opulentia metiare , argentarios Parisienses, qui nuper summa rerum potiti sunt, rege Borussiae, quin Da- niae etiam et Austriae Caesaribus, beatiores praedicare liceat. Jam satis superque, ut confido, inter omnes constabit, immoderatam li- bertatem vel potius licentiam, si non prudenter refrenata fuisset, ante haec duo lustra excitaturam fuisse illud bellum, in quod vehementer metuo, ne Improborum vis ac conspiratio brevi erumpat. Vul- ORATIO. 17 Vultisne A. A., ut alia aliarum gentium exempla adferamus sententiaeque nostrae majorem etiam conciliemus auctoritatem ? Testis iterum adest Hispania, quae tot annos varia fortuna jactata est! Unde quaeso et a quä magis causa, quam ab eodem procacis libertatis ar- dore intemperanti, repetiveris calamitates, quibus hodieque afligitur? Nemo profecto est, qui miretur , generosam Hispanorum nationem, quum inveterato in Francos odio pro sacrorum sanctitate sanguinem eRüdisset suum, justam aluisse spem, restituto in avitam sedem Rege, ipsam etiam rempublicam restitutum iri. Ecce vero! Surgunt popularium seditiosi pro- Pugnatores, quos e rerum conversione natos Francia primum nutrivit, et ad nefariam istam de summa populi potestate doctrinam instituit, quae quan- topere in perniciem civitatium propagetur,, infra ostendemus. Hi igitur non honestatis, non utilitatis, non temporis, non populi morum vel ullam ra- tionem habentes, omnia praecipitant; ad Regem in itinere adhuc haerentem festinant, obtruduntque Legem, quae duos annos ante in summo rerum discrimine conflata, ex imperio regio praeter inane regis nomen nihil inte: grum relingueret, summamque potestatem etiam cum infima plebe commu- nicaret. Repudiat injustam imperii legem Rex, et qui a principio, ea for- tasse animi moderatione, quae nunc in illo apparere videtur, rempublicam recturus fuisset, idem metu coactus, rerumque incertus, conjecit se in mo- nachorum astutorum castra, nimisque faciles aures consiliis istorum tyran- nicis praebuit. Quae tamen nolite Regi uni magis vitio vertere, quam impor- tunis istis ambitiosae legis auctoribus. Eventus ipse dubitantes praeclare docebit: Quum enim defectione exercitus corrupti superior evasisset popula- ris ratio, et pulcra ista Lex desperatam paene libertatem Hispanis datura es- set, recordamini A. A. quales se tum praestiterint fortissimi patriae et po- puli vindices! Occupata per fraudem et caedem rerum summa, adeo licen- tam largiti sunt, ut palam facerent omnibus, quam parum , quid libertas publica esset, intelligerent. Meracam libertatem sitiens populus hausit. Nullum tenuit dignitatis 'gra- " dum ; par habitus honos summis et infimis. Ipsi regis consiliarii regem indigne tractaverunt. Appropinquante mox Francorum exercitu, injuriae ulciscendae et discordiae sedandae causa, meministis A. A. nam recens est facli memo- Er C riay 4“ 18 c eo wie ASSHEN; ria, quam vehementer liberalis ingenii homines tum puduerit libertatis ta= les nactae defensores? Nimirum, qui tot annos, montium et flaminum natiyis freti praesidüs » invictum Napoleontem armis lacesciverant, opesque ejus, validissimas frege- rant, iidem , ö! incredibile dietu, cum causa popularis. et bellissima liber- tas et sempiterna lex imperii agebatur, ne unum, quidem diem hostium co» pias non ita. magnas. in finibus sustentaverunt, duciqgue Engolesmensi bello- rum experti victoriam paratam veluti per manus tradiderunt. A quo inde tempore quam ayersum ab omni rerum mutatione animum habeat Hispana natio, nuper intellectum est, cum clarus ille dux militaris Mina, quem honoris causa appello, ad ipsos Hispaniae fines cum concitata sua liberatorum manu in fugam versus, et novum suum libertatis opus, quod denuo moliebatur, affectum deserere coactus est; ut non inepte dixeris, idem fere illi aceidisse, atque in jure civili aedificanti in domini inyiti solo, scilis cet telorum jactu novum opus ei nunciabatur. Jam malunt sub Rege suo, qui metu liberatus populum sibi conciliat, tran- quille vivere et rem curare familiarem, quam fictitiae libertatis venenatos gustare fructus; ob quos immature ex fundo inculto neque arte subacto perci- piendos, tota Hispania quindecim annos cerudeliter vexata est, et dilacerata, . Nec multum diverso modo in Italia data est ejusdemmodi libertatis fabu-= ; la, sed eheu! haud secus atque Hispana, jam in primi actus ingressu ex- plosa et exsibilata. Vix rerum in Hispania conversionis nuntius Neapolim pervenerat, quum subito docilis popularium faclio concitata tamquam sigao dato’ arma suscipit, Regem abdicat, filium ejus substituit , non. re sed nomine regem salutat, no- vamque imperii Legem. promulgari jubet. Quam vero novam,Legem quac- ritis, A. A.? Vociferante plebecula ,„ regni eversores Legem poscunt Hispa- nam ; quam literatissima mendicorum publicorum, natio rumore acceperat, valde. liberalem. esse .et erudito saeculo dignam! Dietum factum : quum vero necesse .esset, legem istam typis .deseribi et publice promulgari , audite, quid tum evenerit,, et tiemperate quaeso a risu. Quaerebatur Legis imperii Hispa- nae unum quoddam. exemplar. Perscrutabantur omnes Bibliothecae , omnia Bi- DRATITO' 19 Bibliopolia; quin fortasse Musea etiam ipsa; In amplissima vero et örnatis- sima .civitate Neapolitana, qui legis desideratae exemplar exhibere posset, ‚reperlus est nemo! 'Turpe autem factum turpiorem etiam exitum habuisse novistis, A. A. Dux iste ‚gloriosus , qui juraverat se montium cacumina Au-i strorum sanguine adspersurum esse, ad ipsum Austrorum primum adven- tum ‚evasit, avolavit, pecuniam publicam abstulit, in ‚ fügam se conjecit, ‚.diuque latuit in Belgii sentina, Bruxellis. ",! Quid opus est A: A., ut patientia vestra abusus de Sardinia dicam, aut .de Portugallia, easdemque querelas repetam ? .„ Huc se convertant novarum rerum. architecti: comtemplentur praeclara sua opera: pascant oculos spectaculo malorum et calamitatum, quarum auctores et effectores sunt, cum adventitia ista et parlim transmarina legum inauditarum et institutorum peregrinorum obscura abstrusaque doctrina. Impune saevit in Portugallia foeda tyrannis; opprimit Sardiniam tristis Monachorum stupiditas; Belgium arma suscipit contra Regem suum. legiti- mum;. a-Caesare deficit Polonia: haee sunt veluli specimina stupendi ope- -tis, ‚de quo perliciendo noctes atque dies sollicitantur. Unde'vero ista tanta, qua abripiuntur, insania? _Unde ista novarum re- rum, quae mentes, occoecayit, perpetua cogitatio? Unde ista immoderatae libertatis cupiditas, quae verae libertati implacabiliter inimica est? _ Age A. A. adscendamus ad ipsum omnium malorum fontem ac principium, hoc est, convertlamus orationem ad Franciam; Nulla est in foto terrarum.orbe regio vel potentissima, quae ad subjicien- das sibi gentes ac nationes tam admirabiles habeat opportunitates quam una Francia. Omitto naturam soli, ‚locorum situm , et. nativa ejus praesidia. Est isti genti a natura tributa et arte exculta singularis quaedam audacissimi cujus - libet facinoris et suscipiendi et perficiendi facultas, cujus cernitur vis partim in incredibili morum leyitate, partim in summa sermonis facilitate. Quis enim. terrarum angulus „adeo,,ab. hominum frequentia remotus, est, quo Franciei sermonis usus, non ‚peryaserit, et in animos hominum influxerit? ‚Aut quae potest excogitari opinio tam absurda , tam ridicula, tam impia, Ca Sive 20 GL ‚van, ASSEN;, sive divinis sive humanis in rebus, quam Francia non tantum ut alma ma- ter aluerit et eduxerit, sed in civitatibus etiam collocaverit, ipsa lingua (Philosophia quadam populari adspersa) commendatrice et adjutrice fortis- sima? Et quandoquidem ea est ingenii humani infirmitas, ut inconside- ratorum hominum infinita sit multitudo , prudentium vero et constantium maxima paucitas , potuitne aliter fieri, in frequentissima hac rationum inter gentes conjunctione, quin Francia hisce suis illecebris vanissimum quem- que maxime caperet, et irretiret, et in sui admirationem quandam raperet? Nolim in superioris saeculi tempora revolvi, cum malorum, quae perpe- timur, fandamenta jacta sunt, quorumque historiam ignorare turpe sit et periculosum: sed hoc velim animadvertatis, quam ferme inter omnes om- nis aetatis Philosophos, in sumına sententiarum dissensione , semper con- stiterit, neque unquam in dubitationem venerit: non posse ciyitatis cujusvis reclam constitutionem aut unius temporis, aut unius hominis laudabile opus esse, si diuturnitatis- spem habitura sit. Nec miremur in re tam perspicua omnes consentire, ubi dissentire plane absurdum sit. Agricola serit arbores, quas alteri demum saeculo profuturas intelligit; Serit vero nihilominus, non tantum, ut declaret, futura saecula ad se perti= nere, verum etiam quia probe scit, opus esse arbori, antequam altos ege= rit ine fructusque tulerit maturos, longi temporis cura et DZ in terra bene subacta. Hoc vero simplex admodum naturae et rationis praeceptum conferte ad Francorum mores, et considerate denuo A, A. H. H., (nam saepius Vos compello, quia non in disputationis subtilitate , sed in exemplorum Vobis co- gnitorum copia oratio mea praecipue cellocata est) considerate, inquam , guam insigni et foeda morum leyitate hoc naturae praeceptum a Francis fuc- rit neglectum. Intra quinque lustrorum exiguum spatium duodecies commutarunt' rei publicae constitutionem. In rogandis, abrogandis , fingendis , refingendis eiyitatis legibus ita-sudaverunt legum opifices isti, ut unus idemque annus bi- »as subinde statutas videret universi imperü formas, cumulusque legum in iysis populi conventibus latarum , et aliarum super alias acervatarum , jam sexto post rerum conyersionem anno tam immmensus esset, ut quin- dem ORA TI aı decim mille legum numerum 'longe superaret, O praeclarum Taciti dic- tum: pessima republica plurımae leges! Quorsum'vero haec? Nimirum, quo magis appareat, A. A., inexhaustam rerum noyarum et immodicanı libertatis cupiditatem, qu& jam pleraeque gentes tamquam. arida ‚siti premuntur, pernicioso Franciae exemplo irritatam et incensam esse; a’quo inde tempore, tamquam ex flagitiorum officina, im- probi prodiere magistri;; qui ‚sedatum quemque populum docere, reque ipsa declarare non erubescerent: ‘esse seditionum concitationes in principe ofli- ciorum loco ponendas , ‚si quidem praesens rerum status habere videtur , .guod communi ‘multitudinis , penes quam sit summa potestas , opinioni adversetur. Qua sententia indies latius gliscente, et in ‘bonorum etiam -mentes irrepente,, quid cogitari, quid dici possit absurdius et periculosius, equidem nescio. Neminem:sane fugit, graviorem esse hanc quaestionem de summa populi potestate, quam ut pro rei momento hic a nobis tractetur; ne vero silentio praetermittere'videamur, quum tanta sit ejus vis et eflicacitas in praesenti rerum motu dijudicando, habetote haec pauca. Non possumus nobis infor- mare populum ‚‚(id»autem est, ut illum definit Cicero, coetum multitudinis juris consensu et utilitatis communione sociatum)) quin regatur consilio; quod ubi deest, dissoluta est statim juris consensus et utilitatis communio. Jam - hoc consilium: sive'penes regem sit, sive penes optimates,, sive penes delee- tos perpetuo e civitate cives praestantiores, contineat necesse est. summam - et supremam potestatem. Etenim'si hoc ipso consilio superius est aliud, ma- jorque ei 'praeest potestas, tum non amplius consilium regit populum, sed ipsum regitur;quod simulatque fit, prorsus sublata est constlii notis, Quo- eunque igitur- mode hujuscemodi consilium , sive suprema potestas, vera illa populi: 'effectrix, constituatur, (quod disquirere non est hujus loci) hoc tamen 'nemo tam pugnax erit, quin assentiatur : consilio huic constituto in- esse summam potestatem , neque'alterum sine altero posse cogitari. Quid vero Franci? qui Philosophiae Politicae prineipia ex sanguinolentis rerum con- versionis rivulis’ häuserunt. Profitentur uno omnes ore, se Ludovicum Phil- ippum, quo nunciutuntur, constituisse pacto Regem. Esto it, medo hoc dum profitentur, sentiant negari sine injuria non: posse;, apudhunc unum jam C5 ei 92 c. I. van ASSEN, esse consilium; 'sire supremam'istam’potestätem ,'quam communis causa sa- lutis in Regem ejusque genus perpetuo detulerant , et, ut stabilis esset , jureju- vando !'6onfirmarunt ; 'qiiod autem rite'reeteque sit. delatum ‚non: magis‘ dici posse non’delatum , alque esse et Non: esse, od in: scholis usurpatur Phi- Iosophorum, simul in'eändem rem cadere queat. ''|Quäe:cum ita'sint, quale quaeso judieium ferendum erit de populo, ‚quem quotidie ‘gloriantem et decla- mantem Audimus, stıpfemam potestätem et eonsilium"in semetipso tamquam in fundo'residere, 'regemque non multum distäre a procuratore, quem ut consensu’ eonstitäi‘, sic dissensu 'öportere (dimitti. '-Atque hanc falsissimam et ex turpi.ignoratione juris publici universi manantem opinionem ita laudant, et commendant, et Ad :auctoritäatem celebrant , ut metuentes, ne.veritatis vis illam aliguando oppressura sit, veritatem ipsam cavillationibus et calumniis ob- ruere, et venalem sibi habere studeant. Neque hoc admodum dilicile istis negotium est, quippe quibus servilem operam praestet semperque ad manus sit instrumentum illud omnium eflica- cissimum , quod' preli libertatem vocant;, qua ad eum modum flagitiose abu- tuntur,, ut interdum dubitare liceat an divinitus illa data ars beneficii loco amplits habenda sit, his praesertim moribus et temporibus. Significamus autem infinitam istam, et nulla lege coörcendam licentiam " dicendi, seribendi, in vulgus edendi quidquid in buccam venerit. Exprobrari solet Clericis, qui e societate Jesu sunt, inesse ipsorum placitis tum alia impia multa, tum vero praecipue hoc: pugnandum esse calumniis ; semper enim aliquid,, quod noceat, in animis audientium tamquam aculeum haerere. Quod sive jure sive injuria divulgatur, haud scio an popularibus eliam insanis, eisi liberalitatem in ore habent, simillima callidae sapientiae formula sedulo usurpetur. : Subest chartarum publicarum et ephemeridum men- daciis, subest spectaculorum illecebris, subest carminum famosorum et can tilenarum incantamentis. Immo vero persuasum nobis est, inter utramque coneitatorum cohortem adversam majorem esse voluntatum et studiorum conjunctionem ‚"quam ipsae sibi consciae sint. Idem utrisque propositum est, idem consilium , et dum diversam ingrediuntur viam, simul eodem spe- ctänt. Enimyero agitat utrosque et excruciat, tamquam Furia , regnandi do- minandique'libido. .Aggrediuntur utrimque veluti agmine. facto temerariam et ferocem juyentutemy ut gloriae segetem et materiam uberrimam. Popula- Te$ 0.R AT, LO n 25 res Omnia perturbantes protrudunt ‚ad licentiam, quae,sibi jura nata negat,, quamque servitus ipsa insecutura est. Olerici vero non ad arma adeo excitant, non animos concitant, sed mentes juveniles corrumpunt;, doctrinaeque semi- na spargunt ; quae, exstincio veritatis sensu, foedam superstitionem genitura est, etomnem cogitandilibertaten Ecclesiae dominatrici mancipatura. Uira- gue denique ambiliosa secta, dum sempiternum inter se, bellum ‚gerit, tamen saepius altera alterius causam inyita adjuvat. Quod Caroli X Ministri, quum impendentem rei publicae tempestatem de- pellere vellent, nescii quo se verterent, ad Edictum de refrenandä Scriptio- num ephemeridum licentia confugere coacti sunt: quod- Rex summo suo jure debuit uti, et abrogare legem de Electionum ratione: quod Aurelianensis dux in alienas, missus est possessiones: quod civitatis Lex et constitulio a consessu injuria deliberante, una nocte, paucis horis, populo non consulto, iransfigurata est et conyersa: quod lecti a Rege septuaginta Senatores e Sena- tu sunt ejecti, ne Ministris aequi obvenirent judices: quod iidem. Ministri), tametsi Rex solum vertisset, rei factisunt, quod condemnati nulla lege nec judicium constituente , nec crimen definiente, nec. poenam sanciente;; concitatis ad sanguinem illorum hauriendum improbis civibus.: denique quod juris, pudoris, officii repagula perfracta sunt ; — est haec insperata vicloria , est clarissimus triumphus, quo exsultant populares, mox incoeptum opus per- secuturi, quo lugent et dolent adversarii inyidi, sed ita lugent. et dolent,, ut ex popularium, insolentia pulcram sibi ‚spem.ostentari ‚videant...;Nam, ran: guam quod ipsa sibi popularis ratio semper inimicissima eh non ab: uno ‚hostium genere. circumyenitur. Occidit quidem Europae Tyrannus, sed relictum.c est, tamquam fideieommis- sum ex ejus testamento, Seminarium Napoleonticum,, seditionum, bellorum,, et pacalissimae cujusvis civitalis eversionum subitarum., Crescit in dies ef- fertque se audacia militum; qui in Tyranni castris educti veterisque domina- tionis spe nulrilijam signa sua respiciunt,, gloriaeque bellicae studio cupidum quemque inflammant. ‚.. Quod luculenter dixere Plato et. Cicero, qui in.splendidissimis uterque eivi- tatıbus floruerunt maximarumque rerum: usum. habuerunt : libertatem ipsam seryitute affıcere nimis liberum populum., omniaque nimia: in! contraria -fere converli, hoc denuo usu: venire arbitror , et-omnino contra Franciara valere- i Ut eY7 GC % va8 ASSEN, Ut prorumpentis e montium cacumine fluminis impetus non aggeribus, auf operibusmanu factis coörcetur, sed disruptis clausiris latum per campos am- nem immittit, similiter furiosa Francorum nimiae libertatis cupiditas, cum inexhausto dominandi studio sociata , non impotcntis Regis imperio, non De- legatorum subitis dubiisque legibus refrenabitur. Meditantur gentium seditiones: spirant bellum: invitat Belgium: arridet Rhenus: versantur ob oculos Hispania, Italia et Germania: denique irritat memoria cladis ingegtis in Russia, scilicet delenda inusta macula, quam ex incendio Moscoviae susceperunt! Quid igitur? Nonne repriment hunc furorem potentissimi Principes, foe- dere et fide conjuncti?‘ Nonne arcebunt ab hac peste et licentia civitates ,. quae in perpetuo versantur discrimine? Nonne Franciam vel invitam cogent fide stare et conseryare pacem? O luctuosam temporum nostrorum condilio- nem! Principes et Reges rerum incerti non amplius valent ad depellendas fortitudine ac consilio, quippe sero, imminentes toli Europae calamitates. Confidebamus scilicet Anglorum spectatae fidei, et egregiae eorum imperii cönstitutioni, pro qua neminem unquam dubitare opinabamur, tamquam pro aris et focis, pericula capitis subire. Injecerat igitur haec cogitatio magnam nobis spem, fore ut Angli, qui inde a pace facta tam multas magnasque rationes nobiscum contraxissent, et in fundando Neerlandiae regno suasores et auctores fuissent, nunc cum maxime et foedera et Belgii Regis jura fortiter tuituri essent, sensuimque decori et ho3 nesti eximie declaraturi, At vero libertatis impurae pestis freto trajecto Britanniae eliam gentes in- vasit et affecit; noluitque illas a sua contagione esse immunes. Jam non am- plius immota stat celebrata rei Anglorum publicae constitutio, quae ruere non potest, quin concidat Britannia. Radicitus illam evellere conantur, eb, ut stulte prae se ferunt,, firmioribus superstruere fundamentis furiosi isti popula= res, qui in Bacchanalibus festis ne a sancta quidem Guilielmi III. memoria abstinent. Duo sunt in primis egregia firmamenta ; quibus Anglici imperii constitutio innititur: alterum est sacrorum publice receptorum doctrina; alterum Electi- onum, quae dicuntur, forma et ratio. Nuper vero Regis Ministri, viri ceteroquin optimi, cum in utrumque hoc fir» PBEUA’TT X, 25 firmamentum irrumpentes viderent partim popularium partim clericorum co- pias, censuerunt tamquam de lege transactionem esse ineundam, sperantes ac confidentes,, sublato lege sacrorum discrimine publico , alterum illud firma- mentum, quod in Electionum forma ac ratione positum est, hoc fortius et solidius sustentatum iri. Quam irrita autem fuerint haec consilia, benevolentiam magis quam pru- dentiam declarantia, quamque periculosa sit omnis de jure et justitia trans- actio, mox docuit exitus. Atque hoc loco facere non possumus, Viri Clarissimi, quin placidam nos- tram vitam, quam in studiorum agitatione traducimus, grato contemplantes animo, commiseremur aerumnosam virorum clarorum conditionem, qui tem- pestatibus obviam lati, et fluctibus obruti, non exoptatum tandem in por- tum pervehuntur, sed ut miseri naufragi yix in littus ejieiuntur omni laude nudati. Revocate Vos parumper,, A. A., in ea tempora, quae adhuc in recenti om- nium memoria sunt. Quis fuit inclutus ille belli dux, qui primus Franciae Tyranno ad.Europae dominationem spectanti animose restitit? Fuit Welling- tonus! Occupato iterum ab exule regno Franciae, belloque denuo 'exorto, quem belli ducem ipsi Reges sociati depoposcerunt? Unum Wellingtonum ! Quis difficillimo tempore ad rei publicae gubernacula accessit, summosque ho- nores ita gessit, ut acerbissimi etiam inimici virtutem ejus admirarentur? Idem ille Wellingtonus! Atque talium tantorumque praeclarorum factorum , quaenam extiterit remuneratio, quod praemium, qui amplitudinis fructus, quaeritis Auditores! Vir ille generosus quum non plebis temeritate, sed pruden- tiae maturitate, Angliaesociorumque commoda metiretur ; quum alieniori esset animo a recente Franciae rerum commutatione; quum Belgii Regis fortitudi- nem et clementiam laudaret: incidit in civium ingratorum odium; cessit coa- ctus adversariorum irae; abdicavit se magistratu; et, ut palam omnibus fie - ret, quanta esset Anglicae libertatis vis gratigue animi ardor, invictum illum virum, quem toties Indorum et Francorum tela frustra petiverant, lapidibus paene percussit aequabilitatis et libertatis vindex tyrannica multitudo. Per Deum immortalem! non valde difficile sit, ex temporum publicorum conjectura augurari, Brittanniam graves brevi poenas daturam esse licentiae nimis diu impunitae, et arrogantiae intolerabils. Nam, tametsi nos Batavi D non 26 eG. b rss sASSEN, non invidemus Belgis, quos rerum secundarum insolentia de mentis statu de= jccit, et jam in dedititiorum conditionem: detrudit; immo parum. etian curamus emancipationem istam plane ridiculam populi impuberis: hoc tamen jure nostro aflirmaverimus, turpe. esse et inauditum. Anglorum facinus, qui, insinuante et insidiante Franciae Legato mortalium callidissimo , vociferante homuncione de plebe Belgica, silentibus et dubitantibus Russiae , Austriae et Borussiae Legalis, ausi sunt seditionem excusare ; defectionem comprobare; Regis jura violare; et quo nos vinculo invitos alligavissent, illud turpiter dila- cerare. Quid vero indignabundus invehor in homines inhumanos, falsa li- beralitatis specie seducios, qui decori sensum adeo in animis suis oppresse- runt, ut nec Legati regii severa oratio, nec Principis Arausiaci praesentia , niec debita filii erga patrem pietas istos tangeret aut:moveret? Neque Angliam solam , sed omnes populos, Reges et Principes, quotquot sunt, qui his ipsis temporibus neglexere fidem , aut violavere justitiam, aut sprevere religionem, manet ira divina, quae quo lenliore ad vindietam gradu procedit, co certius et gravius punit et uleiscitur. Deduxisse nobis videmur orationem ad eum , quem ab initio spectabamusy exitum , ac docuisse infinitam istam libertatis cupiditatem, de qua indies no- vis incitata illecebris exultant rerum publicarum perditores, effectricem esse malorum , quae aut jam agmine facto advenerunt, aut accelerato cursu ap- propinquant. Laxabuntur civitatum vincula, vacillabunt regnorum funda- menta, et, nisi Deus averlat, perturbatus hicce rerum omnium ordo brevi ir- zumpet in bellum foedum et atrox; unde exactis Regibus, eversis Legibus, sublata Justitia, exstincto veri et humani sensu, in ipsa civitatum ruina pariatur Tyrannidis et Superstitionis geminum monstrum horrendum. O summe Deus! cujus Numen pia mente colimus, averte, averte ab af- flicta patria baec metuenda mala, commoyere misericordia Batavorum, qui in his ipsis temporum angustüs pietatis, fortitudinis , modestiae tam lauda- bilia dedere specimina, ut a majorum perenni contestataque virlute non Pror- sus degenerasse videantur. 2 Ex- DE RA vi T © 27 Explevimus unum offici munus: accedamus jam ad alterum ; quod legis necessitas nobis imposuit. Possumus autem, quod pluribus de causis admodum gratum nobis accidit, paucis defungi, Scriptum est disertis verbis in Edicto Academiis ordinandis dato: » Rec- toris Magistratum deponentis orationem solennem praecipue continere debe- re tum commemorationem vicissitudinum, quas annus Academicus habuerit, tum laudationem Professorum qui diem supremum obierint”; cui alteri legis praescripto, quamquam religiose parere volumus, vehementissime laeta- mur , nunc non esse parendum. Etenim, quam legis subtilis diligentia cogitayit naturae crudelitatem, hujus nos benignitatem grato animo prosequi- mur. Vivitis et valetis, Viri Clarissimi, et pergitis indelfesso labore omnia vestra consilia vestrasque utilitates conferre ad sustinendam Leidensis Aca- demiae gloriam. Itaque Deum Optimum Maximum, qui pie flagitantium ‚preces non aspernatur, oramus, ut Vestris sub auspiciis eruditi orbis respu- blica floreat Theologiae, Medicinae, Jurisprudentiae, et in primis etiam Lit- terarum et Philosophiae studiis, utpote quibus, ad civitatis commoda bene directis, vita civium beata continetur, perverse vero institutis, nec pa- tria rursus se erigere, quid ? ne vita quidem amplius vitalis esse nobis po- terit. Atque hoc ardentius Divinam imploramus Providentiam, ut hoc nobis beneficium concedat, quo tristiora sunt tempora, in quae aetas nostra ineidit. Nam cavendum nobis est, Viri Clarissimi, ne intoleranda ista li- centia cum pari conjuncta impudentia, quam copiose significavimus, pro- tervo pede sacram hanc Musarum sedem et possessionem inyadat. Nondum deposuistis, ut arbitror, memoriam doloris, quem jam: ante biennium ex injuriosis istis semidoctorum querelis suscepistis, qui Regi cle- mentissimo quotidie molestiam exhibentes de conformanda studiorum ratione, ipso deinde facto ostenderunt, quam digni essent ironia Socratica, qua ex hoc ipso loco in eos usus est BAKTUS noster, Quaerilis fortasse, Audilores, quo aune demum evaserit istorum :hominum emancipatorum stoliditas ? Recens exstat nobis exemplum , quod proferre non ineptum erit. ba Le- a3 CC. MN ra MASCEN, Legebantur paucis abbine mensibus in Senatu Academico litterae datae a Senatu Academiae Lovaniensis, quibus perscriptum erat, unum ex studiosis ob morum insolentiam condemnatum esse ad poenam relegationis. Lauda- bamus, uti par erat, Senatus justitiam et fortitudinem : oportet enim disci- plinam morum in Academiis , quantum fieri hoc potest, strenue vindicari. Ecce vero! Relegatus iste, quum Regi Augustissimo maledixisset in chartis publicis,, et plebeculam Lovaniensem concitavisset ad seditionem , unde ra= pina et atrox caedes enata est, hoc tulit a Belgii liberatoribus , vel potius perditoribus, honoris praemium, ut ex condemnato ob mores studioso de- repente factus sit Professor Philosophiae! O ridiculam libertatem! o Phi- losophiae conditionem vere Belgicam, id est miserrimam! Utinam vero non majora et grayiora essent, de quibus vel studiorum causa vehementer sollicitaremur. Exoritur et jam caput extollit in Francia noya et incognita ad hunc usque diem Religionis Christianae adversariorum caterva. Non docte disputat; non philosophis impugnat argumentis; sed populari usa oratione, nullım unquam diem praetermittit, quin, tamquam ex insidiis, inconsideratam legentium turbam adoriatur, et illecebris corruptelarum irretiat, praedicare ausa: Christi sacrorum doctrinam multis et egregis virtutibus esse ornatam, sed stare suum cuigue rei, haud secus ac homini, diem; excoluisse autem nos huma- nitatis studia ad eum modum , ut in posterum jam facile carere possimus sacris erudito nostro seculo non amplius aptis. Atque in hanc impietatis societatem veniunt medici circulatores, quos sa- cra profana juxta habentes non pudet palam negare, animos hominum esse immortales. Veniunt etiam causarum palroni, qui leges, constitutiones et ltbertatem crepant, idque eo impudentius, quo rudiores sunt in omni Jure publico universe, cujus neglecti studii detrimenta subtiliter exponentem audi- vimus eockıum nostrum in Oratione Inaugurali. Quae cum ita sint, Viri Clarissimi, scelestae istorum artes nudandae sunt: eonjunctisque animis frangendae vires: retundendi in nostram salutem stri- eti gladii. Quin excitemur exemplo carissimorum nostrorum alumnorum ! ut hi ma= ' ximamn partem in castris versantur patriaeque fines defendunt ab: hoste; simmiliter nos majori eliam animorum impetu omnes nervos intendere opor- tet, FRA'Tı Oo, f tet, ut, tamquam milites in praesidiis bonarum artium positi, animose ar- . eeamus capitalem pestem perversarum opinionum, quae Deum e mundo, “quae virtutem e civitatibus, quae tranquillitatem ex animis tollere, meditantur. Sed haec hactenus. Festinandum nobis est ad Musea Artium, quae Aca- demia plura habet, et accepta refert, cum Regis liberalitati, tum Curato- “rum insigni erga nos studio, Hic autem annus nihil neque accessionis neque decessionis attulit ; siqui- dem unum, ut par est, excipimus Museum Antiquarium , quod ‚hoc etiam anno tanta habuit incrementa, ut quatuor classes, in quas jam tributum est, non spernenda accessione locupletarentur, quas singulas quominus laudare necesse Sit, REUVENSII nostri diligentia fecit. Ipse igitur, quem nobis hus maniter exhibuit, catalogus inseretur Annahbus, quo facilius ad Antiquitatis ‘ studiosorum notitiam perveniat. In pluribus autem hisce incrementis unum est, quod REUVENsIr modestia silentio praetermisit, nobis vero non commemorare nefas sit. Nimirum, ne “ Thesaurus hicce regius, qui tam grandi vi pecuniae constat , in tenebris ab ditus jaceret ejusque praestantia ignoraretur, REUVENsIUs denuo praeclarum condidit eruditionis suae monumentum, editis doctissimis Epistolis ad ıE "TRONNIUM, virum illustrem , de Papyris Bilinguibus. Quod nos prae- elarum vocamus hoc opus, non nostro facimus periculo, sed testimonio in- -telligentium harum rerum existimatorum. Exteri igitur, ut ante biennium eX HAMAKERI Miscellaneis Rerum Punicarum, sic nung ex REUVENSIE Epistolis denuo inteliigent, quamobrem, auctoribus et suasoribus Leidae 'Curatoribus, hiepraesertim tanta beneficiorum suorum monumenta Rex vo- luerit extare. Bibliotheca Academiae publica, cujus Praefectorum scientiam et huma- “nitatem nom tantum nostrates, sed exteri eliam grato animo Praedicant, locupletata est: hoc anno splendidissimo dono, quod non magis ob ejus praestantiam quantumvis maximam gratum nobis obvenit, quam ob ipsam donatricem. Est illa Arausiaci Principis veneranda conjux, in qua dubites, quid magis suspicias, animi fortitudinem ex pietate erga Deum natam, an morum doetrinaeque elegantiam , quae etiam in hoc ipso dono apparet. ©btulit autem Bibliothecae opera, habitu prorsus regio, caroLı von Lr- 835 Kie 50 CC. Rh vw, ASSIEN, DEBOUR, Consiliarii Caesaris Russici, ejusdemque Botanices Professoris in Academia Dorpatensi clarissimi. ‚ Continentur:. » Zier in montem Altai= cum et in regionem Kergizanam, tum Florae Altaicae Primum Vo- Zumen?”. Accedit Exemplar item pretiosissimum Voluminis Primi, » Zco- num Plantarum Novarum”. Quorum singulorum operum quae sit prae- stantia et quid ex itinere illo in Siberiae regiones _fere adhuc, incognitas redundaverit in fructum studii Botanices, docuit: in. Nuncio Litterario, uni- verse REINWARDTUS nosier, quem virum ut appello, intelligitis , Audito- ‚res, esse istam descriplionem et diligentem et elegantem. A Museis el Bibliotheca facilis admodum est Orationis transitus ad cives Academicos, in quorum discentium usum haud minus quam docentium Bi- bliothecas et Musea patere oporlet. Non gloriabimur de ingente civium nostrorum numero ‚qui ad septingentos fere et quadraginta crevisse videtur; nam praeterqguam quod vana | semper nobis visa est gloriola de numero certare, accedit, quod saepius dubitamus, an ingens eorum frequentia artibus ac doctrinis tam profectura sit, quam no- ‚eituram esse constat opificiis et mercaturis aliisque honestis vitae quaerendae modis ac rationibus. Hoc vero laudamus, hoc jure quodam nostro,gloriamur, Curatoribus prae- sentibus, Leidensis Academiae eives tum illos, qui Romanae juventutis more in castris versantur, tum hos qui justis de causis inyiti hie retinentur , egre- gia nobis hoc anno dedisse progressuum suorum et omnis generis virtutum specimina; quae laudes, si cui alii, summo jure etiam debentur memoriae duorum excellentium juvenum Boomıı et ALTENAE. In ipso aetalis flore exstincli confirmasse videntur veteris poötae dielum: quem diligunt Dii, juvenis ille moritur.— Vos autem, Curatores, Viri Ilustres,. quibus haec nostra pignora valde commendamus, rogatos ‚esse velimus, ‚ut qua. floretis apud Regem gratia, hac utamini, quantum res patriae sinit, in accelerando juventutis absentis reditu ad haec studia, quae quamquam animo retenta esse confido, tamen plures jam menses intermissa esse ipsi videtis. Ne vero injuratus testimonium dixisse videar, aut vanus esse laudator, age, optimi juvenes, qui in certamine: lilterario yiclores discessislis, acce- di- © BEA .T IN OL I dite ad,me,'ut vos publice iis ornem praemiis, quae Regis gratia bene me- rentibus concessit ; omnisque Auditorum corona, quae hunc actum prae- sentia sua condecorat, sibi denuo habeat persuasum, honorem alere ar- tes ac doctrinas. zulli Itaque Te, Vir. Cl., qui. Senatus acta curästi, rogo, ut singularum Facultatum judieia recites de Commentationibus , quae ad ipsas perlatae sunt, Salve, mi DUYMmAER van TwısT, generose Juvenis! Integra, ut video ; valetudine flores, quamquam ‘ex castris rediisti, unde conjecturam capio eeriissimam, te 'ut' domi sic etiam militiae yitam instituere sobriam, tem- perantem et abstinentem , ex qua efllorescit ea morum elegantia, quae quidquid illiberale sit et indecorum , aspernatur et respuit. Ob hanc igitur causam multasque alias non potuit mihi aliquid, aut gratius, aut jucundius hoc die evenire, quam ut 'insigni hoc 'honoris praemio Te ornarem, quem earissimum ‘et, ut 'nobis blandimur, amantissimum nostrum discipulum habet Jureconsultorum Ordo. Mi rwıstı, non magnificis Te laudabo verbis, sed‘hoc unum oro et flagito , ut fortiter sustineas, quod Tibi impositum est, paternae gloriae Onus, conjunctaque cum fratre, Viro Clarissimo , societate vere fraterna repares aliguando magnam illam jacturam, quam patris clarissimi morte immatura non tantum Groninga fecit, sed totus orbis eruditus. Revertere salvusin castra et saluta‘ nosiro nomine Commilitones tuos, quorum om- nium magno tenemur desiderio. LINE Vehementer dolemus, praestantissimum wILDScHaurıum in febrem in- eidisse, neque huc excurrere potuisse. Laudantur, ut auditis, valde ejus industria, diligentia et progressus, quorum hoc praemium, quod publice illi adsigno, omnibus argumento sit. Hoc vero praecipue laudo, quod, ut fert judicium de illo factum, orationis Pperspicuitate usus est et Latinitate «bona. Nec miramur; nam cum elegantem hanc optasset Quaestionem , in qua virium periculum faceret, contrahenda illi £uit familiaritas cum uno ex Heroibus saeculi XVI ineuntis, viro in paucis magno, de quo memini hoc legere Erasmi testimonium gravissimum: Laurenlius Valla barbarorum ineptias fugavit „ litteras pene sepultas ab interitu vindicavit,, prisco eloquen- tiae 52 @ J, VAR ASSHN, tiae splendori reddidit Italiam. — Habeto igitur quod intueatur exemplum), eujus imitetur yirtules et devitet errores. Nonne laetior Tibi et gratior illuxit hicce dies, quam unquam antea,; mi praestantissime marınes? Nam ipsum hoc, quod Tibi: offero, praemium non tantum progressuum Tuorum insigne documentum :pracbet, sed quod omni auro et argento praetiosius esse puto, declarat etiam pietatem tuam erga patrem, virum. eruditissimum , qui cum. plurimos jam 'annos ‚otiatus esset, Tua potissimum ‚commoda cogitans,, sacerdotale :munus iterum süs- cepit, quod Ecclesia Lutherana hujus urbis, illi prudenti consilio ob- tulerat. Huic igitur amori paterno Tu solvere voluisti ea grati animi' prae- mia, ea Ögenzc«, ut Graeci loguuntur, quae rarius, parentibus conceditur in accepta referre. ‘Perge, ut facis, in Mathematicarum disciplinarum studia incumbere. Hoc magis Te hortor, quod equidem scio, Te istarum discipli+ narum seyeritatem temperaturum esse studiis humanitatis, quae quam :arcte conjuncta sint cum Mathesi, docuit aliquando de industria rızzrxus ille HENSTERHUSIUS. ne eye | ne, ARTIR DEIN Quo propius ad Hujus laudes accessisti, praestantissime BERCHUIS, eo lubentius Tibi offerimus hoc scriptum testimonium , quod Nobilissimus Ordo grato quidem, sed inyito tamen animo tribuit. Etenim si duo praemia,au- rea dari licuisset, non verbis tantum hongrificis, sed re,etiam ipsa decla- ravisset, quanti Te faceret, egregie juvenis, Daventriensis Athenaei, alu- mne, quocum magnae huic Academiae intercedunt necessitudines. Praedicabam modo pietatem, quam omnium virtutum amabilissimam esse puto; quali igitur animo esse me oportet, Te intuentem, mi carissime L Eo- NARDE VERNEHR, quem omnibus Tuis commilitonibus ut expressam ad verum pietatis Imaginem commendatum esse velim? Tu patri infirmis, vi- ribus, aetate jam allecto et fortuna. adversa afllicto unicum es solatium, unicum fomentum. _Quas alii horas voluptatibus et animi recreationi tribuere solent, has Tu omnes inpendis curando, fovendo, sustentando patri: Ac- cipe igitur hoc honoris praemium, 6 fili yn@%>x: ; licet enim hoc Graeco.no- mine Te affari. Qualen te fillum ergo patrem cognitum habeo, Talem Te ci= O'R’A'T.I:O 35 eivem erga patriam fore auguror, haud dubiam conjeeturam faciens tum ex ‚praemio quod reportasti, tum ex ipso, quo ornatus es, indumento militari. Utinam persuadeatur Viro Amplissimo van DAm VAN ISSELT, in cujus cohorte velitum miles voluntarius es, quidquid in ’T’e contulerit benefici , ‚hoc-in acceptum: nos laturos esse. Audivistine, praestantissime coorn,'quibus verbis’ de 'Te judieium' fecerit Ordo Disciplinarum Mathematicarum et Physicarum? Sunt sane honori- fica: nam non temere laudare solet severus ille Ordo, qui ad gravissimas ‚instituit disciplinas. Equidem non miror, 'Te jam probabiles in Chemia pro- gressus fecisse, Uteris Amstelodami institutione praeceptoris egregii, ante jaliquot: annos hujus Academiae alumni, in paueis praestantissimi. © Hic igitur auctor Tibi fuit ad suscipiendam et ingrediendam hanc studiorum “ ationem , quam' velim strenue persequare, ul praeceptori 'Tuo ormamente sis; et: Disciplinis Physieis emolumento, Utfraque disputatio' bona. esse videtur; quandoquidem in uträque lauda- tur scientia Historiae Naturalis, accurata argumenti explicatio et disse- rendi copia. Nolite tamen quaerere, Commilitones, quare neutri praemi- um primum obtigerit. Uterque, ut audilis, nimis oblectatus fuit eleganti- ore parte quaestionis, unde factum est, ut alter minus curaret stylum La- tinum, alter non tangeret difiiciliorem quaestionis locum.. Discant igitur Disciplinarum studiosi, nihil inpune in disputando posse negligi. Nec tu mihi is esse videris, praestantissime sctarnzerx, qui hoc in posterum ne- glexeris, utpote Ultrajectinae Academiae bonus alumnus; quare scriptum hoc laudum 'Tuarum testimonium, lubens Tibi porrigo, Alterum vero hoc, quod vides, testimonium scriptum deponendum curabo: nam militatum abiit cum civibus van Doornık, laudatus nobis auditor, neque cadem ac Tibi celerisque commilitonibus strenuis huc excurrendi venia concedi illi potuit. Difficile sane opus suscepisse mihi videris, praestantissime van GILSE, siquidem grave est testimonium Sancti, cujus verba disputationi tuae ap- posita esse audio. Quare secundos tulisse honores, et a nemine Commili-i tonum, qui Tecum in certamen devenerint, esse superatum, magno sit B: ar= 54 ©. I vonlAlsSsSENDORATIO argumento progressuum T'uorum probabilium in Litteris Orientalibus, Ex- .citare igitur hoc ipso praemio et perge studere interpretationi Veteris Foe- deris, ea ingressus via, quam ipsa elegans quaestio demonstravit: id est, da operam Philologiae, Historiae, Criticae studiis, ac persuade Tibi, neminem sine his subsidiis in laudem venire posse Theologi 'vere liberalis. Et hoc alterum Diploma deponendum curabo. Korrıus etiam, juvenis eximius, inter milites eos voluntarios est, quibus duo Professores ex Acade- inia Groningana, patriae amanlissima, praesunt, Superest ut Tibi, ueneeuı, Vir Cl., honores gratuler, quos Rex Augus- tissimus in Te deferri decrevit. Gere hunc qualemcumque Magistratum eä quae in Te elucet amimi alacritate. Utere vero benigniore quam mihi obtigit fortuna. Redeant brevi, quibus ego non sine lacrymis valedixi, carissimi nostri alımni; redeat Patriae salus; redeat civibus tranquillitasz redeat studiis nostris otium, quo Tu inprimis fruare, Vir doctissime, ele- gantissime, ne in elaboratione operis eruditi, quod jam affeeisti de ingenii morumque cultu, Te retardet ingruentis barbariej metus, Ita nobis faveat Numen Supremum! INCREMENTA MUSEI ANTIQUARIT, C. I, van ASSEN, v.cu. recrorr, anno 1850 — 1331. cin superior annus nullam musei antiquarii accessionem expertus sit, plurium- que monumentorum ad institutionem Academicam necessariorum spem differri vi- :derit, hiece annus obtulit quaedam haud spernenda, maxime a viro nobilissimo HUMBERT in Italiä co@mta. I.) Classi: /ndıcae accesserunt ex insulä Javä signuncula aenea, cum supellectile isacrä, ad 50 numero, II.) Classis Aegyptia ditata est residuo papyrorum duarum bilinguium 4Jnasta= sianarum, quae libros rituales magicos Gnosticorum continent, tertioque ejusdem naturae libro Graeco (*). Quod residuum ab Arabibus malä fraude pridem disjunetum a corpore suo ANASTASIUSIpse, vir ornatissimus, venditor musei cui inerant illae papyri, redemit, regique nostro dono obtulit. Quae humanitas eo magis celebranda est, quo certius est, monumenta quaedam per saecula inutiliter jacuisse, quod ab initio diffracta et per varia musea dispersa jacebant. Ac- (*) Cujus accessionis notitiam exhibet appendix epistolarum mearum ad LernonrIUW, yirum Do- bil. (Leitres « M. Lurnonne sur les papyrus bilingues et grecs et sur quelques aulrcs monumens greco-&gyptiens du musee d’antiquiles de Puniversile de Leide. Leide 1830, 4°. eı Atlas. fol.) E 2 GRB EN Te} Accessit insuper, praeter szelas aliquot funebres, anaglyphe praestantissima s desumta a pariete templi cnjusdam, ut videtur, viclorem cum captivis variarum. gentium exhibens. III.) Classis Eirusca accepit urnas Etrusce inseriptas multas, aliaqgue monumenta sepulcralia varia et signuncula quaedam aenea. IV.) Classis Graeco- Romana ditata est ectypis gypseis antiquissimorum (Graecae arlis simulacrorum, Aegineticorum , quae museum Bayaricum exornant et Mi- neryae imagunculä, aeneä praestanti, v.) Ad supellectilem accesserunt arma telaque rariora e sepulcris Magnae Grae- ciae ; efligies parvae subereae sepulcrorum ejusdem generis cum suis ornamentis, et marmorum variorum pulcherrima specimina, ad artis judicium perquam ne= cessaria. Quibus omnibus opibus, per tot annos-congestis, ulinam museum pateat, in quo ad publicam utilitatem juventutisque institutionem exponi possint, Quod non adeo procerum regni nostri caussä dico , qui defectum hune sine dubio dudum perspe- xerunt, quam eivium eorum, qui divitias nostras ipsi oculis nondum usurparunt, quique, viso hoc museo, quo ulimur,, facile largientur,; vix, ullam. docendi proyin- ciata suseipi posse, vix ullum ad popularem eruditionem emolumentum esse in ıhesauro cujus multae partes praestantiores inaccessis.locis collocari. debuerunt, atque in quo homini inter monumenta antiqua yix viae spalium est relictum. &. ZT, 2KCHERE USVIENISS A. J. DUYMAER van TWIST, DAVENTRIENSIS, JURIS IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA CANDIDATI, COMMENTATIO CONTINENS RESPONSUM AD QUAESTIONEM A NOBILISSIMA FACULTATE JURIDICA IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA A. MDECCXXX PROPOSITAM: », Quae fuit Peregrinorum, in imperio Romano, conditio, tum libera „, republica, tum sub Caesaribus? ? QUAE PRAEMIUM REPORTAVIT D. vu MENSIS FEBRUARII A. moccexxxr a }% ! u l areh y = iR 4 ihn it | } ie: ea Se agpahi. Bra Ihre HR ip a Ya ig: Ic) rt REIT? Ja Tea JB ARE ea aa Mabi ddl a: Kent sp, : " 6 r . ® r w hr we a 4uM. Tun „ih eye. ni} ki ‚res iaTnarh 85 N FA PERT Eh rich tin I ber + a armer nrre Grksa t en AYATAR- orsuong MOADA MY AIRUL:« co Win. Ina hr it OLTATNA Ei | he Ne 3 % \manırros. | mit: 3 Nor Hihlach crarnh ar Köln NN Hd Eh BEA IEr TEST ITE in aan ke Be Hi ATATITOAA Auram.ınaon Ki winörnea hd. A N ERRDOEM A AYKTAA.OM aa Nana 3 RN m i ah BU and iegiye Ar? ai, SE RTRRNETIE Ben 2 4 EL nn BITe= 55 #71 Ash ı fi TRhihE = Denn RTRESAT FFR Hulk A BE DEE DENT". 65F PRRSEN a well am ‚oiihnes „omtpeasl arssumi sü eronirgend Khan, MT e Surdmand ae ww. aa: nm utaeR BTaMAM an ai TIVATAOTIA MUIMaARS EiE a ins 9 = @OMMENTATIO QUAESTIONEM -JURIDICAM m — ——_— PIERSIAHRE HBL LARGE ©; En Viri Olarissimi! responsionem ad quaestionem Vestram, quam initio hujusee Aca- demici anni, certaminis literarii causa , studiosae proposuistis juventuti; non qui- dem omnibus numeris absolutam illam, nec quae, in omnibus, quaerentibus Vobis satisfaciet, sed virium mearum tenuitatem referentem ubique., Quot enim et quan- tis, quamque gravibus vitiis laborat haec ‚seriptio, nemo me ipso melius sentit. Et ego profecto maximopere vestrum judicium vererer , nisi hoc mihi haberem intime persuasum, vos judicis severitatem humanitate mitigare semper, id nimirum continuo cogitantes, non aliud , nisi juvenilis aliquid, a juvene posse exspectari. Praeterea etiam, si verum est, in dificultate argnmenti cujusdam, optimam semper plurimo- zum vitiorum repositam esse excusalionem, quae quis in tractando eo admiserit, op- timo sane jure et mihi provocare ad eam licebit. Diffieultates enim praesentis quae- stionis , multas et magnas variique generis, inter quas et haec non est levissima re- putanda, quod omnia erant ex multipliei varioque fonte colligenda, Ipsi novistis, nec adeo enumerare quidquam juvat. Namque ridiculus ageret is, qui indoctus doc- tos docere sibi proponeret. Plura hie praemonere possem, cum de eo, quam vehementer mihi ab initio pro« posita quaestio, et vero postea etiam magis magisque placeret, tum de ordine et dis- tributione, quos servavi in disputando, de rationibus, quae ad scribendum me im- pulerunt , de multis denique aliis, quae non raro, praefationis loco, praemitti so- lent: sed de his omnibus similibusque taceo, Namque ea, partim quidem, et sane Aa pro 4 A, . DUYMAER van TWIST pro ea parte, pro qua non ignorare, Vestrum interest, legentibus vobis spönte inci- dent in oculos; et vero suspicionem ‚etiam anxie evitandam esse.censebam, me voluisse judicantibus vobis praejudieium facere. — Duo tantum hic addenda esse existimo. Quorum unum est, me juridice tantum propositam tractavisse quaestionem, cum et a juridica facultate esset proposita. Alterum, quod ne in malam partem accipiatis, quaeso, Viri Clarissimi ! hoc est, me nec aliorum sententias parvi fecisse, nec ta- men etiam, quamvis melioris notae eas tuerentur JCti, si dissentirem, fecisse meas. Modeste enim suam proponere opinionem, credebam negqie juveni non licere, et aliud, quam quod sentirem, dicere, semper abhorrebam. Quidquid autem de hac mea commentatione eveniat, hanc certe nemo unquam mihi eripere poterit dulcem persuasionem, quam summi ego, quin pluris facio omni aliorum hominum de actionibus meis judicio, me otium meum non male im- pendisse, nec utilitatis fructus percepisse ex hoc labore nullos. COMMENTATIO Ap QUAESTIONEM JURIDICAM. 5 iz r— COMMENTATIONIS CONSPECTUS. PARS PRIMA. DE CONDITIONE PEREGRINORUM UNIVERSE, ET HABITA RATIONE JURIUM PUBLICORUM. CAPUT PRIMUM. Cortinens de peregrinis' generalia quaedam. Voeis peregrini significatio et ambitus. Brevis delineatio conditionis Peregrinorum eorumgue jurium universe, De jure Applicationis. De jure Gentium. CAPUT SECGUNDUM. De conditione peregrinorum ratione Jurium publicorum, De modis quibus ad civitatem Romanam pervenire possent peregrini et de Peregrinitatis reis. De jure census, militiae, tributorum, honorum, suffragiorum et sacrorum , ratione peregrinorum, PARS ALTERA. DE CONDITIONE PEREGRINORUM, RATIONE JURIUM PRIVATORUM. CAPUT PRIMUM. conditione peregrinorum, ratione eorum Jurium, quorum fons non est obligatio, quocumgue demum modo contracta. De connubio, De dominio, 1. 2 3. A J DUYMAER va TWIST De successione peregrinorum activa et passiva, ex testamento et ab in- testato. CAPUT SECUNDUM. De peregrino contrahente. De obligationibus peregrinorum,"quae ex conventione oriuntur. De obligationibus peregrinorum, quae ex delicto nascuntur. Quibus modis obligationes tollantur. CAPUT TERTIUM De peregrino agente. De iis, apud quos peregrinorum judicia agebantur, tam in urbe, quam in omni imperio Romano, praesertim de Praetore: peregrino. De ipsis peregrinorum judiciis, eorumque modo ac ratione. PARS COMMENTATIO An QUAESTIONEM JURIDICAM. 7 PARS PRIMA. DE CONDITIONE PEREGRINORUM UNIVERSE, ET HABITA RATIONE ‚JURIUM PUBLICORUM. De er . s CA PU TPRIMTM, CONTINENS DE PEREGRINIS GENERALIA QUAEDAM, . 1 Vocis peregrini significatio et: ambitus. On tognidem nihil est, quod magis commendandum esse censeam omnibus, qui- cumque, de argumento aliquo disputare quaedam parant, quam .ut ab initio et ante omnia accuratissime inquirant definiantque, quid tandem sit illud, de quo quaerant, ita et, nullum, ego ‘praesentis. hujusce, disputationis .inyenire potui exordium aptius, quam ut primo loco, de significatione vocis peregrini ejusque-ambitu, quaedam prae- wmonerem,. Peregrini enim sunt, de ‚quibus omnis hie vertitur, quaestio. — Quos autem nos peregrinos solemus appellare, quosque et-ipsi Romani eo nomine insignie- bant homines, iidem antiquissimis temporibus hostes vocatisunt.. ‚« Equidem illud «etiam animadverto, inquit Gicero (1), quod ‚qui proprio nomine perduellis, es- «set ,,is,hostis vocaretur, lenitate, verbi tristitiam rei'mitigatam. -Hostis enim apud «.majores nostros is dicebatur, quem nune peregrinum dicimus. ..Indicant. XII Tabb. «aut status dies cum hoste, itemque adversus hostem aeterna auctoritas.” Lo- cus etiam oceurrit apud Festum (2), ubi simul etymologia traditur vocis hostis. « Status dies,” Hl ille, « vocatur, qui judicii causa est constitutus cum peri- « grino : ejus enim generis ab antiquis hostes appellantur, quod erant pari jure cum n9r (1) Cicero de ORI: ı2. Festus in v. Aosts. Varro,de Ling, Lat, Lib, 4 initio, Gajus in L.234. D. de V. S. (2) Festus in v. status dies. 5 A, . DUYMAER vas TWIST « populo Romano, atque hostire ponebatur pro aequare.” Quod autem ad ipsamı hanc vocis etymologiam adtinet, utrum nempe vera sit nec ne, hoc grammatici di- judicent; quamvis ego quidem, si, quod sentio, liceat dicere , maximopere dubita- rem (5). Sed majoris nobis momenti, quod addit Festus, quod erant pari jure cum populo Romano. Quae quidem verba alii prorsus non explicuerunt, alii vero ita explieuerunt, ut non Festi verba explicare, verum potius, quid ipsi sentirent, proponere viderentur. Quis enim, quaeso, ex auctoris laudati verbis illud efüiciet,, quod ait Rosinus (4): « quoniam peregrini suis, ut nos nostris legibus utentes, « pares nobis videntur.”” Neque enim dicit Festus, peregrinos alio jure usos fuis- se ac eives Romanos, sed parz jure. Adeoque haec explicatio, cum nullo modo ad- mitti posse videatur, vel alia est danda, vel, si verum est, juri contrarium esse, quod hie ait Festus, erroris erit hoc loco notandus auctor. Quod, postremum tamen non temere afirmaverim, cum sanum sensum praebere mihi omnino videantur verba laudata, modo ne ad seriora ea referas,, verum ad antiquissima, quin adeo ad ipsa urbis conditae tempora, sieuli ex iis, quae proxime sequenti $. dicemus, plenius apparebit. — Ceterum hic verbo animadvertam, ex iis quae dixi, apertum esse, nihil ‚luri vocem hostern antiquis temporibus continuisse; quod forte quis, propter locum XII Tabb. laudatum, existimaret, conjiceretque, peregrinos hostibus esse aequiparatos. Non enim Romani, in odium peregrinorum, hostes eos vocavere : sed contra, qui pri= mum perduelles dieebantur, postea hostes sunt vocati, et lenitate verbi , ut Ciceroö ait, tristitia rei miligata. Hosti autem, sive, uti postea dicebatur, peregrino semper fere apud antiquos scriptores'opponitur eives Romanus. Ita Cicero, sicuti libero servum, sic civi pe- regrinum -opponit (5). Idem faciunt et idem Cicero, pluribus aliis locis, et Li- vius passim, aliique; ipsi etiam saepissime JCti; quae res adeo est notissima, ut ulteriore probatione nulla indigere videatur. Ex quibus omnibus igitur , si de signi- ficatione vocis peregrini quaeramus, haud dubie illud efici potest, peregrinum di- ci universe, quicunque non est eivis Romanus: sive is sit socius, sive Latinus,, sive gquocumque alio nomine, Romano imperio, modo ne per ipsam civitatem junctus; si- (3) Non adeo magnam esse habendam fidem antiquorum etymologiis, duduut observarunt yiri docti atque multiplicis erroris eos notarunt, Vocem Aostis potius derivandam censerem ab ostio eamque cog« nalam esse cum Aospite, Cf. Schelleri Lexic, in voce. Quamyis negari nequeat poslea hospitem di- versa a peregrino occurrere significatione v. Cieero Or. II. de leg. Agrar. © 34. in fin, (4) Rosinus Antig. Rom. Lib. 8. c. 27. pag. 578. Eamdem explicationem dedit Oudendorpius apıd Calyinmum in Lexico in voce Hostis. (5) In Vers, IV: 35. G£ Or. I: 39. COMMENTATIO AD» QUAESTIONEM JURIDICAM. 9 sive denique eum inter populumque Romanum, nullum intercedat vinculum. — Ne- que tamen perpetua est haec 'voeis significatio, Alia enim, eaque arctione significa- tione sumta voce, omnes ii, quos priori enumeravi loco, erunt excludendi, solique peregrini dicendi isti, qui de imperio Romane non sunt, verumtamen in imperio Romano peregrinantur,, inque eo degunt (6). Atque posteriori hoc sensu sumtus pe- regrinus saepe a soeiis Latini nominis, Latinis coloniariis, Junianis, reliquis, distin- guitur (7) quoties scilicet in eo versantur auctores, ut ostendant, quantum horum jura a juribus peregrinorum, in specie sie vocatorum,, differant. Nos autem , cum de peregrinis lJoquimur, ad eos omnes quidem respicimus universe, quicumque cives Romani non sunt, nec unam eorum alteramve tantum speciem intelligimus; quoniam et haec significatio apud ipsos veteres est longe usitissima, et praeterea omnium me- lioris notae interpretum loquendi usu confirmatur (8). Verum saepissime tamen, quin imo semper fere, de conditione peregrinorum tantummodo quaerimus , non quatenus domi suae degunt: (tum enim certissime suis legibus , quae eorum propriae sunt, vivunt, sive ipsi et pro sua aucloritate eas constiluerint, sive a Romanis acce- perint) sed quatenus extra civitatem suam, in imperio Romano, quacumque de cau= sa, peregrinantur. Hoc enim menti atqne rationi propositae quaestionis omnino vi- detur convenire; quae-sane, ut credo, id velle nunquam potuit, ut singulorum om- niumque ex tota antiquitate populorum, qui civitate Romana non essent donati, mo- res 'atque leges examinarentur et explicarentnr. Istiusmodi enim tractatio etiamsi fieri omnine posset, (qua de re, propter fontium inopiam, maximopere dubitarem ) certe disputationis, qualis haec est, longe egrederetur fines. Neque si ita generaliter peregrinos sumamus, dubio vel confusioni alicui locum reliquisse nobis videmur; quum sijam aliquid de peregrinis universe afirmemus, iisye jus aliquod negemus, hoc nemo facile ad socios Latini nominis aliosve extenderit, si v.g. speciali quodam po- puli Romani beneficio, iisdem hoc idem jus fuerit concessum (9). Peregrinorum itaque variae sunt species. Primo loco inter eos recensendi socii Latini nominis, sive ii, qui gaudebant jure Latii. Quo quidem jure initio donati sunt ipsi, qui Latium inhabitabant, deinde vero et alii in Italia, quin adeo et extra Ita- liam (6) Schweppe Röm, Rechtsgesch. $. 149 in £ {7) Ulpianus Fragm. XIX.4, V. 4. (8) Cf. praeter .alios Schilterus in Dissert. de Jure Peregrin. quae exstst in Prax. Jur. Rom. ‘8:9. Heimeccius in Comm. ad.leg Juliam et Papiam Popp. Lib.IL, e.9. $ 5. Glück Ausführl. Erlaüt. der Pand.-ad 'Tit. de Statu Hom. $. 125, 126. {9) Sie Latiei habebant commerciunı , ita ut et mancipatio locum inter eos habere posset. Ulpia- maus Fragm. XIX. 4. Sie eliam -quidam ex Latinis habebant connubii jus, si nimirum concessum es- set, Ulpianus V. 4. Exemplum petiti et impetrati connubii habet Livius XXX VIII, 36. B 10 A: J. DUYMAER van TWIST liam habitantes populi (ı0)., His etiam accensendae coloniae quaedam , quibus Latii: jus erat datum;.unde Latini coloniarii. Postremo huc-referendi sunt Latini Junia- ni (11), id estliberti ii, qui ante legem Juniam Norbanam proprie liberti non erant, sed morabantur in libertate (12). II. Secundo loco peregrini erant Itali‘,; qui infe- rioris quidem erant conditionis quam Latini, melioris vero (quam provinciales (15). III. Tertio loco- peregrini erant Caerites. 1V. Quarto Provinciales..:V. Quinto dedi- titii, cum ii, qui reverain populi Romani ditionem sese dederant, tum-ejusmodi servi manumissi, qui ex lege Aelia, Sentia, nec eivium, Romanorum, nec Latinorum, sed dedititiorum tantum.eonditionem conseeuti erant-(14). VI. li, quos supra arctiori significatione peregrinos vocavimus, quique vel foedere-cum populo Romano «rant juncti, vel quos inter. et Romanos nullum prorsus intercedebat vinculum , modo ne Romanorum essent inimici, VII. Denique in peregrinitatem redigi.illi dicebantur,, quibus, libera republica, aqua et igni erat interdictum ;..quibus’sub Imperatoribus sascesserunt‘ deportati (15) Cum (10) Concessum est Latii jus Nemausiensibus, Novocomensibus , Gallis Transpadanis: vidd. quos laudat Heineccius in Comm. ad leg. Jul. et Pap. Popp. pag. arg. (11) De tempore latae legis Juniae Norbanae dissentiunt interpretes ; alis eam referentibus ad Ti- berii, aliis ad liberae reipublicae tempora, nimirum ad annum U, C. 671. cum nempe: periculosa vi-' deretur esse turbareorum, qui proprie loquendo nec servi erant‘, nec tamen: eliam liberi : cujusmodi liomines nihil non contra civitatem ausuri esse videbantur,. Cf. Schweppe op. I. $. 357.,not..a. De» eisio hujus quaestionis ab hoc loco yidetur aliena, ü. (12) Fragm. Reg, ex Vet. Jcto apud Schultingium in Jurispr. Ante-Just. $. 6. Pidebantur esse ser- vi, inquit Gajus Comm.E 22. ad quem locum cf. Cl, van Assen in Annot. ad Gaji lib. I. (13) Itali et Latini a nonnullis confundi solent, sel tamen omnino- erant diversi. Utramque etiam speciem separalim exposuit Sigonius in op. l. Cujus vero opinionem recentiores multi rejieiunt, inter‘ quos Kreutzer Abriss der Röin, Antig. p. 343, qui «das jus Italicum, inquit, ist nur ein Pıärlicat « von Stälten, und gehört in den Kreis der Stadtrechte.” Cff. et ihi laudati, (14) Quorum pessima conditio , et reliquorum. peregrinorum conditione in multis inferior. Nisi "enim: hoc' ponas ;inepte;.er: superflue 'verbum: znzeszato :addi- „disset “auctor. ««Jam“vero'si peregrini'ejusmodi fuissent ;in'«maneipio quasi’ patroni,, non ‚crediderim eos testamentum"facere potuisses‘ li ’enim, (qui in ‚mancipio erant, ‚uti expresse'docet'&.ajus (4g),'’servorum loco erant; servos autem non potuisse tes- ‚tamenta facere plas quam manifesium est. 1 “"Quae autem-ex laudato Ciceronis eflcere licet loco, quantum ei hunec locum pertinent, ubi de.jure applicationis tantum agimus ($0), universe ad sequentia redire «videntur, I ‚Quamyis lieuerit peregrinis, Romae sese ad. ‚aliquem applicare, licuisse ‚tamen. etiam.non applicare ‚.neque hanc. applicationem, ‚peregrino fuisse ‚necessariam; .quod ex hisce verbis eolligo: ı«-sö se; ad ‚aliquem ‚quasi patronum applicayisset,”’ : ‚Il Jus applicationis: diversum esse ab'illo juris vinculo,.quod patronos inter.et .clien- ef u .tes (49) Gajusl. $. 123. IM. 8. 11%. i N t a (50).Quid enim ex 1. 1. arguere liceat, quod altinet ad centumviralia judicia et ad quaestionem, „an et. quatenus testamenlum facere potuerit peregrinus, de iis infra suis locis agemus. Ca 20 A. J DUYMAER van: TWIST tes intercedebat; cum Cieeroillum, ad quem sese applicaverat peregrinus, voce2 quasi patronum, III. Jus tamen applicationis ad similitudinem ejus juris, quod ha- bebat patronus in clientem, forte etiam in bona ejusdem et hereditatem (51), esse introductum, ve} potius usu et’consuetudine invaluisse; cum Cicero eum, ad quem sese applicaverat peregrinus, quasi patronum quidem' vocet, sed sic tamen etiam pa= tronum. ‘IV. Denique ratione ipsius juris applicationis, quale fuerit, et num v. «, ex eo jure quasi patronus jus; aliquod habuerit in peregrini hereditatem, si hie in- testato esset mortuus, nil quidquam certi ex hoc loco: posse efliciz cum Cicero de modo, quo haec causa in judicio fuerit.decisa „ne verbum quidem loquatur. Si ta- men ad conjeeturam confugere velimus, 'quaeri haud. inepte posse 'videtur, an non ex eo, quod auctor et’hoc exemplum aflerat, ut ostendat, quam 'necessarium sit cau- sarum patrono juris civilis studium , efäcere liceat, eum fuisse judieii hujus exitum,, ut aliquid certe juris quasi patronis »tributum sit: quamvis quale tributum sit, non constet? ‘ Ceteroguin enim,' si omnino |causa cecidisset, patronus,. hoc parum' pro- baret pro: eximia nostri‘ causanum patroni juris eivilis notitia. Rem omnem autem sic: aceipio, Sicuti et singuli homines', et integra munieipia provinciaeque (52)'sese in alicujus patroni fidem clientelamque dare solebant, ita et peregrini, ad horum exemplum ‚ nonnumquam ad:aliquem 'sese applicabant, qui iti- dem fidem et clientelam ipsis, in-quibusdam negotis , praestaret : res, quae forte in nullo terrarum orbis »loeo-prorsus , certe Athenis etiam jhaudquaquam erat incogni- ta. Cum autem viderent Romani,.oflieiahujusmodi: quasi: patroni: in multis'cöonve- nire cumiis, quae‘et veri nominis patroni,clientibus suis praestarent, eolligere inde eoeperunt, certe collegit inde quasi: patronus noster,, sibi etiam eadem competere jura in bona et hereditatem 'quasielientis, quae veri patroni habebant in bona veri nominis clientis. ‘Unde intestato mortuo peregrino,, qui sese ad ipsum applicaverat, asserebat sibi ejus hereditatem‘, et,. aliis repugnantibus, hoc suum jus in judicio persequebatur; quod igitur obscurum sane et ignotum jus ‚defendit patefecitque: cau- sa= (51) Haud eonyenit inter. interpretes, num patroni habuerint jus succedendi ab intestato in bona elientum , aliis afirmantibns , aliis negantibus , aliis denique, mediam quasi viam ineuntibus , et jus illud patronis tribuentibus post suos heredes, vel etiam post agnatos. Habuisse autem’pätronos ejus- modi quid juris, forte ex hoc ipse loco argumentum peti posset. Sed'nihil 'certi definio, cum: ista res ad hanc quaestionem minus pertineat. Noyam autem, ut: hoc obiler moneam, de patronis clientibusque protulit sententiam Niebühr Röm, Gesch. T.I. p. 235,381. Il. p.42 existimans clientes non fuisss ex ipsa plebe, sed a plebe omnino diversos. (52) Cicero de Off, Lib.I. co ır. Dionysius Halic. U. p.85: 2 COMMENTATIO ap QUAESTIONEM JURIDICAM. 21 sarum patronus, de quo Cicero h. |. loquitur (55), eo fortasse imprimis nixus ar- gumento:-cum similis esset ipsa res, similia et eadem etiam esse debere jura quasi et veri patroni (54). 4 De jure gentium. Quum saepe in haece disputatione mentio incidat juris gentium, non absque re videbatur , ut h. l. breviter, quantum fieri posset, explicarem, quid hoc nomine intelligi debere existimem. Qua tamen in re ita yersari constitui, non ut variorum interpretum diversissimas hie recenserem sententias, atque in is, quid probandum videretur, quid vero improbandum ostenderem ; sed potius, quid mihi, postquam nultos'hac' de re consuluissem viros doctos, unice verum videretur, explicarem. Quod yero non ita intelligi volo, quasi, ego id, quod alii sentiant, parvi facerem, meaque ipsius opinio sola mihi placeret: quae si in quocumque alio improbanda, in juvene profecto haud ferenda esset arrogantia. Sed ita agere decrevi, partim bre- yitatis’studio, ne in immensum cresceret haecce paragraphus : parlim vero, ut eo facilius omnes intelligerent,. quid velim, quotiescumque in hac disputatione de jure gentium loquar. as Et quidem, ut hoc primum animadvertam, vehementer, credo, erraret, omniaque haud dubie, quae ad hoc argumentum pertinent, turbaret, quicumque huic rei im- penderet operam, ut JCtis Romanis jus quoddam naturae, sicuti nos illud hodie ha- bemus, adjudicare conaretur: quo ex uno quodam, certoque et cönstanti prineipio, in omnibus casibus, quid justum sit, quid vero injustum, accuralissime distinctum ab honesto inhonestove, dijudicamus, adeo ut omne hoc naturae jus nihil sit aliud, nisi analysis libertatis externae, quomodo nimirum haec unius hominis libertas cum libertate omnium ceterorum possit consistere, Ejusmodi igitur quid qui JCtis Romanis tribueret ,ismihi magis videretur ridieulus, quam qui-serie refelleretur dignus. Etenim hu- (53) Nec veri videtur absimile, hunc quasi’ patronum forte primum faisse, qui ejusmodi jus sibi assereret, eoque respexisse Ciceronem, cum jus illud zgrotum vocaret. (54) Haec primum ita seripseram: Deinde vero, cum denuo rem examinarem, ecce subiit cogitatio, an non eliam causarum patronus in loco nostro oecurrens, intelligi posset patronus ejus, qui sese ap“ plicavisset. Quam opinionem nullis certis 'argumentis refellere 'yaleo: quamyis tamen pro contrario facere videatur totius loei contextus, atque praeterea is eliam commodius dicatur jus applicationis il- lustravisse ‘et patefecisse , qui illud admitteret, quam: qui negaret, Sed, fateor, haec' argumenta non adeo sunt.cerla, ut rem penitus conficiant, ’ G5 > A DUYMAER van TWIST hujusmodi propositi prineipli laus nec JCtis Romanis (55), nec ullis alis, ve- rum solis serioris multum aetatis debetur philosophis, imprimis autem omnium horum principi, Kantio, — Verum etiam ante Kantii tempora habebant tamen homi- nes suum jus naturae: alii qui justum ab honesto jamjam distinguerent, alii vero, qui hoc pro summo venditarent juris prineipio: quod tibi non vis fieri, id ne al- teri quoque feceris. — Sed ante hos etiam ne ullam quidem notam habebant certam, qua justum ab injusto, nedum honestum a justo dijudicarent, sed solum’hac in re sequebantur innatum,istum et .obscurum boni et aequi sensum, quo quidem nemo, humana praeditus natura, penitus est.destitutus. "Et quidem, si ejusmodi. quid jus naturae vocare velis, tum certe etiiam JCti Romani haudquaguam illud'ignorarunt. Quicumque enim vel leviter juris nostri.corpus percurrit, in unaquaque .fere- pagina boni et aequi sensum istum. deprehendet. Valuerat autem, ab antiquissimis ‚inde temporibus, jus äliquod in, ciyitate Ro- mana, quod tamen juris .eivilis ratione non erat constitutum (56), quodque po= tus, si vere loqui velis, a juris civilis Romani.stricti raiione, erat alienum. + Sic» g. erat dominium juris Romani omnino proprium : .illud nempe quod ‚postea, dis- linctionis „causa, dominium ‚juris Quiritium vocatum est; .olim enim unicum ‚tantum erat dominium, ut diserte testatur Gajus (57). Et sane hocce dominium , post» quam certae jam magis magisque moribus inyaluissent negotiis gerendis formae: (58), nemo alius habere poterat nisi ipse esset civis Romanus, cum.etiam nemo alius pos- set jure dicere; hanc rem ex jure Quirilium meam esse .ajo. Sed mature ‚tamen jam alia quaedam dominji non dicam, sed proprietatis tamen species invaluit,: quam v..©. habebat is, qui rem ab alio acceperat, soluto huic justo ejus pretio: quique quamvis ita quidem dominus proprie non esset, vem ‚tamen,ejusmodi in bonis suis enumerare poterat; quod igitur postea, ad exemplum ipsius proprie sie dieti dominii, dominium in bonis vocatum est. — Sie item proprius quidem erat.civium Romanorum verborum contractus: spondes ? spondeo : verum postea et alise invaluere species, quae quamyis proprie a .ciyili ratione, quae nullum alium verborum agnoscebat contrac- tum, ‚(55,) Et. quomodo sane habuissent, qui) justitiam ,-quae ad.externas tantummodo pertinet actiones, constantem et perpetuam voluntatem vocarent, adeoque ad virtutes referrent ? (56), Aliquando quidem jus gentium Praetorum Edictis fuit confirmatum, verum ita tamen , util« lud jam antea etiam observari soleret, Initium enim ex 'moribus semper et.ipsius ciyitalis condilione repetendum. Cfı Hugo Lehrb. der Gesch, des Röm, Rechts. Ed. 9. p..356. (57): ,Gajus II. 6.40. (58). Hae enim non. statim ab initio, et quasi lege quadam,, certae erant constitutae, sed, ut -Vi« detur et ut supra quoque obseryayi, moribus et consuetudine sensim paulatimque introductae, COMMENTATIO ap QUAESTIONEM JURIDICAM: 23 tum, nisi solemnem istum, quem modo indicavi, essent alienae,, obligabant tamen eontrahentes; v. c. fidepromittis? fidepromitto; Jfidejubes ? fidejubeo (59). At que’eo jure,'a juris eivilis ratione proprie diverso, initio quidem non "utebantur ipsi eives Romani, sed proprio tantum suo jure eivili, quippe cui plenissimum erat accommodatum robur: verum utebantur alii, -qui hocce proprio jure civili Romano, ob rationes, quas modo attuli, uti minime poterant: peregrini nempe, quoties: inter eos, qui diversae essent gentis, vel qui nullius prorsus essent gentis, quippe suae gentisexules, tanquam &rorıdss in imperio Romano degentes, vel etiam quoties pe- regrinis cum ipsis civibus Romanis negotium aliquod esset gerendum. Unde facto paulatim obtinuit, ut hoc jus, a jure eivili-distinetum, jus gentium vocaretur, Accedebat enim et hoe.; Erant: multa, et fere omnia‘, quae apuıd omnes omnino gentes, si fundamentum eorum respiceres ultimum, peraeque custodiebantur, sed quo- zum diversa tantummodo erat forma , per quam in jus civile erant recepta, per quam jus' civile ea veluti sanxerat, Sie, ut in iisdem maneamus exemplis, apud omnes-etiam hoc inyaluit, ut qui alteri aliquid promisisset , quod alter acceptasset, praestare promissum deberet. Atque hoe‘ipsum erat, quod etiam in civitate Roma- na, praeter jus civile invaluerat, quodque jus gentinm vocabatur. Haec adeo ita facto obtinuerant. JCti autem, quibus non hoe sat est, ut videant, quid quotidie fiat, verum quibus in ipsas rerunm Tationes pexitus semper est inqui- rendum ‚ meditare etiam coeperunt, quid demum rei esset gentium hoc jus? Quod et in civitate sua, quamvis nulla civili ratione, nec lege, nec senatusconsulto, nee eeteris juris eivilis fontibus (60) constitutum ‚immo juri- eivili- potius contrarium , tam® (59) GajusIIl, 8.92. De vieet eflicacitate juris gentium in ipsum strictum jus ciyile Romanum , quo denique effectum est, ut jus illud » quod ita non amplius solum eivile jus complecteretur, quod- que antea soli tantum urbi Romae esset aptum , aplum redderetur omnibus fere terrarum orbis p9- pulis, C£'Warmolts in.Annot. ad Hufelandi Disp. Over den eigenaardigen geest des Rom. Regts Pag.:76 seqgq. ö (60) Aliquando quidem-, quin: saepe. Praetores-Edictis- suis jus gentium sanxerunt; cf. mot. 56. Quae Edicta, si universe jus ciyile sumas, alque ita ut idem sit ac jus privatum, jurique publico opponatur, ad fontes juris eivilis omnino sunt referenda , sicuti etiam inter hosce fontes a JCtis et ipso Imperatore enumerantur. Sed si accurate magis loqui velis, jus civile proprie sie diclum, a jure honprario omnino est distinguendum, quod item- fecerunt JCui Romani; v. Papinianus in 1.7. D. de.J, et J.; adeo ut hoc sensu Edicta juris civilis fons diei nequeant — Praeierea, ut supra. obser= vayi,,non.aliquid ex jure gentium Praetores Ediclis suis confirmare solebant , nisi quod jam antea fuisset moribus obseryatum, Ita v. g. non tanquam noyi quid introduxerunt dominium in bonis ‚sed cum jam ejusmodi quid locum habere. viderent, hoc jus exceptionibus quin et actionibus sanxerunt, Atque-idem oblinuisse crediderim v, c. ratione omnium contractuum, qui juris gentium esse di- euntur. 4 A, I DUYMAER van TWIST b} = temquam jus tamen valeret? Quid? quod et apud omnes omnino populos, si ad fundamentum rei primaqne ejus respiceres prineipia? Quid? quod et apud rudiores quoseumque populos, omnis fere instituti civilis rationis ignaros, idem tamen tan- quam jus obseryaretur ? omnesque y.c, dominium alicujus rei, omnes promissis esse standum, aguoscerent? Namque hoc fieri minime poteraf ex ratione aliqua civili, cum propter rationes, quas modo attuli, tum vero eliam quod eiyilis illa ratio apud diversas gentes mirum quantum distaret, et tamen idem apud omnes observaretur. — Et cum itaque ex eivili aliqua ratione hoc jus deduci nequaqnam posset, quid pro- fecto aliud restabat, quam illud tribuere non rationi alicui, quam ipsi homines apud alias gentes aliter constituissent, verum ejusmodi, quae et sine aliqua humana ades- set conslitulione, quam et homines ipsis suis civilibus rationibus penitus mutare ausi non fuissent, quam ipsa adeo inter homines constituisset‘natura, id est, natu- rali euidam rationi? — Ex ejusmodi itaque meditationibus, per multum jam tem- poris antea agitatis, prodüt ista, florentissimis juris Romani temporibns, juris gen- tium definitio, quam dedit Gajus, ut sit illad; « quod naturalis ratio inter omnes « homines constituit, id apud omnes peraegue eustoditur vocaturque jus gentium, « quasi quo jure omnes gentes utuntur” (61 )- Ex historia igitur ipsius juris derivanda atque explicanda notio juris gentium ejus- que definitio. — Verum sic quidem explicuimus, in definiendo jure eivili et jure gentium, civilem et naturalem rationem sibi invicem opponere JCtos, et prouti juris civilis fontes, leges, senatusconsulta, cetera indicant, ita juris gentium fontem naturalem illam rationem indicare: verum sicuti in jure civili et porro traditur, quid sit lex, quid sit senatusconsultum,, ita et jam videndum , quid tandem sit natu- ralis illa ratio. Et quidem hic abstinere non possum, quin cogitem omnibus ho- minibus communem istum boni et aequi sensum , quo unusquisque, eliam juris omnis imperitus, quin adeo rusticissimus, dummodo humana natura praeditus, de, justo et injusto, non quidem accurate semper distinguens, et ita ut possit suae opi- nionis rationes reddere, sed judicat tamen. Adeognue illud omne naturali illa ratione constitutum merito diei existimem, quod secundum nihil aliud, nisi communem istum omnium sensum, sit constitutum (62). Hunc itaque sensum intimo pectore sensit Pau=- (61) Gajus Comm. I, (. 1. locus etiam oceurrit in $. 1. J. de J. N. G. et C. et in l.g. D. de J. etJ. (62) Hac vero praeserlim in re video a nobis dissentire Virum Cl. Dirksen in doctissima Dispu- tatione, quae invenitur in Rhein. Mus. I. ı. pag. ı seqgq., Ueber die Eigenthumlichkeit des Jus Gen- tium nach den Vorstellungen der Römer, quamvis in longe plurimis nobiscum faciat Vir. Cl., nostram« que sententiam plurimis argumentis confirmet, Dicta igitur disputatio, quam ego, cum haec 'scri- berem ‚ nondum legeram, hoc loco omnino conferatur, Statuit autem auctor laud., fontem juris gen- tium COMMENTATIO ap QUAESTIONEM JURIDICAM. 25 Paulus, cum diceret (65): «Is zatura debet, quem jure gentium dare oportet, « cujus fidem secuti sumus”’; Gajus cum ita loqueretur (64 )® « quarumdam rerum « dominia naneiseimur jure gentinm, quod naturali ratione inter omnes homines « peraeque servatur.”” Sic Imperator (65): « Nihil, inquit, tam conveniens est « naturali aequitati, quam voluntatem domini, volentis rem suam in aliam tranfır.- «re, ratam haberi.”’. Inde quod ‚jus gentium tanquam, regula quaedam communis eonsideraretur, 'jus eivile vero tanquam exceptio hujus regulae. Ita Ulpianus (66): « Jus eivile est, inquit, quod neque in totum a naturali vel gentium jure recedit, « neque per omnia ei servit, Itaque cum aliquid addimus vel detrahimus Juri com- «muni, jus proprium,id est, civile eflicimus.” Neque mirum etiam, JCtos hoc ipsum jus gentium aliquando vocare jus naturae (67); quod enim ipsa natura- lis ratio eonstituit,, id neque inepte Jus naturae appellari videtur (63). Ceternm si quis ita distinguere yelit inter jus gentium illud, quod inter, et illud quod apud populos receptum est, ego non improbo: dummodo tamen, sicuü et ipsi fecere JCti, utriusque gentium juris fontem agnoscat naturalem illam rationem (69). - Sic itaque JCti Romani, in explicando jure gentium, et historiam et vero etiam hu- ma-; ium sive summum criterium , quo dignoscatur, an aliquid sit juris gentium, nec ne, non esse quaes rendum (sicuti nos quaesivimus) in naturali ratione, verum in eo potius, utrum aliquid apud omnes populos obseryetur, an vero non observetur; concedit quidem , jus gentium plerumque esse naturali ralioni congruum (nec tamen semper, e.g. servitutem; qua vero de re nos in sequentibus verbo agemus) sed hoc esse tantum velut accessorii quid. — Pluribus ea de re hoc loco disputare non possum:; verum no- stra opinio vel solis Gaji verbis citatis, quibus jus gentium definit JCtus, satis confirmari videtur. Nam- que id vocat jus gentium JCtus, quod zaturalis ratio constituit, et deinde demum addit: z4 apud omnes peraeque custoditur,, caet., adeoque posterius illud non ambigue tanguam Consequenliam prioris me= 'morare videtur. Vid, autem laud. Disput. praesertim cap. ı. et passim, (63) In 1.84. D. de R.J. Ä (64) Inl.r. D. de acquir. rer, dom, (65) In 8. 40. I. de Rer. div. (66) Inl.6. D. de J, et J, (67) V. ©. in $. ır. de Rer. div. (68) Cf. quae rem etiam’ magis illustrant $.2, J. de J. N. GC: et &.; 8. ı1. J..eod.; $. ır. J. de Rer. div.; 1.8. D. de capit. minut, Ibi enim quamyvis de jure naturali loquantur JCti, videntur tamen de jure gentium intelligendi. Quod autem dicunt, jus gentium esse immutabile, res ipsa loquitur. Quam- vis enim jus eivile aliquid addat ei vel detrahat, jus) gentium ipsum semper tamen idem manet ; secus ac in jure ciyili; nam si hodie aliquid jure civili constituatur , idemque cras abrogetur, quod hodie jus est, cras jus non erit amplius. 169) Jus gentium quidem ta apud populos quam inter populos obseryatur ; et sic etiam ipsi ante D 26 A. JJ) DUYMAER vay TWIST manae naturaejindolem conjunxerunt : et quod apud omnes- homines constitutum vi= derant, ex naturali ratione, secundum- sensum quemdam, non quibusdam tantum 5. sed communem:omnibus hominibus‘, derivarunt, Verum hae via progressi, ulterius- etiam perrexerunt, Hujuscemodi innatum omnibus hominibus sensum, non tantum: apud ipsos homines, verum etiam, in quibusdam,, apıd animalia obseryare sibi vide> bantur: non quidem parem illum omnino, sed valde tamen similem. Atque hinc jus naturae suum deduxerunt, in quo animalia , et adeo. ipsum: etiam hominem 5. quatenus hie natura gaudet, cum. animalibus 'communi, spectarunt. .« Jus naturae «igitur est, quod natura omnia animalia docuit. Nam jus:istad non humani ge- « neris proprium est, sed omnium animalium, quae in coelo, quae in terra, quae im « mari nascuntur. — Hinc descendit maris atque feminae conjunctio, quam nos ma- « trimonium, appellamus , hine liberorum procreatio, hine educatio; videmus enim « cetera quoque animalia istius juris peritia censeri” (70). Videtur itaque hoc jus multum serioris aetatis, et in theoria tantum spectandum, in praxi vero exigui vel nullius esse usus, — Sed dicebam modo, JCtos observare sibi visos esse in animalibus eliam non parem quidem, sed similem tamen sensum. Quod ita scripsi, ut intel- ligeretur differentia inter naturam, in definitione juris naturalis, et zaluralem ra- tionem, in definitione juris gentium. Etenim natura quidem omnibus animalibus, adeoque etiam hominibus, quatenus et ipsi sunt animalia, indidit sensum- istum rn non. ,quidem. proprie dietum, sed nescio quomodo vocabo, hodie instinetum: dice-- remus,, quo- omnia, caeco quasiimpetu feruntur, ut v.c..ması feminae sese jungat ,. pullos procreent , eosque educent.' Verum praeterea hominibus indidit natura boni istum et aequi sensum, secundum quem omnia quae constituta sunt, conslituta sun secundum naturalem rationem: secundum eam ipsam nempe rationem, quam natura hominibus indidit. In jure naturali igitur operatur natura directe et immediate, in jure gentium vero indirecte et mediate, immediate vero ipsi homines, qui secundum sensum, a natura inditum, id est, secundum naturalem rationem operantur (71). Si- qui pro diversa re, de qua agerent, jam ad hoc, jam ad illud respiciebant« Sed revera tamen est idem jus, et nulla inter utrumque differentia, hisi Subjectiva: Sicreliam utriusquez et-ejus, quod inter, et ejus,., quod apud populos observatur, species, sine diserimine, eodem loco enumerantur, in], 2 seqq. D. de J erh (70) Vid. pr 3. de I N:G. er €. (71) Si autem quis Belgiee indolem utriusque juris enunciare vellet, hoc commode sic fieri posse exislimarem, ut sit jus naturae : hetwelk de natuur’zelve, of liever een instinkt alle dieren leert of ingeelt; jus gentium vero: hetgeen door alle menschen ‚wordt opgevolgd, in gevolge de beginselen ,. die. de natuur zelve in den mensch gelegd heeft. Nam possunt etiam homines al is recedere , quod psums. COMMENTATIO ap QUAESTIONEM JURIDICAM. 27 Sieuti itaque hodierni, philosophi-ex sola ratione practica,, tamquam unico fonte, jus naturae deducunt, ita JCti'Romani jus'gentium derivabant ex'communi isto om- nibus boni.et aequi,sensu, ‚Sed non facile sane quemquam latere potest, quam fal - lax..et.impurus. ‚necessario hie fons esse (debuerit, cum et sensus iste aliquando, et quidem ‚saepe. sit, obscurus et Confusus , nec vero 'eliam per eum'solum boni' mora- lis,et justi notiones 'possint discerni..— Nec mirum etiam jus naturae a jure gentium aliquando recedere (72), Sie omnia animalia,'adeoque etiam' homines liberi 'na- scuntur (75) et manent,: quatenus nondum ab hominibus in potestatem sunt 're- dacti.. Ex! jure'gentium vero 'servitus introducta est‘, ex ea nimirum, omnibus an- tiquis populis communi 'ratiocinandi modo (74), quo in hostes, nec tantum in per- sonam. motalem- eivitatis, sed in omnes ejus ‘socios, eliam eos, qui privatim nihil hostile, adversus: alteram eivitatem commisissent',omnia permissa sibi esse, quin adeo eliam, eos interficere'licere 'putabant, adeoque ‚beneficii magis credebant esse löco, sl 'servarentur et in>servitutem redigerenturs) su) +. ira ırıl 25351 un „ Haec. igitur .de,eo suficiant, quod JCti Romaniy'florentissimo juris tempore , ’de jure gentium.existimasse censeam« -Idem autem| ev.me intelligere jus gentiim, quoties de, eo in haci/dispuütatione agam,res ipsa löquitur, Sed 'non’ novum erät,; quod illi protulerant, JCti‘, Namquei Ciceronis -jam 'ear dere sententia’non hultum mihi' vie detur, ab illorum,opinione recedere. Naturalem’autem'istam rationem’in jüre gen- tum ille aliquaudo zaturamz aliquando naiurae rationem wocati' Ita: "«wneque>vero « hoc isolum natura, inquit, id.est, juregentium','sed' etiam legibus poptlorum , «. quibus,,in., sinigulis eivitalibus; respublica continetur Jöeodem 'modo' eonstitntum est, « ut,non liceat'sui commodi causa ‚alterii mocere”’y et paulo ulterius? %« ätque hoc «multo, magis exigit naturae:ratio,,'quae|est-lex:divinaet humana,” Et alio loco; «ltaque majores nostri aliud jus gentinm , aliud jus civile esse voluerunt ; quod ci- « vile,non idem continuo gentium; quod autem gentium, idem civile esse debet” (75). Etiam ille aflrmat csse immutabile hoc jus! "Sie enim loquitur;, «.Hanc igitur video « sapientissimorum fuisse sententiam , legem neque hominum ingenüs excogitatam, nee « scitum aliquod esse Ppopulorum ‚;sed, aeternum, quoddam, quod universum mundum DI re re ' aun del ipsum faciunt, jus ciyile ‚constituentes ; 1..6.,D. de J.et.J. Naturalis ratio ad ‚verbum aceuräte 'belgice reddi nequit, Cayeamus iamen ne,per ratiopem intelligamus-cam ; quae hodie,omnis juris'näturalis uni- ‚us est fons ( de rede), } es) f s | (a)L.r$gutDdeJeh ,, 5 mnismisindoR bons hun ‚1 N (73) L.4D.eod , mr. Babe re u Tan lu (74) ‚Quiet ipse ‚obseuro ‚isti ‚sensui , sed ‚male intellecto „ riginem debuitı (75) Cicero de off. lib. II. cap. 5 5eqg. et cap. 17. Da 23 A. . DUYMAER yıs TWIST « regeret, imperandi prohibendique sapientia’’ (76). Sed qui 'plara eupit, is a adeat Giceronem et iis, quos citavi, et aliis multis: locis, Non ineommode autem hoc loco quaeri potest, quando igitur usu veniret N gen- tium illud , seecundum quod, uti in sequenti parte in specie videbimus‘, negotia pe- regrinis, magnam certe partem, erant expedienda? Peregrinos in genere vocavimus Omnes, qui eives Romani non erant. Ita nimirum habita ratione ipsius eivitatis Ro- manae ; ratione enim suae eivitalis peregrini eives sunt,. Porro demonstravimus ex Varronis aliorumque locis, peregrinos suis vixisse legibus. Ita suis legibus vivebanr soeii foederatique populi ; ita suis legibus, partim certe, id est quatenus hoe a Ro- manis formula provinciae fuerat concessum, vivebant -provinciales. Cujus rei exem- plum occurrit apud Ciceronem (77). « Sieuli, inquit, hoc jure usi sunt, ut « quod civis cum cive agat, domi certet suis legibus; quod sieulus cum siculo non « ejusdem ciyitatis, ut de eo Praetor....... judices sortiatur.”” Partim vero vivebant secundum leges a Romanis datas. Qua tamen pro parte, si alio sensw et magis uni- verse loqui velis, etiam diei possunt suis legibus vixisse, ut ita vocem suis sumas, ut non illae intelligantur leges, quas ipsi pro sua auctoritate constituerunt, sed quae propriae tamen earum erant, quamvis a Romanis accepissent,, quibus alii, quam ipsi non utebantur. Quo sensu suis legibus vixisse etiam dici possent dedititii, si leges iis dedissent Romani ‚tsecundum quas viverent (78). Quando jam-omnes hi peregriniin suis civitatibus .degerent, vel etiam quando extra civitatem in 'imperio Romano de» gerent, et negotium aliquod esset gerendum inter peregrinos, ejusdem civitalis so- cios, vel quando ejusmodi negotium a peregrino esset gerendum, quod non per plu- zes, sed per unam modo personam expediretur, 'v. c. manumissio (79) testamen- tum (80); omnibus hisce casibus suis legibus utebantur (81), nec quidquam opus: ig (76) Cicero de Legg. II. 4. Cf. etiam I. c.ı0, ı5, (77) In Verr. II. 13. Cf. Livius XXXII. 32. A an (78) Dedititi‘, si’ forte nullas a Romanis accepissent leges , nulla. poterant negotia gerere, nisi quae- essent juris gentium, Sunt enim nullius certae' eivitatis, ait Ulpianus Frag. XX. ı4. ad quem locum ef. Schultingius, adeoque referendi sunt ad eos, qui aliquando äroAsdes vocantur ; de quibus 1; 17;. $. 1. D. de poenis, 1. 15. D. de interdict. et relegat, Nullius enim, inquam,,' erant civitatis cives, ne= que certe Romanae, neque suae‘, quippe quam Romänis dederant. Cujus deditionis formulam serva- vit Lirius1.. 38. Sed sponte patet, potuisse eliam Romanos in hisce,.si vellent , legesque iis darent, mutationes facere quam plurimas. (79) Vid. Fragm. Vet. JCti:laud. apud Schultingium $. 12; (80) Vid. Ulpianus Fragm. XX. ı4. Cf£. etiam Cicero ad Fam. XII. 19: ubi exemplum occur- zit adoptionis a. peregrino- secundum peregrinas leges factac, Unde Cicero valde laudat institutum. n7 ils- COMMENTATIO ap QUAESTIONEM JURIDICAM. 29 iis erat vel proderat generale illud gentium jus. Hujuscemodi igitur negotia gesta tueri poterant, si quidem in suis civitatibus degerent,, apud ipsos suos magistratus : si Romae, apud Praetorem peregrinum : si apud alium quemdam populum, qui Ro-= mano imperio subesset, v. c. in provincia, apud Praesides earum, qui et ipsi multa ex Praetorum Edictis in urbe, in sua Edicta 'habebant tralatitia. Quomodo vero tue- rentur, et an tueri omnino possent apud ejusmodi populos, qui prorsus erant sui juris, neque Romano imperio suberant, hoc nos jam non curamus, quippe’qui tan- tum quaerimus de conditione peregrinorum in imperio Romano et secundum Roma- norum jura. — Minime itaque vigebat, nec peregrinorum ratione, regula hodierni ju- sis: locus regit aetum. Quod mirum non est; nam neque ipsorum civium Romano- rum ratione ea valebat; quod ex codicillorum usu satis patere arbitror, quippe quorum introductorum etiam haee traditur ratio, quod Romani peregrinantes non facile in testamentis condendis juris civilis Romani formas observare possent. Omnibus igitur enumeratis casibus, id est omnibus iis, quibus per rerum natu- ram fieri posset, suis’ legibus utebantur peregrini. Sed quid igitur, si negotium ali- quod seeundum hasce leges, per rerum naturam geri omnino non posset? Quid si ejusmodi quid esset gerendum, cui propria forma legibus istis non esset data? Quid si gerendum esset inter peregrinos , diversae ciyitatis socios? Quid denique si inter peregrinos et ipsos eives Romanos ? — Hisce jam casibus,’cum 'nullius populi pro- prium jus posset observari, usu veniebat illud, quod non huic vel illi populo pro- prium, sed omnibus commune est, qucdque naturalis ratio inter omnes homines con- stituit, In lud » quo quis duarum civitatam civis esse non poterat: « dissimilitudo enim civitatum varietatenı ju* « ris inducat necesse est” pro Balbo c. ı3. (81) Ita evenire etiam poterat, ut negotia peregrinis essent gerenda, secundum ralionem legum Ros manarnum; st nımirum populis ille legum Romanarum fundus esset factus. ' Sed’fdeol tamen haec ma- jerem apud Romanos auctoritatem: non habebant, quam si secundum proprias, quas ipsi' sibi consti- tuissent leges » gesta fuissent. Nam ut. infra. videbimus » Populi de proprio 'suo: jure; non .de: jure Ro» mano ,fundi fieri solebant, BE IE 56 Ar. I DUYMAER TAN’TWIST ——en n un m mm mm 0191 CAPUT SECUNDUM. „DE CONDITIONE PEREGRINORUM RATLONE JURIUM PUBLICORUM Se. 1 De :modis , quibus.ad eisitatem ‚Romanam pervenire possent peregrini et de operegrinitatis reis uamyis non plane aptus videatur, hie locus, quo eo de argumento 'quaedam dis- putarem, quod in ‚paragraphi inseriptione indicavi , neque tamem etiam prorsus in- eptus dici, potestcerte aptiorem in hacce disputatione non inveniri posse credebam. — Hie ‚autem si’ quaeras/de' faäilitate,' qua ad eivitatem 'Romanam pervenire potuerint peregrini;mazime,‚attendendai esse ‚diversa.,let-praesertim liberae reipublicae et Im= peratorum tempora, apertum est. » Si,dnim ad: antiquissima 'et ipsius 'adeo' Urbis'con- ditae respicias tempora, peregrinorum ea in’ civitatem Romanam receptio, non tri- buebatur paueis tantum, idque ob egregia in civitatem merita® cum et hostes devieti saepissime reciperentur: verum multo magis adhibebatur ea receptio, tanqguam mo- dus aliquis ipsius rei Romanae augendae, amplificandae stabiliendaeque. Unde Ci- eero (1): «Illud vero sine ulla dubitatione maxime nostrum .‚fundavit_imperium „ « quod princeps ille,, creator hujus urbis, Romulus, foedere Sabino docuit, etiam « hostihus recipiendis, augeri hanc civitatem oportere; |cujus auctoritate et exemplo' « nunquam ‚est intermissa a.majoribus nostris civitatibus largitio.”” Quum vero se- quentibus, et regum et reipublicae liberae temporibus , bello victoriaeque Romanorum in ingentem crescerent numerum, non poterant profecto omnibus istis devictis popu- lis eivitatem concedere, sed alia concedebant jura, ad quae referas jus Latü, et, quod pejus erat, jus Italicum, quin saepe etiam in provinciae formam eos redige- bant ; ita quidem, ut et tunc civitatis datio cum singulis hominibus, tum vero etiam in- (x) Cicero pro Balbo. c. 13. — Plurima exempla peregtinorum in eiritatemm Romanam receptorura eolligit Spanhemius, op. |. p.55 segq, 8 D RESPONSIO an QUAESTIONEM TÜURIDICAM. . 31 integris gentibus, haud quaquam esset rara, sed eximii tamen haberetur 'beneficüi loco, certe ita eam haberi vellent ipsi Romani (2). Sub Imperatoribus denique (3) quam facile fuerit peregrinis eivitatis jura consequi, quam facile etiam esse iis de- buerit, ex ipsius imperii Romani conditione, eivium jura sibi asserere, eaque fu- yari-quasi, cum ex iis, de quibus ad locum de connnbio agemus, Senatusconsultis Rescriptisque satis patere potest, tum vero ex illa Caracallae constitutione, ad quam edendam sola, quae eum movit, ratio haec erat, ut sic ab omnibus, in imperio Iomano degentibus, tributa, imprimis autem decima hereditatum , possent exigi (4)- Denique idem etiam probant varii modi, quibus Latini jura Quiritium consequi po- terant, de quibus loquitur Gajus (5), quosque enumerat Ulpianws hosce:' « be- «neficium Prineipis, liberos, iterationem, militiam, navem , aedificium, pistrinum ; « praeterea Senatusconsultum, veluti quae sit ter enixa” (6). — Nec mirum illud. Quo majores enim sint civitalis necessitätes, ex rerum abundantia natae, et quo de- generavere magis a prisca integritate mores, eo facilius peregrini eivium jura occupa=- xe possunt (7). dan .‚ Unicus autem, isque omnibus peregrinis communis eivitatis acquirendae modus, libera republica, erat ipsa a populo Romano civitatis datio; quae res adeo est nolis- sima , ehjusque ‚tot in historia Romana occurrunt exempla, ut nulla probatione in= digere videatur. Sie etiam aliquando Imperatoribus exereituumque ducibus concedi solebat, ut eives essent ii, quos illi, de consilii sententia, civitate donassent. Cu- jusmodi quid lege Gellia Cornelia Pompejo ceoncessum esse |novimus (8). Nec quidquam mirum sane, Imperatores postea hoc ipsum jus sibi arrogasse, Accessit de connubio, Sie denique et ipsi curabant, ut Romae censerentur; quo quidem non rum (2) Fuerunt enmim eliam, qui libertatem foederis sui civitati Romanae anteferrent; v. Cicero pro Balbo. c. 8. Ipsos autem Romanos eximii habuisse beneficli loco civitatis dationem , cum ex aliis locis, tum vero ex Ciceronis Orationibus pro Balbo et pro Archia passim, plusquam manifes- tum est, (3) De eivitatis juribus ab aliis Imperatoribus parcius, ab aliis liberalius concessis ci Heineccius "Synt, App. Lib. I. c. 1. $. 12 segq. (4) C£ Hugo op: 1 pag. 657: (5) Gajus I. 34, 35 (6) Ulpianus Fragm. Tit, III; ad quem locum ef. Schulting. (7) CR Cl van Assen in not, ad Gaji Comm, F $. 34. De ciyitatis largitione sub 'vartis Impe= ‘ratoribus cf, Spanhemius op. |. p, 1ıg segq. (8) Cicero pro Balb. c. 8. simile quid coneessum etiam fuit Mario, ut in singulas colonias ter» »0s cives Romauos facere posset ; v. ibid. cap. a1. Celerum ex hac Gellia Cornelia lege profluxit L; Goran. Balbi judieium, cujus causam perorayit’ipse Cicero 2 A: I. DUYMAER van TWIST [1 autem huic sub Imperatoribus alius quidam modus, isque item omnibus peregrinis communis, per matrimonium nimirum , errore cum peregrino peregrinave contrac- tum, ejusgue erroris probationem; qua de re videbimus ad loeum de connubio. Ve- zum praeter hosce legitimos , omnibusque communes modos, alius etiam lege conces- sus erat sociis ac Lalini nominis, cujus meminit Liyius (9): «Lex, inquit, so= « ciis ac Latini nominis, qui stirpem ex sese domi relinquerent, dabat ut cives Ro- « mani fierent” (10). Verum praeter hos modos legitimos, quam variis et multiplieis generis artibus pe- regrini, et vere imprimis Latini, qui ingenti semper civitatis cupidine flagrabant, usi saepe sint, ut. clam in eivitatem Romanam irrumperent, docent yariae hoc de ar- gumento Romae latae leges. Ita quod ad socios adtinet Latini nominis, frequentes oc- currunt legati apıd Livium, ex toto undique Latio convenientes (11), querentes- que vehementer: eives suos Romae censos plerosque Romam commigrasse. Ex lege enim ista, quam modo memoravi, duo fraudis genera excogitaverant Latini. Qui enim sürpem habebat, ne eam domi relinqueret, liberos suos civi alicui Romano mancipio dabat, ea conditione, ut manumitterentur, atque ita libertini cives essent. Quibus autem stirps deesset, hi ipsi sese in ejusmodi mancipium debant. Postea autem, et hisce imaginibus juris, ut ait Livius, spretis, sine lege, sine stirpe, in civitatem per migrationem et censum twansibant. Legati autem sociorum hoc prae- sertim a Romanis petebant, ut socii in suas civitates redire juberentur,, et lege ca- veretur, ne quis quem, civitatis mutandae causa, suum faceret, neye alienaret ; et si ita quis civis Romanus factus esset, civis ne esset. Quod impetravere (12). — Sed non socii tantum Latini nominis, verum in genere etiam peregrini artibus uteban- tur (9) Livius XLL 8 (10) Meminit eliam acerbissimae, uti vocat, legis cujusdam Serviliae Cicero pro Balb. c, 23,54, qua cautum fuisse videtur , ut si quis e sociis Latinis Senatorem reum fecisset, isque condemnatus es- set, ei ul civitatis jus tribueretur. Cf. Ernesti Ind. legum. (11) Livius XXXIX. 3. Cf. etiam locus modo citatus XLI. 8. Prima autem haec Latinorum le= gatio incidit in M. Aemilii et C, Flaminii consulatum, siye in annum U, C. 564; altera in an num 576. Ex prima ea, eonquisitione facta, duodecim millia Latinorum domos redierunt,, « jam tum, « inquit Livius, multitudine peregrinorum urbem onerante.” (12) Eodem enim anno legem tulit Claudius, ut « qui socii ac Latini nominis, ipsi majoresve « eorum, M. Claudio, P. Quinctio censoribus, postque ea, apud socios Latini nominis censi es- « sent, ut omnes in suam quisque civitatem ante Kalendas Novembres redirent. Ad legem Senatus- « consultum adjectum est: ut Dictator, Cousul, Interrex , Censor, qui nunc esset, apud eorum quem « manumitleretur , in libertatem vindicaretur , ut jusjurandum daret qui eum manumitteret, civitalis « mutandae causa non manumiltere.” Livius XLI, 9. COMMENTATIO ap QUAESTIONEM JURIDICAM. 53 tar multis, quibus eivitatem Romanam furarentur. Sie forte hi etiam mancipio sese dabant ; sic forte etiam aliquando cives Romanas in matrimonium -ducebant,, ut ita certe liberi, ex hoc matrimonio nati, cives Romani essent; nec mirum videretur, fraudes hujusmodi legi Mensiae illi ansam praebuisse, de qua videbimus ad locum de connubio, Sie denique et ipsi curabant, ut Romae censerentur; quo quidem non 'eficiebant, ut revera eives essent, adeo ut cives etiam manerent, si fraus forte postea fuisset detecta (12): verum ita tamen, in omnibus, Romae pro civibus sese gerebant, ‚et, nemine contradicente, cives eiam manebant. Ut ejusmodi igitur' fraudibus oc- ‚curreretur, lata fuit lex Lieinia Mucia,a L. Lieinio Crasso et Q. Mucio Scaevola anno U.C. 658, qua cautum ‚ne quis esset pro cive, qui civis non esset (13)5 (qua lege accerrimam de civitate quaestionem venisse docet Cicero (11). Adidem denique argumentum pertinet lex Silvani et Carbonis, anno U. C. 661 lata, qua, teste Cicerone (15), data est civitas: « si qui foederatis civitaubus adscripti « fuissent, situm, cum lex ferebatur,, in Italia domieilium habuissent: et si sexa- « ginta diebus apud Praetorem essent professi.”’ Si itaque peregrinus pro eive Romano sese gessisset, qui tamen civitatis jus non legitimme fuisset, consecutus, credo, eum vel ab ipsis Romanis potuisse accusari, vel etiam ex hisce legibus, quas modo memorayi, repetere eum poterant, atque exigere, ut in suam eivitatem rediret, socii ejusdem gentis, cujus et ipse peregrinus erat, qui ita injuste jura eivium Romanorum occupaverat, Ita autem accusatus peregrinus, peregrinitalis reus dicebatur (16). Sie exempla habuimus sociorum Latini nominis, undique Romam convenientium, atque cives suos repetentium. Sic A. Licinins Archias, lege Plautia, reus factus est a Gratio quodam, contendente, eum Heracliensium tabulis, quae incendio perierant, adscriptum non fuisse (17). Sie denique, ut de pluribus taceam, L. Cornelius Balbus Gaditanus, ex.lege Gellia Cornelia, aPompejo civitate donatus, peregrinitatis reus factus est a Gaditano quodam , hocce praesertim uso argumento, populum Guditanum non esse fun- {12) Cicero pro Archia c, 5: « Sed quoniam, inquit, census non jus civitatis confirmat , ac tan= « tummodo indicat eum, qui sit census, ita se jam tum gessisse pro cive cel” Contrarium tamıen sta» tuit Sigonius op. 1. lib. I. c. 14. p. 154 seq. , sed refellitur satis in not. 96. (13) Vid. Cicero de Ofk lib, II. c. ız. Meminit etiam hujus legis de Or. lib. II. e.64 et pro Ba-lbo c. 2%. 2 ’ (14) Pro Balb. c. »r. | (15) Pro Archia € 4; ex qua ipsa lege judicium'Archiae deseendit. Dicitur haee lex etiam Plaw- tia a Silvano, qui e familia Plautia erat., (16) Suetonius in Claudio c. 15. (37) Cicero pro Arch. c. 4. 34 3 A. J., DUYMAER van TWIST fundum factım legis Corneliae (18). Erat autem ejusmodi jndiciim publienm, et apud Praetorem judicesque agebatur, Sie enim Cicero (19): «Sed ne cui « vestrum mirum esse videatur, me in quaestione legitima, et in judicio publico, cım Sie in causis illis saepe laudatis Latinorum, in altera, quaestio de iis, qui ita non rediis- sent, L. Mummio Praetori data est: in altera ©, Terentio Gulleoni Praetori negotium datum est, ut eos conquireret. Cujus inquisitionis is fuit 'effeetus ut duo- « res agatur apud Praetorem Romanum, et apud severissimos judices cet.” decim millia Latinorum domos redirent ( 20). Hujus autem judieii, si condemnatus fuisset reus, non alium credo fuisse e{feetum, nisi ut eivis non esset, qui injuria census esset, vel uniuerse sese pro cive Romano gessisset. De alia enim poena, qua praeterea peregrinitatis condennati mulctati sint, nihil inveni. Sub Imperatoribus denique, sicuti in aliis, ita etiam hie, permultum ab uniuseujusque Imperatoris in- dole pendere debebat. Certe de Claudio narrat Suetonius (21), eum eivitatem Romanam usurpantes, in Campa Esquilino, seeuri percussisse, Ceterum si quis in genere hoc loco de conditione peregrinorum quaerat ratione eriminalis jurisdictionis, hac profeeto in re multum deteriori jure usi fuisse peregri- ni quam cives Romani videntur. Nee crediderim, Romae si delictum aliquod ad- mississent peregrini, judicium semper ordine de iis fuisse habitum, sed aliquando re tantum a magistratibus cognita, ila, pro re nala,. supplicium de iis esse habitum (22). Sie: (18) Unde Cicero accurate in hac oratione exponit, quid tandem sit’ illud fundus feri ; v. © ©; 8. 9, 10, ostenditque, «populos quidem de suo jure, non de nostro fundos fieri solere.” Quam rem ita. intelligerem, ut possint quidem omnes liberi populi , si ipsi velint, et ejusmodi sit lex, quae aliis etiam populis conveniat, legem aliquam civilem populi Romani in suum jus civile reeipere: verum ‚hoc nı- hil facere ad vim, quam legi tribuerunt ipsi Romani, minuendam vel augendam; « non de jure no» ® stro fundi fieri solent”; sic, quamvis Gaditani fundi legis Gellia Corneliae non essent facli, jure tamen meritoque Pompejum Gaditanum Balbum civitate donasse, eumque adeo pro cive Romano haberi. — Praeterea vero, quamvis ita fundi fieri possent populi legis cujusdam civilis Roma- nae , nunguam tamen poterant fundi fieri legis cujusdam, quae.ad ipsam rempublicam , ad bella, ad eiyitatem pertineret. Cf. ibid. c. 8. (19) Pro Arch, c. a. (20) Livius.locis laudd; (21) Suetonius in vita Claudii c. 25; Historiolam .ad hoc,argumentum pertinentem idem narrat Suetonius c. 15. (22) Cf. Holtius in Hist, Jur. Lineam. p. 68, n. 239;-p. 65. m.550. Si tamen res ordine ageretur, judicia de delictis peregrinorum a senatu tantum, vel auctoritate senatus, a consulibus peracta fuisse videntur; cf Kemper in Dissert, nuper in. Acad, Lugd, Bat. defensa , de Indole juris Crim, apud Rom. pag- 28. 'COMMENTATIO An QUAESTIONEM JURIDICAM. 55 Sie occasione incendii, cujus auctores exstiterant Campani, ex auctoritate senatus,, quaestio facta est, et in dominos servosque conscios animadversum (25). Sic Claudium Imperatorem,, peregrinos, civitatem Romanam usurpantes, securi per- eussisse , modo vidimus, Nec mirum. Neque enim leges variae, ad firmandam libertatem juris Quiritium latae, Valeria, aliae, neque XII Tabb. illud, quo de capite civis non nisi per maximum comitiatum agi poterat, neque illa sub Impera- toribus saepe audita quiritantium voxz ‚« eivis Romanus sum’’, quidquam ad pe- zegrinos poterant pertinere: cum hi haberent quidem libertatem juris gentium, mi- nime vero illam, quae erat juris Quiritium, qua et a dominorum polestate, et a ty- rannorum imperio, eta magistratuum potentia, reliquis erant liberi (24). Multa de- nique , ex hoc eodem jure, poenarum erant genera, a quibus quidem cives Romani, minime vero peregrini erant exemti (25). Unde multum, hac in re, a rebus ipsis eircumstantibus, a delieli commissi natura , a gente, cujus esset peregrinus socius, a majore vel minore delicti auctoris dignitate, pependisse exisiimarem : adeoque certa, eaque universe valentia, de iis non posse iradi. — Haec de ipsa urbe. Nec aliud de provineiis dieendum esse videtur. In is enim eamdem potestatem habebant Praesi- des earum, ac in urbe magistratus, consules, Praetores, reliqui (26). Praeses enim -« habet interdum imperium et adversus extraneos homines, si quid manu commise- «rinto.. 0. nec distinguitur unde sint” (27). 2 De jure census, militiae, tributorum, honorum, suffragiorum et sacrorumy ratione peregrinorum. Quamvis in inscriptione hujus paragraphi, jura ea eivium Romanorum omnia re-, eensuerim, quae dieuntur publica, ne quis tamen inde hoc colligat, me, incepti forte captum amore, huic re operam daturum , ut quaedam horum jurium peregrinis adjudi- eanda esse, probare conaturus sim. Quamquam epim negari 'non potest, peregri- nos aliquando horum jurium unum wel alterum facto sibi arrogasse , longe 'tamen alia est diversaque quaestio, num facto aliquid semel aut bis obtinuerit, ab ea, quid. ju- ne locumn »potuerit haberen'; Et.profecto nihil‘censeo magis alienum-a Romanae civi- ta- (23) Livius XXYI. N: 2.4 were £ (24) Qua de re accurate Aispiitavit SIE RUIMENE op. 1% lib. I. c. 6,inde a pag. 56. (25) Qua de re confer. Spauliemius op. 1. pag. 545 segq. * 626) 08. 1 10. Divde of. iPraesidis, 'Gajust. 5, \ (27) L. 3. D. de ofl. Praesidis, an u E2 56 A. J, DUYMABER van TWIsT talis ratione posse excogitari, quam si hoc aflirmare velles, peregrinos fuisse juriunmg Romanorum, publicorum partieipes. Sie, ut ex mioimis de majoribus arguncentum sumamus, quibusdam interdietum erat peregrinis, quae nobis quidem parvi omnino videutur esse momenti: nec liberae reipublicae tantum tempore, verum exempla eliam occurrunt sub Imperatoribus. Sie peregrini non utebantur praenominibus, sed solis nominibus; praenomina autem tum demum accipiebant, cum essent in ci- vitatem adseiti; quo casu ipsa gentiiicia nomiua et cognomina adsciscebant ejus, a quo eivitate fuerant donati. Unde Gicero (28): «Ei (Demetrio Siculo cuidam ) « Dolabella, rogatu meo, civitatem a Caesare impetravit, qua re ego interfui. fta- « que. nunc P. Cornelius yocatur” Ita etiiam Claudius Imperator « peregri- « nae conditionis homines vetuit usurpare Romana nomina dumtaxat gentilicia” (29). Jia peregrinis interdielum erat usu togae(30), et speciali opus iis erat concessione, qui togati incedere vellent (51). — Sed haec minoris momenti mittamus. Sicuti autem sequenti etiam parte, ubi de juribus peregrinorum privatis quaere- mus, non- jura ipsorum civium Romanorum iis tribuemus, sed investigabimus prae- sertim , quaenam jura habuerint, ipsis hisce ceivilibus juribus similia: sic et eoderm modo hanece paragraphum, ratione jurium publicorum,, tractabimus. — Quod igitur primo loco ad jus census adtinet, illud non habuisse peregrinos satis constat. Nec iis, quae praecedente paragrapho de hoc argumento dixi, quidquam hic habeo adden - dum, nisi hoc, quod et rei ipsius natura dictat, peregrinos, quamyis non Romae censerentur, potuisse tamen , quin debuisse etiam in suis censeri civitatibus, si et ibi ejusmodi quid moris vigeret. Ita et socios Latini nominis suos eives censere so- litos fuisse, ex locis, supra allatis, plus quam manifestum est. Ita etiam in provineiis- Romanorum, non quidem vigebat iste census stricte sic dicti mos, verum erat tamen professio censualis. — Sed video me notissima narrare. Militiam olim apud Romanos, bellicosissimum populum,. semper summo. honore atque dignitate fuisse habitam,, nil quidquam est mirum ; unde in legionibus Roma- nis stipendia mereri non onus, sed multo magis jus aliquod et privilegium existima- batur; quod adeo cum nec ipsi omnes haberent cives Romani, capite censi, histrio - nes, alii, quid miremur , eo peregrinis certe interdictum omnino fuisse. Hos igitur omnes non nisi in trepida re, et urgente necessitate,, legionibus. Romanis adscriptos 2Dn= (38) Epist. ad Fam. XII, Ep: $6.; quo respicit etiam ibid. Ep. 35. (29) Suetoniys.in vita c. 3%. (30) Suetonius ibid. (31) L. 32. D. de jure fisc. $Sed ridentur cum hae concessione etiam alia jura fuisse eonjuncta 5 wi hacc ipsa lex indicat. COMMENTATIO An QUAESTIONEM JURIDICAM, 57 invenies. — Verum quamvis ita' a legionibus Romanis arcerentur peregrini, minime tamen ab omni militia erant liberi socii popuvlique foederati; qnasque hi mittebant eopias, ad Romanorum vires’augendas, generali vocabulo ausilia „sive auxiliatores di- eebantur’(52). Frequentissima autem horum est apud Livium omnesque histori- cos mentio,; ita ut nullum ullius momenti bellum gesserint Romani sine auxiliis, Ce- terum magnam etiam hac in re introduxere!mutationem Imperatores , praesertim jam Eh ugusto inyenta militia mercenaria (35); quin, posterioribus’temporibus, a veteri instituto adeo deseiverunt Romani, ut integrae legiones e barbaris peregrinis- que conscriberentur (54). Denique, Valentinianum Imperatorem peregrinos etiam in Equitum adscivisse ordinem, memoriae proditum est (55). Pervenimus ad jus tributorum, quod qua in re consistat, nemo est, qui nesciat. Cum autem tributa a civibus Romanis exigerentur (56), secundum censum, certe postquam Servius Tullius censum institnisset, 'peregrini vero ita non ceenseren- tur, sponte patet, eos eadem , quae cives Romani, non solvisse tributa. Sed mul- tum tamen abest, peregrinos eos, qui Romano imperio suberant, ab omni tributo fuisse immunes : immo pejoris hae in parte erant conditionis, 'quam ipsi Romani ci- ves: idque profecto ex eo satis patet, 'quod jus tributorum, istud , tamquam jus sive privilegium ‚aliquod. eivium Romanorum enumeratur, ÜUt enim taceam de tributis, quae: devictis-populis provineiisque imponi solebant,'ipsi etiam ‘Latini socii szipen- diarii vocantur apud Livium(37). Accedit, quod verosimile est, populos pleros- que'etiam insuper, ‘pro sua‘ciyitate, a subditis vecligalia exegisses Certe hujus rei exemplum oeccurrit apud eumdem Livium (58). Praeterea vero' erant et alia vectigalium populi Romani genera, ut sunt ea, 'quae pro invehendis, evehendisque mercibus solvi debebant, a quibus nullibi invenio, pe- re- (32) Varro de Ling. Lat. « auxilium, inquit, appellatur ab auctu cum accesserant, qui adju- mento essent, alien'genae : Cf. Festus in y. auxiliatores, “ (33) Herodianus Hist. Il. c. rrı. €34) Heineccius Synt. App. Lib. I. ec. r. $.57. ibique laudati. (35) L. x. C. Theod. de Equestri digmitate, — Ita plurimi locum intelligunt; sed dubitari tamen po- test, an non alio sensu forte h. 1. aceipiendi sint peregrini, ita ut opponantur indigenis Romanis, Spanhemius op. I. p. 525. (36) Aliquando autem tributa non exacta sunt a eivibus Romanis, post bellum nimtrum Macedoni- sum. Cicero de Of. H. 23. Quod quamyis non perpetuo ita manserit, durayit tamen ad consulatum usque Hirtii et Pansae, Heineccius App. lib,r. c.ı. 5.58. Qua in re rursus eximius civiumk Romanorum conspicuus est favor, (37) Livius VII. 8. £38) Livius XXX VI. 4% E35 58 A. J. DUYMAER van TWIST regrinos fuisse immunes. Denique innumerae eliam recensentur vecligalium species, praesertim sub Imperatoribus, fisci locupletandi studio introductae, eaeqne aliqnan- do revera ridieulae, in quibus quamvis. forte hoc concedendum sit, ea, si ad jus spectes, ab ipsis tantum exigi potnisse eivibus, maximopere tamen dubitarem, num tam anxie hac in re ab imperatoribns cives Romani a peregrinis fuerint distincti, Sed fateor tamen, non improbabiliter etiam ad contrarium posse argumentari ex ratione, quae Caracallam.movisse dicitur, ad notissimam suam constitutjonem edendam. — Sie vectigal aliquando exactum est pro umbra Platani(59): aliquando, quod multo mirabilius eliam est, rd depixov, quod. pro coeli aerisque nsu pendebatur (40). — Ceterum ex hisce omnibus hoc quidem certo ssatis eflici potest, cum et ipsi cives Romani, sub Imperatoribus,, non raro tam ingenti vectigalium tributorumque vi vexarentur, haud meliori profecto hac in re usos fuisse peregrinos conditione, De jure suffragiorum non est,‘qnol moneam. "Etenim illud non: habnisse peregri- nos, abunde patet, cum cives Romani tantum essent comitiorum. participes, atque postea, sub Imperatoribus, eomitia, si non jure atque lege, certe facto prorsus ces- saveriot (41). Et adeo magno hoc jus pretio semper habuerunt Romani, ut et saepe jus eiyitatis concesserint , exepto tamen hoc ipso suffragiorum jure. — Neque aliud dicendum de jure, honorum. Unde magna cum dedignatione et prae ira furens, quod Latini hoc postulare ausi fuissent‘,; ut consulum alter’ Romae', alter‘ ex Latio' crea- retur, T. Manlius in senatu: « Audi Jupiter! haec scelera, inquit, audite, jus «Sasque. Peregrinos Consules et peregrinum Senatum, in tuo ; Jupiter, augurato tem- « plo, captus ipse atque oppressus,| visarus. es?’ (42)? Quod‘enim:consulatum ali- quando' gessisse M.-Perpernam, antequam civis Romanus esset factus, narrat Valerius Maximus (43), 'id extra ordinem,, contra jus, et per errorem 'tantum accidisse, non est dubium ; unde et ipse Valerius: « non parvus, inquit, con- « sulatus rubor M. Perperna cet.” Nec cuiquam hoc mirum videri potest , qui in memoriam revocayerit frequentes, saepiusque inter ipsos ceives, Patricios neınpe atque plebejos, iteratas contentiones, de magistratibus ex plebe etiam creandis. — j L Ce- . (39)-Plinius-Hist. Nat, XIL 3. (40) Cujacins Obs X, 7, (41) Disputatur inter yiros doctos de Taciti verbis Ann. f, ı5, quibus Tiberium comilia e cam« P% in curiam transtulisse dieit. Mıhi autem non improbabilis videlur , sententia existimantium, baec verba tantummodo spectare ad est hie disputandi locus, (42) Livius VII 5. C£. etiam XXIII. a2 et IV. 3. (45) Valerius Maximus lib. II, 5, comitia, magistraluum creandorum tausa habita,. Sed es de re nun COMMENTATIO ap QUAESTIONEM JURIDICAM. 59 Ceterum et hac denuo in re magoam mutationem adtulerunt Imperatores Romani, sub quibus plures peregrinos cum ‘ad senatoriam “dignitatem (44), tum vero etiam ad consulatus honorem admissos enumerat Heineccius (45). Arrogaverant enim sibi Imperatores magistratuum quorumdam creandorum facultatem ; quosque non di- recte ipsi creabant, eos -tamen , per intervenientem senatum,, et indirecte creasse, non incommode diei possunt. Cum vero et ipsi Imperatores saepe peregrinae es- sent originis, non mirandum profeeto, saepe peregrinos magistratus ab iis esse creatos. ; Ultimo tandem loco peregrinos nec participes fuisse sacrorum Romauorum, cum pubiicorum, tum 'vero; etiam,privatorum , quin-etiam- nec_ lieuisse, iis Dis Romano- zum sarificare nisi hoc speecialiter fuisset concessum , Deosque tantum salutare potuisse‘, pluribus ‚demonstratum est apud Sigonium (46). Verum quamvis ita. Romani, Pperegrinos suorum sacrorum participes esse, omnino noluerint,, neque etiam facile pe- regrina sacra, publice receperint, erediderim tamen, peregrinos;,. ubicumque loci de-. gerent, poluisse privatim pxopriasua sacra exercere; quin etiam: collegia, religionis) causa habita, fuisse lieita. Sub Imperatoribus autem , hie iterum: ab uniuscujusque: indole multun pependisse,, vel ex ipsa Christianae religionis historia: patere potest; quippe cujus sectatores alii quidem toleravere, alii. vero-summo. cum furore persecuti sunt (47). (44) Schilterus de jure Peregrin: in Praxi Jür, Roms c. 26; (45) Synt. App. lib. I. ec. 1. 8.69. (46) Sigonius op. 1, ad locum de jure sacrorum lib. I. c. 8, piaeserlim etiam in nota ad h.l. (47) Egregie omnia, quae ad hanc materiam perlinent, exposuit C. van Bynkershoek, in dua- bus disserlationibus:: De Religione peregrinorum ; quarum , quae ad h.l. maxime pertinet, cf, impri= mis Dissert. Il, inde a pag. 242 — 258. PARS 40 Au I. DUYMAER van TWIST AT Em Em TR ET eh a er mr rn PARS ALTERA. DE CONDITIONE PEREGRINORUM RATIONE JURIUM PRIVATORUM A bsoluia illa tractatione, qua in peregrinorum conditionem inquisivi, ratione ju- zium publicorum, dictisque iis, quae ante omnia universe videbantur praemonenda, pervenimus jam ad alteram hujus disputationie partem , quae haudquaquam minoris est momenti, et ubi de juribus peregrinorum privatis videbimus. Sed diu multumque initio dubitavi 'haesitavigue de mode atque ordine, quem in hac parte servarem, quique ita esset comparatus, ut non omnia, quae hoc loco exponenda haberem, con- fuse proponerentur, totaque haec seriptio rudis evaderet indigestaque moles: verum omnibus suus/ atque commodus assignari posset locus, Tandem vero haec optima mihi’ videbatur !ratio, "ut.omnem hane disputationem in tria distribuerem capita, quorum primo agerem de omunibus juribus, quae peregrinis competerent, nec tamen orirentur ex convenlione: sive potius, ut magis universe loquar, quorum fons non esset aligua, quocunque demum modo contracta, obligatio; secundo vero capite exa- minarem, quatenus et quarumnam obligationum contrahendarum peregrini essent capaces, sive:agerem de peregrino contrahente; ac tertio denique viderem de mo- dis, quibus jure sua'tuerentur peregrini, sive agerem de peregrino agente. Hoc itaque primum, quod jam tractandum instat caput, continebit cum recensionem eorum jurium, quae, sine ulla acquisitione, sive facto proprio, peregrinis compete- bant, quaeque cum eorum persona, ut ita dicam,, ipso jure erant conjuncta : um vero eliam jurium realium, quae quidem nemini competebant, nisi ea ante aliquo modo acquisivisset, quorum fons tamen numquam esse poterat nuda couventio. Neque obji- ciendum, hoc verum quidem esse, si ad ipsum jus civile Romanum , minime vero si ad jus gentium spectes: secundum quod tamen quaestiones de juribus peregrino- rum maxime sunt decidendae. Nam praeterguam quod nullibi atque numquam , quod scio, hoc juri gentium tribuitur (1), ut secundum illud dominia rerum nu- dis (x) Ipso etiam jure Justinianeo, quamvis plurima tum ex jure gentium in jus civile migras- scut, seryatur tamen perpeluo regula: nudis paclis dominia rerum non transierri. Neque magis etian ejus- COMMENTATIO ap QUAESTIONEM JURIDICAM. 41 dis pactis transferantur, hoc etiam ipsa juris historia, credo, refellitur. Namgqne modus ille dominii transferendi per conyentionem, subsecuta traditione, ex jure gentium introductus dieitur (2). ‚ejusmodi (quid antiquiorum temporum rationi videtur eonyenire, Qua in re operae pretium est ani- madyertere juris historiam .atque progressum. Quo magis enim populi ad cultum et humanitatem pro» ‚eedant, quo magis in dies crescat negotiorum frequentia, quoque magis adeo necessaria sit eorum ex- pediendorum facilitas : eo minores etiam obseryari solent formae, in ipsis rebus transferendis adhibendae. Sic apud antiquos Romanos occurrit mancipatio. Accessit ex jure gentium tradilio, quae tamen ipsa ini- tio erat ipsius corporis de manu in manum datio. Deinde vero per interpretationem accessit quasi tra= ditio rerum incorporalium. Gajus II. ıg, 28. Sufficiebat, si res alicui ex loco aliquo propinquo in- ‚dicaretur et demonstraretur ; suficiebat in mercium, traditione, si aedium, ubi servarentur , claves Ira- ‚derentur; sufliciebat denique universe omnis ejusmodi actus, qui efliceret, ut quis pro lubitu posset de re aliqua disponere. Vid. Von Savigny, das Recht des Basitzes, pag. 193 segq. Fodie yero apud nos res eo devenit, ut per ipsam conventionem jus reale transferatur, (2) Ratione igitur habita ipsius dominii, res minus dübia esse videtur. Quid vero dicendum , si religuas juris in re species consideres, v.;c. jus hypothecae, servitutis, in quibus etiam ex'nuda pa- :clione jus reale oriebatur ? C£. $. sequens in fin. Non .dixerim obstare, Quod enim ad hypothecam ‚atlinet , cam nec proprie juris gentium, nec juris civilis, immo potius utrique contrariam fuisse exi= stimarem: ürcöyszx enim Graecam videtur olere originem, et forte jure ex ciyili Attico in jus Romanum migravit. Neque omnia, quamvis plurima , quae ex Praetoris jurisdictione yeniunt, tamen statim ad jus gentiuin roferenda sumt; quod hoc ipsum probat exemplum. —Quod vyero seryitutes elam pactionibus et stipulationibus eonstitui pessert, et quidem, secundum jus Justinianeum ubique, secundum jus anti- -quum, in praedüs certe provincialibus (cf. hujus parlis 8.2. in fin, ibique'notae) , hoc fortasse origine minus ad jus, quam ad necessitatem, est referendum, cum nimirum praedia provincialia nee maneipationem , nec in jure cessionem reciperent (qui erant unici modi serritutis legitime conslituendae), ‚nec tamen res incorporales iraditionem recipere jam censerentur. Justiniano vero simplex hiece modus a rerum {em- porumque mutata conditione forte non videbatur abhorrere; unde veteres illos modos, mane:pationes, in jure cessiones abrogans, novos tamen in eorum locum non substituit, Unde sequituw, non videri ad ‘Juris gentium placita esse referendum , quod hisce in casibus ex convenlione ori-4r jus reale. Est vex ‚ro haec quaestio perquam diffieilis. — An autem ipso jure Romaho, ut b-“ verbo moneam, ex conven- ‚tione vel stipulatione jus reale oriri posset, vehementer etiam 2'sputatum est, et fuerunt revera, qui, aut hanc difficultatem solverent, negarent hypothera:ı v. C, esse jus reale; inter quos Cl. Zimmern, ‚quem tamen alii refellerunt. Et sane quomodo hoc ulla veri specie negarj possit, non video; quamvis longe alia videatur esse quaestio, num id non contra 'genuina juris Romani prineipia, et utilitatis tan» ‚tantum causa, fuerit receptum, Cf; autem hac de se Cl; Hasse im decia Disput, in Rhein. Mus.1. 1. 2:93; % 42 A. „ DUYMAER vas, TWIST DZ — EAPUTNPRERUM DE CONDITIONE PEREGRINORUM RATIONE EORUM JURIUM, QUORUM FONS NON ES? OBLIGATIO, QUOCUNQUE DEMUM:MODO CONTRACTA %& L De connubio:: Quandoquidem in hac parte, quantum fieri possit, ordinem ipsarum Institutionum sequi constitui, ut ita nimirum in unumquemque locum, qui tractandus mihi esset, reapse inciderem , nec quemquam eorum praetermitterem silentio: statim jam mul- ta hie occurrunt in ipso libro primo, de quibus tamen, ex rei natura, nihil ha- beo, quod explicandum esse exisiimem. Sunt enim, quae hic exponuntur, jura et negotia plurima ita comparata, ut non inter plures, sed ab una persona expediantur: ut est v. . manumissio, adoptio; in quibus omnibus supra jam observayimus, pere- grinos suis vivere legibus. Est itaque etiam inter peregrinos distinetio inter servos et liberos, inter ingenuos et libertinos, manumittunt (1), adoptant, liberis suis tu- tores dant (2), capite minuuntur (si nimirum eadem vel similia in suis quoque ob- seryantur et civitatibus): sed haec omnia peragunt secundum suas leges. Et si hie aliqus de communi gentium jure incidere possit quaestio, potest tantum ratione eorum, iu nullius eertae civitatis sunt; adeo ut tunc omnis quaestio eo redeat, utrum negotium aliquod et quarenus sit juris gentium, an vero prorsus non sit. — Ad jus Romanum vero si species, siquu Romano sensu hacc jura sumas , adeo erant propria ciyium. Ro- (1) Est tamen etiam eorum manumittendi licentia inhibita Senatusconsulto ‚„ auctore Hadriano facto,. ae scilicet in fraudem creditorum manumitterent. Ga jus I. 47; (2) Nec poterat peregrinus civis Romani esse tutor, quod et rei natura dictat, et diserte Ulpia- nus Fragm. XI. 16: «a testamento tutores dari possunt hi, cum quibus testamenti factio est” Quam. non habuisse peregrinos in sequentibus probabimus. Ex quo Ulpiani loco facile patet, quid de tu- tela dativa sit dicendum, cum testamentorum semper maguus esset fayor. De legitima non est quod: moneam, COMMENTATIO ap QUAESTIONEM JURIDICAM. 43 Romanorum, adeo cum persona eorum civili, qua peregrini prorsus erant destituti, arcte erant conjuncta, ut nullo modo possent in peregrinos cadere. Sie itaque, Tatione eorum, qnae in serie jurium civium Romanorum enumerantur, juris agna- tionis, gentilitatis , connubii, patriae potestatis: poterat quidem esse inter peregri- nos agnatio, si nempe etiam in suis civitatibus esset Tecepta, vel certe erat inter ipsos juris gentium cognatio; poterat eliam, ut civis Romanus civem Romanam, ita peregrinus peregrinam suae, vel etiam alienae civitatis, quacum connubium esset, ducere uxorem; verum non poterat peregrinus, secundum jus Romanum, ducere Ro- manam civem, nec peregrinam eivis Romanus, nisi jus connubii esset concessum (3). Habebat denique etiam peregrinus pater potestatem aliquam in liberos suos, verum non patriam illam potestatem Romanam, sed suae eivitatis, si et ibi conslitutum esset jus quoddam parentum in liberos, vel certe potestatem illam gentium juris , qua liberi omnes parentibus obedientiam debent et honorem. Sed de jure isto connubii paullo aceuratius videtur adhuc esse "agendum, cum quoniam hicce locus, propter intimam ejus cum multis aliis juribus, agnationis, genüilitatis, patriae potestatis, conjunctionem, rite pro viribus explicatus, multum necessario lucis hisce omnibus afferet; tum vero quoniam et hoc ipsum jus, eaque, quae Occasione ejus erunt attingenda, horumque omnium historia atque vicissitudi- nes, ad conditionem peregrinorum bene cognoscendam, egregie faciunt. — Oonnu- 5ium itagte non semper eadem, sed duplici sumitur significatione ; sumitur enim interdum pro ipso legitimo matrimonio, interdum pro jure legiiimi matrimonii , quod et jus connubii vocatur (4). Hoc itaque est connubii, illud jus, quod par- tem eflicit ipsius juris Quiritiam, « quodque habent cives Romani cum eivibus Ro- « manis: cum Latinis autem et peregrinis, si concessum est” (5). Concedebatur nimirum illud olim a populo, cujus rei exempla sunt apud Livium (6); postea vero, uti facile intelligitur,, ab Imperatoribus. Nec mirum sane, illud nop habuisse peregrinos, nisi concessum esset, cum neque inter omnes ciyis Ro»-4n0S, patricios nempe atque plebejos, olim haberet locum. Quod jus in XIz Tabb. leges recep- tum (7), et lege demum Canuleja anno U. C, 511, post magnas Patrum et plebis 75, Ulpianus ZXY.7, (75) Ulpianus XXYV. ı7. (76) Vid. 159. $.1..D, ad leg, Falcid, L H 58 A. J. DUYMAER van TWIST plus quam manifestum mihi esse videtur. Sicuti enim peregrini et alia multa negotia,. secundum suas leges, expediebant , cujus rei supra exempla in manumissionibus et ar- rogationibus habuimus, ita et üisjus testamenti faciendi, secundum ipsorum eivitatis.le-- ges, minime abnegarem; Unde Cicero, ut probaret, Archiam tanquam civem Roma- num vixisse, non tantum hoc argumentum attulit, eum testamentum fecisge, verum addit: « testamentum feeit nostris-legibus (77 ).” Quod idem. patere: videtur, ex;alio ejusdem. Ciceronis loco, ubi de jure applicationis agit (73), ubique. de peregrino expresse, adjecit, eum intestato esse mortuum. Quae sane verba prorsusessent supervacanca,, si peregrini testamenta facere non potuissent, Neque eliam hac in re seculi sunt Romani regulam : locus regit actum.. Verum sicuti et suos eives, ubicunque. terrarum- degerent, sequi jubebant juris civilis Romani praecepta (79): ita et peregrinos ip- sorum. civitatis legis observare volebant, Omnium. apertissime hoc döcent Ulpiani verba (80), quae ita sese habent: «is, qui dedititiorum, numero est, lestamentums «facere non. potest — quoniam nec quasi civis- Romanus_ testari potest, cum sit «peregrinus: nec quasi peregrinus, quoniam nullius certae ciyitatis, sciens ut ad- « versus leges civitatis suae testetur (81).”” Quem tamen locum longe abest, ut om- nes .eodem modo interpretati sint viri docti», Gujacius pro sciens legit civüs sine-(92)5 et powro illud adversus interpretatur secundum. Quam mutationem et interpretationem plures melioris notae JCti probarunt, Schultingius, Janus a Costa (83), alii. Cumque tot iique tantae auctoritalis viri consentiant, locusque Ulpiani, ita.emendatus, idoneum omnino praebeat sensum, eam .interpretationem rejiceere non auderem; quamvis dissimulare non possim, mirum milhi videri, adver- sus poni’ pro secundum; cujus tamen rei, uti illi afirmant, et alia, licet rarissima, oceurrunt exempla. Alianı vero, et verbis et rei naturae, ut videtur , consentaneam interpretationem probatam habent alii ( 84), qui in loco, sicuti eum proposui, ni- hil (77) Pro Archia c. 5. (73) De Or. I. 39, C£. quae supra ad h. I. diximus.> (79) Quod cum saepe multis: diflicultatıbus ansam praeberet, originem dedit Codicillis; ch pr. J. de. Codicillis. (80) Fragm. XX. 14. Gajus I. 47. (81) Qua de re cf. etiam Gajus I, 25. II. 75. Ex quibus locis patet, disputatum tamen ea de re fuisse; sed vieit sententia statuentium, dedilitium non posse testari; « nam incredibile videbatur, « pessimae conditionis hominibus voluisse legis (nempe Aeliae Sentiae) latorem. testamenti faciendi jus « concedere.” Cf, van Assen ad laud. Gaji locum. (82) Gujacius-apud Schultingium in Jurispr. ante-Just. ad I. 1. (83) Ad pr. J. de testam. ordinand. | (84) Quam latissime proposuit Athan, Oteyza et Olano Paralip. Jur. Civ, 1. IV, co, 4.. in Thes, Meermanni tom. I, COMMENTATIO Ap QUAESTIONEM JURIDICAM. 39 *hil mutandum esse censent. Vocem seilicet civitas, quae bis oceurrit, dupliei, ea- .. que 'diversa 'quodammodo significatione sumunt, adeo ut, quamvis proprie dici ne- queat "peregrinus 'ceriae -eivitatis esse eivis, posset tamen quodammodo pertinere, »veliesse civitatis 'Romanae, non quasi civis ejus esset, "sed ‚adscriptus tamen ei. .Sensus itaque esset: deditius testamentum facere nequit quasi peregrinus, cum nul- lius 'certae eivitatis sit, secundum cujus leges testamentum -suum ordinaret; neque etiam secundum leges civitatis 'Romanae, quamvis eam quodammodo suam appellare possit;' quippe etiam ‘universe pertinet ad imperium illud’Romanum. Sed'ita ta- men‘scire debet sese contra leges hujus eivilatis testaturum, quae dedititium facere -testamentum 'non sinunt (85). Caeterum ‚utram' interprelationem admittamus, hoc jam constat 'satis, peregrinum -testamentumfacere potuisse secundum suae eivitatis leges, nec potuisse adeo eos, qui 'nullius 'certae «civitatis erant, quique 'Zrorde; vocantur (86). ‘Sed! quomodo itaque potuerunt "olim exsules? Namque novimus ex Dione Cassio (87), hac facultate iis demum interdixisse Tiberium Imperatorem. Quod idem anctor et postea observatum esse tradit (88). Respondeo: testari potuere secundum leges ejus eiyitatis, in quam''“forte‘ recepti fuissent. Ipsius autem Tiberii aetatevexstat ad- huc exemplum' ejusmodi exsulis: testamenti apud Tacitum (89). Haec igitur de peregrinorum 'testamenti faetione dieta sunto, in quibus neque -eliam,.quantum ‘scio, mutationem aliquam attulit jus Justinianeum. Quod jam ultimo ‚loco attinet ad quaestionem ‚, quid ‘de bonis fieret peregrinorum, intestato mortuorum (90),.de eo quidem, credo, certi nihil definiri potest, ‘Si tamen, se- eundum ea, quae de successione 'testamentaria 'disputavimus , -et universe secundum ea, ‘(85) Quod eodem redire videtur, ae si dicas, eos nullo modo posse ultimam -suam voluntalem ‚yalide declarare. Atque hoc forte argumento esse possit, neque eliam Codicillos esse juris gentium, “Si enim essent juris Genlium, etiam &roAde; ea lacere posse deberent, cum possint omnia quae juris gentium sunt; wid, 1, 15.'D. de interdiet. et relig. Est autem 'haec valde agitata inter viros doctos quaeslio , sicuti etiam ea, an fideicommissa'sint juris 'gentium. Sed- recte ütrumque negasse videlur cl, Dirksen in.Disp. laud. in Rhein. Mus. in fine. Nec quidquam ad rem facit, quod possint etiam peregrinis fideicommissa relinqui, Namque haec omnia initio nullo jure, sed mero facto et pudore ‚tantum covutenta fuisse yidentur, et postea demum ‚juris ciyilis auctoritate confirmata, (86) Cf. locus modo_eit. Gaji III. 75;1. 25. (87) Dio Cassius LVII. p. 618. (88) Ideım observabatur jure Justinianeo;v.'l:8.$: 1.'D. qui.testamenta-facere caet, (89) Tacitus Ann. IV. 43. (9°) In medio jam relinquo, an et quid juris habuerit in ejusmodi successiones, jure applicalio- «Dis, quati patronus, qua ‚de re supra egimus Part, I, C, 1. 8.3. :H 2 bo äk. . DUYMAER van TWIST ea, quae huc usque jam de peregrinorum conditione diximus, ratioeinari- liceat‘, valde videtur probabile, etiam hac in re peregrinos secundum suas leges vixisse, et, secundum eas, successiones in eorum bona esse factas. Atque haec etiam plu- rimorum hodie interpretum est opinio (91). Exstat quidem locus apud Cicero- nem (92), ubi mentio fit successionis ın Sieilia, secundum- leges, ibi vigentes, factae: sed si verum fateri velimus, hoc exemplum ad probationem nen multum va- let, cum haec successio et in ipsa Sieilia, et bonorum fuerit, in ipsa. Sicilia sito- rum. Sunt etiam, qui ex'stiment, peregrinos. habuisse fiseum heredem; inter 'quos nominasse sufhciat Cujacium (95). Sed nescio quibus argumentis illud probari possit, cum certe in ipsa lege laudata non de peregrinis universe, verum de obsidi- bus et captivis agatur. Et sane admitti posse videtur ea fiseci oceupatio tum demum, si- peregrinus sine ullo herede mortuus esset. Quod diserte docet Gassiodorus hisce verbis (94): « Quorumdam etiam substantias mortuorum, sine aliqua discre- « tione justitiae, fisci nomine, caduci te jperbibent titulo vindicare, cum tibi hoc « tantum deperegrinis videatur esse commis sum, quibns nullus heres aut testamen- « tarius aut legitimus invenitur.’’ Usu autem vevit de peregrinorum successione jure Romano quaestio, cum haec,, am et quatenus Romani testamenta eorum agnoverint, iisque vim et effectum tribuerint, tum ea, quae ad suecessionem ab intestato perlinet, is potissimum in casibus, vel si peregrinus domi suae mortuus fuerit, verum bona habuerit immobilia extra suam' eivitatem , in imperio Romano, (si enim inter suos: decesserit, omniaque sua intra suam civitatem sita sint, res- dubium non habet) vel’ si peregrinus, alicubi in im- perio Ronıano vita defunetus, quaedam mobilia vel immobilia ibi reliquerit; Sed quomodo jam Romani testamenta, vel universe successiones peregrinorum tueban- tur? Hac in re facere non possum, quin laudem ingeniosam omnino conjecturam Hugonis v. cl. (95), statuentis nimirum, hac ipsa in causa quaerendam esse. origi- nem bonorum possessionum; quam opinionem non quidem probat-vir cl., sed. quae mihi tamen multis nominibus sese commendare videtur. Primo enim quamvis pere- grinos peregrinis succedere siverint, non poterant tamen illos ad: successiones istas r ad- (91) Quid vero, si, ante legem Mensiam, liberi essent peregrini, pater vero civis Romanus, vel ratione inversa? an forte hic usu venire potest, quod in 1.7. D. de bon. damnat, et.alibi successio parentum et liberorum naturali rationi tribuitur ? (92) Cicero in Verr. II. 22. (93) Ad 1:31. D. de jure fisci. Idem ex l. 12. p. D. de bon, poss. arguit Connanus Comment, . lib. 9. ce 4. No 7: Sed cf. Oteyza et Olano. op. l..loco laud, No. 54 seqq. (94) Cassiodorusl. IX. Ep. ı4. (95) Hugo op. I. p. 185. COMMENTATFIO an QUAES’TFONEM JURIDICAM, 61 admittere Romani, secundum Romanas leges, neque eos ita tueri in juribus, sieuti ipsos cives Romanos tuebantur. Itaque non jure suo hereditario eos admittebant,, cum nec possent peregrini ita ex jure ‚Quiritinm habere:; sed dabant aliüd quod- dam jus, nempe bonorum possessionem. Est autem bonorum possessio-nihil aliud nisi « jus.persequendi reiinendique patrimonii sive rei,; quae eujusque cum mori- « tur, fuit.””. Deinde vero ipsum nomen bororum. possessio valde convenire videtur ei modo, quo supra conjecimus peregrinos res suas olim habuisse. . Porro dabat bo- norum possessio tantum dominium in bonis: unde ceives Romani, qui eam habe- zent, usucapere res hereditarias. debebant (96). Insuper autem,rem fere conficere mihi videtur locus Ciceronis (97),. ubi expresse dicit, bonorum possessionem secundum exsulum tabulas ex Edicto, dari, (98 ).. CAPUT SECUNDUM DE PEREGRINO EONTRAHENTE. Por ad seeundum hujus Partis Caput, in quo, uti ex inscriplione ejus ‘pa- tet, de peregrino agemus contrahente. Sumimus aulem hic vocem contrahere latis- simo ejus sensu, adeo ut significet omne id, quo eflicitur, ut obligatio existat, unde fit, ut vel ipse peregrinus adversus alios, vel contra etiam alii adversus peregrinum age= (96) Gajüs HI: 80, 31; (97) Cicero Top. c. 4. (98) Nec obstant ejusmodi loca, ubi docetur, Praetorem bonorum possessionem dare juxta tabulas, si.teslator. civis Romanus fuerit, ‚caet; vid. e. g. Ulpianus' XXIII. 6, similiaque 'quae ejusdem+sunt generis. Haec enim: loquuntur de ‚jure, ipsorum civium- Romanorum. Et universe, quamyis: alieni,ob- stare videanlur nostrae sententiae loca-quaedam in corpore Juris Justinianei, ego sici-Slatuerem initio- bon, possessionem . et natura sua ‚et, effectibus a-civili ‚successione, quam. longissime: fuisse! di- versam ; deinde. vero. inter ‘cives. Romanos, suecessu temporis ‚ eam et-interpretatione,, et ipsis -Prae- torum edictis,. magis ‚magisque: successioni isti esse.aequiparatam, adeo ut tandem, quamyis num- quam Aeredes proprio nomine vocarentur. bonorum. possessores, in omnibus tamen vice, heredum ha- berentur ; l. 2. D. de. Bon, Poss, _ Verum. haec, omnia : fusius. explicandi hie non .est locus, Caeterum denuo hic obseryem necesse est, me tantum loqui de, modo, .quo-videntur Romani tuiti esse suc- cessiones peregiinorum inter ‚se, nec, quidquam contrarii hic. statuere ei, quod antea monui, Peregri- num nihil potuisse, ‚nec directe:nec indirecte, et civis Romani hereditate capere, #5 62 Alf A. %“ DUYMAER van TWIST ägere possint. Mirum’autem in’'modum, ratione quaestionis, 'quibus modis obligatio- nes inter honüres' contrahantär, eüm jure Romano -conveniunt'juris nataralis prin- cipia. "Sieuti enim hoc duo tanıtim 'agnoseit obligationum föntes, pactum nimirum et laesionem , ita'eliam 'seeundum 'illud : «obligationum 'summa divisio in -duas spe- «eies dividitur ; öhnis enim obligatio vel’ ex conträctu naseitur vel' ex’ delicto (1). “Quare et nos hune lochm tripartitim dividemus, et primo loco agemus de obliga- tionibus, quae ex cönventione, deinde de is), quae ex delicto oriuntur, denique nonnulla adjieciemüs de modis, quibus hae obligationes tolluntur. ''Caeterum et hoc'initio 'hujus capilis notandum : quando de peregrinorum obliga= tionibus quaerimus, obligationis vocem et aclivo, et vero etiam passivo sensu sumi- mus, adeo ut non tanlum signilicet vineulum, "quo peregrini aliquem adstricetum habere possint, ‘verum etiam, quo ipsi adstricti.esse possint ad aliquid dandum, faciendum vel praestandum. (Quo priore'sensu, eliam apud ipsos vcteres, occurrere vocem, ab omuni dubio mihi videtur remotissimum (2): Seile De obligationibue ‚peregrinorum, quae ex conventione oriuntur. -Quem et in praecedentibus hujus disputationis, partibus seeuti sumus ordinem at- que rationem, eumdem neque hoc loco negligemus, ut rem nimirum ab antiquissi- mis inde temporibus repetamus, et ad ipsam juris Romani historiam attendamus ‚ut ita ex diversa juris, diverso tempgre, conditione, de peregrinorum conditions melius possimus judicare. “Postquam igitur, in eivitate Romana, certae jam formae rebus gerendis magis ma- gisque invaluissent, atque his sese eflormare coepisset jus aliquod civile Romanörum , quod (7) Verba sunt-Gaji IH. 88! Tertia species ab eolem Gajo adjieitur, earum nempe, 'quae, proprio quodam 'jure, oriuntur ex varlis causarum figuris, in 1. r. pr.’ Di'de O. et A, Est 'autem » haec''quasioappendicieis loco. +Simile ; quid oceurrit in acquirendi juris eivilis modis, 'quos enumerat -Ulpianus, quibusque ‚ultimo' loco 'generalis'ille adjieitur modus Zer. Verum ea, -qtiam proposui, summa' serhper remanet (divisio. «Sub ‘uträque "tamen ' genere species äliqua sese eformayit, earum -nempe obligationum ,'quae'quidem, proprie nee ad’ contractüs, nee ad delicta referri possunt, quaeque «sadeo quasi ea eontractu et "quasi ex delicto 'oriri dieuntur. "Antiquitus autem quamvis faeti species quaedam contractus vel delictum proprie äappellari non posset, ad alterutrum tamen genus referebatur. Cf. Holtius op. l.'p. 48. No. 161. 'Ceterum Ciceronis tempore jam multae species obligationum quasi, ex contractu occurrunt, quin plures, quam quae in Inst, recensentur. vid, Top. c. 17. (2) Ita occurrunt vox v. ge apud Ciceronem;' ef. Ernesti Ind. in voce obligatio, et inscriptie ‚Utuli Inst. quibus modis obligatio acquiritur, Unde minus recte nonnulli hoc negarunt, COMMENTATIO Ap QUAESTIONEM JURIDICAM. 65 quod ita cum ipsorum eivitatis ratione moribusque intime cohaereret, ‘ab hujüs certo'” juris communione exclusi erant peregrini. Erat autem et hac in parte juris eivilis strietissima indoles (5), nec in contractibus tam religiose attendebatur ad id, quod voldissent-contrahentes, quam potius, quod verbis fuisset nuncupatum (4). Tnitio itaque vel"unicus tantum legitime contrahendi erat modus, nempe per aes et libram, eujusmodi-obligatio nexus appellabatüur (5), quique uniyerse videtur imitatus esse mankipationem:. vel forte-huic modo accessit etiam ille contractus, qui quidem sine aereıet libra, sed certis tamen legitimisque fiebat verbis. Contractns, qui nudo consenst,.iique, qui re, sive nuda traditione perficiebantur, ad seriorem aetatem videntur! esse referendi. Certe initio et mütui dationem, et pignus, et depositum- per aes et libram contracta esse, utique videtur probabile (6). Ex quibus omni- bus, ab una 'quidem parte, hoc abunde patet, strictissinis hisce Romanis formis ,- in’contrahendo, uli-non potuisse peregrinos: verum, ab altera parte, et hoc in umiusceujusque oculos facile incidit, rerum ipsarum näturae vehementer contrariam esse ejusmodi sententiam, qua.quis peregrinos ab omni negotiorum, cujuscunque ge- neris, eontrahendorum facultate excludere vellet,. Si enim hoc verum est, quod du- bio caret, plurimos peregrinos homines, a primis inde temporibus. in imperio Ro- 'mano 'degisse‘, dicat mihi aliquis, quomodo fieri possit, ut homo per aliquod tantum- temporis spatium viyat inter homines, quibuscum non unoquoque lie, quin unaqua- que fere hora adsit de hoc illove negotio paciscendi contrahendique summa necessi- tas!' Quae adco necessitas cum saepe esset peregrinis‘, et secum invicem, et vero etiam'cum civibus Romanis negotia gerendi, revera etiam ea gerebant: non quidem formis istis Romanis, verum secundum id , quod bonum et aequum videbatur; adeo ut eorum-negotiorum contractorum efhcacitas non tam juris expressa auctoritate, quam bona fide atque pudore niteretur.. Quod tamen non ita intelligatur, quasi omnino hic ab unicujusque arbitrio penderet, utrum promissis stare vellet, an mi- nus: verum ea negotia, quae initio bona fide tantummodo nitebantnr, saepissime deinde ab ipsis Romanis magistratibus sustinebantur; quod magistratuum munus quam grave fuerit, quamque laboris plenum ; et’quam frequentes esse debuerint is- tiusmodi lites, ipsum hoc demonstrat, quod postea proprius ad haec creari coeperit ma» (3) Exemplum, quod nec ad antiquissima tantum -pertinet tempora, v. apud Gajum. IV. ır. {4) Cicero de Of. III. ı6, (5) Cicero pro Muren. c;2; Festus in voce nexus et nuncupata; Livius VI. 14; Gajus Il. 173;, 1.1.8 4. D.ne vis fiat ei. Qui autem ita contraxissent, zexi dicebantur, nondum vero addicti ; quae quomodo differant, et universe omnem hanc rem explicuit Niebühr op. |. Ed, II ty]. p. 638, segq, (6) Cf. Gaju!s. IL.’60, 64 AU DUEMABRAVYANn «TWIST magistratus, Praetor nimirum ‚peregrinus,'qui inter peregrinos et inter cives pere« grinosque jus diceret. Sie itaque, quamvis in: contrahendo non propriis juris civilis Romani formis ulerentur peregrini, cum. tamen facile viderent, ultimum harum ipsarum funda- mentum in bono et aequo esse positum, in conyentionibus suis necessario ad Romanos hosce. contractus sese conformare quodammodo debuerunt, adeo qui- dem (ut veterum interpretum hac in re loquendi ‚ratione utar) ut contractibus Romanis quasi vestes tantım demerent,-quas ipsis induissent Romani, .et ita nu- dis is. uterentur (7). Sic non utebantur peregrini mancipationibus, sed ven- ditionibus atque traditioribus, ‚et in genere proprii .erant eorum omnes ii con- tractus, qui solo consensn perficiebantur (8): sie non stipulabantnr hoc modo:; spondes ? spondeo (9), sed ita: ‚ide promittis? fide promitto; promittis? pro- mitto: sie non utebantur juris civilis illis literarum obligationibus, sed chirogra- phis et syngraphis (10): sie denique, ut..de aliis taceam, non deponebant, obser- vato illo Romano mancipationis ritu, ut mox vidimus, sed nuda tantum traditione. Et ex omnibus istiusmodi negotiüs, forte primus Praeior peregrinus, Edicto suo, sese actionem daturum pollicebatur: deinde,vero, cerescente in dies magis negotio- zum fregnentia, ei erescente inde etiam eorum facile,.et sine mult's juris ambagi- bus, expediendorum necessilate, adeo haee sese commendabant simplicitate et faci- litate, ut subinde etiam urbanus Praetor, dandis exceptionibus actionibusque, ea confirmaret (an), atque hac ratione ipsum jus civile Romanum adjuvaret, suppleret, emendaret, ita ut inter cives Romanos quoque observarentur. « Praetorum enim « edictis, inquit Gajus, plures actiones introductae sunt (12).” Ex hisce igitur omnibus haud dubium mihi videtur , quodsi quis regulam genera- lem velit, qua disnosci possit, quinam tandem contractus inter peregrinos valerent,, sic esse vespondendum; valebant inter peregrinos omnes ii, qui juris gentium erant, valebantque et ipsi contractus, proprii Romanorum, quatenus et hi ex genlium ju- re erant depromti. Quam sententliam jam evidentissimis veterum testimoniis proba= bo. Sie itaque loquisur Gajus (15): «Sed haec quidem verborum, obligatio: « da- :£7) Notissimum est illud pacta .zuda et vestita, (8) Ef. 1. 15. D. de interdict, et releg, (9) Gajus. III 92. (10) Gajus. II. 134; ck Cicero de Leg. II, 8, pro Muren. c. 17. quique citantur in nolis ad Gajil.. (11) C£. Hugo op. 1. p. 250, (12) Gajus IV. rı. ‚(13) Loco modo eit, III. 93. GOMMENTATIO'ıAp QUAESTIONEM JURIDICAM. 65 « dari spondes ? Spondeo,propria eivium Romanorum est; caetera vero juris gentium « sunt: ifague inter omnes homines, sive cives Romanos, sive peregrinos, valent, «et quae segq.” (14 ). Alio ’autem loco (15), ubi agit idem de’arcariis nominibus y/ explicatque , quid demum’ sit fandamentum hujuscemodi obligationis, utrum -nume- ratio, an vero:litterae, sie 'pergit:: « Unde proprie dieitur arcariis nominibus etiam 'peregrinos obligari, quia non ipso nomine, sed numeratione pecuniae obligantur : quod genus obligationis juris gentium est. Unde simul patere mihi videtur, quis sit cardo. quaestionis, 'quam 'deinde seq. $. tractat, an nempe“transeriptitiis nomi- nibus obligentur peregrinii Et forte Sabino et Gassio yisum est, transcripti- tium nomen, si fieret a re in personam esse juris gentium; sin vero a persona in personam , non item (16). Denique 'fragmentum Marci addam, ex corpore juris Justinianei , ex quo igitur simul et hoc pateat, eamdem illam regulam et jure Justi- nianeo esse servatam. ' Loquitur de deportato JCtus, quem ad peregrinitatem redigi, id’ est peregrinum fieri ,'supra® demonstravimus. « Deportatus civitarem ainitüt, non « libertatem: et speciali quidem jure civitatis non fruitur, jure gentium tamen uti- «tur; emit'enim et vendit,, locat, condueit, permutat, foenns exercet et caetera «similia, et postea quaesita pignori dare potest, caet.” (17). — Caeteram obser- vemus, cavendum tamen esse, ne ita rem nobis informemus, ut putemus ) hanc re- gulam jam initio eivitatis ’Romanae, quasi lege quadam esset sancitla, valuisse: ve- rum ea ex illo, quod facto obtinebat, et per longum tempus jam obtinuerat, con- fiei poterat (18), Neque’enim' ea erat apud Romanos juris regularum origo, quae hodie in codicibus juris observari solet ratio, ut primum regulae generales confice- rentur, deinde 'vero obviae causae secundum eas dijudicarentur: verum contra, 're- gn- (14) Cf. Idem III. ı19, 179, Haec autem dislinclio jure Justinianeo non amplius obseryatur ; cf. tit. Inst. de verb. Oblig. (15) II. 132. i (16) Quod non improbabiliter ex nexu totius loci conjici posse videtur; quamquam tamen rationes excogitare non potui , quae JCtos moverint, ad eam distinctionem admittendam, Caeterum de lite- rarum obligatione dignissimus. est, qui conferatur Cl. van Sayigny im Act, Acad, Berol, Class. Hist. 1816 — 1817. > ; (17) L. Laud. 15. D. de interdict. et releg. (18) Uti omnium rerum tenuissima initia, sic etiam contractuum horum juris gentium in civitate Romana invalescentium, nec inilio salis accurate de natura eorum, in omnibus , constabat. Unde quaesliones variae, v. c num pretium in nmumerata deberet consistere pecunia, $,2. J., de emt. Ga- jus III. 141, et qua de re universe cf. idem inde a $, 140. Quin ‚de, emphyteusi dubitatum est, utrum ad emtionem venditionem, an vera ad ‚locationem, conductionem esset referenda;;, cf, Holtius, op_l. p: 127. 09, 414. A I 66 Art), DUYMAER van TWIST gulae,. secundum id, quod, quotidie, et. plerumgque fieri solebat, eomponebantur.. Neque etiam, certa in. jure, prineipia hodie condebantur ,,cras vero abrogabanıur : verum cohaerebat jus’eivile;cum moribus. et. ingenie.,populi intime ‚ et,corrigebatur tantum,, emendabatur, amplificabatur „ et.restringebatur , seecundum ipsorum tempo» rum; morumque mutatam rationem., Unde, quod mire sane audit nostva, aetate, Jıus- y tinianum , post aliquot non, annorum,, sed. seculorum: decursum, suceessionis,ab in-- testato aliquod caput, ad, XI Tabb. simplieitatern revocare videmus-.(ug.).. Sed haee obiter , tantum; „Et sic. quidem, videmus, nullum esse negotium ‚-quogd .peregrini.ya- lide contrahere. non possent;;, et si forte eveniret, ut nulla’ alia ‚superesset yia, coüi- fugere certe semper ‚poterant ad generalem illam juris; gentium ‚stipulationem, qua nescio .quod genus obligationis contrahere mon posses. Unde etiam ipsi Romani, dam eorum contrahendi modi,multis adhue magnisque juris eiyilis- premereutnr angustiis et acerbitate,:ad firmandas suas,, de quacungque, re, 'conventiones , creberrime; iis. usi fuisse videntur (20). Sie et si vellent Romani, ut nuda pacta valerent, in, stipulatio- nem tantummodo ea deducebant (2ı). Verum hac occasione hie quaeri potest, num nuda pacta, quae ‚inter eives Ro- manos minime valebant, valerent tamen inter peregrinos ? 'Cui quaeslioni, ex supra positis prineipiis, facere non possum, quin afirmando respondeam. Vidimus enim inter. peregrinos ea omnia valere,.quae juris gentium sunt. Jam vero nuda pacta procul dubio mihi juris gentium. esse videntur. Neque etiam, in jure Romano, um- quam haee vis pactorum, ratione peregrinorum habita, negatur (22). Praeterea ve- 10,Paulus (25), «ex nudo pacto, inquit ,„ inter cives..Romanos actio.non nasci- «tur ;’ et expresse itaque addit inzer cives Romanos,. Unde, me judice, non male: a contrario argumentum, ratione peregrinorum, ducere posses. —Verum hanc quae- stionem in praxi non adeo magni momenti fuisse existimo, cum, etiamsi nuda pacta inter peregrinos non valerent, facile tamen possent, uti et ipsi Romani, in stipu- lationem ea deducere: cumque, etiamsi valerent, nemo tamen facile iis uteretur, De- (19) CR. 8. 3. de legit, agnat. success, (20) Sic et in emtionibus venditionibus aliqguando mentio stipulationis occurrit; v. c. in l. 18, ar D. de hered. vel act. vend.; in 1. 4. D. de usuris; cf, Seneca de Benef. III. ı5. Sic de evictionibus et yiliis rei venditae, stipulationibus cavebatur, Is enim universe erat earum finis, « ut quis cerlior es= «set et securior iuterposita stipulatione”; I, x. 8.4. D. de stipulat. Praet, cf. Paulus Reccpt, Sent, Nu ts (a1) Paulus Recept. Sent. IT. 22. 2. (22) Quod aflirmo auctoritate Schweppii op. I. $.3r4. (33) Recept, Sent. II. 14. ı, Nec dissentire a nobis videtur Schultingius ad h. 1, COMMENTATIO av’ QUAESTIONEM:TURIDICAM. 67 Denique etiam hoc loco observandum est, ad generale illud gentium jus peregrinis tum demum recurrendum fuisse, si aliud remedium non superesset, id est, si vel cum eive Romana, ,vel.cum peregrino, alius gentis socio, essetcontrahendum. Pe- regrini enim ejusdem gentis, sieuti et ipsi cives Romani, suae eivitatis jura obser- ‚vare tenebantur-z ‚qua de re supra egimus.,— Caeterum, et ‚hie, rursus abunde petest ‚patere, quid.universe ‚existimandum ‚sit, de miserrima ista peregrinorum,, in imperio Romano, :conditione, et. .de,crudelitate,..quam hac in re,multi,;Romanis, „ut, initio hujus: disputationis. vidimus , objieiunt. dr. u Haec de .obligationibus,,; quag,ex conventione oriuntur. Sed .‚quid ‚dieendum, de is, quaeıa Romanis, quasi ex contrzctu oriri dicuntur? an ea etiam, inter peregıinos ‚eontrahi poterant?. ‚Res est incerta, nec ullum noyi veterum testimonium, e quo vel ‚ad negandum vel ad afirmandum argumentum ducere possem, _Ex,rei natura si. rem -dijudicare velis ;; primo löco observandum est, quasdamresse inter ‚eas, .quae quasi ex contractu nasci dieuntur -obligationes, de quibus; nulla, ratione, peregrinorum , sive jus gentium ‚‚sive Romanum respicias, incidere potest quaestio ‚sed in quibus peregrini ‚suis legibus utebantur ; quo referas eas obligationes, quae oriuntur ex, tu- telae administratione, et ex aditione hereditatis, Nam civis Romani tutor.esse non poterat peregrinusy. nec ex civis Romani testamento directe aliquid capere., Unde haec omnia, sive de peregrinis ejusdem gentis, sive diversarum gentium sociis, quae- ras;; dijudicanda 'erunt secundum.ea, quae peregrinis legibus essent saneita; et quod peregrinorum legibus esset constitutum, id, neque Romani inter peregrinos non tue- bantur. Quod ad reliquas obligationes, attinet,, quae quasi ex "contractu nascuntur, universe! diei potest, omnia;hic. inde pendere , utrum, aliquid juris gentium, sit, nee ne.‘ Quod’ ego de: omnibus affrmare non ausim., Neque etiam obligationes ‚istae se- ‚cundum jus gentium esse’ introductae, umquam,.quod scio, in, jure ‘Romano dicun- tur, sed potius' utilitatis; causa.esse receptäe. ( 24). Sed nihil,definio., Nam in utram- que partem' non improbabiliter disputari potest. Ab una enim parte juri gentium ‚et naturali'ralioni videtur -conveniens, ut-consensu sue.tantum possit aliquis obligariz ab altera vero aequum omnino-est, utis, qui alterius negotia gesserit, indemnis prae- stetur: is, qui indebite solvit, solutum repetere possit; is, qui in rem, absque consensu cum altero communem , impensas fecerit, partem earum pro rato possit zepetere , et contra. : % 2: (24) & 1. J. de Oblig. quae quasi ex contractu, 63 A. 3 DUYMAER van. TWIST 2% De obligationibus, quae ex delicto nascuntur: Absoluto, pro, instituti Tatione, tractatu de obligationibus , quae ex conventione' oriuntur, sequitur, ut de iis videamus, quae ex delicto originem ducunt. — Delicto- ‘rum autem, apud Romanos, duas fuisse species, publica nempe’atque privata, ıno- lissimum est; verum de posterioribus nobis hoc loco tantummodo est agendum; Delicta itaque haec privata, obligationesque , quae'ex iis oriebantur, apud Roma- nos maxime pertinebant ad jus privatum, et in iis Romani non tam'id spectabant, an et quatenus iisdem ipsa civitas fuisset Jaesa, quam illud inprimis, quid damni inde privati bomines fuissent passi. Unde et hisce persecutio eorum relinquebatur, poenagque non publico, sed ipsis privatis laesis cedebät. Longe’tamen abest, ut.Ro- mani haecce delicta legibus suis non sanxiverint, atque in his omnia privatorum ju- dicumque arbitrio reliquerint. Ipsis enim jam XII Tabb. legibus de hisce fuit cautum multis, adeo ut harum tempore jam triplex distingueretur privatorum delictorum genus, furtum, damnum, et injuria. Et quidem de furto jam salis accurate actum fuisse videtur. Ad XII Tabb. enim pertinet distinelio inter furtum manifestum et nec manifestum (25): inter furem diurnum et nocturnum (26). De damno locus non amplius exstat, quippe postea nova lege inutilis factus (27); exstat vero de pauperie quadrupedum (28), et de pasta pecoris (29). Injuriae etiam triplex distinguebatur genus ; membrum ruptum, os fractum, caeteraeque injuriae, quarum 25 assium poe- na erat constituta (30). Hisce autem, subsequentibus temporibus , variae leges ac- cesserunt , quarum numero recensenda est Aquilia lex: accesserunt et alia poenalia judicia, quae Praetores suis Edictis introduxerunt, ut fuit v.c. actio illa de vi bo- norum raptorum : accesserunt denique varia interdietorum genera, quae omnia spe- ctabant praecipue ad ejusmodi delicta, quae hodie ad’ politiam pertinere dicuntur, Verum quemnam in finem haec omnia erant constituta? Nullum in alium' profecto, quam in publicam salutem, ut in civitate quiete vivere possent homines, nec alius ab (25) Gajus III. 189, 190. Gellius Noct, Att. XI. c. ult, (26) Mos. et Rom. Leg. Collat. VIL 3. ibique Schultingius.. (27) L. 1. D. ad legem Aquiliam, (38) L. ı. D. Si yuadrupes. (29) L. ı4. 8. ult. D. de praescript, verb, (30) Festus in voce zalo, Gellius Noct, Attı XX, 1. Gajus III, 22% COMMENTATIO an QUAESTIONEM JURIDIGAM. 69 ab alio quidquam haberet metuendum injuriae, ne denique ulla delicta essent im- punita (51), atque sic universe omnes a delinquendo absterrerentur. Quae si teneamus, sponte patet, in delictis non tam potuisse Romanos attendere .ad. diversitatem personarum, quae delicta commisissent: (nam cujuscunque demum ‚eonditionis sit delinquens,ipsius delicti effectus semper est idem),sed quaesivisse tan- tummodo, num ab aliquo revera commissum esset, Neque adeo, ex rei ipsius natu- za,.poterat, ralione,horum delictorum , insignis esse differentia inter ipsos cives Ro=- manos peregrinosque :; atque hi, aeque ac illi, necessario debebant, nisi acerbiori- ‚bus, certe iisdem legibus, iisdem poenis teneri,, si furtum, injuriam reliqua admi- sissent, Enimvero, hic minime suadebat eadem ratio, ne peregrini jure civili Roma- mo uterentur, quae suadebat illud in reliquis negotiis civilibus, contractibus, testa- mentis ‚ reliquis; immo contra potius, alia, ut dixi, omnino suadebat, ut jure civili tenerentur. — Neque etiam hisce in casibus suficere poterat generale illud gentiam jus , quo caeteroquin , plurimis in causis, utebantur peregrini, neque salis securi- tatis illud praestabat: quippe cui ‚hoc quidem evat conyeniens, ut v. c, res ablata ablata restitueretur, damnum resarciretur : verum quo severiores nullae, quibus opus tamen erat, conslitutae erant poenae. Quodsi quis autem contendere velit, injustum hoc esse, quod peregrini legibus tenerentur Romanorum poenalibus, is profecto non eogitavit, hoc ipsum seiyisse, vel certe scire potuisse peregrinos, cum imperium Romanum intrarent, adeoque intrando in hanc rem ipsos consensisse , seseque juri Romano, hac in parte, subjecisse. Praeierea vero apud hodiernos populos fere idem observatur, ut nempe politiae lezibus teneantur omnes, qui in territorio gentis de- gunt. Si-itaque reiipsius natura jam suadet necesse esse, ut, ratione delietorum, eodem jure usi fuerint peregrini ac cives Romani, hanc praeterea sententiam mirum in mo- dum confirmare videntur Gaji verba expressa, ubi simul rationem tradit Jetus, et colorem quasi, quibus fieri posset, ut jure Romano uteretur peregrinus. Id nimirum Praetores efliciebant, peregrinos cives Romanos fingentes. Sic enim Gajus (52): « Item civitas Romana peregrino fingitur, si eo nomine agat, aut cum eo agatur, « quo nomine nostris legibus actio coustituta est, si modo justum sit, eam actionem « etiam ad peregrinum extendi,, velut si furti agat peregriuus, aut cum eo agatur «.. 0... similiter si ex lege Aquilia peregrinus damni injuriae agät, aut cum’ eo « agatur, fieta eivitate Romana, judicium datur.’”” Quo loco, quamvis non omnes de- (31) L. 5r. $.ult. D. ad leg. Aquil.; 1. 70. 8. 5. D. de fidejuss. (32) IV. 37; ubi simul ejusmodi fictionum exempla occurrunt; similis fictionis exemplum eliam occwrit in lege Rubria alliae Cisalpinae c Hugo Civilist. Magaz, I, p. 454. 135 jo A: DUYMAER van TWIST delictorum species ad unam enumeret Gajus, nullam tamen idoneam video ratio- nem, quare non idem in reliquis etiam fuisset observatum, Affert ea omnia tan- tum exempli gratia JCtus, unde verba velut, similiter. Neque etiam universe ad actiones taninm personales videtur pertinere locus: additur enim geheralis häec re- gula® sö modo justum sit caet. Et fortasse ideo duo exempla de delictis sumsit JCtus, quoniam hac in re fictiones illae essent usitatissimae (53). | Quae igitur cum ita sese habere videantur, ratione delietorum,, vere sie dictorum), nec aliud dicendum esse existimarem, ratione caeterorum interdictorum Praetorum, actionumye popularium, obligationum denique, quae quasi ex delicto oriuntur, qua- tenus nimirum haec omnia etiam in peregrinos cadere possent. Eadem enim ihn hic eliam idem suadere videtur ratio. Denique quod ad jus Justinianeum attinet, eliam secundum hoc, pari jure usos fuisse peregrinos ac cives Romanos crediderim. Rursus enim idem suadet 'supra proposita ralio , neque ullus, quantum scio, in corpore juris exsiat locus, ubi' hoc doceatur, ad furtum, ad vim, ad damnum injuria, ad injuriam inferendam, ad de- linguendum universe, requiri, ut aliquis sit civis Romanus, vel etiam adversus pe- regrinum delinqui non posse, Ss. 3 Quibus modis obligationes tollantur. Yidimus, quibus modis obligationes contrahanlur : restat, nt videamus, quibus modis eacdem tollantur. Et quidem, quemadmodum magna diflerentia est in pere- grinis et civibus Romanis contrahentibus, fieri aliter non potest, quin. similis inve- niatur diversitas, in’ obligationum tollendarum modis. $i vero bene leneamussea, quae proxime praecedentibus paragraphis diximus, non adeo diflieilis yidelur.expli- catu hiece locus. — Statim autem bie incidimus in primariam , hac in re, juris Ro- mani divisionem, qua obligationes dupliei modo tolli dieuntur.: ipso jure nimirum, yel per modum exceptionis; de qua non ‚inutile videtur, ‚quo rectiuus hunc ipsum locum capiamus, ut disquiramus, an similis distinetio, eliam rätione peregrinorum, videatur admittenda. Et sane, siad fundamentum ejus divisionis respiciamus ‚non alia videtur esse ejus ratio, nisi,haec, quod modis iis, quibus ipso jure tolli obliga- io dieitur, .eiviliter ea tollatur: jis vero, quibus ope exceptionis, tollatur, tantum naturaliter (54). -Civis Romanus nimirum cum secundum juris sui ciyilis formas con- tra= (33) Haec etiam est sententia Schweppii op. 1. & 324. 434) Ch Hugo op. L p. 237. EOMMENTATIO Anp QUAESTIONEM JURIDICAM. 71 traheret, in obligatione ejus, quae ita existeret, duplex quasi distingui poterat obli- gatio, Continebat enim mixta ea obligatio et naturalem obligationem, quae ex con- sensu originem ducebat, quem in omnibus contractibus suis, sed praeter quem in aliis. rem , in aliis verba, in aliis scripturam requirebant Romani, quique consensus in obligationibus juris gentiium erat (55); verum continebat praeterea obligatio ea mixta obligationem eivilem, quae exinde oriebatur, quod in contrahendo juris civi- lis formae fuissent observatae. Secundum regulam autem, qua omnia in jure eodem modo dissolvebantur , quo erant cotligata, quaque « fere quibuscunque modis obli- « gamur, iisdem in contrarium actis liberamur”’ (56), obligatio illa, quatenus solo consensu niteretur,, contrario eliam consensu tolli poterat. Sed quamyis ita natura- lis obligatio omnino sublata esset, eivilis tamen-adhuc durare pergebat. Nam, prop- ter eamdem, quam modo proposui, regulam, quod eiviliter erat contractum, etiam eivili tantum modo distrahi poterat. Et cum ita, soluto, juris gentium modo , naturali tantum obligatione, adesset adhue civilis illa obligatio, summo jure omnino poterat ex ea agi; et tum. demum, cum ita jure ciyili actum , cumgue exceptio, quae ex contraria conventione ei obstaret, proposita fuisset, cum jam etiam civilis accessisset solvendi modus (57), ipsa etiam eivilis obligatio perimebatur. — Contra vero, prop- ter easdem rationes, civilibus modis naturalis ea simul tollebatur obligatio, cum etiam, in omnibus istis eivilibus solvendi modis, lateret tamen semper, tanquam fundamen- tum, partium consensus; quin imo etiam judieio contrahi videretur (58), ut mox eliam videbimus. Quibus obseryatis, sponte patere mihi videtur, quid dicendum sit, de memorata divisione obligationum tollendarum, ipso jure , vel per modum exceptionis, ratione obligationum peregrinorum, admittenda, vel non admittenda. ‚Quod enim ad pere- grinos altinet, obligationes, quas ii contrahebant, non ita in naturalem et civilem seindi poterant. Erant enim tantummodo naturales, et jure gentium nitebantur , ne- que adeo necesse habebant, ut eivili.aliqua ratione dissolverentur. Si enim, quod naturale in iis esset, fuisset solutum, nihil amplius solvendum restabat. Quamvis enim per juris gentium unam alteramve stipulationem, vel per chirographos syngra- phosve, ut supra vidimus , contraxissent peregrini, et quamvis, inter cives Romanos, hi ipsi contrahendi modi juris civilis effectum habere possent, ratione peregrinorum tamen erant meri gentium juris, neque obligatio eivilis inde, inter eos, qui ab omni ju- (35). Unde ii contractus, qui nihil requirunt praeter consensum istum, contractus juris genlium appelautur, (36) L 153.D. deR. J. (37) Gajuslll. ı80, ı81; IV. 106, 107. (38) L.3. $. 11. D, de peculio, 72 A. , DUYMAER van "TWIST juris eivilis communione penitus erant exelusi, (nisi quatenus er specialiter con- cessa fuisset, vel civis Romani persona in iis ficita) existere poterat. Quaecunque eniın peregrini aliquando, in conventionibus suis, ad similitudinem quodammodo ipsorum Romanorum contractuum observarent, haec non adeo ad substantiam ejus, quam inde oriri volebant, obligationis, perlinuisse videntur, sed potius ad proba- tionem, si ea deinde forte regquireretur, conventionem revera esse initam (40). Quae igitur, ratione juris ciyilis Romani, valebat regula, quam modo proposui- mus, ut in jure omnia eodem modo dissolverentur, quo fuissent colligata, haec mi» hi naturali rationi omnino videtur convenire, adeoque etiam in peregrinos applicari posse. Sicuti enim Romani jure civili contractas suas obligationes, jure civili eliam solvebant, nempe vel per modos, unicuique tantum speciei proprios: eam v. €. quae per aes et libram, aere et libra (41), quae per verba, verbis contrariis (42), quae, serioribus temporibus, solo consensu contracta erat, solo etiam contrario con- sensu: vel eliam per alias generaliores, neque quibusdam tantum speciebus proprios modos: ut est v. c. novatio, quaeque huic quodammodo accenseri possunt, legitima judicia, in quibus per litis contestationem efheiebatur, ut postea dari oportere in- tendi non amplius posset, cum |jam incepisset condemnari oportere, post latam vero sententiam solo! oporiere (45): — Sieuti igitur, uti dicere inceperam, cives Romani suas obligationes, jure civili contractas, vel propriis, pro diversa juris civilis con- trahendi forma, vel generalioribus, sed jure civili tamen constitutis modis, tolle - bant: ita etiam peregrini, ut videtur, qui nulla juris eivilis forma, quae ad sub- stanliam convenlionum earum requireretur, in contractibus suis utebantur, nulla- etiam juris civilis forma ea tollebant,, sed naturalihus tantum et gentium juris mo- dis quippe cujus solius juris auctoritate conventiones eorum nitebantur, et se- cundum quod solum jus etiam Romani eas sustinebant atque tuebantur. Sie tollebant eas peregrini naturali praestatione ejus, quod deberetur: acceptilatione, guae etiam juris gentium facta est, simul ac et quaedam stipulationum species, ut vi- (40) Gajus UI. ı3r, 132. Obseryemus vero, nos jam tantum loqui de eo, quod fit extra judi- eium, Lite enim in judicio peracta, quamvis ita peregrinorum obligationes ipso jure subsisterent , non poterat tamen peractum judicium omni effectu destitui, verum tueodum illud erat exceptionibus actio- nibusque dandis, uti mox videbimus; vid, imprimis not. 46. (417) Gajus III. 173. (42) Quae duae species, ut videlur et supra observavi, unici erant contrahendi modi. Unde patere videiur, solutionem initio nihil aliud fuisse , nisi solvendi modum juris gentium. (43) Gajus lceis laud. III. 180, 181; IV. 106, 107. Sed loquor hie tantum de judiciis, in qui- bus dari oportere intendebatur, non de iis, in quibus in rem vel in factum agebatur, in quibus o- mnino mecessaria erat exceptio rei judicatae vel in judieium deductae: secus ac in auliquis legis aclig- nibus. Gajus IV. 108. COMMENTATIO An QUAESTIONEM JURIDICAM, 73 vidimus:,-ijuris gentium existimarentur (44).: novatione , cum ita convenirent, ut. prior ‚obligatio tolleretur, eaque in novam transfunderetur, et jita in reli- quis.' Unde simul etiam patet, quare non aeque ac in legitimis judieiis, qui- bus soli Romani utebantur, sie etiam in iis, quae imperio continebantur, quae- que peregrinorum erant propria, per ipsam judieii ‚susceptionem , vel senten- tiam , obligatio principalis; tolleretur (45), sed necessaria in iis esset peregri- nis, si-postea de eadem re ageretur, rei judicatae -vel in judicium deductae excep- tio. Is enim modus tollendae novandaeque prioris obligationis per litis contesta- tionem, eaque regula, ut judicio etiam contrahi yideretur, minime erat juris gen- Aium, verum meri juris civilis Romani (46). Quamvis itaque peregrini forte ad si- (44) L. 8. $. 4. D. de acceptilatione. ie 2 (45) Gaj us locis modo laudd. (46) Quo itaque casu jure dicere |posses, etiam’ peregrinorum obligationes ope »exceptionis tolli.. Queod enim in Romanorum legitimis judiclis oblinebat, si in personam,, formula in jus concepta, agerelur, ut his: ipsis (contrahere 'viderentur et novare.priorem obligationem,,id’erat, ut dixi, eflectus tantummodo meri juris ciyilis Romani,,neque adeo ad peregrinorum judieia extendiullo modo poterat, Rei ipsius enim nalurae. convenienter si loqui velis, judicia magis ad distrahenda, quam ad contrahenda negotia comparata esse videntur. Quamyvis igilur peregrini in judieio egissent, et sententia fuisset inter cos la- ta, minime tamen inde prior obligatio sublata erat (cum non, sicuti cives Romani, judicio contraxisse viderentur, nec tamen videretur absque consersu solyi posse id, quod consensu esset colligatum ) ve» rım prior obligatio omnino subsistebat , etiamsi reus fuisset absolutus; sin vero conlemnatus, eo ma« gis etiam prior obligatio confirmabatur. Sed quid igitur? An poterat ita nullus effeetus tribui ei, quod in judicio fuisset actum, ut, etiamsi absolutus fuisset reus, tamen postea aeque valide eodemque cum .effectu agere posset actor, perinde ac si nullum prorsus adhuc intervenisset judicium? Quid si con- -demnatus fuisset reus, an neque hoc ullum producebat effectum? Immo vero omnino producebal. Quam= vis enim non ipso jure, concedebant tamen reo absoluto Praetores iique, qui jurisdictioni praeerant, exceptionem: et eliam,, si contra reum fuisset lata sententia, eam tuebantur actiones dando vel ex- ceptiones denegando. Cf. Heffter in Annot. ad Gaji I IV. Observ. c. 20. p. 103. ibique laudata 1. 44. 8.1. D, familiae erciscundae..coll. 1. x. pr. de’ Publiciana actione, quae loca de judiciis imperio conti« tinentibus intelligit auctor. Ne quis tamen, cum ita exceptio conceditur peregrinis, qua obligatio eorum, quae ipso jure adhue consistit, infirmetur, coutrarium hoc existimet iis, quae supra in $. hacce dixi= "nus „‚quibusque distinctionem, inter modos obligationis tollendae ipso jure et ope 'exceptionis‘, in pere + gfinorum obligationibus, non admisimus. Ibi enim'de.eo loquebamur ‚; quod extra judicium fit: hie de: eo, quod: in: judicio agitur;.ibi illud probare conati sumus,, non posse, eo; sensu usp venire dictam ‚dislinelionem in peregrinorum, obligationibus,, quippe.quae non , ut Romanorum obligaliones, pro parte ‚civiles, pro parte naturales diei ‚possunt : cujus rei neque hie contrariuın docemus , sed hoc tantum quaerimus, quomodo cautum sit, ne peregrinorum judicia, quae imperio continebantur, ab omni eflectu plane destituerentur. Quamvis itaque idem esset modus exceptionis proponendae, atque in civibus Ro« manis, qui exceplione obligationes suas-tollebant, diversissimi tamen erant et rationes et fines, propter «quos proponebahlur, ' = ! 4 } 74 A. J., DUYMAER van TWIST similitundinem quodammodo juris Romani obligationes conıraxissent, minime: tamen necessarium iis erat, ut eodem modo eademque forma eas solverent, cum eae: for- mae eorum conventionibus minime essent, ut ita dicam, essentiales. Sic, ut hoc ular, quamyis peregrini in contrahendo usi fuissent stipulatione juris gentium, non tamen, necesse lis erat , ut ita contractam obligationem acceptilatiöne tollerent: nam verba ea in eorum stipulationibus non idem illud efliciebant, qui erat eorum ef- fectus in stipulationibus eivium Romanorum, ut nimirum ita juris geutium cönsen- sus juris eivilis forma investiretur, adeoque juris eivilis contractus eflicacitatem ha- berent: verum verba illa, quae forte 1estibus praesentibus pronunciaverant, nihil magis pertinebant ad substantiam peregrinorum obligationum, quam scriptura, in quam postea saepius stipulationes suas redigebant Romani (47), ad substantiam stipulationum Romanarum. Unde, cum consensus esset nomen, quo obligarentur peregrini, contrario etliam consensu obligationes istas, sieuti etiam cives Romani nudo consensu contractas, contrario nudo consensu, tollere poterant. Haec omnia jam suflieiant de modis obligationum tollendarum. Ex quibus simul hoc patere existimo, quid dicendum videatur de solvendis iis obligationibus, quae ex delicto nascebantur. In iis enim easdem poenas solvere debebant, quae legibus Romanis erant constitutae, cum hac in parte cives fingerentur. Nee crediderim, ul- terius sese extendisse eam ficlionem, cum nec ulterior ulla ejus esset necessitas ne- que utilitas, m EiA»P UT UND BR TIBUM, DE PEREGRINO AGENTE Dave sens ad tertium ultimumque hujus disputationis caput, ubi nempe de pere- grino videbimus agente; qui sane locus nequaquam levioris duobus praecedentibus est momenti. Quid enim juvasset peregrinos, jura ipsis esse tributa, si non potuis- sent ea adversus alios injuste aggredientes defendere atque tueri, nec, si quid eo- rum amissum esset, recuperare, nec illud, quod sibi juste deberetur, adversus in- jus- (47) L. 30. D. de verborum obligationibus ;l. 1. Cod.de contrahenda Stipulatiore; COMMENTATIO ıpd QUAESTIONEM JURIDICAM. 75 juste inficiantem judicio persequi! Quodsi igitur summi momenti est hoc caput, ne- que profecto difieultate reliquis quidquam cedit: quod mirum nemini videbitur, qui in'memoriam reyocaverit summam dificultatem,, eamque forte ne acutissimi qui- dem ingenii maxime assiduo labore prorsus superandam, ejus in jure Romano ar- gumenti, quem hodie processum civilem vocare solent. Nos autem, ut eatenus rem illam tractemus, quatenus ad 'nostram quoque quaeslionem pertinet, hoc caput in duas partes scindere constituimus: quorum primo agemus de iis, apud quos ageban - tur peregrinorum judicia, sive qui peregrinae jurisdietioni ‚praeerant; deinde vero de ipsis hisce judieiis deque modo eorum ac ratione paucis videbimus, Sed paucis inquam: sicuti enim ubique, ita.et hoc loco , in primis horum omnium lineamentis erit subsistendum. 9. 1 ; De ıis, apud quos peregrinorum judieia agebantur, tam in urbe, quam in omni imperio Romano, praesertim de Praetore peregrino. Si ad antiquissima respicias civitatis Romanae tempora, quaerasque, apud quos- nam tunc peregrini jura sua persequerentur, haud multum dubii habere mihi vi- detur, eorum conditionem, sicuti tum, et in mnlıis’aliis rebus, non adeo diversa fuis- se videtur a civinm Romanorum conditione, quippe quiet’ omnes incerta lege incer- toque jure utebantur; hand dubium, inquam, videtur, civium.et peregrinorum con= ditionem nee hac in parte diversam fuisse, sed omnes, qui controversiae aliquid cum aliis haberent, ad regem confugisse, et'quod is judicasset, hoc pro jure fuisse habi- tum.” Ut enim omittam'notissimum illum Pomponii loeum, non ambigue idem etiam significare videtur‘Cicero (1), qui « Nec vero quisquam, ingnit, privatus erat « disceptator, aut arbiter litis: sed omnia eonficiebantur judiciis regiis’’. — Quae itaque initio apud solos reges peragebanıur judieia, 'haec deinde, transeunte ad con- sules regia potestate omni, transire ad Gonsnles etiam debebant: serius vero, cum ipsa juris dicendi provincia ad peculiarem magistratum , Praetorem nempe pervenis - set, necessario etiam judicia apud eum peragi coeperunt. Tandem vero, cum et in dies cresceret peregrinorum turba in civitatem Romanam confluentiium (2), cresceretque ita simul litium frequentia, cumque magis eliam magisque juris inter peregrinos dicendi insignem.dificultatem perspicere coepissent Romani, quum non il- (1) Cicero de Rep. V. 2. (2) Pomponius in l, a, $.28, D. de origine juris, Ka 76 A. I DUYMAER van TWIST illud jus, quod civium erat propriam, quodque cum indole et moribus Romana« gentis intime cohaerebat, in peregrinorum causas videretur posse applicari: « crea- « tus est et alius Praetor, qui peregrinus appellatus est ab eo, quod plerumque in- «ter peregrinos jus dicebat.”” Sie igitur occasionem et rationem , ob quas: creari coeperit peregrinus Praetor, narrat Pomponius; atque haec satis certa esse et'rei naturae convenire videntur. Minus vero accurate constat de anno, quo primus Prae- tor peregrinus creatus sit. Si enim eundem consulas Pomponium, indicat hic nihil aliud,, nisi factum illud esse, aliguot annos post creatum Praetorem Urba= num. Quo magis etiam hic desideramus Livianum lib, XIX, qui’ temporum inju- ria periit, et quo loco, ut ex Epitome ejusdem libri patet, historiam creati Praetoris Peregrini narravit auctor. Sic enim ibi legitur: « duo Praetores tum primum greuti «swnt.” Unde a diversis interpretibus diversus conslimitur Praetoris nostri natalis annus, Sic refert eum ad annum U. C. 506 Heffier (5), ad annum 507 Gonra- di(4), ad annum 51o Mylius (5). In alia.vero omnia hie abit Cl. Hug.o:(6), qui ad antiquiora, eaque statim post subactam Italiam .tempora. natales ejus refert , sed’ nullo, quontum ego invenire potui , idoneo argumento seutentiam snam firmat, Quid enim ex comparalione nominum Peregrini et Urbani, et ex comparatione Praetoris Peregrint cum iis Praetoribas , qui deinde accesserunt, excozitari et argu- mentari possit, fateor me non videre. Quin etiam omnia omnium velerum auclorum testimonia suae sententiae obstare, ipse fateiur Vir Ql.: verum hoc twibuit mutationi, guam postea subierit peregrina Praetura. Sed quamnam demum mutationem hic in- dieat auctor Jaudatus? — Quae igitur cum ita sese habeant, cumque ego non facile aliquid statuere auderem, quod disertis vetlerum testimoniis esset ceontrarium, haud improbabilis, me judice, est sententia, quam proposuit Conradil.l., quiex eo, quod Livium primum historiolam illam de Claudia narrasse,, ex ‚Epitome ejus libri laudati constet, deinde vero statim insequantur. verba: « duo Praetores Zum « primum creati sunt,” argumentatur,, haec duo eodem fere tempore accidisse; cum- que haec Claudiae mulcta, secundum Gellium (7), referenda sit ad Fabium Lieinium et Otacilium. Grassum Consules, Praeturae peregrinae natales ad au- (3) Heffter op. 1’ Obsery. cap. 7. pag: 22. (4) Conradi, de Praetore Peregrino in Parerg. 5. r. (5) Mylius de Praetore Peregrino , quod opusculum exstat in Theophili Editione Reitzii pag. ıu82. De Praetore peregrino cf. eliam universe Kreutzer Abriss der Röm, Antiquit, pag. 137 seggq. (6) Hugo op. I. p. 298 seqgq. (7) Gellius Noct. Aw X. 6. COMMENTATIO AD QUAESTIONEM JURIDICAM. 7 annum ‚U.,.C.i507 refert. Hoc.certe eonstare mihi videtur, ad-illud cireiter tempus natales. ejus esse: referendos.. Sed quaenam autem erant praecipua' hujus-magistratus oflieia? Ut taceamus de aliis, quorum cura etiam ad eum pertinebat, certe sequioribus ad eum delata est temporibus, quorumque quaedam recenset Conradi (83), ludorum Apollinarium cu- rationem, ludorum Augustalium- annuam.celebrationem , aquaeductuum curam, alia : nos inprimtis videamus de eo, munere, quod ad nostram qlaestionem maxime perlinet, nempe.de Juxisdietione 'ejus,., Apnd.ipsos.igitur veteres „ variis nominibus:hoc praeci - puum Praetorum 'peregrinorum officium. insigniri sole. Vocatur enim Pperegrina sors, Peregrina jurisdietio , jurisdictio inter peregrinos, jurisdictio inter cives ei. peregrinos;- vocatur, ipse, ‚Praetor, qui inter peregrinos, vel qui ‚Pplerumque inter peregrinos,, vel qui inter. cives et peregrinos jus dieit (9). Ex quibus omni=. bus similibusque loeis abunde patet, ‚ad nosiri Praetoris jurisdietionem pertinuisse quascunque cohtroyersias ,' vel inter. duos peregrinos, vel eliam inter cives. Romanos et peregrinos, nec ulla invenitur distinctio, utrum.actor vel reus esset peregrinus, an vero civis Romanus (10), Verum magna, inter antiquiores praeserlim interpre- tes, fuit contentio, an Praetores peregrini .quoque, sieuti Urbani, Edictum propo- suerint, quo jurisdietionis; suae modum atque ralionem, quam essent servaturi, pa- lam omnibus facerent (11). Fuerunt enim, qui hoc negarent,, contenderenique, peregrinum Praetorem, ex Edieto Praetoris Urbani jus dixisse;. alii vero nega- ze non..dusi Sunt, sed dubitaverunt tamen (12). Nos autem, ne diutius hac in ze moremur, si quaesiionem examinemus secundum ea, quae huc usque de pe- regrinorum conditione diximus, facile patere. videtur, cum peregiini a juris Ro- mani communione prorsus. esseut exclusi, iisque! jus redderetur vel secundum suas leges, vel secundum. generale illud gentium jus, Praetoris peregrini juris - dicendi ralionem, ab ea, quam Urbanus sequebatur, ex rei ipsius natura, toto eoelo diversam esse debuisse, neque adeo illum ex hujus Edicto jus dicere potuis- se. Quae sententlia, si et rei naturae ommnino’est cönsentanea., Praeterea eliam di (8) Conradi op. 1; 8. 17% (9) C£. Livius XXI 35; XXIM. 30; XXXII. 28; AXX. 26; XXXIX. 8,38; XEI. 1; XXXVIL 50, XL. 1; XLI. 15, 21, 27; Theophilus in-$. 7. J. He J-N. G. et C; Tacitus Ann,l1. 15; Lex .Ku- bria apıd Hugonem Civilist. Mag. 1.1. pı 443 5. cf. Mylius, 1.1. p. 1083. (10) Idem quoque sentit Cujacius ad l. 2. 8.28. D. de Orig. Jur.; Conradil.l. $. g. (11) De repentinis enim et extraordinariis Edictis-nulla dubitatio ;.sie Chaldaei aliquando , Edicto Praetoris peregrini, ex-urbe et Italia abire jussi sunt; Valerius: Maximus l.I. c.3; cf, quos laudat Conradil.1l.8.ıo0. (12) Utriusque generis.auctores laudat:ConradiL-l, $. 10 K3 73 A. I» DUYMAER van 'TWIST disertis, ut videiur, veterum testimoniis probari pötest. Ut enim ömittam multa , quae minus certa videntur, argumenta, quaeque alii alia proposuerunt viri docti (13), pauca tantum proponam, quae rem extra dubium ponere videntur. Seribit itaque Cicero (14): «Servabis, ut ta fides et dignitas postulat, Edietum "et in- « stitutum tuum.’” Seribit autem haec ad M, Curtium Peduceanum , qui videtur eo tempore Praetor peregrinus fuisse, cum eodem anno alius memoretur Praetor Ur- banus, in epistola proxime praecedente. Nee videtur commode ad Praetorem pe- regrinum scribere potuisse Cicero Edietum tuum', si non Edietum hujus proprium,: sed Urbani Praetoris cogitasset (15). Dein seribit Theophilus (16): « dedsrzeı «IE narsEalperov vo vonoderew ro mpalrapı To oipßzvo nal ra mpxlrapı Tav wepeyplvav wur» « Övopalero mpalrup mepeyplvog, Emzidy Einzioddren Tors Eevoig TE xul EryAusım” Quo loco Theophilus facultatem red voucderetv Praetoris peregrini, diversam a facultate Praeto- sis Urbani, totidem verbis distinguit, Denique apertissime loquitur Gajus, cum dicit: «Jus autem edicendi habent magistratus Populi Roman: 'sed amplissimum «jus estin Edietis duorum Praetorum , urbani et peregrini” (17). Hoc igitur constat, Praetorem peregrinum, perinde atque urbanum, initio ju- risdietionis suae, 'edixisse, quamnam per magistratus 'sui tempus, in jure dieun- do, servaret ralionem. Verum quousque patebat ea Praetoris peregrini juris- dictio, utrum per totam Italiam, an vero ad ipsam urbem restricta erat? 'Prius, certe de antiquiore tempore, afirmat Hugo (18), idemque sentire' 'suspicor etim Cl. Holtium (19). Sed liceat tamen hie a summis 'viris discedere, Ut enim taceam ea loca, quibus expresse vocatur peregrinus Praetor ‚is, qui iz urbe inter ceives et peregrinos jus dicit (20), (quippe quae omnia ad serio- ra tempora pertinere dieit Cl. Hugo) non video, quomodo eommodo statui pos- sit, peregrinum Praelorem per ömnem Laliam jus dixisse. Etenin, ui ipse fatetur V. (13) Conradil.]. $.rosegqg.; Myliusl. I. $.9. qui etiam nova inyenisse sibi videtur, quem ta- men pro parte refellit Reitzius in Excursu IX, p. sı8ı; cl. eliamı Conradil.l. $. 12. not, m. (14) Cicero ad Fam. XII. 5g. ’ (15) Quod tamen existimavit Conradil.l. $. ıo. (16) Theophilus in 8.7. J. de J. N. G, et C. (17) Gajus I 6. Citatur autem in 1. 9. $: 4. D. de dolo malo, locus Laheonis ex libro XXX, Praetoris peregrini, Sed inde nullum argumentum peti posse ad hanc praesentem quavstioneın , ob« servarunt Mylius, 1. c. $.9. et alü. (18) Hugo op. I. p. 298, 299. (19) Quod inde eflicio, quod et hie, statim post'subactam Ttaliam , Praetorem peregrinum. ereatum esse statuit; Vid op. l. p 76. n®.255; sed, ut dixi, suspicor tantum, (20) V. c. in lege Rubria, apud Hugonem Ciy. Mag. l. l. p. 4431 et alibi, COMMENTATIO ap QUAESTIONEM JURIDICAM. 79 V. Cl. (21), quamvis a Romanis subacti essent Italiae populi, minime 'tamen inde desierunt proprios constituere populos, propriisque suis legibus vivere (22), pro- prüs magistratibus parere : verum horum ömnium nihil ulterius iis ademerunt Ro- mani, nisi quod praepotens populi Romani majestas necessario requireret. Quod idem etiam haud ambigue signilicat Strabo (25), ubi: « Nemauso in Gallia, in- «‚quit, jus-Latii datum, ut qui Nemausi aedilitatem et quaesturam adepti essent, ij « cives Romani essent; eaqgue de causa populus ılle Romanis Praetoribus non pa- « ruit,” — Haec de antiquioribus temporibus ; ratione vero habita seriorum tempo- zum, ubi Italiae populi ad eivitatem Romanam jam pervenissent,, ipse nobiscum fa- eit V. Cl. Sieuti itaque Urbanus Praetor jus dicebat inter cives, ita peregrinus inter pere=- "Erinos , vel inter cives et peregrinos. Caeterum ulriusque potestas erat aequalis; ‚collegae erant, iisdemque comitiis creabantur. Nec desunt exempla, ubi peregrinus Urbano intercessisse , ejasgne decreta rescidisse memoratur (24). Eadem etiam erant utriusque Praetoris insignia ; uterque suum habebat tribunal , uterque suos adsessores (25). Sic et apud peregriuum Praetorem legis actio erat; qua de re quamvis olim fuerit disputatum, hodie tamen ex Gajo satis constat (25). Videtur tamen honoratior fuisse urbana, quam peregrina Praetura, unde non rarae con- tentiones inter Praetores designatos, unde etiam sortitiones, quin ea de re Senatus decreta (27). Denique aliquando alter Praetor alteri jurisdietionem suam mandabat, vel ipse 'sua auctoritate, vel auctoritate Senatus ( 28). Praetoris autem peregrini necessitas cum aumquam , nec liberae reipublicae, nee Caesarum temporibus desineret, quin imo magis magisque cresceret, quo major peregrinorum vis in urbem conflueret, semper etiam, et libera republica, et, diu certe, sub Caesaribus, creari solebat, Praeterguam enim, quod et Tacitus, ur supra vidimus, suo adhuc tempore, de peregrino Praetore loquitur, mentio etiam ejusdem est Hadriani et Diyi Pii temporibus; quod et ex aliis locis (29), et ve- ro (21) Hugo op. I. p. 297, 298. (22) Contrarium obtinebat tantum in Praefecturis in Italia, in quäs quotannis a Romanis mitte- bantur , qui jus dicerent, cf. Festus in v, ‚praefeclura, F ) (23) Apud Seen op. 1. lib. I. c. 4. p. 314. (24) C£. quos laudat Conradi l.l. $.& {25) Conradi ibid. (26) Gajus IVs3r, (27) Conradil.l. 8.5. . f (28) Conradil.% $. 7. Ch Myliusl.L. $. 13. ibique laudati veterum loci. ! (29) Cf. inseriptiones apud Gruterum, p- 446, inser, 4; p. 4g3. inser. 1; p. 399 inser, 6; quas eliam habet Conradilı 1. $. 20. not, 2, 80 A. . DUYMAER van TWIST ‚ro etliam ex Gajo passim patere potest. Denique nec post Antonini Caracallae no- ‚tissimam constitutionem , Praetorem peregrinum creati desiisse, argumento esse vi- detur constitntio Constantini (50), ubi ita Imperator: «si apıd uirumque « Praetorem, dum quaestio ventilatur, ab aliqua parte auxilium provocationis fue- «rit objectum , et quae segq.”” Quo loco et urbanum et peregrinum indicari ‚Praetorem, observavit jam Gujacius (51\. 5 Haec jam de eo, apud quem in urbe agebant peregrini, dicta sufliciant. Quo quidem loco, pro .instituti ratione, explicato, eo breviores esse possumus in agen- do de iis, apud quos iidem, in reliquo imperio Romano agebant. Quod enim ad Italiam attinet, ante bellum Sociale, de eo taceo, cum Italiae populos, tune temporis, suo .modo inter peregrinos judicasse existimarem ; post civitatem ve- ro impetratam, nihil alind de, Italis .dieendum videtur, quam de ipsis Romanis, quorum juris ciyilis tunc et ipsi participes erant facti. Et forte tum in singu= lis urbibus, vel singulis regionibus,, singuli magistratus .creabantur, Praetoribus peregrinis similes: vel cura peregrinorum huic vel illi ex caeteris magistratibus mandabatur, Quod denique ad proyincias attinet, pauca etiam hic suflicere cre- ‚do. Testatur enim totidem verbis Gajus, Praetoris Urbani .et peregrini in pro- vinciis jurisdictionem habuisse Praesides earum (532). Praesidum antem nomen ge- nerale est, .et ad omnes cujuscunque generis rectores. provineiarum pertinet (35). Eodem tandem modo ac Gajus, etiam Hermogenianus (54): « de omnibus causis, «inquit, de quibus vel praefectus Urbi, yel pracfectus Praetorio, itemque Consules « et Praetores, caeterigue Romae cognoscunt, Correctorum et Praesidum provineia- « rum est notio.” Ex quo loco, de eo, quod hac in parte jure Justinianeo obtine- ‚ret, simul judicari potest. $: 2. De ipsis peregrinorum judiciis, eorumque modo ac ratione. Dictis iis, quae videbantur dicenda esse de ill's, apud quos peregrinorum judicia ‚agebantur,, nestat,ut de eorum modo ac ratione videamus. Atyue ad huuc locum Praeserlim pertinent, quae, initio hujys.‚capitis, de summa; ejus dilicultate monui ; quac= (30) In 1. ı7. C. de Appellationibus. (31) Cujacius in Parat. ad T. D. de Off, Praet, (32) GajusI. 6, (33) L. ı. D. de Off, Praesid i (34) In 1 10. D..eod. COMMENTATIO ap QUAESTIONEM JURIDICAM. 8ı quaeque hac $. proponam, non ita intelligi volo, quasi certa omnia essent, nec alla superesset de iis dubitandi ratio : verum verosimillima mihi videbantur, et a vero proxime abesse. Sed ne multis verbis lectorem moremur, ad rem ipsam statim accedamus; qua tamen in re, alium quodammodo ordinem servabimus, quam huc usque secuti sumus. Manabit enim omnis nostra disputatio, veluti e centro quodam, ex notissimo Gajiloco, per quem deinde ad antiquiora tempora, quantum fieri pos- sit, adscendere conabimur ; tandemque et de serioribus temporibus pauca adjiciemus, Dieit itaque Gajus (55): «Item civitas Romana peregrino fingitur, si eo no- «mine agat, aut cum 'eo agatur, quo nomine nostris legibus actio constituta est, si « modo justum sit, eam actionem ad peregrinum extendi,.”” De quo loco jam paullo accuratius videamus. Occursit locus in ea parte libri quarti, ubi de fictionum usu universe agit JCtus, pluresque harum species enumerat ; quas tamen omnes, si to- tum locum perlegas, non ex lege aliqua,, aliove proprie sie dieti juris civilis fon- te, verum ex sola Praetorum jurisdictione introductas esse invenies. Unde et idem dicendum esse, de fictionis specie, quae in nostra paragrapho oceurrit, ejusque ori- ginem adeo tribuendam esse peregrini Praetoris Edicto, quippe qui solus inter ci- ves et peregrinos jus dicebat , tolius hujus loci nexus, et vero insuper omnis hu- jusce magistratus modus atque ratio, verosimile reddit. — Aflirmat porro Gajus, civitatem Bomanam peregrino fingi, si eo nomine agat, caet. Non dieit igitur sim- plieiter, civitatem ei fingi, quotieseunque agat, aut cum eo agalur: verum ca- sum, quo haec fictio usu venit, expresse indicat. Unde hoc eficio, non semper hanc fictionem peregrino,, si vel ipse, vel alii contra eum agere vellent, necessa- ziam fuisse. Sed quando igitur necessaria erat? Respondet Gajus: «Si eo nox « mine agat, aut cum eo agalur, quo nomine nostris legibus actio constiluta est.’ Verum quid illud nosiris legibus? Intelligerem ego omnes fontes juris civilis Ro- mani proprie sic dieti, leges, plebiscita, Senatusconsulta, reliqua, praeter ipsa adeo Praetorum edicta; haec enim commode Zeges vocari posse , an crediderim (56), Unde efhcio, fictione ista peregrinis non fuisse opus, quolies eo nomine agere vel- lent, quo nomine jure hongrario esset actio conslituta (37). Atque hacc sententia Te- (35) Gajus IV. 37, (36) Certe non videntur vocatae esse a Gajo, qui tam accurate eliam inter leges et ea, quae le- gis vicem obtinent distinguit, Nostrae leges nihil aliud significare videtur, nisi nostrum jus civile, quod sane, proprie sic dictum , Edictis Praetorum non centinebatur, Caeterum hoc constat, ficlionem semper intervenisse, quoliescumque peregrini aclione juris civilis Romani agerent. (37) Certe si ea actio in jure gentium haberet fundamentum et ex eo esset depromta. Quod non semper in Edicto Praetoris Urbani loeum habuisse videtur , in quod,et alia quaedam ex aliorum popu« lorıun inslitutis migrarunt, v. c, ex Edictis proyincialibus , quae partim ex moribus legibusque de- L Yi- 82 A. J, DUYMAER van TWIST revum naturae mihi videtur esse omnino consentanea. Praetores enim dietis suis hoc sibi proponebant, ut juris eivilis rigorem lenirent, ejusque angustias amplilica- rent; quod eflecerunt praesertim , adhibita juris gentium aequitate. Er quid sane opus esset peregrinis fictione, si ejusmodi actione agere vellent, quae ex jure gen= tium desumta esset, cujus juris vel maxime ipsi habebant communionem, Neque praeterea probarem eam multorum interpretandi rationem, qui slatuunt , actiones ex. Praetoris Urbani Edicto migrasse in Edieta Praetoris peregrini, adeoquehujus Edictum tralatitium fere fuisse illius (58): verum congrua videtur multo, magis'contraria ratio, ut statuas, jus gentium, ex peregrini Praetoris Edicto, propter insignem ejus sim» plicitatem, aequitätem, etinter cives Komanos quoque utilitatem, in Urbani Edietum migrasse (359). — Nec tamen ita semper, et pro: lubitu suo, sese cives Romanos peregrini poterant fingere, verum expresse addit Gajus: «Si modo justum sit; « eam aclionem etiam ad peregrinum extendi.’” Unde existimarem, hac in re mul- tum ab uniuseujusque Praetoris indole, justi sensu, et edicendi ratione pependisse , (quod supra quoque observavi) utrum vellet, si vel peregrinus, vel eivis Romanus contra peregrinum, actione, Romanis legibus constituta, agere vellet, ejusmodi fictio- nem admittere, an vero minus (40 ). — Videtur autem ejusmodi actio, si peregrinus, ficta ei civitate ageret, ulzlis vocata esse; certe illud de ea fictitia actione, quae da- batur contra capite deminutum, tanquam si capite deminutus non esset, constat (41). Et sane universe quod ad fictiones attlinet, quarum frequentissimus est in jure Ro- mano usus, videntur eae commode explicari posse, ex Romanorum juris semel con- stituti et recepti summa tenacitate, qua aliquid in facto fingere malebant, quod pro- vietorum populorum constabant, Ch. Dirksen in Disp. laud. in Rhein. Mus. pag. 33 seqq. et alibi, Unde mox eliam seripsi: praesertim adhibita caet. Jam vero, si eo in casu, quem indicavi, i.e. si aclio ‚eisi praetoria, in jure gentium non haberet fundamentum, agere yellet peregrinus, num fictio tum fuerit necessaria, disputari polest, (38) Inter quos v. c, Conradi |.1. $. 14. (39) Unde eadem actio ex jure gentium desumta, quae concessa erat Edicto Praetoris Urbani , plerumque etiam constitula fuisse videtur Edicto Praetoris peregrini, — Caeterum aliquando, sicuti ex legibus civilibus Romanis, ita etiam ex Edicto Praetoris Urbani agere, peregrinis fuisse concessum, ex iis, quae hoc loco dixi, satis constare videtur , quamvis de modo disputari possit, Cf. nota (37). (40) Dubium. aliquando mihi movit ipsum, quo Gajus utitur , verbum justum. Verumtamen illud nec plane videtur huic loco incongruum,, ita nimirum, ut justum significet, ipsius legis Romanae indoli congruum. Verborum adeo Gaji hic est sensus, si modo id, quod Iege Romana caulum est, ejus sit maturae „.ut ad peregrinum quoque extendi possit, Neque praeterea veteres tam accurate justum. et zequum distinguere solebant, (41) Gajus.IV. 38;, ch Heffter Obs.p. 57; COMMENTATIO ap QUAESTIONEM JURIDICAM. 83 probe sciebant revera ita sese non habere, quam ab iis prineipiis, quae aliquando essent recepta, vel in minimis recedere. — Sed quaeri hoc loco potest, quousque patuerit harum fielionum nsus? utrum tantum pertinuerint eae ad formulas, atque Aum demum admissae fuerint, cum per hasce litigari soleret, an vero etiam antiqui- tus legis actionibus uti potuerint peregrini, ficta iis civitate Romena? — Quod ad primam (quaestionem «atlinet, arridere posset cuipiam sententia, qua statueret, eas in formulis tantummodo admissas fuisse , ideo, quod Gajus, loco laudato, exem- plum etiam de formulis tantum proponit. Sed male tamen, me judice, eam con- clusionem inde duxeris. Scripsit enim eo tempore Gajus, quo omnis veterum le- gis aclionum usus fere penitus in desuetudinem abierat, et per formulas tantum li- tigabatur ; unde et multo commmodius erat, de hisce exemplum proponere. De le- gis actionibus vero, ne verbo quidem loquitur nostro loco., Neque ex nexu, quo memorata verba oceurrunt, quidquam efici potest: cum sit quasi transitus de legis actionibus ad formularum tractationem; unde ad utrasque aeque commode referri posse videntur fictiones. Et sane, si mihi quod sentio dicere liceat, existimarem , revera antiquitus peregrinis aliquando lege agere fuisse concessum, dum cives Ro- mani fingerentur ; nec video, qua ratione commodius possit explicari illud, quod afirmat Cicero (42), item in centumyirali judicio cum peregrino esse certatum. Namque uti expresse et totidem verbis testatur Gajus (43): « Cum ad centum- « viros itur, ante lege agitur Sacramento, apud Praetorem Urbanum vel peregri- «num.’” Dissentit tamen a nobis Cl. Heffter (44), qui his verbis sententiam nostram 'evertere conatur: « Verumtamen, inquit, an in legis actionibus, ubi a « forma legis nullo modo recedi poterat, id permissum fuerit (nimirum ut civitas «peregrino fingeretur ) summopere dubitari debet.”” Et in legis quidem actionibus, a legis: forma nnllo modo recedere lieuisse, lubenter Viro Cl. concedimus: verum po- tius, summopere dubitaremus, an ita revera a legis forma recederetur, Peregrinus enim, si lege ita ageret, non tanquam peregrinus, sed tanquam eivis Romanus, cu- jus persona ficta ei erat, lege agebat; neque adeo recedebatur a lege, quae cives tantum lege agere volebat, Etsi sic a lege recessum esse existiimari debet, tum pro= fe- {42) Cicero de Or.I. 3% (43) Gajus IV. 31. Cf. item $. 95. Videri possent cuipiam Gaji verba per se suflicere: quod nos bis etiam videtur , credentibus, Praetorem peregrinum inter cives nımquam jus dixisse, nisi hoc ei fuisset mandatum ; sed non omnes ita sentiunt, et ita nonnulli Gaji locum interpretantur ,‚ut intelli. gant de civibus apud peregrinum Praetorem lege agentibns. Jam vero, ea ratione, quam nos in probando seryavimus , neque hoc nostrae sententiae objiei potest, ; (44) Heffier Obs. pag. 39 L 2 3% A. I. DUYMAER van TWIST fecto, et in multis aliis causis, fietiones admitti potuisse, negandum est, Namque a lege reccdere, credo non tantıım in legis actionibus non licuisse, sed numquam pla- ne (45). Probabilius vero videtur Viro Cl. « certis legibus, sacramenti actiones pe- « regrinis adversus cives Romanos constitutas fuisse, sicut lege Calpurnia et Junia, ’” Quae quidem opinio vera esse potest, sed nihil esse videtur nisi mera conjectura, cum et idem Vir Cl. alio loco scribat (46): « Saecramenti actiones, ex lege Calpurnia ei Junia, sociis peregrinisque datas esse, « nondum satis probatum sibi esse.” « de pecunia capta , factum erat.’ Praeterea vero, quamyis verissima sit ea opi- nio, non tamen ideo necessario nostra est rejicienda. Possunt enim utraeque simul subsistere, et, praeter causas illas ex lege Calpurnia et Junia, aliae esse, in quibus per fictionem lege agere possent peregrini. — Si quis autem nostram hac de re am- plectatur sententiam, ita simul, de aetate nostrae fictionis, quodammodo certe, ju- dicare poterit; constat enim tum, eam Ciceronis jam aetate in usu fuisse. Duplicia itaque, Gaji temporibus, fuisse videntur peregrinorum agendi genera , nimirum vel per utiles actiones, et per fictionem civitatis Romanae, si eo nomine agerent vel contra eos ageretur, quo nomine Romanis legibus actio esset constituta: vel sine fietione, si non ex legibus, iisve quae legis vicem obtinent, sed ex aequita- te, et jure gentium agerent, secundum quae Praetores aetiones suas in Edictis ha- bebant constitutas; quo casu non videtur fictio illa fuisse necessaria. Similemque distinctionem item jam Ciceronis videri admittendam esse tempore, ex iis, quae hucusque proposuimus, patet, et ex sequentibus, spero, magis etiam patebit. Sed accuratius paullo de diversis istis judiciorum generibus, cum Gaji, tum antiquiori= bus temporibus, dispiciamus, a Gajo. rursus initium sumentes. « Omnia autem, inquit Gajus (47), judieia aut legitimo jure consistunt, aut « imperio continentur.”” Deinde utriusque judiciorum generis indolem et naturam explicat JCtus. Legitima itaque sunt, quae in urbe Romana, vel intra primum ur- bis milliarium, inter omnes cives Romanos, sub uno judice accipiuntur. Imperio vero conlinentur recuperatoria, et quae sub uno judice accipiuntur, interveniente peregrini persona, judieis aut litigatoris. In eadem causa sunt, quaecunque extra primum urbis Romae milliarium, tam inter cives Romanos, quam inter peregrinos, accipiuntur, Hujus autem judiciorum divisionis, quam legi Juliae tribuit Gajus, hane (45) Sic etiam eo sensu a lege recederetur,, si capite deminutus , adversus quem proprie lege dar non poterat actio, fingeretur tamen capite non esse deminutus, et ila aclio revera daretur, (46) Heffter Obs. cap. a. p.7. not. 5. (47) Gajus IV. 103— og. Qui kocus hic assiduo conferatur. Legitimi judieii eliam mentio est: apud Ulpianum Äl. 27. De omni hoc argumento cf. Heffter Obs. c. 20, COMMENTATIO ap QUAESTIONEM JURIDICAM. 85 hanc rationem, et recte, ut videtur, reddit cl. Heffter l. ]., quod in ipsa ur- be, et intra primum ejus milliarrum, mixtum et temperatum provocatione et appel- latione esset magistratnuum imperium, resque legibus, maxima ex parte, regerentur: in reliqgua vero Italiae parte et in provinciis, regerentur plurima ex mero magistra- ‘ tnum imperio, pauca legibus et constitutionibus a senatu confirmatis (48). Unde ex- tra urbem, ejusque primum milliarium nulla prorsus erant judicia legitima , quamvis ex lege aliqua descenderent, et inter solos cives Romanos aceiperentur: in urbe vero pauca, et inter cives Romanos, recuperatoria tantum, imperio continebantur. Nam quamvis inter hosce ex lege non esset judicium, sed ex Edicto Praetoris dare- tur actio, dummodo Romae, et sub uno judice, et inter omnes cives Romanos aceiperetur, legitimum erat, Nam poterat omnino, uti Gajus testatur, esse le- gitimum judicium, et tamen ex lege non esse. Ex quibus omnibus hoc satis pa- tere existimo, Gaji tempore, judicia, quibus peregrini agebant, fuisse ea, quae imperio continentur, neque legitima ullo modo pertinere potuisse ad peregrinos, certe quatenus peregrini adhuc essent, nec civitas Romana ficta is. Num vero aliud dicendum sit, si fictio illa intervenisset,, numque hujus vis tam late sese extende- ret, ut, per illam, ipsa judicia, interveniente peregrini persona, legitima fierent, eaque ita omnes eflectus legitimorum judiciorum consequerentur, quaeri potest:; sed ego tamen Summopere dubitarem, existimaremque potius, peregrinorum ea judicia nihilominus imperio tantum contenta fuisse, nec quidquam hac in parte eflecisse in- tervenientem fictionem. Quamvis enim huic sententiae quodammodo obstare euipiam videatur elegantia juris, quae hoc suadeat, ne peregrinus, civis Romanus fietus, pro parte tamen, ut ita dicam, peregrinus adhuc maneat: aliae tamen rationes adesse videntur, quae majoris, quam mox proposita, videntur esse ponderis. Primum enim non videtur ea fuisse fictionum introdacendarum ratio, ut ita peregrinorum judicia, in omnibus, legitimis civium Romanorum judieiis aequipararenlur, verum haec tan- tum, ne, quibusdam in causis, in quibus justa et necessaria viderentur et peregri- nis, et adversns peregrinos, Romanis legibus constituta judicia, ea plane deessent. Quem adeo finem quum per fictionem assecuti essent Praetores, cum jam imperio continenti judicio experiri possent peregrini, non crediderim, ullam ulterius vim ei esse tributam. Deinde vero, quamvis civis Romanus fingeretur peregrinus, semper tamen, in ipsa eiiam formula, mentio erat, eum fingi tantum, et revera non esse ei- (48) Ck Niebuhr op. 1. Ed. II. t. ı. p. 557. not, 1106; Ed. II. p- 5gı. not. 1180. Et quamvis ju- diciorum ordo in proyinciis legibus esset constitutus, ut Rubria in Gullia Cisalpina, Rupilia in Si- «ilia, nihilominus tamen ibi judicia imperio continebantur.. L5 86 A. J. DUYMAER van TWIST eivcm Romanum, sed peregrinum (49). Denique illud etiam, quamvis obscure ta men, quod fateor, significare videtur Gajus (50); quamquam non nego, eum lo- cum subtiliter etiam ita explicari posse, ut pro nostra sententia nihil probet (51 )« Caeterum illud hoc loco obiter moneam, quod et de iis, quae hue usque disputayi= mus, et de sequentibus etiam valeat. Cum peregrinis aliguando concessnm esse vi- demus, actionibus, legibus Romanis constitutis, agere, quin imo, secundum nostram seutentiam , strictis illis legis actionibus uti, hoc nequaquam contrarium esseei, quod in multis bujus disputationis loeis observavimus, fuisse ea tantum peregrinorum pro= pria, quae essent juris gentium, minime vero ea, quae essent, juris civilis Romani. Namque si ita aliquando jure civili Romano quodammodo uterentur peregrini, sta- tim fictionem intervenire videmus, neque adeo, hac in causa, amplius pro peregri- nis, sed pro civibus Romanis habebantur., Verum haec, ut dixi, obiter tantum. Videmus itaque hoc: ea judieia, quae im- perio continebantur, Gaji tempore, peregrinorum fuisse propria, et judicia, quae caeteroquin essent legitima,interyentu ipso peregrini, imperio conlinentia esse facta. Quod autem attinet ad diversos utriusque generis judiciorum eflectus, de eo et supra jam quaedam monuimus (52); quibus hoc loco addimus: « Judicia legitima, nisi «in anno et sex mensibus judicata fuerint, exspirare,’’ dum contra ea, quae im- perio continentur, « tamdiu valent, quamdiu is, qui ea praecepit, imperium ha- bet (55).” Nemo enim magistratus judicare jubere eo die, quo privatus futurus es- set, poterat (54). Agebant itaque hisce judiciis etiam in provincis peregrini; in quibus tamen, teste Scaevola (55), hoc singulare erat, ut judices eliam in tempus successorum durarent, et pronunciare cogerentur. Quaenam vero erat horum judieiorum peregrinorum modus atque ratio? Respon- deo, non alia erat ac ipsorum judiciorum eivium Romanorum, neque ulla peculiaris forma iis tribuitur. Sie etiam, ut ex Gaji locis laudatis constat, judices vel recu- peratores in peregrinorum judiciis dabantur: sic eiiam formulae ad eorum judicia pertinebant, quod vel ex eo ipso loco, ubi de fictionibus agit Gajus, satis con- stat, ubi hujusmodi formulae exemplum proponitur. In quibus tamen ipsis formulis, nisi fallor, aliqua differentia conspieua est, quippe quae, in civum Romanorum judieiis, aliquando in jus tantum, aliquando et jus et in factum poterant esse con- ce= (49) Gajus IV. 37. (50) Gajus IV. og. (5:1) Diei enim potest verba: «idem juris est si — unum judicem,” pertinere ad peregrinorum ju- dicja sine fictione. (52) C£. hujus Part. ec. II. $.3. (53) Gajusl.1. 8$. 103, 105. (54) L. 13. 8.1. D. de Jurisdiet, cf. Heffter L 1. (55) L.49 $.ı. D. de Jurisict, COMMENTATIO ap QUAESTIONEM JURIDICAM. 87 eeptae: in peregrinorum vero judieiis, semper in factum conceptae fuisse videntur, Quam in judiciis civium Romanorum licentiam, in quibusdam negotiis duplici modo formulam coneipiendi, non improbabiliter statuere videtur Cl. 5 chweppe (56), cohaerere cum instituto quodam, origine eivili, aliquando etiam in ipsum Praetoris Edietum recepto. Distinetio autem ista non adeo insignis fuisse videtur, diversis, quos utraque species produceret, eflectibus: sed veram differentiam proposuisse mi- hi videtur cl. Heffter (57), qui sie statuit: «illae (in jus conceptae) versan- «tur in jure civili, hae (in factum conceptae) aequitate et imperio Praetoris ni» « tuntur.” Quod idem non obseure significat etiam Gajus (58), qui «sed eas « quidem formulas , in quibus de jure quaeritur, in jus conceptas vocamus — in « quibus juris civilis intentio est: caeteras in factum conceptas vocamus,in quibus « nulla talis intentionis conceptio est.” Quod igitur, primo loco, argumento mihi esse videtur, formulas, in factum conceptas, non vero in jus conceptas, pertinuisse ad peregrinorum judicia (59). Quomodo enim posset ea juris eivilis intentio ad peregrinos pertinere, cujus juris nullam prorsus habebant communionem? Unde facile etiam intelligitur ipsa harum formularum in factum coneipiendarum ratio, quam proponit porro idem Gajus: « initio formulae, mominato eo, quod factum «est, adjieiuntur ea verba, per quae judici damnandi absolvendive potestas datur.”” Quod seeus fuisse, in formulis in jus conceptis, constat. Alterum argumentum, quod pro nostra sententia facere videtur, in eo positum est, quod ipsum illud for- mulae exemplum, quod Gajus in loco de fictionibus proponit, in factum est con- ceptum. Supra autem disimus, in peregrinorum etiam judieiis, aliquando unum judicem, aliquando recuperatores judicasse, Et sane, si recuperatores judicarent, eo ipso eflieiebatur, ut, etiam inter cives Romanos, non legitimum , sed imperio continens esset judicium. Horum autem recuperatorum dandorum usum, ex commercio juris gentium invectum esse, probabile est. In conventionibus enim et injuriis gentium inter se, recuperatores utringue dari solebant (60). Unde fortasse in usum ve- (56) Schweppe op. 1. $.256; cf, Heffter cap. XII. passim, (57) Heffter obs. pag. 57. Unde Ulpianus in 1. 13. D. de O, et A, ain factum acliones etiam « filii familiarum possunt exercere.” (58) Gajus IV. 45 seggq. (59) Non ideo nego, formulas in factum conceptas pertinere potuisse ad civium Romanorum judi- ea; quod mox aflirmavi. J (60) Ci, Festus in recuperatoros. Varro de vita Pop. Rom. lib. 3. apud Heffterum Obs. p. ıor. Plebiscitum de Thermensibus, quod exstat apud Sigonium op. |. p. 515, 58 A. . DUYMAER va TWIST venit, ut si qnid peregrinus a cive Romano peteret, aut. vice versa, Tecuperatores darentur. Nec deinde ,etiam inter eives Romanos, rarus erat recnperatorum usus (61)» In provineiis etiam frequens est recuperatorum mento, veluti XX eorum, qui de causis liberalibus judieabant; et terni in singulis causis privatis, tam inter cives, quam inter peregrinos, et inter utrosque cognoscebant (62). Denique etiam in pe- regrinorum judieiis mentionem fieri judicis peregrini, non incommode ita explicari posse videtur, ut dicas, judicem dari solitum fuisse ex ea gente, ex qua esset reus, Ejusmodi quid saltem in Sieilia locum habuisse constat (63). Verum haec de peregrinorum judieiis, Gaji temporibus, sufüciant. Tribuitur autem memorata illa judiciorum divisio in legiiima, et ea, quae imperio continentur, legi Juliae Judiciariae (64); unde quaeri potest, quid dicendum videatur. de au- tiquioribus lege Julia temporibus? Ciceronis tempore,, qui legem Juliam nondum viderat, quamyis quaedam legis acliones, per legem Aebutiam, jam essent sublatae, non tamen, omnes sublatas fuisse, vel ex eo satis patet, quod Gajus earum legis actionum abrogationem, non soli legi Aebutiae , sed simul duabus Juliis tribuit. Unde Ciceronis aetate et per legis actiones, et per per- concepta verba litigabatur. Peregrinos autem etiam tum aliquando, dum iis civitas Romana fingeretur, lege agere potuisse, supra probare conati sumus. Verumtamen eum litigandi modum non proprium eorum fuisse, non difhieile est videre; sed et eo tempore, formulas, in. eorum judiciis, maxime in usu fuisse existimarem, Neque aliud , ratione formularum earum, de antiquioribus Gicerone temporibus afırma- rem; atque non improbabilis videtur conjectura, quam etiam proposuit el. Schep- pe (65), litem istam per concepta verba, semper inter non cives fuisse in usu apud Piaetorem peregrinum, adeoque ex jure gentium demum, inter ipsos cives, parlim legibus, partim moribus, esse receptam. Formulae enim illae juris gentium simpli- citati mire videntur convenire; et videtur praeterea historia, qua ratione usus earum iuter ipsos cives Romanos, et in civium Romanorum judieiis receptus sit, universe oplime convenire cum ratione, qua ei in aliis multis causis, jus genlium in jus ci- vile migrasse constat. Quidquid vero de forma judiciorum peregrinorum. sit, agere et judicio jura sua persequi potuisse peregrinos jam Xll Tabb, tempore, ex Ci- ce- (61) Heffter obs. p 1on. (62) Cl. Cicero in Verr. I. ır, 12, Livius XXVL, 48, (63) Cıczro in Verr. II. 13, ubi haec: « (Juod civis Romanus a Siculo petit, Siculus judex « datur, quod Siculus a cive Romano, civis Romanus datur,” Sententiam proposui Hellteri Obs. P- 102, (64) Gajus IV. ro4. (65) Schweppe op. I $ 55% COMMENTATIO a» QUAESTIONEM JURIDICAN. dg eerone et Festo plus quam manifestum est (66). Ciceronem autem admit- tere .distinetionem inter judicia lege et sine lege, probayit cl. Heffter, sed simul observayit, quod ex rei natura Patet, eam distinetionem minime esse confundendam, cum ea, quae post legem Juliam observabatur inter judicia legitima et imperio con- inentia (67). Judicia autem sine lege ea videtur intelligere Cicero, quae ex aequitate, et Praetoris jurisdictione descendunt, Unde eodem modo, ac de Gaji tempore. vidimus, ‚aliquando tum eiiam Peregrinis, si agerent, vel contra eos agere- tur, fictio illa fuisse necessaria,, aliquando non fuisse videtur. ‚Quod tandem ad seriora Gajo tempora atlinet, non erediderim magnas mutatio- nes, in peregrinorum judiciis, factas esse. Qua de re facere non possum, quin ob- servationem cl. Heffteri integram ‘hie apponam (68), qui: « Unum addidisse « sufliciat , inquit, posterioribus temporibus, legitimorum judiciorum et caeterorum « naturam ita inter se evanuisse et obliteratam esse, in corpore Jegum Justiniani, ut « Vixac ne yix quidem appareat, quantum e genere legitimorum relictum sit. Gerte « cum haec urbe tantum concluderentur, praevaluisse necesse est imperio continen- «tium naturam, idque multis modis probari potest, maxime ex exceptionibus, qui- « bus etiamnum ulimur, et litis contestatae efectibus.” Quodsi igitur judiciorum imperio ‚continentium praevaluerit natura, non video, quare non etiam Justiniani tempore,, judicio .agere potuerint et conyeniri peregrini; quamyvis facile appareat, hujusmodi causas multo rarius debuisse incidere, cum jam omnes, in imperio Ro- mano, civitate Romana gauderent, Cui fortasse causae tribuendum, quod nulla, hae de re, in eorpore jturis Justinianeo,$quod scio, occurrat mentio, Quae enim aliquando tractantur de advenis, de exteris et extraneis, caeteris (69) haec non referenda esse ad peregrinos crediderim eo sensu, quo nos eos suminus, sed revera de civibus Romanis, verum in alia provincia degentibus, intelligi debere. Statuerem itaque, etiam tum peregrinos, sive per directas, sive per utiles actiones agere po- tuisse vel conveniri; quod idem de exsulibus, quos supra vidimus in peregrinitatem redigi, ex disertis legum verbis constat (70). Quo eodem ex loco aliquis dubitare possei, num forte etiam peregrinis, sicuti exsulibus, necesse fuerit per procuratorem age- (66) Sic enim Festus in y. status: « Status dies vocatur, inquit, qui judicii causa est conslitu- «tus cum peregrino.” Quod ipsum XI Tabb, tribuit Cicero, de OM. I. ı2. «Indicant XI Tabb; « status dies cum hoste, caet.” (67) Heffter obs. P- 19, 20, (68) Heffter obs. p. 103, (69) Maoquard Freherus Verisim, cap. 17. in Thes, Ottonis tom. I, qui quaedam horum loeo- zum collegit. (70) L. 20. D, de minoribus, M 9o A.J. DUYMAER van TWIST COMMENT. Ap QUAESTION, JURIDIC. agere? ‚Et hac in re nihil ego afirmo; sed dubitarem tamen, cum forte, in exsuli- bus, ejus rei haec fuerit causa, quod ipsi Praetorem adire omnino: non possent: quae vero ratio in peregrinis cessat. Constitueram autem initio quaedam hie, appendicis quasi loco, disputare de Con- stitutionibus notissimis Caracallae et Justiniani, quippe cujusmodi disputatio non videbatur ab hoc loco plane alienas Postea vero, propter gravissimas causas, PFo= positum hoc opus omittere coactus sum. Neque tamen ideo nolui disputationem hancce viris c}. dijudicandam mittere, cum praeterea et hoc accederet, quod quam- vis, uti dixi, appendix ejusmodi non esset ab hoc loco plane aliena,; neque tamen etiam necessario requiri videretur, cum ita, proprie loquendo , de conditione pere- grinorum non amplius agerem. In qualicungue historia, praeter testi- monia scripta, conjeceturis plerumque et rerum similitudine acquiescendum est, nec his usque sufficientibus. HoLrıus, Hist. Jur. Rom.. Lineam, Prooem. $. 21.- JESAIAE WILDSCHUT, ULTRAJECTINI, E PAGO DE BILT, LITER. HUM. CANDID. ET THEOL. IN ATHENAEO AMSTELODAMENSI STUDIOSI, COMMENTATIO, QUA RESPONDETUR AD QUAESTIONEM, AB ORDINE THEOLOGORUM IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA, A: MDCCCXXX, PROPOSITAM: „ Praemissa narratione de vita et scriptis LAURENTII VALLAE, investigetur et exemplis demonstreiur, quaenam ejus iam in Histo- riam Ecclesiasticam, quam in Theologiam Christianam, inprimis N. T. interpretationem, pro aetatis suae ratione, fuerint merita.” QUAE PRAEMIUM REPORTAVIT D. vım MENSIS FEBRUARII A. MmDcccxxiLl Ba: a0 RR a ai EN Eu ER ira ah, “ PR 11} en Nr an a kon. Pinlah we, yangsr. Bike: sne, | res "SOITA TUAN ‚no Wii, Aal Dunn Dia Ar ee m vice anal Ackrucinl wa u rs un ip as Prkallerieh) ji Yen Kr At ß 4 k TETIERLEZ) j au) \ ] ARE NR HA IN ursanossna. en. | I h l H „axanoocı n u " RENT bau Pt: RES BR PIERRE Karasan ruRayaa Tate ar is an AN srianran eo 6 mB) arkp mis mmemnonmb elgmam in 1 2a Eine en ine) wöigplant! sis snup ' sinne “asian EM ‚Anesisr Ka! ” ae aa Mn uxsao N ie an Y h f Kay * aaa], "W | Sa Ei; Fade har zARy HuR aba KT ATEM f k ’ init? | SEI JAN 5 > 14 = h Ah ı uFin De 2 y Al c h 63 “ 0 ö Bd E13 ! COMMENTATIONIS CONSPECTUS. INTROITUS Continens narrationem praemissam $. ı. De Vallae vita, $ 2. ‘De Vallae scriptiss CAPUT PRIUS De Laur. Vallae meritis in historiam. SECTIO PRIOR Vallae de Symbolo, quod dieitur, Apostolico Disputatio perpenditur.' »ı. Traditio de Symboli origine, illiusque traditionis auetoritas Vallae aevo. Vallae de Symboli origine disputatio. . 3. Vallae in defendenda sua sententia constantia. . 4. Disputationis consideratae merita. mama [oJ D SECTIO ALTERA Vallae in Donaiionem, quae vocatur, Constantini M, Deulamatio dijudicalur. $. 1. Donationis historia critica. $. 2. Donationis veterrimum, quod exstat, exemplar. $. 3. Declamationis Vallae in hanc Donationem indoles, $. 4. Deelamationis illins argumentum et pretium, $. 5. Vallae in Donationem refutandam merita. A2 CAPUT ls 2. GOMMENTATIONIS CONSPECTUS, CAPUT ALTERUM De Laur. Vallae meritis in Theologiam Christianam , inprimis N. Test. interpretationem. SECTIO PRIOR. Vallae studia Theologica. Vallae de voluptate, seu de vero bono, scriptum« Vallae de libertate arbitrii liber. SECTIO ALTERA Vallae studid Exegetica. Status interpretationis sacrae aetate Vallae, ejusque in,hang rem merita perpenduntur. Demonstrantur exemplisex Evangelio Matthaei copiosius collectis, A ceteris N. Test. libris historieis petitis; E reliquis N. Test. scriptis allatis. Commentationis conclusio. COM- r "COM ME N :T-A-T.1.0 t AD r .! OQUAESTIONEM THEOLOGICAM r t INTROLT US Inter illos, qui saeculo XV, ante Constantinopolim expugnatam et plurimorum inde Graecorum eruditorum in Italiam migrationem, ibidem exstiterint,; viros praeclaros, ac celebratissimos, paucos sibi pares , nullum superiorem habuit) Laurentius Valla, qui Petrarcham aliosque secutus‘, bonarum artium ac'scientiarum stu- dium, pene exstinetum , denuo excitavit, ideoque Literarum elegantiorum, Insztau= ratoris titulo honorifico insigniri meretur. Multi quidem illorum temporum'aequa- les, ejus laudi atque gloriae invidentes, odio in illum flagrabant ;..magni vero Vallam aestimavit, et in hunc usque diem admirata est aequior a « Quem enim, — Erasmi nostri verbis utor', — adeo doetum viderunt Jihenae , aut Athenarum yictrix Iiala, ut illum nihil fugerit? Et quis tam 'exigui animi est, cujus pectus tantis invidiae angustiis concluditur, ut Vallam non et ‚magnifick laudet et amet quam maxim®, qui tanta industria‘, tanto'studio, tantis sudoribus , ineptias refellit, Literas pen& sepultas ab interitu vindicavit, prisco eloquentiae splendori reddidit Italiam ?”” (1) — Operae pretium sane. esset, in ejus laudes li- terarias excurrere , quod quidem in delieiis haberem (2)., Quandoquidem vero Quae- (1) Desid. Erasmi Opp. T. I. P.L. Ep. 2. p. 3 ”(2) De Vallae fatis ac scriptis fusius vel brevins! egerunt quamplarimi scriptores, quorum prae- illuc reverti Valla intutum duxit, quoeirca Papiam se contulit, ad Rhetoricam ‘publice docendam (10). — Non defuere quidem, qui eum non sponte sua eo abiis- ‘se, sed & Pontifice Maximo, ob diminutum suum ab eo juset auctoritatem in exilium "missum esse cöntenderint (11). Attamen verisimilius. videtur, Vallam, neque hoc eque alio tempore , jussu Pontificis urbem patriam reliquisse : eui opinioni inprimis 'obstat, adversarios ejus nunquam de exilio, ei publice indicto, mentionem fecisse ; 'quod tamen 6ptimam iis !praebuisset causam, suas in eum multiplicandi crimi- 'nationes. Papiä relictä, Mediolanum se contulit, ibi etiam per breve tempus Rhetoricam doetmrus (12)5 deinde Neapolim discessit, ubi Alphonsus V, rex Arragoniae, literarum quippe fautor eximius (15), plures ad se alliciebat viros doctos, quos va- is honoribus praemiisque eumulabat; Haec sors felicissima etiam Vallae obtigit, regique, aetate admodum proyecto ‚„'latinas literas tradere ei concessum; fuit (14). Quod ipse testatur, scribens (15) 2!“« Quantum mihi rex cum ceteris tribuat, hoc tempus indicio est, quum nulius sit dies, quo nom rex ,‚spectante ‚procerum coetu, dictante me, scribat in libro. illo de’ vocabulis, quod Comprehensorum dicunt, ali- quam verbi significationem, interdum’ deleat aliquam, ab alio.mal& descriptam,, vel emendat vel illustret, quod illiadeo jucundum est,-ut nolit ab alio,. quam a se scri- bi, quum doceo.” . Quamquam vero Alphonsus rex Vallam justo haberet pretio ;..alii contra ejus erita deirectabant, in quibus Antonius Raudensis, olim ei familiaris, Hic, quum (10) Vid. Vallae Opp. I. 1. {z1) Conf, Drakenborch,l. 1, pag. 6. {ı2) Vid. Vallae Opp. L.1..pag. 351. 413) Confı Schröck Chr. Kirchg. T. XXX. pag. 130, (14) Vid. Hanckius Op. laud. L.IL. P. I. c 11: ,pag. 116. un .jE 7) (15) Conf. Vallae Recriminat. in Facium L. IY. Opp; pag. 627. 8 "TJESAÄTAE WLLD,SCHUT! gquum seripthm quoddam de Imitatihne elaboraverat,: illud antequam | prömulgasset Opus amieis legendum’praebuerat, indagandi caush, num 'försan quid erroris eiinesset. Vallae autem in illö lustrando occurrebant permulta,, Hnequaquam ab Antonio.ex- cogitata, sed a Se primum inventa, et a discipulis suis’, 'quibuseum ‚häee communica- verat, ad Antonium relata, qui in eonficiendo Commentario iis jusus erät, eaque pro suis venditabat (16). Minimeigitur mirandum, Vallamy qua eratindole, talem injurlam quam maxime indignatum fuisse, atque omnes intendisse-vires, ut-fraudato = rem refutaret, quod libro, deinceps memorando, fecit!. — Verum praeter hunc etiam ei insidiabantur alii, quos inter Antonius Panormita (17) etBartholomaeus Facius (18)nominandisunt. Munus,'seilicet, loca quaedam veteris alicujus Scripto- sis, coram Alphonso aliorumque aulicorum 'eruditorum-corona, post prandium le- gendi et explicandi, cujus partes primum apud Panormitam fuerant, rexad Val- lam deferebat; quo facto, statim inter utrumque invidiae nascebantur (19). Acce- dit, quod Valla adversario suo‘, quem longe superabat ingenio., saepe quaestiones difficiliores de auditis proponeret, quas si hic explicare conabatur,, variis modis acer- bissinse crebro ab eo se reprehensum cernebat (20). - Gum: vero Panormita habebat sibi compertum, se semper inferiorem decedere, Facii auxilium contra Vallam implorabat. Hic autem, fraterno tamquam vinculo junctus Vallae, as- sensum Panormitae precibus primo negat, quibus vero iteratis, se paratum 05- tendit, tandem ut adeo uterque, junctis-viribus, Vallam adgrediatur (21). Eotempore Valla, regis jussu, operam navabat vitae rebusque gestis Ferdinandi deseribendis. Opus autem nondum emendatum. Alphonso; tradebat, ad ea, quae confecerat, corrigenda ac perficienda. Corrupto viro, qui regis a Bibliotheca erat, Panormita et Facius scriptum adepti sunt, seduloque illud legentes atque ad verba acriter attendentes, accuratissime ea notarunt, quae Vallae in vitia verti posse arbitrabantur.. Quo peracto, die quodam, quo apud regem vehementer dispu- tatum erat de vera Livii lectione, Panormita, quasi indignatione motus, excla- wat tandem: «hie, qui me, qui Codices, qui Priscianum reprehendit, plus qguam quinquaginta. vitia in historiis suis. admisit;;- tot enim Facius collegit!”” | quod (16) Vid. Vallae Prooem. in Elegant. lib. 2, Opp.. pag: 42, ejusque Arnot. in errorgs; Ant. Raus Jlensis, pag. 4r3. (17) Vid. Jo viusl. 1. pag. 23. (18) Conf. Laur. Mehus, Facii de Viris illustr, liber, pag: 21 segg; (9) Conf. Drakenborch |. 1. pag. ı4, (20) Vid, V’allae Recriminat. in Facium L.IV. Opp. pag, 59% (21) Conf. Vallae Opp. I, L, L.L pag.. 461 seq; COMMENTATIO Ap QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 9 quod luce, clarius ‚declarabat, eos manuscripto Vallae potitos fuisse, dum prasterea manifestum erat, harum animadversionum nequaquam Panormitam, at vero Fa- Cium anclorem esse. Regis auxilio opus recuperabat quidem Valla; attamen, pro= hibere. haud poterat, quominus ‚Facius ea, quae .collegerat, in librum. digereret et in lucem emitteret: cui scripto guaiuor Reeriminationum libros opposuit (22), qui supersunt adhuc,, dum,,: contra, Facii opera dudum interiere (25). ;At Neapoli non solum ‚adversariorum \insidüs agitatus est, sed etiam in ultimum vitae periculum incidit;, Valla. Omnes scilicet reprehendebat, qui lingua Latina male uterentur , arguens nempe, eos linguam illam adeo depravare, ut ejus indoles haud amplius dignosci posset.. Neque tantum in semidoctos invehebatur, quorum plerique minus eleganter Latine loquebantur, sed inprimis lites exercebat cum Ju- zisconsultis, ac 'Tlheologiae. Doctoribus et Monachis, quos_continuo ignorantiae con- vincere conabatur (24). Quocirca non mirandum est, eos animi in Vallam fuis- se infensissimi , speculatosque , num iis eontumelias illatas uleiscendi daretur oppor- tunitas. . Tandem eum haereseos accusandi occasione ab. insulso monacho oblata, Vallam ad Judicem Ecclesiasticum detulerunt , qui eum in judiecium vocayit, et, ezamine instituto, ad rogum condemnavit: quam mortem obiisset profecto, nisi ipsius, ad acerbissimi‘ supplicii conspectum animo deficientis, confessio simulata , se Ecelesiae‘ eonsentire, et Alphonsi regis auctoritas e Praesentissimo vitae peri- culo eum eripuissent (25).| Omnem hujus rei gestae scenam ipse ingenue narrayit Valla (26). De his vero infra opportunior dicendi locus erit. — Ceterum ‚ fertur quidem a scriptoribus plerisque, Vallam ex illo mortis periculo feliciter exemtum, virgarum tamen castigationem fuisse passum, quod vero, saltem si ipsi hac in re fi- des habenda sit, falso credi videtur (27). s ‚Tot tantisque calamitatibus affectus, non diutius Neapoli moratus est Valla, sed Alphonso in bello, adversus Zlorertinos comes adfuit, Rebus autem ‚pacatis, amicorum admonitione, nec non Nicolai V, tunc temporis Pontificis, rogatu, Romam, profectus est (28). Dum vero ibi degebat, et jussu Pontifieis primarios Historicos Graecos latine reddebat, simul Rhetoricam ita docuit, ut multos nancisce- zetur diseipulos. Attamen minime ‚egit vitam ‚securam, quandoquidem Georgius Tra- (22) Vid. Vallae, Opp. 1. 1, L.T. pag. 463 segg., , .(23) Conf. Drakenborch LI, Pag. 16, (24) Vid. Bayle l. 1, ir voce, not, D, et Hanckius lc, j (25) Conf, Vallae, Apol. contr. Calumn, Opp. pag. 796. (26) Vid. Vallae, Antid. in Poggium, L. IV. Opp. p. 360 segq. 127) Conf, Vallae Opp. 1. 1, pag. 362, (38) Vid. Vallae Opp. 1. 1, pag. 340 et 355, B 10 | JESAIAE WILDSCHUT Trapezuntius (29), vir ingenio et eruditione praeclarus, eidem 'arti tradendae operam navans, illi, quamquam inscio, hostis evaderet acerrimus. Nimirum‘, Tra- pezuntius ille, Graeeus seilicet natione, linguae vernaculae maxime fayebat, eam sermone Latino longe praestantiorem ducens; quare toties, quoties opportuni» tatem sibi oblatam videbat, merita Quintiliani aliorumque imminuere tentabat : Valla, contra, in deliciis habebat, linguam Latinam a tot tantisque, quibus jace- bat obruta, vitiis et barbarismis purgare, et Quintilianum, quem jam magni fecerat juvenili aetate, tanqguam viae ducem sibi eligebat. Hujus igitur patrocinium agebat omni studio adversus Trapezuntium, quod diligentius etiam feeisset , nisi munere suo clam fungi debuisset, cum Nicolaus Rhetoricae partes mandasset Trapezuntio (50). Post annum vero hie ab institutione sua destitit (31), ex quo Valla non tantum illo caret adversario, sed praeterea ejus in locum docendi provincias obtinet (52). | Sie ergo placide munere suo novo fungi potuisset, nisi alii ei obstitissent aemuli, inter quos Poggius Florentinus (35), homo illi inimieissimus, et Vallae aeque exosus. Hie, cum epistolas, quas ad omnes fere illius temporis eruditos scripserat,, in unum collegisset, illarum exemplar ineidit in manus cujusdam juvenis, Vallae diseipuli, qui, quae minus Latine dieta observaret, in margine annetabat. Casu quodam idem exemplar deinde ad Poggium remeat, qui notas illas a Valla ipso’ additas suspicatus, ei bellum literarium indieit publice. Hine exortae sunt Poggii in Vallam Jnvectivae, maledictis et convitiis refertae, cujus calumniis non mi- nori asperitate Valla respondit in scripto , inferius memorando (54). Eo tan- dem processit Poggiilivor, ut Vallam in convivio quodam Panormitae, qui ejus temeritatem in Hieronymum redarguebat, in aurem dixisse. spargeret, se adversus Christum ipsum spicula reservare; cui vero mendacio quod satis erat respondit (55): ne dicam de aliis eriminationibus, falso Vallae a Poggio illatis. Num haec odia deinceps placata sint, variae variorum sunt sententiae, quod ulte- rius persequi tanti nostra non interest, ut diutius in hoc argumento morari ne- cesse Sit. Vix ac ne vix quidem Poggius Florentiam discesserat, ecee, novus Vallae ob- (29) Conf, Schröck, Chr. Kirch. Gesch. T. XXX, p. 165 et 435; et Jovius, Elog, Viror, ilust, P. TI, pag. 46. (30) Vid. Vallae Opp. pag. 548. (31) Vid. Vallae Opp. 1.1. pag. 335. (32) Vid. Vallae Opp. I. l. pag.. 287. (33) De Poggio vid, Schröck, T- XXX. p. ı8r, et Jovius,l.c, p. ar. (34) Couf Vallae Opp: 1. I, pag. 253 , 274 , 3a (35) Vid. Vallac Opp. L I pag a COMMENTATIO An QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 11 obfuit adversarius Benedictus Morandus, qui cum eo litigare coepit de ejus disputatione adversus Livium, quem Valla erroris ‚arguerat; eumque hac de ca- lumnia ad Pontificem detulit. Quo facto, varlis Morandus gloriabatur sceriptis triumpho suo, de Valla reportato. Hoc adeo indignatus est Valla, ut ei confu- tationem opponeret, qua suam sententiam graviter defendit, et Morando re- luctante, alteram defensionem, eamque acriorem, super addidit, de quibus infra di- cemus, Similia certamina literaria, Vallam inter et Pontanum » diseipulum Panormitae, gesta, silentio praetereo (36). Ceterıum Valla, qui vitam Ecclesiasticam sequi constituerat, nunquam uxorem dusit. Postquam vero Romam weversus esset, ex ancilla tres suscepit liberos, quod cum Poggius ei exprobrasset, hujus flagitii culpam diluere conatus est (57). Posthae Valla Gleriei dignitatem obtinuit, et Canonicus $, Joannis Lateranensis ereatüs est, Romae denique ultimum vitae tempus degit, ibique diem supremum obiit. — Quemadmodum vero de anno Vallae nätali non cönstat (353), sie etiam annus, quo decesserit e vita, certo definiri nequit (59). Unum tantum superest‘ monumentum, quod huic liti finem imponeret, dummodo de ejus integritate con- staret: Epitaphium dico in aede $, Joannis Lateranensis ‚ ubi viri ossa eubant, ejus sepulcro inscriptum ; LAU- (36) Vid. Burman I. 1. pag. 362. (37) Conf. Vallae Opp. I. 1. p. 362, (38) Vid. Drakenborch L 1. P4,5 (39) De anno , quo Valla obiit, dissentiunt inter se eruditi, Ali enim annıum 1465 ‚ Epitaphio inseriptum , retinendum esse ‚ al contra in 1457 mutandum: putant, In utramque. partem disputa- xunt Hanckius, de Rom, rer. Script. L.I.P, I. cr. P- 117; Fabricius, Bibl, Lat. med. et inf» aet. T. VI. pag. 787; Ba yle, Diet. Hist. et Critigue in: voce; Joyius, Elog. viror, doct. P. II. pag. 25: seq. Drakenborch 1; 1. p, 28 seq, ; al, — Ceterum nolum, est, ei, abiommnibus fere , qui de Valla Darrarunt, scriptoribus. citatum , hoc elogium : Nunc postquam manes defunctus Valla pelivik, Non audet Pluto verba latina loqui Jupiter Rune coeli dignatus honore fuisset, ’ Censorem linguag sed timet ile suacı 1a JESAIAE WILDSCHUT LAURENTIO VALLAE, HARUM AEDIUM SACRARUM CANONICO, ALPHONSI REGIS ET PONTIFICIS MAXIML SECRETARIO, APOSTOLICOQUE SCRIPTORI, QUI SUA AETATE OMNES ELOQUENTIA SUPERAYITy5 CATHARINA MATER FILIO PIENTISSIMO POSUIT. — VIXIT ANNOS L, oB. ANN. DOM. MCCCCLXY. — In vita viri, multis nominibus celebrandi, narranda, longius, quam mihi propo- sueram, versatus, ad alteram introitus partem progredior, in qua de Vallae scrin ptis breviter exponam. . > Laur. Vallae scriptas „Ex iis, quae de Vallae vita ac fatis notavimus, suspicari nobis jam licet, illum in literis plurimum elaborasse, et de iis optime meruisse. Eo non tantum fecerunt contentiones illae, quae cum variis hominibus literatis continuo ei erant, verum etiam consuetudo virorum doctissimorum, quam maxime eum ad studia sua perse- quenda atque perficienda stimulans. Varia supersunt Vallae scripta, cum Theo- logica, tum inprimis Literaria, quae singularem ejus doctrinam atque scientiarum ardorem probant. — De illis hie nobis agendum est. ‘ Quod universe ad Vallam, ejusque scribendi rationem attinet, ut fervidioris erat ingenii et animi elati, plurima ejus scripta testantur, eum in refutando acer- bitate magis quam humanitate ductum fuisse, quin saepius ompi prorsus modestia ac moderatione caruisse. In eo omnes consentiunt aequi harum rerum arbitri. Paulo acerbius vero mihi videtur de Valla judieasse Bonifacius (40), ubi ait: « Valla ita scripsit et disputavit, ut minime videatur velle praecipere aut docere , nec apparet illum contendere de veritate, neque quidquam pensi habere publicam utilitatem; sed jnm eo totum esse, ut rixetur, altercetur, objectet, obloquatur, mor- (40) Conf. Balth. Bonifacii, Elogia illustr. aliquot Seriptorum, inserta Meuschenii Pits summorum Virorum „ T, ILL p. 154; cui adsentitur Peignot, Dick, Crit., Litt. et Bibliograph. T. IE Pag 17% . rm COMYENTATIO AD QUAESTIONEM TIHEOLOGICAM. 15 Ackorientl nella} 4 Aut enim,:Vallae scripta magna pro parte composita „fuisse contumeliae ‚ac calumniarum, ' quibus. afliciebatur , repellendarum causa, Undique ab aemulis vehementer petebatur, opprobriisque obruebatur, ‘Hinc par. pro,pari referens, nemini parcebat, omnes contra. dente mordaei earpebat. — Quam mulıa, vero et, magna in, Valla reprehendenda sint, longe plura ejus fuisse merita, quis est qui,negaverit?. .Neque summi: defuere 'viri, qui magno eum justo- que habuere pretio, in quibus Erasmus, quem supra jam laudavimus,, iterum lau- dari meretur, haec de Valla ad.amicum scribens;;:« si quando videtur nimis ex- candescere ‚non ejus vitio,, sed .depravatoribus istis erat imputandum. Postulabant sie depravatae, ‚sie contaminatae lirerae audacem Zoilum ac Aapßzponderiya magis quam Partheniam, i. e, acrem Censorem, ac plane Minoum quempiam , et, si vis eliam, contumeliosum; qui nimirum auderet, dr’ emapdsiv mpds räs Ppovraz , ut vetus habet Comoedia,, quique, malo nodo malum cuneum adhiberet. : Itaque unius Lau- rentii mordacitas, si quidem ita malunt appellare,. non paulo plus conduzit rei literariae, quam, plurimorum ineptus candor, omnia omnium sine deleetu miran- tium , sibique inyicem plaudentium (41). ””- Et alibi Erasmus seripsitz « Verum esto, mordacior aequo, fuerit Valla, num ideo falsum dixit ?'usque adeo 'nobis odio est ista mordacitas, ut ejus odio tam multa scitu digna necessariaque deteste- mur? _Adeo,nihil ignoscendum putamus, qui tot modis 'profuit, et’doctis etiam id praestitit, ut posthac eircumspectius loqui eogantur (42).” Unum addam'Trithe- mii testimonium (43): «Laurentius Valla, ait, Patricius Romanus, Gramma- ticorum hujus aetatis longe princeps,, Philosophus, Rhetor et Theologus praestan- tissimus, ingerio snbtilis, acer et vehemens, Latinam eloquentiam Graecae praefe- ters, multa ad ejus,ornatum composuit. _Graeci et. Latini. sermönis peritissimus, edidit non spernendae lectionis opuscula, quibus nomen ,suum ‚ad. notitiam posteri- tatis cum laude transmisit (44). . His generatim de Vallae scribendi modo animadversis, age videamus de illins scriptis. Vallae opuscula siugulatim saeculo XV variis temporibus ‚ac: loeis 'edita sunt, quarum vero editionum exemplaria quae supersunt, rarissime occurrunt (5). i ) i 195 "(4ı) Vid. Erasmus in Epistola ad Protonotarium Apostolicum, Fischerum, Opp- T. IL P.1. Ep. 103. pag. 97, quae Epist..reperitur eliam ante,V allae'Annor'in N. Ti Op. p- dor. (42) Conf. Erasm, Opp. T. UI. P. IL Ep.2. p. 3. h .(43} De, Trithemio, Saec, XV. seriptore , conf.,Schröck ;) Kirch. Gesch. T!XXX, p- 345. (44) Vid. Th. Blountum, Censura Celeb. Auct. ‚ps462. Con, eiiam Vossius, de GConsir, & ı6r ne plures citem, i (45) Vid. Baueri, Bibl. Lbror, rarior. univers. T. IV. pag. 227. B5 14 IESATAE WILDSCHUT a2 llorum lee „ post lenieee opuseulorum variorum , Lovan. 1483, in unn volumen. .coögit. et edidit Hehrieuws' Petrus; Basileae 1540. | Altera Opeiail Vallae.editio, quwaeläibidem »prodiit anno ‘1543, priori, nisi quod ejus annotationes in;N. T.illi.insertae, in hac: desiderantur|, ' teste Hamb ergero (46), ad amus- sim ‚respondets.—-Praeter: 'bas‘editiones, 'quae perrarae sunt,;haud scio an tertia exstet. „ Mihi,,'frustra' din quaerenti, 'contigit tandem veterrimam illam editionem inyenire,,.quam.in Singulis' Viallä®) sceriptis enumerandis Sequar, BDlegantiarum-sex kibri primum:locum obtinent. Hoc opere, quö Valla linguae Latinae,, ‚ea: tempestate: ad: padendam ferme" barbaäriem'prolapsae, in pristinam inte- gritatem ‚restiiuenidae «quasi 'signumsiextnlit, 'ejüsque splendori renovando plarimum profuit,, - teste Drakenborchio (47), maximam 'sibi nominis famam et nunquam intermorituram. gloriam «apud' dequales et posteros comparayit, et a plerisque insigues laudes; promeritus» 'est: ""Düodeeim quidein Blegüntidrum libros Valla ceonfe- cit (48 )5|‚attamen sex tantum; supersunt, 'reliquivel interiere, vel in hac illave Tialiae, 'bibliotheea ineditidlatent« © Haec' scripta se illo, quo’in Regno Neapolitano degebat „ıtempore elaborasse,, ipse testätur (49). "Dübitarunt quidem nonnalli, quin Yalla illorum auctorfuerit, prae se ferentes, eos profectos esse a quodam Asconio Pedianoy eujus-manuseriptum, olim in Germania 'repertum, Valla in usus 'suos convertisset (50). » Nullo tamen modo huie sententiae caleulum adjiciendum pita- mus, ‚existimahtes quippe, inimicis Vallae, qui ejus laudes quacunque ratione de- trectare studuerunt, hanc eiiam deberi calumniam. Ceterum, Vallae hos Elegar- tiarum librosy quos Aurispa, inscio anctore, publicaverat (51), denuo correxit, atque alteram hane editionem Johanni Tortellio Aretino, cubiculario A posto- lico, dedicavit. ‘ De reciprocatione sui et suus. Non constat, qua aetate Valla hunc libellum composuerit, quo abusum Pronominis swi, cui non vulgus tantum,, verum etiam lite- rati indulgerent, indicaret et tolleret. Antidotiin Poggium, libri quatuor, quibus duos in eundem libellos , Dialogi formä elaboratos, addidit, inter ea Vallae scripta memorandi sunt, quae Romae conseripsit, ı Illis respondit ad Poggii invectivas, quarum originem supra narravi. Hoc opus, quod tristem sane in modum testatur, quam vehementi et improbo animi im- (46) Conf. Hamberger Nachrichten von den vornehmst. Schriftstell. T. IV. pag. 743. (47) Conf, Drakenborch, 1. |. pag. ıı. et auctores ab eo citali. (48) Conf. Vallae; Ep. ad‚Joh. Tortellium Aretinum, quae Elegantiarum libris praefixa est, (49) Vid. Vallae, Praef. in Lib. V. Opp. pag. 160. (50) Conf, Drakenborch,l. |. pag. ıı et ı2, et Freitag Appar. Litt, T.I. pag. 705 seq. (51) Vid. Vallae Annot. in Ant, Raudensem, Opp.'p. 3gr, 4 i COMMENTATIO AD en EM THEOLOGICAM. 15 impetu illius aevi eruditiores odia inter ‚se BECHeHb EU Nicolao V, Pontifiei Maxi- mo, dicavit. 4 In Antonii Raudensis, errores. annotationes». Quid huie 'seriptioni confi- ciendae ansam dederit, supra memoravi. Ejusdem ferme argumenti est, atque An- tidoli in Poggium libri. _Composuit illam: Neapoiü, et Joanni Lucinae, regis Secretario; inscripsit. Duo Tarquinii. ‚ Hoc. seriptum, quo de industria disquisivit, duo Lucius ac Aruns, Tarquinii Prisci filüne an nepotes em in aula Alphonsi ela- boravit, eique obtulit. Confutationes in Benedietum NMorandum duae inserviunt refellendo Mo- randi libello, quo Vallae adversus Livium disputationem aggressus fuerat. Pro- babiliter Romae compositae sunt. Recriminationes in Bartholomaeum Facium. Ex iis, quae supra notavi, satis liquet, (qua occasione Valla hoc 'scriptum, quatuor 'libris comprehensum, confecerit, et quodnam ejus, argumentum sit. Ultimo libro.adjecit emendationes aliquot in sex priores Livii libros de bello Punico secundo, nec non sui et suorum Operum defensionem. _Ceterum, Vallam hoc opus scripsisse, cum in reguo Nea- politano versabatur, ex historia ejus vitae constat. Epistola ad Candidum Decembrem. Edidit hune libellum, ‚cum Papiae morabatur, eo consilio,: ut Jurisconsultos quosdam, opera Ciceronis, tamquam loquacis et verba magis quam res curantis, Bartholi cujusdam scriptis postponen- 1es, refutaret (52). Dialecticarum disputationum tres, libros jam composuerat, cum Zlegantiarum scripta in Jucem emitteret (53), eos vero, antequam Neapali, discessit, „publiei: ju- zis fecit. In his libris vitia Dialectices Scholasticae, et Aristotelieae indicavit et cor+ _ rezit. Illorum primus agit de hujus | scientiae primordüs, alıer de verborum inter- Pretatione, tertius denique de argumentandi ratione, } Apologiä pro se et contra Calumniatores:, Eugenio IV inseriptä, se defendit contra, eriminationes varias, sibi illatas apud Pontificem, illam inprimis, quod eum haereseos reum fecissent , quippe Symboli originem Apostolicam negantem.. 11 .y (= Caetera Vallae scripta in editione Basileensi ‚obyia, scilicet „(ejus, z2 Donatio- mem Consiantini M. declamatio, Adnotationes in N. Test., et de Voluptate seu ve- (32) Conf, de Bartholo Schröck, Chr. Kirch. Gesch, T. XXX. p. 46), et Joviusl.lP.Ik p :5 et 28. (55)) Vid, Vallae, Praefat. in Libr. III. Elegantiarum, Opp. p. 80, 16 JESAITAE WILDSCHUT i vero Bono, ac Er Drer tale arbitrii libri ,„ maximam pariem Seudin Thleologica . spectant,\De: üs,in commentatione !ipsa fusius disserendum erit. r Testat igitur, ut bie verbo moneam de aliis Vallae Benin jonihue ee editis.. Hucı pertinent: I. Historiarum Ferdinandi, regis Aragoniae, libri tres. jussu. Alphonsi, regis: filii, eonfecti, in quibus de rebus gestis Ferdinandi ab..anuo .ı410 ad 1418 sexposuit, Prodierunt Romae 1520, Paris. 1521 et 1528, et, Vratislav. 1546; at raro oceurrunt, II. Commentarii, quos una memoro, in 541 lustium . (54) et Quintilianum (55); ac Versiones Herodoti (56) et Thucydidis‘(57), Homeri (58) et Aesopi (59): ne de ejus lingua La- tina (60), Lima (61), Aristidis piza (62), aliisque libellis, vel rarissimis, vel eiiam- plane perditis,' mentionem. faeciam. « II, Tandem memoranda 'sunt opuscula Vallae Theologica , quae olim exstitisse ‚videntur, hodie 'vero frustra quaeruntur, de Mysterio Eucharistiae (65), et Calumnia T'heologica, Vallae Neapoli in- entata_eic. Argent. 1522,(164 )e Et sie quidem leyi manu Vallae fata et opera adumbrasse sufhiciat. : Plura luben- : ter dictis addidissem ,.nisi Facultas Theologica monuisset, quaedam tantum de Vallae vita, ac scriptis praemittenda esse, Quare hic finem imtroitui facio, ad. ipsum. Disquisitionis argumentum transiturus , quod, ad Quaestionis propositae du- cium, duobus absolvam Capitibus. I. Agam de Vallae meritis in historiam Ecclesiasticam ; 1I. De ejus promeritis in T'heologiam, inprimis. interprelalionem N. Testa- menli. (54) Fabricius, Bibl, Lat. p. 790. 1, (55) Moreri, Grand Diction. in voce, (56) Freytag, App. Lit T. II. p. 1275. i (57) Couf. Fabricius, 1. ]. p. 790. (53) Gesner, Bibl. Univ. p. 478b. (53) Conf, Freytag, 1.1, 7% I. P- 69. (60) Vid. Bauer, Bibl. libr. rarior. p. 227. (61) Conf. Fabricius, l L p. 789. et Freytag, 1..l. pag- 707. (62) MS., quod exstat in Biblioth. Augustana, v. Gaxes Hist, Litl. in append. 'pag. 99. et Fa- bricius, l. 1. p. 791. (63) Vallae Sermo de Mysterio safe, Argent, 149% Vid. Care LI (64) Vid, Bauer l, Lei Hamberger 1. ], pag. 749, 2 sCAPUT COMMENTATIO Ap QUAESTIONEM THEOLOGICAM. ı7 — BR N 8 AV mm Emm CAPUT PRIUDS. DE L VALLAE MERITIS IN HISTORIAM ECCLESIASTICAM Quzestionis propositae expositioni lex merito scripta est, ut aetatis, qua Valla vixit, habeatur ratio; quod sedulo observandum, ne inigquum de Viri meritis judi- cium faciamus, eumque cum scriptoribus aevi serioris inconsulte comparemus. Ete- nim non ea, quae post Erasmum, Lutherum, Grotium, aliosque viros prae - claros, lux affulsit studiis Theologieis, Vallae praeluxit. Densae contra tenebrae ejus aevo obductae erant, ut adeo Literae e noctis caligine vix ac ne vix quidem .re- nascerentur. 'Theologiae inprimis studium pene nullum erat. Pro ratione stabat Ecclesiae Catholicae, quam vocabant, auctoritas falli nescia, cujus ex effatis ut fides pendebat Christiana, sie ad ejus arbitrium omnia componebantur, Vel potius ea id temporis res Christianae conditione erant, ut earum summa penes Pontificem Maxi- mum esset, de-cujus divinis quasi oraculis vel levissime dubitare Clericis aeque ac lafeis in crimen vertebatur. Parum sit, auctoritatem humana majorem, quam Ca» thedra Romana sibi vindicat, nos'ra aetate ridere: magnum sane erat, eo, quo vive- bat Valla, aevo. Quicungte enim ejusmodi quid auderet, audaciae suae, quod ipsius Viri intrepidi fata testantur, poenas luebat atrocissimas, 'Tali rerum ecclesiasticarum statu visit Valla, historiae Christianae libere diju- ‘dicandae minime opportuno, Attamen veri ‚studio ductus, illam diligenter ac serio scrutatus est, neque quae sibi certa et indubia reperisse videretur, in hominum lucem proferre timuit,. Contra, strenue praejudicatis aevi sui opinionibus se oppo- seit, et pro singularibus, quibus polleret, ingenii dotibus, magna cum audacia jun- ctis, pro aetatis suae ratione, multum praestitit. Quas laudes, historiam Ecclesiasti- cam q'ıod attinet, ei haud denegandas esse demonstrare conabimur, tum ejus Dispu- taltone de Symbolo, quod diceitur, AJpostolico, tum Declamatione de Constan- tini, quae vocari solet, Donatione, accuratius ad disquisitionem revocata. — De singulis singulatim agemus, C SECTIO 18 JESAIAE WILDSCHUT — .—— SECTIO PRIOR VALLAE DE SYMBOLO, QUOD DICITUR; APOSTOLICO DISPUTATIO Pris igitur, quo Valla de historica Ecclesiastica bene meruit, spectat Sym- bolum Apostolicum, quod ab omni aevo Ecclesia Oatholica magno, quin sancto honore prosecuta est. Ut autem, quae Valla in sua de hoc Symbolo disputatione praestiterit, dilucidius pateat, pauca de Symboli Apostolici historia ejusque aucto- ritate Vallae acvo praemitiam; deinde ejus judicium de illo Symbolo in medium proferam; porro Vallae in sententia sua defendenda constantiam exponam; de- nique ejus in hanc rem merita dijudicabo. 1. Traditio de Symboli Apostoliei origine, ülliusgue traditionis auctoritas Vallae aevo. Qualiseunque tandem Symboli Apostoliei sit origo, quam indagare non est hujus loci (1); maxima ab omni retro aevo in veneratione fuit, et, a saeculo inde IV post Christum natum, illud memoriae antiquissimae monumentum sensim sensim - que ipsis Jesu Apostolis adseribi in Ecclesia consuevit. Primus omnium hanc sen- tentiam in medium protulisse, saltem literis mandasse videtur Rufinus, Presbyter Aquilejensis, qui a majoribus traditum esse testatur, Apostolos Evangelii variis in lo- cis nuntiandi causa a se invicem discessuros, normam, ad quam nuntium illud exi- gerent, una conslituisse , ne forte alius diversa ab alio aucditoribus traderet. Omnes, ergo, Hierosolymae congregatos et Spiritu Sancto actos, brevem illam futurae Euangelii praedicationis normam , conferendo quod quisque sentiret, composuisse , al- (1) Conf. Kiugii Hist. Symb. Apost. Lectu quoque dignissima sunt‘quae de hac re scripta re- periuntur in Diario: Christelijk Maandschrift voor den beschaafden stand, II Deel, No. 2. hladz 65 en volgg.: over den vermoedelijken oorsprong der zoogenaamde geloofsleuse der Apostelen. COMMENTATIO ap QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 19 atque hanc credentibus tanquam fidei regnlam dandam esse, statuisse (2). Hanc traditionem, fabulam redolentem, alii deinceps ornarunt, ‚eo. usque: progressi, ut, quemnam articulum quisque Apostolus suppeditayerit, definire auderent. Sie auctor quidam nomine. Augustini, in homilüs kuic Ecelesiae Patri falso adscriptis, toti- dem verbis narrat: «Petrus, inquit, dixit: Credo in ‚Deum omnipotentem ; Joannes: Creatorem coeli et terrae; Jacobus: Credo in Jesum Christum, filium ejus unicum, Dominum nostrum; Andreas dixit: qui conceptus est Spi- ritu Sancto, natus ex Maria virgine; Philippus ait: passus sub Pontio Pi- lato, erueifixus, moriuus et sepultus; Thomas: descendit ad in/erna, tertio die resurrexit e mortuis; Bartholomeus: adscendit ad. coelos, sedet ad dex- tram Dei Patris, omnipotentis; Matthaeus disit: inde venturus est , judicare viwvos et mortuosz; Jacobus Alphaei: Credo ei Spiritum Sanctum, sanctam Ecclesiam Catholicam; Simon Zelotes: Sanciorum communionem, remissio- nem peccatorum; Judas Jacobi: carnis resurrectionem; Matthias complevit: vitam aeternam, Amen (3). Haec igitur traditio ab eo inde tempore magis ma- gisque invaluit, noyis in dies coloribus ornata. Inter alios Hincmarus Ahe- mensis, qui saeculo IX vizit, et hoc addidit, hanc fidei formulam in quinto Apo- stolorum coneilio saneitam fuisse (4): ne plura aeyi serioris commenta commemo- rem. Sie autem res eo pervenit tandem, ut Symbolum, Apostolorum auctoritate munitum, ab ipsis Apostolis singulatim et articulaim confectum esse, ab universa Ecclesia, nemine refragante, crederelur (5), atque ad Vallae usque actatem, pari, quo divinorum virorum scripta, coleretur houore., Quid? quod, licet ab in- stauratis inde Sacris multi, tam Romanae Eeclesiae quam Protestantium partibas ad» dieti, hanc fabulam spreverint, validisqne argumentis refalaverint (6), non de- fuerint tamen inter ipsos, qui dicuntur, Reformatores, qui opinioni inveteratae vel cal- (2) Rufinus, in Praefat. expositionis in Symbolum Apostolorum , editae inter Opera Cypriani apud J. le Preux 1593. $.2. pag, 565. Similia seripserunt Leo Magnus, Ep. 13. pag. 100 ed. Lugd. 1633; Hieronym. ad. errores Joannis Hierosolym. Ep. 6ı. c.9, Opp: Tom II. pag. arg. ed, Antv. 1578; Cassianus de Inearnalione. Domini 1. 5, pag. 1272. ed. Bas. 1575, ‚alüque plures. (3) Augustinus Homil. CXV. de iempore, Opp. T.X. pag. 849. ed. Bas. 1569. (4) Hincmari, Opp. Tom. II. ‚pag. 473. ed. Paris, 1645. (5) Pluribus de hujus fidei formulae Apostolicae origine et historia disseruit Binghamus Orisg. Eccles. T. IV. L. 10. c. 3. pag. 68 seqgq. (6) Inter Reformatos G. J. Vossius, Dissertatt. de tribus $ymbolis , Diss..I, J. Pearson, Exr- posit. Symb. Apost. eı H. Witsius, Exercitat.. Sacr. in Symb. 4Apost.; et inter Pontificios ipsos du Pin, Bibl. des autheurs Eccl. T.L — Conf, Schröck, Chr. Kirchengesch. T. IL. pag. 134. G2 20 JESAIAE WILDSCHUT caleulum suum adjecerunt, vel saltem fidei formulam ab aevo inde Apostolico re- petendam esse judicarant. Galvinns (ut hunc prae aliis citem) haec scribit: « Hactenus Symboli Apostolici ordinem secutus sum. Aposlolicum autem nuncupo, de auctore interim minime sollieitus. Apostolis certe magno veterum consensu Scri- ptorum adseribitur, sive quod ab illis in commune conscriptum ac editum existima- bant, sive quod compendium istud, ex doctrina, per eorum manus tradita, bona fide collectum, tali elogio confirmandum censuerunt, Neque vero mihi duhium est, quin a prima statim Ecclesiae origine, adeoque ab ipso Apostolorum saeculo, instar publicae et omnium calculis receptae confessionis, obtinuerit, undecunque tandem initio fuerit profectım. Nec ab uno aliquo privatim fuisse conscriptum verisimile est, quum ab ultima usque memoria sacrosanctae inter pios Oimnes auctoritatis fuisse constet. Quod unice curandum est , id extra controyersiam positum hkabemus, totam in eo fidei nostrae historiam suceinete distinctoque ordine recenseri, nihil autem contineri, quod solidis Scripturae testimoniis non sit consignatum. Quo intellecto, de auctore vel anxie laborare, vel cum aliquo digladiari, nihil attiner (7).” Itaque Vallae aetate res sie compositae erant, ut nemo de Symboli origine Apostolica du- bitare auderet. Ille vero primus fuit, qui traditionem omnibus creditam in dubium vocare, deque ejus falsitate intime sibi persuasus, strenue ei se opponere sustinue- yit. (Judmodo hoc peregerit jam videamus, Antequam vero rem ipsam aggredior, pauca mili praemonenda sunt, ut de fon- te constet genuina, unde quae huc pertineant haurienda sint. Vallae, scilicet, tribuitur libellus peenliaris, cui titulus: Calumnia Theologica, L. Vallae olim Neapoli intentata, quod negasset, Symbolum membratim articulalimgue per Apostolos esse compositum; Argentor. 1522, quam scriptlionem apologeticam Schröckius eitavit quidem, verum se non inspexisse fatetar (8), nec mihi, omni dedita opera, adeo felici esse contigit, ut illam alieubi reperirem. Inter eos autem, quos hoc de argumento cousului auctores, Hambergerus (9) suspicatus est, hoc scriptum nunquam seorsim fuisse editum, sed partem tantum esse Libr. IV. Antid. in Poggium (ı0). Huic conjecturae, admodum probabili, lubenter as- sentirer, nisi temporis et tituli justa definitio, quae scriptionem peculiarem indicare videtur , ei obstaret“, Sed utcunque sit, in editione Operum Vallae, qua utor, non exstat, et rarius saltem videtur. Quapropter mihi acquiescendum erit in pro- li- (7) Conf, Calvini, nst Christ. L. I. c. 16. $. 18, (5) Vid. Schröck, Kirch Gesch. T.XXX pag 203. (g) Conf. Hamberger 1.1. pag 749. (10, In Antid. in Poggium L.IV. Opp. ‚pag. 387 segq. COMMENTATIO An QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 21 liziore Auctoris de hoc argumento narratione, quae in citato Operum ejus exemplari l. l, legitur. $ 2 Vallae de Symboli Apostolici origine Disputatio. Ipsius Vallae narratio, quam nativo ejus dicendi colore depingere lubet, huc redit. Cum aliquando esset Neapoli, illie concionabatur frater quidam ordinis Franciscanorum sive Minorum, cui nomen Antonius Betontinus, vociferator,, ut Valla ait, egregius, nisi quod semper fere raucescebat: huc enim jam deven- tum est, ut concionandi munus sit vociferari et clamorem venditare, atque, ut Cicero ait, latrare, non agere, et optiinus orator sit optimus rabula. Hic igitur, cum per Quadragesimam frequenter pueros, qui aderant, exeitatos ac stantes ju- ‚beret secum elanare, forte die quodam intervenit Valla, cum doceret illos Syn- bolum, inquiens, Petrum dixisse: credo in Deum, Patrem omnipotentem, An- dream vero: Creatorem coeli et terrae,, et ita reliquos deinceps Apostolos, Post- quam perorasset, Valla interrogat Angelillum Campanum, virum et doctum et grayem, qui proximus ei steterat, num quid uspiam ita conditum fuisse Symbolum legisset? Ille vero, se nunquam. Itaque ambo constituere adire hominem aliquo die. Eunt, reperiunt eum, et Valla: volumus a te doceri, inquit, quis tradit, quod audiyimus te dicentem, membratim articnlatimque Symbolum fuisse ab Aposto- lis conditum? 1lle arroganti voce respondet: Doctores Ecclesiae! — Quinam docto- ves, Valla rogat, quinam doctores? — Ille Angelillum complectens, per Val- lae contemtium: non est, cum risu, hoc estcum derisu, ait, non est hoc ejus artis ! Mirabatur Valla, ut fatetur, confidentiam hominis, qui auderet ipsum ut indoctum contemnere; et jam nonnihil stomachabatur, quod is, qui publice de modestia, de mansuetudine, de caritate sermones haberet, alterum, simpliciter de rebus ho- nestis ac sanclis percontantem, contemtui haberet, Se ipsum tamen continens: si furet, inquit, hoc artis meae, non ad te interrogandum venissem ; verum si. tui ar- tifici est, quin potuis doces, quam derides? — Ille perseverare in ridendo, atque identidem dicere: Doctores Eeclesiae! — An non, Valla inquit, inter ductorem atque doctorem interest? Veri doetores illi sunt, quos Ecclesia probavit, veluti ii quatuor, Ambrosius, Hieronymus, Augustinus, Gregorius, — Ad haec ille, non ridens, sed iratus: at non istis, inguit, minor est Bonaventura (ıı), qui (11) Bomaventura gente eral Ifalas, Ordinis Franciscani Generalis, Ecclesiae Rom. Cardina- © 5 lis, 22 JESAIAE WILDSCHUT qui hoc tradit. Esto, Valla respondet, Bonaventura tuus major illis, si libet; quibus in libris id, quod sciscitor, repevitur? — An non putas eum, inquit, us- piam reperisse? oportet addiscentem credere! — In üs, Valla-vicissim,, quae sunt dogmatica, non autem in jis, ut nostrum hoc, quae sunt Elenchtica. Hic ille in contumelias et convitia erumpere, cum multa etiam brachiorum ac totius corporis jactatione, non aliter quam solebat in concionando. Valla, etsi eo die, ut refert, corpus dominicum ceperat, tamen teınperare se non potuit, quin diceret: tu et pri- vate et publice furioso similis es. — Haec dicens e loco egressus est cum socio, re- linquens eum insanientem cum multis sui ordinis, tum alüs, qui ad clamores ejus accurrerant. — Postero die, quo erat Pascha, argumenti noyi loco, medio sermo- ne, de Valla, verum non nominatim, loqui eoepit: esse quemdam, qui neget, Symbolum membratim articulatimque per Apostolos esse compositum, illum vide- licet, qui neget quatuor Blementa , er alia quaedam, de quibus Valla in Dialec- ticis disputasset. Neque. id uno die fecisse satis reputans, altero, teriio, quario perseveravit, nec prius destitit, quam rex, de hac recertior a Valla factus, Mat- thaeum Maleferitum, Jurisconsultum, ad hominem inhibendum misit. Per duos ultimos praedicationis illius dies, Valla, tanquam ab eo ad disputandum provocatus , eadem, quae reprehenderat, publice a se asserenda contra quoscunque in urbis templo prineipali proponit; invitat porro plerosque nobiles Neapolitanos, ut praelio intersint, et inprimis filium regium, Ferdinandum,. Hostes vero ejus, non ausi cum eo coram populo contendere, Regem adierunt, ne quid seditionis oriretur, ut Vallam disputatione supersedere juberet. llle igitur, regia admoni- tione prohibitus, ut seirent, qui conventuri essent, non fore certamen, afhxit tem- pli valvis hoc Distichon : Rex pacis miserans sternendas Marte phalanges , Victoris cupidum continuit gladium. Quod illi non ferentes, tum Vallae infensi, tum cupidi ex ejus damnatione plus sibi honoris comparandi, clam adversus eum quaevis comminisei ineipiunt, dicen- tes , non esse tolerandum , homines credere, non esse ab Apostolis conditum Sym- bolum. Ipsum enim Constantinum dedisse facultatem Christianis , libere se congtegandi; sub hoc itaque sanctos Patres, in Concilio Nicaeno de omni orbe ter- rarum convenieutes, juxta filem Evangelicam et Apostolieam , secundum post Apos- tolos Symbolum eondidisse. Cum aliquamdiu altercati essent, Episcopus Urgellensis Vallae rem omnem, pro sua in eum benevolentia, narrat, ostenditque locum, ubi haec lis, et Episcopus Albanensis, qui saeculo XIH floruit, et Theologiam mysticam Philosophiae Aristo- telico scholasticae miscuit. Conf. Schröck, l. l. T,XXIV. p. 440. COMMENTATIO ap QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 23 haec scripta sint, in Gratiani Decreto.. Quo lecto, peream, Valla inquit, nisi legendum sit’ secundo , hoc est, in Concilio Nzicaeno , post Apostolos secundo , non Symbolum. secundum; nam Apostolorum Concilium fuit illud Aierosolymitanum , cujus meminit Lucas (v2), eumilluc Paulus et Barnabas quaestionem de cir- ceumieisione ex Antiochia attulissent. Statim Antonellum Cawviarensem, virum inprimis 'eruditum, adit, quem sciebat pervetustum habere Isidorum (15). In exemplari desiderato reperit scriptum, ut divinaverat, exelamatque prae gaudio: O vulgus Doctorum indoctorum! Affert Codicem ad Episcopum Urgellensem. Ad- ıniratus‘ille 'celeritatem ingenii Vallae, eique gratnlatus, jubet illum ostendere lo- cum ‚Archiepiscopo Panormitano, qui prosime Basilea vedierat, principi ea tem- pestate omnium in Jure Pontifieio doctorum. Ale, ut opinabatur Valla, quod semper. de secundo Symbolo senserat, ut erat acutus et solers, dicere, illud securdo esse Adverbium, hoc est secunda vice. — Valla respondere, cur potius Adver- bium, quod raro reperitur, quam Nomen esset ; cum praesertim iidem sancti Patres bis condidisse videautur Symbolum, si secundo forei Adverbium ? Itaque non disis- sem, secundo Symbolam conditum a sanctis Patribus post Apostolos, quasi prius illud Apostoli eondidissent, sed secundo illos condidisse, quasi prius aliquod aliud condi- dissent. Praeterea locum istum Isidori, qui est controversus et dubius, nullam in alterutram partem facere fidem ; non enim de intelleetu ejus controversiam esse, sed de rei veritate, utrum ab Apostolis, an a trecentis et decem et oclo sanctis Patri- bus, primum sit Symbolum conditum, quorum, prout aut hoc aut illud probatum fuerit, ita verba Isidori aut in hune aut in alium sensum accipienda esse. Quid igitur ipse haberet a superioribus Ecclesiae doctoribus de hac re traditum ? — Ille, nihil recordari. — Valla, ut jam inde, inquit, a Luca ineipiamus, quomodo fieri posset, ut tantam rem ille Apostolorum Actibus non mandarit? qua nescio an ulla dig- | (12) Act. Apost. c.XV. (13) Isidorus, Mercator cognominatus, Archiepiscopus Hispalensis, ineunte saeculo VII flosuit, Epistolae veterum Pontificum Romanorum , Decretaies vulgo dietae, ejus nomine ventilantur ; histo- riae vero Ecclesiasticae studium nos docet, eas citra omnem veritatem ei adscriplas fuisse, sed Pseudo-Isidorum , nescio quem, illas collegisse, ei Isidori nomen, quo majorem Operi auclorita- tem conciliaret , simulasse, (Conf. Schröck, l 1. T. XXIL pag. 8.) Hoc scriptum fiectlium Gratia- num secutum esse Valla bie perhibet. Scilicet Gratianus, quem vocat, Monachus Florentinus , qui saeeulo XII vixit , juris canoniei opus confecit, quod concordiam (seu concorduniiam) discor- dantium Canorum inscripsit. Vulgo Decreti hemine venit, magnam in jure Eccelesiastico auctorita- tem adeptum , quam diu servayit, In hoc Opere ubivis falsa veris ınixta sunt, quapropter Gratia- no merito filem historicam denegayit Valla, YVid. de Gratiano Schröck, LI T. XXViL Pag. 24 segq« 24 TJESATAE WIEDS’C HUT dignior, quae literis mandaretur; cujus nec locum, nec 'tempus, nee modum; nec ordinem tradunt, qui ab Apostolis factum esse adfirmant. Quodsi ab Aposto- lis Symbolum factum esset, non dicam, qua ratione Arius errasset, sed quid controversiae, quid negotii fuisset? quid opus Nicaeno Concilio ad eum condem- nandum? imo quid opus alio Symbolo? si enim constabat de Symbolo Apostoli- co, quid attinebat novum condere ? si non constabat, quis audeat dicere, singulos ejus articnlos singulorum fuisse Apostolorum.: adde, quod Synodus Nicaena Sym- bolum condidit usque ad illum locum: cujus regni non erit finis (14). Ergo, illud Apostolicum , in quo de Spiritu quoque Sancto commemorabatur, decurtaverunt, et postea adjecerunt in Constantinopolitana Synodo , certe ideo adjecerunt, quia an- tea in nullo fuerat Symbolo,, quia in Spiritu Sancto Mäcedonius delinquebat, qui profecto non errasset, ut reor, si Apostoli perfectum Symbolum reliquissent. Au- sim dicere, pene majoris quam Evangelicae anctoritatis futurum , quod Evangelia sin- gulorum essent , Symbolum vero totius Apostolici senatüs. Adeone inter Latinos Graecosque unquam de Spiritu Sancto schisma exstitisset, nee Symbolum Nicaenum tantopere, sed Apostolicum nominatum fuisset? Infinita alia diei possent, sed a me, quae dieta apud Archiepiscopum fuere, repetuntur. — Ille probabiles has ra- tiones sibi videri respondit, sed velle se considerare diligentias. Valla ab eo di- gressus, et pro comperto habens, apud Isidarum legendum esse secundo, non secundum, idque non Adverbium esse, sed Nomen, scripsit epistolam ad collegium Jurisconsultorum Neapolitanorum, ut locum illum Decretorum emendarent, et laudem occeuparent emendandi mendosam in Decretis scripturam. Postero die cita- tur, ut hora -constituta Vicario Archiepiscopi praesto sit. Inter eundum a multis interrogatur, quo eat? Respondet, ad Vicarium, cum adversariis disputatam. Ita multi, disputationis audiendae cupidi, seruuntur. Ubi pervenit, eoffendit aliquot Senatores, quos Valla, subridens, Pontilices ac Pharisaeos vocat. Consident illi, et frater quidam Praedicatorum, quem ajebant /nquisitorem esse, Vallam per- contatur , quid de Symbolo sentiret, ab Apostolisne esset conditum nec ne? Valla respondet, se sentire, non ab Apostolis, sed a Synodo Nicaena conditum esse et multis rationibus id se probaturum, Ille, non de sententia disputandi, sed eam negandi esse locum. Haec dicens, profert epistolam Vallae, qua eum impugnare Ecelesiae Decreta ajebat, et, si in ea perstaret sententia, se eum pro haeretico dam- na- .(14) Verba haec in vulgatis Symboli Apostoliei editionibus non reperiuntur , neque etiam Sym- bolum Nicaenum ea exhibet. Exstant vero in Constitutionibus Apost: L. VII. c. 4r., de quo vid. Binghami Orig Eecl T. IV. 1.X. c.4.$ 7. etSchröck, L1,. T. II. p. 127. COMMENTATIO An: QUAESTIONEM 'THEOLOGICAM. 25 natarım. ‚lbi ego, (sunt ipsa Vallae verba) ut:omni turba me 'extricarem, decla- ro: de his idem sentio, quod mater Ecclesia.—Revoca,, inquit ille, quod scripsisti de his, :quodque dixisti!— Cur non potius , iaquam, vos docetis, (id est, ‚mihi per- suadere argumentis’ conamini) esse revocandum ? — Etiamnum, respondet, in prima opinione perstas ?— An vos, ingnam, mayuliis oris mei quam animi emendationem ? quo enim pacto ego emendor, nisi idem, quod ore; fateor, animo sentiam? an hoc quaeritis, ut.iterum vel ira vel imprudentia ex meo sensu loquar et iterum, relabar in errorem?!’— Tune ille:; hoc ipsum volumus, ut relabaris; notam enim habemus contumaciam tuam. — Non fuisti, respondeo, ausus aequo campo mecum decertare ; ideo me ad has angustias redegisti,. sed erit aliquando tempus meum! — Ad haec exsurgens me per pectus arripuit, tibique, hie, inquit, superbia est deponenda. Id cum ceteri tacite improbarent, quid, ait Inquisitor, revocasne quae dixisti atque seripsisti ? —.De his omnibus, inquam, idem sentio quod mater Eeclesia, quem- admodum dixi, quod satis responsum ceteris visum .est, — Haec Neapoli Vallae eyenerunt, $ > "nNVallae zn defendenda sua sententia constantia. Ex narratione, $ superiore memorata, dilucide patet, Vallam sibi persnasissi- mum habuisse, Symbolum, quod dieitur, Aposiolicum non ab Apostolis composi- tum, sed falso ita creditum atque ementitum esse. Quamyis enim, ut sese tricis illis expediret, plus semel fatebatur, se consentire Ecclesiae; multum tamen aberat,, ut quae;scripserat et-dixerat, revocaret. E contrario, cum res ad Pontificem Maxi- mum delata erat, Valla sententiam suam in peculiari seriptione apologetica , ad Eugenium IV. missa, ulterius explicavit, et continuo haec scripsit: « Religuum est, ut de quaestione dicatur, quae tantas apud furiosos tragoedias exeitayit, Sym- bolum non factum esse ab Apostolis per particulas. Hoc ego non proposuissem, bea- tissime Pater! nec ceteras quaestiones, nisiquidam, ut toti civitati notum est, me coegisset, quem in cubiculo suo sine arbitris faeram sciscitatus, quis id traderet? si quidem hoc ille in praedicando,, ut est promtissimus lingua vernacula, convocatis pueris et succlamantibus, quotidie decantabat cum risu ceterorum. Is, quia satis- facere mihi non posset percunctanti, negantique.apud doctos inveniri, iratus proxi- mis diebus tres qualuorve praedicationes in me totas evomuit, ut erat furens in concionando, alternis brachiis verberans, atque ita semper elatrans, ut nonnun- gquam in clamitando raucesceret. Quod si quis me doceat, ab Apostolis Symbolum eonditum esse, quando conditum, ubi et a quibus memoriae traditum, permagnas D ei 26 "JESAIAE WILDSCHUT ei gratias agam et habebo. - Ajunt, a quibusdam, ut aperte loquar, minutis plebe=.' jisque scriptoribus, qui nullius Veterum auctoritate nituntur,, praeter Gratianum, qui nititur Isidoro. Quaero te, aitae per particulas? Minime. Ab Apostolisne? Itane? At praeceptor ejus, Isidorus, hoc non ait: ergo seriptura Gratiani corrupta est. — Hic me illi vociferantur haereticum esse, qui Decreia damnem, qui dieta Patrum confringam, qui jus Pontifieium omne convellam!” Ego vero dico, non posse aliter legi apıd Gratianum quam apud Isidorum; etenim fons si corruptus est, riyus certe sanus non erit,. Apud Isidorum, igitur, legimas: in Concilio Nicaeno post Apostolos secundo h. e. quod fuit secundum ab illo vere Apos- tolico Concilio, in quo Petrus et Jacobus decreti formulam acceperunt, 'trecenti decem et octo Patres Symbolum tradiderunt , eui nonnihil additam est in Concilio Constantinopolitano. Apud Gratianum:seriptum est: in Concilio Nicaeno post Apostolos secundum Symbolum tradiderunt. - Üter ergo, sanctissime Judex! corru- pit Patrum dicta, Laurentius, an Laurentii accusator? ab utra parte stat veritas? ab utra haeresis ? Non plura disputabo. Ostendite auetoritatem Hilarii, qui eirca illa tempora fuit, vel Ambrosii, vel Hieronymi, vel Augustini, vel Gregorii, et viceritis An minus, ego meos testes citabo, quorum magna copia. Sed non est illis’opus, quia"de seriptura corrupta nunc loquimur. An hoc dicere baeretiicum sit? Atinquiunt, non est disputandum propter quod piae aures offendi possint. Itane? non ergo juste me accusastis, non vera contra me protulis- tis; sed nihil aliud, nisi ne piae aures offenderentur. A vobisne, a quibus per aures omnium haec fabula dissipata est, an ame, qui hominem in cubiculo percuncta - tus sum, non debent' piae aures offendi? Cur ergo me non admonebatis, quod Christus jubet; cur confesiim ad sanguinem proximi decurristis?”” — Hactenus Valla (15). & & Disputationis consideralae merita. Diutius forsan, quam par erat, in traditione de Symboli Apostolici origine, et Vallae de illa origine disputatione exponenda, moratus sum. Sed vela praeter ne- cessitatem contrahere nolui, ne in fabella, cui multorum saeculorum consensus quamdam sanctitatis notam impresserat, dijudicanda et refutanda, viri laudibus vel mi- (15) Conf. Vallae, Apologia pro se et contra ‚calumniatores. ad Eugenium IV, Pontif. Max, Opp: p- 800. COMMENTATIO An QUAESTIONEM ‚THEOLOGICAM. 27 ‚minimum‘ .detraherem.: Restat, ut, ex dietis disputationis consideratae, merita elh- -ciamy "et: quo-melius ea.declärentur , epicrisin qualemeunque addam. Ompium pfimum Vallaim füisse,. qui traditiohem ‚veterrimam, eamque Ecclesiae anctoritate maxime /confirmatam, de. Symboli: ortu apostolico..ad veritaiis historicae ‚esploralionem; revocavit, supra jam verbo monui, sed hic denuo obseryari meretur. Mille enim. et quod exeurrit per annos locum ac fidem in, Ecelesia Catholica obti - nuerat traditio illa, de'eujus veritate omnibus Christi sectatoxibus ita .persuasum eraty.ut de,ea,in.dubium) vocanda ne vel..ullus cogitaret. In hoc igitur verum statu Vallaprodit, atque in historiam Christianam libere inquirens\, quo tandem funda- mento traditio illa, omnium: ore.divulgata, ‚superstructa sit, sedulo serutatur , quod ejus studium,»de veri quippe amore testans, hand exiguam meretur laudem. Segni- tiem enim, qua longe plurimi tunc; temporis tenebantur, ejusmodi conatibus pro- pulsavit, stüdiorumque ardorem exeitans, Erasmo, Agricolae, aliisgue inse- quentium temporum ‚Theologis ‚ ‚viam. -ad . verum‚acrius, investigandum meliusque -cognoscendum,, exemplo suo aperüt, Ad haec, cum Valla Symboli Apostolicam originem frustra. quaesivisset, eamque falso credi secum, statuisset, dubitationes mi- vime oceultayit,,sedfraudis suspicionem , imo persuasionem suam, palam pronuntiare non timuit... Aggreditur Clerieum, quem fabulam de illa origine diseipulis ineutien - ‚tem audiverat, ‚eumque rogat, ut quis talia tradiderit, declaret. Id autem cum Monachus non posset, publicam hac de re, disputationem contra quoscungque in se suscepisset, nisi hoc ‚regis cautela vetasset. Quem ob animum eo majore dignus est laude , quo vehementius ea aetate furor Inquisitionis in omnes saeviebat , qui in hae- reseos eliam levissimae suspicionem venirent. Testis sit ipse Valla; Arcessitur, inquirunt, ‚quid ‚de Symbolo sentiat, diraque ei, ut dieta sua ac scripta revocet, minantur supplicia; quibus ut se expediat angustiis, universe et implicite declarat 2 se Ecelesiae consentire , opinionem vero non matat: quid? quod sententiam suam ; uberius explicatam, chartaeque mandatam,, ad’ Pontificem Romanum mitlit, ut suam apud eum causam agat, atque defendat. Quae omnia si bene perpendimus, in Val- la flagrans veritatis studium, ex intima mentis persuasione profectum,, et in senten- tia propugnanda intrepidum mirabimur animum, neque singularis dyepyerzs et maßiy- olz; laudem facile quis ei denegaverit. — Parum tamen praestitisset, imo temerita- tis culpam sibi contraxisset , nisi idoneis rationibus , quod "asserfuerat, evicisset, ‘Verum enim vero protulit argumenta‘, quibus sententiam demonstraret, varia, ea- que gravissima, tam critica et grammatica, quam historica, quorum nullum ejus inimici refellere potuerunt, -Ingeniosa profecto ‚ac, subtilis 'erat conjectura, de qua, aat.supra diximus, discrimen. inter textum Gratiani.et Isidori statim suspicaba- D.2 tur. 28 JESAIAE WILDSCHUT tur. Nec minorem solertiam atque sagacitatem: patefecit observando probandogue , vocem secundo ‚in loco de quo disceptabatur, non pro 'Adverbio'sed Nomine ha- bendam esse. — Minime tamen Valla, argumentis illis eriticis vel grammaticis, ingeniose allatis, quaestionem terminatam esse arbitrabatur, sed historiam , temporum utpote testem atque veritatis lJucem, invocavit, Requisivit ergo ab inimieis, ut au- ctores citent, quorum fides extra dubium posita sit, et palam profitebatur , se magnas acturum ei fore gratias, qui probet, Symbolum revera ab’ Apostolis compositam esse, quando conditum, ubi confectum, et a quibus scriptoribus memoriae traditum. Quod cum frustra ab illis petierit, provocat ad silentium Literarum Sacrarum, Lu- caeinprimis, qui hujus rei, memoratu .dignissimae, mentionem fecit ne vel mini- mam. Provocat porro ad Synodi Nicaenae Symbolum , quo opus nequaquam fuis- set, si ab Apostolis Symbolum constitutum esset, imo quod', si jam exstitisset, Pa- tres Nicaeni deceurtavissent. Provocat denique ad Symbolum Concilio Nieaeno- Constantinopolitano eonsummatum‘; quod perficere nihil atlinuisset, si de Apostolico Symbolo perfecto constitisset, Argumenta haec ultima mihi quidem infirmiora videntur , quam ut ijis magna probandi vis inesset. E dietis tamen super 'quod satis est patet, Vallam in refel- lenda traditione de Apostolica Symboli origine magnam meruisse laudem: ita ut jam propterea tamquam praecursor historiae Ecclesiasticae liberius inquirendae et melius tractandae haud sine causa celebretur, viamque praeparasse, quam alii deinceps fe- lieiter calcarunt, merito censendus sit. -— Quodsi vero haec jam magna habenda sunt, majora etiam nos manent, quae in hujus Capitis sectione altera contemplaturi sumus : gravissimam dieo Vallae de ita vocata Constantini Magni Donatione disquisitionem, qua inprimis insignem nomini 'suo celebritatem conciliayit. SECTIO ALTERA VALLAE IN DONATIONEM, QUAE DICITUR, SCONSTANTINI MAGNI DECLANMATIO N emini, qui historiam Ecelesiae Christianae vel a limine salutaverit, plane incogni- tum est, exstare scriptum quoddam vetus, Donationis Constantini M. nomine insigne, quam Silvestro, tune temporis Episcopo Romano, contulisse fertur. Pau COMMENTATIO an QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 29 Paucis igitur'rei meminisse sufhlciat.' Fabella ipsa huc redit. — Constantinus Im- perator, Christi sectatores persecutus, lepris tangitur et ab auguribus ethnicis ad- monetur, ut aliquot infantes occidi jubeat, quorum sanguine, tamquam remedio, sanitatem eum recuperaturum fore pollicentur. Imperatori autem somnianti appa- rent, Apostolorum qui habebantur principes, Petrus et Paulus, Deorum instar, quorum monitis Silvestrum arcessit, de meliori remedio consulendum. Episco- pus ut advenit, somniumque audivit, Imperatori utriusque Apostolorum exhibet imagines, quae, utpote visionis noclurnae spectris simillimae, plene ei persuadent, personas conspectas non Deos esse, sed homines. Adhaec Silvester religionis Christianae doctrinam CGonstantino tradit, quem porro ut poenitentiam agat hortatur, manibusque impositis per lavationem sacram in Christi societatem reci- Fit: quo facto, hie statim, miraculo quasi, a leprarum contagie liberatus „ prae gaud:o sanationis atque in animi grati argumentum, Episcopo Romano ejusque suc- cessoribus palatium suum Lateranense , Urbem, totam /taliam, quin omnes imperii provincias, ad Oceidentem sitas, dono dedisse, nec non Episcopi supremi dignita- tem, coronam auream, sceptrum aliaque insignia contulisse dieitur (16). Haec omnia continentur scriptione, quae CGonstantini M. Donaitionis,, Sil- vestro Papae collatae, nomine inclaruit. In illa libere dijudicanda et falsitatis nomine repudianda, magnam nacta est celebritatem Vallae Declamatio in CGon- stantini Donationem, de qua proinde hac sectione nobis agendum erit. — Quod ut. ordine fiat, prirmo Donationis ita dietae historiam critice tradam, deinde Dona- tionem ipsam exhibebo; in quam Zertio Deelamationem Vallae summatim expo- nam ; porro hujus Declamationis argumentum et pretium universe dijudicabo ; tandem ejus merita, aetatis qua Valla vivebat ratione habita, declaraturus. &. 1l Donationis Constantini Aistoria critica, Magna diu inter viros doctos agitata est quaestio de Donationis Constantini auctore seu origine, cujus Donationis nulla ante Saec. VIII. mentio fit, sed quae eo fere tempore ficta esse creditur (ı7). Saltem Hadrianum I. jam ea usum fuisse,, ad (16) Conf. Schröck, Chr. Kirch. Gesch. T. V. p. 122. (17) De Donationis auctore variae sunt Historicorum sententiae, quas recensere et judicare.:Ion- gum esset. Illorum vero nemini, quolquot fuerint ‚contigit fraudem detegere, et in hunc usque diem doli fabricator latet. Conf, Munch, uber die Schenkung Constantins, p.26, et Schröck, Chr, Kirchgesch. T. XIX p. 595 D5 ‘80 JESAIAE WILDSCHUT ad Carolum M. permovendum, ut Ecclesiae urbem Romam in domininm traderet, ex ipsa Pontifieis ad Imperatorem epistola efliei posse nonnullis sidetur (18), Ali contra contendunt, in illis literis nullam fieri Donationis mentionem; sed Hadria- num universe tantum Carolum, ut omnia restitui jubeat, quae donata olim 5. Pe- tro et Ecclesiae Romanae escent, exhortatum fuisse (19). Haec sclicet in epistola illa leguntur: « Deprecamur vestram Excellentiam, pro Dei amore et ipsius Claviger; regni coelorum, ut secundum promissionem, quam pollieiti estis eidem Dei Apostolo pro animae vestrae mercede et stabilitate regni vestri, omnia nostris temporibus adim- pleri jubeatis. Et sicut tempore beati Silvestri, Romani Pontificis, a sanctae re- cordationis piissimo Constantino M. Imperatore, per ejus largitatem, sancta Dei catholica et Apostolica Ecelesia elevata atque exaltata est, et potestatem in his es- periae partibus largiri dignatus est: ita et in his vestris felieissimis temporibus atque nostris $. Dei Ecclesia germinet atque exsultet.... Quia, ecce! novus Christianissimus Dei Gonstantinus Imperator his temporibus surrexit, per quem omnia Deus san- clae suae Ecclesiae beatorum Apostolorum prineipis Petri largiri dignatus est. 'Sed et cuncta alia, quae per diversos Imperatores, Patrieios etiam et alios Denn timentes, pro eorum animae mercede .et venia delictorum beato Petro Apostolo concessa sunt, et per nefandam gentem Longobardorum per annorum spatia abstracta atque ablata sunt, vestris temporibus restituantur. Unde et plures Donationes in sacro nostro serinio Lateranensi reconditas habemus (20).”” — Uteungue sit, Constantini Dona- tio 1eperitur in collectione Canonum Colberiına (21), eamque memorarunt Saec. IX. Hincmarus, Archiepiscopus Rhemensis, et Aeneas, Episcopus Parisiensis. Quorum ille scripsit (22): «Gonstantinus M. propter amorem et honorem sanctorum Apcstoloıum Petri et Pauli, locum et sedem suam, urbem scilicet Romanam, Papae Silvestro edicto privilegii tradidit, et sedem suam in eivi- tate sua, quae antea Dyzanlium vocabatur, aedificavit.” Hic vero (25): « Singu- gulare privilegium et mirabile testamentum toto tunc orbe vulgatum Apostolicae sedi ceonscribi jussit; cujus exemplaribus Ecelesiarum, in Gallia consistentium, armaria ex integro potiuntur,”” Ne plures illius aevi scriptores citem. — Ad Donationem CGon- (18) Vid. Mosheim, Inst. Hist. Eccl. P.II. cs, p. 298. n. i. (19) Conf. Gieseler, Lehrb. der Kirchengesch. T.II. P, I. $.5. p.'33. np. (20) Codieis Carolin. Ep. 49. T.Ill, P. 2. p. ı95., inserta Muratorii ren, ‚Ital, Script. T, III, P. 2. p. 194. (21) Vid. Coustant, de Antig. Canon, Collect. No, 103 (22) Conf. Hincmari, Opp. Ep. III, c. 13, (23) Vid. Aenei Paris, Lib. adv, Graec, c. 209. in d’Acherii, Specileg. T-'L p. 147. COMMENTATIO ap QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 51 Constantini deinceps in dies magis magisque provocarunt Pontifices Romani, ut dominationis sıae civilis fundamenta atque jura, quae putabantur, stabilirent. Res eo tandem pervenit, ut in Ecclesiae decreia reeiperetur, ac nemo de ejus yyy- oıöryrı in dubium reyocanda vel amplius cogitaret, Variae autem variis temporibus Donationis hujus divulgatae sınt elitiones, tam Graeco quam Latino sermone confectae, Graece illam primum compositam esse, &t deinde ex Graeco in Latinum versam, multi quidem contenderunt; quam vero sen- tentiam refutavit Bitschius (24). Exemplar omnium veterrimum , lingua latina scriptum, reperitur in collectione Canonum ab Anselmo, Episcopo Lucensi, edi- ta (25). Editio altera, item Latine confecta, exstat in Decreto, tam Ivonis Car- notensis (26), quam Gratiani (27). Fam tamen in antiquioribus Gratiani Codicibus- non extistisse, sed ab alio, sub Paleae nomine, recentioribus editioni- bus additam fuisse, multi testantur, inter quos Antoninus, Archiepiscopus Flo- rentinus (28). — Graecam Donationis versionem exhibuere Theod. Balsamon, Patriarcha Antiochenus (29) et Matth. Blastar, Jur. Consultus Graecus (50). Deinde Bartholomaeus Picernus, de Monie arduo cognominatus, Donatio- nem ad exemplar Graecum, quod in Bibliotheca Vaticana latebat, denuo Latine transtulit, suamque versionem, lingua ac stilo fere barbaram, Julio II. dica- vit,, (31). — Plura non addam. In dies enim rovae in lucem prodiere Donatio- nis editiones, cum Graecae tum Latinae, tam integrae qnuam truncatae: adeo ut vel,decem et quod excurrit, exemplaria, a se mutuo discrepantia, recenseri pos- sint: (32 )e %. 2 (24) In peculiari Disputatione de famosa , quae dicitur Constantini Donatione,; in Argentorat. Acad. Jubil. (1617), Thes. XIX, XXV et XXVIl, (25) Anselmi.a Lucca, Authentica. et. Compend. Collectio regul. et sentt, S. S. Patrum et Concilio- rum. L. IV..c. 32. (26) Vid. Ivonis, Decret P. V. c, 49. (27) Conf.. Gratiani, Decret. P. I. c, ı4. Dist, 06. (28) Vid. Antonini, Summ, Histor. P. I. Tit.8. c. a1. et Bitschii, Disp. laud, Thes. XLIV, (29) In Scholiis ad Photii, Patriarch. Nomocan. T. VUN. c. ı. (30) In Synopsi Jur. Canon, Tit. de Bulgar, Cypr. etc, (31) Picerni versio reperilur in libr, cui titulus: Faseic, rer. expetend. et fugiend, p. 63 segq., auctore Orth. Gratio; in Centur. Magdeburg. T. IV. ( Colon. 1515); in Balth, Gualtheri, Diatr. (Jen. 1608) et in Diss. Hildebrandi (Helmst. 1661). (32) Hic vero notandum, mihi uli licuisse libro quodam anonymo et. rariori, qui inscribitur: Constantini M, Imperatoris Donatio Silvestro Papae Romano inscripta, non ut a Gratiano truncate, sed inlegre edita, cum versione Grasca .duplici, Theod, Balsamonis, Patriarchae An- tio- 52 I E,5.&LAB .WLLDS GH UT 2% Constantini Magni Donationis veterrimum, quod exstat, exemplar. Lubet, nisi longum nimis et superfluum videatur, Edictum Imperatoris, saepius jam memoratum, sed rarius obvium, hic ad literam exhibere, quam, expositione argumenti decurtata, hujus scripti characterem et indolem peculiarem amittere: quo merita Vallae in refutandam hanc Donationem clariore luce eniteant. — Edictum ipsum, monachorum latinitatem redolens, ad editionem laudatam sic se habet: «In nomine sanctae et individuae Trinitatis, Patris et Filii et Spiritüs Sancti, Imperator Caesar Flavius Constantinus, in Christo Jesu, uno ex eadem Sancta Trinitate, Salvatore, Domino Deo nostro fidelis, mansuetus, maximus, bene- ficus, Gotthicus, Sarmaticus, Germanicus, Britannicus, Hunnicus, pius, felix, victor ac triumphator, semper dugustus, sanctissimo, ac beatissimo patri patrum Silvestro, urbis Romae Episcopo et Papae, atque omnibus ejus successoribus, in sede beati Petri usque in finem seculi Pontificibus, nee non omnibus reyerendis- simis et Deo amabilibus catholieis Episcopis, eidem sanctae Romanae ecclesiae per hanc nestram imperialem constitutionem subjeclis,, in universo orbe terrarum,, nunc' et in posteris temporibus constitulis, gratia, pax, caritas, gaudium, longanimitas, misericordia a Deo Patre omnipotente, et a Jesu Christo, filio ejus et Spiritu Sancto cum omnibus nobis! Postquam, docente beato Silvestro, trina me mersione verbi salutis purifi- catum, et ab omni leprae squalore mundatum, beneficiis beati Petri et Pauli Apostolorum cognovi; utile judicavimus, una cum omnibus Satrapis, et universo Senatu, optimatibus etiam et euncto populo Romani gloriae imperii subjacente, ut, sicut in terris Vicarius Filii Dei esse videtur constitutus; ita etiam Pontifices, qui ipsius principis Apostolorum viees gerunt, priucipatüs potestatem amplius, quam terrena imperialis nostrae serenitatis mansuetudo habere videtur, concessam a no- bis nostrogue imperio oblineant: eligentes nobis ipsum principem Apostolorum, vel ejus vicarios, firmos apud Deum patrouos. Et, sieut nostra est imperialis Lerrena potentia, ejus sanctam Romanam Ecclesiam veneranter honorare decrevimus, et aın- Y plius 5 tiocheni, et Matth. Blastaris, J."Cli Graeci etc. (Commentariüs amplissimis ilustrala), T'ypis Voegelini 1610, Ex disputatione autem Bitschii, supra laudata, (Thes. X.) didici, auctorem hujus opusculi vulgo haberi Marquardum Freherum, Consiliarium quondam Archipalatinum , qui usus est editione Donativnis veterrima atque integerrima, ad quam omnes versiones Graecae exactae sunt, ut ex additis illis Balsamonis et Blastaris vel primo obtutu unicuique patet, COMMENTATIO An QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 55 plius, quam nostrum imperium, et terrenum thronum, sedem' sacratissimam beati Petri, gloriose exaltare : tribuentes ei potestatem et gloriae dignitatem,, atque vigo- rem et honorificentiam imperialem; atque decernentes saneimus, ut principatum te- neat tam super quatuor praecipuas sedes, scilicet Antiochenam, Alexandrinam, Constantinopolitanam et Hierosolymitanam, quam etiam super omnes 'in ‘orbe terrarum Dei ecclesias. Et Pontifex qui pro tempore ipsius sacrosanctae Romanae Ecclesiae extiterit, celsior et princeps cunctis sacerdotibus mundi existat, et ejus judicio quaecunque ad cultum Dei vel fidei Christianorum stabilitatem procuranda fuerint, disponantur. Justum quippe est, ut ibi lex sancta caput teneat principatüs,, ubi sanctarum legum institutor, Salvator noster, beatum Petrum Apostolatus obti- nere praecepit cathedram, ubi et crucis patibulum sustinens beatae mortis pocu= lum sumsit, suique magistri et domini imitator apparuit:; et ibi gentes pro Christi nominis confessione colla fleetant, ubi eorum doctor beatus Paulus Apostolus ex- tenso collo martyrio coronatus est; illie usque in finem quaerant doctorem , ubi sancti doctoris corpus quieseitz et ibi proni'ac humiliati coelestis Regis Dei Salva- toris nostri Jesu Christi famulentur oficio, ubi superbi terreni Regis serviebant imperio, Interea noscere volumus omnem populum universarum gentium ac nationum per totum orbem terrarum, nos construxisse intra palatium nostrum Zateranense- eidem Salvatori nostro, Domino Deo Jesu Christo, ecclesiam a fundamentis, cum bap- tisterio, et duodecim nos, sciatis, de ejus fundamentis, secundum numerum duode- cim Apostolorum, cophinos terrae onustos propriis asportasse humeris: quam sacro=- sanctam ecclesiam caput-et verticem omnium ecclesiarum in universo orbe terrärum coli, diei, venerari et praedicari sancimus, sicut per alma imperialia decreta nostra statuimus. Construximus itaque ecclesias beatorum Petri et Pauli Apostolorum, quas argento et auro locupletavimus: ubi sacratissima eorum corpora cum magno honore recondentes, et thecas ipsorum ex electro (cui nulla_fortitudo praevalet‘ elemento- zum) construximus, et crucem ex auro purissimo et gemmis pretiosis per singulas eorum thecas posuimus, et clavis aureis confiximus. Quibus pro continuatione lu- minariorum possessiones contulimus, et rebus diversis eas decoravimus, et per no- stras imperalium jussionum saeras literas, tam in Oriente quam in Occidente, et Septentrionali plaga et Meridiana , videlicet in Judaea, Asia, Graecia ‚Africa, Italia et in diversis insulis, nostram largitatem concessimus, ea prorsus ratione, ut per manus beatissimi Patris nosıri Silvestri Pontilieis successorumque ejus omnia disponantur. Gaudeat una vobiscum omnis populus, et gentium nationes in universo orbe ter- E Ta- 34 JESAIAE WILDSCHUT rarum : exhörtantes omnes „ ut Deo, nostro et, Salvatori Christo immensas una nobiscum gratias referatis; quoniam ipse Deus in coelis desuper et in terra‘ deor- sum, qui nos per suos sanctos visitans Apostolos, sanctum baptismatis sacramentum pereipere et corporis sanitate dignos eflecit,. Pro quo concedimus ipsis sanetis Apo- stolis, dominis meis, beatissimo-Petro et Paulo, et per eos etiam beato Sil- vestro, patri nostro summo Pontifici et universali urbis Romae Papae, et omni- bus ejus successoribus Pontifieibus, qui usque in finem mundi in sede beat Petri erunt sessuri, atque de pxraesenti concedimus palalium imperii nostri Lateranense , quod omnibus in toto orbe terrarum praefertur atque praecellit palatiis. Deinde diadema, videlicet coronam capitis nostri, simulque Frygium (i. e. mitram), nec non superhumerale, videlicet lorum, quod imperiale circumdare , assolet eollum ; verum etiam chlamydem purpuream, atque tunicam coccineam, et ‚omnia ‚impe- rialia indumenta, sed et dignitatem imperialium praesidentium equitum. Conferen- tes eliam imperialia sceptra , simul et cuncta signa atque banna,.et diversa orna,- menta imperialia, et omnem processionem imperialis culminis, et gloriam, potestatis nostrae. Viris etiam reverendissimis Clericis et diversis ordinibus, eidem Romanae Ecelesiae servientibus, illud culmen, singularitatem, potentiam et praecellentiam habere sancimus, cujus amplissimus noster Senatus videtur gloriä adornari: id est, Patricios atque Consules efici, nec non ceteris dignitatibus imperialibus eos pro- mulgantes decorari, Et, sicut imperialis extat decorata militia, ita Clerum' sanctae Romanae Ecelesiae adornari decerevimus: et, quemadmodum imperialis potentia di- versis oficiis, cubiculariorum nempe et osuiariorum, atque omnium excubiarum or- natur pulchritudinibusz ita et sanctam Romanam Ecclesiam decorari volumus, Et, ut amplissime decus pontiliciale praefulgeat, decernimus et hoc, ut, Cleriei ejusdem sanctae Romanae Ecclesiae manipulis et linteaminibus, id est, candidissimo colo- re, decoratos equos equitent: et, sicut noster Senatus calceamentis utitur cum udo- nibus, id est, candido linteamine illustratis, sie utantur et Qlerici: et ita coelestia sicut terrestria ad lJaudem Dei decorentur. Praeterea Silvestro, urbis Romae Episcopo et Papae, et omnibus, qui post eum in successum perpetuis temporibus advenerint, beatissimis Pontificibus, pro gloria et houore Domini Dei nostri, et in eandem magnam et catholicam Ecclesiam et. Apostolicam, ex nostro indicto, ut, quem placatus proprio consilio elericare vo- luerit, et in religiosorum clericorum numero connumerare , nullus ex omnibus prae« sumat superbe agere, Decernimus itaque et hoc, ut idem venerabilis pater noster Silvester, summus Pontifex , et snccessores ejusdem Pontifices, diademate, videlicet corona, quam ex Capite nostro illi concessimus , ex auro, purissimo et gemmis pretiosis uli debeant, eteo- rum COMMENTATIO An QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 35 rum capite ad laudem Dei pro,honore beati Petri gestare. Ipse vero beatissimus Pa- pa super coronam clericatüs, quam gerit ad gloriam beati Petri, ipsa ex auro non est passus uti corona., Frygium vero candido nitore splendidum, resurrectionem do- miricam designans, ejus sanctissimo vertici manibus nostris imposuimus, et tenentes frenum equi ipsius, pro reverentia ‚beati Petri, stratoris offeium illi exhibuimus:: statuentes eodem Frygio omnes ejus successores singulariter uti in processionibus, ad imitationem imperii nostri. Unde ut pontificalis apex non vilescat, sed magis am- plius, quam terreri imperii dignitas, gloria et potentia decoretur; eccetam palatium nostrum (ut praelatum est), quam Romanam urbem, et omnes Jtaliae , seu Occiden- talium regionum, proviucias, loca et eivitates, praefato beatissimo Pontifici, patri nostro Silvestro, universali Papae, concedimus et relinqguimus ipsius et suecesso- rum Pontificum potestatiet ditione firma, imperiali censura per hane nostram diva- lem sanctam et pragmaticam constitutionem decrevimus disponenda, atque in jure sanctae 'Romanae Ecelesiae concedimus permanenda.' Unde congruum‘ perspeximus, nostrum imperium et regni potestatem Orientalibus transferri ac transmutari regio- nibus, et in Byzartia provineia, in optimo loco nomini nostro eivitatem aedificari et nostrum illic imperium eonstitui: quoniam ubi principatus Sacerdotum et Christia- nae religionis caput ab Imperatore ceoelesti constitutum est, justum non est, ut illic Imperator, terrenus 'habeat potestatem. Haec vero omniä , quae per hane nostram imperialem sacram, et alia divalia decreta statuimus atque confirmavimus, usque in finem mundi illibata et incon- eussa pernianere decrevimus. Unde coram Deo vivo, qui nos regnare praecepit, et coram terribili ejus judieio obtestamur omnes nostros imperatores sSuccessores, vel cunctos optimates, satrapas etiam, amplissimumque Senatum, et universum po- pulum in toto orbe terrarum nunc et in posierum imperio nostro subjacentem, nulli eorum quoquo modo licere, haee quae a nobis imperiali sanctione sacrosanctae Ro- manae Ecclesiae vel ejus omnibus Pontificibus concessa sunt, refragare atque con- fringere, vel in quoquam convellere. Siquis autem (quod non credimis) temerator aut contemtor exliterit, aeternis condemnationibus subjaceat innodatus, et sanctos Dei prineipes Apostolorum, Petrum et Paulum, sibi in praesenti et in futura vita sentiat contrarios, alque in inferno inferiori concrematus cum Diabolo et omni- bus deficiat impüis ! Hujus vero imperialis nostri decreti paginam propriis 'manibus roborantes, su- per venerandum corpus beati principis Apostolorum posuimus, ibique eidem Dei _ Apostolo spondentes, nos euncta inviolabiliter observare et cunctis nostris succes- soribus Imperatoribus conservanda in mandatis relinquere, beatissimo patri nostro Silvestro, summo et universali Papae, ejusque per aevum: cunctis successoribus E2 Pon=. 56 JESAIAE WILDSCHUT Pontifieibus, (Domino Deo et Salvatore nostro Jesu Christo annuente) tradidi- mus perenniter atque feliciter possidenda. Et subseriptio Imperialis. Divinitas vos conservet per multos annos, Sanctissimi ac beatissimi Patres! — Datum Romae sub die Kal. Aprilis, Domino nostro Fla- vio Constantino Augusto- quarto, et Gallicano, clarissimis viris Con- sulibus. ” % 3 Declamationis Vallae in hanc Donationem indoles. Huie Edicto Valla peculiare opposuit scriptum, quo Donationis Constantini authentiam -refellere conaretur. Quid autem huic scripto conficiendo occasionem dederit, de eo non aeque ac de disputationis in Symbolum Apostolorum origine constat. Nullum saltem, quod sciam, hujus rei indieium in Vallae operibus repe- yitur.. Provectioris eum aetatis fuisse, quum hoc opus aggrederetur,, ex ipsius Decla- mationis initio suspicatus essem, in quo se plures compluresque in omni fere do- ctrinarum genere jam emisisse libros testatur ; Drakenborchius vero unum alte- rumgue locum ex ipsa Declamatione eitavit,-quibus effeeit, ut Vallam hoc scriptum elaborasse cum Neapoli moraretur, credamus (55). In eo tamen errat, quod hanc seriplionem demum post Vallae obitum editam esse suspicetur, quia aemulorum nullus illam unquam ei objecit. Etenim Valla ipse in literis, quas ad Jo Auris- pam dedit (54), haec scripsit: « orationem meam de Donatione Constantini, qua nihil magis oratoıium scripsi, sane longam, rescribe an videris, habiturus a me eam nisi vidisti.”” Palam vero hoc Vallae scriptum protinus cognitum fuisse non videtur, sed aliquamdiu literatis tantum innotuisse , vulgo vero latuisse; donec tan- dem Ulr. A Hutten illam publiei juris faceret, et, apologia adjecta, ad Leo- nem X. Pontificem Maximum mitteret ( 55). Scriptionis titulus est: Laur. Vallae, Patrieii Romani, de falso eredila at- que ementita Constantini Donatione Declamatio. In Operum ejus , qua utor, edit. Basil. legitur p. 76: —793. (56). Argumentum huc redit, Praemissis qui- bus- (33) Conf. Drakenborch, in Liv. T. VII. Praef. p.g, 10. (34) Vid. Epistolae, Princip. rerumpubl, ac sapient. Virorum: in qua Collectione sex Vallae epistolae ad familiares leguntur, teste Hambergero, Nachr. von den vornehmsten Schriftstellern, p- 747. h (35) Ulr. Hutteni in Zibellum Laur. Vallae contra efictam et ementitan Constantini Dona- tionem , ad Leon. X. Pont. Max. Praefatio. Mogunt. 1518. (36) Exstat etiam in Schardii, Syntagm. Tractat. de Imper, Jurisdiet.; et in Orth, Gratii, Fascic. rer. expet. et fugiend, COMMENTATIO ap QUAESTIONEWM THEOLOGICAM. 57 busdam de consilio atque ratione scribendi, ut defendat propositum et audaciam excuset, sie pergit: « Aliquot jam sacculis aut non intellexerunt, Donationem Con- stantini commentitiam fictamque esse , aut ipsi finxerunt; sive posteriores,in ma- jorum suorum dolis vestigia imprimentes , pro vera, quam falsam cognoscerent, de- fenderunt. Dedecorantes Pontificatüs majestatem , dedecorantes veterum Pontificum memoriam , dedecorantes religionem Christiianam, et omnia caedibus, minis, flagitiis- que miscentes; suam ajunt esse urbem ARomam, suum esse regnum Siciliae Nea- Ppolitanumque, suam universam Italiam, Gallias, Hispanias, Germanos, Britan- nos, suum denique Occidentem: haec enim cuncta in Donationis pagina contineri. Atego contra existimo, nam, ut ostendam, Donatio illa, unde natum esse suum jus Summi Pontifices volunt, Silvestro pariter ac Constantino fuit incognita.”” His dietis, argumentum dilueide disponit, quod ita se tractaturum fore seribit: ut primum demonstret, non tales fuisse Constantinum Silvestrumque ; zllum quidem, qui donare vellet, qui jure donare posset, qui ut alteri traderet in sua haberet potestate ; Aunc autem, qui vellet accipere, quique jure accepturus foret, Secundo loco contendit, neque Silvestrum acceptasse, neque CGonstantinum tradidisse possessionem rerum, quae dicuntur donatae, sed eas semper in arbitrio et imperio Caesarum mansisse. T'ertio probat, nihil datum Silvestro a Con- stantino, sed priori Pontifiei, donaque illa mediocria fuisse, quibus Papa vitam tantum degere posset. Quarto, falso diei ostendit, Donationis exemplar aut in Decretis reperiri, aut ex historia Silvestri esse sumtüm, quod neque in illa, ne- que in ulla historia invenitur. Porro.explicat, in ea quaedam contraria, impossibi- ha, stulta, barbara, ridicula contineri. Praeterea mentionem facit de quorundam aliorum Caesarum vel simulata vel frivola Donatione. Quibus omnibus bene dispo- sitis, Zzandem, quae Silvester possedisset, sive illo sive quovis alio Pontifice a possessione dejecto, post tantam temporis intercapedinem, nec divino nec humano jure, posse repeti; neque ea, quae a Summo Pontifice tenentur, ullius temporis longitudine posse praescribi, evincit (57 ) Ne tamen existimemus, haec omnia, quae Valla attulit, ad fraudem refellendam valida esse et ad persuadendam aeque idonea. Tenendum vero, ejus scriptionem Declamationis nomen gerere , et multa ei inesse ad artem oratoriam eomposita, speciosius quam verius dieta, atque ingenium spirantia, judicium non item. Ut igitur de Vallae scripto aequum faciamus judicium, praemittere mihi lubet unum alterumque Declamationis locum , qui Oratorem magis quam subtilem causae patro- num (37) Vid. Opp. p. 762. a lin, 44. ad p. 763, Im, 8, E35 58 JESAIAE WILDSCHUT num arguit; quod eo lubentius facio, quo magis in iis speeiminibus Vallae in in- veniendo solertia atque ingenium, in dicendo elegantia atque facundia, enitent, Huc pertinent, inprimis in priore Declamationis parte, quae de Gonstantini et Silvestriindole atque agendi ratione disseruit, Gonvertit se Orator ad prineipes, tanquam judices: « Vos appello, inquit, Reges ac prineipes! vestram mentem in- quiro, conscientiam scrutor, testimonium postulo. Numquid vestrum quispiam, si fuisset Constantini loco, faciendum sibi putasset, ut unbem Romam, patriam suam, caput orbis terrarum, reginam eivitatum potentissimam, nobilissimam, ditis- simam populorum, triamphatricem nationum, et ipso adspectu sacram , liberalitatis gratia donaret alteri, et ipse se ad humile oppidum conferret deinde Byzantium? donaret praeterea una cum Roma, Italiam , non provinciam, sed provinciarum victricem ; donaret tres Gallias; donaret duas Hispanias ; donaret Germanos; do- naret Britannos; totum donaret Occidentem et se. altero ex Imperii oculis orba- rel? Hoc ego ut quis faciat compos mentis, adduci non possum ut credam,. Qauid enim vobis exspectatius, quid jucundius,, quid gratius contingere solet, quam imperii accessionem vestris vos regnisque adjungere, et longe lateque quam maxime pro- ferre ditionem (58)? Filios Constantini, patrem enixe orantes, ut de sententia desistat, porro in- ducit: « Itane , Pater, antehac filiorum amantissime ! filios privas, exheredas‘, abdicas? Nam quod te oplima maximaque imperii parte exuere vis, non tam queri- mur, qnam miramur; querimur autem, quod eam ad alios defers, cum nostra et jactura et turpitudine. Quid enim causae est, quod liberos tuos exspectata succes- sione imperii fraudas, qui ipse una cum patre regnasti? quid in te commisimus? qua in te, qua in patriam, qua in nomen Romanum ac majestatem imperii impietate. digpi videmur, quos praeeipua optimaque prives imperii portione, quia patriis la- ribus, a conspectu natalis soli, ab adsueta aura , a vetusta consuetudine relege- mur? Penates, fana, sepulcra exules relinqguemus, nescii ubi aut qua terrarum re- gione victuri (59)! ””. Senatus populusque Romanus deinde imperitorem his admonet verbis: « Caesar ! si tu tuorum inmemor es, atque eliam tui, ut.nec filiis hereditatem, nec propinquis opes, nec amieis honores, nec tibi imperium esse integrum velis; non tamen S. P, Q. R. immemor potest esse sui juris suaeque dignitatis. Etenim, quomodo tibi tantum permittis de imperio Romano, quod non tuo sed nostro sanguine partum est (40)? ” — Quin ipsum Silvestrum, imperatoris donationi repugnantem eum- (38) L. 1. pag. 763. lin, 13 — 25, (39) L. 1. pag. 765. lin, 10 — ı8, (40) L. 1, pag. 765. lin. 43 — 47%. COMMENTATIO An QUAESTIONEM THEOLOGICGAM. 59 eumque dehortantem, audimus ita loquentem: « Princeps optime ac fili Caesar! pietatem quidem tuam, tam pronam tamque effusam, non possum non amare atque ampleeti; tamen,, quod in oflerendis Deo muneribus immolandisque vietimis non- nihil erres, minime demiror ‚'quippe qui adhuc es in Christiana militia tiro, — Ur tibi adsentiar, ulla adduci ratione non possunı, nisi vellem ipse esse mihi dissimilis , et conditionem meam oblivisci, ac propemodum dominum Jesum abnegare (41). ’ $ 4 Declamationis Vallae argumentum et pretium. Dicta de Declamationis indole ad eam recte aestimandam, minime vero ad pre- tum, quod ei statuendum sit, elevandum faciant. Etenim multa quidem in ea re- periuntur declamatoria, plura tamen, quae vel sua se probabilitate commendant, vel gravissimis nituntur rationibus, ac testimoniis fide omnino dignis fuleiuntur. Singula haec exemplis,: ab ipso Declamationis argumento petitis, demonstrabo ; qui- bus deinde de Vallae ad fraudem detegendam studio et in vero publicando li- bertate pauca addam. Priori Declamationis parti multa insunt quidem, ut vidimus, ingeniose magis quam vere adducta :'non desunt tamen et alia, quae sua se probabilitate commen- dante Hucrefero quae Valla ex Imperatoris indole efieit: « Nunc, quaeso, in- quit, nonne abjecto animo et minime generoso videntur esse, qui opinantur, Con- stantinum meliorem a se imperii alienasse partem ? Non dico Romam, Ita- liamque et cetera; sed Gallias, ubi ipse proelia gesserat, ubi diu dominatus fue- rat, ubi suae gloriae suique imperii rudimenta posuerat: hominem, qui cupiditate dominandi nationibus bella intulisset, socios aflinesque bello eivili persecutus impe- rio privasset! @Gui nondum perdomitae ac profligatae reliquiae essent alterius factionis; qui cum multis nationibus bella gerere non modo soleret spe gloriae im- periique, sed et necesse haberet, utpote a barbaris quotidie lacessitus; qui filiis , qui conjunctis sanguine, qui amicis abundaret ; qui Senatum Populumque Romanum huic facto repugnaturum nosset; qui expertus esset instabilitatem vietarum natio- num, et ad omnem fere Romani principis mutationem rebellantium ; qui se memi- nisset- more aliorum Caesarum, non electione patrum consensuque plebis, sed ‚exer- citu, armis, bello dominatum occupasse (42)! ”” Huc (41) L. 1. pag. 767. lin. 26 — 29. et lin, 37 et 38. (42) L» 1. pag. 764. lin, ı — 13, 40 JESAIAE WILDSCHUT Huc quodammodo pertinent etiam dieta, Silvestro afieta, quae quidem plane declamatoria, nihilominus memoratu dignissima mihi videntur, quippe Vallae de auctoritatis pontificialis indole propria sentiendi rationem germanam manifestantia. His utitur Silvester verbis: « Quo mihi, Caesar! divitias atque opes, qui Do- mini voce jubeor, de crastino non esse sollieitus, et ceui dictum est ab Illo: nolite thesaurizare super terram, nolite possidere aurum nec argentum , nec pecuniam in zonis vestris ; ideoque et pauperes sibi ministros elegit, et qui omnia reliquerunt, ut Eum sequerentur, et paupertatis ipse fuit exemplum! — Apostoli quibusdam in- dignantibus, quod viduae ipsorum in ministerio quotidiano despicerentur, respon- derunt, non esse aequum, relinquere se verbum Dei et ministrare mensis: et ta- ınen viduis ministrare quanto aliud est, quam exigere vectigalia, curare aerarium, stipendium nuinerare militibus, et mille aliis curis ejusmodi implicari ? — Quid ? quod me regem facere vis, aut potius Caesarem, id est, Regum principem? Do- minus Jesus Christus, Deus et homo, rex et sacerdos, quum'se regem adfirma- vet, audi de quo regno locutus est: Regnum meum, inquit, non est de hoc mun- do, (45)’’ et’quae sequuntur plura. Declamationis partem priorem, unde loca allata petivimus, ita claudit Valla: ‚« Ad hanc Silvestri orationem, Apostolico viro dignam, quid esset quod Con- stantinus amplius posset opponere? Quod cum ita sit, qui ajunt Donationem factam esse, nonne injuriosi sunt in Constantinum, quem suos privare, impe- riumque Romanum voluisse eonvellere ? injuriosi in S. P. Q. R., Italiam totum- que Occiderlem, quem contra jus fasque imperium permutari permisisse? injuriosi in Silvestrum, quem indignam sancto viro Donationem acceptam habuisse ? in- juriosi in summum Pontificem , cui licere terrenis potiri Tegnis et Romanum mode- sare imperium arbitrautur ? Haec omnia eo pertiuent, ut appareat, Constanti- num inter tot impedimenta nunquam fuisse facturum , ut rem Romanam Sil- vestro maxima ex parte donaret, quod isti ajunt (44). ”” In altero Deelamationis capite (45) ostendit Valla, de Donationis acceptione nihil constare, sed omnia penes Imperatores mansisse. Orationis summa haec est: « Age, porro, ut credamus istam Donationem, de qua pagina vestra facit mentio- nem; debet constare etiam de äcceptatione Silvestris Nunc.de illa non constat. Demus, ut tabulas quoque de ejus assensu proferre possitis veras, incorruptas, sin- ce» (43) L. 1. pag. 768 lin, 15 — 17, lin. 18 — 20, lin, 32 = 36, et pag. 769, lin. 2—5, (44) L. 1. pag. 770 lin. 13 — aa. (45) L.L a pag. 770. I. 22 usque ad pag, 772 lin. 33. COMMENTATIO Ap QUAESTIONEM THEOLOGICGAM. 41 eeras; num ‚protinus donata sunt quae in tabulis continentur ? ubi pössessio, ubi in manus traditio? Annon constat possessionem nunquam traditam fuisse? quod ne- gare impudentissimum est. Nunquid Silvestrum Imperator iu Capitolium, quasi triumphantem, inter frequentinm Quiritum plausum duxit? in sella aurea, simul adsistente universo Senatu, collocayit? num postea per universam Jtaliam eircum- duxit ? — Sed fac, hoc. quoque non constare, et nihilominus Silvestrum putari possedisse ; quos provinciis urbibusque rectores praeposuit ? per quos eas administra- vit? Nihil horum scimus, respondetis. Age, fuit in possessione Silvester; quis eum de illa dejecit ? (nam perpetuo in possessione non fuit, neque successorum aliquis, saltem usque ad Gregorium Magnum) ipsene Constantinus,an ejus filü? an Julianus? an aliquis alius Caesar? Profer nomen expulsoris, profer tempus, modum! Num per seditionem et caedes, an sine his? O admirabilem casum ! per quos.hoe gestum sit, quo tempore, quo modo, quamdiu, prorsus ignotum! In- terrogo, num quos harum rerum testes auctoresque proferre possitis? Nullos, respon« detis, et non, pudet vos dicere , verisimile esse, Silvestrum possedisse; quod quia vos non potestis, ego e contrario docebo, ad ultimum usque vitae diem Constan- tinum, et gradatim deinceps omnes Caesares possedisse, ut nequid habeatis, quod hiscere possitis. Evolvantur, omnes Graecae Lalinaeque bistoriae, citentur ceteri auctores, qui de illis meminere temporibus; at neminem reperies in hac re ab alio discrepare. Unum ex mille testimoniis sufliciat Eutropius” etc. — « Cur donatio. nem Constantini magno ore jactitatis, frequenterque vos ultores erepti imperii quibusdam regibus prineipibusque minamini , et confessionem quamdam servitutis a Caesare,, dum coronandus est, et a nonnullis aliis principibus extorquetis? veluti a Rege Neapolis atque Siciliae, id quod nullus unguam veterum Romanorum Pontifi - cum fecit: non Damasus apud Theodosium, non Syrinus apıd Arcadium, non Anastasius apıd Homorium, non Joannes apud Justiniannm, non alüi apud alios,, Sanctissimi Papae apud optimos Caesıres, sed semper illorum Romam Italiamque cum provinciis, quas nominavi, ‘fuisse professi sunt. Quodsi itaque palam est, Silvestrum non posselisse, patet, Constantinum non tradidisse possessionem (46 ). ”’ Tertio probare studet Valla, nihil Silvestro a Constantino datum, sed priori Pontifiei, donaque illa perexigua fuisse, quibus tantum vitam. degere posset. « Sed jam tempus est, ne longior fiam, (ila enim scribit) causae adversariorum concisae atque laceratae leıhale vuluus imprimere, et uno eam jugulare ictu. : Omnis fe- (46) Vid, Vallae Opp. I. 1. pag.770, lin, 22 ad pag.. 772. lin, 33. passim. F 42 JESAIAE WILDSCHUT fere historia, quae nomen historiae meretur, Gonstantinum a puero cum palre Constautio Christianum refert, multo etiam ante Pontificatum Silvestri, ut Eusebius, Ecclesiasticae seriptor historiae, ad quem Rufinus, non in postremis doetus, in Latinum interpretatus, duo volumina adjeeit, quorum uterque paene Constantini temporibus fuit. Adde hue etiam testimonium Romani Pontifieis, qui his rebus gerendis non interfuit, sed praefuit, non testis, sed auctor, non alie- ni negolii, sed sui narrator. Is est Melchiades, Papa, qui proximus fuit ante Silvestrum; ita aitz « Eeclesia ad hoc usque pervenit, ut non solum gentes , sed eliam Romani prineipes, qui totius orbis monarchiam tenebant, ad fidem Christi et ad fidei sacramenta concurrerent; e quibus vir religiosissimus Gonstantinus, primus fidem veritatis patenter adeptus, licentiam dedit per universum orbem sub suo degentibus imperio, non solum fieri Christianos, sed etiam fabricandi Eeclesias, et praedia constituit tribuenda. Denique praefatus princeps dona immensa eontu- lit, et fabricam templi primae sedis beati Petri instituit adeo, ut sedem imperia- lem relinqueret, et beato Petro suisque successoribus profuturam concederet. En!nihil Melchiades a Constantino donatum ait, nisi palatinm Zateranense et praedia, de quibus Gregorius in registro facit saepissime mentionem. Ubi sunt, qui non in dubium vocari non sinunt, Donatio Constantini valeat nee ne, cum illa donatio fuerit et ante Silvestrum, et rerum tantummodo privatarum ? Quae res quamquam plana et aperta sit, tamen de ipso, quod isti stolidi proferre sclent, privilegio disserendum est (47) !” Quarta Declamationis parte contendit, Donationem in Decretis frustra quaeri, neque in historia Silvestri vel ulla alia reperiri. In recentioribus quidem Decre- ti, quod Gratiani audit, editionibus legitur; hunc vero locum seriori demum tempore illi Decreto insertum esse, ut supra nos jam monuimus, sic et Valla hoc loco asserit: « Non modo (inquit) ille, qui Gratianus videri voluit, et non- nulla ad opus Gratiani adjecit, improbitatis arguendus est, verum etiam insci- tiae, qui opinatus est, paginam privilegii apıd Gratianum contineri, quod neque docti unquam putarunt, et.in vetustissimis quibusque codicibus Decretorum non invenitur. Et, si quo in loco-hujus rei Gratianus meminisset, duo millia loco- rum in Decretis sunt, quae ab hujus loci file dissentiant: quorum unus est, ubi, quae superius retuli, Melchiadis verba ponuntur. Nonnulli eum, qui hoc capi- 'tulum adjecit, ajunt vocatum Paleam. Utcungque sit, indignissimum est credere, quae ab hoc adjeeta sunt, ea Decretorum collectorem aut ignorasse, aut magni fe- es (47) Vid, Vallae Opp. 1. l. pag, 772. lin. 33, ad pag: 773: lin 4 CUMMENTATIO and QUAESTIONEM THEOLOGICGAM. 43 cisse, habuisseque pro veris. Bene habet, sufhcit, vicimus!: Primum, quod hoc Gratianus non ait, quod isti mentiebantur,, imo -adeo, utex infinitis locis datur intelligi, negat atque confutat. Deinde, quod unum et ignotum et nullius auctorita- tis ac nauci hominem adferunt; ita etiam stolidum est, ut ca Gratiano adlinxe- rit, quae cum ceteris illius diclis congruere non possunt, Hunc ergo vos auctorem profertis ? hujus unius testimonio utimini ? hujus ehartulam ad tantam rei confirma- tionem contra sexcenta probationum genera recitätis (48)2” Dein scriptis Gelasii de Silvestri et Synodi Nicaenae actis, a Palea citatis, utpote spuris, non fidendum esse demonstrat. Gelasius enim (sie Valla de- monstrationem instituit) ipse testatur, Silvestri.actorum seriptorem nomine etiam incognitum esse, et omnia traditione et Beelesiae usa antiquo niti. Porro, ipso- rum Gelasii seriptorum dudsvrizv suspectam esse, quae si vel concedatur, tauıen Donationem ipsam in iis frustra quaeri, ac Gelasium de actis Silvestri tanıum universe loqui. Denique, hac de re nullum historicum , alicujus duntaxat auctori- tatis, vel minimam fecisse mentionem asserit, «Ipse (ait) Jacobus Voragi- nensis, propensus in amorem Clericorum ut Archiepiscopus, tamen in gestis San- ctorum de Donatione Constantini, ut fabulosa, nec digna, quae inter gesta Silvestri poneretur, silentium egit (49).”” Haee et quae plura addit Valla, sie eoneludit:« si titulus absurdus sit, qualia ceiera existimemus (50)? 2 Quinto Valla exemplis probat , Donatione quaedam. sibi invicem repugnantia, absurda item, stulta, barbara, ridicula contineri (51). Huc refert, quod in Ediecui titulo sermo fit de Sasrapis et Optimatibus, quos nemo unquam in Conciliis Ro- manorum nominari audiverit, et omnem dicendi colorem indicare aetatem seriorem eontendit. Porro, in Donatione eitari sedem Constanlinopolitanam, quae non- dum esset nec patriarchalis sedes, nee urbs Christiana , nee sic nomiuala, ec condita, nee ad condendum destinata, quippe Privilegium, concessum sit triduo postquam Constantinus factus esset Christianus, quum urbs significata Dyzan- tium adhuc vocabatur, non Constantinopolis. «Quis ergo non. videt, (pergit Valla) eum, qui Pıivilegium composuit, diu post tempora Constantini fuis- se?” Parro negat, Eceiesias ‘Petri et Pauli Romae, ut est in Donatione,, a Gonstantino exstructas esse, et Silvestrum vestimenta imperialia, Pontificibus ab Imperatore concessa, sibi induisse , eoque apparatu incessisse, ,— Caeterum, «ontinuo vitia Geographica, quae compilator commiserit, et dictionis barbariem per- strin« (48) Vid. Vallae Opp. I. 1. pag. 773. lin. 5 — 22: (49) L. 1. ‚pag.:773, lin, 43 ,— 46. (50) L. 1. pag. 774. lin. 48 et 4g. 451) L, 1. p. 775. lin. 7. ad pag. 789. Im, 26. F2 44 JESAIAE WILDSGCHUT steingit , utpote quae testentur, non erudito Constantini saeculo, sed posteriori demum Donationis cantilenam esse confectam, et id genus alia adjieiens, in quibus haud raro ad minutias delabitur. Saepius etiam Donationis compilatori illudit, eum- que facetiis, imo dieteriis acerbissimis, deridet, Adducta , verbi causa, illa Duna- tivnis parte, qua Pontificibus Romanis quaevis vestimentorum ornamenta eoncedan- tur: « Quis non videt, (ait) haec ab iis excogitata esse, qui sibi omnem vestiendi licentiam esse voluerunt? ut existimem, si quae inter daemones, qui aörem inco- lunt , ludorum genera exercentur, eus exprimendo Clericorum eultu, fastn, luxu exerceri, et hoc sceniei lusus genere maxime delectari (52)!” Et Edicti verbis : hujus imperialis Decreti paginam proprüs manibus roboranies super veneran- dum beati Petri corpus posuimus, haec addit: « Sed ubi tunc erat corpus beati Petri? certe nondum in templo, non in loco, sane, munito ac tuto. Ergo nou illie Caesar paginam collocasset. An beatissimo Silvestro paginam non credebat, ut parum sancto, parum cauto, parum diligenti? 6 Petre!!'ö Silvester! ö sanetae Romanae Eeclesiae Pontifices! quibus oves Domini commissae sunt, cur vobis com- missam paginam non custoditis ? cur a tineis illam rodi, aut.cur situ tabescere passi estis? Opinor, quia eorpora quoque vestra contabuerunt. Stulte igitur fecit Gon- stantinus. En! redacta in pulverem pagina , jus simul privilegii in pulverem abüt! Atqui, ut videmus, paginae exemplar ostenditur! quis ergo illam de sinu sanctissimi Apostoli temerarius accepit? Nimirum aliquis antiquiorum sceriptorum debet adferri, nee posterior Constantini temporibus. At is nullus adfertur, sed forte aliquis recens. Unde hie habuit (55 )2” In sequenti Declamationis seciione (54) de quorumdam aliorum Caesarum dona- tonibus agit, ut de illa, qua Ludovicus Imperator Paschalem donavit, e qua nihil valere Donationem Constantini coneludit; non enim denuo dandum fuisse Pontifici quod jam antca possederat. Dein proyocat ad Sigismundum, quem Eugenius imperii insignibus ornare noluit, nisi ratam haberet Donationem Constantini, eademque omnia de'integro largiretur, Porro Bonifacium VIII citat, qui Coelestinum tubis parieti insertis decepit, Z'rrancogalliae regem juribus privare studuit,, ejusjue regnum Eccelesiae Romanae subjectum esse judicavit, quos omnes Valla his verbis compellat: « Quid sibi vult ista vestra, Pontifices Romani ! sollieitudo, quod a singulis Imperatoribus Donationem Gonstantini confirmari exigitis, nisi quod juri diläiditis vestro? Sed laterem lavatis, ut dicitur, nam neque il- (32) Vid. Vallae: Opp.-p. 781. lies 10 — 14. (53) L..l. pag. 785. lin ar — 31. (54) L. 1. pag. 739. lin, 26 seggq. CO\MMENTATIO An QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 45 illa unquam ‚fuit, et quod non est, confirmari non potest, et quidquid donant Caesares, decepti exemplo Constantini faciunt, et donare imperium nequeunt (55).” Ultima denique Declamationis parte contendit Auetor, possessionem illorum, quae Silvester aliquando possedisset, sed vel ipse vel aliquis insequentium Pontificum amisisset, post tantam temporis intercapedinem nec diyino nec humano jure reclamari potuisse, et ea, quae a Pontifice tenentur, nullo temporis interyallo posse praescri- bi... Bina haec rationibus, cum: a jure divino ac humano, tum ex historia Gentium et Ecclesiae petitis, probat. _Ne vero seriptio mea locorum citatorum mole obrua- tur, haec, utpote minoris momenti , verbo notasse sufliciat. . Ex iis, quae, hactenus dixi et exemplis illustravi, satis superque patet, Vallam ad refutandam fabulam Donatioris Gonstantini varia argumenta, parlimque gra- vissima ,adduxisse: quibus rite perpensis, rei omne dubium exemisse censendus est. — Restat, ut quam firmiter viro facundo de sua sententia persuasum fuerit, quantaque in.ea propugnanda dicendi libertate usus sit, paucis indicem. Ubivis locorum haec persuasio et libertas in Declamatione elucent; sed exemplo sint ejus Exordium et Peroratio. - « Plures a me (ita Valla orditur) libri, compluresque emissi sunt, in omni fere doctrinarum genere, in quibus quod a nonnullis magnisque et longo jam aevo proba - tis auctoribus. disseniio, eum sint, qui indigne ferant, meque ut temerarium sa- crilegumque criminentur; quid tandem nune faeturi quidem putandi sunt? quantox pere in me debacchaturi? et, si facultas datur, quam ayide me ad supplicium fes- tinanterque raptur:? qui non tantum. adversus mortuos scribo, sed adversus etiam yivos, nec in unum alterumye, sed in plurimos, nec contra privatos modo, sed etiam contra 'magistratus. At quos magistratus? nempe Summum Pontificem, qui non tem- porali solum armatus est gladio, legum ac prineipum more, sed Eeclesiastico quo- que, ut ab eo neque subter ipsum, ut sic loquar,, clypeum alicujus Prineipum pro- tegere te possis, quo minus excommunicatione, anatlıemate, exsecratione feriare ! Verum non est causa, eur me hic periculi terror conturbet arceatque a proposito, Nam nec contra jus fasqne Summo Pontifiei licet aut ligare quempiam aut solvere, Atque in defendenda veritate atque justitia profundere animam, summae virtutis, summae laudis, summi praemii est. An vero multi ob terrestrem patriam defenden- dam mortis adiere discrimen; ego ob coelestem patriam assequendam (asseguuntur autem qui Deo placent, non qui hominibus.) mortis discrimine deterrebor? Fa- eessat igitur trepidatio, procul abeant metus, timores excidant, forli animo, magna m (55) Vid. Vallae Opp. 1, 1, pag. 790. lin, 46. ad pag. 791. lin. ı. 213 46 TSEISTATATE Wr LD'S’G’HARUT fiducia, bona spe defendenda est causa veritatis, causa juslitiae, causa Dei! Neque vero id ago, ut quempiam cupiam insectari, et in eum quasi Philippicas scriberes hoc enim a me facinus procul absit: sed uterrorem a mentibus hominum convellam, ut eos a vitiis sceleribusqne, vel admonendo vel increpando, submoveam (56). Nec minus Vallae dicendi libertas quin audacia e Declamationis Peroratione manifesta est. His igitur ad finem properat verbis: « Sed quid plura opus est in re apertissima dieere? Ego non modo Constantinum non donasse tanta, non modo non potuisse Romanum Pontificem in eisdem praesceribere; sed etiam si utrum- que esset, tamen utrumque jus sceleribus possessorum extinetum esse contendo. An possumus principalum potentiae papalis pro jure proferre, quem tantorum seelerum, tantorumque omnis generis malorum cernimus esse causam? OQnamobrem dico et ex- clamo (neque enim timebo homines, Deo fretus!) neminem mea aetate in summo pon- uficatu fuisse aut fidelem dispensatorem, aut prudentem. Papa et ipse pacatis po- pulis bella infert, et inter eivitates principesque discordias serit. Papa et alienas sitit opes et suas exorbet, ut Achilles in Agamemnonem dywoßdpos BzaıRcbse Papa non modo Rempublicam, quod non Verres, non Catilina, non quispiam peculator auderet, sed etiam rem Ecclesiasticam et Spiritum Sanetum quaestui 'ha- bet, qucd Simon ille Magus detestatur! Et cum horum admonetur, et a qui- busdam bonis viris reprehenditur,; non negat, sed palam fatetur atque gloriatur, li- cere ei quavis ralione patrimoniam Ecclesiae, a Gonstantino donatum, ab occu- pantibus extorquere. Pauca possedit Silvester, pauca ceterique Summi Ponti- fices, quorum adspeetus apud hostes fuit sacrosanetus: veluti illius Leonis, qui trucem barbari regis animum terruit ac fregit, quem Romanae vires nec frangere nee terrere potuerant. Recentes vero Summi Pontifices, id est, divitiis ac deliciis aflluentes, id videntur laborare, ut, quantum prisci fuere sapientes et sancti, tan« tum ips’ et impii sint et stulti, et illorum egregias laudes omnibus probris vincant, Haec quis Christiani nominis queat aequo anim® ferre ? Verum in hac prima no- stra oralione nolo exhortari principes ac populos, ut Papam, eflrenato cursu voli- tantem, inhibeant, eumque intra suos fines consistere compellaut; sed tantum ad- moneant, qui forsitan jam edoctus veritatem, sua sponte, ab aliena domo in suam, et ab insanis fluctibus saevisque tempestatibus in portum se reeipiei. Sin reenset, tunc ad alteram orationem, multo truculentiorem, accingeremur. Utinam! Utinam ! aliquando videam! (nec enim quidquam est longius quam hoc videre, et praesertim meo consilio effecium.) ut Papa tantum Vicarius Christi sit, et non etiam Üaesa- i ris. (56) Vid. Vallae Opp. 1. 1. pag. 761. 1, 1==12, »3. ad pag. 762.1. 4. et 17—20, COMMENTATIO An QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 47 ris. Nec amplius horrenda‘vox audiatur: partes contra Eccelesiam, Ecclesia- contra Perusinos pugnat, vel contra Bononienses ! Non contra Christianos pugnat Eeclesia, sed Papa. Illa pugnat contra spiritualia nequitiae in coelestibus. — Tune Papa et dicetur et erit Pater Sanctus, Pater omnium, Pater Ecclesiae, nec bella inter Chri- stianos excitabit, sed ab aliis excitata censura Apostolica et papali majestate seda- bit (57). $..5 Vallae zz Donationem Constantini refutandam merita, Ipsius Declamationis, quod ‚exhibui et ob oculos posui, argumentum ‚abunde nos docuit, magna fuissein traditionem de Constantini Donatione refellendam Vallae merita. His igitur supersedere atque in dietis jacquiescere' possem. Quo lucidius vero appareat, Vallamsua scriptione historiae Ecelesiasticae pluriınum profuisse , aliquot observationes, qualescunque tandem, historico-pragmaticas addere lubet. Valla, quod minime' difäteor, omnium primus non fuit, qui Gonstantini Do- nationem in dubium vocavit, Exstat enim Ottonis III Imperatoris privileginm , Saec. XI ineunte" Silvestro Il: Pontiüci Romano datum (#8), quo: Constan- tiniillud falsum et commentitium esse declaratur. Haäee quidem Ottonis donatio aeque ac illa Constantini spuria et supposititia multis videtar (59), ab aliis vero genuina et fide:digna habetur, (60). Uteungue sit, ‚certo ‚certius est, hoc scriptum ante Vallaeı tempora jam.-diw exstitisse. Neque defuere vel Romae, Saec. XII fere medio,'qui Constantini Donationi omnem fidem denegarent (61). Verum enim vero, esto,, fuerint aevo’medio, quibus illa traditio fabulosa videretur, insequentibus tamen hierarchiae interminatse temporibus indubia adeo ea visa est, utplures Pontifiees Romani, aGregorii V!l inde aetate , Donationem illam ad sta- biliendam auctoritatem Ecelesiae politicam adhiberent, quin hoc, quasi fundamento nixi, in reges ac principes interdum superbe 'et erudeliter dominarentur. Unns duntaxat, quamtum scio, Nicolaus 'Cusanus, Vallae fere aequalıs, dedita opera, Constantini Donationem oppugnavit, atque in ea se manifesta falsitatis argumenta reperisse palam confiteri non timuit (62). Observandum tamen, illum post- (57) Vid. Vallae Opp. 41. pag. 794 et 795, passim. (55) Ottonis haec donatio inserta est Margq. Freheri libro, supra'p. 31 citato, (59) Conf. Schröck, Christl. Kirchg. T’RXI, p. 317 seq. (60) Vid. Gieseler, Kirch Gesch. T.Ul. P, ı. $ 20. p. 147 etı48, not. getret $. 22, P.175. not Y: (61) Vid. Gieseler, op. Iaud, T. IL Pa. & 51: p. 66. not. s. (62) Nic. de Cusa, de Concord, Cathol. Lib.IV, c, 2: ad Conc. Basil. Opp. Ed. Basil. 1565. 8 TE SpA KAnEnıH Web u’ DS GH U, T postea , ut Pontifiei blandiretur,,.mentem mutasse. (65), ,meq'ıe ejus eonatus Dona- tionis aucloritatem in: Ecelesia imminuere valuisse. Quanto enim in honore illa, Vallae aetate, adhuc liabebatur, vel inde patet, quod Frederieum Rayse- rum quemdam, Fredericum Danubianum vulgo_cognominatum, de illa se- cas sentientem, seque Episcopum fidelium in Ecclesja Christiana Donationem Con- stantini spernentium nominantem, ut haeresiarcham anno 1453 Argentorati cre- matum esse, ejusque asseclas, numero non paucos, ultimo partim supplicio, partim exsilio multatos esse, comperimus (6+). Porro,ne Scriptorum Pontificiorum testi- monia pro Donatione citem, Lutherum solum .audiamus, dicentem: «Est illa Donatio Constantini articulus summus sanctissimae pontificiae fidei, eui siquis assensam praebere nolit, pro pessimo haeretico habetur, et in cineres redigendus est (065. Tali igitur rerum cönditione, Valla Donationis celeberrimae et quasi sacrosanctae authentiam et aucloritatem palam aggredi et acriter refutare ausus est; quod quam libere et aperte egerit, Declamationis ipsins argumentum testatum facit (66). At inquies fortasse, Concilii Baszleönsis adsensu sibi blandiebatur et Alphonsi Re- gis patrocinio gaudebat? Andio. Sit sane ital Quid vero haec ad Vallae merita imminuenda faeiunt? Nonne ipsa viri fata nos docent, quanta id temporis esset Gle- sicorum auctoritas et Inquisitionis fuaror in omnes, qui vel paululum a. plasitis re- ceptis diseederent? Et, si vix ac ne vix quidem Valla imminesti mortis periculo evasit, quia Symboli Apostolicam originem in dubium vocaverat; mirandum sane, eundem, qui sua Declamatione Pontificis Maximi 'auctoritati audacter adeo resistebat, non in rogo sed in lecto diem obiisse; quod’ quidem manifestum indicium est, ejus Declamationem tantum ad persuadendum vim habuisse, ut adversariis obstupefactis silentiam imponeret, iisque vullus ei contradicendi animus superesset. — Non .de- {uere, fateor, qui Vallam refellere conati sunt, inter quos Cardinales Antonius de $. Georgio et Hieronymus Albanus, inprimis Franceiscus Bursa- tus, et omnium vehementissime Augustinus Steuchus, sedi Apostolicae, sub Paulo Ill a bibliotheca (67).. Hi vero, eı quotquot, praeterea rem. vacillantem sus- ten» (63) Conf. Schröck, Christl. Kirchg, T. XXXIV. p. 54., coll. T. XXXII p« 72 et 82. (64) Bitschius in Disp. supra laud. Th IV. (65) In scripto peculiari , lingua Germ. confecto: Die von Luther verdeutscht herausgegebene Fabel von der Donatio Constantini M. insert. Opp. T. XV. p. 2485 segq. edit. Walchii, Hall. 1745. (66) Leetu dignissima sunt, quae de Vallae libertate | disseruit Münch, über die Schenkung Censtantins p'62 seq. (67) Aug Steuchus duos scripsit libros pro Constantini Donatione adversus Laur, Vallam, gr COMMENTATIO ap QUAESTIONEM THEOLOGICAM, 49 tentare studuerunt, oleum et operam perdiderunt, eorumque conatus acerrimi ni- hil effecerunt, nisi quod traditionis falsitas eo clarius in omnium oculos incurreret. Noyus, ecce! rerum nascitur ordo. Exsistit Erasmus, prodit Lutherus, incla- rescunt reliqui Ecclesiae Instauratores, qui labentem Pontifieis Romani auctoritatem funditus eversuri videantur. Quid? quod Roma ipsa Donationem sorti suae relin- quere, quam defendere maluerit? Baronius enim Cardinalis, etiamsi auctoritatem Pontificiam sedulo tueretur, tamen palam professus est (68), Donationem Constan- tini falsam atque commentitiam esse, mala fide, dolo ac fraude excogitatam , ab im- p9store incognito confectam, et in universum ita compositam, ut ad ejus authentiam dubiam reddendam quam probandam magis conducat. Verum, ne plures proferam testes, Johannes Aventinus jam antea scripserat (69): « Quae de Silvestro et Donatione Constantini praedicantur, ficta, falsa, inepta pugnantiaque sunt, Miror exstare tam stolidos, qui eredant, et tam impudentes, qui illam defendere audeant, praecipue cum etiam Pius II, Pontifex Maximus, ur commenta anilia fa- bulamque inanem rideat.’”” Ut brevis sim: eo tandem res deyenit, ut nostra aetate fabula se nemini probet, quam ad unum omnes traditionibus Ecelesiae Romanae ridiculis adnumerant, Parvi haec si quis faciat, parumque laudis meruisse Vallam opinetur; eum ro- gatum velim, ut denuo sibi animo proponat, Vallam non nostris, quibus' fruimur, vixisse temporibus, sed quatuor abhinc saeculis, undique 'superstitionis et barba- ziae caligine obseptum. Rogatum eum velim, ut diligenter secum reputet, Vallam in primis fuisse, qui immensam Pontificum Romanorum auctoritätem audacter ag- gredi non timeret, sed et, ut alter Hercules, uno quasi ictu hydrae ceaput in= fringere studeret.. Quodsi recte 'perpendimus,, magna ejus in historiam Eeclesiasti- cam merita in dubium vocare, ac laudes nominisque celebritatem, qua hucusque viget, detrectare verebimur, — Et haec quidem de priori disquisitionis nostrae Ca- pite sufhiciant. qui exstant in ejus Opp. T.III, ad fin, edit. Paris. 1577. — Plures, qui Donationem Constantini vel impugnparunt, vel defenderunt, seriptores citavit Munch 1. 1. p. 96 seq. (68) Baronii Annal. ad Ann. 324. pag. 244. et ad Ann. ııgı. p. 835 seq. (69) Aventini Annal. Bojorum L. U. pag. 109; Ed, Bas: G CAPUT 50 JESAIAE WILDSCHUT Em En En nn En an re rn CAPUT ALTERUM. DE L FALLAE MERITIS IN THEOLOGIAM, INPRIMISQUE NOVI TESTAMENTI INTERPRETATIONEM Aa altevam pervenimus Quaestionis propositae partem, in qua Vallae merita in Theologiam Christianam, inprimisque in N. Test. interpretationem, investiganda et exemplis probanda sunt. Quod ut vere et discrete fiat, aetatis qua vixit ratio se- dulo habenda est. Is enim erat tunc temporis Societatis Christianae status, ut, si peresigua quaedam adhuc in Historia Ecclesiastica perscrutanda superesset libertas, nulla in Theologia dijudicanda vel libere interpretandis Literis S. concederetur, si- quidem omnia a Pontificum Romanorum aucloritate pendebant. Quisquis ergo a eonstituta. fidei norma vel paululum recederet, non tantum excidebat ausis, verum etiam ad. Inguisitionis, hoc nomine vocatae, tribunal trahebatur , et mortis dirae poenam fere luehat. Valla, ut ex ejus fatis cognoyimus, ex hoc periculo vix ipse evasit. Nihilominus intimam veritatis persuasionem sequi non timuit, ut adeo de Theologia atque inprimis de S. Scripturae interpretatione optime meritus sit. Quid in singulis praestiterit, ordinalim exponam. SECTIO PRIOR YALLAE STUDIA THEOLOGICA: Serrpin, sensu strictiore T’heologica, praeter illum de Mysterio Eucharistiae ser- monem supra eitatum, qui periisse creditur, Valla, quod sciam, non confecit, neque in studia, quae dicuntur dogmatica, de industria incwbuisse videtur, sed literis prae- COMMENTATIO ap QUAESTIONEM THEOLOGICAM. Nr praesertim et disquisitionibus historicis se dedit. Quapropter Erasmus eum ho- minem Rhetoricum magis quam T’heologum dicere solebat, atque in iis, quae ad Theologiam pertinent, aliquot locis ab eo se dissentire non dissimulavit (1). Fer- tur quidem Valla de Trinitate, de Praedestinatione, et id genus aliis Ecclesiae dogmatibus disputasse (2); de illis vero praeter aceusationes Poggii, aliorumque nihil memoriae proditum est. Saltem harum Disputationum in Vallae scriptis nus» quam mentio fit, et certi quid de hac re experiri frustra diu elaboravi. Spes me fefellit adeo, ut paene a scribendi proposito destitissem. ‘ Quaestionem vero mihi legenti ac relegenti Facultas Theologica longiorem rei expositionem non desiderare tandem visa est, cum merita Vallae in Theologiam quidem, irprimis vero in interpretationem N. T. conspicua, demonstranda proposuit, Hoc igitur dedita opera tractandum, illud vero leviter tantum adumbrandum erit, Duo in operibus Vallae exstant scripta, quae argument Philosophi , simul ad Theologiam, saltem moralem, pertinere censenda sunt; quorum alterum lucubratio- nem de voluptate, seu de vero bono, alterum disquisitionem de Jibero arbitrio con- tinet, Videamus de utroque, forma dialogi, inter amicos habiti, adinstar Laelii de amicitia apud Cicerenem, elaborato, $ 1e Vallae de voluptate, seu de vero bono, Scriptum. Hoc seriptum confeeisse videtur, dum Papiae degeret, atque inde ad amicos Ro- mae, Florentiae et alibi habitantes , misisse (5). In illo se respondisse quatuor primis libris Bo&tii de consolatione Philosophiae ipse testatur (4), et sceriptio- nis (5) titulum et consilium his Auctor explicat verbis: « Si quis forte ex amieis “gravibus ac severis hune admiratus titulum, statim in prineipio constantiam meam zequirat, tacitusque a me postulet, quaenam insolens mihi cupido incesserit seri- bendi de voluptate, cui nunquam penitus dediti fuimus, äut certe nunquam peni- tus dediti videri voluimus; huic ego juste et amice requirenti quam primum satis- factum esse et volo et debeo, Itaque sic aceipiat, me a vetere quidem illo insti- tu- (1) Erasmi, Epist ad M. Dorpiium, quae in ejus Opp. non exstat, sed edita est abH,v.d. Hardt, in libello pecul. Hist. Literaria Reform. in honor. Jubilaei 1717. P. I. p. 6. (2) Vid. Schröck Kırehg. .T. XXX, p, 198, et Peignot, Dict. Crit, Liter. et Bibl. T.H. p. 173. (3) Conf. Vallae Ant. in Pogg. L. IV. Opp. p. 343 et 351, et Recrim. in Fac. L. IV. p. Ga. (4) Vid. Valla de übero Arbit. Opp. p. 1000, et Schröck zur T. XVL. p. 106 segq. (5) Exstat in Vallae Opp. pag. 896 —ggg. G 2 52 TOR 25 ARTRAFER NVA D SUCHER UMT tu!o non’ deflexisse, permanereque in priore et probata mihi sententiä, sed hosce tamen libros maluisse de voluptate inscribere, molli quodam et non invidioso 10- mine, quam de vero bono, quod poteram. Siquidem de vero bono, quam eandem voluptatem esse placet, in omni hoc opere disputamus. Quid tu, ille inquiet, aisne voluptatem esse verum bonum? Ego vero ajo atque adfirmo, et ita afırmo, ut ni- bil aliud praeter hane bonum esse contendam: cujus causam mihi suscipiendam ac probandam putavi. Quodsi obtinuero, ut spero et opto, non absurdum erit, me hanc materiem sumsisse, vel hoe nomen nostro operi tribuisse, Enimvero hoc, de quo dico, bonum, quod verum, quod solum, quod voluptatem esse volumus , duplex est, alterum in hae vita, alterum in futura, de quorum utroque nobis necessario disse- rendum est, sed ita, ut ex priore gradum quendam ad sequens fecisse videamur. Nam sicut hoc illi anteponimus, ita illud philosophorum honestati. Omnis autem ad hoc seeundum nostra spectat Oratio, quod, ut antiquitus traditum est, duabus rebus eonsequimur, religione ac virtute (6).”” — Constat haee dissertatio tribus li- bris, in quibus doetor Epicureum agit, de Stoico triumphantem, sed vice sua a Christiano vwietum. Eorum argumentum summatim tradam; deinde judiecium meum de hoc scripto qualecunque traditurus, In priorö ergo disputationis libro (7) quemdam Leonardum Aretinum, tune temporis Florentinorum ad Pontificem legatum, de perversitate hominum Stoi- corum more querentem,. ejusgue Causas: Scrutantem, indueit: «Saepe mecum, ait ille, admirari soleo, Viri doctissimi atque amicissimi! quod item vobis usu venire suspicor, hominum pene communem sive pravitatem animi, sive imbecillitatem, cum in aliis multis, tum vero in hac re, quod video illos ferri proniores ad ea potien- da, quae quidem natura non sunt bona, aut certe non sunt omni ex parte cum virtute comparanda; et rursus quae vera, quae summa, quae sola bona sunt, haec non modo rarissimos persequi, sed plerosque vel odio habere, vel contemnere vel ignorare. Duas solas, quantum colligere possum, invenio causas, earumque utram- que ab ipsa naturae institutione profieiscentem. Unam, quod numerosior sit vitiorum exereitus quam virtutum, ut ne, si velimus quidem, contra tantam aciem possimus evadere victores, Alteram, quod monstro simile videatur, quod hos teterrimos, importunissimos ac capitales höstes nolumus vincere, vel si liceret, Ita ingerunt no- his perniciosum quendam amorem, ut nos morbus noster ipse delectet, et vitia, quae sunt quaedam mentium pestes, sint nobis loco voluptatis, contraque honestas, di- vinorum bonorum magistra et particeps, plerisque aspera, acerba, amara videa- - tum” (6) Conf: Valla in libro de voluptate, Praef. p. 8964 (2) Valla, Opp: p.899— 927. . COMMEN’TATIO ap QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 5 wı tar (8).”” His ulterius expositis, Antonius Luscus, curiae Apostolicae ab actis, loquendi partes primarias in se suscipit, ut rationes, aLeonardo allatas, refel- lat, et Epicureorum placitum de voluptate tamquam vero bono defendat, In his plura lubıica et saluti publicae aeque ac moribus bonis perniciosissima, ut stuprum, adulterium et quaevis libido, fucata ac sophistiea argumentandi ratione defendun- tur. Haec autem, quandoquidem nihil üs inesı, quod Theologiam spectat, mis- sa facio. In libro seguenti (9) eodem, quo in causam ingressus est, pergit pede. Philo- sophiee, ut videtur, sed revera Sophistico modo ratiocinari continuat Antonius Omnia, quae honesta duxit Leomardus, manca esse et claudicare contendit. Virorum eximiorum exemplis demonstrare conatur, nec fortitudinem , nec gloriae eupidinem, nejustitiam quidem , voluptati anteponendas esse; quid ? quod has alias- que virtutes ad ipsam voluptatem referendas esse defendat: ne plura, philosophiam Veterum moralem adtinentia, ad Theologiam vero nihil facientia, ex hoc item libro adferam. Restat, ut paucis exponam de libro ultimo (10), quo, ut Auctor ipse fatetur , ad partem Operis destinati gravissimam ventum est: « Etenim, ait, in superioribus libris , ut solent, qui non procul a terra navigant, minus timere, ita ipse omnia ma- gno ac praesenti, ut dicitur, animo invadebam, et audacia atque impetu supera= bam, et audientes ad assentiendum ipsa asseveratione cogebam. Nunc vero quid putem mihi faciendum, cum intelligam , habendam esse de rebus divinis orationem, men cum asseveratione, sed cum verecundia, non cum audacia, sed cum timore, non cum confidentia, sed cum metu? Quid enim minus deceat, quam dicere subli- mia presse, grandia humiliter, gravia atque divina leviter et sine dignitate? ut rem, quam honore aflicere volueris, contumelia adfecisse videare (11). Nune igitur verba facit Nicolaus Nicolus quidam, homo rerum divinarum peritissimus, et de studiis humanitatis ac literarum optime meritus, qui primun. Leonardi et Antonii dicta de vero bono refellere conatur. Missis denuo mul- tis, quae ad corrigendam vel refutandam utriusque sententiam argumentis philosophi- eis disseruit, de iis tantum dieam, quae ad Theologiam pertinent. Seilicet Nico- laus ille in altera orationis suae parte causam Religionis Christianae acturus, Epi- eureos et Sioicos, quin omnes Philosophos, verum et summum bonum ignorasse, hoe vero, amore erga Deum comprehensum, divinitus nobis patefactum esse, neque in (3) Vid. Valla, de volüptate c. 1. p. 809. et c. 2.-P. 90% (9)L.1.p.927—g63, (10) L,L pr y63—ggg, (11) Conf, Vallae, Prooem, in L, III. p. 963% G5 54 DEISATL ABIT WED SICHHWUT in his terris, sed in coelis demum assequendum fore, eontendit; cujus felicitatis coelestis porro desceriptionem uberiorem exhibet. — In hoc argumento tractaundo bona mixtasunt malis, quae quomodo breviter ac dilueide exponam, equidem fere nescio, Attamen periculum faciendum est. Haec igitur habeto, Lector benevole ! Re altius quam requirebatur repetita, primum in Creatoris summi erga homines benivolentiam, cum in universi inslitutione. spectabilem, tum historia sacra, iupri- misque Filio Dei unigenito in mundum misso atque in necem cruentam tradiio, com- probatam, longe lateque excurrit, ut, quantus Dei in nos amor sit, et quantam bea- titatem coelestem nobis exspectare liceat, inde cognöscamus. His praemissis, de il- lius felieitatis summae natura et indole singulari animi commotione agit, et coeli gaudia ac voluptates sibi menti proponit, Variis porro comparationibus atque alle- gorüs, undique sumtis et coloribus vividis ex Apocalypseos libro magnra pro parte petitis, depingit ornatum illustrem, quo genii coelestes piis Dei cultoribus post mor- tem corporis obviam procedent; coelorum item splendorem fulgentem, voluptates sensuum et gaudia inde nata, quibus fruuntur coelites, puleritudinem MHierosolymae novae, magnificentiam beatae virginis Mariae, majestatem divinam Jesu Christi, et id genus alia, quae ut magna cum animi oblectatione legi et relegi, sic lubenter nonnulla ex is hie afferrem, nisi scriptionem terminos migraturam fore vererer. Quodsi vero haec omnia juste ponderamus, ingeniosius quam verius plurima prolata videntur, ita ut Muhammedanorum potius, quam Christianorum, coelum referant, et ad Theologiam promovendam parum faciant. His autem libris perlectis, quodnam tandem de iis judicium facerem, diu dubius haesi. Notum est, scriptum hoc de voluptate, seu de vero bono, inimicis Vallae occasionem dedisse,, eum impietatis et haereseos apud Pontificem Romanum aecusan- di (12) Neque primum mihi in suspicionem venisse, Vallam in Epieureorum placitum propensiorem fuisse, dissimulo; post iteratam vero totius seripti lectionem, omnibus bene perpensis, sententiam mutavi, Vallaeque causam agere nullus du- bito. Primo enim, loca plura argumento sunt, eum aliter nonnulla scripsisse,, aliter vero sensisse, ita ut per jocum, disputandi causa, Epieurei personam egerit (15). De Philosophia liberius quidem, de rebus autem Sacris ubivis locorum reverenter, serio ac pie disseruit (14). Quid? quod ex Religionis Christianae doctrina atque eflatis decreta Philosophorum veterum refellere voluerit (15). Deinde, in operibus Val- (12) Conf. Schröck, Chr. Kirch. Gesch T. XXX. p. 198. (13) Conf, inprimis L.III. c. 6, p. 974. coll, Antid, in Pogg. L.IV. Opp. p. 313. (14) Conf. L. IiI. Proöem. p. 963. (15) Conf, L.II. c, ı1. p. 979, et c. 14. p.980. COMMENTATIO Ap QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 55 Vallae exstat (16) scriptum peculiare, quod contra calumniatores confecit, et quo se defenderet, ad Eugenium1V, Pontificem Max., misit. In hoc igitur seri- pto: «ea, ait, quae mihi objecta sunt, tantum abest, ut manifesta crimina puten- tur, ut etiam optime de Religione Christiana sentientis speciem prae se ferant (17 ).” Et speciatim de libro, quem nune dedita opera dijudicamus, haec scribit: « quid? si de, Philosophia certamen proposui, nonne praeter legem certaminis est, aggredi me Theologiae armis (18)2” — Ne plura addam, (instituti enim nostri ratio non fert, ut pro Valla apologiam scribam) finis Disputationis Nicolaum, qui Christi causam. contra Stoicos et Epicureos egit, victorem sistit, omnibus qui aderant ei adsentientibus, quin oppugnatoribus ad terminos, ajunt, non loqui redactis, Hi- storia denique teste, Vallae inimici et calumniatores ausis exeiderunt, Quodsi vero quaeritur de Vallae in Theologiam meritis, ingenue fatendum est, ejus scriptionem de vero bono hanc ad rem parum facere, Ea enim, ut supra jam monuimus, quae de felicitate beatorum perenni exposuit,, ingeniosa magis quam vera sunt, Reperiuntur praeterea in hac scriptione superstitionis indicia, quae in viro tanto mireris. . Huc pertinent quae de nativitate Jesu Christi (ıg), et de majes- tate Mariae (20) fabulatur, nec non quae de odoratu coelicolarum habet: « Quin etiam, inquit, corpora nostra, id quod in ossibus et pulisculo Sanctorum cer- nitur, immortalem quemdam odorem efllabunt.”” Non minus eo referenda sunt, quae de cibo et potu beatorum subjungit: «Hoc mihi potissimum placet sequi, quod cum venia dictum sit, corpus ac sanguinem ipsius Regis ac Domini nostri, Jesu Christi, et quidem manibus suis ministrari in illo honorifieentissimo , celeberrimo et vere Dei convivio: qui cibus ae potus tanta erit suavitate, ut hoc sensu prope dixerim ceteros superari. Hic non saturabit unquam, nec famem sitimque redire patietur ;. sed eontinuam dulcedinem in ore nostro relinquet, nec solum in ore dul- eedinem, sed etiam in omnibus membris et vires et suavitatem, quae suavitas ita per omne corpus usque ad medullas infusa erit, ut nulla venus nec comparanda sit nec requiratur!”” Quae revera tam absurda sunt, ut nihil absurdius. Ipse Valla hoc sensisse videtur, statim enim addit: « loquor fortasse obseoenius , quam materiae ‚dignitas postulat (21).”’ Haec ergo ejusmodi sunt, ut, etiamsi, aetatis ejus ratione habita, quodammodo ignoscenda videantur, satis superque doceant, hanc Vallae „disputationem 'Theologiae studiis parum emolumenti adtulisse. Se 26 (26) Pag. 795 seq, (17) In Apolog. laud. pag. 96. lin, 21 —23, (3) Ibid pag. 797. lin. Joa. (19) L. II, c. 17; in Aue, ı8 et 19. pag. 984-- (20) Ibid. L. IH, c. 29. p. 995 ct 996.- (21) Ibid. L. UI. c. 25. pag. 990. 56 JESAIAE WILDSCHUT %. 2% Vallae Sceriptum de libero arbitrio. Multo majoris pro re, quam tractamus, aestimanda est altera Vallae Dispu- tatio de ibertate arbitrü (22). Drakenborch suspicatur, hunc libelluam com- positum esse in Alphonsi aula (23), et inde missum ad Garsam, Episcopum [ilerdensem , ut titulas refert. Utcungue sit, disputationem confectam esse refel- lendis illis, quae de eadem materia Bo@tius Lib. V de consolatione Philosophiae scripserat, Valla ipse testatur (24). Ceterum, hoc scriptum illi de vero bono formä simile est, ejusjue historia et argumentum breviter huc redeunt: Venit die quodam Vallam visitatum Antonius Glarea, homo perliteratus et Laurentio amicissimus. Inter coufabulandum ineidunt in quaestionem perdifici- lem eamque gravem de libero arbitrio, ex quo omnes hominum actiones, omne ju, et injuriam,omne praemium et poenam, neque id in hac solum vita, verum etiam in futura pendere, Antonius contendit. Laurentius ei adsentitur, et praemissis aliquot observationibus de terminis cognitioni humanae scriptis, sead amicum audien- dum declarat paratum, eique se responsurum pollicetur, ea tamen lege, ut una hac quaestione tractata, munquid praescienlia Dei obstet libertati arbitrii ? acquiescat, nee alteram se instituturum spondeat, Qua promissione facta, Antonius rem ita proponere incipit: « Probe admones, si Deus futura providit, aliter non potest evenire, quam ille providerit. Veluti, si Judam praevaricaturum vidit, impossibile est, hune non praevaricari, id est, necesse est Judam praeyaricari, nisi (quod absit!) Deum carere providentia volumus. Hoc cum ita sit, nimirum censendum est, genus humanum non habere in sua potestate arbitrü libertatem. Nec de malis tan- tum loquor, nam ut his necesse est malefacere, ita bonis e eontrario bene: si boni tamen malive dicendi sint, qui arbitrio carent, vel eorum actiones existimandae sint reclae, aut secus, quae necessariae sunt et coactae. Atque hie, quid jam consequens sit, tute vides: nam Deum vel hunc justitiae laudare, vel illam injustitiae accusare, et alterum praemio afiicere, alterum poena, ut licentius dixerim, justitiae videtur esse contrarium, cum actiones hominum sequantur necessario praescientiam Dei. Re- linquamus igitur religionem, pietatem, sanctitatem, ceremonias, sacrificia; nihil ab Illo exspectemus, nullas preces adhibeamus, misericordiam Ejus omnino non proyoce- mus, (22) Beperitur in Vallae Opp- P. 999 segq. (23) Vid. Drakenborchl. |. p.& (24) Vid. Vallae Opp. p. 100, lin, 10 segq; et de Boetio, ejusque scriptis conf, Schröck Kirchg. T. XVI. pag. 99— 120. COMMENTATIO ap QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 57 'mus , mentem nostram reformare in melius negligamus, nihil denique, nisi quod li- huerit, agamus; siquidem praeseita est a Deo nostra. vel justitia vel injustitia, Ita- que, aut non providere futura videtur , si praediti sumas arbitrio, aut non aequus est, si eo caremus, llabes, quid me in hacre addubitare faciat” (25). Cui Laurentius: «Tu vero non modo quaestionem in ‚medium protulisti, sed eam latius quoque exsecutus es, Ais, Deum providisse Judam praevaricatorem fore, numquid ideo et ad praevaricandum induxit? Non video; quod enim Deus praesciscit aliquid ab homine faciendum, ut id facias nulla est necessitas, quia vo- luntate id faeis; quod autem voluntarium, hoc nequit esse necessarinm. ” Anto- nius: « Noli exspectare, ut tibi tam facile dem manus, aut terga vertam sine sudore et sanguine.”’ Laurentius: « Macte yirtute esto, congredere propius, et cominus, collato pede, non telo decerne sed gladio!” Antonius: Dicis Judam voluntario fecisse, ideoque non necessario. Quod voluntario fecerit abnuere, id vero impuden- tissimum esset. Quid igitur dico? nempe, voluntatem :hanc necessario extilisse, cum Deus eam praescierit. Quod autem erat ab eo praescitum, id necesse fecit, Judam velle ei agere, ne praescientiam alioquin mendacem faceret.” Laurentius: « Ad- hue non video, cur tibi ex praescientia Dei voluntatibus atque actionibus nostris ne- cessitas defluere videatur ; si.enim praescire aliquid fore, facit, ut illud sit futurum, profecto et scire aliquid esse, facit, ut idem sit. Atqui si noviingenium tuum, non diceres aliquid esse ideo, quod scias illud esse: veluti, scis nunc diem esse ; num- quid, quia hoc-scis, ideo et dies est? an contra, quia dies est, ideo scis diem es- se (26)2” Adhaec eandem de praeterito ac praesenti rationem esse probat; deinde de futuri scientia, in quo cardo rei vertitur, idem valere de industria et potissi - mum eo defendit, quod Deus aeque voluntatem agendi atque actiones hominum ipsas praevideat. Hinc voluntatem nostram non tolli, neque, si libera manet, Dei praescientiam eludi posse, vel absolute necessariam fieri, dilucide exponit, variisque exemplis, a vita communi petitis, illustrat, — Sed amicos iterum audiamus percon- tantes. Antonius: «Alia quam de praeteritis ratio est futuri, quod variabile est, nec Pro certo sciri potest quod incertum est. Ideoque ne Deum fraudemus praescien- dia, fateamur, certum esse quod futurum est, et obid necessarium hoc est, quod nos libertate arbitrüi privet. Neque est quod dicas, non ideo, quod Deus praevide- zit futura, ita fore; sed quia ita fulturum est, Deum praevidisse, et hoc vulnus in- Jligas Deo, ut necesse ei sit futura praescire.” Laurentius: « Armatus pulere ad Ppus= .(25) Vid. Vallae Opp. pag. 1002. lin, 1026. (26) Pag. 1002. lin, 27—42, H 58 IE SI AI AN. IVVE TE IIETIE SWORLIEGET, pugnam munitusque venisti; sed animadvertamus, uter decipiatur,, ego aut tu. Prius tamen de hoc posteriore breviter satisfaciam, ubi ais: si Deus futura prospi=- eit, quia futura sunt, necessitate Illum laborare, cui necesse est eventura pröspi- cere. Hoc vero non est tribuendum necessitati, sed naturae, sed voluntati, sed potentiae, ni forte Deum non posse peccare, non posse mori, non posse relingne- re sapientiam suam, infirmitatis est, et non polius potentiae ac Divinitalis; sie non posse futura non prospicere (ae species sapientiae est) cum diecimus, non vulnus Ei infligimus, sed honorem Ei tribuimus. Itaygıe non verebor dicere, quae eventura sunt Deum non posse non providere. — Venio nunc ad illud, quod primo respon- deras, praesentia ac praeterita variabilia non esse, ideoque sciri ; futura vero varia- bilia, et ideo praesciri non posse. (uaero igitur, num mutari possit, cum ad octo usque horas nox advenerit, quum post aestatem sit autumnus, post autumntnı hiems, post hiemem ver, post ver aestas (27)?’” Antonius: « Naturalia ista sunt, ego autem loquor de voluntariis ..... Tu vaticinare, utrum ego pedem prio- rem moveam, utrumlibet dixeris mentiturus, cum alterum moturus sim.’ su... Laurentius: «Fac me noscere tuam voluntatem, et pronuntiabo, quid eventurum ” Laurentius: « Nlovebis priorem dextrum.” Antonius: « En tibi sinistrum!” Laurentius: « Num- quid igitur praescientiam meam falsam esse docuisti, qui te motnrum esse sinistrum sciebam ?” Antonius: « Cur ergo aliud disisti, quam sentires?” Laurentius: « Ut te tuis artibus fallerem, et decipere volentem deciperem. ” Antonius: « At Deus ipse in respondendo non mentiretur,, nec falleret .... quid responderet sit.” Antonius: « Age! scias meam voluntatem. igitur?” Laurentius: « Certe quod acturus esses, .... quare, ut tibi respon- deam, nego, si possibile est, liter evenire quam, praescilum est, consequens esse, praescientiam falli posse. Rata igitur est praescienlia, remanente arbitrü libertate, ’” Antonius: «Non repugnabo amplius, nec, cum tela mea omnia fregerim , ungui- bus pugnabo et dentibus (28). ” Denuo Laurentius dicta exemplo, ex Apollinis oraculo petito, ulterius illustrat, et omnia tandem ad Dei sapientiam, voluntatem et potentiam , quibus nemo resiste- re possit, referenda esse concludit. Ex his cum Antonius novam quaestionem nectere vellet, Laurentius ingenue rei ambiguitatem agnoscit, et sponsionis factae memor, se apud eum de ulteriori disputatione excusat, pie ac reverenter provocans ad SS. Literarum eflatum: Cujus vult miseretur, et quem vult indurat. Dicat itaque mihi: quid adhue queritur? voluntati Ejus quis resistit? o homot tu qui es, qui respondeas Deo! etc. (29). Di- (27) Vid. Vallae Opp. pag. 1003. lin. 4 — a2. . (28) Pag. 1004. lin. 1 — 6, 29, 30, 35 et 4g. (29) Tom. IX vs. 15 seq. COMMENTATIO ap QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 59 Diligenter interea animadvertendum esse Laurentius praecipit, Deum, ut est sapientissimus et optimus, non coeco velle impetu, sed rationibus dignissimis ad agendum permoveri , ejusque voluntatem nullam inferre‘ necessitatem , nec nos li- bertate privare, licet causa , curagat Deus, hominibus saepissime lateat. Ansos esse quidem Theologos in illam inquirere, et ad culpam primi parentis, nobis immedia» te , ajunt, imputatam , confugisse; perperam vero ac frustra illud fieri commonstrat, haec subjungens: « Respondeat igitur qui velit, cur hunc obdurat, illius misere- tur, et eum angelum potius quam hominem’ confitebor, si modo angelis haec nota sunt, quod non credo. Quapropter si angeli, qui semper faciem Dei vident, haec nesciunt, quae tandem nostra temeritas est, omnia ea seire velle (50 )2” Tandem ita perorat: « Dicebam, causam Divinae voluntatis, quod alterum induraret, alterum misereretur, were hominibus neque angelis cognitam esse. Quod ergo- propter hujus rei ignorationem, ut multarum quoque aliarum, a caritate Dei angeli non refrigeseunt, a ministerii ordine non recedunt, beatitudinem suam propterea imminui non putant: nos ob hanc ipsam causam a fide,.a spe, a caritate decide- mus, et quasi ab Imperatore desistemus? qui ait, se omnes salvos velle, et mortiem nolle peccatoris, sed magis, ut convertatur et vivat (313% Ex illis, quae de hoc Vallae Scripto retuli, omnino liquet, eum Theologiam Phi- losophiae,, seu doctrinam Christianam rationis humanae eflatis anteposuisse. « Maxime vellem (ait in Disputationis introitu) ac summopere optarem , ut, eum celeri Chri- stiani homines, tum vero hi, qui Theologi vocantur, non ita multum tribuerent Philosophiae,, nec tantum in ea operae consumerent, et pxrope parem ac sororem, ne dicam patronam,, Theologiae facerent. Male enim sentire mihi videntur de nostra Religione , quam putant Philosophiae praesidio indigere; quod minime illi fecerunt , quorum jam multis saeculis opera exstant,, Apostolorum imitatores et vere in templo Dei columnae. Ac quidem, si probe animadvertamus, quidquid illis temporibus hae- resium fuit, quas non parum fiisse accepimus, id omne fere ex philosophicorum dogmatum fontibus nascebatur, ut non modo non prodesset Philosophia sanctissimae Religioni , sed etiam vehementer obesset (32). ” Boðium ipsum, Philosophum celebratissimum, ab omnibus retro saeculis apnd Ecelesiam maximo in honore habitum, Valla in hoc seripto ‚aggredi et refutare ausus est (55). Mirumigitur non est, ejus advexsarios virum , tamquam abjecte nimis quin ma- i (30) Vid Vallae Opp. pag. 1008, lin. 3— 3%. (31) Pag. 1009, lin, 16 — ar. et 23 et 24. (32) Pag. 999. lin. 26 — 36, (33):De lib. Arbit. Pag. 1908 inde ‚a lin. 38.seq, | Hz ; 60 JESATAEOWILDSCH-UT male de Philosophia sentientem, insimulasse et rcum eum egisse apud Pontificem.. Perstitit tamen Valla in sententia, eamque viriliter defendit in Apologia supra laudata (34). Neque vero prudentem. philosophandi rationem despexit, aut pro nihilo habuit. E contrario, ut vidimus, ejus de libertate. arbitrii Scriptum demonstrat, quanti saniorem fecerit Philosophiam, quantoque ingenii acumine ad verum expli- candum et stabiliendum ea usus sit. Philosophiam vero Theologiae postposuit, qua ad Religionis arcana perserntanda ac detegenda neutiquam abusus este Quid? quod ipse sobrie, modeste ac pie eam adhibuit, deficiente vero ratione humana in patefactionis Divinae eflatis acquiescendum esse ratus. (uapropter magnam sane meretur laudem, nostrae etiam aetatis: Theologis, ne nimis sapiant, et Religionis Ehristianae doctrinas- cognitionis humanae normä superbius metiantur, in exemplum proponendus. Argumentis, quae dicuntur, systemafieis, quibus placitum de im- putatione peccati Adamitici fuleiretur, libere obstitit, 'Theologorum odium minime limens. Si igitur summam eorum, quaein hac Sectione perpendimus, subducimus, et aetatis, qua vixit, rationem habemus, Vallam, etiamsi studiis Theologieis non ae- que ac Literariis et Rhetorieis operam dederit, Tbeologis illoerum temporum opti- mis adnumerare- non dubitarem. — Sed diutius forsan, quam requirebatur, in his moratus sum, Ad alia igitur eaque graviora properemus, ad merita nempe Vallae, in $. interpretationem Literarum excutienda. Quibus, dijudicandis reliqua hujus Commentationis pars dicata sit.. SECTIO POSTERIOR YALLA4E STUDLA EXEGETICA, Naila studiorum Theologicorum pars majoris ducenda est, quam interpretatio Li= terarum $. eritica et grammatica. Huic, veluti fundamento, omnis Theologia, nisi corruat, superstructa sit oportet; hanc fontem atque principium esse omnis de Re- (34) Conf, Vallae Opp. p. 799 in fin, segz COMMENTATIO 4ıp QUAESTIONEM: THEOLOGICAM. 61 Religione Christiana doctrinae, communi consensu veri Theologi profitentur’ (35). — Magnam quoque hac in re laudem sibi comparavit Valla opere peculiari, cni titu- lus : in Novum Testamentum’ex diversorum utriusque linguae Codicum collatione Annotationes (36). Hoc scriptum cum adhuc Neapoli esset componere adorsus est (37), sed Romae demum ad finem perdusit et limavit. Manuscriptum quidem amieis suis, et ipsiNieolao V, legendum misit, eorum vero preeibus, ut illud ede- ret, non annuit (33) Hine satis diu post Vallae obitum latuit; donec tandem Erasmus, cui aliquo casu eontigit zuriypxdov reperire, ejus editionem curavit. Sie enim in praefatione, quam /operi adjeeit (39), seribit:: « Aestate superiore , cum in pervetusta. quapiam Bibliotheca ‘venarer,, (nullus enim in saltubus venatus jucun- dior ) forte in: casses meos incidit praeda neutiquam vulgaris, Laurentii Vallae in. N. T, Annotatio. Hane illico studiosis omnibus impertire mecum. constitui, videlicet ingenerosum.esse, ratus, quod venando nactus essem, id solum me acıtaci- tum devorare , etc. (40).”” Quanti autem Erasmus has Vallae' Annotationes fe» cerit „ cum’ ex prooemio memorato patet, in quo testatur, eum mira sagacitate No- vum omne Testamentum excussissez; tum ex ejns epistola, ad Martinum Dorpium seripta, cum suas.in N. Test. annotationes in lucem ederet‘ (41). «Ipse sciebam, (inquit) Laurentium Vallam ante nos hoc laboris oceupasse, quippe cujus Annotationes primus curarim 'evulgandas. Equidem Vallam plurima laude dignum arbitror , qui hac diligentia sit usus in Sacris; Literis, ut Graeca cum Latinis confer- zet:;quamquam ab hoc aliquot locis: dissentio, praesertim in his, quae ad rem Theologicam pertinent.’ Ve= (35) Nuperrime hoc denuo testati sunt Clar. van Hengel, in Orat. de Gramm. S. Liter. inter» Pretat. (Lugd. 1827.) et Clar. des Amorie v. d, Hoeven, in Orat. de Germano Theologo , Literar. S. interprete, ( Amst. 1327.) (36) Exstant in Vallae Opp. ed. laud.. pag, 801 segg., nec non Riblüs, Critieis insertae sunt (37) Vid, Vallae Ant. in Pogg. L.IV. Opp. pag. 342, coll. Annot. in Raudensem, Opp. Pag. 421. (38) Vid, Valla l. 1. L.I. Opp. pag. 270. et L.IV. Opp.. pag. 339, 340. Plura de hujus Scripti historia collegit Drakenborch |, 1. pag. 23., 24- (39) Haec Praefatio epistolica reperitur etiam im Erasmi'’Opp. T. II. P.ı Ep. 103, p 97. (40): Vallae. Annotationum in N. Test: editio- prima ‚prodit Parisis, ann. 1505, cura Erasmi. Alteram, emendatam et nolis. adauctam, dedit Jiac. Revius, Amstelod. 1630, quae quoque inserta est Criticis Sacris, Tom. V. De hoc libro bonae frugis pleno consuli merentur R. Simon, Histoire Critique des Versions du N, Test. Chap. 21. coll. Chap. ı2. et Meyer, Geschichte der Schrift- Erklärung. Annotationes Vallae in N. Test. admodum etiam commendayit Cl. Heringa in Belgica versione libri Saileri, cui titulus: Vitlegkunde des Bijbels. (41), Von der Hardt LL P.L p.6. H5 62 I ES A bDA EI WILL DS CHWUT Verum enim vero, ut Vallaein Literis 5. explicandis merita bene dijudicemus , primo de interpretandi vatione, illis Lemporibus usitata „ quaedamn observabo; dein- de sigillatim exemplis, ex ejus Annotationibus ‚petitis, dieta demonstrabo, $. 1 Status interpretationis Sacrae aetate Vallae, ejusgue in RS u\v hanc rem merila. ei Studia exegetica ‘ante Sacra instaurata (42) a Theologis non colebantur, quin ea vili pendebant plerique Gleriei, Carebant praeterea medio, quod dieitur, aevo lin- guarum, quibus Literae Sacrae ‘conscriptae sunt,'notitiä , neque etiam a renatis inde literis iis cognoscendis adeo operam 'navabant: quod prohibebat Patrum et Coneilio- rum 'superstiliosa veneratio, 'seu Ecclesiae , quae dicitur, auctoritas falli nescia. Doctrinae scilicet Christianae capita.definita erant, et, legum Persaram Medorumque ad instar, immmtabilia habebantur. Ad normam interpretationis, ut vocant, Fulga= iae, etiamsi barbarismis scaleret plaraque in ea senswapto.carerent, omnia dijudi= cabantur, vel potius absque judieio certa et indubia eredebantur. Linguarum Orien- talium et: Graecarım studium negligebatur prorsus, et exiguus admodum in Ecclesia aeque Orientali atque Oceidentali erat virorum eruditorum numerus. Interpretes ergo Librorum divorum probati reperiebantur paene nulli; quin perpauei, qui in eorum interpretationem vel incumberent, Itaque in Godice Sacro exzplicando presso pede sequebantur Augustinum et Gregorium Magnum, vel sophismatibus scholas- tieis ac somniis mystlieis, quae in Literas Sacras ubivis inferebantur, plus detrimenti certe, quam emolumenti, studiis exegetieis aflerebant. Suo sane pretio aestimanda sunt, opera Thomae'Aguinatis,.qui saeculo Xill, et magis etiam, ‚ne, plures eitem, ‚Nicolai:arLyra, qui ‚saeculo XIV visit; de ‘quo vulgatum est dietum: Nisi Lyra Zyrasset, Lutherus non sallasset. Non aulem vereor, ut illorum me- sita paryi nimis faciam, eos Literarum Sacrarum interpretationi parum profuisse contendens. Saeculo demum XY profugi ex imperio Byzantino Graeci in Italia primum, mox in aliis etiam Oecidentis regionibus, scientiarum bonarum studium, exeitantes, ad‘ meliorem Codieis‘Sacri interpretandi modum viam pararunt. His vero praeivit, ne Petrarcham aliosque studiorum humaniorum fautores aequales nominem , Lau- rentius Valla, cum Literarum politiorum instaurator celebratissimus, tum inter- pre= (42) Ch, quae de hoc argumento notarunt Roösenmwller, Mist. interpret. Libr. $. in Eecles, Christ. P.V. ei Ypey, Gesch. der Christ. Kerk in de ı&de Eeuw , Vol. V. pag. 304 segq. COMMENTATIO Ap QUAESTIONEM 'THEOLOGICAM. 63 pretationis Sacrae eultor eximius. Is igitur primus novam et unice veram Literas 3. traetandi viam ingressus 'est, et quid' sit, "Grammasice interpretari,, doenits ı Ver zum ad Vallae in interpretationem $. Literarum merita rite aestimanda,, in eo prae- sertim aetatis, qua visit, ratio minime negligenda est, Iniguum eaim sit, cum stu- diis recentiorum Interpretum labores ejus comparare, 'utpote cui praesto non fuerunt adminicula, quae serior 'attulit aetas., Hine ejus perlegere annotationes, 109073985 sonantes, taedium facit.' Praeterea ‘in multa minus vere observata ineidimus, Saepius porro, dietionis Hebraeo - Graecae inscitid,, signifieationem’ verborum pro- priam negligit, vel etiam minutias 'sectatar. Haud raro item 'eurta, qua usus’est, Codicum suppelleetili leetionem , quasi meliorem, receptae praetulit, quam deinde Critici sagaciores merito rejecerunt, Nonnunquam etiam majoris momenti variantes sicco, ut ajunt, pede transit, Nequaquam ergo, quoad Grammaticam, Grotio allisque melioris notae seriorum temporum Interpretibus, nec, quoad Criticam , Wetstenio et post hunc celeberrimis aetatis nostrae Criticis aequiparandus est. Magnam nihilominus Valla etiam nunc ob eruditionem et ingenii acımen mere- tur laudem. Id autem ivprimis egit, ut Versionem Latinam cum Codictbus Grae- eis conferret, lectione vera vestituenda atque interpretatione manca emendanda texlum a viliis purgaret (45) ‚ et generatim ad Literas $. explicandas linguarum ve- terum notiliam: et studium requiri, ostenderet, In his igitur viam monstrayit aliis, üsque quod imitarentur exemplo fait, Quo exemplo ad simile quid tentandum Erasmum exeitavit, qui quidem bie illie Vallae interpretationem castigavit et emerdavit, saepissime vero presso eum pede secutus et haud raro ipsius verbis usus est, (44). His itaque aequo judicio perpensis, Valla verae interpretationis merito parens ha- betur , utpote qui aequalibus suis longe ‚antecelluit, et posteris verum, quo progre- diendum sit, tramitem monstravit, Quid plura? ubi rerum testimonia adsunt, nom opus (43) Codices, quibus Valla usus est, Wetstenio sunt n, 82. Usus autem «st; non tantum vetuslioribus Latinis, sed et Graecis. Etenim in annot.’ad Matth. XXVIL: 22 seribit; «tres Codices Latinos et tolidem Graecos habeo , cum haec compono, 'et nonnwnqguam alios Codices consulo ;’ et ad Joh. Vli: »gait: «sepftem Graeca exemplaria legi, in quorum singulis ita scriplum est. ” In ‚hoc vero Codicum Graecorum numero VYallam errasse, Wetstenius suspicalur , cum ex annot ad Joh. XVIIL: 28 pateat, illum totidem Zatinos possedisse. Sed qui et quales illi Colices fuerint, et ubi terrarum nunc latsant , incertum est. Istud tamen obseryavi, (sunt ‚verba Wetstenii) lectiones Vallae a veteribus Codicibus dissentire, cum noyis aulem nuperisque congruere, Conf. Wetstein, Noy. Test. Graec. in, Prolegom. ad num. 82. Codd. Graee. Evungg. Junior. (44) S.F, N. Mori super Hermeneutica N; T. Acroases Academicae, ed. ab Eichstädt, pag. 38}. et Ypey, Op. laud. Vol, XII pag. 54:. \ 64 JESATITAEI!IWILDSCOHU'T opus est verbis.. Agedum exempla testentur! Aliqnot melioris interpretalionis spe-= cimina ‚ex V.allae Annotationibus jam. exhibuerunt Rosenmullerus (45) et Schröckius (46), quae vero perpauca suut. Siquidem autem Quaestio propo- sita requirit, ut z2primis merita Vallae in N. Test. interpretationem inyestigentur, Pprimo de industria ex Matthaei Zvangelio exempla curae tam criticae quam gram- maticae colligam; deinde ceteros Novi Foederis libros historicos hic illie evolvam ; tandem reliqua Apostolorum scripta passim pereurram, ut de Vallae interpretandi ratione genuina ac liberaliori constet: in singulis Yersionem Yulgatam et Vallae annolaliones inter se et cum Erasmi odservationibus comparaturus. % 2 Exempla ex interpretatione Evangelii Matthaei collecta, cum ‚Critica tum Grammatica. I. Plura in Evangelium Matthaei annotationibus insunt specimina, quae Val- lam aliquot Codices Graecos cum versione , quae dicitur /ulgata, comparasse , pro aetalis ratione artem Criticam sedulo adhibuisse, et ad illam textum deprayatum correxisse, testantur. Exemplo sint: Matth. V: 22. Vulgata: « Omnis qui irascitur Jretri suo.” Valla: « Melius ii codices, qui size causa habent, ut sit: qui irascitur fratri suo sine causas x Quam lectionem Griesbachius retinuit. Matıh, VI: 13. Vulg.: « Ei ne nos inducas in tentalionem, sed libera nos a malo.” Valla: «lllud vero qua ratione niti potest, quod bonam partem Orationis Dominicae decurtavimus: quia tuum est regnum.” etc. Ad haec Erasmus: non est, inquit, cur L. Valla stomachetur , bonam Orationis Dominicae partem fuisse decurtatam. Magis taxanda fuerat illorum temeritas , qui non veriti sint, tam Divi- nae pYeeationi suas nugas assuere. — Posteriores Critici haec verba pariter e textu ejecerunt (47), Matıh. VI: 25. Vulg.: « Ne solliciti sitis animae vestrae, quid manducetis.” Valla: «Deest apud nos ez quid bibatis. Sed quia potus utique aquae sollici- tudinem non requirit, ideo visum est aliquibus satis esse, ut dicaturs ze solliciti si- (45) Rosenmuller, Hist. interpret. Libr. S. in Eccles. Christ. P. V. vag. 38ı seq. (46) Schröck, Chr. Kirch. Gesch. T. XXXIV. pag. 90 seq- (47) Eadem haec obseryatio valet de locis Matth. XV: 8. XVIII: 35. XIX: ı7. et XXIII: 8, quae, ne longior sim, verbo hic notasse sufliciat, COMMENTATIO An QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 65 sitis animae ‚vestrae;'quid manducetis, nec oportere addi, et gwid bibatis, cum praesertim sequatur : zonne arima plus est quam esca,, nulla facta'mentione potüs, — Sed quidattinet disputare? Certe Graece legitur: et guid bibatis, zxr vi wiyre. Et posterius dieitur (vs.‘51.): Nolite ergo solliciti esse, dicentes: quid manducabi- mus, aut quid bibemus? ex quo liquet, de potu etiam fieri-mentionem.” — Confe- ratur. Griesbachius, qui haec verba probabiliter omissa censuit. Matıh. XVUz nrVulg.:ı « Yestimenta autem ejus ache sunt alba , sicut nix.” Valla: «Non ne est nix, sed lux, 85 70 Düs” 5 ‚auffragantibus seriorum, temporum 'Oriticis. Bi s Matth. XX: 15. Vulg: « An oculus tuus neyuam est, 'quia ego bonus sum?” Malla: « Vereor, ne similitudo literarum deceperit Interpretem, nisi alia de causa seriptura depravata'est, imo etiam decurtata.: Similitudo illa ‚literarum est Graece, inter sö et an, ei vel 4.” — Ad hanc lectionis varietatem' Erasmus: haec notavit: « apparet aurium errore varialam scripturam, quod & si et ä ve/ eadem voce sint apud Graecos. 'Certe ar habet Codex aureus et Constantiensis; eliamsi neque recla- mo, si cui vetus translatio magis arridet.”” — Hanc’lectiionem non spernendam esse Griesbachius ipse testatur, qui eam alteri ren imo forsitan ee prae - ferendam dusit. due 103 Matth. XX: 17. Vulg.: « Et assumsit ale discipulos secreto, et ait üllis.” Valla:- « Desunt ‘duo verba. Sic’enim Graece legitur : secreio in via, ev A 6- 85.” — Hoc item "observävit Erasmus. Matth, XXI 26, Vülg.i « Orines .enim habebant Joannem sicut prafetam.” Valla:: @Habent legendum est. ' Non enim Evangelistae sermo’est de praeterito, sed cogitatio Pontifieum et Seniorum de praesenti; qui locas ab iis corruptus «est, qui voluerunt, hunc’'cum illo' congrwere, qui paulo post 'sequitur (vs 46). — His adstipulantur Erasmus, et quotquot.eum secuti sunt: Critici. Mauh. XXI: 5. Vulg.: « Omnia‘ ergo quaecunque vobis dixerint, servate' et feeite.”’ Valla: « Puto, similitado seripturae: fefellit Jibrariim, ut. anam omitteret dietionem; nam: Graece.Jegitur: quaecungueiwobis dixerintinservare, ng si» ve: quaecungue dixerint vobis, ut servetis,. servate,, eimasıy üglv mnpeiv, Tnpeite mer Vs. 7. et vocari' ab hominibus Rabbi. «Id’est geminatio, nam Graece bis legitur _ Rabbi, jeßßt daßßL.” —: Probante Griesbachio. - Matth. XXIII: 125, Vulg. 2. '« Intus auiern pleni estis rapina et immunditia. Valla: «Melius in iis Codd.. ubi sunt legitur. | Tamen ‚ad. verbum sic e: quidem melius: transfertur :. Irtus-autzm ‚plena sunt rapinavet injustitia ,.Erw0sy SE YERou- wieE demayds nal Adınlaz. Sed de rebus,injustitia paratis; neque rapina,'sed’e potu et cibo, et rapina partis. -Hunc sensum: quidem non intelligentes , zrjuszitia muta- I ve- 66; JESATAE WILDSCHUT vernnt in. zmmundita.” — Hie presso pede Erasmns secutus est: Vallam, eique calculum adjecerunt recentiores Critiei. Griesbaehiustamen lectionem Axpze/zs uflteriore examine dignam judicat. Matth, XXIV : 36. Vulg. « De die autem illa et hora nemo seit, neque angeli coelorum, neque filius, nisi Pater solus.’ Valla: Melius ii Codd., qui non ha= bent negue filius. In Marco quidem legitur,, hic antem dieitur: o&delg cldcv ddr di Eyysrcı Tüv obpavän, el a4 5 marap adv” — Vallae assentitur auctoöritas eritica omnis, Matth. XXVII: 22. Vulg. « Dieunt omnes: erucifigatur.” Valla: « Tres Codi, Latinos et totidem Graecos habeo. Quum haec compono ,et:nonnunquam alios Codd. eonsulo, et cum in omnibus Graecis legam: dicunt ei omnes, tamen illud ei in nullo Latinorum legi, adra.” — Erasmus nihilominus. hanc lectionem praetulit,, eamque posteriores in textum receperunt, IT. His studii, quod dieitur, Critici exemplis,e Matthaeo collectis, aliquot ad- dam sedulitatis Grammalicae specimina, in ejusdem Evangelio obvia. Matth. I: 16. Vulg, « De qua natus..est Jesus, ’EE %5 Eyevyydn "Iysoös.” Valla: « Graeci non habent duas praepositiones, ut nos de et ex, sed tantum ex, diversae tamen yecis, quemadmodum apud nos e etex, sive a. et ab,'sequente vel vocali vel consonante, quam suo.arbitratu Interpres transfert modo ex, modo.de. Quod nescientes, ajunt ideo diei conceptus de Spiritu Sancto ex. Maria virgine, quod aliud sit de, alind ex: quod verum non esse, duntaxat in Evangelio, saltem ex hoc loco admoneri debebant. Ergo Jesus conceptus est e Spiritu Sancto, et natus de Maria virgine.. Nolo argutias.quaerere, utra harum praepositionum in loco sit ac- commodatior.’’ — Hanc Vallae observationem Erasmus citayit, et suisin N, Test, annotationibus iisdem fere verbis inseruit. Matth. I: 19. Vulg. « Et nollet eam traducere (mapadsıyraricaı), guia Joseph erat vir justus.'”’ Valla: « Videtur noluisse ad se traducere Mariam,tanquam ipso indignam,. Atqui diversa, sententia est et paene contraria. Non enim sui honoris habuit rationem Joseph, sed Mariae, ze illam ad populum traduceret, exemplo alis futuram, Nam ab. exemplo hoc verbum venit, quod si liceret: transferre, di- ceremus exemplar,.scil. dare exemplo, habere.ostentui, ut, ad Hebrs (c. VI: 6.) ostentui habentes. Ergo non implet: vim Graeci. verbi nostrum Zraducere, quem- admodum Col. II: 15, etsi. nonnihil diversum sit Graece, spolians prineipatus et potestates, iraduxit‘ confidenter triumphans'idlos in semet ipsos ( £deiyadrıcev). Proinde ad hujus verbi sensum aperiendum transferam locum quemdam Demosthe- nis contra Aeschinem falsae legationis: -&} 38 a4, Eüyrz ToIs Aoımols mapddeıyaz Faicare, sin minus, viventem ceteris facialis exemplum, Ita hic dicendum erat: ei COMMENTATIO Ap QUAESTIONEN THEOLOGICANI. 67 ‚etınollet eam facere.exemplum. , Quamyuam potest,videri ‚Interpres perquam_ cle- ‚ganter dixisse Zraducere,, pro eo quod est in publicum et in apertum, auque ad judices :ducere.” — Nieolaus.a-Lyra .hanc ‚vocem. barbare. salis interpretatus Juerat propalare i. e. palam facere. Matıih. Il: 7. Vulg.: « Diligenter didieit.”’” Valla: « Unum 'Graece est verbum, ‘quod dici poterat vel exguisivit, vel rimatus vel perserutatus est, Arplßuse. Vs. 3» ädem paene verbum ‚cum ait: zZe et inlerrogate dilig genier de puero „t&er.!sate &spı- ß&s, quod transferri polerat: profeeli investigale, vel rimamini vel exqguirite, ut mox faeit Interpres; vs. 16.” — His adsentitur Erasmus. "Matihllle 2: Yulg.:.« Poeniterliam agite, appropinquabit enim regnum coe- iorum.”’ Vallaz « Legendum est appropinguarit, non appropinquabit,” Queın usnm: faturi pro ‚praeterito in hoc sane verbo Valla quovis fere loco carpit, et hic semel notasse sufäciat. Erasmus ad h. 1. idem obseryat librariorum vitium. Matıh. I: 4... Vulg.: « Pilis camelorum.” Valla: « Graece cameli est, non camelorum, et sane elegantius dieitaur in: singulari.” Hoc quidem er id genus alia minuta videantur, Vallam tamen accurate textum Graecum cum versione, quae dieitar, :/ulgata comparasse,, testantur. » Matths III: 16. Vulg.: « Zi vidit Spiritum Dei descendentem sicut columbam, ei descendentem super se.’ Valla: « Etsi aliquando pronomen hoc Graecum am- biguum, hic tamen nequaquam videtur ambiguum, Tdeoque non fuisse. transferen- dum super se, tanquam de Christo dicatur, quod vidit Spiritum Dei descenden= tem super se: sed super eum ‚ut de Joanne intelligatur,, cujus gralia aperti sunt eoeli, ut videret Spiritum Sanetum, quem vidit descendentem non super se, sed super Jesum, is e. super eum, Nam si diceret super se, diceretur Graece 9’ «örev, nune dicitur 27’ &örov.” — Erasmus hic verbotenus Vallam sequitur. ‚Matth. IV: 24. Vulg.: « Et abüit opinio ejus in totam Syriam.” Valla: « Inu- eitato nomine 'usus est Opinio pro eo, quod est /ama, rumor, &xsy: quae dictio, ut ad vocem magis quam ad .elegantiam transferatur, Latine dieitur auditio sive au- dilus.”’ Matth. V: 59. Vulg.: « Si quis te percusserit in dextram maxillam tuam, ‚praebe ili et alteram.” Nalla: « Graece non est praebe, sed verte, orp&bov.”” Matth. VI: 34. Vulg.: « Crastinus enim dies sollieitus erit sibi ipsi.” Valla: « Recte quidem translatum, sed ad literam sic ego transtalissem : craslinus enim dies curabit sua ipsius, weppvios 7% Exurfe.” Matth. VII: 19. Vulg.: « Omnis arbor, quae non Jacit fructum bonum , exci» detur et in ignem mittetur. Valla: « Graece &unörrerai zo) eis zip Barriere. Hune loeum ideo reor aliquos emendare voluisse, mutantes praesens in futurum, quia.ma- 12 li, \ 63 JESAIAE WILDSCHUT: li, quos malis arboribus comparat Dominus , non exeiduntur nunc'et in ignem mit- tuntür, sed postea excidentur et in ignem mittentur. ‘Sed ki non vident, Dominum per‘ sententias'allegorice loqui, quasi dieeret; omuis arbor, quae non facit Iruerum bonum , solet ab hominibus exeidi et in ignem mitt.” Matth. IX: 58. Vulg.: « Rogate Dominum messis, ut ejiciat' operarios. in mes- sem suam.’’' VW alla:'« Cogor‘interdum mirari Interpretis faetum, qui; nune alt: ejieiat, &xß&rg, cum superius dicat: neque mittatis margaritas poreis; et non po- tius: emittat operariös, et, nzequwe projiciatis margaritas poreis, cum idem sit ver- bum wy d& Bdrrere, ewialibi 'difimare in bonam partem aceipiat.’’ Matih. X: 13. Vulg.: « Zt siquidem fuerit domus \digna, veniet pax vestra super eam; sin \autem non fuerit digna, pax vestra revertelur ad vos.” Valla: « Imperativi Modi est’ et praeteriti Temporis, veniat et revertatur; non autem In dicativi et Futuri, ut omnes Codices habent: &rdtro, Eriorpadyra.”” Math. X: 19. Vulg.: « Cum auiem'tradent vos‘, nolite :cogitare, guomodo, aut quid loquamini.” Valla: «Non est Graece nolite cogitare, neque enim cogitare vetabantur, sed sollciti et anxli esse.” — Suflragante Erasmo. Matth. XI: 5 Vulg.: « Pauperes euangelizantur.”” Valla: « Quia Interpres ui solet hoc verbo voce activa, quidam putant, hie, quia vocis passivae est, accipi in sensum passivum. Sed active accipiendum est, etsi voce deponenti est apud Grae- cos, edayyerkovra, quale est illud’apuad Lucam: annunciabo, vobis gaudium mag- num, ebayyerlkowen Matıih. XI: 23. Vulg.: « Et tu, Capernaum! numquid. usque im coelum. exalta- beris ? usque in infernum descendes ; 'quia si in Sodomis: factae fuissent virtutes, quae factae sunt in te, forte mansissent: usque in hanc diem.’ Valla: « Simi- litado literae, ut opinor, decepit Interpretem. Graece enim est: ei Zw, Caper- naum! quae usque in coelum exaltata es, usque ad infernum descendes, sive potius’ deduceris, za) ob: Kamspaodg, tus Tod obpavod üdwbeira, Zus &dv nzraßıda- odyry.‘ Ceterum, indignum sane videtur sermone divino, addere dubitandi adver- bium forte, quasi nesciat Deus, quid futurum sit de Sodomis, si apud cam ciyita= ıem factae erant istae\virtutes. ‘Ipsum Interpretem citabo testem, qui sine adverbio dubitandi superiorem- particulam locutus. est: ) guia si. in Tyro et Sidone factas essent virtutes, quae factae sunt in vobis, olim in ciligio et cinere poenitentiam egissent.”” Idem observavit Erasmus. Matth. XI: 28. Vulg.: « YVenite ad'me. omnes, qui laboratis et onerati estis, et ego:reficiam vos.” Valla: «Non significat nunc reficere, cibo recreare, ut qui- dam putant, sed quiete, dyaravcw.”” — Quod iisdem fere verbis Erasmus notayit, Matth. XIV: 25, Vulg.: «Ei dimissa turba, adscendit in montem solus orare, Eng COMMENTATIO An QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 69 Yus cd dmorday ToVs öxroug. Kal dmordoag, dvedy eis Tod dos zer’ Day.” Valla: « Non est accipiendum dimittere, relinquere, sed remitiere et domum ire jubere, atqne ut redire possent operam dare, Neque est Graece solus sed seorsum; nam neque attinebat dicere quod esset solus, po quam dictum est, quod dimiserat turbas atque ‘discipulos. ' Ergo seorsum abiit, hoc est, in secretum ac semotum locum, ubi nec videri posset a cernentibus, nec inveniri a quaerentibus, qualis locus orantem de- ‚eet: quod vocabulum postea transfertur secreto.” "Matth. XVIL: 2. Vulg.: « Zt resplenduit facies ejus, sicut sol; vestimenta au- tem ejus facta sunt alba, sieut nix.” Valla: « Graece Aauye, splenduit, sive Fulsit, quod mihi videtur majus quiddam esse, quam resplenduit, aut refulsit. Nam splendere aut fulgere est splendoris ac fulgoris in se habentis; resplendere vero ae refulgere est aliunde accipientis splendorem atque fulgorem etc.” — Valla, judice Erasmo, de his verbosius argutatur, quae si quis cupiat cognoscere, ait, et si quid videbuntur ad Evangelii sensum facere, sunt in promptu. 'Matth. XXIV: 45. Vulg.: « SZ sciret paterfamilias, qua hora fur venturus esset, vigilaret utique.”” Valla: « Quia dicitur: nescitis, qua Aora Dominus vester venturus est; et iterum: quia nescilis, qua hora ülius hominis venturus est, ideo aut translatum'est aut emendatum hora ; cum Graece dicatur qua custodia, Qurxxg. Sed non fuit causa, cur mutaretur cusZiodia in hora.: Nam custodia tantum noctis est, eum fures veniunt, eumque homines dormiunt, id quod Dominus significare volnit, quod nobis dormientibus et tempore nocturno, quae est obscuritas sensuum, fures veniunt ad domum suffodiendam.” Matth, XXIV: 50. Vulg.: « In die, qua non sperat.” Valla: u Graece est: in die, qua non exspectat, m£oodor&.” — Monente etiam Erasmo, Matih. XXVI: 45. Vulg.: « Zune venit ad discipulos suos et: dieit illis: dor- mite jam et requiescite etc.’ Valla: « Quomodo nunc Dominus jubet dormire dis- eipulos ac requieseere, quos paulo ante reprehenderat, quod dormirent, et statim subjieiat: surgite! eamus! Hanc ego 'quaestionem, quia hujus proposili non est, excutere non debeo,, sed admonere, esse ambiguum , an. Imperativi Modi sit an In- dicativi: dormitis jam et requiescilis, quasi exprobraret, quod tamdiu .et illo. tempore dormirent et requiescerent.” - Matth. XXVII: 34. Vulg.: « Et dederunt ei vinum bibere cum felle mixtum.” Valla: « Graece non vinum legitur, sed acetum, mıeiv. d&05, quod congruit cum. ilo sequenti: ei acceptam spongiam implevit aceto.” Haec de Matthaei Evangelio. um 15 E55 70 IESAIAE WILDSCWUT s 3 Exempla e ceteris Novi Testamenti libris historicis petita, ’ Quodsi vero eo, quo incepi, pergerem pede, nimiam certe in molem cresceret Commentatio. Vela igitur contraham, et de multis, quae inter legendum annotave- ram , loeis, plurimis missis, aliquol tantum e reliquis N. Test, libris historicis eli= gam, quae promisceue, cum studii Critici et Grammatiei, tum interprefationis genu= inae ac liberalioris, qua Valla inter acquales excelluit, specimina exhibent. Marc. I: ı1. Voulg: Tu es filius meus dilectus, in te complacui.” Wallaz « Graece iz quo complacni, sive in quo bene placui, &v & eödornsz.”” Quam lectio- nem Griesbachius quöque in textum recepit. Mare II: ı2. (48) Vulg.: « Ita ut mirarentur omnes et honorificarent Deum.” Valla: « Potius est glorificarent, do&&£ew. Mirarentur quoque parum implet Grae- cam vocem Zö/erzcdzi, quod est plus quam obstupescere, Siquidem in Acıibus Apostolorum, (Cap. X: 10.) ubi dieitur, quod in orantem Petrum incidit mentis excessus, sinile vocabulum est &xrracıs. Atque idem paulo post in Marco, (Cap. 111: 21.) Dicebant: in furorem versus est, 2&!rry, quod ego maluissem dicere: Di- cebant, amens factus est , sive, mente caplus est.” Marc, III: 29. Vulg. « Sed reus erit aeterni delicti.’ Valla: « Aeterni judieis legendum est, xglsewg.” — Quod etiiam Erasmus notarit. Mare. VI: 11, 12. Vulg.: « Exeuntes inde, excutite pulverem de pedibus vestris in testimonium illis. Et exeuntes praedicabant.” Valla: « Multum in nostris Codicibus de&st post dictionem illis. "Any Atym üniv, dvexrdrepov Eoraı Zodlpus % Tonibjors Ev nuspe nploews 4 Ta more Exelvy iv e. Amen dico vobis, tolerabilius erit Sodomis aut Gomorrhis in die judieü, guam civitati illi. Quod a nobis detrun« catum esse, minus mirabile facit, quod ex Oratione Dominica multum detruncatum est.”— Idem Erasmus observat. Dubius tamen haeret , num verba Graeca laudata in textum recipienda sint. Haud scio, inquit, an id sitex Matthaeo huc trans- scriptum: quod in Marco, qui fere consentit cum Matthaeo, nisi quod brevius narrat, frequentius accidit. Quamquam consentiunt Graecorum exemplaria, quae quidem mihi videre contigit. — Griesbachius vero haec verba e textu ejecit at- que in marginem relegavit. Luc, (48) Vitium hie notandum est, Nimirum apud Vallam verba ifa ut mirarentur eic, leguntur _ Marc. III post vs. 19; quae vero in hoc Capite non reperiuntur, sed exstant antecedentis Capitis Y5.. 12. COMMEN'TATIO ap QUAESTIONEM THEOLOGICAM. zı Luc. Il: 25. Vulg.: « Et ipse Jesus incipiens quasi annorum triginta.” Valla: «.Quasi non Latine dieitur pro fere. Giaeci pro sicut, pro velut, pro tanquam, pro quasi, pro fere unum habent &g.” — Erasmus üg vertit cireiter. Luc. IV: ıg. Vulg.; « Praedicare annum Domini acceptum et diem retributio- nis,” Valla: « Graece non legitur ei diem retributionis , nec atlinebat tuuc men- tionem facere refributionis,sed tantum gratiae.”— Erasmus et Griesbachius hie Vallae assentiunt, Luc. VIII: 27. Vulg. « Occurrit üÜll vir quidam, qui habebat daemonium.” Valla: « Desunt duo verba, nam sic legendum est: vir quidam ex civitale, sive ex urbe, qui habebat daemonium, 2x #5 mörewg.” — Idem Erasmus monet, et Griesbachius quoque haec verba in textu relinet. Luc. IX: 44. Vulg.: « Ponite vos in cordibus vestris sermones illos.” Valla: « Ponite vos i2 aures vestras, sive in auribus vestris, sermones istos, ei4 T% Atz öwäy. Adsentiente Erasmo, Luc. X: 21. Vulg, « In ipsa hora exsultwit Jesus Spiritu Sancto et dixit.” Valla: «Non est Graece Saneto; intelligendum enim est suo. Sed causa erroris exstilit in scriptore , qui pro Jesus, quod est in Graeco,fecit Sancto. Legitur enim Graece : in illa autem hora exsultavit spiritu Jesus, et dixit. 4 ryesparı ’Inooös.” Luc. XII: 19. Vulg. « Requiesce, comede, bibe, epulare.” Valla: |« Cum dic- tum sit comede, bibe „ quid attinebat dicere epulare? Ego potius transtulissem laetare, söhpalvov, Quod verbum omnia vitae oblectamenta complectitur.” Haec, et quae sequuntur hoc loeo apud Vallam plura, ad verbum fere desceripsit Erasmus Joh. VI:-45. Vulg.: « Zt erunt omnes docibiles Dei.” Valla: « Quidam Codi- ces habent Adzxroi ®@eod, quidam Azrrızo) ©ec. Quorum mihi videtur verius esse ddaxrol, cum dicatur ad Thessalonicenses: (ı Ep. IV: 9.) zpsi enim vos a Deo didieistis, abroi yap öpers deodidzxrei &rr.. Nam eundem Prophetae locum a Paulo repetitum opinor, quia Christo nunc repetitur.” — Hane interpretationem porro Grammatice probat Valla, in quibus eum presso pede secutus est Erasmus, et ei adsentiuntur Critici ad unum omnes; Joh, VII: 8. Vulg.: « Ego non adscendo ad diem festum ülum.’”’ Valla: « Cur negavit se Jesus adscensurum ad diem festum, cum esset adscensurus, quasi men- tiretur 2 Seiamus igitur Graece legi: Ego nondum adscendo ad: diem festum hune, eva oimw dvaßalva.” — Hoc item Erasmus'observavit. Griesbachius vero pro lectione vulgata oörw in textum Tecepit oüx, et oörw mmargini apposult. Joh... VL: 14. Vulg.: « Jam autem die festo mediante.” Valla; « Insolens sane ser- 72 JESAIAE WILDSCHUT sermo est et paene barbariem olens, pro in medig festo, yel eirca medium festi, sic dicere die feslo mediante , qnod ego nunquam nisi e Graeco intellexissem, 434 DE müs Eopräs werodoys.” — Adhaec Erasmus scribit: utinam tam feliciter quam audacter Interpres expressisset vocem Graecam kerouoyg, mediante ! Joh. VIL: 29. Vulg.: « Ego scio Eum, et si dixero, quia nescio Er; ero similis,vobis mendax. Et scio Eum, quia ab ipso sum, el ipse me misit.” Valla: « Septem Graeea exemplaria legi, in quorum singulis ita scriptum est: ego scio LEum, quia ab ipso sum, et ille me misit. Graeca verba absunt, neque a Graeeis exemplaribus tantum, sed etiam a plerisque Latinorum. Ergo non hoc loco, sed posterius (scil. Cap. VIII: 55.) sunt illa verba: ei si dixero, quia nescio Eumy ero simtlis vobis mendax.” Joh. XI: 55. Vulg.: « Adhuc modicum lumen in vobis est.” Valla: « Graece, adhuc modico tempore, sed per Accusalivum casum, pıxpdv xeövov. Quodsi accipia- tur modicum pro modico tempore, obscura ellecta sententia sst, quibusdam 'acei- pientibus modiceum lumen in vobis est, quae obseuritas non cadit in illum locum (Cap. XVl: 16.): modicum, et non videbitis me. Et tamen unum Graece est nomen, non duo, «ıxpöy, Neque vero dicitur in vobis est, sed vobiscum est, web” vaav.” Joh, XVIII: 28. Vulg.: « Adducunt ergo Jesum ad Caipham in praetorium. Erat autem mane. Et ipsi non introierunt in praetorium, ut non contamina- rentur, sed ut comederent Pascha.” Valla: « Quinam 'adduserunt Jes um et non introierunt praetorium ? Nempe, cum alii Judaei, tum vero Pontifices; nım dieitur (vs.55.): Gens tua et Pontijices tui tradiderunt te mihi. Et iterum (Cap. XIX: 5.): Cum ergo vidissent eum Pontifices. Non ergo legendum est: addu- cunt igitur ad, Caipham, sed & Caipha,.i.e. 4 domo Caiphae, ut Graece habeiur, &rd od Kaiz®z. Hoc in loco incassum laborat Augustinus eruere sen- tentiam contra Euangelii veritatem, quem non consuluisse Graeeum fontem, multo magis mirum quam in superioribus fuit, cum praesertim permulu Godices Latini re* periantur venerandae vetustatis, in quibus legitur z Caipha. Beddam,debitam lau» dem iis, qui Codices invenerunt, etsi ob mirifieum studium literarum ‚anliquarum viri Jaudati sunt. Cyriacus Anconitanus quinque. Mediolani, et aliis eirca uıbibus, in quibus Augustinus diversatus est; duos Romae Joannes Tibu- zus. praedicatoriae professionis ad aedem Chrysogoni et Salvatoris , quos ego inspexi, mirifica et vetusta litera Codices, invenit: ut alios complures esse verisimile sit.” — Summatim his adstipulatur Erasmus, Joh. XIX: 54. Vulg.: « Sed unus militum lancea latus ejus aperuit.” Valla;: "« Videlur Interpres deceptus similitudiue dietiouum, ia, aperuit dieeret, Graece Hrol- COMMENTATIO An QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 73 Zyoie, at nune dicitur Zw£e, quod est pupugit, sive, ut: quidam loquuntur, punxit: quod convenit cum illo (vs. 37.): JFidebunt, in quem compunserunt. Sive: latus ejus fodit.” — Huie Vallae conjecturae Erasmus calculum adjecit, scribens: Zuits fodit, sive pupugit. Interpres legisse videtur ävade , quod significat aperuwit. Joh. XXI: 22. Vulg: « Sie eum velo manere, donec veniam.’ Valla: « Hic error nihil minus quam Interpretis est, sed alicujus, qui vel seribendo indiligenter, vel emendando temerarie, unam literam c adjecit, pro si faciens sic, quod Graece est &iv. Augustinus ne hic quidem veritatem Graecam consulens, sperat se in- ter falsa verum invenire etc.” — Haec Vallae .observatio, ut sedulitatis et curio- sitatis notam habet, nec Erasmum füugit. Act. II: 1. Vulg.: « Zt cum complerentur dies Pentecostes.” Valla: « Com- ‚pleretur legendum est; nam dies num, est singul., x&} &v ro sugmAnpovedaı TYV üuE- pzy. Unus enim dies Pentecostes, i. e. guinguagesimus, non plures. Neque a Pa- scha usque ad quinquaginta dies vocatur Pentecoste, sed ultima dies ex quinquagin- ta.” — Suffragante Erasmo, Act. I: 4. Vulg.: « Et coeperunt loqui varüis linguis” Valla: « Legendum est aliis linguis, non varüis, &rtpaıg. Quod convenit cum illo loco Marci, (Cap. XVI: 17.) Zinguis loquertur novis, nam novae linguae et aliae idem sunt.” — Hoc iisdem fere verbis Erasmus notavit. Act. XIII: 9. Vulg: « Saulus autem (qui et Paulus).” Valla: « Ridiculi, qui ajunt, Paulum fuisse binominem, cum Lucas eum nunquam antea Paulum, nee unquam postea Saulum vocet, ut palam sit, nomen und literä fuisse muta- tum, et, ut ex historiae sensu datur intelligi, mutatum in Cypro, et ob Paulum, Cypri Proconsulem: ut recte dicere videtur Hieronymus, et in carmine Dama- sus. Nam Augustinus paene magis ridicule quam superiores, qui Paulum vwult esse dietem a paulum Adverbio. Quod de Romanis, qui Pauli dicebantur, afirmare ineptum sit, nedum de homine Graeco. Graecus enim Paulus fuit, et Graece locutus; et ab homine Graeco, i. e. A Luca, id dieitur; ut taceam de Cypro, et ipsä Graecä. Praeterea ineruditi fuit dicere, id nomen ab Adverbio paulum fieri, cum ipsum Adverbium fiat a nomine paulum, ut paulum pecuniae ; unde Terentius in Andria: cum animus in dubio est, paulo momento huc vel illuc impellitur. Et apud Veteres paulus, paula, paulum. ” Act. XV: ı4. Vulg.: « Simon narravit.” Valla: « Graece non est Simon, sed Symeon; de Petro enim Jacobus loquebatur. Ergo, ut Paulus Graece vo- zabatur Saulus, Hebraice Saul; ita forte Petrus Graece Simon, Hebraice K Sy- IJESATAE!WELDSCHUT Sı ws Symeon. Quod confirmat'ipsius Epistola altera,, quagsineipitSymeon Petrusz ° sic enim Graece habet, Zünt &) Tlerpoz.”” — Huic Vallae rg Erasmus assensum praebet. “Act. XVII: 54. Vulg. « In yes et Dionysius a Valla: « Etsi hoc ad institutum hujus Operis non attinet, tamen non absurdum fuerit, pauca di- cere de Dionysio. Primum, mirari me imperitiam illorum, -qui hune volunt fuisse Philosophiae professorem, ex hoc quod dicatur Areopagita, quod videlicet Areo- pagus fuerit locus, ubi Philosophi legerent ac disputarent: cum apud’ omnes fere auctores, non tantum Graecos sed etiam Latinos, constet, » dreopagum. fuisse.loeum judicandi, et Areopagitas ipsos judices, quos Solon instituit, quales Rlomae erant Centumyviri. Ergo sic Dionysius erat Areopagita, sicut Romae aliquis Cer- tumyir. — Deinde, hune tanquam summum Philosophum, in morte Domini cum obscuraretur sol, dixisse: auf rerum natura patitur, aut mundi maächina de- struelur ; quasi dthenas usque pervenerit illa obscuritas, cujus nemo, neque La- linus neque Graecus, meminit, ut etiam Hieronymus probat. Nam quod diei- tur: tenebras [uisse per universam terram (Matih. XXVII: 45.), sic dictum est, sicut dicitur in Libro Regum, facta fuisse fames per universam ierram, nempe terram illam; non enim de Persia, Media, India, Italix, Gallia, Germania, Hispania intelligebatur. Quemadmodum etiam Ambrosius in illo loco (Luc. II: 1.): exit edietum a Caesare Augusto, ut describeretur universus orbis, vult accipi universum orbem Romanorum, non autem uniersum: orbem: terrarumy, eujus minor pars erat Romanorum, Addunt his aliam ineptiam, ut, quasi non fue - zit in vieinis eivitatibus illa eclipsis, quam volunt fuisse Athenis, faciunt Diony- sium de ea scribentem literas ad alium. — Denique, hie Dionysius an aliquid scripserit incertum est, cujus neque Latini, neque Graeci, meminerunt, At ne ipse quidem Gregorius indicat, fuisse illum Areopagitam, qui hos libros, qui in manibus versantur, scripserit, quorum auctorem quidam nostrae aetatis eruditis- simi Graeci colligunt fuisse Apollinarem.” — Eodem fere modo Erasmus de hoc loco disseruit. Haec quidem ad ejus interpretalionem parum faciunt. Verum enim vero animadversione omnino digna mihi videntur, quandoquidem saniorem Val- lae de rebus, ad Historiam Ecelesiasticam pertinentibus, cogitandi rationem decla- rant. Vulgo enim varia seripta, ut de Hierarchia eoelesti, de Hierarchia Ec- elesiastica, de Theologia Mystica, alia, in quibus imaginationi malesanae frena laxantur, Vallae aequales Dionysio illi, sed falso prorsus, adscribere consue- verant (49). $.% t49) Vid. Schröck, Chr, Kirchg, T, XVII, p. 367 seqg. COMMENTATIO An QUAESTIONEM THEOLOGICAM., 75 $ 4 Exempla e religuis N. Test. Scriptis allata. Superest, ut Vallae annotationes in scripta Apostolorum passim percurramus, hic illie subsistentes, ut ad ejus interpretandi rationem genuinam adtendamus, : E sin» gulis illorum Epistolis unum alterumye tantum exemplum adducam. Rom. III: 25. Vulg.: « Propitiatorem.” Valla: «Quidam Codices habent pro- Piliationem, Graece propitiatorium , irasripiov.” — Sie et Erasmus vocabulum reddendum dusit. Versio Belgica minus bene:habet: eene verzoening. Rom. IV: 17. Vulg.: « Et vocat ea, quae sunt, tanguam ea, guae non sunt.” Valla: « Transferendum erat: ea, guae nor sunt, tarquam sint; non enim dici- tur ög T& övra, sed üs dvra.” — Suffragante Erasmo. Rom. IX: 10. Vulg.: « Sed et Rebecca ex uno concubitu habens Isaäc Pa- tris nostri.” Valla: « Graece est casus Accusativus concubitum ; nee potest con- jungi cum illo ex uno, quod diversi generis: nam concubitus ( Graece scilicet) ge- neris est feminini, illad vero aut masculini, aut neutri, 2E &ydg xolryv Exovsz. ‘Quod etiam probatur ex illo Participio habens, quod obscurum est, 'nisi sic aceipimus , habens concubitum Isaä c patris nostri. Longe igitur erit alia sententia haec, quam vulgaris illa, quod scilicet Rebecca habuit duos filios ex uno concubitu Isaäc. Non enim zurae erat Paulo, facere mentionem de numero concubituum , sed sicut in uno fillo Abrahae e Sara nato; ita in uno, sive ex uno filio Isaäc, quem genuit Rebecca, non in ambobus, sive ex ambobus, fuisse repromissionem. $i vero, ut Graeci exponunt, ex uno Isaäc patre nostro accipiendum sit, fuit culpa Interpretis, qui Genitivum Graecum non mutävit in Ablativum,, dicens Patre nos- #70.” — His adstipulatus est Erasmus, ı Cor. III: 17. Vulg. « Si quis autem templum Dei: violaverit, disperdet illum Deus: templum enim Dei sanctum est, quod'estis.vos.”’ Valla: « Fiolat in prae- senti Indicativi'est, non violaverit, @eipes. Interpres non-servavit gratiam pondus- "que Apostolicae facundiae in Yerbi geminatione; nam sie Graece dieitur: si quis autem templum Dei destruit, destruet hunc Deus.‘ Sed Interpres volens uti " vocabulo violat, non potuit dicere, quiavabsurdum erat, ‚wiolabit eum Deus , &6s- ee abrov 6 Okdsı Nec legendumiest"guod 'estis vos, \sed qui estis vos, quod et Latinius 'dieitur, et’Graece sic habetur , örriwegieore Öpeiss”” —ı Versio: Belgica minus vecle habet: soo yemant den Tempel Godts schendet, dien sal Godt schenden. Ka ı Cor, 6 JESAIAE WILDSCHUT ı Cor. IX: 13. Vulg. « Nescitis, quoniam qui in sacrario operantur, quae de sacrario sunt edunt ? et qui allario deserviunt,, cum altario participantur?” V alla: « Ego et verins et nitidius transtulissem: mescitis, quod ü, qui sacra faciunt, e templo (sive e sacro) vescuntur? (sive edunt ?), qui allari assident, altaris Pparticipes sunt? (sive, de altari participant?) Ok oldare, örı du. T& iep& Epyakde- vor Ex ToD iepoo Eablovamz öı 7a Ausizorypla mposEdpedovreg 73 Öuoiaornpio. aupiepi&oyrarz Sacrum tam templum, quam rem sacram significat: nonnunquam, ut in Jure Civili Jurari sacrum de sacro, i. e. rem sacram de templo. — Hoc loco Remigius sa» crarium ad idola, altare ad Deum refert. Quemet item Thomam Aquinatem, non dico homines non sane excultos, neque ita multum bonis. literis eruditos, sed ignaros omnino linguae Graecae , miror ausos commentari Paulum Graece loquen- tem, praesertim post tot Graecos commentatores, et Latinos ejusdem linguae peritos, Et postea ajunt, Paulum sese post econfecta Commentaria Thomae exhibuisse, testificantem, a nemine magis quam a Thoma intelleetum. Etiamne magis quam a Basilio, Gregorio Nazianzeno, Chrysostomo? Quid Graecos dico.? etiam magis quam ab Hilaria, Ambrosio, Hieronymo, Augustino? Per- eam, nisi id commentitium! Nam cur eum Paulus non admonuit erratorum suo- zum, cum ob alia, tum ob ignorantiam linguae Graecae?. Haec res faceret mihi fidem, Paulum huic apparuisse , sicut. eundem Apostolum apparuisse Ambrosio, et loculum Gervasii et. Prothasii patefecisse,. ipsius. rei. veritas indicavit. At il, quos modo nominavi ,. nollent. a se dici Commentarios illos esse factos, nedum erederetur, a Paulo Apostolo tantopere fuisse comprobatos. ”” — Vide ex his, Lector! Vallae in refutandis. fabulis rajöyelav, et sales, quos orationi adspergere- novit, 2 Cor. III: 6. Vulg. « Qui et idoneos nos fecit ministros N. Test.,non litera sed‘ spiritu.’ Valla: « Quid sibi vult: fecit nos ministros non litera , h. e. per literam? Quis enim minister factus est per literam? Certe nemo.. Ergo dicendum : qui fe- eit nos ministros non literae, quod est, Vetus Testamentum, sed spıritüs, quod est Novum Testamentum.. Quia litere Veteris, Teestamenti occidebat;, spiritus ejus- dem, quod est Novum Testamentum,.vivificati. Od yadmparog dAA&. musiwaraz.”” — Idem Erasmus observavit 2 Cor. VIIE: 3. Vulg. « Non quasi imperans dico, sed: per aliorum sollieitudi- nem etiam vestrae charitatis ingenium bonum comprobans.” Valla: « Vix ullo in Godice Graeca legitur. bonums ac.ne ingenium quidem puto legendum, yyycıa >» quod: COMMENTATIO ap QUAESTIONEM THEOLOGICAM.! 7 quod ad Philipp. (c. 1V:: 5) transfertur germanum , ubi dieitur germane compar,, ou&uye yyysıc. Forte Interpres transtulit ingeruum pro ingenuitate. Nos autem sciamus, Graece significari germanitatem quamdam mentis, sive animi ingenuita- tem, nec ingenium nominari. ]llud autem comprobans solet Interpres saepius trans- ferre experiens, sive experimentum capiens, h. e. orındlav , Pro experimento, dor” . 2 Cor. XI: 6. Vulg. « Eisi imperitus sermone, non tamen scientia.” Valla: « Propter hoc, quod Interpres ait imperitus sermone, quidam exponunt, quod Paulus erat balbus et impedita lingua, q. d. impedito sermone. Homines vere impedito sermone , atque adeo impedita scientia, qui sie sentiunt et loquuntur ! 7 Graece legitur idiota verbo, sive sermone 5, löiatyg T9 A0YGe” — Erasmus hanc Vallae obseryationem laudat. Gal. IH: 2. Vulg. « Seorsum autem iis, qui videbantur esse aliquid.” Valla: « Non hic Graece legitur esse aliquid, sed‘ paulo post (vs. 6), cum legitur, ab iis autem , qui videbantur esse aliquid. Sed neque tertio legitur, ubi dicitur, mihi autem qui videbantur esse aliquid. Quod nescio ab Interprete, an ab alio, sit adjectum , quasi subaudiretur.”” — Comprobante Erasmo. Gal. III: 17. Vulg. « Hoc autem dico, testamentum confirmatum a Deo.” Valla: « Deest in Christum, ut sit confirmatum a Deo in Christum, eis Xoro” — Quod Erasmus etiam monuit, et Griesbachius ad probabiles scribendi omis- siones refert.- Ephes. II: 10. Vulg. « Quae praeparavit Deus.” Valla: « Graece guibus praepa- ravit, ois mpoyroieaseyv” quod ambiguum est, propter naturam linguae , an intelligen- dum sit guae praeparavit, an, quod usitatius et elegantius est, quibus praeparavit. Quodsi Dativi casüs est, haud dubie referendum est ad homines, i. e. ad zos, non ad opera.” — Sic et Erasmus. Versio Belgica eadem, qua Vulgata , ambigui- tate laborat: zo2 goede werken , welke Godt voorbereyt heeft. Ephes. III: 19. Vulg. « Scire etiam supereminentem scientiae charitatem Christi.” Valla: « Non est Dativi casüs scientiae , ut ü, qui Graeca nesciunt, volunt, sed Ge- nitivi, yyacews. Quod si intelligendum est, quod charitas antecellat scientiae, fuit transferendum Interpreti clarius. Verum ipsius non interest sensum veriorem ‚ezcutere „ac seientia humana intelligenda sit an divina, an alio etiam modo intelli- gendum z ergo per Genitivum transtulit, ut invenit.” — Mirandum sane in modum K5 Val«- 73 JESAIAE WILDSCHUT Valla versionis Vulgatae auctorem erroris, imo inscitiae, arguere äusus est, neque ejus anctoritaui Ecelesiasticae cessit, Philipp. Il: 4, 5. Vulg. « Non quae sua sunt singuli considerantes, sed quae aliorum. Hoc enim sentile in vobis, quod in Christo Jesu.” Valla: « Plerique Codices Graeci habent considerate, cxoreire. Certe omnes habent sentiat, non sentite, Opvelsla , quod refertur ad unusguisgue, quod Interpres pluraliter trans- wlit singuli, Exaorıg.” — Erasmus his lectionibus caleulum adjecit;z Griesba- chius vero in textam recepit exromödyres, et Ppoverre quidem lectioni receptae $ps- veisdw inferiorem, attamen non spernendam, quin ulteriore disquisitione dignam judicavit. Philipp. III: 15. Vulg. « Et si quid sapitis , et hoc vobis Deus revelarit.” Valla: « Melius iis Codices, qui habent aliter, &rtpus. Nec revelavit legendum est, sed in futuro 'revelabit ,„ dmorardıbeis Sed cum dixisset Roc sentiamus, cur mutäto verbo subdidit Interpres sapitis, cum idem sit verbum, ut superius ostendi ? Coloss. II: 14, 15. Vulg. « Delens quod adversus nos erat chirographum decre- ti, quod erat contrarium nobis etc. Exspolians prineipatus et potestates, tra- duxit confidentior.” Valla: « Decretis legendum est, non decreti, rols doypaoın OQuod nescientes, referunt sequens relativum ad decreti : quemadmodum nescientes , quid nune significat traduxit, exponunt transtulit longe ab hoc regno ad coelum, cum significet, exemplum ignominiae eflecit,, &dsıyparisev, ut in prineipio Matthaei disseruimus. ”” ı Thess. IV: 8. Vulg. « Itaque quı haec spernit.” Valla: « In quibusdam Editio- nibus legitur qui me spernii; sed Graece neque haec neque me legitur. ”” — Ad- sentiente Erasmo, ı Thess. IV: ı1. Vulg. « Negotium vestrum agatis.” Valla: « Graece negotia vesira , sive negotia propria, seu, res proprias agatis, mpdosew T& Tiız: ne pute= mus, ut quidam, de salutis aeternae opere Paulum loqui. ” 2 Thess. I: 11. Vulg « In illo die, in quo etiam oramus semper pro vobis.” Valla: « Plerique exponunt in quo die. Atqui legendum est in quod, i. e, in quam dixi rem, eis.” — Suflragante Erasmo. 2 Thess, COMMENTATIO AD QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 79 2 Thess. III: 6, 7. Vulg. « Ut subtrahatis vos ab omni fratre ambulante inor- dinate etc. Quoniam non inquieti fuimus.” Valla: « Cur ais inquieti fuimus, cum modo dixeris inordinate, cum idem sit illud Eraxrug, et hoc yrseryozpev? Ergo, ron incompositi fuimus. Quid ?:quod iterum-idem illud , quod. transtuleras izor- dinate, mox transfers inquiete.’’ 1 Tin. 1:3. Vulg. « Sicut rogavi te, ut remaneres Ephesi.” Valla: « Cur non hortatus sum te, sicut in superiori Epistola , iz gratia exhortetur corda vestra, mapsKer&oaı? (‚2 Thess, II: 16, 17). Cur enim deceat Paulum nunc magis rogare Timotheum, quam exhortari?” — Erasmus cum Valla convenit. ı Tim. VI: 10. Vulg. « Radix enim omnium malorum est cupiditasz; quam qui- dam appetentes erraverunt a fide.” Valla: « Graece non est eupiditas ; ne quis nunc putet agi de gloriae, de imperii, de alterius generis ceupiditate, sed: pecuniae:: siquidem Paulus nunc eos, qui volun& divites fieri, reprehendit. Nam si de omni cupiditate loqueretur,, cur ita loqueretur,, quam quidam appetentes, i. e. cupien- tes, Öpepyögsvo ? An cupiditatem quis cupere potest ? Quo ergo refertur illud quam? nempe ad pecuniam, quae vox inclusa est in illo composito nomine DAap- yupia.” — In his vero Erasmus reprehendit Vallam, eique humanum quid- dam aceidisse arguit. Recte tamen , meo quidem judicio, vidit Auctor .noster , vo- cabulum ®rrapyupiz non simplieiter reddendum esse cupiditas. 2 Tim. II: 4 Vulg. « Nemo: militans Deo se implicat negotüs saecularibus.”. Valla: « Male additum est a nostris Deo ‚ Ram est argumentum a minori atque ab exemplo. Quodsi ille, qui militat, prohibetur e Jure Civili atque e. diseiplina mi- litari negotiari', quanto magis miles Christi. Militem enim Christi Timotheum appellavit. Nec tam negotiis legendum est, quam negotiationibus „ mpzynereials z nec tam saecularibus, quam vitae,, roü Blov;; nec tam implicat se, quam implica- dur , £amAxerzı.” — In singulis Erasmus hic Vallae assentitur. Tit, F: ır. Vulg, « Quos oportet redargui.” Valla: « Graece redarguere, sive guorum ora oporiet comprimere, ut in Evangelio Lucae; nam idem hic quod illic est verbum, Emisroulkem.” Tit. I: 14. Vulg. « Et mundaret sibi populum acceptibilem,” Valla: « Graece Peeuliarem , mepioösioy.” — Idem notat Erasmus Ad 80 JESAIAE WILDSCHUT + 'Ad Philem. vs. & Vulg. « Imperandi tibi quod ad rem pertinet.” Valla: « Ego mallem dicere quod decens est; nam ad quam rem istud pertinet? Sed quid dis- puto, enm Graeca sim ubique veritate contentus? rd dvixov. ” ad Philem. vs. g. Vulg. « Propter charitatem magis obsecro, cum sis talis, ut Paulus senex, nune autemvinctus etChristi.” Valla: « Quia videbatur non posse fieri comparatiode Paulo ad Paulum, ut in prima persona diceretur cum sim talis, ut Paulus senex, mutaverunt quidam in seeundam personam, ut de Phile- mone dicatur, cum sis falis , ut ego. At hoc Graeca veritas negat: mzpzx21& roid- 725 öv, 1 e. cum talis sim, obsecro ut Paulus, ut senex, ut vinctus Jesu Christi.” — Eodem modo Erasmus haec accipienda duzit, Hebr. IL: 17. Vulg. « Ut misericors fieret et fidelis Pontifex ad Deum.” Valla: « Potius in his, quae ad Deum sunt, seu spectant, r& mpös röv Oröv; sicut facit posterius, omnis namque pontifex ex hominibus assumptus, pro hominibus con- stitutus in his, quae sunt ad Deum, r& mpds röy Ocöv. (C» V: 1.) — Consentiente Erasmo, > Hebr. IX: ı1. Vulg. « Christus autem assistens Pontifex.” Valla: « Quid sibi vult hoc verbum assistens? An Patri assistens? At hoc subaudiri non potest, Praeterea non diceretur paulo post inzZroiwit in sancta. Ergo, verum esse docet ra- tio quod Graece legitur veniens, seu adveniens, mapaysvöpevos.”” — Eadem Erasmi est sententia. Hebr. X: 19, 20. Vulg. « Habentes itaque , fratres! fiduciam in introitu san- etorum in sanguine Christi, guam initiavit nobis viam novam.” Valla: « In in- iroitum potius legendum , quod videlicet confidamus introire in saneta. Nam quid est nunc zn introitu sanctorum ? Et ita Graece habetur sis ryv eirodov. Posset eliam transferri quem h. e. introitum; nam Graece introitus est generis femin. Nec accipiendum est zzitiavit, ut quidam faeiunt, pro inchoavit, sed pro conse- cravit, seu dedicavit: nam idem hic Graece vocabulum, Zverzlvwev, et superins (C. IX: 18) dedicatum est , &yxenalvioran” — In his tamen Erasmus a Valla differt, Jac. Il: 1. Vulg. « Scientes, quoniam majus judicium sumitis.”’ Valla: « Non spcundae personae est Graece, sed primae, nec praesentis temporis, sed futuri, 34- Lirslx, sumemus, vel poius accipiemus. Sumimus enim volentes, accipimus au- COMMENTATIO Ap QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 81 hutem interdum et nolentes, ut aecepi vulnus, injuriam , damnum, non sumsi.” — Erasmus haec ad verbum fere secutus: est. a Petr. II:2. Vulg. « Sicut modo geniti infantes rationales sine dolo lac concu- piscite” Valla: « Legendum est rationabile, videlicet Zac, 7ö Aoyırdv. Etiam illud sine dolo ad lac refertur, quod Graece est una dictio, #300. Felut quoque po- tius quam sicu£ dizissem, ös; nam absurdum sit dicere: concupiscite lac, quasi verum lac.”', a Petr. I: ı2. Vulg. « Propier quod incipiam vos semper commonere de his, et quiden scientes et confirmatos in praesenti veritate.” Valla: « Quomodo quis potest sernper incipere commovere? Ergo ad Graecam veritatem recurrendum est, pür dueryow, i. €, non omittam, Nec legendum est guidem, sed eisi, sive guam- quam, xalwep”. ı Joh. II: 4. Vulg. « Qui dieit se nosse Deum.” Valla: « Aliquis confidens hunc emendavit locum, pro eum scribens Deum; nam Graece ita est: gui dieit novi Eum, Eyvanı zürov.”” — Adsentiente Erasmo. ı Joh. III: ı. Vulg. « Ut filii Dei nominemur et simus.” Valla: « Non le- gitur Graece ez simus.” — Suffragantibus Erasmo omnibusque Criticis. Apoc. II: 5. Vulg: « Sin autem, venio tibi, et movebo candelabrum.tuum de loco suo.” Valla: « Insolitum est dicere sin,autern pro si non, sive sin minus, sive alioguin, ut etiam Graece est, ei 3: xy. Nec venio tibi legendum est, sed venio tibi cito, Epxorel oo ray). Quod nunc transfert sin autem, paulo post transfert sö quo minus, negative quidem significatione, sed barbari soni, inquiens: similiter Poenitentiam age; si quo minus, veniam tibi cito, ei 32 a4. (vs. 16.)” — Eodem modo Erasmus reddit. Apoe. V: ı2. Vulg. « Accipere virtutem et divinitatem.” Valla: « Non le- gitur Graece divinitatem, sed divitias, Asurev.” Apoc. IX: 11. Vulg..« Cui.nomen Hebraice Abdon, Graece autem Apollyon, Latine habens nomen Exterminans.” Valla: « Non legitur hoc Graece, Latine ha- bens, nomen. Exterminans, sed ab. aliquo adjectum,, quanquam insulse, cum ‚Jo- hannes non ‚Fespiciat ‚ad linguam. .Latinam,; contentus, a Graecis ‚intelligi „,\quorum Jingua utebatur, Praeterea Graece est: in Graeca autem nomen habet Apollyon, L &u 82 . JESAIAE WILDSCHUT dv 3E vi Errmvırg, Bone Exgeı "Arorrday,. Hoc etiam nomen est illi Latine, non au» tem Exterminans; nam Graeca voce nos utimur. ‚Quamvis interpretari possimus Exterminans, tamen aliud est Latine sie nominari, aliud sic interpretari, ” — Erasmus quidem .Vallae .in his assentitur; addit vero, non esse, cur tantopere stomachetur Valla, si Interpres voluit et Latinos scire, quid sit Apollyon. Apoc. XXI: 6. Vulg. « Et dixit mihi: Jactum est. Ego sum Alpha et Omega.” Valla: « Graece, factus sum Alpha et Omega, sive fui Alpha et Omega, ein! na, yiyoa ra Axal rd Q.” — Erasmus tamen ad hunclocum notat: noster Codex consentiebat cum vulgata horum temporum editione, et Griesbachius legit yeyova. Zyb eilt Ke Te Au; sed lectionem marginis ydyoyzy* &yö Td Teceptae erran et illam yEyova rö, quam Valla exhibuit, non spernendam duzit. Apoc. XXII: 14. Vulg. « Beati, qui lavant stolas suas.” Valla: « Graece, qui faciunt mandata ejus. Puto, erratum ab Interprete, quia nonnihil similis seriptu- rae hic et illic est Graece in verbo Zavantes et facientes. Sic enim legitur Graece faeientes, mooüyres, sic lavantes, mAWwvoyres., Et stolas nonnihil in sono congrnit cum praecepta, Graece &yrords. Et suas et ejus fere eodem modo, (Graece scili- cet) seribitur , &örod.”” — Adsentiente Erasmo. Errat autem procul dubio Valla in conjiciendo, unde interpretatio versionis Vulgatae nata sit. Haec enim e varietate leetionis, minime spernenda , orta esse videtur. Conf. Griesbachius ad h. |. Haec e Vallae in N. T. Annotationibus specimina adducenda putavi. Quae facile augeri potuissent multo pluribus interpretationis Criticae et Grammaticae , ejusdem- que verae et liberalioris, documentis. Allata vero suficere videntur, ut vel me non monente, merita Vallae exegetica probent. COMMENTATIONIS CONCLUSIO. Itaque pro curta mea doctrinae suppellectili , praemissa narratione de vita et seriptis Laurentii Vallae, exponere et exemplis demonstrare studui, magna yiri celeberrimi fuisse, tam in Historiam Ecclesiasticam, quam in Theologiam Christia- nam, inprimis N. Test. interpretationem, pro aetatis suae ratione, merita. Eatenus rgitur ad Quaestionem propositam mihi respondisse yideor. In id autem maxime in- cu- COMMENTATIO ap QUAESTIONEM THEOLOGICAM. 83 eubui, ut non adeo de Vallae meritis prolixe ratiocinarer , sed ex ipsis Viri scri- ptis, quam bene de studiis Theologieis meruerit, lectori pateret, etse Valla ipse nobis probaret. Hinc illa excerptorum copia et in exemplis adducendis nimia for- san ubertas,, qua praeter propositum, nisi et praeter modum, crevit mea scriptiun- cula. Eam, qualemcunque tandem, vestro, Viri Clarissimi! judicio modeste submitto, conatus meos Vobis non prorsus displicituros esse sperans. Quae inter legendum ex Vallae operibus multo plura collegeram, et rudioribus lineamentis chartae mandave- ram, praesertim in Sectione Commentationis ultima, denuohhie illic castigare, extendere et limare in animo erat; at tempus constitutum et jamjam praeterlapsum hoc propo- situm exsequi vetat,.et nisi ausis plane exeidam, ut scriptioni finaem imponam eam- que expediam, postulat. Quodsiigitur, citra exspectationem, adeo felici esse mihi con- tingat, ut e certamine hoc literario victor redeam, habebo quo maxime gaudeam, et ad studia ordinaria, hac lucubratione aliquamdiu intermissa, denuo et alacrius me recipiam; si vero Commilitonibus cedam, minime tamen operam et oleum, huic exer- eitationi impensum, me perdidisse ducam, et satis mihi erit (quod ‚Symboli loco subscribo) : In magnis voluisses ERRATA In Commentationis Gonspeciu, de Laur. Vallae menitis in historiam adde Ecclesiasticam. pag. ı4 lin. ar, Vallae 2. Valla. pag. ı8 lin. x, historica |. historia, Pag. 2ı lin. 27, potuis |. potius. pag. 30 lin. aı, Colberiina 1. Colbertina, pag. 3ı lin. ı2, extistisse I. arstitisse, pag» 48 lin. 34, tanlum l. tantam, CAROLI JOHANNIS MATTHES; uexr rır. AMSTELODAMENSIS, MATHESEOS ET PHILOSOPHIAE NATURALIS IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAYA STUDIOSI, COMMENTATIO QUAESTIONEM E MATHESI AB ORDINE DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM ET PHYSICARUM IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA, A: mnccoxxx. PROPOSITAM: Qua requiritur: ‚, In triangulo quodam et circa illud duo circuli po- „, nuntur, tum etiam tres alii circuli dantur, hac lege, ut unius- „‚ eujusque circuli circumferentia unum trianguli latus exterius tan- „» gat, et duas rectas interius, quas producia trianguli latera effi- „, ciunt. Figurae ita descriptae proprietates exponantur praecipuae.” QUAE PRAEMIUM REPORTAVIT D. vırı MENSIS FEBRUARII A. MDCCcxXXL „IpI ar % € PAHTTAM SIMMAHOL 10a eBIENIMAGOJIITENA AIMICADA Y 2LIAAUTAM AAIHTO2OIHT Ta 2OTSATIIG NAR ‚[e0OIGUTa ANFRTAITSORM ENG - % e 7 fd is a Alabankan arte Konleuiliäie: ).\R ‚ has L EN 4 Das, ‚04 „iicra a er “ x EL TzE IE vun ri "MUSTAMLIIIIEIT IMIAAO TA IedHTAM 3 MaROTTEIRUD . AINACADA VE MUAADIETRE TA MUAADTTAMIHTAM :MATISOFOAT axzonoen «A „AVATRE-ORUUDUL -og Aseiio onb halli notio 38 hs Ausasnirs sL .. :1mlltnpar E73 ww ur 6 sy3l ooR ‚wineb Auosio Kilo zurt suniis ut 2 TWasU ge sub anbraten zutol Kargrniss sum nilnarsmeanie oTio SUpaHild ge As ansinl Aummpreh nisuberg anup ‚auimeins anlost zonb ie «L0g ke “ „Sautgaontg ÄNANOGNI 23m ssigorg sptefiizsh sl sn air it NALUNMEHH 2ISKAM ur .d TIVATAOIII MUIM. Hard JAUO AZZXZIIIaR «A ur TER, EU. -TAAUDIN AD Be! een MATBEWATIOAM., ai 3119 eine j en rt ! J 9 9 Bomm „ı 5 Pte esdinp „OS „OL .OA sstost June 8 39’ OA re ur zn nn aaa an air xse fm B ur: Sub Junsdst uusp ailsspss .„„"UHOA.AS "FI0D- ,I0D ler ns LA (OPERIS ARGUMENT UL. A il er ' ‘ gg 2 ıe fi a gan L 19 Da x 19 ) get Je an de quo, Proprie, asus, Pröprietargs ex agura propgsita ernendas atque” esponendas asgredimur ” figuram ipsam ante ‚oculos eonsizuemus ei quasi 'evolvemus. Jam..primum ejus_pr oprietates, quasdam genexafes Praemittdmus. ‚Dein triangulum, de, quo: sermo .est,. dejectis perpendiculis «© ex Verticibus ad, Jarera 0 opposita, x net non perpendieula ea ipsa ae Ariangulum, ‚quod iterum "oritur, „si, perpenditulorum bases’ rectis jungimus ; ‚considerabimus., Porro, lateribus ‚imidi Us, et ex alio hujus par- titionis puncto ad ‚aliud ductis zeetig %/ ‚quod, hine efhcitur, triangülum explorationi Int subjiciemus. Tune angulis eorumque. ‚supplementis in dus : aequas ‚portiones divisis, triangula .inde, ‚profluentia cum rectis, ad. 'hane fguram ‚guae perzinent, investigare nobis ‚proposuimus ; praemisso theoreraate, relatu ‚dighissimo de distantüis centri eireuli, eireumscripti, a .centris eirculprum, inseripti. et exinseriptorum. Denique eam per serutabimur zeclam cum partibus;, quae- recta,, ‚epntinet, (puncta, in, quibus. ‚rectae , quae, dimiciant, snglonmn speleREBIe} Per RE BriseH, ‚pr oductis. ’ 3127 PyarR | gar tonjeup Tiltal: »ı June mal. ‚itarıg 92. 2g $c ayır fırny yaltoeıı „919 euiber UÜO ‚son O = bh ainpilse sb sım 9 ’ +66 I 1.2, + 927 39 1 292 .JIsBley k Fr Fire sLiv i ik ’ . r “Ha Fe «BlieogoTg Je9 Au „stuswund Indiet en lsds «ST2ir ° ä 0 \ \97 a+br+re__ı - = 37T =7 (Theor, IL) ara. A aRy Ssives nr m ——— nn, aß + ay + Pr 2 si : THEOREMA IV. Fig « Radiorum eireulorum. exinscriptorum summa aequalis est quadruplici radio tir=, euli circumscripti, addito circuli inscripti radio» Idest: a+-ß+y=4R+ nr DEMOonsTrATIo. Habemus: 2I 2I Gray: Su a; 2 (Theor. III.) 1 FR (Ger r eg 1 ee) (a+c—b) (a+b— c) +(b-++c—a) (a+b—c) + (b-+c—a) (a+c—b) (EIENIETENNGE LEN Zi (a+c—b)(a+b—c)-+b-Fc—a)(a+b—c)--(b+c—a)(a-+c—b) nr, (afb+e)(b+c—a) (@+c—b) (a+b—c) sed novimus aliunde, esse: (a+5-+c) (b+c—a) (a+c—b) (atb—e)=16I:; adeoque st: at ty —la+b+ ce) an Kette Hlöteze) (a+e—5) eujus fractionis numerantem reductioni si subjicimus, erit: (a+c—b) (a +b—c) = a?—b— c? +2be (Bb+0—a) (a+b—c) = b—c?—a?+2aec B+c—a)(a+c—b) = a —a?—b + 2ab EialX COMMENTATIO Ap QUAESTIONEM MATHEMATICAM. igitur (a-+c—b) (a +5 —c) +(b+c—a) (a +db=c)+(ö+c-a)(la tb) = 2ab z2ac+ 2bke= a? —b— ch quod si per (a + 5-+c) multiplicaveris , habebis: (a+b+c) (2ab+2a0c+2be—a2—b—c?)—=6abe+a:b+ab?+a2c+ac?+b’c+ber—a°—b3—c3 babe -+a:b +ab?+ac +ac? +b2c-H ber — a? — 3 —.c3 (A) indeque : 2 +ß-+y ame rim nırsrommenaaar & Ruarahme BEE Dann ame Jam ese: r = —- zZ, constat ex Theor. II, quod si duxeris in: (d+e—a)(atce—b)(a+d—e) BER Erllinsme) (a+c—b)(a+b—ec) (b+c—a)(a+c—b)(a+5—ec)’ ze 162 _(b+e—a)(la +c—b)(a+b—e) Et 8 Me E u —2abe--a”b+ ab’+ a?c--ac’+ b2c+ be?— a3— b?—c3 quod reductione fit: r= a eg ST TEN abc 22 cui si addideris: AR = 7- (Theor. I Coroll.) invenies:4A+- r = Gabe Hab tabs act ni eat nn LE em eigen: ren ..+(B) eandem expressionem, quam reperimus (A), ex quibus inter se collatis concludas licet, esse: e+ßty=4RHrr CoROLLARIUM. Inde colligi potest: summam radiorum circulorum exin- scriptorum ductam in radium quadruplicem circuli inscripti, esse aequalem re- siduo, quod relinquitur, duplieci summae factorum binorum trianguli laterum si demseris summam _ laterum quadratorum. Id est: ät(@e HP +y) = 2(a5 +ac + be) — (a? +52 + c2). In demonstrationis enim theorematis antecedentis progessu vidimus esse : Dr [2(ab-+ac+be) — (a +b:+c2)] -— 2 x [2(ab +ac+be) — (a +2” +-c:)] (Theor. II.) ergoest: 4r (a +ß+Y)= 2(ab+ac-+be) — (a +b:-+c:) THEOREMA \V. Fig. 3. Trianguli ABC latus quodlibet ad'circul inseripti- radium. ita refertur , ut co- sinus dimidü anguli , qui est lateri illi oppositus, ad factum sinuum dimidii re- liguorum angulorum. : Ut sit v.c: AB:r —= 608. 1C : sin. ZA . sin. zB. DEMONSTRATIO, Constatex elementis trigonometrieis, trianguli cuj juslibet la- .“ - Dr = —— =D te- 10 CAROLIJOHANNIS MATTHES, mewk. rır. tera eandem "inter se rationem..habere,, quam angulorum oppositorum sinus. Ex quo sequentes habemus proportiones : ex triangulo ABC, AB: AC = sin.C : sin. B « « ADC,AC:: CD = .ı: sim. A, quae dabunt: ‘AB: CD = sin. G 21802, A. sin.B; quam, universe quae hie sumta est, proprietatem si applicemus ad triangulum APB (Fig. 2), cujus perpendiculum PD” est radius eirculi inseripti , proportio fit: AB:r= sin, APB: sin. ZA. sin. ZB Atest: sin. APB = sin. [180° —Z(A+B)] = sin. #{A +B)= sin. (90° —1C) =.c0s.2C ergo, AB! r = 08.10 : sın. ZA . sin.-ZB, THEOREMA VI. Fig. ı. Circulö er. Poumsertptt-rorkius eandem-ad ERS: inseripti-radium rationem 'ha- bet, quam unitas ad factum continuum sinuum, dimidiorum trianguli angulo- rum quater sumtum. Id est»: Rır =v:4 sim 4A . sin, 3B: \sim. £C. = MONSERATLO Est,,R:AB= ı:2 sin.C (Theor. I. Coroll. 2) Ü j nee non: AB:r=e0s:4G : sin: ZA sim. ZB-(Theor.,:V)) ex, quibus, sequitnr ‚esse; R:r—cos. 10 : 2.327. 2A. sin. ZB. sin. C. unde iterum R:r=c0s.10 :4 sim. 2A .sin.ZB.sin.2C. cos.2G (notum enim est ex trigonometricis ,, esse.in genere: sin.p = 2sin.p . cos. Zp) ren, Run 1:4 800. ZA. sin.IB. sin. 20. COROLLARIUM.: Inde sequitur, si spectemus, circulorum areas eodem mode inter se esse, quo radiorum eorum. quadrata, esse: ‚00: -OP= = Ras ra 1.2.16 sin.23A . sin.2;B . sin.21C. ScHOoLION. Theorematis sequela necessaria : sin.zZA » sin.ZB ‚sin.2C = =, N eliam statim ex figura demonstrari potest P) u elementorum trigonometriae. „ex qui- bus scilicet constat esse; 5 in JA Ben x ne) . sin. zB a en ) ee u) ce—a)x:.a He —b)x!a-+b5b—e) abe Hat öhg)x ıb+c—a)x !(a+c—b)x Hetkre) zla-+b-+e) x abe ergo: sin A. . sin. IB. . sin. .2C= ar app ER ” — Rn (Theor. I, Coroll. ı et Theor. II). N THE- COMMENTATIO An QUAESTIONEM MATHEMATICAM. 1i . „THEOREMA VIL Big. Trianguli latus quodlibet eodem modo refertur ad radium ejus circuli exin- scripii, qui latus illud exterius tangit, quo cosinus. dimidii anguli, qui lateri üli adversus est, ad factum cosinuum dimidiüi reliquorum angulorum. Ur sit »0.:BC:&= cos. 2A : cos, zB . cos. ZC. DEMonsTrRATıo. Habemus in triangulo BQC, BC: 2= sin. BQC : sin. 10QBC . sin. z2QCB (Theor. V. Dem.) = sin. BQC: cos. ZB. cos.2C, (quia QBC = 90°—1B, et QCB= 90°-- 1C) jam vero est ang. BOC = 180° — (QBC + QCB) = 180° — [180° 3B+O]=4B-+C) adeoque sin. BQC— sin. 2B+Q) = sim (90° — ZA) = cos. ZA erit ergo: BU: @—cos. zA:cos.2B.cos, ZC, THEOREMA.VIIL Figu > Radius cireuli circumseripti ad radiumunius ex tribus eirculis exinscriptis ean= dem habet rationem ,\\quam unitas.adı Jactumsquadruplex sinus dimidii ejussangu= &, qui est adversus lateri, quod circulus exterius tangit, et cosinuum dimidii‘ re- liquorum angulorum.. U site, R: a = 1:4 sin. ZA .coss ZB „cos. ZC, © DEMONSTRATIO. Noyimus esse „R:BO=ı:2 sin.A ‚et ex theoremate antecedenti: BC: w— cosszAı2 cos.ZB cos. EC c habebimus ergo: A: W—=cos.2Ar2sin. A. cos. ZB. cos.2C .. I IT .DOH = 008.34: 4sin, 3A .cos.2A4cos,2B cos: 1G» . =1:4 sin. ZA.cosiAB. cos, 205 3 Senorrow. Eodem modo-quo in ’Theor. VI. Schol, similis expressio,,''denion- : 5 u: strarı potest esse; s2n.3A . cos. ZB .,cos. = ZB gr GorostARıUMm. Quale. coröllarium exhibuit, Theorema VI, tale etiam ex hoc deducere licet: O0: OQ— Rear ı: ı6 sin? ZA »cos23Bl.cos.21Q, Summae !laterum trianguli ‚guadratorüm. si addideris :summar perpendicwlo= rum ,„ quad'ex-angulorum verticibus ad lopposita'-latera demittuntür „|ductam in radium‘güalruplicem: eircnli -eirvumscriptiz» habebis. laterum 'summae quadra- tum..\ Id est, hancce summam si nominemus OÖ, O2 = AB: + AG: + BC + ER(CDHBE HAB) en einen 1596 Ani ‚nohloD 3b 1 Mg 4 ih» ar Lila du 4 Saal oJ 12 > - 4 wo. 5 12 CAROLI JOHANNIS MATTHES, uEnR. Fız, DEMONSTRATIO. Algebraica enim multiplicatione invenimus: (a+b+c)”7=a +b? + c: + 2ab + 2ac + 2be =a: +b2 + c2 + 2(ab + ac + be) Jam vero vidimus (Theor. I), binorum laterum factum aequare perpendiculum demissum ex anguli intercepti verlice ad latus adversum, multiplieatum per dupli- cem circuli eircumscripti radium. Constat igitur esse: ab=2RxCD ac=2R x BE be=2RxAE ergo. ab-ac+be = 2aRx(CD-+BF+AE); adeoque: (@ +5 + ec) =a:+b:+c?+4Rx (CD + BF -+ AE). LEMMA A (ı) Fig 4 Si ex puneio quodam G, intra vel extra triangulum quodlibet ABC ducan- tur reclae transversae per angulorum verlices G,B, A, secantes latera opposit@ vel eorum producta in punctis D, F, E, factum continuum trium parlium , quae in diversis lateribus ea sumantur lege, ut ne duae unum eundemque verticem ha- beant communem, aequale est facto continuo trium reliquarums..Id.est: AD x BExCF=BDxCEx.AF. DEMONSTRATIO. Duc per verticem C parallelam lateri AB, in punetis Het I quae conyeniet cum transversis ipsis vel produetis AR, BF. ‚Quo facto facili negotio apparebit, propter aequidistantiam rectarum AB, HI, esse aequales angulos DAG et CHG, DBG et CIG, qui sint scilicet anguli alterni ad partes internas. Jam vero eliam constat, aequales esse inter se angulos AGD et HGC, BGD et IGC, hi nempe quum sunt anguli adversi ad verticem. : Quae quidem sufliciunt, ut inde concludere liceat, triangulum AGD esse simile triangulo HGC, nec non triangulum BGD triangulo IGC. Habemus ergo: ex triangulis simill. AGD et HGC propor. AD:DG=CH: CG quae permutata dabit, AD: CH =DG:CG ex triangulis simill. BGD et IGC. E18 BD: DG = CI : €G und, BD:CI=DF:CG ex quibus proportio sequatur necesse est, AD: CH= BD: CI quam si iterum permutaris , erit, AD: BDD= CH: CI ex triangulis eandem ob causam simill: AEBi et HEG eritz BE: CE = AB : CH denique ex triangulis simill. CFI et AFB: EF:AF=CI : AB ex quibus colligere facile, esse: ADxBExCF=BDxCExAF 207. LEM- 11) Vid. J, de Gelder, Begins, der Meetk. Lib, XIV. Theor. I et W, COMMENTATIO An QUAESTIONEM MATHEMATICAM. 13 LEMMA B (ı) (Antecedens inversum) Si in trianguli eujuslibet ABC singulis tribus lateribus AB,BC, AC, vel eorum productis, puncta constitueris D, E,F, hac lege, ut factum trium partium, quae diversis in lateribus sunt , neque unum eundemque verticem habent commu- nem, ADxBEXCF aeguale sit facto reliquarum irium partium BDOxCEXAF: transversae CD, BF, AE, quae puncta illaD,F,E, cum angulorum opposito- rum verlicibus GC, B, A, conjungunt, in unum idemque punctum G, vel intra vel extra triangulum, sibi occurrant necesse est. DEMONSTRATIo,. Finge'enim esse: ADxBEx CF =BDx CE’ x AF, transversam AE autem non peryadere punctum sectionis G duarum reliquarum , tum duci potest ex A per G alia transversa, quae latus subjeetum BG in alio quodam pnncto E transeat. Idcirco habebimus (Lemma A): ADXBEXCF = BDxCEXAF, unde erit: 65 = ID XAT, At est: ADXBE'KCH BD x CE’ XAF, ergo: Du = EnXLR, ex quibus colligitur esse, BE CE = BE’: CE’ id est compositione: BE+CE : BE’+CE’=BE:BE’= CE:CE’ sive, BC : BC =BE:BE=CE:CE Jam vero quia est BÜ—=BC, exinde sequeretur, esse debere:: BE=BE’,et CE=CE; quod tamen, quum pars toto major esse nequit, sibi repugnaret, adeoque admitti omnino non valeret. Sequelaeigitur.ex eo quod finximus deductae falsae quum sunt, nemo amplius dubitare potest, quin propositio nostra cum bypothesi intime co- haereat. Cororzrartum ı. Fig. 3. Exinde sequitur: perpendicula CD, BF, AE, ‘guiae‘ ex triangüuli cujusdam»ABC angulorum verticibus €, B, A ,.ad latera op- posita demittuntur, sibi ooeurrere in unum idemqgue punctum G- Apparet enim esse similia inter se triangula rectangula ADC et AFB, BEA et BDC, CFB et CEA, quod deinceps habent communes angulos A, B, C; possunt igitur erui proportiones: DA ex triangulis simill. ADC et: AFB; AD: AF=AC : AB « « « BEA et BDC, BE :BD= AB: BC « « «' 'CFBer CEA,CF : CE = BC : AC ex quibus eoncludas licet esse: ADxBExEF = AFx BD x CE; quo facto casus Teyocatus erit ad Lemma B, Co- (1) Vid, J, de Gelder, Begins. der Meetk. Lib. XIV. Theor. VI. B35 14 3% -»"GAROLI JOHANNIS MATTHES), wenR. FıL. COROLLARIUNM: 2% Fig. 1. \.Reciae CD’, BE’, AE’, quae conjungunt puncta D’, F’, E’, in quibus trianguli ABC latera AB, AC, BC, dimidiaris, cum ver- tieibus ejusdem trianguli-angulorum \lateribus ilis oppositorum C, B, A, unum idemgue punctum O pervadant necesse est. Quis enim dubitarit, quin etiam hic habeamus: AD‘. .x BE!.x GE’ = BD’ x.,CE’.x.AF’; j quod quum constat, pexspectu facile‘ erit, transversas CD’, BF’, AE?, transire ‚per unum idemque punctum. COROLLARIUM 3. Tertia Lemmatis. B, sequela haec est: reeias CD”’, BE”, AB", quibus trianguli ABQ angul GC, B, A,sdimidiantur , sibi oocurrene in unum: idemgue punetum-P. Siv'exhibuerimus‘/esse /etiam- hic:! AD/” x. BE” x,CE’%, =; BD” x.CE”’ x, AF’”, nemo non videt, nos probavisse (quod.posuimus. Quod autem ut bene appareat, re- petenda nobis est ex primis’elementis (1), nota trianguli proprietas: duo latera eo- dem modo inter'se esse, quo partes,} in quas tertium latus diviserit recta, quae angulum oppositum dimidiarit. Quo constituto , sequentes habebimus, propor- tiones i : \ : AD’: BD” = AG » BG BE’”: . GE =! AB: AG ICF’”:; AFMUI= BCs:iAB ex quibus: AD :x BE” x: CF” = BD”x:GE’’xX AF’”. THEOREMA :X. Fig. Trianguli ABC laterum AB, BC, AC Jactum continuum eandem ad faetum perpendiculorum, quae ex angulorum'vertieibüs ad opposita latera. demittuntur , habet rationem, quam duplex ‚radü cireuli circumscripti, quadratum ad. aream. Jd est: AB x BC x AG: CD. x«BEx-AE — 2R2 21. DEMONSTRATIO. Vidimus- esse : BG ı«BFEo=»2R : AB AlGE: CDI==/2/R2:5BG AB: AE/—=>R’)::ACı (Theor. I, ) ergo: AB ur me run 8R3:ABxBOÜxXAC = Ne 4RT Se I. Coroll,.ı.) Ze U (1) Vid, J., de Gelder, Begins. der Meetk. Lib. 1Y. Theor. XIX, COMMENTA’TIO- Äp! QUAESTIONEM MATHEMATICAM. 15 CoROLL%ARIUM. 'Inde 'sequitur 2" perpendiculorum factum‘ aequare, duplex irianguli areae quadratum dipisum per radium eirculi circumseripti. abe x I ARP 37 Nam ex proportione nobis cognita, est: CDXxBFxAE—= = r 7zRTr THEOREMA XL Fig. 5. TrianguliABC lateris cujuslbet AB segmentum AD eodem modo refertur ad eam perpendiculi, quod cum latere illo unum idemque punctum A commune ha- bet, portionem AG, quae ab altera parte terminatur puncto sectionis communis G: quo alterum trianguli latus ab eodem incipiens puncto A,ad duplicem cireuli circumscripti radıum. Ut sit: AD:AG =AC: 2A. DEMONSTRATIO.- Triangula ABE et BDC similia sunt inter se, quia praeter angulum rectum adhuc aliuım angulum B habent communem; nec non triangula ABE er ADG, quorum utrique est angulus A. Ex'quo colligitur, esse etiam triangulum BDG simile triangulo ADG,, unde sequitur proportio : E £D: BUS AD AAGHT at vidimus esse, CD: BU =AC:>2AR (Theor.T) 'esttigitur, \AD.: AG = AG : 2A, «SCHOLILON. „Laterum segmentoram AD, BD, .ete.valor erui potest hoc modo: habemus in. triangulo\ \reetangulo‘ ‘ADC, CD: = 5? — AD? paro « « « BDC, CD? = a: — BD? est igitur: 5? — AD: = a: — BD? et,bine z/5°— a AD: —BD:—=(AD +BD) (AD--BD)=c (AD — BD) < 2 un? _unde AD —BD= K = at este AD + BD. ='ie gr 2 wu 2 — 2 adeoque: AD’ = Sr ae Ken ragen h 2c : 2C TE eo —p = rpm —a” eadem ratione reperitur: BE = Be: et CcE= u n r a Se ir 2 2— u: ererEreT ee 5 RUN RIEAN, " Eece confirmatum videmus quod ®demonstrayimus in Lemmatis B Coroll. 1. Est 2 —_ ag? 3 DDr b? b2 ec? enim AD x BEx CE=BDx CExAF— ee nr ulterius de expressione illa quaeramus, quam si vocemus N, erit: = (b?+ ea’) (ee #a?— be) (b’+a? — c?) = atb? + a2b* + ac? + a?c* +b*er + b?ct = 2020202 — Full re (A} Jam 16 . CAROLI JOHANNIS MATTHES, uEnR rın Jam vero novimus esse: I = iY (2a?b? + 2a2c2 +2b2c2 — at — bt — c#) indeque: 16/2 = 2a2b? + 2a?c? + 26202 — at— b+—ct quem valorem si ponamus M et multiplicemus per (a? +5?+-c?), habebimus : Mx (a? ar b2 > e2) —=a*l? + a?b+ +atc? + a2ct+ b*tc3 - b2c4 + 6a?rb?e? — as = 15 _ cs 5 cui si demseris: 8a?b?c2,erit: Mx(= +2 + 02) - bu „v2... .0.% = a*bı + a?b* + atc2 +a2c* + btc? + b?et— 2arb?e2 —a° —b° —cC .. (B) ex quibus sequitur esse: N = Mx(a?-+b?+ 2) — 8a?b?c? = 16l°(a? +6? +0?) — 167°x8.R: (Theor. I. Coroll.ı.) = 16P(@ +b+02 — 8ER) .. Selenene (&) Itaque est: 2 a 2 Dr! % oT RÄEON EN een) Babe abe __ 27 (a? -+b°+c°—8R?) = ie: ( Theor. I. Coroll. 1. ) = Zt +e-8R) 22... THEOREMA XIL. Fig 5. Facto trianguli ABC lateris AC et perpendiculi AE partis AG si addideris Jactum alius lateris BC et perpendiceuli BF segmenti BG, totamgue summam si diviseris duplo tertii lateris AB, habebis radium circuli circumseripti. ld ACx AG +BCxBG 2AB 4 DEMONSTRATIO, Theorema antecedens proportiones nobis praebuit sequentes: AD:AG=AC:2R, qua dabit: ACOCxAG=2RxXAD BD :BG=DBC :2aR, unde erit: BExBG = 2R x BD estigitur: AOX AG +BC xBG= (AD + BD)xaR = gAB.X\ı R re — ergo: ACxXAG + BC x BG —= RR. 2AB THEOREMA XII. Fig. 5. Trianguli ABG lateris eujuslibet quadrato si addideris quadratum parlis re- molioris perpendicuii, quod ex oppositi anguli verlice in idem latus demittitur, habebis circuli circumscripti dimetientis quadratum. Ut sit: 4R* = AB?+CG: = AC:+BG? = BC? + AG, DEMoNsTRATIıOo. Ex triangulis ABE et CGE, quae inter se similia esse patet ex Theor. XI demonstratione,, sequitur proporlio:; AB COMMENTATIO An QUAESTIONEM MATHEMATICAM. 17 AB:AE=(CG: CE et hine: AB : AF® = CG?: CE», "quae membris permutatis fit: AB? : CG® = AE: : CE: ; ayuam si componamus, erit: AB? + 0G?: AE®- CE?—AB:: AR: id et: AB +CG?: AG? =AB::AE? (quia in triang. rectang. AEC est: AE? + CE: = AC?) under AB: + G2= FC — ERS KRE um, Eadem ratione; AC® + BG? = 4A? et BC? + AG? = 4R: COROLLARIUM ı. Inde facili negotio colligi potest: perpendiculorum par- zium AG, BG, CG, guadrata in summam collecta valere ter circuli circum- sceripti dimetientis quadratum, demta summa lalerum quadratorum. Id est: AG: + BG? + GG: = ı2 AR? — (AB? +BC: + AC). COROLLARIUM 2. Fig. ı. Porro ex eo sequitur : perpendicula, quae eri- guntur ex dimidiis trianguli ABC lateribus , usque ad punctum, in quod sibi in- vicem occurrunt, centrum scilicet eirculi circumscripti, aequare dimidias par- ies AG, BG, CG, perpendiculorum, quae ex oppositis trianguli vertieibus ad eadem demittuntur latera. Utsit: OE' = ZAG, OF’ = !BG, OD’ =1CG. Est enim in triangulo rectang. BOE’: OE’® = OB? — BE’: id est: OE?—= R:— BC», igitur: 40OE=—=4R?— BC? at est, utvidimus, eiiam: AG?—=4AR:— BO: WE adeoque 40E”? = AG? et 20E’= AG. LEMMA C. Fig 5. Singulorum perpendiculorum CD, BF, AE, partium facta CGxDG, BGxFG, AGxXEG, aequalia sunt inter se. DEMONSTRATIO. Triangula BDG et CFG praeter angulum rectum, duos ad- huc angulos sibi respondentes, adversos ad verticem, aequales habent : sunt igitur inter se similia; nec non eandem ob causam triangula ADG et GEG. Dabunt nobis triangula BDG et CFG proportionem: BG:DG=CG:FG, unde: CGxDG=BGxFG; triangula ADG et CEG praebent AG:DG=CG:EG, « CGxDG=AGXEG ex quibus concludere liceet: CGGxDG=BGxXFG=AGXEG. THEOREMA XIV. Fig. 5 Factum continuum perpendiculorum partium AG, BG, CG, si diviseris per } G unius 13 'CAROLI JOHANNIS MATTHES, uener. rın. unius perpendiculi eujuslibet partium factum, quotus par erit circuli cireum= en yiaR = A XBE x CE scripti diametro. Ut sit: »R = TED n DEMONSTRATIO, Vidimus esse: AD:AG=AC:>2R BD:BG =BC:2R (Theor. XI.) ex quibus sequitur: ADXxBD : AGxBG=ACxBC:4R° —=2RxCD:4R: (Theor. I) == CD. D estitaque: AGxBG=2Rx m verum in triangulis similibus ADG et CDB est: AD:DG = CD: BD et hinc: ADxBD=DGxCD quo substituto valore erit: AGxBG=3Rx mir= 2RxDG „AGxBG __AGxBGx CG aR AGENT Nice THEOREMA XV. Fig. 5. Perpendiculorum partium AG, BG, CG quadratis in summam. collectis) si ad= dideris duplum unius cujuslibet perpendiculi partium facti, habebis circuli cir- cumscripti diametri quadratum. Id est: 4R= AG: +BG?+CG@+2CGxDG, DEMONSTRATIO. Exhiberi potest ex theoremate Pythagorico, esse in triang. obtusang. BGC, BC: = BG: + CG? + 2CG X DG; eui si addideris AG?, erit: BG? + AG? = AG: + BG? + CG? + 2CG x DG at est: BC? + AG? =4R: (Theor. XII.) adeoque: 4R® = AG: + BG? + CG? + 2CG x DG. COROLLARIUM 1. Inde deduci potest; uniuscujusyue perpendiculi partium Jactum. aequare dimidium residui quod relinguitur , trianguli laterum quadratis in summam collectis si demseris duplex eircuwli circumscripli diametri quadra- tum. Id est: CGGxDG =BGxFG =AGXEG = Ha +2 +02 —8R2), Nebis enim innotuit esse: 2CG xDG=4R?:— (AG:-+ BG: + CGe) at novimus esse: AG?-- BG? -+ CG:? Rare (Theor. XIII. Coroll. ı. ) quo substituto invenimus: 2CGXDG =4R?®— 13a R? + (a? +5? +c2) =a?+b?+c2—8R: COROLLARIUM 2, Porro ex eo sequatur necesse est: factum continuum per- Pen= COMMENTATIO An QUAESTIONEM MATHEMATICAM. 19 pendieulorum partium AG, BG, CG, aequare residuum, quod relinquitur , sila laterum quadratorum summa abstuleris duplex. circuli .circumscripti dimetientis guadratum, multiplicatum per radium circuli eircumsceripti. Id est: AGxBGx G=Ra+b+c— ER®). Constat enim esse: AGX BG x CG —=2RxX CG x DG (Theor, XIV.) qua in aequatione si substituamus valorem facti CG x DG, erit: AG x BG x CG = Ra + b® + c2 — SR). THEOREMA XV. Fig. 3. Perpendiculorum partium AG, BG, CG, factum continuum eandem ad reli- quarum partium EG, FG, DG, factum habet rationem , quam duplex circu= li eircumscripti diametri quadratum ad summam laterum quadratorum, ablato illo ipso duplici quadrato. Id est: AG x BG x CG:EGx FG x Di = Ber:a+b-+ 02 — SR: DEMONSTRATIO. Sequentes exsistunt, proportiones : in twiangulis simill. ADG et AEB,AG:DG = AB: BE « « «. BEG et BFC,BG :EG=BGC : CF « « « CFGet CDA,CG : FG =AC: AD ex quibus colligitur esse: AGXxBGxCG :EGXFGxDG = ABxACxBC: ADxBEX CF =4RlT: = (a?+b?-£c2—8R:) (form, 2.) —=8R?: a + b2 + c2 — 8R® COROLLARIUM. Inde conficitur: factum continuum RE, par- “0 2 97 2\2 tium EG,FG,DG, huncce habere valorem: EGxFGxDG= a 5 Etenim ex proportione, AGXxBGXCG:EGXxFGxDG=8R?!:a? HB? +c!—ER? E a d a? +b?+c?— 8R? sieruatur EGXxFGxDG, erit: EGxFGxDG = mer xAGXBGXÜG at est: AGxXBGxCG = Rla?+b?-+-c?— 8ER?) (Theor. XV. Coroll. 2.) 2 2 2_ 2 igiun: EGx FE xDG = THF TIRT Ra + —ER2) _ (@+b+c:—8Rs) or Scnorron. Triangula inter se similia ADG et AEB AIeBLrBoEN suppeditant mohis, AG : AD: AB: AB \ — : AB x AD unde: AG = ——_—. AE 20° CAROLI JOHANNIS MATTHES, uENR. rın 2 gernas ae SE EUR, = (form. ı et Theor. I. Goroll. 5.) — a »+o— a: 2 — un “00, 6 7 ehe RR (3) Eodem modo : BG = 22 +2 569) et CG= gr BE ei »2 mie 41 - 41 quibus per se invicem multiplicandis, habebimus : _ ab +0 —ar) bla +c—b?) _ c(a? +5? — ce?) AGxBGx(G = Ta SE AHRNORT 41 a an x (b2 +c2 er [) (a? + @ .: b2) (a? + ba a c?) 6413 4RIN En (Theor. I. Coroll. 1. et form. «) _ RN _16PR(@®+b +0 —8R:) _ 5„,, pe — FE ro en Rla® +b?+-c?—8R:) idem quod invenimus in Theor. XV. Coroll. 2. Religuarum perpendiculorum partium EG, FG, DG, valor ut innotescat, consi- deranda nobis sunt triangula inter se similia GEG et BDC, quae dabunt. Bene een, Bee en CDsızz 2c 234 © _ (@+0—b)(a@+b?—c:) _ a —bt— ct + 2b2c® (4) Mi 8a] 77 8a] 2 22 ad) ra — ec) br — ar — ct + 2u2c? Eadem ration: re = HEMER) _ adem ratione: FG 807 ° = 361 _(®+b— a2)(ce? + a? — 2? amt bt He et: DG = “mn denn = Tr 7 ee > Factum continuum erit: EOS RG KıDe— er m anjeilet + 073 Biel EB Sie" 512abel3 _ __N? _ 256/*a® + b® + cc: = 8R°)® 0 SOHBIRTE TR 2048. R.1* _ (a? +b?+c?— 8R?)? Wr 8R idem in quod ineidimus Theor. XVI. Coroll. AG si per EG multiplicetur , eficitur. AGxEG = tee), (te ers) zer 41 Duni BON T Slam (form. 5 et 4.) (form. &») el 0 COMMENTATIO An QUAESTIONEM MATHEMA'TICAM 2ı 62 + 0? —a?) (a + 0? — 2) (a + b2 — c:) TTS TE 5 _.N _16Pl(a? +5? + c? DR gen 527? = 1(a? +0? +c?— 8R?) idem quod apparuit 'Theor. XV. Coroll. ı. ) (form. «. ) THEOREMA XVI. Fig 3. Summa radiorum eirculi circumscripti et inscripti aegualis est dimidiae sum- mae perpendiculorum partium AG, BG, CG. Idest: R+r=!AG-+-BG -+CG)- DEMONSTRATIO. Vidimus in scholio antecedenti esse: a(b2--c2— a?) b(a+c— be) c (a2 +b— c2) — Sm er ee 2 N SIR I Si AG a7 ’ 47 ‚ CG 47 (form. 3.) quibus segmentis in summam collectis, erit: b2 Der 2 Saar 2 SEIFE Bee neiiee Fe Ile Nele +5 2 ickiele +) cujus fractionis numerantem P si appellemus, habemus : P=aDb +ab: +.arc +.ac + be + bc —a3 — 3 — 3, quod si multiplicetur per (a + 5 + c), sequens efhcitur factum:: P(a+b-+e) = 2abe(a +5+ ce) + 2u?b? +2a?c? + 2b?! — at — + — c# = 2abe (a+b+c)+M=8IR(a+b+c)+167 (Theor.]. Coroll. ı.) = 8IR (a+b-+c)+8Ir(a+b-++c) (Theor. II.) ethine P=83/IR+EIr =8MR+r) . » 2... een een. (P) quo substituto in aequatiöne primaria, erit: AG +BG + = FEEN sr + N. CGOROLLARIUM. Perpendiculorum partium AG, BG, CG, summae dimi- dium si abstraxeris radiorum circulorum exinscriptorum summae , residuum par erit triplici radio circuli eircumscriptis Est enim: 4A r=a-+ß+y (Theor. IV.) eui si demseris: A-+-r=!2(AG+BG-+CG), zestabit: 5R =a+ß+r—3(AG+BG +CG) THEOREMA XVII. Fig. 5 Perpendiculorum CD, BF, AE, basesD, F, E, si junxeris per recias DF, FE, G5 ED, 22 - CAROLI JOHANNIS MATTHES, nenn, rın. ED, unaquaeque harum rectarum ad eam perpendiculi partem quam secat, ean- dem habet rationem quam trianguli lalus, in_quod idem illud perpendiculum demissum est, ad duplicem eirculi eircumscripii radium, Ut sit, v.c. DEF: AG He DEMONSTRATIO. Ex triangulis AFB et ADC, quae inter se similia esse jam ex prioribus constat, deduci potest, AB: AF=AC: AD. Quod, membris permutatis, it AB: AGC=AF:AD; qua proportione relata ad triangula ABC et AFD, videmus angulum interceptum A praeterea ambobus esse communem, quam ob rem ex similitudinis theoria, haec etiam similia inter se sint necesse est. Habebimus ergo: DF:AD=BG: AC at vidimus esse AD: AG =AG: 2A (Theor. XI.) adeoque quin sit DF: AG = BC; AR, nullum exsistit-dubium. THEOREMA XIX. Fig. 3. Factum continuum irianguli interni DEF, laterum DF, FE,ED, ia referiur ad factum perpendiculorum partium AG, BG, CG, ut trianguli ABC area ad duplex circuli cırcumsceripti radüi quadratums ld est: DFXFEXED:AGxBGxCG —ENzoR2. DEMONSTRATIO. Ex Theoremate antecedenti apparuit esse: FD:AG ='BG: 2R DE): BG-=1AG: 2A EF .»C3 =-AB.'2R ex quibus concludere licet : FDXDEXEF:AGxBGEXCG=ABXACKBC:8R3 —=4RI:8R3—=I:2R: COROLLARIUM 1°. Inde sequitur: facium continuum trianguli interni DEF laterum FD, DE, EF, unum eundemgue habere valorem, quem factum segmen- torum AD, BE, CF, vel BD, CE, AF, laterum trianguli ABC. Ex Theor. XIX enim erui potest: FD x DEXEF= 4, x AG x, BG x CG =, x Rl@+b°+0°—8R°) (Theor.XY. Co:oll. 2) L = = x(@+b +0 —8R:); ui -conferatur form. 2, quo facıo nemo sane negabit esse: | FD N COMMENTATIO ap QUAESTIONEM- MATHEMATICAM. 235 FD xDExEF=ADXBEXCF=BDXCEXAF= x (er Ho BR). COROLLARIUM.2. Inde iterum exhiberi potest esse: ABXxXACxBC:FDxDEXEF=AGxXxBGE x CG :EGxX FG x DG. Nam quia ADXxBExCF =FDXxDEXEF, quae in demonstratione 'Theor. XVT. occurrit proportio: ABXACXxBC:ADXBEXCF=AGXBGXCG:EGXFGXDG, in 'eam convertitur , quam-exposuimus. COROLLARIUM 3. Jam vero etiam quin sit: ABxACxBG:FDxDExEF=8R::a@ ++ c: —ER:, (vid. idem illud Theor. XVI.) dubitari nequit, CoROLLARIUM 4. Denique apparebit: factum trianguli interni DEF laie- rum DF, FE, ED, mediam proportionis esse inter facta perpendiculorum ipso- rum CD, BF, AE, et eorum partium EG, FG, DG. Est enim: ABXACxBC: AGxBGxCG = CDxBFxAE:FDXDEXEF (ope Theor. X.) nee non: ABXxACxBC: AGxBGxCG=FDXDEXEF:EGXFGxDG (Coroll. 2.) itaque: CDXBFXAE : FDXxDExEF=FDXDEXEF :EGxFGxDG. DaA THEOREMA XX. Fig 3 Triangulk interni DEF Iıtera DE, EF, FD, iz se invieem ducta ad Jactum cujuslibet perpendiculi partium eandem habent ralionem, quam trianguli ABC area ad radium eirculi eireumseripti. Ut sit: DExX EFxFD: CG xDG ZH IR. | DEMONSTRATIO, Est enim: DEXEFxFD= as + b2-+e2 — 8R?) (Theor. XIX. Coroll. ı.) unde erui ı potest proportio: 7: R=DEXEFXFD:Z(a-+b:+c?—8R?) hoc est: I: R=DEXEFXFD:CGXDG (Theor. XV. Coroll. ı.) THEOREMA XXI Fig 5 Trianguli ABC area ducta in eujuslibet perpendiculi CD partem CG aequalis est facto ipsius perpendiculi CD, lateris EF trianguli interni DEF, quod secat, ei radii eirculi eircumseripti. Ut st IxCG=RxCDxERF. DEMONSTRATIO, Constat esse: EF: CG = AB : 2R (Theor. XVIIE) ex quo: ABxX0G=2RxEF, quod 24 CAROLI JOHANNIS MATTHES, HENnR rFIL quod duetum in 40D praebet: ABxCDx0CG = Rx CDxEF jam vero est: ABxCDxCG = IxCG (quia est: T=1ABx CD) igitur: IxXCG=RXCDxXER THEOREMA XXlIlL Fig. 5. Trıanguli ABC laterum summa aequalis est circuli eircumscripti diametro multı- plicatae per summam factorum trianguli interni DEF laterum singulorum DF, FE, ED, et perpendiculorum quae secant, partium remotiorum EG, DG, FG, divisam per uniuscujusque perpendiculi partium factum. Ut sit: AB--AC+BC DF x EG+FE x DG+ED x FG U — NE CGXxDG DEMONSTRATIO, Habemus (Theor. XVII): ex proportione: FE:CG=AB:>aR,AB= = AIDS ee ne, A 5 ED _ EDxFG « « ED:BG=AC: aR,AC=2R x 5 = 2RX BESTE DEN DFxEG « « DF:AG=BC: 2R, BE=2R x 75 = 2R X ToxEG ex quibus facile colligitur: FExXDG-+-EDXFG+-DFxXEG COROLLARIUM. Inde sequens deducitur proportio : EEE’ ED DE a AO BO): GG’ Ba’ AG | vel potius (AB, AC, BC):: [[FEXAGXBG), (EDXAGxCG), (DFXBGx CG)]. THEOREMA XXIII. Fig 5 Duplicem trianguli. ABC aream si diviseris per radium eirculi circumseripti, rar par erit trianguli interni DEF laterum FE, ED, DF, summae. Id est: 2" =FE+ED+DF, DEMoNnsTtrATıo. Ex iisdem, quibus in Theor. antecedentis demonstratione usi sumus, proportionibus sequentes pro trianguli interni lateribus valores elici possunt:; CG x AB BG x AC AG x BC BET EN a Rate quo- COMMENTATIO An QUAESTIONEM MATHEMATICAM. 25 CEGxXAB+BEXACHA quorum summa: FE+ED+DF= et Ta her jam vero, quonam CG=CD—DG, est: CGxAB=(CD—DG)AB=27—>2ABG porro, quia BG=BF—-FG « BGXAC=(BF—FG)AC=2/—-2ACG denique, quod AG=AE—-EG « AGxBC=(AE—EG) BCE —=27—2BCG habemus igitur: GG X AB+BG x AC+-AGxBC = 67—2(ABG+ACG +BCG) = 6/—.2] (ex figura)' =4I 3 Ss 41 2l itaque erit: FE+ED+-DF= RE SCHOLION ı. Vidimusesse FD: AG = BG : 22 (Theor, XVIII) unde: FD= u zur 2R. Be) (Vid. form. 5.) id est: FD=-x 2R 41 Damb>te2—a2) ar(b>+c°—a? ?—a?) gene ae (Theor,l. Coroll. 7.) _ alb?-+c2—.a°) — TE Try GG wa aN ser ‚sau Le 15a et E (5) Eodem’modo: DE= aichsöter 8) ‚EF= ea mBin ee), 2ac 2ab -quibus in se invicem ductis, eficietur: ab FD x DEx EF m x (b? + 02 — a2) (a? + c2 — 22) (a? +32 eo) _.N _16FP(a+b2+c2—8R:) bee 52IR - = = x (a -+b?-+c?— BR?) idem quod exhibuimus Theor. XIX. Coroll. ı. - -Summa laterum trianguli interni erit: Ä EDEL ae ehr each —b») ee Euer an 2abe - eujus fraetionis numerantem post reductionem parem esse aupalidhie a nn quam diximus M ('Theor. XI. Schol.); habebimus ergo: M 167° 21 FD-DE+EF= HTIRTR (cf. Theor, XXL.) SCHOLION. 2. Notum nobis est ex triangulis inter se similibus AFB et ADC, BDG et BEA „ -CEA et-CFB ‚- se"invicem "aequare ‘ angulos ABF'iet ACD, BCD et D BAE, (Vid. form, zet Theor.1, Cor. ı.) 26 CAROLI JOHANNIS MATTHES, nENR. FıL. BAE, CAE et CBF,, .quos deinceps indicabimus literis p, g, r. Inde sequitur hos angulos in summam collectos pares esse angulo recto; sunt enim 2R = ACB + CBA + BAG =p++ePe+n+GH+n = 2p +29 H2r gur RA=p-+gy+-r Porro trianguli interni angulos E, F, D, perpendiculis AE, BF, CD, dimidiari, ejusmodi ostendi potest. ‚Ex similitudine triangulorum BDE et FCE, de qua in antecedentibus certiores facti sumus, aequales sunt inter se anguli BED et GEF, adeoque etiam eorum complementa DEG et FEG, quod erat demonstrandum. Jam vero illorum angulorum valorem paulo interius scrutemur. Quia anguli GEG et CFG sunt recti, tetragono CEGF circulus cireumseribi potest diametro CG, eujus tamquam chordae considerentur FG et GE, quibus insistentes anguli FEG et FCG, EFG et ECG se invicem aequent necesse est. Erit igitur ang. FEG = DEF = pP, et ang. EFG = IEFD — g. Esse vero etiam ang. EDF = 2r, eodem modo demonstratur, t THEOREMA XXIV. Fig. 5. Facta singulorum trianguli ABC laterum AB, AC, BC, per sinum ejus an- guli dimidiü.trianguli interni DEF, cujus continent verticem , in summam eollecta aequant trianguli ABC areae duplum divisum per radium circuli eir- ceumseriplie.. Id estz BO x imp + ACx sing HAB x sinr m2l; R DEMONSTRATIO. Est in triangulis’simill. ABCet AFD, BU: AC=FD:AD, under FD=BCx = id est: FD=BC x sin.p RD EN « ABCetEBD,ACzAB=DE:BE, ergo: DE—AC an =ACKsın.g due « ABCetEFC, AB:BC=EF:CF,ethine: EF=AB Roe P« =ABxsiur. Habemus itaque: FD+DE-FEF = BCx si. p-HACx sim g+ABx sin. r at vidimus esse: FD+DELEF = = (Theor. XXI.) Fi R : I est igiture BOX si p # ACX sm g+-ABx ur = nr THE- 4 N COMMENTATIO ap QUAESTIONEM MATHEMATICAM. 97 THEOREMA XXV. Fig’ ; ai andiop Si per factum trianguli ABC lateris eujuslibet AB ei radi_ circuli circum- scripti multiplicaris summam , quae efjicitur ,„ addendo sinum anguli dimidii EDF, cujus vertex est in latere illo AB , facto sinuumdimidü religuorum duo- rum REN interni DEF angulorum, habebis aream trianguli ABC. Ui sit: I=ARxAß (sinp . sing + sinr). -DEMONSTRATIO.. Notum est esse: J=1ABx CD =3AB(DG-+CG) (quiaesı CD=DG+CG) jam vero habemus ex triangulis similibus ADG et erg ; AG:DG = AB:BE, und DG = =AcKr —=AGxsin.g (ex triang. rectang. AEB) atest AF:AG=AB: 2A (Theor. XL) AF und: AG =22Rx BR x sin.p (Ex tiang. tectang. AFB) quo substituto valore in aequatione priori,, erit . DE =.2RXsin.pxXsin.d 2 a. uw. - (A) Est vero eiamCE:CG = AG: 2A (Theor. XI.) unde: CG =2A x = 2Rx simr (ex triang, rectang. AEC) (B) erit adeo: DG + CG = 2R (sin.p . sing + sin r) et = 3ZAB(DG+CG) = RX AB (sin.p . sin.g + sin, r) CD COROLLARIUM. Inde sequitur esse: a — — — — — \ sın. P . sıne g + sı. r 3 THEOREMA XXVL Fi, 3. Singula perpendicula AE, BF, CD, si multiplicaveris per cosinum ejus angu- li dimidii trianguli DEF, cujus vertex simul basis est perpendiculi, horum facto- rum summa par erit tripliei trianguli ABC areae divisae per radium circuli cir- cumscripti. Idest: AEXxXcosp-+-BFXco.g+-CDxcoe.r=35I: R DEMONSTRATIO. Jam primum constat ex 1rigonometricis, esse in triangı zectang. ADC, CD=ACxcosp igitur ZABXCD= I = ZABxXAGxX cos. p ex quo: J= RxAExcos.p (Theor. I.) Similiter ex triang. rectang. AEB, = RAXBF X cos.g et «“_K « BFC,/= .RxCDxoosr : D2 qui- 25 CAROLI JOHANNIS MATTHES, uenr, rır. quibus in summam collectis, erit 53I=R(AExcos.p+BFxcos.g +CDx cos. r) I unde: z= AEXxcos.p+BFxc0.qg +CExcosr THEOREMA XXVIL Fig. 3. Lactum continuum cosinuum dimidiorum angulorum trianguli interni DEF aequat trianguli ABC aream divisam per duplex quadratum radii circuli eir- cumscripti. Id est: cosp.cos.qg.co.r= I: 2R:. DEMONSTRATIO, Suppeditavit nobis: CD AC L « AEB, cos. q = = BF « « BFC, cos r = 56 triangulum rectang. ADC, cos.p —= quibus in se invicem ductis, habebimus : CDxBFxAE H c0s.Pp» a a a Tel enE (Theor. X.) THEOREMA XXVIl. Fig. 5. Trianguli interni DEF area, quam vocabimus A, aeguat ipsius laterum DE, EF, FD, factum continuum divisum per dimetientem circuli circumseripti. Id et: A=DEXxEFxFD:22R DEMONSTRATIO. Constat ex trigonometrieis esse: A.=3DE x EF-xX'sin.2 = DExEFxsin.pXxX co.p - : AD D jam vero habemus ex triang. rectang. ADC, sin.p = Zt pre a8 5 ADxCD est ıgiturs s2n.p ». cos. p — 2.725 © Sr BC quod- si multiplicetar per 50 fit: ADxCD BC CD ADxBC sin. p. co. p= es x BC SICK x DTIe: € PEFENM- N. At est: ACHBE TR T et, quum ex triangulis simill. AFD et ABC habeamus proportionem, 5 AD r 5R (Theor, I.) | COMMENTATIO ap QUAESTIONEM MATHEMATICAM. 25 } UMBADIS BC k AD: FD=AC : BC, est inde: AG —FD Au el SICH ADxBC _ FD f igitur? AG x BG B6* er RT sin:P » 608.P, DEx EFx FD 2R : COROLLARIUM 1. Ex eo sequatur necesse est: R=DEXEFXFD: 24 COROLLARIUM 2. Substituto pro facto DE X EFx FD, valore quem inve- quo substituto in aequatione primitiva, erit 4 = nimus (Theor. XIX. Coroll. ı.), apparebit esse 4 — = x (@® +5 +0 —8R2) THEOREMA XXIX. Fig 3. Trianguli interni DEF habebis aream, si ejus latera in summam collecta mul- tiplicaveris per Jfactum perpendiculi cujuslibet parlium divisum radio quadru- CE xDG — X T x (DE+EF-+FD). ci ci ; eircumsceripti. Idese:A= - pliei circuli ip AR DEMONSTRATIO GxDG _ a: +b2+c—8R? Constat esse: RR XV. Coroll. ı.) 4R. 5; 8R nee non: DE+EF+-FD = Z: erheor. XXIIE) CGxDG 5 ergo: Tran eier AR A (a? -+ 5? + c2 — 8R®) est vero etam: = zZ z 3(@?+b?+-c?—3R?) (Theor.XX VIII. Cor.2.) gr x (DE + EF + FD) COROLLARIUM ı. Substituto pro laterum summa yalore ex Theor. XXIII.) aequatio fi: = I/x C0G x DG: 2R°. COROLLARIUM 2. Inde iterum sequitur esse : CDxBFxAE ke cn ‚CoROLLARIUM 5. Porro inde etiam colligi potest esse : DE x EF x FD = m . XIX. A ERBE EG (Thron: X ) COROLLARIUM 4. Denique adhuc ex eo concludas licet, esse: A=CGEXDExX cos p.cos.g. cos. r (Theors, XXVII.) E D3 THEO- (Theor. X.) 50 CAROLI JOHANNIS MATTHES; HEnR rım, THEOREMA XXX. Fie 3. Trianguli ABC laterum quadratis in summam cölleclis si demseris duplex quadratum cireuli eircumscriptı dimetientis, lolumque residuum sö diviseris per dupliceem eam dimetientem, quotus aequalis erit radio eirculi, qui inseribitur iriangulo interno DEF , quem radium brevitatis ergo‘ litera‘ p indicabimus, Id estsp > (® + + cr —8R): AR: er 71 7 0% DEMONSTRATIO. Nullum adest dubium, quin sit: 34 er = DErEF+ ED (Theor. IL) 2 P} a „I Doms 2 id etp = An a, ee (Theor. XXVIII. Cor. 2. et XXIIL.) ar + bn pen ER: ‚m 4R \ CoROLLARIUM 1. Inde intelligitur esse; e=DEXxEFxX FD: 2/7 (Theor. XIX. Coroll. ı.) COROLLARIUM 2. Porro inde deduei potest: radium quem. diximus p, pa- rem esse quoto, qui relinquitur, cujuslibet perpendiculi partium facetum si di- viseris per mediam circuli eircumseripli, Id est: p=CGxDG:2R. Eandem enim quam pro. p expressionem invenimus., diyiso CG x DG = !(a® + b? + c2 — 8R?) (Theor. XV. Coroll. ı.) per diametrum eirculi eircumscripti, quo facto fit: CG x D& a? +b? + c? — 8R: BE Ka SE a U COROLLARIUM 5. Denique ex eo sequatur necesse est: „= AGxXBGx (CG:4R:. Nam habemusz AG X BG x CG = Aa? +b2?-++-c2—8R?) (Theor. XV. Coroll. 2.) quod si per circuli eircumseripti dimetientis quadratum dividatur, est etiam : AGxBGxCG _ a: + 0b? + c: — 8R? 4R® BEN I SERIEN, THEOREMA XXXIL Fig 3, Radü circuli eireumsceripti triangulo ABC et inseripli triangulo interno DEF eodsm modo inter se comparantur quo triangulorum illorum: areae, Id est: I ° d == R : ps DEMONSTRATIO. JInvenimus esse ; = . x (a? +22 + 02 — 8R:) (Theor. XXVIIL, Cor. 2.) quod COMMENTATIO kp QUAESTIONEM MATHEMATICAM. 51 quod si multiplicetur per cireuli eircumscripti radium, est Rr a —+b +. — 8R: IR. ZEIRR TE et hinc, 1 AT SB BR: 4R = R: p (Theor. XXX.) CororLLarıumı. I: A—=4R®::a8 +5? 0? —8R: CoRoLLARIUM 2. Substituto pro valore, quiinnotuit (Theor. XXX, Coroll. 1.) ft I: A=R. DEXEFxFD 2I =2RI:DEXEFXFD = ABXxACxBC:2DEXEFXFD (Theor, I. Coroll. ı.) COoROLLARIUM 3. Ope Theor. XXX, Coroll, 2, sequitur esse: Ir ge a ERDE 2R =2R?:CGxDG. CoROLLARIUM 4. Denique ex Theor. XXX. Coroll, 3 intelligitur esse: 1: 4= RR. A&xB6xcCG 2 4 =4R3 :AGx BGE x CC. LEMMAD. (ı). Fie 5. "Si duae rectae, quae prodeunt ex communi puncto P inira vel extra cırculum quemlibet , hujus circeul Peripheriam secent in punctis AnNB, GC, D, eriz; APxBP=CPXDP. Et contra: si, dato puncto P,, quatuor alia Puncla A,B, C,D, Race lege assumantur „ut sit; APxBP=CPxDP „ Puncta illa in ejus- -dem eirculi sint eircumferentia necesse est. DEMONSTRATIO Part. I. Ducantur chordae AC, BD, quo facto erit: : ) ang, BAC = ang. BDC =: nee non: ang. ACD= ang. ABD praeterea adhuc angulum P communem habent triangula PAC et PDB, quam ob rem similia sunt inter se, unde sequitur : AP:CP=DP:BP, et hne- APxBP= CP x DP. DEemonjstrATIo Par. I, Si finzeris esse APx BP=CPxXDP, non ta- ‚men esse quatuor puncta A’, B, C,D, in ejusdem eirculi circumductu ; describe- re (1) Ch, J de Gelder, Begios; der Meetk. Lib, V. Theor, XXI et XXL, 53 CAROLI JOHANNIS MATTHES, HENR. rıwW xe poteris eireulum qui transit per tria quaelibet horum punctorum, v. c. B,C,D. Quo constituto, nisi eliam per quartum pervadat punctum A’, secat rectam BP ejusve productum in alio quodam puncto A, et habemus ex prima hujus lemmatis parte : AP=SGPB DP : BP at est ex hypothesi: AP:CP=DP:BP ergo: AP: CP =A'P: CP indeque membris permutatis: AP: A’P=CP: CP ex quo sequitur, pares esse rectas AP et A’P, quod omnino fieri non potest, nisi sit A et A’ unum idemque punctum. LEMMA E. Fig 6. Si tres circuli quilibet se inpicem secent , reciae AB, CD, EF, guae puncta sectionis jungunt, unum idemque punctum G transeant necesse est. DEMONSTRATIO. Rectis AB, CD, se invicem pervadentibus in puncto G, hoc punctum si neges in una eademque esse recta cum punctis E et F, ducta per E et G, recta, quae adeo circulorum extremitates duobus in punctis HetIv.c. secaret, haberes, rectis AB, CD etc. consideratis tamquam ceirculorum chordis, ex lenımate anteced. AGxBG=CGxDG nec non: AGxBG=EGx GH adeoque: CGxDG=EGxX GH verum eiam: CG X DG=EGx GI igitur: EG x GH = EG x GI, indeque, EG: EG = GH: GI ex quo sequeretur esse GH — GI, quod vero fieri non potest, pars quoniam toto aequalis esse nequit: atqui ergo, THEOREMA XXXIL Fig 7. (1). Puncta D’, E’, F’ si jungantur rectis D’E’, E'’F’, F'D’, erit circulus circum- scriptus triangulo interno DEF idem qui cireumseribitur alteri triangulo interno D’E’F’, perpendieulorumgue partes AG, BG, CG, dimidiabit. Hujus circuli radius, quem indicabimus litera Z, dimidium aequat radium circuli circum- scripli triangulo ABC. Idest: z=1iR. DEMONSTRATIO Part. I. Similitudo triangulorum AEB et BDE praebet AB: BE ==iBG +, BD id est membris permutatis, AB : BG —= BE : BD sive (x) Vidd. Brianchon et Poncelet, Recherches sur la determination d’une hyperbole etc, insert. operi Annal. deMathem, par J. D. Gergonne, pag. 215, Theor. IX, COMMENTATIO AD QUAESTIONEM MATHEMA'TICAM 55 sive: BD’: BE’*= BE : BD (quiaBD’— AB et BE=.1B6), unde habemus: BDx BD’'= BExBE’, ex quo sequitur, puncta D, D', E, E’, esse in ejusdem circuli eircumferentia (Lemm. D. Pars II.) Ex triangulis similibus BFC et AEG, ADC et AFB, eliciun- tar aequationes: CEXCE’= CFxCF, et AFXxAF —=ADx AD’, ex quibus si- militer sequitur, per puncta E, E', F,F’,et F,F, D,D‘ circulos describi Pose. Quorum trium eireulorum binis chorda quum communis sit, hae chordae nisi se in- vicem in uno eodemque puncto secent, iidem sint tres eirculi necesse est, quo nihil alind igitur obtinere potest, quia fieri omnino nequit, in unum punetum cunctas sibi occurrere rectas, quae triangulum constituunt. Jam adhuc nobis restat , ut 05- tendamus, huncce eirculum etiam pervadere per puncta A’, B’, C’, quae perpen- dieulorum partes AG, BG, CG, dimidiant. Quod ut bene appareat, consideremus tilangula inter se similia AEB et ADG, ex quibus habebimus: AB:AE=AG:AD sive, membris permutatis, AB: AG=AE:; AD id est: AD’: AA’—= AE : AD (quia AD’— AB et AA’=1IAG) unde: AA xAE=ADXAD‘, . ex quo intelligitur (Lemm. D.) punctum A’ in ejus esse circuli circumferentia, qui transit per puncta D, D’, E. Eadem ratione idem quum exhiberi possit de reliqnis duobus punctis B’ et C’, nullum amplius dubium est, quin puncta A’, B’, C’, etiam sint in peripheria cireuli circumscripti triangulis internis DEF et D’E’F”. DEMONSTRATIO Part. Il. Ad radium quod attinet, novimus esse. DExEFxFD xEFx = zR (Theor. XXVIIT, Coroll, 1.) 44 ..... DEXEFxFD at estin genere, kn, igitur — N, ex quibus sequalur necesse est: 2 —= ER. ScuouLron. Radium 2 dimidii radii R habere valorem, vel ex ipsa figura sta- tim exhiberi potest, ducta C’D’ v.c, Quo facto ortum est parallelogrammum OCC’D’ - constat enim, rectas OD’ et CC’ non: modo aequidistantes (quum uni eidemque la- teri AB ad perpendiculum insistunt), verum eliam aequales inter se esse (Theor. XXXII et XIII, Coroll. 2.);, cujus igitur etiam latera opposita OC et -C’D’ se invicem ° aequent necesse est, C’D’ autem non tantum est chorda cireuli de quo agitur, sed est praeterea hujus circuli dimetiens, qnia. rectus est angulus ad circumferentiam C’DD’ ei insistens. Ex quibus adeo intelligitur, eirculi diametrum parem esse ra- dio eirculi eircumscripti. CorRoLLARıUm, 425 = CG X DG (Theor. XXX. Coroll. 2.) E THEO- 54 CAROLI JOHANNIS MATTHES, uenR. FIL THEOREMA XXXIL Fig. 7. Trianguli interni D’E'F' area, guam appellamus A’, quarla pars est areae trianguli ABC. DEmonstraATıo. Quia BD’ = zAB et BE’ = BC, habemus in triang. ABC proportionem AB : BD’ = BG: BE’, ex quo sequitur esse D’E’ parall. AG; similiter exhibetur E’F’ parall. AB, et D’F’ parall. BC. Sunt igitar aequales inter se anguli D’EF’ et BAC, E’F’D’ et ABC, F’'D’E’ et ACB, ac propterea similia triangula D’E’F’ et ABC. Jam vero novimus, triangula similia eodem modo inter se esse quo quadrata laterum quae sibi respondent : erit igitur triang. D’E’F’ : triang. ABC = D’/E”? : AQ? = BD’? : AB? ides: A : I AT! 2 4. CoROLLARIUM. Aadius eirculi inseripti triangulo interno DEF’, quem dicemus p', par est dimidio radio eirculi insceripti triangulo ABC. ud Theor. II.) a+b+rc onen Ag 24° Ei 5 = Igitur/etiam hic: ‚u = DE+EFIFD TREE) Tamnmer: Nam est in genere: r = nu THEOREMA XXX. Fiegı Demissis perpendieulis ad trianguli ABC latera, ex centro P cireuli ünscripti PD”, PE”, PF”, atque ex ceniris Q, R, S eirculorum exinscriptorum QU, RV,SW, erit: AD AR BWE—=ICV BD” = BE? = AW=€CU Ma+ce—b)=s—b CE=-CF’=AV=BU=:i@a + )=s— ce. DENONSTRATIO. Vidimus in figurae descriptione pag. 4, aequalia esseinter se triangula APD” et APF”;; BPD” et’ BPE”) CPE” et GPF”, adeoque etiam laterum partes AD” et AF”, BD’ etBE”, CE” et CF”. Habebimus ergo: ı!bb+c=-ıa)=s—a 2AD” + 2BE’ + 2CE?=a+db-+e ethine: AD’”+ BE’?+ CE—=Ma-+b-+e) hocest: AD’+a=*Ma+b+e) unde: AD” =AF"F=!:4b +c—.a) Dein consideremus triangula rectangula RCV et CPF”, quae videbimus angulos habere aequales inter se GRV et PCF” (est enim CRY = 90° — RCV = PCF”) sunt igitur similia, et praebebunt proportionem : ß:CV=CF”ir unde ßxr=CVx CF” ex COMMENTATIO Ap QUAESTIONEM MATHEMATICAM. 55 ex triangg. simill. RAY et APF” sequitur g:AV=AF”:r « Bxr=AVXAF” ex quibus colligitur esse: AVxAF’=CVxCF” et hinc: AV : CV =CF”:AF” quod fit compositione: AV CV; CF” +AF”= CV: AF” hoc est: AG: AC = CV: AF” ex quo sequitur esse: GV=ART Eadem ratione demonstratur ex triangulis similibus inter se SAW et PAD”, SBW et PBD”, esse AD” — BW; ex quibus omnibus facili negotio intelligitur esse : AD” =AF"’—=BW=CYV =ib+c—d)=s-—.a. CoroLzarıum. D’W=a—b,FFV=a— ce, U. ., Etenim est: D’W=BD"—BW = (a +ib)— z(b+ -d)=a—b,etc. PROBLEMA L- Fig. &. Junctis punctis D, E”, F”, novum oritur triangulum internum D’E’F”, cu=- Jus quaeruntur latera F’E”, ED”, D’F’? SOLUTIO. Noyimus ex elementis trigonometrscis ‚ esse in triangulo C”E” F”: F’E”= — 2C’E”2 — 2C0”7E”: x cos. C id est: #—= !Ma+b— ec) — 3a +5 — c)2X cos.C sive: = (a+b—c): — (a+b—e):x cos C quod si multiplicetur per 2ab, erit: 4abx? — aab(a+b —c)’—2adb(a Hb—c)xcos.C, . (£) In triang. ABC est: AB —= BC? TAQ?—2BCX AC x cos C idest: @=a: +b2 — 2ab x cos. C, quod multiplicatum per (a +5 — c)”, dabit © (a+b—c)=ar(a-+b — ce)? +b2(a +b—c)?—2ab (a-+5— c):x c0osC., (2) quod si demseris aequationi (4), residuum erit: dab? — (a +b — ec) = 2abla +b— ce) — ala +5— ec) — bla -+b— c) ethinc: dabr?= ca +b5—c)? +2ub(a+b —c): — ala-tb—=c)? — ba +b— c)? =(a+b—e? x (2 —a +20 —b) = (a+b- 0) x [e —(a— bj] = (a+b—c) (b+c—a) (a+c—D) 2) (>) x (b+e—a) (a-hc—b)ab 260: = 2ab EEK u vo +ce—a) (a te —b)ab c 422 = ul x ab (Theor. I. Coroll. 1. et Theor. IIL) 36 GAROLI JOHANNIS MATTHES, uenRr, rır. =. Er Vaxlß = N) vVaxbß Eodem modo: E’D” — we me vV(b+c—a) (a +b—e)a= EV azey HT — b+c—a DIE ce Vla+c—b) (a+b—c)be= eV Rey COROLLARIUM. Factum continuum laterum F’E”, E’D”, D’F”, triangul interni D’E"F”, par est facto trianguli ABC areae et duplieis quadrati radii eirculi insceripti diviso per radıum car culi circumseripti. Id est: F’E” x E”D“” REDE Zar ER Est enin; F’E’xE’D’xD’F’ = SV ae x; x I Vancy x x a V bRer Eu en BR En 2r2 J# =— Rz (Thkeor. I. Coroll. 1. et Theor, IiE Coroll. 2.) vr ar?I FE: THEOREMA XXXV. Fig. Trıanguli ABC area ad trianguli interni D"’E"F” aream eandem habet ratio- nem, quam duplex eirculi eircumseripti radius ad_radium cireuli inseripti. Id esta 2 AL ah: DEMONSTRATIO,. In genere est abe =4ARI (Theor. I. Coroll. 1.) Jam vero eirculus, qui circumseribitur triangulo interno D’E”F”, idem est, id. quod ex constructione intellig EN qui eirculus inscriptus triangulo ABC; radius igi- tur est r, et habemus hic: FE” x E’D” x D’F” = 4rd” hoc est: = = 4rA4” (Problem. I. Coroll.) under, U =D RAR ex quo sequatur proporlionegesse est: : 4’"=altır LEMMA FE, (1). Fig 9 In triangulo aequicrura ABC si ex vertice C ad basin AB demitiatur reci@ CD qualibet directione, erit: CD’ = AC? — ADx BD. De- (1) Vid. J. de Gelder, Begins. der Meeik. Lib. IV. Theor. XVII. COMMENTATI1O An QUAESTIONEM MATHEMATICAM. 57 DEMONSTRATIO. Ducatur ex puncto Drecta adjutrix DE, quae cum segmen- to BD faciat angulum BDE aequalem angulo ACD, ac secet latus BG in puncto E. Constat adeo, quia triang. ABC est aequicrurum, esse ang. DBE — ang. DA; sunt igitur similia inter se triangula ACD et BDE. Dein videbimus esse ang. CED = 180°— ang. BED= 180° — ang. ADC =ang.BDE. porro ang. DCE = ang. BCD. apparet igitur esse etiam triang. CDE simile triang. EBD. Habebimus ergo r ex triangulis similibus BDE et ACD, proport. BE:BD=AD:AC, unde ADxBD—= ACxBE « « « CDEetCBD, « CE:CD=CD:BC et hine, CD>—=BCxCE ex quibus in summam collectis erit: CD? + ADx BD= AC» adeoque: CD? = AC? — ADx BD. CoROLLARIUM. Si recta CD’ non ad basin AB ipsam, sed ad productam de- ‚mittatur, convertitur aequatio in hanece: CD= = AC? + AD’ x BD. THEOREMA XXXVI (r). Fig zo 'Quadratum distantiae OP centri circuli eircumseripti OÖ a centro circuli in- seripti P valorem habet R® — 2Rr. Recta vero quadrata OQ, guae conti- nelur centris circuli ceircumscripli O es circul cujuslibet exinseripli Q valet A: + aRa. DEMmonsTrATIOI. Ex primis elementis constat, rectam AQ quae dimidiat angulum A, continere utrumque centrum , et eirculi inscripti, et ejus circuli exin- scripti, qui latus subjeetum illi angulo A exterius tangit. Secatur haec recta a eirculo eircumscripto in H, ex quo puncto ducantur chordae BH et CH. Quo facto duo aderunt triangula inter se similia ACE” et AHB, est enim ang. CAFE” — ang. HAB = 2A; dein ang. ACE’”’ — ang. AHB, quia, quum sint ad peripheriam am- bo, insistunt unt eidemque areui AB; Porro animadvertendum est, esse BH = CH= PH= QH. Nam in triang. BHC est ang. CBH = ang. BCH = ZA, ex quo habemus BH = CH. Jam vero eiiam triang. CHP esse aequicrurum, exinde apparet, quod est ang. HCP = ang. HPC = Z(A + C). Restat nobis, ut idem ostendamus de tiiangulo CHQ. Cujus vero- anguli ad basin HCQ', HQE aequales sint inter se neeesse est, quia ambo valorem habent !B. Denique attendamus, esse similia mter se triangula rectangula AHI, PE”’E” er QUE”, (1) Hoe Theorema primum inventum fuisse a machinatore- quodam operum bellicoram , nomine Maisonneuve, confici debere yidetur ex aduolalione e:litorum operis: Aunal. de Mathen, par I D. Gergonne, Tom.I. pag, 149. E5 58 CAROLI JOHANNIS MATTHES, wenn. rıw QUE’”, quae nempe praeter angulum rectum singula aequalem habent angulum HAL,.E’PE'’ , UQE”. Erit ergo in triang. AOH : OP? —= AO: — AP x PH (Lemma F). Jam vero habemus ex triang. ACE'”’, AC:CE'”—=AP:PE’”, atin triangg. simill. ACE”’ et AHBest: AC: CE” —=AH:BH ' ergo: AP : PE”’ = All. BH.er .APıX)BH,. = PEY7XAÄH verum ex. triangg. simill. AHl et PE”’E’’ est AH: AI= PE” : PE’”, unde:, ALx,PE”’ = PE7xAH adeoque: APxBH = AIxPE” id est, uia BH=PH, AP x PH = AIlxPE” = aRr (ex figura) quo substituto , erit: OP® —= R® — 2aRr. Quod attinet ad secundam. T'heorematis partem ‚, jam primum constat esse : 0Q: = AO: + AQ x QH (Lemma F Coroll.) Considerato triang. ACE’”, cujus anguli G supplementum dimidiat recta C(), patet esse: ACC: GE’ = AR .QE“” habemus iterum: AG: CE” = AH:BH ergo: AQ:QE’’= AH: BH, ethinc: AOQxBH=O0E”XAH praebent triangg. simill. AHI et QUE’”, AI x QU = QE’ x AH igitur: AQxBH = AIx QU vidimus autem esse BH—= OH, adeoque: AQxQH=AIx QU = 2Ra (ex figura) quo substituto, erit OQ? = AR: + alla. z ScHoLIoN. In primis attendendum est ad proprietatem egregiam, quae hac ex demonstratione patet. Scilicet: distantiam centrorum circuli inscripti et exin- seripli cujuslibei , dimidiari a circuli circumseripti peripheria non modo, verum eliam esse dimetientem circuli cujusdam, qui ex puncto seclionis tamquam centro quum describatur, transit per verlices duorum trianguli ABC angulorum , qui- bus interjacet latus, quod exterius tangitur a eirculo illo exinscripto. DEMONsSTRATIO II, quae debetur Cl. L’huilier (1) 3 OB2/=,.R2— 2 Rz OP:=(0OD’— PD”) + (AD’— AD”): = OD’: — 20D’xPD” +PD” + AD®—2AD’x AD” -- AD”: =AO: —20D’xPD” — AD”x AB + AD” + PD": = .R:— 2Rr.cos. G—AD’(AB—AD’)+ r? (x) Vidd. Theoremes sur les triangles ete, par M. L’huilier prof. a Gentve, insert. operi Annal, Ce Matlem. par J. D. Gergonne, Tom. I, pag. 149. TE U 2 ie COMMENTATIO ap QUAESTIONEM MATHEMATICGAM. 39 — Rr=oaRr-+ 4Rr.sin21C — AD”’x BD" +r = R®— 2Rr-+ARr.sin22C0—r? (cot. ZA. cot.z3B—ı) a er. a, 0s.3(A+-B) —=R:—aRr +4Rr.sin220 — r?xX Fin ER in Be sin. 2C R —R’—aRr-+4Rr .,sin220 —r?x% FIREL TFT: (Est enim #(A +B)=90°—1C) — Rıa nm. 2 Sms: YA aRr-+rsin.2C x (4R sin. 20 — er he) an (4R. sin. ZA . sin.:B. sin. 20 —r) —=R:—2Rr (Theor. VI.) 00? = R: 2aRa. BIBERACH EAU EICH CU): —=0E” + 20E’ xQU +QU: ++ CE* — 2CE’x GU+CU: =(C0:+20ExQU-+ QU: — CUxBC + CU? —=R:+2Re.cos. A+ u — CU (BG — CU) —=R:-+2Ra —4Ra.sin22A+ a2 — BUxX CU —R?: + 2Re— 4Ra.sin22A + 0 (1 — tang« IB . tang. 3C) —R: aRa—4Ra.sin22A+ ax et sin. ZA = R:+2Ra —ARa. sin22A ax Bruni (quia est {B+C)=903— A) —R:—2Rr-+ &.sın.zA cos.ZB . cos. 30 — R’+2Ra (Theor. VII). DEMONSTRATIO III, quae est Cl. Garnier (ı). Est in triangulo AOP: OP2=AO: +AP?—2A0O x APxcos. OAP = R+ - ur X cos. 2(B— C) (nam PD’ = AP x sin. PAD” e ang. OAP=ang. OAD’ —ang. PAD’— 90 — Z(A+C) 30 =3(B — O)) | unde erit sin. 2A xOP:—= R?®. sin.2A+r°—2Rr.cos.2(B—C). sin. 2A ethine: 2aRr. cos.2(B—(C). sin. ıA=r+(R:—OP:). sin. zA., In triang. BOP eodem modo 2Rr. cos.3(A—C). sin.2B=r:+(R?— OP?) ..sin.?3B, = R?:+2Re— x(4R.sim. ZA .cos.2B. cos. 2C — x) quod (1) Vid. Recherche de la distance etc, par M. Garnier insert operi : Annal, de Mathem, par J. D. Gergonne, Tom. III. paz. 346. 49 CAROLI JOHANNIS MATTHES, HENR rıw quod si demseris illi, habebis: aRr [cos.1{B—C). sin. 2A —cos.2(A--C). sin.z3B] =(R?— OP?)x(sin.?3A— sin.? zB) at est: cos. 1(B—C).sin.ZA — cos. 3(A — C). sin. 1B = sin. ZA .cos.zB. c0s.30 + sin. ZA . sin.IB . sin. 1C — cos. 2A . sin.zB . cos. 10 — sin. EN . sin. IB . sin. zC° —= c05s. 10 X (sin. ZA . cos. 2B— cos.2A. sin.1B) = c0s.1G.sin.2(A—B) = sin.EA-+B). sin. z{A—DB) (quia 10=g0°—EZ(A-+-B)) =2cos. B— %cos. N =sin?ZA — sin? ZB Quo substituto invenies : aRr (sin22A — sin?!B) = (R? — OP?) (sin.?2A — sin. ıB) dr est: Oo Rene OP Fer hinc OP2a7— Real Simili raione: 0Q? = AR? + 2aRa. Ultimam adhuc adjieere placet demonustralionem, quam mibi ipsi partim invenire contigils DEMONSTRATIO IV. OP? = (OD’ — PD”)? + (AD’ — AD”)? = OD’ — 20D’ x PD” + PD”? — AD’? — 2AD’ x AD” + AD”? = OD’ + AD’? — 20D’ x PD” + PD”? — AD” (AB — AD”) = AO: — 20D’ x PD” + PD”? — AD” x BD” (huc usque Cl. L’huilier). 4P _. (a-+b-+e) (b+c—a) (a+c—b) (a+b—e) latöhe) 00, seht an bremalare—b] x (a+b—c) (Theor. II.) Jam vero .est PD" =r= 4(a-+b-+c) AD” xBD’ = (d+c—a) (a+c—b) a+b-te FRE r a+b+c _. (b+c—a) (a+c—b) Tee x (a+5+c) (Theor. XXXIV.) So BDra FADr gps Dee eo) GrpzeE hr ergo: PD AD”xBD Er Ix [a+b=c)— (a+b+e)] _clb+ce—a) (a+c-—b) ö i (A) DEVIS@ER ZB TR AG oD’ x PD’ — _ela? +b2 — ce) 4I „ne(a? +5? —e:) nr En AI 0 ar BER) mia (Theor. XIlL Coroll. 2. et form. 3.) 20D’ x PD" x 2(a +b+c)=c(a: +b?— c?) cui si demseris 2abe — c( 2ab) erit: 2OD’XPD”x2(a+b-++c) — 2ube= c|(a — bj? — c?] ar el 3) d D age abe __ clb+e—a) (a+c a a-+b+c 2(a+b-+e) COMMEN'TATIO ap QUAESTIONEY MATHEMATICAM. quo ablato a: PD’: — AD” x BD a ae Ne) 2(a+b-+c) nie. Ho KPD Feen an ee nr igitur : OP? = R® — aRr. @rbrlen Similiter:; OQ:= AR: + 2Rz (Theor. III. Coroll. ı.) ze tV OR +HA)=- BEVOR HE)=E—rEYV(05°+7°) -— vidimus enim esse: A? — aRr = OP? eui siaddideris: "= r? erit: RP —-2Rr Lr = (R—r) ‚cujus; radice quaesita, habebis: AR — r =40P2 272 = + v0 +7) “und: R=r+Yy(OP? + 2), etc. ii . R?.— OP: COoROLLARIUM 2. Facile inde dedueitur: 2r = 75 > ec non: [8 00? — R? OR? — Rz 05: — R: Er 3; „2p= Tl ne A COROLLARIUM 5. Quia est OP? = AR? — aRr est 2Rr =,R%— OP? = (R-+OP)(R— OP) undesequitur proportio, 2: R+OP=R-— OP: ar Ex altera Theor. parte erit: RL: OO CoroLzLarıum 4 OP°+O0Q°+ 0b: +05 — + R=09—R:2%, etc. = ı2R? (Theor. IV.) THEOREMA XXXVIL Fig. 5 ‚ COROLLARIUM ı. Hac ex proprietate sequitur: A=r &yY(OP: + r?) 4R®+2 Re #Pß-+y—r) | Summae AB+AC, AB-+-BC, AC-H-BE binorum trianguli ABC laterum in se in- vicem duciae ad eorundem laterum factum continuum eandem habent proportio- h nem, quam. perpendieulorum CD, BF, AE, summa, demto radio circuli in- scripli , ad .eundem radium. Id est, si perpendicula CD, BF, AE, brevitatis j causa literis l, m, n, indicemus: (a+b)(a+c)(b+c):ade=(l+m-+n—r):r. DEMONSTRA TIO. Reductione habebimus : i (a+b)(a+e)(d+c)=a:b-+ab?+a®c-Fac2+b2c+ber+}+-2abe —= (a-Fb-+e) (ab+ac-+be) — abe —=2R[(a+b-+c)(+m-+n)—2]1] =2aR(a+b-+ece)(+m-n-r) _s4RIll+m--n—r) r _ abe(l--m--n—r) r F 4a CAROLI JOHANNIS MATTHES, HENR. FIL unde: (a+b) (a+ec) (b+c):abe =!-+-m-+n—rır. 4 R I(l-m+n—r) COROLLARIUM. Inde sequitur esse: (a +b) (a+c) (db-+c)= : THEOREMA XXXVII Fig ıı. Partes AD’” et BD'”, BE’ eı CE’, CF’” et AF””, in quas dividuntur trian- guli ABC latera AB, BÜ, AC, per rectas, guae angulos dimidiant oppositos, singulae aequales sunt quoto facti lateris porlioni adjacenlis et ipsius, eujus pars est, diviso per religuorum duorum laterum summam, ÜUÜt sit: AD" = be SE Lade a+b’ I el DEMONSTRATIO. Quia dimidiat recta .'CD” angulum C, habemus ex nota trianguli proprietate (1): AD”:BD"”’ = AC:BC =b:a unde compositione: AD”: AD” +BD’=b:a+ b ‚etc. s „4 ‚nm be idest: AD”:ce=bza+D5b, unde: AD” = 3. item: BD”: AD” +BD”—=ara+b, et hin: BD" — —_. a+b CoROLLARIUM.: AD”x BE” xCF’”’= BD” xCE’” x AF”=4/Rr: [-m+n—r) be ac ab a:zb2cı oe YO mache web ee Ur u a+b b+c a+c (a+b)(a-+c)(b-+e) =ı6RB: en nn) (Theor. XXXVII: Cor.) ei 41Rr mer Nam est ;: AD” x:BE’’x CF” —= THEOREMA XXXIX. Fig. ın ‚Rectae CD’*, BF’, AE'”, guae trianguli ABC dimidiant angulos, atque ab allera parte terminantur lateribus subjectis, huncce habent valorem: m _ 21V abry 2 2 IV aerß „niune Ey bera Ga Geh! BEI G@rerß’ EZ = 0,7 DEMoNSTRATIO, Ex parte altera ejusdem trianguli proprietate, qua usi.su- mus in Theor. antecedenti, habemus in triangulo ABQ :: CD’: = ACxBC — AD” x BD’” e be ac abc: d R Ur — — X — — — id est: CD’ = ab rar ab GH (Theor. XXX VII.) (r.) CL J: de Gelder, Begins, der Meetk, Lib. IV. Theor. XIX, COMMENTATIO ıD QUAESTIONEM MATHEMATICAM., 45 _ ablla +» —e] ab(a+b+c)(a+b—e) (a + b)® (@ +5) m — V(a+b-+e) (a+b—c)ab 21 ‚ab __ 2lVabry ergo: CD" = Hi Eorga 1 Sc pferde? Ari w PayE, A (a+b)ry' COROLLARIUM. Inde sequitur esse: AE” xBF”xCD”=8P:I+m+n— r) - 772 772 1 gr 2lvabıy, 2/Yaerß 2IYVberz Est enim CD’’xBF’”x AE ER ge 5 Er 8Babery raßy ei 8I*aber — (a+b)(ate) (B+e)r32ßy (ar öe+e)öFe)rL 8Pabe = abelHm+n—n) (Theor. XXXVI.) 8/2 Em EnRZF PROBLEMA II "Fig. ır Puncta F”, D/” ,.E’” , zectis: si Jungantur , -oritur triangulum internum D"’F”’E”, cujus quaeruntur latera FD", DI’ Ella EUEFLZ HF'” et HD”, ID” et IE”, KE’” et KF”, s Sourıo Part. I. Novimus ex elementis esse in triangulo AD’”F’”, - D’F%@ = AD” L AF”2 —2AD”X AF”x cos. A b2c® b2c2 2b2c? (aFb% * (are? ar) A (a) nec non in triang. ABC: BC:—= AC> + AB® — oAC X ABx cos A id est: a =: cr nbe Kicosı A ) ‚ eorumque segmenta sive: 02 = quod si multiplicaris per LER erit 2 — (a+b)(a+e) & a2be b3e be3 ab2c?® @F9C+) C+YC@Htj ar dere, are A quam aequationem si abstraxeris illi (a), restabit : RUE a2be Alshrred 202 bean b3c "= bc3 " Q@+b)(ate) (arbp Harrer Gro)ler co) (a+bj(a+e) unde erit: El ' 22 a+b)ato)’=atbe(a+b\a+e)+bsertasc)"+brera+b)—bbca+b)atc)-bea4b/ate) - ber [(a +6) 4 (ar e)">—be(a+b) (a+c)(b’+c:—a?) adde: o =2?c? [a (a+2) (a++c)] — be (a+5)(a-+ ec) (2bc) . efhecitur:: (at l)(a+ = be [la+6)+ (at e)P —bela+b)la+e) [He —ar] =b2a+6+0% —be(a+b) (a+e)(a+ 5+0) (b+c- a) 2 et \ 44 CAROLI JOHANNIS MATTHES, HENR. FIL. et hine: "= ee re Pen as Atelier) undes#= er IV [ @a+3+0— erEieöree) FIT A) Eodem modo : DE” =y = ae x V Fedra-te)— Beer) (a+b) = (A’) et E” Fr’— er ) x V [ @e+e+3)°— (a+b-Fe) all (A”) c a qui valor hoc modo transformari potest: Er = EB x War bt oje —a+b+0/b-+e—a)(a+B)a+e)] (ex form.A) at habemus: (20a-+b-+e)2de =4a?be-+4abe (b+c)-+be(b+c): er (a+b+c)(b+c—a)(a+b)(a+e)=[(ld+ ce)? — a?) x [a +ald-+c}-+ be] —=—at—arlb+e)+zarb+c)—a?be+a(b+c)3+be(b-+c)? ergo: (2a+b+c)?be — (a+b-+e)(b+e—a)(a+b) (a+c)=a*+a3(b+e) — a?(b-+c)* +sarbe —alb + c)> +4abe(b-+-c), quem valorem sin ponamus S., erit: Sad +ar(b+0)—alb+e)+5abe-(b+)+Hibelb+ = Be +atb—ab?+atc—act —+ b?e + be? +3abe ceui si demseris : (a+b-+e)(a-+c er (a +b) = a5 —13 + a:b — ab? + 2a20 + ac? -H be2+2abe residuum erit: u (a+b+c)(a +e—b)(a+b)= —.c? —atc — 2ae? + b°ei + abe huiec iterum si abstraxeris: be (@a-+ b) = b’o-+ abe vestabit : = — [(a+5-Fe)(a+c—b) + be] K(a+b) = — are — 2a0? — ce? = — c(a-+c): unde erit: S= af lla+b +e)(a+c—D)+be] xla tb) —etate)}; quo substituto valore, [(a +5.+ e) (a + c—b) + be] (a-+ b) — c(a + 6)? habebimus: & =.abe x (GE bRIaH Bun (B) EN ER [(a+b5+e)(a+b— ec) +be](a-+c)— bla +b): Grbr later = ER aucgat Keord+ot(b+e—a)+tacha-Fb)—clb+c: ß Similiter: y = abe x PICHTYICHT NT FERNE hä (B°) elle [a +b+e) (a+b—c)+.ac] (b+c)— ala+ b)? sive:.y? Zt N ireganIne ur CHART TITT Est COMMENTATIO ap QUAESTIONEM MATHEMATICAM. 45 le +b5+e) (ar (a+c)— b(b+c)? Est 2? = abe x (a+e)® (bc) RN AR, (B”) sive: 2? — abe „arb+e)laHre—b)+abll&+e)—ala+c)” (a+ 0) (b+ ©)” Nobis restat, ut hos valores ad radios circulorum referamus. Reductione appa- ret, si numerantem fractionis form. B indicemus litera S’, esse: S’—= ab —ab’+a?c—ac’+b?c+be?+a3 — b3— v3 -+3abe, ewi si deniseris : P=BIR-+r)=a:b+ab’+a?c+ac:-+b?c+be—a®—=b3—c3 (Theor. XVII. Dem. form. £) residuum erit: ’—8/(R+r)=— 2ab? — 200? +2a3 +5abe, cui si addideris? 4/AR = abe summa efhecietur: S’—4/(R+2r)= 2a[a?— (b—c)?] =2ala +c—b)(a +Hb—c) = FT — (Theor, III.) Endehabebis: St = 413 R-+2r ei = quo-substituto in aequatione .... (B) Ba b invenies: x? = Ach x 4ER +2r + = 167% 2aIR ae NEL R: En RR { eis: an R ethine: x = re, V [ER -H2Rr)ßy + 2aIR]Ry } .. Caeterum erit: y= IRERERALUDING "IT Ga rd)(b+oar 41 et: z= @+e)(b+ c)aß V Mer: + 2Rr)aß + zelR]ag} .. A) SoLurıo Part. II. V SLR» + 2Ar)ay + 2bIR]ey } ..(@) HF” . HD” = AF’””:; AD” at est: AF’”’:AD”’—= pe : pe a+c.a-+b est ergo etiam x: HF”: HD” —=a-+b:a-+ec indeque'compositione : HF” + HD”: (a+b)+(a+c)=HF”:;a+db=HD”:a-+e id est: F’’D’” 20 —b+e =HFY/:a+b=HD”:a-+c unde sequitur : U u a-+b 77 Win 4I x a leg BEER = — (2a+b+c) (a+e)ßy ; 2] MR +aRr)ßy-H2aIR]er } + 47 i H HD” — —“ ag Man en ae } ee 21 et nee xF”D GERT xV SLR a Rr)ßy-haalR]pr Rz, 3 RER, 46 CAROLI JOHANNIS MATTHES, uene. FIL THEOREMA XL. Fig. ıo. Distantia AP anguli cujuslibet A trianguli ABC a ceniro P eirculi inscripti eandem habet ralionem ad rectam AE’” , quae hunc angulum dimidiat ac termi=- natur latere subjecto BC, quam reliquorum duorum laterum AB, AC, sum- ma ducta in radium eirculi inscripti ad duplicem trianguli aream. Id est: AP: AE” =r(b +ec) :2l. DEMONSTRATIO. Triangula ACP et ACE” ejusdem quum sint altitudinis, nee non triangula ABP et ABE”, hanc ob causam est: triang. ACP : triang. ACE’”— AP: AE”, ethince AP x triang. ACE”’—=AF’’x triang.ACP triang. ABP : triang. ABE”’— AP: AE”, unde APx triang.ABE”’ = AE”x triang.ABP quibus aequationibus in summam collectis, est: AP x triang. ABC = AE’” x (triang. ACP -+ triang. ABP) ex quo sequitur;s AP: AE’” = triang. ACP + triang. ABP : triang. ABC Seerb) SParc Krb 6)227. COROLLARIUM ı. Inde deducas licet: multiplicatis per se invicem duobus irianguli ABC lateribus quibuslibet ac radiis circuli inseripti. et ejus circuli‘ex- inseripti, qui tertium latus exterius langit, si radicem quadraticam ex hoc fac- to diviseris per radium ejusdem hujus circuli exinscripti, quolus aequalis erit distantiae centri circuli inscripti ab angulo opposito tertio ülli lateri. Id est: ns Ve BP — NABeneN cp — Vabry & ß Y Nam ex proportione, quam invenimus, est: r(b-+ ec) 3 AR — +0) \ 21 Vera _ Vberz ber 2I 2I r(b-++c) & COROLLARIUM 2. Ex eo iterum concludi potest: EM distantiarum fac- Zum conlinuum aequare diameiri circuli inseripti quadratum ducium in radium eirculi circumscriptis Idest: APxBPxCP=4Rr. Vber« ‚Vaecrß „Vabry __aber:Vraßy P=——x x — & ß Y raßy ar (Theör. IL. Cor 2.) == Be AP ARı= (Theor. XXXIX.) Etenimest: APxBPxCG THEOREMA XLL Fig ıı. Partes AH, HP distantiae AP anguli cujuslbet A trianguli ABC a centro P eircul inscripti eodem modo inter se comparantur quo perpendiculum AE, quod ex COMNMENTATIO ap QUAESTIONEM MATHEMA’TICAM. 47 ex eodem illo anguli vertice in latus I ED: ad radium eirculi in- seripti. Idest:A1l: HP =AE: DEMONSTRATIO. Est, ut noyimus ex primis elementis, in triang. AD’’F’”, quia dimidiat AP angulum A: AH:= AF’” x AD” — HF” x HD’” — b2c2 HF’” H 1124 U a ern b veTyo ) at est HF ee x FD” (Probl. II. Solut. Part II.) I Na 3 c ‚myyn et HD ag pn D s II ‚mn = (a 3 DD) (a + c) vuTyrr ergo: HF”’x HD TEE x F’”’D’”s De: aa +5 +) — Or ea NerH ber c Te (.a+b+c)(a+b)(a-re) (Probl. II. Solut.. Part. I. (A)) ae: b?c? be(a+b+ec)(b-+c--a) R TIEFEN T Trader öer 5. quo substituto, t be(a+b+c)(b+c—a) 4Px be . Bm Damm I BEE SR AEL: — (2a +5 -+c)? (2a -+b-+e)re 2lVbera _ 2lVber« (2a +b5+ec)rz (21 + ar)e Wi nn von en) x (Theor. I. Coroll. 3.) Quod attinet ad alteram partem rectae AP, habebimus : HE an — an Year mV Bere nor. XL. Cord. adeoque: AH = u (+r)« _n+ ron „Vera Fi V berz 7, ar & (nr) & Est Seit Re RL 2 ee En Er _ z-+fr [2 aA—+r & Simili modo: BI:IPP=m:r,er CK:KP=!:r nYy ber mV acrß' Wabry BI= ——-,cK= 2, (a+r)e’ (m+r)ß’ (+r)y au berer, P= rV acrß ‚IK - rVabry (n+r)& (m-+Fr)ß + r)y CoroLtvaArıum . AH= GOROLLARIUM 2. PH= THE- 43 CAROLI JOHANNIS MATTHES, uenn, rır, THEOREMA XLII. Fig, ıı. Recta AE”, quae trianguli ABC angulum quemlibet A dimidiat, harmonice dividitur in puncto, ubi secat trianguli interni DEF’ latus quoddam D’’F’”, alque in certro circuli inseripti. UÜt sit: AE”xHP=AHxPE”.. DEMONSTRATIO. Radius PE” circuli inscripti et recta AE, ad perpendicu- Jum quum insistant lateri BC (angulo A subjecto, sibi invicem aequidistantes sint, necesse est. Quam ob rem triangula AEE”’ et PE’E’’ inter se similia non esse ne- queunt , ex quo sequitur proportio. AE- AB” ='PE?'; BE” =r% PE’” hoc est, membris permutatis: AE:r =AE’”:PE’” est vero eiam: AE: r =AH : HP (ex Theor. anteced. ) exquibus concludimus: AH : HP = AE’”: PE’”Jet hinc: AE’”’x HP = AHxPE’”. COROLLARIUM ı. PE” = re PRAG BIREETB, PD Aug (b} 8 are) (ar0r Apparuit enimesse: AE:r = AE’”: PE’”, ex quo elici potest: AE’” __ 2lybera 21 PR = ran ea (Theor. XXXIX et Theor. I. Cor. 5.) _ avber« — (+02 COROfLLARIUM 2 Sequitur ex antecedentibus proportio: AP:PE”=5b+c:a. ag [3 ber& Nam vidimus esse: PE’’= X Vera b+ec & Vers pr =brera unde deducas licet: hocest: AP: PE”=b--c:a. (Theor. XL. Coroll, ı.) COROLLARIUM 3 Vber& bYVacrß eYabry PE’”’ FF’" X 118% —. meer % BF oa" (are)ß (arb)y a?b?c?r’Vraßy Lny ı16/R?r? — (a+b)(a-+e)(b+c)raßyr “ (a-+b)(a+c)(b-+c) —UORTE u (Theor,. XXXVII. Coroll. ) 4Rr> — I+m+n—r COROLLARIUM 4 Deduci potest ex Corollario praecedenti proportio ; 4Rr?.PE”xPF”XxPD’=/+m-+n—r:r hocest: APxBP x CP: PE”xPF”xPD” =/+m+n—r:r (Theor. XL. Coroll. 2.) THE- C6MMENTATIO An QUAESTIONEM MATHEMATICAM. THEOREMA XLII. Fig. ı. Si in se invicem ducas duo trianguk lalera quaelibet et radios circulo- rum exinscriptorum, qui duo haec latera exterius tangunt, radix quadra- tica ex hoc facto divisa per radıum unius horum circulorum , par erit distan- ‚tiae angulı , qui intercipitur istis lateribus, a centro circuli alterius. ld est: CR- Vesdg” = vo ag ven), BE Vaacy RS VoRey , & b2 % £ an — VoBer Y DEMONSTRATIO. Habemus ex triangulis rectangulis inter se similibus CRY et PCF”, proportionem CR:RV = CP: CF” hoc est: CR:ß = Vaayz z3(@+b—c) (Theor. XL, Coroll. ı. et XXXIV.) > Va „I (Fheor. HL) Y Y b bra* eu 2 unde est: AR= — rz 44 ve u ?— Ver _ ve van (Theor. III. Coroll. 2.) COROLLARIUM ı. pr: sequitur: ex his disitantiis tres alterne sumias in se üinvicem si duxeris , habebis factum continuum trianguli ABC laterum. Id est: 2h2c2 2 CRxBQ XAS=CQXBSXAR UT — abe=4R1 (Theor.1. Coroll. 1.) COROLLARIUM 2, Ex eo iterum dednuci potest: CRXxBQxAS:APXxBPxCP =4RIJ:4Rr? (Theor. XL. Coroll. 2.) — PR THEOREMA XLIV. Fig. ı. Disiantia centri unius eujuslibet ex tribus circulis exinseriptis ab angulo remo- tiore trianguli ABC aegualis est radici quadraticae ex facto continuo duorum late- rum, angulum,illum quae intercipiunt, et radiorum circuli inscripti ejusgue eirculi exinscrıpli, qui terlium latus angulo illi subjectum exterius tangit, divisae per radium circuli inseripti. _Ut sit: AQ= en BR= Yaerp, asııı VERS, r r DEMONSTRATIO. Ex triangulis rectangulis similibus inter se RAQ et PCQ sequitur proportio, AQ : AR=CQ;: CP G hoc 50 &AROLI JOHANNIS MATTHES, wEeNR. FıL, hoc est: AQ : wer = WeabR, Y ß vVbßey se Vaabß „Yabry en vVbea _— Vber« ? ß SEITEN EEE COROLLARIUM ı. Inde sequatur necesse est: factum continuum. disiantia= rum centri uniuscujusque eirculi exinseripti ab angulo remotiore trianguli ABC, = (Theo, XLIH. et XL. Coroll. ».) adeoque: AQ= par esse laterum summae quadrato, ducto in radium. eirculi circumscripti. Nam est: AQXBRXCS = —— — = — = R(a+b+ ec)? (Theor. II.) CGOROLLARIUM 2. Ope Theor. XL porro inde conficitur : distantias trian-. guli ABC angulorum a centro unius cujuslibet ex tribus circulis exinscriptis in: se invicem ductas aequare hujus ceirculi dimetientis quadratum multiplicatum., radio circuli circumscripti. A Te A r Y ß __ abcarVraßy _4PRor _ Ras ur raßy anna: ann in -quo egregia cernitur similitudo cum iis, quae vidimus Theor. XL. Coroll. COROLLARIUM 5. Denique ex eo concludas licet esse: - | APXxBPxCP:AQxBQxCQ=r:=—=OP:ORQ (Theor. XL, Coroll. 2.) nec non: AQ xBQxCQ:ARXBRXxCR=ar:=OQ:OR etc, THEOREMA XLV. Fig. 10. Distantia AQ centri Q unius ex tribus eirculis exinscriptis ab angulo remotiore - A irianguli ABC ad illius distantiam QE’” a puneto sectionis E”', eandem habet rationem, quam summa laterum AB, AC, quae angulum Ülum A intercipiunt, ad tertium latus BC. Id est: AQ: QE”’—=b-+c:a. DEMONSTRATIO. Ex considerato triangulo ABE’” apparei, rectam BQ dimi- diare anguli ABE” supplementum , atque occurrere producto lateri, qui subjectus. est angulo illi, in puncium Q. Habemus ergo proportionem: AQ: QE”’=AB: BE’, ethinc : AQxBE’’—QE”xAB eodem modo in triang. ACE”, AQ : QE’’ = AC: CE’ indeque: AQXxCE”’—=QE”xAC ‚quibus in summam eollectis, erit: AQ x (BE’+CE”)=QE”’X(AB-+AC) L sive:. AQ, 1.%, ‚BC =0QE”x(AB-+AE) unde dedueas liceet:AQ :.0QE” =AB-+AC:BC un Ze er er ee ee COMMENTATIO ap QUAESTIONEM MATHEMATICAM. CorROLLARIUNM ı QE7 = Where RF” — byV/aerß sp” — eVabey (+e)r’ n later’... latd)r Nam ex proporlione: AQ : QE” = b it 63,0 sequitur: QE’” = rn xAQ _ V bera Theor, . techn (Theor, XLIV.y CoROLLARIUM 2 [ZZ 77 re abey a2b2c?r3«ßy er arb2c2Yraßy QE xRE”x5D — (a+b) (a+c)(b+ce)r® (a+b)(a+e)(d+e)r? 16R?33 Fette (Theor. L, Cor, 1, et III. Cor. 2.) R:B RIU — on a: u) ” HERZ), (Theor. XXXVII, Coroll.) At 4RR rl m-+n—r) COROLLARIUM 3 AQ xBRxXCS: QE’” xRF”xSD”— 4RT . 4RT 2. rurmr n—r) =I/+-m-+n—r:r; quieum conferantur Theor, XXXVIL et XLIL Coroll. 4, GOROLLARIUM 4 5ı (Theor. XLIV. Cor. ı.) Tre Dun er, ZZ II Zn 4R 2 y 87 r QE XRF’”’xSD”:AE”xBF’””xCD —term4n-n) ee ( Theor. XXXIX, Cor.) = A;2rn THEOREMA XLYIL Fig. Distantia AQ ceniri.Q unius eujuslibet ex tribus circulis exinscriptis ab an- gulo remotiore A irianguli ABC harmonice dieiditur in centro P_circuli inscripti atque in puncto ubi pervaditur latere BC angulo üli A subjecto. [Id est: AO X PE’” — AP x QB”, DEMOoNnSTRATIOo., Vidimus AP:PE”=d5-+c:a (Theor. XLU. Cor, 2) Est vero eiam AQ:QE”’—=D5B-+c:a ‚(ex Theor. anteced.) adeoque AP: PE”—=AQ : QE”, er AQXxPE”’= APx QE”., THEOREMA XLVIL Fig. ı. Summa radıorum unius cujuslibet ex iribus circulis exinscriptis Yac circuli in- G2 57 CAROLI JOHANNIS MATTHES, HENR. rım scripti ad eorum factum eandem habet rationem, guam, duo, trianguli ABC.late- ra, quorum producta tangit circulus ille exinseriptus, ad trianguli aream. Dif- ferentia vero radiorum illorum ad factum ita refertur, ut trianguli. latus, quod exterius tangit circulus exinscriplus, ad aream. Ut sit: a+r:ar=b-+ c: Ir eta—r:armza:l. DEMoNSTRATIO,. Novimus ex Theor. II esse: I=:a+b+e)r, igitur: ae—=Hla+b+o)er ».2...(a) et ex Theoremate III: /=!(d+c—a)&, adeoque: Ir =:4b+c—a)ar .....(5) Quibus in summam colleetis, efhcietur : I&a+r)=:[l(a+b-+ce)+(b+ce—a)]er =(b -Fe)ar, unde sequitur proporlio: efr:er=b-+ec:]7, Acquationem vero (b) priori (a) si demseris, restabit: Ka— r) = !lka+b-+e) — (b+e—a)lar = aXar,ex qwert:«—r:ar=a:]. COROLLARIUM. Haud difheile est sequelam inde deducere: «+r:—r=b+c:a=ARQ : QE” (Theor. XLV.) = AP : PE’”. (Theor. XLIL Coroll. 2.); THEOREMA XLVIO. Fig ı. Summa radiorum eirculorum, qui duo trianguli ABC latera exterius tangunt , ad eorum factum eandem habet ralionem, quam terlium. trianguli latus ad .aream. Differentia vero eorumdem radiorum et. Jactum eodem modo_ inter. se comparantur, quo duorum trianguli laterum, quae circuli ülli exinscripti exte- rius tangunt, differentia et area. Utst:a+ß:aß=ece:lera—P: aß =a—-b:T1 DEMONSTRATIO. Cönstat ex Theor. III esse: I=Ma+rc—b)ß, ethine: « =Ma+c—ble8. .: -. u. (a) necnon: = #b+c—a), und: IB=:Hb+c—alaß. .... (b) Quibus in summam collectis, habebis: Fe&+LP) = :!l(a+c—b) + (b+c— a)]eß = cxaß, ex quo deducitur proportioa+ß: aß =c:T. Aequationem vero (b) si abstraxeris priori (a), residuum erit: Ha—P) = alla +c—b) -- (b+e—a)leß — (a—b)2ß, ex quo concludas licet, «—P:aß=a—b: 1, COROLLARIUM ı. Inde sequatur necesse est: 2 +ß:e—ßB=c:a —b=AB:D”W. (Theor. XXXIV. Coroll.) COROLLARIUM 2. Porroinde concludi potest: @a+ß:@ß=y—r:yr (Theor. XLVIE) Co- COMMENTATIO Ad QUAESTIONEM MATHEMA'TICAM, 55 EOROLLARIUM 35. Denique ex prima hujus Theorematis parte radius AR circu-- li circumscripti determinari potsst in functione radiorum ceirculorum exinscriptorum. hocce fere modo: 4Rl=abke= 1e+n) x CH ED a8) Ge: I. Coroll. x.)) BR} ay BB _ Pet) (e+r)(®+r) Te arß?y: ereehnle ) Theor IL Coroll: 2.) & x etEMa HN EHR) aßy- x EDEL IEHT)I Tieor. IL Corall; 5.) eß + ar + Pr ergo R=i:r I ES THEOREMA XLIX. Fig. ı.. Si multiplicaveris inter se duo trianguli ABC latera quaelibet radiosque cir= euli inscripti et circuli, qui tertium latus exterius tangit, radix quadratica ex hoc facto ducta in tertium illud latus, ac dein divisa per trianguli aream, Bar anne centri circuli inscripti a centro illius circuli exinscripti.. av ber bVaer cVabr 1d est: PO = “UTE”?, ee BSs— a 2 DEMONSTRATLIO. Triangula similia inter se QUE’” et PE’’E’” praebent nobis: Pproportionem: QU:QE” —= PE”: PE” sive #: QE{” = rn: PE’” hoc est, membris permutatis, @:r = O0E’; PE” ex quo compösitione, +r:PQ@ =: Sl = ar: QE”xr uod iterum si permutetur, est @+r:zr —P E”’xr q! P ’ = PO: or (Theor. XLV. Cor. ı.)) at est etiam: @fr:ar =b-+e: * (Theor. XLVIL) ay ber igitur :-PQ : Ele =b-+c:I ” indeque:, PQ, — 2VL?, CGoROLLARIUM 1, Inde sequitur: factum continuum distantiarum centri P eirculi önseripti a centris Q, R, S, circulorum exinseriptorum, aequare circuli - eircumscripti diametri quadratum, ductum in radium quadruplicem eirculi in- scripti. Idest: POXPRXxPS=ı6R:r, ir 54 CAROLI JOHANNIS MATTHES, uenr rim Eienim est PQXPRXPS= aulsene würde. eVralı = nn = Ser (Theor.T. Cor. 1, et III. Cor. 2.) — COROLLARIUM 2. Porro inde dedueitur PQxPRxPS:4APxBPxCP = ı6R?r: ı6Rr: (Theor. XL. Coroll. 2.) =uR ern),G@.jeum\Theor. VI. COROLLARIUM 5. Denique ex eo derivatur: PQxPRxPS:BQXCRXxAS = ı6AR:r : 4R] (Theor, XLIII. Coroll. ı.) — ua ScHoLıon. Collatis inter se, quae vidimus duobus in hisce Coroll. 2 et 3, ad eandem perveneris proprietatem, quam exposuimus in Theor, XLIII. Coroll. 2. THEOREMA _L. Fig... Multiplicatis inter se duobus trianguli ABC lateribus quıbuslibet ae radiis cir= culorum , qui haec latera exterius tangunt , radis quadratica ex hoc facto ducta in tertium trianguli latus et divisa per aream, aequabit rectam , ‚quae ex centro alierius circuli exinscripti ad centrum alterius duecitur. Ut sit x “r Ve bVaxcy __ aybpey ORT— OS = ee SRI= STEe eu DEMONSTRATIO, Ex figura patet esse: OR=CQ+CR ädjestz. QR— ve + YEEP (Theor, XL.) = = x Vaabß _ RIZRE (Theor. XLVIIL.) COROLLARIUM 1. Inde sequitur: distantias centrorum circulorum exin= seriptorum per se inpicem multiplicatas aequare factum quadrati diametri cir- euli circumseripli et trianguli areae quadruplieis, divisum radio eirculi in- seripti, Idest: QRXRSXSQ= ı6R:I:r. } arb2c: 274 yR Etenim est: QRXRSXSQ — ern ı6.R:27# 1 16°] Theont. Cor.i ec, Cie) ET Co- COMMENTATIO ap QUAESTIONEM MATHEMATICAM. 55 CoROLLARIUM =» i Rs’ QRXRSxSQ:APxBPxCP= = 4Ar® = 4RI:r3 (Theor. XL. ri Es COROLLARIUM 5 QRXRSXSQ:BOXCORKAS=!" 2 :4Rl =A4R:r. (Theor. XLII. Cor. ı.) 'GOROLLARIUM 4. x 6R?I ART ORXRSXSQ:AQXBERX CS=—— ZEN, —-=4Rr: I(Theor. XLIV. Cor. ı) Conferatur cum Theor. XLIX, Coroll. 3.. COROLLARIUM 5 QRXRSXSQ:PQxPRxPS— EFT, \eReFr= I: 72 (Theor. XLIX. Cor. ») THEOREMA LI Fig. u Area trianguli externi QRS ad trianguli ABC aream eandem habet rationem quam circuli circumscripti diameter ad radium circuli inseripti. Id est: Bl =-2R.:r. DEMONSTRATIO. Constat ex primis elementis esse: RZIRXCS = vun x VEIZ (Iheor. Li. er XLIV.) Mlabeyıraßy ZART WORT IR 2lr Baer Due Et: hine deducitur proportio n:/ = aR:r. COROLLARIUM ı. Ex eo sequatur necesse est: Zrianguli ABC aream mediam esse proportionis inter trianguli externi QRS et interni D’E”F” areas. Id est: Q:I= TI: 4". (Theo. XXXY.) COROLLARIUM 2. Porroinde apparet: areas irianguli externi QRS et in- terni D’E’F” eodem modo inter se esse quo quadrata diameiri circuli cir- cumscripti et radii circuli insceripti. Idest: U: 4” =4R?: r% Est enim ut novimus,Q: J=aR:r at vidimus, esse etiam 7:4’ = 2R:r (Theor. XXXV.) Quibus proportionibus in se invicem ductis , factum erit: Q:d"=4R::r = 400 .:OP. 5cHoLIoNn ı. Figuram inspieientem haud latebit, triangulum internum D’E”F” triangulo externo QRS esse simile propter aequidistantiam utriusque laterum quae sibi respondent. ScHo- 56 CAROLI JOHANNIS MATTHES, HENR rız. Scuouıon 2. Rectae AQ, BR, CS, ad perpendiculum quum insistantlate- ribus RS, SQ, QR trianguli externi QRS, nemo non videt, qua triangulum ABG ad triangulum internum DEF, eadem hac relatione etiam gaudere triangulum exter- num QRS ad triangulum ABC; adeoque in haec ab omni parte tIransfersi posse, qnae in Theor. XXXII de illis exposuimus, ‚Ex quibus igitur sequatur necesse est: peripheriam circuli eircumsecripti triangulo ABC dimidiare non solum trianguli ex- terni QRS lateraRS, SQ, QR, in punetis A’, B’, C’, verum etiam perpendiculo- rum partes PQ, PR, PS, id quod jam alia ratione innotuit ('Theor. XXXVI. Dem. l. Schol.); porro: radium eirculi cireumscripti triangulo externi QRS duplum esse radii circuli circumscripti triangulo ABC. LEMMA G. Fig ız (1). Extra triangulum quodvis ABC si adsumatur recta indefinita MN qualibet di- rectione,, ac dein producantur triargulı latera eo usque, ut secent rectam illam MN in punctis L,M,N, erit AMxBLXxCN = ALxBNxCM. Et inversa ra- tione: hac lege si fingantur iria puncta, in una eademque sint recta necesse est. DEMONSTRATIO Part. I. Primum ut appareat, ducatur recta adjutrix OZ aequidistans rectae AB. Quo facto ex theoria similitudinis, hasce obtinemus pro- portiones: AM: AL=(CM: CZ BL :BN=CZ:CN CN: CM=CN: CM quae per se invicem multiplicatae dabunt: AMXBLx CN=ALXBNx CM. DEMONSTRATIO Part. II. Tria puncta M’, L, N ita adsumantur, ut sit: AM’XAM x ALx cos. A, sive: a = een zu + Drsitet 15 (a— rt (a @—2): (a—b) (a— in triang. ACL, CL? = AC? + AL: — 2AC x AL x cos. A b+c— Mi 2.2 6) hoc est: me Ba _ Fi xcos.A (Theor. LIII. Dem.) 3 x cos. A (form. 6.) (a) . . c Quod si ducatur in ——; a—c t er; COMMENTATIO AD QUAESTIONEM MATHEMATICAM!. .| 59 (b+e—a) (a+c—b)abe _ b2e 523 2b?c? enit: (a—b)?(a—c) er fg (a—b)?(a—c) D; Bee guae si addatur aequationi (a), summa fit: (b+c—a)(a+c—b)abe _ bc ber 2203 TR Ha-) ame? top ee unde erit: x (a —b)? (a— ec)? = b2er(a— bj? +52c? (a— 2)? + bie (a—b)2(a— e)-Fb2%c3(a — ec) — (b+c.—a)(a +c—b)(a—c)abe Est vero: b?e?(a—b)?+b’c(a— b)(a—ec)—=b?’cka—b) (c+a —c)= ab?e(a—b)? : b’er(a— ce)’ +b’edla—c)—=b?ela— c)(a—c-+c)= ab? (a — ec) quibus Be ‚ oblinemus : x (a—b)?(a— c)’= ab’e(a— b)’ + ab?’ce*(a—c)—(b-Hc—a) (de — b)(a—c) abe =abec } bla lb,’ — [Bd +e—a) (a-+c— b)—be] (a — 0% At reductione illucesecit esse : bla—b)? - [(b+c-a)(a+c—-b)—be](a—c)=a3 +53 +3-arb-ab-a2c-ac—b2c=be2+5abe Vidimus autem in Theor. XVII Dem. esse: — P=—B8I(R-+r) zZa54b5403—a:b-ab’—a:c=act=b2c—be? (£) eui si addiderise 12/R = 5abe apparebit esse etiam: 4/(R —ar) =a3+b3+3=-a:b-ab=atc-ac—bec—=be:+t5abe adeoque: da —b) —[(b+c—a)(a +c—b) — be](a—c) =4I(R —ar); Quo substituto valore invenimus : i abe Fe ee) er ve) x (R®—2Rr) (Theor, I. Coroll. ı.) 4I (a—b)”(a—ec) = m x OP ('Theor. XXXIV. Coroll, et XXXVI.), ex quo deducas licet proportionem , LM :OP =4/I:D’WxF’YV. "Idem demonstrari potest ex triangulis BLM et ABM. Ex triangulis BLN et ABN, vel BLNet BCL sequitur proportio: LN : OP = 4!: D”"W x E”U. Triangula AMN et ACN, velBMN et BCM tertiam nobis praebent proportionem : MN :OP=4/:F’VxF’U. COROLLARIUM. Vidimus in demonstratione hujus Theorematis, esse: 4IV(R?’— 2Rr) 4IyV(R? une _ Hv(k’ — 2Rr) Er ea NO HB)? m a=-d)6-o) H 2 Scuo- x 4l(R —.2r) indeue: LM=x = x V(R?—a2Rr) 60 C. J. MATTHES, nenr. rıL. COMM. An QUAEST. MATHEMATIGAM. Scnorıon. Ex figura cernimus, esse debere LN = LM+MN ;. quod si peri- clitemur , bonae notae esse quod invenimus, plane apparebit. THEOREMA LV. Fig ı3. RectaeBL, QL, CM, QM, CN, RN cunctiae harmonice divisae sunt in trian- guli ABC angulorum verticibus A, B, GC, in punctis sectionis D”, E’, F’”, atque in centris Q, R, S eircwlorum exincriplorums DEMONSTRATIO, Üt appareat, rectam BL verbi causa harmonice sectam esse in punctis A et D’”, ita ut sit BLx AD” =ALx BD’, modo consideretur trian- gulum ABC, cujus ipse angulus C dimidiatur recta GD’”, supplementum vero recta CL. Ex quo facili negotio intelligitur esse: NG, BEFAND BE neenon: AO :BG=AL :BL adeoque: AD’ : BD” = AL :BL, et hince BLX AD” = ALx BD’. Eadem ratione de reliquis, quod posuimus, exhibetur. Figurae propositae has proprietates] partim, easque pauciores, aliunde depromsi , parlim menti meae ipsius extorquere mihi contigit. Multas alias adhuc referendas haberem, ex diversis combinationibus quae mihi innotuerunt; omisi tamen, relatu minus dignas eas quum censuerim, cumque rogentur modo praecipuae. Itaque opusculo meo finem imponens, judicio vestro V. V, C. C. benigno atque indulgentä submitto, munitum SYMBOLo Tl KaAdıCTOV; Eppovice Jambl. de vita Pythag. Cap. XVIIE INDEX INDEX FIGURAE PROPRIETATUM Theorema I. Fig. 2. Corollarium ı. Coroll. 2. Fig. 5. Coroll. 3. Theor. II. Fig. ı. Coroll. Theor. III. Fig. ı. Coroll. ı. Coroll, 2. Coroll. 3. Theor. IV, Fig. ı. Coroll. Theor. V. Fig. 5. Theor. VI. Fig. ı. Coroll. Theor. VII. Fig. ı. Theor, VII. Fig. ı. Coroll. Theor. IX. Fig. 5. Theor. X. Fig. 5. Coroll. Theor. XI. Fig. 5 Scholion. ACxBC =2RrxCcD. ABxACxBC=ARLI. Re 2) AB =irtli2srnıC. a ah EEHR 2I D=mp Fe lE=e I=!:a+b+e)r: be Re an Era, Em "Ta E54 oe) = (+ —a)e = :a+c—b)B =:ila+b=ec)y R \ abe abe abe «= — —, RB=— —— , = _ 7, ER DR adlare 5)? 77 Narbe) P= rapy. us TEN BR Ka aßy A ırm — eu BY NETT ray + Pr e+-ß+y=4AR-+r re + r)=rdra+b)— ++ ec) AB:r= 008.!GC: sin. 1A. sin IB. R:ır=ı:4sin!A.sin.1B. sin. 30. O0:QOP=R:: r= 1:16 sin: ZA. sin: ZB. sin? 1C, BC: = c00s. 3A : cos. 3B. cos. 3C. R:a=ı1:4simIZA.cos.:B.cos 1C. O0 :OQ = R::a = 1: 16sin. A. cos.” IB. cos» 3C, (a+b+eo? =a +52 + 0 +4Rl+m+n). abe: Imn =aR?:.1l. Imm =alr:R,. AD:AG=AGC:>R. in tee „nt 2C Um 2c H BE — a? +e2— bi kl a®-+b2—c? 2a 17% 2a ” er re Ze et AF = biret—ad 2b 2b 135 62 INDEX FIGURAE PROPRIETATUM. ADxBEXCF=BDXCEXAF= — (+24? =8R®), (2) AGHBCXBG_ABXAGHBCXCG ABXBGHACKCG En nn 2AB 2AC 5 2BC Theor. XII. Fig. 3. 4R? = AB? + CG? = AC? + BG? = BC? + AG Coroll. ı. AG? + BG? + CG? = 12 R? — (a? +6? + c?). Coroll. 2, OE’ AG’, OR’ =3BG,,0D7=2CG. Theor. XIV. Fig. 3. 2R =AGXBGx €CG:: CG x.DG. Theor. XV. Fig, 5. 4R? = AG? + BG? + CG? +2C0G x DG. Coroll. ı. CEGxDE =BGExXFG=AGXEG =XHa +6 +02 — BR?) Coroll, 2. AGxBGxCG = Rla+b+c2 —8R:), Theor. XVI. Fig. 3. AGXxBGxCG:EGxFGxDG =8R2: (@-+b2+0— BR), Coroll. EGxFG xDG=(a: + b?+c2 —8R®)2:8R. N N _a(b?-+c?—a°) __b(a°-+c?—b2) _ e(a?+b—e? Scholion. AG= re Ber „GG= zT ..(3) rat — b* — c* + 2b2c? 2 bt at— ce! + 2030? as dal en a u 54 2b Er is un REN 8c/ Theor. XVIL Fig.5. A+r=z!AG +BG + CG) Coroll. 3SR=a+ß+Yy— AG +BG + CG). Theor. XVIIL, Fig. 5. DF:AG=BGC:>R. Theor. XIX. Fig. 5. DFx FEx ED: AGx BG x CG=7:>R% Coroll. ı. FDxDExXEF=ADxBExCF=BDxCExAF 4 =ze+ b2 +02 —öR:). Coroll. 2. ABXACxBC:FDxDEXEF=AGXBGXCG : EGxFGxDGs Coroll. 5. ABXxACXBC:FDxDEXxEF=B8R?: (a +b?+c?—8R?). Coroll.#. CDxBFxAE:FDXxDEXEF=FDxXDEXEF:EGXFGXxDG. Tleor. XX. Fig. 35. DEXxEFXxFD:CGExDG=I/: AR Theor. XXI. Fig. 5. IxCG= RxCDxER | "EXDG-+EDxF Theor. XKU. Ei. 5. ABA ACHBeZ a Re ne FE Dr DE CG x DG FE ED DF Coroll. (AB, AC, BC)r: = SG’ 30) Theor. XXI. Fig. 5. FD+FDE+EF=»I: AR. Scholion ı. FD len) DE ze gr er e), (5) & ! 2be z2ac 2ab Theor. INDEX FIGURAE PROPRIETATUM. Theor. XXIV. Fig. 3. Theor. XXV. Fig. 5. Coroll. Theor. XXVI. Fig. 5. Theor. XXVII. Fig. 3. Theor. XXVIIL Fig. 5. Coroll. ı. Coroll. >. Theor. XXIX. Fig, 5. Coroll. 1. Coroll. 2. Coroll. 5. Coroll. 4 . Theor. XXX. Fig. 5. Coroll. 1. _ Coroll. 2. Coroll. 5. Theor. XXXI, Coroll. 1. Coroll, >. Coroll. 5. CGoroll. 4. Theor. XXXI. Fig. 7. Coroll. Theor. XXXIII, Fig. 7. Coroll. Theor. XXXIV. Fig. ı. Coroll. Problema I. Fig. 8. BG. sin.p HAG. img +AB.si.r=al: R. I= Rx ABlsin.p „sin. g + sin. r). 2R=CD: (sin.p. sing + sin. r) AExcos.p+BFxcos.g +CDxco.r=5I:R. c08.p.c0.g.08.r=1:2R, A=DExEFXxXFD:>R, R=DExEFxXFD:24. I A= za@+ +0 —8R) CGxDG een ie (DE+-EF-+-FD) 1=ZIXCEXDE: aR”. Ba CDxBFxAE TERN ne Bo DE x EFxFD AGx BGExCG A=CGXDGx cos p. 00.9 cos r. p=(a® +b? +0? — 8R?):4R. pep=DEXxEFXFD.alI. er=CGxDG:aR. p=AGXBGxC0G:4R: I A ARE: I: A=4R?: (a +5? 02 —8R°). I: A=ABxACxBC:2DExEFx FD. IL: d=2R?:CCxDG. T:4A=4R3:AGxBGxCG. Circulus eircumscriptus triangulo D’E’F’ idem est qui eir= cumscribitur triangulo DEF, perpendiculorumgue partes AG, BG, CG, dimidiat. Aujus circuli radius Z=AR, 42, = CG x DG. A: T=1;rA p’ — ir. AD’=AM=BW=(CV=!:b +cec—d))=s—.a BD’ =BE=-AW=CU=Ma +c—-db))=s— CEP=CcFf’=AV=BUU=!. +6 —e))=s-e. D’W=a—b,FV=a-c,EU=b—. ur ET" une dr gu, ar F’E =7rV «wbR,E D = mV qary, D’F SurV ÖRer. Coroll, A=CGxDGx 64 INDEX FIGURAE PROPRIETATUM. Coroll. F’E” x ED” x D’F" = ar’I: R. Theor. XXXV. Fig.&. I: 4’=aR:ı Theor. XXXVl. Fig. 10. OP? = R?—2Rr; 0OQ?=R:+2Ra, ORP=R?+2RPß, 05?=R?-LaRy. Coroll. ı. R=zr+Vv(OP:-+7r?) =—a+Yy (OQ’+ 2) =-Pp+YV (OR’+RN)=—r+tV (0347?) Coroll. 2. ar = (R? — OP): R; 22 = (OQ—R?2):R, 2B=(OR:—R?);R,2y = (OS:—R?):R Coroll, 3. R:R+OP=R- OP:ar, R:OQ+R=OQ —Ri2z, ett. Coroll. 4. OP: + 0Q: + OR? + OS: = 12R.. Theor. XXXVIL Fig. 5. (a+b)(a+e)(b+e):ae= (+m-+n—r):r Coroll. (a+b)(a+c)(b-+c) = rn +n—r):r. ’ r r - 1 BEE be U nn ac DI ab Theor. XXX VIII. Fig.ıu AD” 3) BD nn, E Fr ‚CE =; ae IE vo ie GE Er ‚„AF ee Coroll. AD’'x BE”’'x CF” =BD’xCE”xAF”=4IRr(+-n+n—r). ; BE a alyabry ; »IYaerß _ IVbera, TI x DERTIK, IT BF Ho m 1eor. X CD (GW: ae E Eee Coroll. CD” xBF"xAE” =8P : lÜ--m+n—r). h I Problema II. Fig. ı1. F’”D”= a) TUR + eRNE+ are } etc. 4r f 77 EN IE RE TEN Ra \Ay-2 e) az 3, ÜR +eRr)ßr+2aIR]Py } : HDv = St B } ? et HD” = GES [R +2Rr)@y+2alR]Pr tc. Theor. XL. Fig. 10. AP:AE” = r( +c): 21. Cal AP elVibere np ver an & Y Coroll. 2. APxBPx CP =4Rr*. Theor. XLI. Fig. ıı. AH HP AR: 173 Es Am: nV bera BI= mYaerß N IVabry, (+ r)a” (n+r)ß” (U r)y Coröll.”=. pn — 7Vbere pp „TVoaerß px — Vabır (r+n)e’ (m+nß’ Urry Theor, XLII. Fig. ıı. Recta AE” in punctis H et P harmonice divisa est. Coroll. 1. PE” — av bera PF” — bvaerß PD” = eVabry, (+ c)a’ (@+oß’ (a+b)y Coroll. Coroll. Eoroll. Eoroll. Theor, Coroll. Coroll. Theor. Coroll. Coroll. Coroll. Theor. Coroll. Coroll, Coroll. Coroll, Theor. Theor. Coroll, Theor. Coroll. Coroll. Coroll. Theor. Coroll. Coroll. Coroll. Theor, Coroll, Coroll. INDEX FIGURAE PROPRIETATUM, 65 2% 5» 4. XLII. Fig. ı. 1. 2. XLIV, Fig; 1; 1. 2 2 XLV. Fig. 10. 3. 4. XLVT. Fig. ı. XLVIL Fig. i. XLVII. Fig. ı. le 2: 3. XLIX, Fig. 1 ls 2° 3. L. Fig. ı. l. 2s AP -PE” =drcaa. PE”’x PF”xPD” —4Rr3: (-+m-Ln—r). APxBPx CP: PE”xPF”xPD” — (U+m-+kn—r):r; en VB: co VKesa Bo=Veeer; ps —Vaacy & ß 6% % as=Vr, AR— Ver, CRXBQOXxAS = CQxBSXAR = abe = 4RL. BOXCRXAS : APXxBPxCP = 1: . ee KOBRL— = cS= en AQXBRXCS = Rla+b+c):. AQXBOXCQ—=4Ra. APXxBPxCP.; AQXBOXAQ=OP: OR: AQ iQE” —d + ora. in __ aVber« v» _ bVacrß ala = (b+e)r’ nz (@+c)r’ = (a+b)r QE” xRF”xSD” =4RR: r(l-m-+n—r) AQXBRx CS: QE”XRF”x SD”’=(!+m+n—r):r. QE” x RE” x SD”: AE” xBF” x CD” — R: ar. Recta AQ in punctis P et E”' harmonice divisa est. e+riar—bre:lI,eta—r:eor =a:l., «+ rie— r =b+rera= AO: QE”’ — AP:PE”, e+ß:eß =c:l,etze—B:aß=a—b:l. e+ß:2—ß = c:a—b = AB:D”W. e+ß:e =y—r:yr. R=ıx EFDaHNAEtN «ß+ay + Pr Po — um PR YeerB, Ps — eg eVabry POXPRxPS = ı6R:r. PQOxPRxPS 4APxBPxCP=R:r. POXxPRXxPS BOXCRXAS=4Rr:I. QR—= zZ as a ER euer : ORXRSXSQ=16R:2I: rm QRXRSXSQ: APxBPxXCP=4ART: r3. I Coroll, 66 INDEX FIGURAE PROPRIETATUM, Coroll. 5. Coroll. 4. Coroll, 5. Theor. LI. Fig. 1. Corell, ı. Coroll. 2. Theor. LI. Fig. ı5. QRXxRSXxiSQ =: BOxXCRXAS=AR :r QRXRSxSQ: AQxBRxCS=ARr: 1. QRxXRSxSQO: POxPRxPS=I/I:r. oo Mh RrT Or: Der QD:A’—=4R:: rm —=400.: ©P. PunctaL, M,N in una eademque sint recia necesse est. a ee a a—c —b a—c a—b ac ab BN se UN=, . . . 9, . . . .'8 (6) Coroll. AMXxBLXCN=ALXBNXCM=AB:XAC:xBC::D’WxF”’VxE”U. Theor. LIIL.ZEFig. 13. Coroll, Theor. LIV. Fig. 135 et ı. Coroll. Theor. LV. _. 2IVaabß M- 2lIV aacy »lvbpey (ab) aß’ Tracy’ ° — (bo)epi „527 CO: 97 CR CL= 7= x Dw7 7 x Dw’ etc. LM : OP =47:D’WxF'V. 4IV(R=2 — aRr) z _—_ 4IV(R? — aRr) COLE Reciae BL, QL, CM, QM, CN,RN cunctae harmonrice ‚divisae sunts, CL 4IV(R: — aRr) (a—b) (a—e) Noro FINTIS. CS Matthes, delin. necesseest, be — a—c! IL, ah) xF'VxE'U, alybpey (B—c)Py - aRr) =! ae harmonice 2 Varinger, Let: CI Matthes, delın I. ıJpringer, Lihog Vab 4 Fig 9: 19 BPENN. LEON. HENR. CORN. ver MEHR, NE RIO EELen MATHESEOS ET PHILOSOPHIAE NATURALIS IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA CANDIDATI, RESPONSIO AD QUAESTIONEM E PHYSICA, AB ORDINE DISCIPLINARUM :MATHEMATICARUM ET PHYSICARUM, IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA, A. MDCCCXXX, PROPOSITAM: Exponatur docirina de Calorico libero et latente et illius usus in vita communt, - QUAE PRAEMIUM REPORTAVIT D. vm MENSIS FEBRUARII A. moccexxxi. ur \ n en X [2 en Kr Er ei „af. ; ; } a ı? u ar 5. 4 ” iu ron re i Er yagaı Baran SE. f W nr Ä % ’ un a. j e 1 i AN: nz { ar aamancheite tu au anal gonya en ee u A RESPONSIO QUAESTIONEM PHYSICAM Quoasi mihi contigisset, quanto amore et delectamento hanc quaestionem persecu- tus sim, tanta’ facilitate et elegantia &am elaborasse, fidentiä quädam, quin etiam gaudio, iuveniles hosce conatus’vestro subiicerem iudicio. Rem non ita sese habere, ipse perspieio. Sed pro viribus me tentasse » quod vires forsan superaverit, con- seius mihi sum: Quo simul fit, ut liberius quodammodo Virorum -Cl: benevolentiam invocem, et in iudicio tum quaestionis dificultatem, tum iuyenis debilitatem ob ocu- los teneaut, qnam maxime rogem, “ A353 COoN- 6 E L. H. GC. vER MEHR EIOZN .3. PAAR GT DS INTRODUCTIO. I. Caloris notio generalis REEL ION 7 OR A II. Hypotheses de Calore . eures eooennnnrnnonne III. Calorici liberi et latentis definitio © oe 2 ev ee sooo eo o 0.002. A. DE CALORICO LIBERO ET LATENTE IN TRANSITU EX UNO MODO IN ALTERUM, I. Fusio. — Congelatio. (1—9) » see ee.r0re nee n en II. Eyaporatio. — Ebullitio. (10—25) .» ee rrenennen no“ Usus in Ignis exstinctione. (26). errors nun 0 0. Usus in Machinis atmieis. (275 Bd)» or v neo ner H 00. Usus in Calefoctione; Coctione, Desiccatione. (29—52) » Usus in ‚Distillatione.. (55 —56) [BRac Bac Br Ba Da BE Sa Bar ec Ba Br zur Bar Zu Zur B. DE CALORICO LIBERO ET LATENTE IN PROCESSIBUS CHEMICIS, I. Mixtio. (57 —41l) essen or ernennen ne IL, Combustio. (42—46) » Une, eo, .0 0 es 0a se, eier ein elefie ie eo) el e,e Usus in Galefactione. (47—59) - encore rn nn. Usus in Coctione etc. (60—62) . »» » III. Calor animalis: (65—68) ».: ver neeneneeer ernennen €. DE CALORICO LIBERO ET LATENTE IN PROCESSIBUS MECHANICIS. I. Frictio et Perceussio. (69 — 75) «or rer error een nen Usus. (74—76) .:ereeronn000. II. Compressio Gazorum. (77 —81) «2... III. Dilatatio Gazorum, (82 — 84) « ».... IV. Actio Molecularis. (85) sonen.» Pag. BI W Does. u mr . 7 A: AGGREGATIONIS & 2 KG . (12 ..7 . 17 .. . 18 « 2L AB! Pa? 127 Brekefellete ee leikotwie Ba: 55 56 A RHONO-OOLD OLE 59 Br olehene le lakekele. ne 59 Resten ae, (tete ekuterıe .: 41 . 42 ee nern. r0 0 RESPONSIO An QUAESTIONEM PHYSICAM. 7 INTRODUCTTO. T. 1) Calor, in genere, est sensatio , eui frigus opponitur — Caloris: vel frigoris igitur intensitäs ex intensitate sensationis djudicatur. Intensitas sensalionis est relativa , i. es pendet a peculiari organorum dispositione, Dispositio ista non tantum diversa' est in diversis individuis, verum etiam in; uno eo- demque individuo mutationes subit. 2) Praeter sensationem subiectivam, visibilem etiam ern effectum obzecetivums Calore augetur cörporum volumen, i. e. dilatantur. : Effectum observamus contra- rium, ubi corpus frigoris sensum :praebet, | Dilatatio calore effecta fere videtur proportionalis caloris augmentö. — Ex effeetu igitur de intensitate caussae iudicare: lieet. — Hoc prineipio; nititur thermometrum, Eine temperiem ‚corporis.vocamus maiorem minoremye' eflfectum , «quem edit in thermometri substantiam, dum est in contacta perfecto. ! 3) Calor intensius ‚agens attractionen inter 'corporum particulas minuit: quo fit nt solida in liquida, lquida in. a&riformia transire possint, ; Nulla tamen trium harum conditionum tamquam ‚primitiva- vel: naturalis : corpori- bus trıbuenda. 4) Omnia corpora calore penetrantur, i. e, omnia calorem ducunt. Facultas haec calorem ducendi varin ect pro varia corporum nalura- I 5) Communicatio caloris igitur propagatione fieri potest , ope corporis intermedii, Fieri etiiam potest immediate, quo cas calor radiorum instar ‚emittitur, 1 Ing I 1 Enarlach de ‚causa kan ran @nadarım variae .et ‚diversae, ad ‚tres primariag referıi posse TidEninr ‚, secundum quas.calor est; vel ı) vis, vel 2) mera conditio än qua, ‚eor,pora versantur, vel.5).materies. i»iu ..: uf to joi x rd Baco primus ‚fuisse videtur, ‚qui statuerity corporum. a sun) in vibratione quadam versantes, motum ästum aetheri, tenuissimo: communicare, .et.soni instar..transferri ,.ille - motus, Eandem ‚hypothesin ‚excoluerunt Cartesius, Newtonus, Huigens noster,, ‚Eulerius. 092 PRT 42) Eorum qui meram esse dern statuunt, auctor est Kur Cuius ni- mirum systema duarum virium fundamentalium ita caloris phaenomenis applicant, ut 8 + 799 Go ITS? MEER ut incalescen'iam locum habere dicant, ubi vis expansiva superet vim contrahen- tem. — Quod igitur vulgo efectus habetur,, secundum hanc theosiam est caussa. Ubinam vero caussam quaeramus remotam, nusquam dieitur. 3) Ubi materiale quid esse caloricum dicas, latissimum hypothesium campum pa- tefieri necesse est. Quod etiam accidit, _ UL de antiquioribus taceamus, recentio- rum praecipuas theorias referemus, &) De Lucius ignem numerat inter vapores, quos constare voluit Zuido deferen- te, et materie graviori, quae sola compressione eliditur, Iam in igne fluidum illud‘ deferens vocat /umen,: materiem graviorem ignis materiem (quä' omnia corpora praedita censet), eum qua si Jumen coniungatur, facultatem amittit Jucendi, aceipit calorificam. Ignis densitate aucta rursus partem- fluidi emittit, et lucem dispergitz quod in candescentia obtinet. 5) Leslius materiem qnidem caloris statuit, sed eius’ communicationemy, peculiari‘ quodam modo, ope pulsationum in aere fieri eredidit, ce) Quae hodie: aeeipitur- theoria- simplicitate sese commendat, eoque ipso, quam- quams «in incertis nil probabile ,”” probanda videtur. Simpleitate hoc loco volu- mus, quod: omnia fere fere phaenomena.ita explicentur, ut ulterior eorum indagatio facilior magisque naturae conveniens efhciatur: nam «in explicandis naturae phae- « nomenis illud in primis agendum est, ut tales corporibus tribuamus vires, quae- « istis phaenomenis,. quocungue se habeant modo, producendis aptae- sint et in. «.Statices Dynamicesque: regulis fundatae («;).”” IEI. Caloris igitur materics, eive, ut vulgu dieitur, Calorzcum, in universo dispersumyz. est fluidum suz generis, cuius particulae integrantes, minutissimae, continuo in mo- tum celerrimum rectilineum concitatae, ita distant, ut rarissime, etiamsi contraria: directione profluentes, sibi invicem occurrant. Omnia corpora,solida, fluida, elastica illud calorieum continent, — utrum chemice- eoniunetum an mechanice inter positum, inter incerta ponimus; eoque magis: quod de ipso intimo chemico eonnubio non omnes consentiunt: Calorici effectum non percipimus, nisi ubi corpora- plus emittant‘quam accipiant. Corperum similariim massae aequales- constantem: aceipiant: calorici, quantitatem necesse est, ut definitam eius quantitatem: emiltant. Prima quantitas-eorum oapacitatem pro.calore definit: altera eorum Zemperiems Hanc facultatem exserunt calorico Libero „.illam. calorico- fixo sive latente. gr (a) Ch. P. J. Uylenbroek, -Orat;.p. ı% | | RESPONSIO ap QUAESTIONEM PHYSIGAM, 9 ri DE CALORICO LIBERO ET LATENTE IN TRANSITU EX UNO AGGBEGATIONIS MODO IN ALTERUM. 1. Fusio. — Congelalio. 1. F usionem dicimus transitum ex statu solido in fluidum. Non omnia corpora aeque facile funduntur: i. e. nonnulla maiorem, nonnulla minorem calorici requirunt co- piam‘antequam liquescant. Pendere -videtur fuszbzlitas a maiore minoreye cohae- sione inter corporum particulas integrantes, vi repellente calorici vincenda, 2. Quotidiana haec döcemur experientiae Sed Blackio debemus observationem phaenomeni, quod sie enunciari potest: corpus, durante fusione, constantem servat temperiem, omnısque calorıs aclıo aucta celeritatern 1anıum f[usivnis augere potest, non vero temperieme 3. Massae v. c. definitae glaciei affundamus aequalem massam aquae ad temp. 75°: glacies liquescet, sed aquae temperies statim reducetur ad 0°, eamque seryabit dum usque minutissima etiam glaciei adsit particula. _ Idem non eveniret, si massae aquae ad o° aflunderemus aequalem massam ad 75°: temperies evaderet arithmetice intermedia 37°,5. Aquae autem capacitas pro calorico-constans fere est inde a 0° usque ad 100°: hinc sequitur, calorem quo.ı pond. aquae a 0° ad 75° fertur, aequalem esse calori quo . . 3 bb, 75 pond. aquae 1° incalescerent: et in genere pondera n a 0° ad — 79) B 4. 10 I L H GC. ver MEHR j 4, Eandem legem in aliorum eorporum fusione obtinere $uspicatus, Irvinius, auctore Blackio, experimenta instituens invenit:; Spermaceti calorem figit 141° — 140° Cera « « 175° Slannum « un aoRe Hydrargyrum (a) «' Pe Ex his experimentis Blackius deduxit, calorem figendi facultatem crescere cum: temperie fusionis. Nimis tamen distare videntur experimenta, ut pro certo hoc statuendum. 5. Corpora ‘quaedam antequam liquefiant mollescunt. Hanc mollitiem Blackius tribuit ealori quem iam figunt, non autem ea quantitate ut fundi possint (6). A minori conducibilitate potius pendere videtur. Simili modo malleabilitatem et ductilitatem explicuit: metalla nimirum ea vi calorem retinendi praedita censuit ut nonnisi pressione vehementiore exigeretur. 6. Congelationem dicimus transitum ex statu fluido in solidum. Eadem hie ODE vanda veniunt, quae de fusione diximus. Sed in congelatione aquae singulare quoddam oceurrit phaenomenon. Nimirum glacies numquam temperiem 0° superare potest, absque ut deliquescat: aqua autem, usque ad — 15° fluida permanere potest. Aliud item occurrit phaenomenon: aqua, in ipsn fransitu in statnm solidum , dilatatur, Utriusque phaenomeni duplex caussa exstare videtur: ı. Actio aöris contenti, 2. Orystallisatio. Aqua in conditione naturali aörem continet, qui partem calorici liberati absor-' bens congelationem. impedit; simul autem: calore absorbto, expansus fluidum dilatat, Unde fieri potest, aquam excoctam difieilius: congelesoere (ce). Sed non unice huic caussae singulare illud phaenomenon tribuendum. Nam et aqua (a) Secundum Hassenfratz, v. Journ. de l’Ecole Pol. I. 123. (5) Black’s Lect.L 140, (ce) Ut Blagdenus animadvertit. Blackius prorsus contrarium obtinere voluit. Musschenbzeek, Mairan, Mariotte et Parrault nil differre invenerunt, Vid. v. Bemmelen Natwurk. I. p. RESPONSIO An QUAESTIONEM PHYSICAM. 11 aqua excocta aörem (verum non omnis glacies bullas a@reas) continet, et aqua de- stillata, quamvis constanter ad 0° congelescat, dilatatur: idemque evenit in ferri, bismuthi, sulphuris congelatione. Recurrendum igitur ad alteram hypothesin (a De Mairan et Daltono proposi- tam), secundum quam in congelatione (quae revera est crystallisatio) peculiari mo- lecularum dispositione a@r ineluditur, “ Hinc etiam explicare licet, quare aqua destillata, si a@ris accessus arceatur stratu olei vel etiam papyro imposito, usque ad — 5°,5, et inferius, refrigescere possit absque congelatione, quae a@re admisso incipit: quod particulis glacialibus in a@re volitantibus et crystallisationem determinantibus a Blagdeno tribuitur (@), incon- ducibilitati substantiarum impositarum a van Bemmelen (5). rail 7} Ceterum omnis solutio, salina v. c., aquae congelationem plus minusve -impedit. Exemplum habemus in aqua marina, pro vicesima fere ponderis parte salem conti= nente. Et, quod mirum videtur, post congelationem perfeetam pars remanet flui- da, longe maiorem continens salis copiam. Ita ut, sexies v. c. eiusdem massae con- gelatione repetita, dulcis remaneat. 8. Insigne Dei providentiae obfert testimonium, quod modo retulimus locum habere in glaciei nivisque fusione et in congelatione aquae. Glacies nimirum dilatata levior fit aquä, sursumque fertur, quod nisi obtineret, flumina (maria fortasse etiam) fun- ditus congelarentur: rursus, si, post tempus hyemale, glacies nivesque subito liques- cerent, omnia inundarentur, 9. Quod attinet ad modum , quantitatem determinandi relativam cealoriei fixi in fusio- ne, liberati in congelatione variorum corporum, recte hoc fieri posse videtur ope ealorimetri a Lavoisierio inventi (c): modo animadvertatur, caloricum latens et specificum simul hoc modo determinari (d), Praestat methodus mixtionis (e). 4L (a) Phil. Trans. 1788. p. 126. (b)AL pe 4:6 (ce) Ann. del’Ac. R. 1780. " (d) Ch, Gehler Ph. Lexs V: 957. (e) J. T. Mayer, Ges. u. Modifik. da Wüärmestoffs p. 2095 Ba 12 L. L. H, [0f VER MEHR 1 TI. Evaporalio. — Ebullitio. 10, Corpora dividuntur in volatilia et fixa, Haec vocamus quae n& validissima quidem ignis actione in vapores abeunt, Folatilia bifarie distinguuntur. n. Sunt quae quayis temperie in vapores abire conantur, v. c. aqua, alcohol, aether, olea aeıherea. 2. Sunt quae definita tantum temperie statum a@riformem assumunt, v. c. acida sulphurica, 11. Evaporatio. est transitus in statum alriformem, quavis temperie ‘obtinens. Du- rante hoc transitu, ex corporibus circumdantibus caloricum arripitur, vaporis for- mationi necessarium. Varias de vaporum natura hypotheses succincte exposuit Parrot (a). 12. Leges eyaporationis generaliores sunt: 1) Proportionalis est superficiei (b). 2) Crescit Zemperie. Hinc aether sulphuris sub aequatore non nisi gazozus ex- istere potest. Hine etiam evaporatio ex telluris superficie maxime aestalis tempore fit. Cui simul tribuendum frigus illud vespertinum post diem calidissimum. In- tensius etiam evaporatio ista obtinet in regionibus australibus. Huic legi difhieile caneiliatn videtur experimentum a Parrot (e) institutum, in quo massa glaciei cubica (cujus latus 5 poll.), temperie — ı2° R., a@re sereno et quieto, uni horä, evaporatione perdidit 5 gr. pro ı pede quadr.; temperie — 9°,5 R, tantum 0,827 ; temperie — 4°%,4 R., 1,118 (d). 5) (a) Parrot, Grundriss der Theor, Pliysik II. p. 22428. CA, etiam Neumann Zehrb, d. Phya MH. p. 166. (b) Cf. Lambert in Mem. d. l’Ac. d. Berl. 1730, (ce) L. 1.8. 1155. td) Baroni opinionem, glaciem revera non eyaporare, sed aöris friclione parliculas tenuissimas- amitiere , eleganter refutayit Saussurius. Cf£. v. Bemm. p. 429. in. nota, RESPONSIO AD, QUAESTIONEM .PHYSICAM. ı3 quantitate in vacuo qam in spatio a@re. 'pleno. ur Indey 4) Electricitate acceleratur (a) item et celero aeris Sat 5) Diversa est pro diversa materie. 6) In definito spatio definita tantum exstare potest vaporis quantitass 13, vi Evaporatione caloricum figi, i. e.‘frigus prodaci, diximus,> Aquae' unicum grams ma ad evaporationem quantitatem calorici absorbet,;quä 550 gr. aquae 1%:incalesee- 5) Acceleratnr, pressionesatmosphaeriea imminüta. "Atqui yapor non ımaiori lexistit rent, sive 5,5 gr. Vebullirent., .Quo celerius: haec' absorbtio Peragitur ‚eo intensius frigus: nascitur. Sed errant‘, qui in.infinitum augeri posse censent 'flatw ventis $i vs ©..vaS porosum, aqua repletum ‚exponitur istiusmodi flatui,, aqua 'eitius 'evapora- tur et refrigesci. Tandem vero eonstaniem accipiat' temperiem necesse: est ‚Oo Ham > aör praeteriens ipso contactu caloricum emittit, et aequilibrium restituit ( 5). 1a. ‘Vapores>ita ‘formati dupliei' modo condensari,>il:'es>imstatum! Hiquidam reduei possunt. ı Pressione et contactu cum eorpore \frigidiore; Quo»casuleändem caloric“! quantitatem emittant necesse est, qnam absorbserint. —Hine. varia, naturae phaeno=«. mena. Egregie v. c, explicatur montium glacialium ortus. Nimirum inferiores glaciei stratus oceani contactu minus frigidi sunt quam superiores: hine aör adscendens et superfieciem adflans refrigescit , "ibigue "vapores ‘döndensatos relinguit), giofum 'con- gelatione stratus paulatim ‚augentur‘( ce). vregssk snenligi Jobs Tin eandisanı ? 15. BIS UIORES SIR Frigus ex evaporatione nascens insigne in Veconomia nostra animali praebet com- ORSIÖFRYH|:e dl modum. Homo (ut caetera animalia'calido sanguine) constante gaudet iemperie Iin- terna: quae, simul ac caussä sive internä sive’ externä supra modum 'augetur, sudor trans cutem emanat, cuius evaporatione insigne‘ oritur frigus’(d). Processus iste', qui wanspiratio vocatur, tum aeris temperie et siccitate, tum 'vestimentis vaporem sv Idu „su . ER am (a) Kästner Grundriss der Experim. Physik. pP. 626. et Siber Anfangsgründe der Physik etc. $. 258 (5) Leslie Kurzer Bericht v. Vers. u. Instr. die sich auf das Verhalten der Luft zu Wasser ı; Feuer beziehen. Ex Angl, 1823, p. 44. (c) Leslie op. 7. p- 149. i (4) Quod Banks et Blagden (PA. Tr. 1775. pP» ıır et 484.) transpiralionem non perceperint, zeyera evaporationis celeritati iribuendum videtur, A: 5 ie: T, L. H, 164 VER MEH R faeile absarben übus ‚invatur ('@).: Hine fortasse calor- iste suffocans, quo in nöstris vegionibus aestate saepius laboramus, aöris humiditate evaporationem plus minusye impediente (5), 16. Fvaporationis processus vario modo adhibetur ad aestus moderandos, ad cibos refrigerandos, immo ad glaciem formandam, ubi naturd numquam occurrit, Refert jam Athenaeus,,; apud Aegyptios moris fuisse, vasa.argillacea aquä repleta nocturno tempore continud adspergere: aqua nimirum extrorsum adspersa insignem caloriei quantitatem.ex aqua interiori absorbens eam refrigerat. Simili modo Arabes in iti- nere aquales vestimentis; lineis humectatis circumdant, quorum evaporatione aqua _ interior refrigescit. ‚ In’ India eubicula saepius ab. una parte velo tantum ab aöre exierno, separantur, quo:humectato temperies 7° imminui potest. 17. Diximus evaporationem accelerari pressione a@ris imminuta et siceitate aucta. Utrique conditioni egregie 'satisfecit Leslius in experimento quo, in vacuo guer- rickiano, 5 minutis aquam congelavit (c). Pertinet huc etiam Chryophorus Wol« lastonis.et Tubus franklinianus (d). 18. Ebullitio est transitus, fluidi in statum a&riformem, qui obtinet in inferioribus ejus stratibus. Pendet igitur a zemperie, et’ a celeritate qua caloricum yapore for= mato absorbeturs 19. Temperies, qua fluida ebulliunt, differt et pendet: ı) A pressione: quo, major est pressio, eo majorem resistentiam vincere debent vapores. Duplex autem est pressio., Pressio atmosphaerica et pressio ipsius li- guidi; ubi hujus altitudo est 52 ped., temperies stratus inferioris 121° fieri de- bet, ut ebulliat. Hinc, ubi vapor comprimitur, temperies longe 100° superare potest. Hoc nititur principio Digestor Papini, cujus usum egregie ostendit van Marum nostras (e). 2) («) NV. Rumfordi experimenta loco citando, IV. 2. N®. 6. (5) C£. Thenard, Trail de Chim. IL, p: 225, (c) Leslie, 2. Z. p. 14a. {d)C£ etiam Kästner, , UL a. (e) V. Alg. Konst- en Letterb. 1501. N? =, RESPONSIO An QUAESTIONEM PHYSICAM. 35 8) .A lebetis natura, Seeundum Gay-Lüssae aqua in lebete metallico! 1° gradu depressius ebullit quam in lebete vitreo vel argillaceo., Gonfirmatur: illud | !experi» mentis Munckii (d): thermometrum in °” ndo lebetis argentei et platinei indicat 0°,10 supra 80° R., in fundo lebetis gy' .acei vel porcellanei 0°,8 supra 80° R. 5) Ab ipsa Auidorum natura. Quo major est particularum colıaesio, eo major adhibendus calor. Solutiones salinae ebullitionem retardant (c). Materies mechas nice admixta non item (d). 20. Celeritas, qua calor vapore formato ‚absorbetur, pendet: ı) Ab intensitate caloris adhibitie — Huc pertinent foci constitutio et materiei eomburendae natura. (60—62.) 2) A lebetis superficie externa. —: Hinc maximam utilitatem affert füligos 3) Proportionalis est ejus superficiei calefactae. Pro. aqua vuülgo‘ ponitur, ı centimetrum quadratum, singulä horä, 10 gr. vaporis praebere. Quamyis calculus zealitatem superet, utilissima tamen est haec definitio. — Hoe principio nititur ahe- num ‚caldarium Rumfordi.(d‘) ‚eujus fundus 'r1 poll. in diam, _habet , formam referens conicam, superne desinens in cylindrum 3 poll. longum, 2 in diam.; in hoc caldario aqua tempore 2’,5 ebullit. o 21. Quomodo vapor formetur vidimus, Ex ipsius autem ebullitionis natura sequitur z vapore contineri omne caloricum ejus formationi impensum: conditionem autem. ejus existentiae illud ipsum esse caloricum latens, guo, amisso statum liquidum re- sumat necesse est, Amittit dupliei modo: vel pressiore, imminuto ejus volumine: vel cortactu cum corpore frigidiore, cui caloricum Suum communicat, Üterque modus minus recte condensationis nomine innotuite ‚Vapor igitur condensatione eandem calorici quantitatem liberam (i. e, sensibilem.): veddet, quam in formatione fixerit. 21 (b) Gilb. Ann. LVIL. 214, (c) Secundum Gay-Lussac hoc provenit €x mulcore denstläte et altractione chemica inter salem: et aqnam. (d) B. Graf. von Rumford , kleine Schriften politischen, PRONEIEESCHHEI und philos, Inhalts ,. 1803» (ex angl.) III. p. 341 =: (e), Munckius contraıium se invenisse dicit, ‚Gilb, Ann... &j 16 e DIEFRTEG Hı!lCG.uıyew MEHRIN Ex varlis, methodis calöriei latentis- quantitatem determinandi, duas tantum’prae- eipuas breviter referemus, : Pumfordi ‚calorimetrum est vas metallicum, quod interius canale serpentino per- meatur, . Aquä ad notam temperiem impletur: definita vaporis quantitas canali im- mittitur, et ex caloris augmento, quod aqua accipit, djudicatur quantitas calorici quod vapor condensatione amitlit, Sit vv. &@ it = temp. initio experim, Y hine Z(# +‘) = temp. in ipso condensationis mo« vi «@ infineos .«. I.0fımentos zm' = massa vaporis condensati x — calor liberatus ‘quantitate‘r 'vaporis illius-condensati [e] m’x = calor liberatus condensatione vaporis m? se wa Dad © = calor liberatus’ si’ ı Again aquae 1° refrigeratur,' Hine sequitur: vs m’ (10° — Et + #)) 20° eaiorliberatus refrigeratione 4 se a 2 0% [2] Hinc iorg fe] + [2] = m’x + m’ (100° — alt +1‘). © = ealor communicatus calorimetro. (4) Porro sit: m = massa aquae in calorimetro, parietibus simul ceömputatis, est m (! — t).© = augmentum caloris pro temp. (! — 1). en. (DB) Hinc, quandogquidem (4) ={B), Emo iket No =m(t—1t).e. unde: mi(t — 1) —'m’ (oo tr + 9) an m’ ’ "ar In quodam experimento habuit Rumfordus: 1 12777 VS 1,7202, ——= 2700, ee x = 5697,48, 0, 23. , Clement et Desormes aquam in aheno ebullire fecerunt. Vaporem tubo dedu- xerunt in aquam alio vase contentam, et cuius, nota temperies. Ex incremento temperiei et voluminis computarunt caloriei quantitatem, -definita vaporis condensati quantitate emissi. ‘Aucta deinde aquae temperie, etiam supra@ 100°, eandem ‚sem- per invenere quantitatem x — 550°. ©. — Experimenta Despretsi hunc eventum con firmarunt, ita ut primaria haec lex 'admittenda videatur : Va- RESPONSIO An QUAESTIONEM PHYSICAM. 17 « Vaporis massa, quaenam sit eius temperies, dummodo spatium saturet, eam con- ‚« inet calorici quantitatem, quae aequalem liquidi (ex quo formatus vapor) massam «inde a 0° usque ad 650° calefaceret.” - 24. Vidimus igitur, secundum Rumfordi experimenta vapore aqueo figi 668.0. Se- eundum Clementium 650.0. Differentia fortasse exinde provenit, quod Clementius refrigerationem vaporis, in ipso Lransitu per tubum non computayerit, 25. Altera lex, Clementii sicut et Despretsii experimentis -confirmata, est: « calori- «.cum latens vaporum densitati inverse est proportionale.”” 26. Ignis exstinctio, ope aquae peracta, revera calorici vapore fixi nititur principio. Nam, ut aqua, temperie v. c. 20°, in vaporem convertatur, eget 650°.@. Ignis, cui iniicitur, hoc caloricum necessario amitüt. Unde patet quam paucum aquae sufi- ‚Ciat, ut ignis compescatur satis extensus. Secundum Parrotii experimenta, 50 aquae pondera sufliciunt, ut 500 pedum quadratarum superficies ligni ardentis exstinguatur. Sed ne nimium parce adhibeatur aqua, probe cavendum; quippe, nisi in vaporem evadat, decomponitur, unde deflagratio aucta et explosio frequens. Hinc crepitus este, aquä, minori quantitate, igni iniectä. Hinc summa adhibetur cura in tormentorum bellicorum fusione. Hine cavendum ne aqua compacte e si- phone incendiario evadat: magnopere enim eius decompositio iuvabitur, si, antequam ägnem attigerit, in guttulas fuerit dispersa. 27. Machinae atmicae actio duobus nititur principiis: productione vaporis, eiusdem- que condensatione. Simplieissima huius machinae constitutio ante Wattium haec erat [ Fig. ı1.]: Vapor tubo 7’ in cylindrum C immissus, vi sua elastica embolum E sursum fert: iniectio aquae frigidae in ipsum eylindrum fit, hince condensatio vaporis et vacuum in cylindro, soläque a@ris pressione embolus deorsum premitur. Hinc machina vo- cata aimosphaerica. Wattius animum advertit, cylindıi refrigeratione [tum agaa iniecta, tum ipsa condensatione] vaporem denuo admissum insignem calorici latentis iacturam fa- cere, donee cylindri temperies iterum ad 100° pervenerit: caloremque sie amissum ‚dimidium fere esse caloris, tolius machinae motui necessari, computavit. G 2%. 13 LT Wa m’1l CH" ver) ME BIR 28. Proposuit, vaporem in pase separato V condensare, quod exinde condensatoris nomine innotuit. In quo vapor in liquidum: transire cogitur, vel zmmediate infusd aquä, vel solo contactu cum aqua frigida: quod praeferendum: nam, etiamsi non omnis vapor hoc modo condensaretur , incommodum illud eo rependitur, quod agna ex vapore condensato orta, rursusque in ahenum caldarium reducta, maiorem reti- neat temperiem , eitiusque deinde ebulliat. Sed et sic eylindrus (eoque ipso vapor immissus) aöris atmosphaerici tum intro- ductione tum contactu externo refrigeseit. Wattius eylindrum superne etiam claudit, emboli virga agente trans foramen : t0- tum cylindrum alius eircumdat: spatium intermissum vapore impletur, qui, ipso emboli motu (peculiari quodam apparatu) primüm supra embolum introductus illud: deprimit, valvulä evadit; simul aliä valvulä vapor intrans embolum sursum fert, et sic POITO, Sic fere hodie machinae exstruuntur, recte atmicae dictae, quippe quae sola- paporis.actione movenlur, 29. Insignis calorici copia, vaporis condensatione liberata, dupliei adhibetur modö:- vel immediate vel communicatione. Haec quidem est utilissima et ubique facillime adhibenda. Primum videamus , quomodo spatiorum clausorum, conclavium v. c., calefactioni inserviat. Omnis huiusmodi apparatus vulgo constat: 1° foeo, 2° aheno caldario [ stoomke= tel], 5° zubis: conduetoribus [stoomleiders], 4° tubis atmicis [stoompüpen ]. De foco et aheno deinde nonnulla dieemus, (54. 55. 61.) Quod attinet ad zubos conductores, struantur ex materie male calöricum ducente.- Videatur deinde, ne vapor in illis condensetur; quod optime impeditur, si aliis in- cludantur tubis, spatiumque intermissum aqu& calidä impleatur. Ceterum sint parvo diam etro, et in genere parcissime adhibeantur (a). Tubi atmici, contra, ex materie caloricum optime ducente struantur, superficies sit polita, nigro colore obducta, quo facilius calorem emittat. Vulgo -struuntur forma eylindsica, quo maximum spatium minima- parietum su- perficie includitur. Quare. hoc fiat non intelligo. Minimum spatium maxima super-- ii- (2) Hoc-ipso. huiusmodi calefactio ei-praestat, quae-fit aöre-calido, quod tubos conduclores -tenuio« ses adhibere. licet,. RESPONSIO ap QUAESTIONEM PHYSICAM, 19 ficie ineludendum censeo. Quandoquidem vapor in tantum trans parietes calori- ‚cum emittat, in quantum eorum contactu condensetur. Omne caloricum, interioris massae condensatione amissum, abduci neque parietes transire credo. Hinc etiam caloricum, tubis atmieis transmissum, non ex eorum volumine sed ex ‚Parietum superficie computatur et crassitudine. In genere, g fere pedes quadrati parielis cuprei ı2mm crassi, horä emittunt 1000, © (@), is e. ı0 kilogr. aquae ad ebullitionem perducerent. Experientia docemur, ı pedem quadratum spatii 200 ped. cub. temperiem ad 25° perducere, Deinde, ne quid detrimenti capiant tubi atmici ex subita eorum dilatatione et con- tractione, probe curandum. Optime fit illud, plures tubos (10. v. .c. ped.) mino- zibus coniungendo tubis, ita ut libere moyeantur (c). Ceterum haec cautela tan- tum adhibenda, ubi longius deducantur tubi. Curandum etiam ne frangantur nimia vaporis tensione, quod valvulis fieri potest, tum etiam (in machinis maioribus) ope apparatus simplieissimi quo simul cavetur, ne tubi, post condensationem. vacui, detrimentum ex pressione aöris externi ca- piant. (Fig. 2:) 4 et B duo sunt cylindri cuprei 6 poll. in diam, eiusdemgque altitudi- nis. Aqua condensationis per tubum C in cylindrum 4 immissum canalem implet semicircularem D, ex quo in cylindrum B (superne apertum); ubi venerit ad alti- tudinem e, fertur per tubum E in receptaculum Vapor, nimium auctus in tubis atmieis, 'descendit in tubum C', aquam deprimit ex canali in cylindrum B, ibique evadit. Vaporis tensione imminuta, aqua in Z superstes descendit in canalem D, vaporemque denuo secernit, Foci calore, et hinc vaporis tensione imminuta, vel tandem prorsus cessante, aör ‚exterior aquam ex B deprimit in 4, ibique transiens tubos atmicos implet (d). Huiusmodi calefactio frequenter adhibetur in caldariis. Vulgo colligitur vapor in recipiente, ex quo tubis deductus caloricum emittit. Recipiente autem alternis vi- ‚cibus evacuato, temperies non satis uniformis evadere solet. Ingeniosissime huie incommodo nuperrime subvenit hortulanus quidam, in Anglia; praemio propterea a Societate Hortic. Edimburgensi condonatus. Recipiens nimirum calculis impletur rotundis, qui caloricum sensim productum sensim absorbentes, diutius illud retinent et uniformiter communicant. Ya- (a) Guilleud, Grundzüge der Physik, angewendet etc. versionis germ. p.’322, (b) Library of Useful Knowledge, (art. Heat) p. 53. » (c) Vid. Rumford, 2. 2. U. p. 432. (d) Rumf. 2. 2. p.435. C2 20 T; L. H. G VER M E H R Vapor ita evolutus, tempore 1,5 horae, per: 24 horas uniformem praebet calorem 5. qui in recipiente distribuitur tubo. ferxeo perforatlo, ex. quo. aliorum tuborum ope quaquarorsum potest deduci.. 30. Ceterum huiusmodi apparatus ad’ Zechnicos magis pertinent usus, quam ad vitanı csommunem; cui quomodo minimis impensis applicetur breviter videamus, ABCDE est sectio verticalis lebetis caldarüi ( Zög. 5.) fürno impositi, aquä pau- tum supra B impleti. Vapor igitur ineluditur fuando perforato FH testu [stoofpan] et ipsius margine inferiore F'G. — Vaporis tensioni aequilibrium facit aör externus: huius pressione: superata,. vapor aquam ex canale deprimit versus 4, evaditque, Testu paries /, K (simili canali instructus) et operculum Z duplices sunt, quo melius calorem retineant, (vid. 58.) Sie quidem vapor (vulgo inutiliter amissus) facillime et absque ullis impensis- voctioni inservire potest. Qui modus cibos, praecipue vegetabiles, parandi, mul- tum praestat. 31: Conclavis calefactiori aeque facile adhibetur, si pro testu imponitur cylindrus, 2 pedes v. g. altus, in quo vapor condensatur, rursusque in lebetem reiicitur, Ponamus, lebetem 2 kil. aquae continere: requiritur 200.© ut ebulliat; cylindri autem superficies horä emitteret 777.®, et 1550 ped. cub. ad 25° calefaceret. Condensatione autem maxime superiora versus obtinente, huiuscemodi apparatum Rumfordianum sic.immutare vellem: 4BCD (Fig. 4.) est sectio transversalis ey- lindri, cuius altitudo tantum semipedis, diameter autem 2 pedum. abedefg est pa- ries ligneus, spatium S.aöre repletum secernens. — Vapor: ex aquae superficie ad- surgens spatium implet inter utrumque parietem, superiora vorsus, maxima parte, condensatus per canalem Je in lebetem redueitur, Huiusmodi apparatu. eundem praestari eflectum dimidia tantum aquae ebullientis quantitate, minori igitur foci intensitate, patet per se. Ut omni damno, ex nimia vaporis. tensione, praecaveatur, tubus 2 cylindro ap» plicetur, quo yapor superfluus eyadat. 32. Vaporis condensatio- facillime adhibetur linei aliorumque corporum humidorum desiecationi., Computatur, quadruplicem calorici quantitatem tubis atmicis transmit- ti, ‚, RESPONSIO ıp QUAES'TFIONEM. PHYSICAM. 21 ti,. quando‘lineo circumvolvuntur humectato,.i e. 4000 . ©: singulä horä, pro 'g fere pedum quadr. superficie. Quam saepe, hyemali' praeeipue tempore, in familiae numerosae ofhicinis, linea videmus siccatu circa focum suspensa! Focoipsi ahenum impendet caldarium. Ne- sciant homines, sola foei structura 9 partes deeimas calorief’amiti, et pro nihilo simul cum vapore aquea in caminum evadere: qui vapor quam facillime calefactioni et coctioni inservire possit vidimus: quidni-etiam linei desiccationi ? Tubo z imponatur alius tubus 7'7”, 3 pedes longus, 6 poll. in diametro. Vapor alioquin inutiliter ex tubo Z evadens, hie iterum condensatur, et (quandoquidem superficies = 602,88 poll. quad.) horae spatio emittet 465°. ©’ [siquidem vaporis’ quantitas suffecerit. Tubus lineis humidis circumvolutus 4.465.0 = 1860.® emittet, i. e, quantitem caloriei, qua’ı8,5 kil. aquae ad ebullitionem possent per- duci; Quantus igitur usus’ ex simplissimo eiusmodi furno — pro-labitu adhibitis oper- eulo, testu, cylindro, tnboque — percipiatur, absque impensis, periculo noxiave, satis patere crelimus.- II Distillatio est partium volatilium a minus vel prorsus non volatilibus separatio. Idem igitur in liquidis quod sublimatio in solidiss Triplex. Distillatio distipgui posse nobis videtur: D. vulgaris, D; almica, Di in PACUD 34: Distillatio vulgaris multis fit modis: Praecipui: a) Distillatio duplex. Nititur prineipio calorici Jiberati eandensatione vaporis, Duo adhibendi sunt siphones, quorum alteri immittitur fluidum distillandum, eadem acin vase destillatorio copia:; incaleseit-iquidum,-antequam in alembieum transeat. - Contra, in distillatione recza v. per adscensum liquidum primum incalescere de- bet, quo dimidia caloriei pars amittitur. b) Distillatio cum rectificatore hoc nititur principio « vaporis partes aqueae « primum, alcoholieae .deinde- condensantur.”’ 35. Distillatio atmica fit vel mixtione , vel absque mixtione. De priore tantum di- cemus: Hoc nititur principio: « vapores duorum liquidorum commisti, quorum « unum altero volatilius, mixtionem horum liquidorum transeuntes maiorem fluidi « volatilioris copiam retinent.” G 5 A, 22 Li LH BoCclZzvseFoMEEHR A, B,C (Fig. 5.) sunt vasa partim alcohole impleta: focus autem, sub 4 agens, vaporem aqueum et alcoholicum commistum produeit: fertur iste vapor tubo D in B, ibique maiore aleoholis copia ditatus per tubum EZ adsurgit, etin C eo- dem modo alcohole ditatur. Ceterum huiusmodi apparatum, a Derosne perfectiorem redditum, invenies de- scriptum apud Guzloud .. 1. p« 51%. 36. Distillatio in vacuo hoc nititur principio: .« vaporis formatio minori obtinet tem- « perie, ablatl a@ris pressione.”” Wattius, qui huiusmodi primus instituit experi- menta, invenit distillationem revera fieri posse ad 21° C. — Unde conficeres, ma- guum materiae comburendae lucrum enasci: quod, ut ipse Wattius observat, mi- nime fit, vapore caloricum figente eadem qua calor sensibilis minuatur proportione Ubi tamen disullationis producta requiruntur purissima, frequenter distillatio in vacuo adhibetur (a). B. DE CALORICO LIBERO ET LATENTE IN PROCESSIBUS CHEMICIS. I. Misclio. 37. M ixtio hoc sensu est chemica duorum pluriumve corporum combinatio, qua eorum natura mutatur. In huiusmodi mixtione caloricum liberatur vel latens redditur, is e. calor vel fri- güs producitur — non vero secundum regulam Reichmannianam. nm 50. (a) C£. Library of useful Knowledge, 1. I. p. 58. RESPONSIO ap QUAESTIONEM PHYSICAM. 25 33. Temperies produeta primum quidem pendet a natura corporum mistörum. A. Combinatio liquidorum cum liquidiss Vehementem calorem producunt oleum vitrioli, aleohol, acidum sulphuricam aquae mista. Apud Daltonem («) invenimus: Acid. Sulph. Aqua Pond. sp« Temp. prod. 577 ee tee lenennne (170) nenn. 700 BT LT) ee 126,5 Loseescteese 2er 35) ern n 3758. Caeterum Gadolin diligenter huiusmodi mixtiones inquisivit, ut gradum- thermome- tricum, quo omnis caloris absentia indicaretur, determinaret (5). B. Combinatio liquidorum cum solidis. a) Liquidum potest absorberi, solidumque fieri. — Calor liberatur. — Exemplum notissimum in calcis maceratione. Calx maceratus revera est hydras caleis. Aquä iustä quantitate adhibitä, 5 pondera caleis 4 hydratis pondera producunt, sub pul- veris.siceissimi forma, et calorem liberant qua mixlionis temperies 426° augetur (c). 5) Solidum potest liquescere. — Calor figitur. — Sales erystallisati vehementius agunt, modo sint recentes et ante mistionem contusi. Multi enim, solitä etiam tem- perie, erystallisationis aquam evaporatione amittunt (v. c. sal glauberi). Quodsi tunc aquae miscentur, definita huius quantitas figitur ad crystallos formandas , unde calor liberatur. .G. Combinatio duorum pluriunwe solidorum. a) Nix eum salibus. — Nix cum sale culinari temperiem 0° scalae Fahr. (— 18°,8 C.) produeit. Credidit nimirum Fahrenheitius perfectam caloris absentiam in hae mix- tione obtinere, Partes 2 nivis et muriatis caleis [ad 0° commixtae] temperiem ad — 45° redu- -eunt. — Fourcroy et Vauquelin, mixtione 8 p. murialis caleis et 6 nivis; mercurium congelarunt. Simili modo ammoniacum liquidum concretum et acidum sulphuricum fumans in pyramidas erystallisare fecerunt. — Huic mixtioni addendo sal ammonia- cum Zanetti vinum-adustum concretum reddidit. — Successive commiscendo ı5 pon- dera muriatis caleis et 15 nivis,-pondera 56 mercurii concreta fiunt (d). Cae= (a)’Chömische Naturwiss. (ex angt.) J. 100. (5) Abh. d. Schwed. Ac. der Wiss. 1784. (e) C£. Dalton 2. Z. 101. et prae 'celeris de caleis 'maceratione Voigt, Vers. einer neuen Theorie des Feuers. etc. p. 3ar. (d) Apparatum, quo hoc facillime ’ Aal elepaniizinne descriptum ' invenies:apud Henryum in eius‘ Chemistry, Vol. 1. p. gı.- 24 L L. H. G VER MEHR ‚Catterum Walker primum animadvertisse videtur, plurium salium combinatione intensius produci frigus. a) Nix .cum acidis. — Secundum Löwitz, inter acida zon diluta, muriaticum mazime, nitrosum minus, sulphuricum minime agit. Validissime autem calorem fi- git acidum sulphuricum dilutum (a) cuius 10 partes, 8 nivis partibus admixtae, temperiem ad — 68° reducunt (b). D. Combinatio aeriformium cum ‚solidis. Huiusmodi experimentum instituit. Guyton-Morveau. exsiccatum, condensatum est in mixtione muriatis calcis cum niye, ad tempe- ziem — 49°. — Notandum videtur phaenomenon. 39. Pendet etiam temperies producta a quanlitaie proportionali materierum com- Gaz ammoniacum, probe mixtarum. 40. A temperie primitiva. In genere quo minor est, eo maius producitur frigus. Hoc prineipio nilitur mercurii congelatio, quam (38. ce) retulimus. — Unde colli- gitur, quam intensum produci possit frigus, si pro substantiis miscendis adhibean- tur ipsae mixtiones, 41, Denique pendet a celeritate, qua perficitur mixtio. Quo celerius fiat, eo maior effectus. In genere autem vasa tenuia adhibenda videntur. IL Combuslio. 42, ‚Combustio, in genere, est phaenomenon in quo oxygenium cum corpore quodam connubium init. Durante hoc phaenomeno, calorem , saepius etiam Zumen percipimus. “ ne» (a) Ann. de Ch. T. a». (5) Walker in PA. Tr. 1801. RESPONSIO ADB QUAESTIONEMIPHYSICAM. 25 Unde calor? — Omnia corpora, in eorum cum oxygenio connubio,'huius respectu positiva gaudent electricitate.. Oxygenium negative eleetwicum est, ‚Utraquie.electri- eitas coniuncta calorem producit (@). ia Kinzslnos sus 6 Unde Zumen? — Omnes :hypotheses,; hue Pertinentes „) ignorantiam! probare, vi- dentur. — Secundum Kästnerum eorporum simplieium capacitas;pro lumine inverse est proportionalis eorum capacitati pro calore. — Calor plantarum internus sensibilis augelur, imminuta caloris capacitate: haec autem imminuitur quo magis lumen fi- gunt: hine calor foliorum sensibilis superat seminis | germinantis calorem.:: ß > In2en; 9J18 ) 029 ıtördesi r 61 ) .43., \ 167 Zoiısaddc is einds 9u Caeterum in .cömbustone haec occurrunt phaenomena»;li: ps !) msnößendıno ı) Nonnulla corpora Aammd eomburuntur,, quippe substantias volatiles continen- tia, quae, sub forma gazosa evadentes, candefiunt. Retieu!o metallico flammae imposito; trüneätur’jnequetransit’reticulum;,:calore, gazi 'candescentiae necessario, abducto: hoc principio nititur JampasiDavyis fmtensissimus -ealor in flammae extremitate' ‘percipiturz Squod condensationi, adris pressione eflectae tribuendum yidetur. \sy@9nlo mia olranla ; non £ Ulteriore dignum videtur examine:Rumfordi Vexperimentum ‚’in.quo flammae: duae, se invicem fere attingenites, inuleo> imtehsius ‚ utnen praebuerunt „.quam separatae; Perperam hoc’ phäenomenon mütuae calefäctioni:tribuisse videtur Kästnerus (b). - Eo intensius’ lumen “emittit flamma, quo) magis' igni>resistant corpora.ı comburentia vel combustione producta.: “ Dt .& I di, 2) Fumum nonnulla cörpora in 'combustione:producunt, qui .nil.aliud, est, quam materies volatiles nom candescentes.. :Fumus’'evadere impeditus et eoacervatus fit Juligo: 115g 3) Sunt quae post combustiönem 'eineres relinguunt, quae-vel.materies sunt non combusiäe )'vel combustiönis producta. 4) Nonnulla in ipsa combustiene /Zuida emittunt elastica. Huc perlinet ‚theoria pulveris pyrü. i 7 Pulvis pyrius vulgaris constat: 75 part. salpetri, 12,5 earbonis, 12,5 sulphuris. Sulphur accelerat combustionem, carko maiorem fluidi elastici copiam «volvit, a) Cf. Tlienard Traite de Ch. 1.57. — Haec theoria , qnamwis «im incertisnil robabile,” ‚probabilior q P tanien videtur, quam ista secundum quam caloricum'ex sola gaz 'oxygenii, in. basin et caloricum, decom» ositione oriretur. — Ceterum Kästnerus huiusmodi theoriam voluisse videtur, in eius op I. Vol. II, p. 636. p pP P Monet er Winter] omnia -ealoris'-phaenomena ex electricitatis ‚positivae cum negatiyva coniunctione ‚deducunt, (dB) L. 1. p. 630. D 26 I 1 L. H. IH "VE R, M ‘EH R Vis, “qua globus e tormento 'vel’ e sclopeto proiicitur,> pendet a quantitate gaz simul producti. Globus, semel motus;, non afheitur Be dein evoluto. - Pulyexis ex- siecatio quam multum conferat, hinc patet. ö -Secundum; Rumfordum' (a) calor' pulveri$ pyrii combustione (produetns- ai. mini- mumVest 2202°, vis)elasiica 128'millies aimosphaericam. pressionem: superat, 3 395 9b ) 5J N 3 Ex ee deinitänie: erfahrt necessariam esse a ng air mentum est combustionis, quo deficiente, cessat effectus. Oxygenium autem quin- tam fere a@ris atmosphaerici partem efheit, euius proinde praesentia requiritur ad nn (in vita quidem communi) determinandari alendamgque, : [ asillerg 5. IIIDEVS BEOSBB smiot doa ‚„Seum „e: Quo »maior vest» corporum- ni pro oxygenio, eo: faeilius,ignescunt.. Hinc, sunt magis minüusve inflammabilia,; prout. maius minusye temperiei augmentum. requirunt. Alia‘ vel’ solo‘ ‚aöris dontactn: ‚ignescuntz euiusmodi est Bhosphorus. : Bersinek „bus plıaenomenon a Döbereinerio primum observyatume si, uh . 2 , li { a2 7:78 Bu il 19 « Hydrogenü fluxu, 'aerem solt@>temperiel.txauseunte,y; platinae spongiae.. immisso , aqua 'primum,'jcalorydenique igmtio , tandem ; comibustio. hydrogenii..producitur.; „ Quod phaenomenon»oxygenii cumi.:hydrogenio.-contactui, tribuendum .censent Du= long’ et Thenardz‘quorumiinyestigatione: () edocti. sumusy.et..alia| Sei hulus= mıodi praebere effectum : quem, in genere, modificantur :.u14.4ho«r : 109: [or 7) Natura |corporum.. Palladium ; Liidium;;Nicolium. Kr re ac gr tinum modo agunt. °Etiingenere omnia:metälla, ‚temperie, aucta.. Osmium ad 40° ‚vel 50°. Ferrum debilius. Carbo, porcellaneum, terrae ceterae, ad temperiem infra 350°. — Gaz ammoniacum items —: Liguida 'non. agere „‚videntur, 2) Eorum forma. Vitrum angulis determinatum'duplicem praebet we Auri virga agit ad 280%, folium‘ad 260°, pulvis\äd 120°. 5) Tempus. Platini et Palladii folia, recenter cusa, solitä a@ris temperie agunt: moxX autem „aeris contactu, prapmisidiem amittunt :.candescentia. rursus acquirunt, retinentquew4"hors> \).. | : f Spon- («) Rumf! 2 4 IV. 2 Abth. No. r, 2,'3;, — Ex quo loco colligi licet quam verus naturae perseruta- tor fuerit summus ille vir,'quaämque alienus ab omni bypotheses exstruendi studio et quovis mode ‚defendendi. (5) Then. '% %°L p.'ro2, — Pouillet illud ‚tribuit actiori moleculari aöris in metallum; y. eius Zle- mens de Phys. 1. p. 4aı. RESPONSIO aD QUXAES’FIONEM! PHYSICAM. 27 Spongia platini, eius structura aeris contactum impedientes, diütius Proprietatem retinet; quae amissa reslituitur itimersione 'in®aeidum «nitrieums „Caeterum , adris humiditas nil oficite Hoc nititur prineipio lampas;‘'vel combustione vividiore reddita ‚ maiorem quidem calorici quantitarem 'simul. ee ceterum. ‚com- Sier bustionem citius desinere. } ' 50 Quantitatem illam definitam ‘pro variis' substahtiis constituere- eonati'sunt Takelkien rius 'ope calorimetri glacialis, Grawford et"Dalton ope apparatus eodem nitentis prin- cipio (a) — optime‘, ut nobüs videtur, Rumfordus calorimetro, de:quo diximus [22]. Corpus examinandus inferne comburitur, et ex temperieitiaugmento, quod aqua, calorimetro contenta, ceperit, caloricum combustione liberatum dijudicatur. zuniem igitur adhibentes notationem , habemus : i q ori | 191104 Oirepggno. Eu 2); . [29 1sa990b eilse KieibiionO N I ß} gar 0% Ti De m! A231) 9. img: Ki 82% livpss 1615529 2luöe inviessıda 3 Br di gi ds is} ae olay Ex eiusmodi igitur eeperneatl in smateriae:. N [örandataf] mecessariam computare licet,; ut. definitum :calorisi gradum ‚producamus, Modo ca- veatur, ne caloricum inutiliter dispergatür. 'Oimnis autem:huius doctrinae usus, in vita quidem cönimuni z Teferri'posse asian est ‚adöspatiorum, calefactiönem ,;vel; ad usus oficinales. geh 1 a / 48. : 9E9T11U9TE Ts ı ot Omnis combustione effects an his potissimum eireumseribitur onditionibks: ı. Spatii temperies sit modera et/uniformis. 2 ap 2. Ar, Fespiratione- ‚et combustione, yitiatus, 7° exeiplaturs ahsgne | nimio tem? periei affectu. IHNEN en galt j i \ 3. Multum caloris Derse Ampensis ‚producatur. ER — \ a L [+4 vdeE 49, | Ad quameungue huiusmodi calefactionis re eurer © a Adi ı Le (=) V. eius descriptio, apud Kästner, Einl. in.d..neus. Chem, Kühe wor ö = lo 3 IeYHı MABHOICAAVER) ME HıR 20 1 ." Materies combürendas Kata y ." Caminus,- quo materies volatiles.et a&r) vitiatus; evadant. y; Aeris continua;/admissio J-qua:combustio ‚alimentetur. 50. Caloricum, euiusvis materiei combustione productum, pro dimidio fere combina- tum’eim famöy, vaporevet aöre) calefacto evadit:;altera tantum, pars äbera sub forma flammae veb carbonis‘prodit (a). : R N - Postrema’haec quantitas,augetur vividiore are Cui magnopere fayet kum, aucta aöris admissi quantitas follibus vel et ipso materiem imponendi- modo: zum admistis. materiis ‚.calorieum -combinatum /diutius. zetinentibuss . - J Magnopere v. ıc. commendat „Rumfordus,, carbones adhibere Mn Euar et aqüae mistos. © Limus nimirum. caloriei..combinati ‚partem zetinet, candefactus mutat revera in calorem liberum (2). Ri eh RR Marieng: 120L PERSON: > RE FTEHEE Quotidiana satis docemur experientin, nom sub camino vividius Peragi. Causa in promtu. Aör, camino Contentus, calorico ingresso dilatatus, leviorque factus, pressioni a&ris externi aequilibrium DPponenS nequit. Continuus hine oritur fluxus, cuius velocitas pendet ab altitudine @ caraini, a temperie interna ?', eta temperie Vexteräa ask notationesneritzlsiiiuen Ihıoqz: i ihomanis ol Aare a dens.)a&ris Interni Die 26 Fi Lisoil sıniugmoo meitaeese ‚ea Sanininob A ae risı Bsterni 712671 itliini ao) Br Proinde’ältitudo'a% columnaenaereae interiorisi (eiusdem.ac aer, . exterior ‚densii) e 267 + t r ; a 7 X 267 +4 Unde sequitur, aörem in camino unä sec. Bauen z >10) t : . f art | . 12 [2 ig 9 f eis 15 x v (= Aria CR Trizbziep et gr9 SDhpm {94119 sg A; altitudine a enıbnz express? Er, si’ sectionem camiti BERN PAHEE, vocannus 8, quantitas acris, unä sec. transmissa, = Q, fit: Be: T au== 0 u Ei ıivpgı mobodıar lonle ıhos il SUDHU9 £ n *{a) Rumford Z LI. p. Ye IL, x Abt. p. 149, ı5r. f (b) Ligni, carbonis et cespitis merita, commoda et incommoda in calefactionis processu, invenies apud Serviere, Pyrotechnie ete. Franck ig = il. 3# ‚og . ) il RESPONSIO Ap QUAESTIONEM PHYSICAM. 29 52. 1°. In hac forwmla ir, te Q=o 2°. Quamdiu 2° > z, fluxus erit adscendens, et quo maior differentia inter z’ etz, eo maior fit Q. — Hinc, quo frigidior est temperies externa, eo vividior fit com- bustio (dicere solemus: de schoorsteen trekt sterker). — Hinc etiam patet, camini parietes ex materie caloricum male ducente esse construendos: quo simul incommo- EN sub 5° referendum, magna parte tollitur. °,’Conträ&, si #" <, fluxuserit ’decurrens. — Hine initio combustio difhcilior, Serie fumus deiicitur, sicut et versus meridiem, ubi sol lucet (dieimus: de zon staat op de schoorsteen). — Hinc aestate camini adhiberi possunt ad eonclavium refrigerationem. Simplicissimum huiusmodi apparatum proposuit Meissnerus (=). 4°. Q proportionalis est ss Cavendum, ne s iustam excedat magnitudinem: quo casu non tota a@ris transmissi massa incalescit. Hinc duo oriuntur fluxus contrarü, quorum fluxus descendens fumum saepius deiicit. 5°. In genere Q crescit, erescente a. — Animadvertendum autem, a&rem in ipso fluxu caloriei iacturam continuo pati. — Hine, nimia aluitudine, subita refrigeratione condensatus eadem celeritate descenderet. [vid. 2°. ] "6%. Ut aer externus, post immissionem, acquirat temperiem 2, absorbeat neces- se est: " \ (2! — 2). 0,2669 . © Seen igitur caloris, a&ris fluxu amissi, est: ü Eid vl re) © =; 53, Ex praedictis sequitur, calorem, cuiusyis apparatus ope productum, ‘eö Magis con- clavis calefaetioni inservire: i30>'Quo diutius retineatur caloricum eombinatum. 2°. Quo frequentius a&r in contactu veniat cum calorico Zibero, 150, Quo minor calorici quantitas adris fluxu absorbeatur. 54. Foei.( Haarden ),.ut,vulgo ‚ezstruuntur,. minime his. conditionibus satisfacinnt. Calor quippe combinatus statim in caminum eyadit. Caloricum’ kberum solä radiatione communicatur. Du= (a) Die Heitzung mit erwärmter Luft etc, Ed. 3% 1827. 8 12m i D5 50 TE AUSH OIES VER’ MER Duplieiter autem, Vel enim immediate ex foci apertura procedit (vix tamen pro parte centesimä): vel contra foci parietes reflectitur. Huc magnopere conferunt parietum forma et directio, tum natura, — Quod attinet ad primum, sint planae: duae laterales, verticaliter dispositae, cum pariete posteriore augulum 155° efliciant. Ad alterum quod attinet, struantur ex materie lapidea (quippe male ducente ca- lorem) ‚albo retegantur colore, quominus.calorem absorbeant (@). Parva aöris massa, quae revera venit. in contaetu cum calorico libero, combustioni inservit, et. continuo abducitur: pars quae in ‚caminum+adscendit, ‚absque ut igne decomponatur, revera calorem aufert [52 . 6°]: quae absorbtio minuitur,, aöre ipsum, ignem transire coacto (b). 55. Praestant Furni. Nam et calor combinatus diutius ope tuborum retinetur: et aer successive tum cum furno, tum cum tubo venit in contactum: et, antequam cami- num ingrediatur ignem transire coactus, parum calorici absorbet, simulque fluzus augetur: modo cavendum, ut crassieula prorsus igne contegatur (ce). In promtu est, quo longiores sint;tubi, eo magis calorici famo a@rique calido combinati usum percipi, frequentiorem etiam esse a@ris contactum, ‚Sed et hie mo- dus adhibendus, Nimia enim refrigeratione adscensus in caminum impeditur et (si lignum vel cespes comburuntur ) aqua versus tubi extremitatem, ex vaporis aquei condensatione, gignilur, Fumi carbonei maxima pars est carbo, qui denuo combustus, duo produceret caloricum (d). Huiusmodi quid invenerunt Clementius et Desormes. Fumus flammaque canalis lateralis conterentes aperturam, quä aör recens inducitur, eo ipso fumus incandeseit et comburitur. i Ipsius etiam cerassiculae positio huc confert. Magnitudo etiaım, modusque carbo- nes imponendi. Parkes huiusmodi crassiculam invenit, qua unius partis 6ae Jucrum fieri dieit (e). (a ‚Mi- (a) Rumford 7. % (b) Ef. hie Meissner 2. 2. &. ır. et Guilloud 1, 2. p. 135. (e) Varia furnorum genera, singulorumque commola et incorimoda suceincte exposuit Meissner 1 !. g. ja. (d) « Vellem modios carbonis computare possem, nigro isto foedoque nebulo contentos, qui Londino « impendet.” Rumf. 7. 7. I. p. 439. (e) CH. Guilloud 7. 2. p. 185— 189. et Eschenbach, Beschreibung und Abbildung von Thiloriers Rauch- versehrender Ofen. Leipz, 1804. RESPONSIO An QUAESTIONEM PHYSICAM. 31 Minime autem furni, ut vulgo exstruuntur,, priori quas [43] posuimus conditio- num satisfaciunt. Aör nimirum continuo in contactum veniens cum furni superficie, ideoque calefactus, superiora conelavis petit, .dum stratus inferiores, solum attingen- tes, frigidiores plerumque remaneant, Hine calor non modo non uniformiter distri- butus, verum etiam suffocans valetudinique noxius. Meissnerus (a) canalem proposuit, furnum longitudinaliter percurrentem. Aer ferior, per canalem adsurgens, ibique calefactus superne evadit. Hoc modo et ıae et'5ae, conditioni [48] magis aceeditur (5). 56. Quaenam sint caussae, quibus furni caloris iacturam faciant, ad constantem ser= vari possunt temperiem. De effectu videamus, quem eiusmodi furnus in spatii cu= in- iusdam clausi temperie augenda ederet. Dux erit Fourier (ec). Ponamus spatium undique perfecte elausum, cuius parietes sint homogenei. Temperies interior — m pendet: )ır acfoei temperie constanie =a ä& parietis superficie N ab eius superficie =,8 ab eius condueib. interna = A a conducib. extern. h, superßk — g ab eius conducib, externa = M a parietis’ crassitudine =ie ab eius condueib, propria = K — 7% a temp. superfieiei’exter. parietis — 5 a temperie eonslante externa In promtu autem est, temperiem m maximum quoldam assecuturam, quod num- quam. transgredietur. Omnis igitur quaestio eö redit, ut definiatur differentia 2 — r inter temp. con= stantem internam et exiernam, Erit autem: s(a — m)g quant. cal., temporis unitate, ex superficie s furni emanans. S(m — a)h = id. ex aere interno in parietis superliciem internam, a—b 2 . s s( z K=id. trans ipsum parietem, S(b—n)H =id. ex parietis superficie externa in aerem externum. Ut constantiae conditioni satisfaciatur, quatuor hi valores necessario aequales po- nendi; unde sequitur: m (a) L. 2.8 122, (5) Huiusmodi apparatum foci parietibus applicatum deseribit commendatque Guillond 2. Z, p, 145, (ce) Theorie analytigue de la Chaleur, Paris 1323, p- 68. . LH © ver MEHR [671 w Sl Ei x +8 +5) sN | ee =(a—-n)x — ı+ sG+5 k+h) Sen. in qua N = const. 57. . Valor m = n directe proportionalis est excessui « — rn temperiei furni in inperien externam, . Non pendet & forma parietis, neque a spatio quod includit, sed a ratione 5 5 cui tamen non est proportionalis. Spatia igitur maxima minimä parietum superficie includenda. Hinc forma cireu- laris praeferenda. Foci superficie duplicatä, non duplicabitur eflectus, Hinc duo eiusdem magnitudinis foci non duplicem calorem praebent, ut vulgo ereditur. ; - Si S c R 5. Pendet a parietis crassitudine c, vel potius a ratione X Nam si’c = 26 po- namus, idem erit effectus, ac si cönducibilitas duplicetur, et contra, Hinc parie- tes tenuissimi adhiberi possunt, eorum materie calorem male ducente. 4°. K, vel H, vel % ponentes = 0, habemus m — n = a 58. Duplices adhibendo parietes ultimae huie conditioni magis acceditur. Sit: c’ = crassitudo alterius parielis. h' = eius conducibilitas interior. k’ = eius condueibilitas exterior. P == temperies constans eius superf. inter, N g == lemperies constans eius superf. exter. Erit 2 + & aeris, inter utrumque parietem contenti, temperies cönstans, Fit igitur S(b— (rn + &)) HH = quantitas caloris, temporis unitate emissi. Eodem modo ac supra invenitur: -n=4-n(5+%) quandoquidem autem g-n=b—-(n+d) erits HS 3 > ) Y RESPONSIO AV QUAESTIONEM PHYSICAM. 55 ande sequitur: a ne 1 Yye35+ unde patet R duobus parietibus adhibitis, unam partem teriiam calorici tantummo- do amitti. Er: 59. Sed praeter ealorienm, quod superficie parietis interioris amittitur, ; pars alia immediate: in: alterum , parietem zrradiat. , Huius calorici nulla ‘habita est ratio in praecedente formula. , Fingamus, spatium intermissum prorsus aöre vacuum esse, est — superficiei facultas eradiandi,, ‚erit.A’$S (b — n) = quantitas ‚temporis, unitate emissa. Spatium,autem'in plures ‚stratus homogeneos diyisum fing gentes, eorumque nume- zum. = !N ponentes ‚ ‚habemus: 2'S. (6 — p) = quantitas FoRP: un. transmissa. Est autem mes } rt, ’ «fun: w sszoler bon — La n( 1-6 Ar slusieegıs ze3ui unde, sequiturs plsivzıseni . femt WSb—-n: Bs6-n=n[: m =. In qua si ponimus c’ infinite parvam, est caloricum amissum radiatione inverse a ge stratuum numero, 1050 «329 IH asıma aımmize! „8 1 » 60: ‚auianaf y Uti in an clausorum. calefactione” „videndum, ut, qnoad Bert. ‚possit, omne ‚caloricum temperiei interiori augendae inserviat: sie in us ofücinali omne calori- cum combustione produetum vasi, in quo fit operatio, applicandum, Omnis huiusmodi processus, quem in genere coclionem vocabimus, fieri potest Foco aperto. Quo casu matima calorieı pars a latere vasis evadit, Flamma, 3am fere calorici producti eficiens partem, ex Rumfordi sententia pror- sus non ducit calorem. Male ducere omnino statuendum credimus. — Hine sequi- tur, flammam in tantum vasi calorem communicare,in quanlum eius particulae cum vasis superficie veniant in contactum. Rn z E Iam 54 LICLUIROGENLEEOMEDBHR Iam in focis apertis flamma,; ahenam undique ceircumdans, maximä parte a latere- adscendit. — Hine ingens caloriei iactura, quae, omnibus compultatis, secundum Rumfordum, 7 partes efleit decimas omnis calorici producti. 61. Multo igitur praestant Furnaces, i. e. vasa clausa, in quibus combustio peragi- tur. Omne caloricum productum vasi coquinario applicare licet: fumus ipse, tubis conductoribus aquales transiens, ibique caloricum deponens, aquam calefacere, imo ad ebullitionem perducere potest. Quandoquidem autem fumus ipse calorieum male ducit, tubi BORN RE sint fre- quentissimi«(@). Multopere ipsius furnaeis construetio confert. Primum, struatur 'ex materie calo- rem male ducente. Deinde, adhibeantur parietes duplices, quorum effectum [59 : 60] computayimus, Ostium ‘(het aschgat) iusta sit magnitudine: hoc ipso Soritrusrkbrie she su- mus ; Yalvul& magis minusve obductä, maior minorve a@ris copia admittitur, ’' Craslbeie forma sit. concava, quo fit ut materies semper in: unum quasi Socken: eoncidant: dimidio fere angustior quam vas impositum. Spatium inter crassiculam et ostium ‚coni truncati inversi referat formam, quo melius dirigatur a&ris- fluxus, et caloricum inferne & crassicula demissum maxi- ma parte contra parietes reflectatur, zursusque adsurgat, Anserriatque ahenö cale=-' faciendo, w Rh rg Sir ja. 04 Mülta Rumfordius instituit experimenta, quibus conatus est, optimam vasis Co- yguinarii formam definire, magnitudinemque, qua, relative, pareissime aquae fieret ebullitio;. intra certos limites maiore copia lucrum fieri invenit (5). Caeterum sit vasis superficies- maxima, quo frequentius flamma frangatur. (a) V. simplicissimum huiusmodi apparatum apud Rumf, IL. 1, pi 34. et p. 98 .(b) uni, IL, p. 82, IlE ‚RESPONSIO ap QUAESTIONEM PHYSICAM, 55 II. | Calor Animalis.. (b) sinorni srabuagebn@ßeinequs meiiloe sıgue musaı a ‘Distinguuntur animalia frigido sanguine,'et sanguine calido, INMa dicuntur, quo- rum temperies propria eadem -est ac medii in quo degunt. Haec, ubinam sint, “in medio .frigido vel calido, eandem fere semper referunt temperiem, 64. «nm Singularis "huius "Phaenomeni causa diu lawit: tandem Layoisierius, cömbustio- ‚nis theoriä (quod quidem oxygenii attinet funetionem) recte constitutä, probavit -calorem animalem ex ipsa respiratione ducere 'originem-z respirationem autem reyera „esse combustionem. rm 65. Aör quippe atmosphaericus asperä arteriä in pulmones fertur, ubi eius oxygenium -connubium. init, cum ‚sanguinis- wenosi -carbonio ‚et ‚hydrogenip; zeyera eombustio.‚o ob- “inet, cuius producta, acidum carbonicum et en aqueum, 'azotumque (eius eductum ).exspiramus. Sanguis igitur in pulmonibus rer et exinde omnes corporis partes percur= ‚rens, Omnibus eandem fere communicat I Sesam, quae in genere pendet: 1. A celeritate circulationis. 2. Ab evaporatione’in cutis.superficie 5. Ab ineremento capaeitatis pro calore, sanguine, -contactu suo cum oxygenio, -az0tum amittente (@). In genere tamen corporis extremitates frigidiores plerumque sunt; geippe maiorem -caloriei quamtitarem‘ eg amivienttes, ‘ ei aupeds Jasiog Susuiido o% # 66. in Non vero unice respiratiomi tribuendus videtur calor animalis. Experimentis Du- ‚longius invenit, calorem respiratione productum totius numquam ;0,9 ‚superare, mi- fe) Ch. Mem. de PAc. R..des Sc. 1780. p. 355. “ 2 56 rn le Hnı ee ıvem MEHR norem esse numquam 0,7 (a). Unde igitur reliquus calor? Tribui posse videtur nutritionis processui (5), frietioni eliam partium internarum. 67. In genere temperies corporis humani , in diversissimis etiam regionibus, parum immulatur, neque magis quamı1? ‚wel 19,5. Confirmarunt illud experimenta Davyi Junioris ( c). — Fordyce, in spatio ad 1ı26°,6 calefacto, thermometrum orz immis- sum, 1°,6 tantum supra solitam temperiemi’adscendere invenit (d). ih eill .o\ ottiırmına 39 08. h E Single igitur homo tamgquam focus est constantis temperiei: unde intelligitur quam ingens caloris inerementum oriatur, ubi multi simul in’ spätio elausö conve- niant, Formula, quam [56] retulimus, utilissimam hoc loco applicationem inveniet, et .quantum praestent leges, calculo ‚et experientia deductae, nos docere poterit, i fa C, ‚DE cALöntco‘ "LIBERO ET BATENTE ‚IN PROCESSIBUS MECHANICIS, A . .r_ autTa Frictio et Percussio. 69. N ercussio obtinere potest absque F'rictione:s -haec. absque percussione numquam, Corpus percussum necessario facit voluminis iacturam, Idem igitur magis minusye ubi corpora fricantur obtinet, : 5 " ; hi 1 79% (a) Cf. Thenard 7. © 224. (6) De calore hoc modo liberato omnino conferri meretur Licht. Mag. IV. 4 St. 86, (ce) Ann. de Ch. et Ph. T. 22, p. 433. CA, etiam Kästner Syst. der Ch, p. 81. RESPONSIO ap QUAESTIONEM PHYSICAM. 37 e 70. „Ex ‘quatuor Rumfordi experimentis, (a) ultimum tantummodo referemus, Contra terebram obtusam, vi 10,000 ponderum,, premit cylindrus, unius minutae intervallo: triginties et bis circa axin suam volvens, Totus apparatus continelur vase metallico', aquä ad 15,5,,C. repleto. - Post «2hor..20' (25:X 32 ,eireumvolutiones) aqua ebullivit, tolusque apparalus ,ean- dem accepit temperiem. .‚Habemus: 18,77 pond. aquae, ut.a 15°%,5 veniant ad 100° ea caloriei quantitate egent, qua a 6° ad 100° perducerentur . selasars ensie een nie ne eldenlea 15,2 113,15’ pond,. cylindri (gr. sp. = 0,1100) perduzissent oo ee seen 10,57 Ba cpolkuuaqmäcılerti ca) cmmolises ariesstsih arelare nur le ee ee Quantitas;aquae, quae calore producto ao — 100°, incaluisset „oo 2 2 000. .26558. 71. Iam vero Rumfordus capacitatem metalli distriti eandem invenit, neque eylindrus extrorsüm calorem accipere potuit, quippe prorsus aqua circumdatus. Hinc:Rumfordus deduxit: huiusmodi frietionem esse inexhausium caloris fontem: lud..quod'absque ‚exhaustione e corpore insulato extrahi potest, neutiguam esse ma- teriale; calorem non esse materiam (d). - ‚Beriholletius animum advertit, metallum distrituam solum non produxisse calorem , verum:totum: eylindrum compressum. Ex qua hypothesi omnis calor productus pro- portionalis esse deberet voluminis decremento (c). Omnis autem calor produelus ey- lindro temperiem ı80° R. communicasset, qua eius massa „I, fere voluminis dilata- retur. Inde sequeretur: cylindrum hac quantitate condensatum fuisse, ut eiusmodi produceret calorem. Revera autem oblinere rationem constantem inter caloris gradum pressione pro- ductum et gravitatis specificae augmentum,, experimentis probare conatus est Barthol- letius. Diversae naturae laminas, sed eiusdem formae magnitudinisque, praeli ieti- bus subieeit, et post singulum ictum temperiem definivit immersione in aqua: simul autem grayitalis specificae incrementum notavit. En experimentum laminä cupreä institutum loser eoneonr 0560 Eher eneenee 0. 0,0569 Jetus [ cal. liber. $ grav. augm. [ h Dur ee U:Aonklen de eis. 11 Wr0,pr83 Est autem 9,6: 4,06 — 2,5 et 0,0569 : 0,0183 — 2 2s (a) Rumf. op. 1. TV. 1°. p. 44, et Ph. Tr. 1798. (5) L.1.IV.ı°.p.52, (ec) Idem Dalton, LI. p. 12. E35 58 L RUM ver MEHR 72. Vis autem eömprimens, inquit Rumfordus, conlinuo agit: ‚condensatio igitur ma- ximum semel, idque mox, attigisset. Sed, nisi graviter erremus, inter incerta ponendum 'quando corporum maxima obtineat densitas. Nonne ignoratia hoc confirmat puncti illius in scala thermometri= ca,-ubi nullus calor indicatur? Num expansionis maximum ‘definire possumus ?: Ar- rogantes fortasse videmur, sed ad ipsam materiei existentiam calorem requiri ere- dimus: materiem absque calore nobis fingere non possumus. Quamdiu igitur adsit Ihateria, tamdiu ‚caloris effectum praebeat .necesse (@). Mirati sumus quodammodo, Rumfordum argumentum ättulisse, hominis indocti admirationem polius excitaturum, quam diligenti philosopho dubitationem moturum. Computavit, nimirumy, quodsi frietio continuasset, .donee.omne metallum in pul+ verem fuerit redactum (i. e. post horas 477,5) caloricum, sie continuo eyolutum, massam metallicam, ı6ies cylindrum gravitate superantem, ad fusionem perducere posse. Jam quaerit, num ingens ista -caloriei quantitas -eylindri massä contineri ‘pötuerit? Pıimo intuitu vix eredendum videtur: Verum nonne magis etiam''mirandam Davyi experimentum, in quo glaciei frusta duo liquescere fecit „'sola -frictione ‚ur vacuo ? } Quodsi illud phaenomenon .aliis experimentis satis-cenfirmaretur, capacitati immi- nutae tribuendum non videretur, quandoquidem aquae capacitas glaciei capacita- tem 5 superet, j Actionem electricam (secundum theoriam Murrayi ) (2) inter :duo corpora ho- mogenea mihi fingere nequeo, Aliudquid est, ubi Pictetius invenerit, cälorem'au- geri, molli interposita materie inter corpora fricantia. 73. -Ceterum -calor intensior producitur (ec): 1. Quo vehementior est presszo mutua. 2. Quo magis reciproca est friczio, 3. Quo magis sunt corpora heierogenea.» 4. Quo minor .est .eorum elastzcitas. Jh (a) Eandem opinionem, non sine aliqua satisfactione, deinde inveni apud Siber in-eius op. laud. «Da alle Materie als Contraclion und Expansion erscheint, so müssen alle Stoffen der Erwärmung « fühig seyn, u. so lange sie Materie sind, die ‚Eischeinungen der Wärme geben.” (b) Syst. of Chem, 3 Ed, I, p. 468, (ce) Kästner 2..2. p..565. RESPONSIO ap QUAESTIONEM PHYSICAM. 39 74. Huius doctrinae commoda minus late patere videntur quam incommoda. Nimi- rum nulla fere machina’moveri potest absque attrita: ubi attritus ipse obtinet inter eorpora lignea „aliave facile incandescentia, vel ubi calor attritu evolutus communi« eatur huiusmodi 'corporibus propinguis, snmma adhibenda cura. Notissimum habe- mus exemplum in molaram axi, in ofhcinis ubi metalla in laminas rediguntur (plet- tergen). 75; Praecipuus usus est in ägriariis (vuurslag), quorum-'simplieissimum: constat Pyrite et disco. chalybeo: validissimo in pyritem ictu particulae chalybeae ayulsae ipsa frietione‘ candefactae celerrimo trans aörem motu incandescunt, Scintillae micros- copio receptae frnsta chalybis oxydata referunt. Similiter in selopetis (snaphanen): elavus (de haan) pyrite instractus discum (de pan) repellit: scintillae ipsa hac collisione ortae, pulverem accendunt, Vi- dendum autem 'iusta sit ratio inter vim-qua clavus discum repellit et-huius resisten- team, Optima est 5: 2.(a).. ni 76. Secundum Kästnerum in America-calore frictionis ad aquam calefaciendam: etc; utuntur. Facillime hoc fieri posse ex Rumfordi experimento satis patet: qui ipse animum adyertit, istinsmodi apparatu, unius equi opera movendo, ingentem Pro- duci posse caloris quantitatem,, absque ullis materiarum impensis. Addit autem, pa= bulum ab equo consumptum, ‚maiorem afferre posse calorem. z 11. Compressio Gazorum. 7m: De la Roche et Berard,, experimenta instituentes!de gazarum capacitate calorici , pro aöre atmosphaerico inyenerunt sub (a)- Ch. Serviere Z 2. pı 171, 40 1. DB. W Be (0.17 2vieini OMIE HR sub pressione «0... 1,00589% 20... capacilas 1,2596 ae 0,7409 a seta = EL CERLLOOOD, pression, decrem. 0,2655 cap. augm, 0,2596 unde cönficeres, gazorum capacitatem cerescere cum eorum densitate., Quod omni verosimilitudini oppugnaret. In eorum experimentis usi sunt calorimetro Rumfordiano, Jam, vero gaz,, calori- metro immissum, definita est densitate et temperie: ipso calorimetri contactu de- finitam huius temperiei quantitatem amiltit, quo necessario contrahitur: ipsa autem eontractione denuo caloricum liberatur. ; Calorimetrum igitur duplici, prorsus diversa, coloriei quantitate incalesecit. 1. Calorico communicato, dum gazi volumen idem manet: | quod: igitun,pendet a capacitate volumine constante. 2. Calorico communicato, dum gazi volumen contractione imminnitar: Ei igitur pendet a capaecitate pressione constante, 73. Inter utramque quantitatem rationem quamdam obtinere , iure. suspicari, lieuit, Omne dubium abstulit Laplacius. Ponamus rationem .istam, in generey, = K,et C, C’ capacitates pressionibus P, P’ convenientes. Be en! le quam formulam Poissonio debemus (a). 79. Fingamus definitum quoddam aöris volumen, vase contentum, mechanica conden- sari pressione. Quovis igitur momento infinite parvo, capacitas minuitnr, caloricum liberatur, quod, si vas calori impermeabile esset, coacervaretur. Quodammodo huic conditioni acceditur compressionis celeritate, quo fit, ut caloricum, antequam dis- pergatur, in infimis stratibus condensetur, _ 80. Si ponamus: Z temperies primitiva”gazi. d = densitas illius primitiva,. 2’ = temperies post condensationem v. expansionem« d’ — densitas post condensationem y. expansionem. (a) Pouillet Z, 7, p. 399: RESPONSIO an QUAESTIONEM PRYSICAM. 4 K = ratio inter capacitatem pressione constante et capacitatem volu- mine constante, erh v = (266,67 + 2) (7) "266,67 quae formula etiam est Poissonii (a) 81. Huius doctrinae usus huc usque fere nullus esse yidetur: si exceperis tachopyrium (briquet pneumatique). 111. Dilatatio Gazorum. 3. Sicuti in gazorum cömpressione caloricum fit liberum, sie in eorum. dilatatione datens redditur. Formula igitur Poissoniana huc etiam Pertinet. 83. De la Rive et Marcet diligentissime inquisiverunt phaenomena in recipiente pneu- matico occurrentia, ubi are evacuatur (5). Probe animum adverterunt, thermo- metri descensum quodammodo etiam efhci dilatatione globi vitrei, ablata pressione externa. Quod si in'recipiens vacuum subito aörem immittimus, thermometrum adscendit: quod, primo intuitu, doctrinae prorsus repugnat. Lentius autem immisso, thermo- metrum magnopere descendit: nec mirum: aör dilatatus (in vacuo) caloricum ab- sorbet. Hine si pro are atmosphaerico immittitur gaz hydrogenium, multo intensius pro- ‚Jueitur frigus, quandoquidem eius Capacitas pro calore (aequali volumine) duplex fere est a@ris capacitatis. Unde autem calor, quando aer celeriter invadit? Nimirum aer iam immissus, ipsä a@ris irruentis dilatatione, condensaturs, er ie (a) Pouillet 2. 7, p. 416, (6) Ann. de Ch. et d. Ph. XXI. p. 209. F 43 LL.H. C. ven MEHR RESPONSIO An QUAES'TIONEM PHYSICAM, 84. Hinc facilius fortasse explicatur experimentum Gay-Lussacii, apud ’Pouillet rela- tum (a). Animum advertit, aöre ex vasis orificio laterali expresso (igiturque dila= tato), et thermometrum adflante, hydrargyrum adscendere. — Quod aeris eircum- dantis pressioni tribuendum videtur. IV. Aclio Molecularis. 85. Hoc nomine indicat Pouilletius novum quoddam phaenömenorum genus. Observa- vit nimirum: omnia corpora solida, in ipso temporis puncto, quo liquido humectan- tur, caloricum liberum reddere: temperiei augmentum saepius 10°, plerumque 0°,25 vel 0°,2.— Liquida sint: aqua, oleum, alcohol, aether aceticum: solida sint organica vel inorganica pro lubitu, modo in pulverem redacta. (a) L. & p. 417 Quocungue oculos verlamus, ubivis in vitw social naturae studii magis exculti salu- tares animadvertimus ejJectus. PB: I, UYLENBROEK, Orat.p. 17% eift ent. b. dpringer, Slendr, van a CAROLI JOSEPHI vın COOTH, AMSTELODAMENSIS, MEDIC. STUD. IN ATHEN. ILLUST,;, AMSTELOD. B ES. P.0.N.S:.10 QUAESTIONEM CHEMICAM, A CLARISSIMO ORDINE DISCIPLI- NARUM MATHEMATICARUM ET PHYSICARUM, IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA, A: MDCCCXXX PROPOSITAM, Qua quaeritur ul: acidi Nitrici et Nitri ortus naturalis explicetur. QUAE PRAEMIUM REPORTAVIT D. vm MENSIS FEBRUARII A. moccexxxi. ‚ATO0D m ny IHIELOL 110448 ‚gienamaaogarenı ; dosaTamı den MIHTA ri ‚AuTa Sraam o1enogaan UA -1agyeld ArIaAo OMTBRRTLD A tAOIRaND Iranor: R ‚REM AA Mi „MUAADISYHT TA MUAAIITAMIHTAM uam" AurIeoT0R8 ZIIIIIAM A „AVATAL-ONUGOUE | ER nr < = valinliten N auto ti ie ort ıhion alır une 2 ıHAUHaa BLIRHKAM mr a TIVA Taodaa HKUIMALAT. SAANR a AERzDHD0M RN Bach u 34 RESPONSIO AD QUAESTIONEM.CHEMICKM. INTRODUGT-I O1: ur 'ömnium tonsensu hominum mentem. nihil magis‘advertat:quam ipsa.Naturae contemplatio, non mirum est omni''aevo repertos fuisse «yui:eam 'studiosius indagare, ejusque leges explorare tentarent. — Neque injuriä! — Sive enim praestantiam sive utilitatem spectas, quae studia cum’ 'hisce comparanda?" Ubi! tanta> phaenomenorum copia, quae animum in admirationem’rapiunt, 'eumque amore et reverentia erga. Crea- torem ‚implent? Animum licet habere philosophum, ne’ dicam | curiosum, 'quantumvis perserüteris, Natura te non ‚deseret, quaeı semper adstat ;"modo: ee s. mode diruens‘, sed semper' conservans’suio =“ I oaay 3 In hisce si ullum est phaenomenon, gend ee yrpmövern >> Baer anni causaruüm effectrieum indagandarum ‚'e excitarejvaleat, sane erit ratio qua acidum ,‚Ni- ticum et Nitrum in Natura öriantur;;plurimis 'enimlin:loeis offenditur, Nitrum totum omnino ab ipsä Naturä perfectum, cum in aliis, ex plurium 'Physieorum.-opinione,, putredo videatur medium quo utitur'Natura ut acidum Nitricum-et ‚Nitrum .conlieiat, Mirabilis haec et benigna Naturae actio cum valde me moyisset;»conabar,,media quibus illa’ hie ageret e Chemicorum’seriptis'exquirerd, etrespondere,ad quaeslionem a Clarissimo Ordine disciplinarum’Mathematicarum et Physicarumj,.in’almä Academia Lugduno-Batava, Chemiae eultoribus oblatam, qua Mpiacsitan uts.%W4eidi Nitrici, et Nitri ortus naturalis explicetur. ER Re vero paulo attentius perpensä, clare mihi apparuit a jure Naar dixerit: « qua ratione Spiritus, Nitri in terra naseitur intelleetu difhcilimum est;’”’ — et quam nimis exiguae essent vires ut aliquid probatione Virorum Clarissimorum, quorum ju- dieio'submitteretur, dignum,conficerem. Sed Vestra, Clarissimi Judices! erga ju- venes benevolentia -perspeeta animum dedit, neque amplius pergere dubitayi. Res- ponsionem itaque "qualencungue'berigne 'exeipite! Ale 1 Akır 4 CAROLI JOSEPHI van COOTH ' Acidum Nitricum nusquam liberum in Natura invenitur (1). Nitrum contra vel Ni- tras Potassae (2), licet cum aliis Nitratibus commixtum, tribus invenitur modis, ni- mirum: I. In locis ubi sola Natura videtur egisse. II. Imlocis ubi ars;Naturae actionem promovit. II. In quibusdam Plantis dietis Nitrosis (3). Cum quaestionem interius perspexissem videbantur mihi Viri Qlarissimi, qui illam promulgarunt, sibi velle, ut ille qui ad eam responderet, explicaret: quomodo in utro- que priori casu, fieret acidum Nitricum, et hoc facto Nitras Potassae ; et quae esset causa qua, et undenam plantae quaedam continerent Nitrum. Hoc propositum ut assequerer haud 'incongruum mihi visum fuit hancce responsio- nis facere DIVISIONEM: Cüm maximi:intersitspraeter. ällas; aequalium., .etiam,.pristinas callere sententias , Caput I. eontinebiti-brevem »historiam. sententiarum Chemicorum de ortu ‚Naturali aeidi Nitrici’et"Nitri.«o 9 _ { Caput IE aget'de) loeis ubi Nitrum, a Natura absque artis ope confectum, invye- niatur z"atque'‘ ubr et: quomodo ‚ars Naturae actionem. promoyeat, i Capüt'ILI. devüsquae ortui Nitrici et Nitratum faveant aut noceant, Yidehimus un&-de-re'litigari, mimirum ‚ de,auxilio quod: praeberet putredo materiarum organi- carum reddendo Azotum ; cum vero hic ee ortus.naturalis sequi deberet prius lis dijudicanda ‚est, dtaque ie bs “ Caput IP s’agiv'de theoria-illorum ‚qui EEEDN necessitudinem negant; et Capüt 9. de'illä, qua'putredo necessaria statuitur; unde sponie patebit quamnam theoriam sequemmury ut im‘; ’ :e Capife VT.'örtası naiuralis Nitrich et Nitsatum tam juvante arte, quam absque ejus auxilio,"explicetur; Caput V1l. de‘ortm Nitri, id est, quomodö facto Nitrico fiat. Nitras Potassae; quum constet inter Chemieos Nitratem Potassae lieri, in locis ubi desideretur aut parya tan- tum copiä adsit Potässa; — tandem Caput VIII. aget de Plantis Nitrosis. CA- (1) Thenard, Trait€ de Chim. Elem. Theor. et,Pract. Brux. 1829. I. 248. (2) Satis diu dubitayi au Nitrum dicerem quemvis Nitratem , aut tantummodo Nitratem Potassae. Tandem vero certum mihi evasit Nitrum hie dicendum esse Nitrat: Potass’, quippe putanti eliam ex- plicandum esse quomodo in locis ubi Potassae non satis videtur ‘adesse fiat Nitr. Potassae. (3) Nitrum quoad ortum etiam apte sie dividitur:=4.Nitrum regionum.salidiorum, 1. It, regionum frigidiorum ; hoc ut fiat ars juvare debet, illud sine ejusdem auxilio probe nascitur. RESPONSIO ap QUAESTIONEM CHEMICAM. Er} ni Do nn OD Gimme & mm CAPUT PRIMUM. SENTENTIARUM DE ORTU NITRICI ET NITRI NATURALI BREVIS HISTORIA, %. Bieresins Nitri et illorum quae inde fiunt, in artibus usus, causa fuit cur tot habea- mus Physicorum seripta de illo, mirificis proprietatibus praedito Sale. Chemici autem eo attentiore animo illud consideraverunt quo ejus ortus in Natura esset magis singu- laris (quam aliorum Salium; et, reverä, mirum fuisset si illorum alacritatem fugisset, idem Sal, quod variis in locis totum omnino a Naturä perfeetum oceurrit, quod plu- ribus aquis mineralibus inest, etiam oflfendi, quando terrae cum materiis organicis putrescentibus Aeri exponantur; hinc auctores tam antiquiores quam recentiores abundant, 5 2 Animadyertere autem liceat, antiquitus plus de illo Sale conseriptum fuisse, quam recentioribus temporibus ; antea enim quisque celeber Chemicus singularem suam' de ortu Nitriei et Nitri habebat theoriam, dum contra, quum acidi Nitrici et Aöris At- mosphaerici compositio detecta esset, putredinisque doctrina illustrata, omnes fere Chemici eandem theoriam acceperunt ; non nisi postremis temporibus fuerunt, qui theoriam ab omnibus adoptatam improbarent, et diversam excogitarent. ER Quoque obseryandum est antiquitus quoad ortum Nitri, tantum fere de ortu Acidi scriptum fuisse, cum vel.Nitrum dicerent quemeungne Nitratem (ı), vel non obser- varent Nitratem Potassae saepe plus habere Alcali, quam terra unde erat petitus, con- tinere potuisset. Nuper demum cum hoc observatum esset , Chemici etiam de aucta illa Potassa, id est non modo de ortu Acidi, verum etiam de illo Baseos cogitarunt. Er%, (")-Uti'Lemery:(Recueil’de Menioires et d’Observations sur la formation et la fabrication du Salpe- ire. 8°. Paris 1776. p. 69 —72.) A5 6 CAROLI JOSEPII van COOTH S % Veteres Nitrum non cognovisse videntur ; attento enim animo si Plinium (2) lega- mus, videbimus ejus Nitrum esse Carbonatem Sodae. Dioscorides (3) et Agrico- la (4) jurabant in verba Plinii. Stahl jam putabat (5): Galeni(6), Diosco- ridis et Avicennae (7) Nitrum a nostro diversum, et Boracem esse, quod idem dieit Schellamer (8) deNitro Agricolae. Plures alii scriptores docuerunt Ni- trum veterum non esse nostrum, inprimis Schelhamer (9) Boerhaavye (10) aliique (11). Quod si jam antiquitus videmus obseryatum non opus erit fusius hac in re versemur. S. 5. Primam notionem Nitri nostrireferentem invenimusRogerumBachonem, quippe qui scripserit de igne comburente , ex Sale Petrae et aliis rebus , sonum tonitrui imitan- te (12); ettonitruum posse imitari ex mixtis Sale Petrae, Sulphure et;Carbone (135), De ortu vero Nitriei et Nitii antiquitus tres praecipuae viguere sentenliae; prima de (2) Hist. Nat: 1. XXXI c. ı0, (3) Pedan. Dioscorides de medic. mater. libri VI. Francf, 1743. 1. V. 78. in: editione apud A, Wechelium interpr. Saraeeno a. 1598. fol. I. V. 130, 131. in edit. Parisiis 1537. 8. 1. V. «78 (4) De nat Fossilium 1. III. c 9. in edit. Basiliae 1657. fol. pag. 586. eodem loco dicit quoddam Nitr! genus fieri e quereu eremata et robore, ( pag. 587) ut idem: Plinius dixerat, s (5) Opuse. chimie, phys. medicum,. Halae Magdenb, 1715, p. 566 —567. (6) Galenus varlis in locis loquitur de Nitro, Inprimis.vero in tractatu de simplici medie, facult, Vide Opera Omnia. Venetiis 160g. class. V. lib. IX. p. 26. 76. 83. (7) Lib. I. Fen. II. c. 87. (sie Stahl); quaeri auteım debet in. IT. de simplic. medicin, ad lit, B, voce Baurach quod nomen Nitro suo tribuit. In edit. Venetiis curä Juntarum a..1608. fol. Tom, 4. 1, Il. Tract. 1. c.87 p. 280. (8) Pag. ı3. operis; « de Nitro tam: veterum quam nostro.” Amstel. 1709. commentatio qua utrius- que ortus et natura excutiuntur, multade eo.Veterum Graecorum, Latinorum, Arabum, loca corrupta emendantur , et explicantur , virtutesque ejus et utilitates ad rectae ralionis leges expenduntur. (9) In tota priori parte operis .citati. (10) Elem, Chem, tom. II. proc. 128. Edit. Paris, a. 1753, tom, IL. p. a4r, (z1) Philosoph. Transact. vol. XIV. y. 1684. p. 615. et Auclores operis: « Recueil de Me&moires et d’Observations sur la formation et sur, la fabrication. du « Salpetre, par Maequer, d’Arcy, Lavoisier, Sage, Baum&, nomme&s par l’Acadenie. Paris 1776. 8. Qui jam rectius Nitrum veterum Nafrum esse monsträrunt (p. r. 3.) et plures ali. (12) « De his quae mundo mirabiliter eyeniunt , ubi de sensuum erroribus et potentiis animae ac « de influentiis coelorum f. Claudii Coelestini opusculum. De mirabili potestate artis et naturae, « ubi de philosophorum lapide fi Rogerii Bachonis Anglici libellus.” Parisiis 1542. 4. p- 44. (3) Ibidem p. 52, RESPONSIO ap QUAESTIONEM CHEMICAM. 7 de Nitro Aereo; altera de iransmutatione Acidorum et Salium in Nitricum et Nitrum 5 teria de Nitro vegetationis actione enato; Stahlii vero Phlogiston in Nitriei et Nitri historia nequaquam est omittendum, 85: Nitrum Atreum a Chemicis excogitatum credimus, quia videbant Nitrum minime esse minerale, et tamen enasci in locis ubi antea non fuisset. Putabant scilicet, Ad- rem Nitrum solutum continere,, aeque ac-Mare Salem Communem gerit, idque aptis’ eorporibus traderee Clarke (14), post eum Boyle et Nieuwentyt (15) rem probare studebant: Boyle hanc opinionem amplexus est quia, cum mixturam Florum Sulphuris et Nitri in olla calefecerat, eamque dein vacuefactam seposuerat, hanc die postero Nitro eristallino puro obtectam vidit, et cum rursus eandem seposuerat idem - observavit (16). Hi autem, et quiiis assentirent, agebant de Nitro ipso, de Sale Aere soluto et cir-- cumvolitante, Anno vero 1674 AnglusJ. Mayow expertissimus rerum Naturae Scrutator, praestan- tissimum edidit libellum (17) de Sale Nitro et Spiritu Nitro-a@reo, quo tam aper- tis verbis doctrinam de Oxygenio jam promovet inceulcatque, ut, si pro Spiritu Nitro acreo legeris Oxygenium, omnem fere Lavoisierianam de Oxygenio inveneris doctri- »am. Docuit Nitrum constare ex Sale acido et Alcali (18), et partim ab Aöre par- tim a Terra oriundum esse (19); Aöremque ad Nitri generationem conducere; il- lud vero-non totum, sed partim tantum, ab.eo provenire (20), ejusdemque basin , sal fixum, e terra oriri (21); mira sagacitate alterum Nitri principium Spiritum Aci- dum tractat, quod ipsum in Aöre existere ex ejus opinione non posset (22); cum tamen Arem ad Nitriei, ortum conferre observasset, monuit Spiritum Nitri quid com- positum esse parlim e materia terrestri, partim e materia aeiherea, quam partem al- te- (14) -« The natural history of Nitre by W. Clarke,” cujus operis recensionem habemus in philos. Transact. T. IV.-p. 2008. \ (15) Begt gebruik der wereldbeschouwing. Amsterd. 1717. p. 845 — 855. (76) Boyle’s experiment concerning the Nitrous particles in the Air. Philos. Transaet, T. XLI, pari.I. p- 62. (Abridg. VII. 465). F ’ (17) » Tractatus (quingue medico physici; quorum primus. agit de Sal Nitro et Spiritu Nitro aereo, « secundus de respiratione, tertius de respiratione foetus in utero et ove, quartus de: motu musculari '« et spiritibus animalibus, ultimus de rachitide,” studio Joh. May ow. Oxonii 1674. (18) Ibidem. p. ». (19) lbidem. p. 6. (20) Ibidem: p: 46. (21) Ibidem. p. & {32) Ibidem, p. 9—ıe, 3 CAROLI JOSEPHI van CGOOTH teram vocavit Spiritum Nitro-aereum. Hic Spiritus Nitro a@reus omnino recentiorum est Oxygenium , quippe quem dieat Spiritus Nitri acidi partem componere a@ream (23), quem putat Atmosphaeram implere (24), ignis essentiam constituere (25), respira- tioni necessariam (26) esse, et vitae (27), ac colorem floridum eı rutilum sanguinis ar- teriosi (28), caloremque animalem eficere (29). Alteram Acidi partem, quam vocat terresirem, ejusque conjungendi rationem cum Oxygenio, minus recte perspexisse vi- detur, quippe ortum Acidi ducens, « ex Spiritu Nitro a@reo, in terram descendente, « Sulphur terrestre adoriente, et motu obscuro partes salinas in hujus sinu.-strietius « detentas atterente, attenuante, acres reddente’’ (30). Nitrum dein oriretur ex Spi- ritu Acido mox ab ortu suo sales fixos petente et saturante (51). Mayowii plures fuere adversarii, ni fallimur, eam ob causam quöd eum non intel- ligebant ; agebant de Spiritu ejus Nitro-a&reo quaside ipso Nitro; neque admittere po- tuerunt, Acidum Nitricum compositum esse, et partem tantum hujus in Aöre existere. Plures nimirum, qui contra eum scripsere, egerunt de Nitro, salis sub forma in Aere contento, Hac fine Schelhamer (52), Mariotte (55), et inprimis Lemery (54), alü- que (35), tam sententiis quam experimentis, conati sunt probare Nitrum in Aöre non existere, quod, Mayowio bene intellecto, non fecissent; nisi. forsan opinionem Boylei et Clarkii refellere voluissent. Litem, an Boreas Nitrum afferat, omittimus, quia jam plurimi vanam eam esse mo-= nuerunt; opinio haec inde enata videtur, quod forsan quis. Nitrarius .observaverit materias meridiei non esse exponendas; sol, nimirum, illas exsiccaret (56). Vento- zum eflicaciam posthaee considerabimus. $. 7: (33);Ibidem, p. 18. (24) Ibidem, p. 1. et rıy (25) Ibidem. p. 24. 26. 60, 63. 117. (26) Ibidem. p. 108. 118, 136, 300 — 3or. (27) Ibidem. p. 147. 3or. (28) Ibidem. p. 148. (.29 ) Ihidem,, p. 151. (30) Ibidem. p. 43. (3:1) Ibidem p. 44. Ne in malam partem ducatur, nos tot de Mayowii scripsisse sententiis; viri sagacitas, et mira convenientia Jdoctrinae ejus cum illä nostratum id petere videbantur, (32) le. p-;ı01, ! j e (33) Confer. Baume Chym, experim, et rais. Paris 1773. 1. III. p. 590. Recueil de M&moires etc. 1776..p: 81% (34) Ibidem p. 78—90. (35).Stahl,.(ut videtur), opusc. chim. - phys-medic. 1715. p. 542. Philos. Trans. Vol. LII. y. 1765 p- 364. — Memoires de Mathematique et de Physique. tom. XI. Paris 1786 continens: « Recueil de « M&moires sur la formation et sur la fabrication du Salpetre,” varüis in locis, inprimis : Hist, p« 8; Me&m. p. 382. (36) Conf. de hac lite: Nieuwentyt l.c. p. 847— 848. Recueil etc. 1776. p- 59. 204. 224. 537. Me&m, de Math, et de Phys. T. IX, Mem. p, 436—44ı. RESPONSIO ap QUAESTIONEM CHEMICAM. q . 7. De Mutatione Acidorum et Salium in Nitricum, et Nitrum. Glauber (37) putabat Nitrum esse Subjeetum Universale, tam in Plantis quam in Mineralibus et Animalibus existens (338), omnesque Sales in Nitrum posse mutari, exponendo A&- ri ut inde vitam et flammam peterent (59). Quaestio haec de mutatione Salium, et imprimis Salis Communis , saepius fuit repetita. Alii rem, falsis experimentis ducti, probarunt (40), alii improbarunt (41). G.E.Stahl docuit Acidum Nitri oriri ex:conjunctione Acidi Primigenii (Sulphuriei) putredine debilitati, et e Phlogisto, quod Acido Nitri adesse, quin et rulilos ejus va- ores facere robare conatur (42). Haec opinio longo viguit tempore. Pietsch P »P P g 8 P a. 1749 eandem promoyit et applicavit, approbante Academia Berolinensi, cujus prae- mium reportavit (45). Multa de illa mutatione Sulphuriei ‘consceripta fuerunt. Plu- res Stahlium secuti sunt (44); non ita alii (45). Simili ratione de Acido Hydrochlo- sico mutando yarii scripserunt (46); plura vero de his agere, neque quaestio ne- que, satis cognita historia permittunt. Phlogiston Acido Nitri adesse cum Stahl dixisset, omnes fere qui eum sequuntur — . 7 2auü®- (37) Plurima de Nitro babet in opere-: « Prosperitas Germaniae”; nos tamen usi sumus is quae ex hocıopere translatae fuere in Recueil etc. 11776. pP 5—42 (38) Recueil etc. 1776... p.!8— 17. (39 ) Ibidem, 'p..6—7 ,117 —26. (40) Mem. de Math. et de Phys. XI. hist, p. 37. 39. 4ı—43. ı15. Universe de mutatione Salium eonferatur H. H; G@. von Justi. Chymische Schriften II. 229. X)» Me&m. de Math, et de Phys, T. XI. hist. p. 39. 82, 121 — ı22, Philosoph. Transact, Vol. LIII, y- 1763. p. 368. (42) « Fragmenta quaedam ad Hist. Nat, Nitri A®, 1698.” Opusc. Chym.-Phys.-Med.p. 553 — 555. (43) Recueil etc. 1776. p. 187. (44) Recueil etc. 1776..p.:301. 392. Macquer, in Grondbeg. der Oefen. Scheik, Dort. en Rotterd, 1975. I. p. 49. 500 —: Grondbeg. ‚der Besp. Scheik. Dort. en Rotterd. 1773. I. p. 51. ‚ (45) Phil. Trans. Vol. LIII. 1763. p. 367. Recueil etc. 1776. p. 438. M&m. de Math. et de Phys. Hist. p. 81. et zog. Mem. p. 12, 15. a71. 376. 399 — 403. (46) Kuhnst in’ Aetis Acad. Naturae Curios. Vol. VL Norinb. 1742. p. 464-469. putabat Acidum Nitri ex Acido Salis et Phlogisto -coneretum esse, Vide (praeter N.4o et 41). 'Mem, de Math. et de Phys. T. XI. Hist. p. 9. 50. 72. Mem, ı1, 20, Gornette experimentis probarit rem haudquaquamı heri posse. Hist. p. 82. M&m, p. 20. K B . 0 10 'CAROLI JOSEPHI va COOTH eandem sententiam promoverunt (47). Wiegleb(48) autem primus rutilos Acidi va- pores non tam omnino a Phlogisto sed a puro igne (calorico) repetivit, quod, illo, duce, etiam alii fecerunt (49). Seientia mutata Phlogiston etiam omisam est, Primus autem qui mutationem Acidorum in Nitricum, et Salium in Nitrum negaverit fuit Bau- m& (&0), ortum Nitrici et Nitri ducens ex materüis organicis putredine dissolutis, quo facto, enata principia sese jungerent cum principiis terreis; addit tamen materiem organicorum igneam, ut Phlogiston in Nitrum transgredi (51). Utramque, mutatio- nem Acidorum et Salium, et praesentiam Phlogisti, rejecit doctissimus Weber (52). Papa De nitro vegetatione enato. Doecuit celeberrimus Lemery a. ı717 (55) Nitrum gigni ope vegetationis Plantarum (54), omnino perfectum in Plantis existere (55), et ab his, cum 'alimentis transgredi in animalia (56); Nitrum autem e terris, cum materiis organieis confectis elotum , jam antea adfuisse, nunc vero putredine e Plan- tarum et Animalium materiis exsolutum fuisse; adeo ut putredo non ageret, nisi Ni- trum a materiis quibus admixtum esset liberans (57); Plantae succos quoscunque © terra petitos, vegelando in Nitrum mutarent (58); et simili modo Animalia Nitrum producerent, sed basi Ammoniacali. Cum pauci eum sequerentur, plures habuit ad- versarios (59). 42 Tri- (47) Pott, in Miscell. Berolin. T. VII. p: 296. Vogel, Instit. Chim. Francof. et Lips, a, 1962. 8. 436. B. Tieboel, in Verhandel. uitgeg. door de Holl, Maatsch, te Haarlem d. XVI. 1776. Stuk a. p- 306. M&m. de Math, et de Phys. Hist, 82. M&m. 209. 375. Priestley, in Philos. Trans. T. LXXIX, y. 1789. p- 139. (48) Taschenbuch für Scheide-Kunstler und Apotheker auf das jahr 1783. p. 33 —37« (49) Untersuchung über das Brennbare in der Salpeter-Saure, als ein bestandtheil derselben, Helmbstad a. 1785. 8% (50) Chymie, exper. et rais. III, p. 539. (51) Ibidem. p: 598. (52) Von Crell.die neueste Entdeckungen in der Chimie a. 1781. II. 217. (53) Hist,'de PAcad, Roy. des Sc. pour 1717. Mem. 31 et ıra. Recueil etc, 1776. Px.66— 143, (54) Recueil etc. 1776. p. 130— ı13r. (55) 'Ibidem. p. 104105 et zog. k (56) Ibidem. p. 132. In Animalibus vero Plantarum Nitr. Potassae in Nitr. Ammoniae mutari, et eontra Animalium Nitr, Amm, in Plantis in Nitr. Potassae, ducebat (p. 132. 143), (57) Ibidem. p. 106. r (58) Ibidem. p. 126— 133. i (59) Mem. de Math, et de Phys. T, XL. Mem, p. 9 et 384; et alii in Recueil etc, 17764 RESPONSIO Ad QUAESTIONEM CHEMICAM. 11 Tribus his antiquorum Chemicorum praecipuis opinionibus perspectis , yideamus rei historiam 'ante ‚detectam Nitrici Analysin. 9 Patriae illud decus Boerhaave, ortum Nitri deducit e putrefactis Animalium materiis, accedente Vegetabilium exustorum Cinere et Calce viva (60); Nitricum vero ope Sulphurici e Nitro paratum non. eductum sed productum habet (61). Hales jam möonuit Nitrum urendo plurimum Adris cujusdam reddere (62). Cum quisque celeber Chemicus suam de Nitrici et Nitri ortu naturali haberet sententiam, non, mirabimur si legamus Meyerum seripsisse : Acidum Nitricum oriri ex Acido Pingui mutato exhalationibus corporum putrescentium (63). Kirwannus ducebat Acidum Nitricum nihil aliud esse nisi Aöreın Dephlogistieatum (Oxygenium) in sta- tu fixo, demto igne ad statum aeriformem necessario (64). Priestley, debiles licet redderet rationes, Aerem putabat Atmosphaericum con- stare ex Acido Nitricoet Terra, addito Phlogisto, et sic Nitrum nasci, ubi Acidum in Aöre contentum majorem haberet aflinitatem cum allata Basi quadam, quam cum Terra in Aöre (65). Quum tantus Nitri sit usus in bello et artibus Principes et Societates Scientiarum, tam Edictis quam Quaestionibus coronandis, Nitri confectionem rite praescripserunt,, et Chemicorum diligentiam excitarunt. Sic qui bello in Sueciä praeessent jam a. 1747. Nitri rectam conficiendi rationem exhibuerunt (66); similique modo Prussiae Prin- ceps (67), et Galliae Reges tam ante haec (68), quam nuper (69) fecerunt, ‚et eruditos rei Nitrariae prae&sse viros curarunt. Scien- {60) Elem. Chem, T.J. p. 24—55. II, 24r. Process. 128. (edit. Paris 1753). (61 ) Ibidem. II, Process. ı4ı1. p. 256. (62) Stalique des Vegetaux et l’Analyse de l’Air. Paris 1735. p. 159. 197. 199. (63) Chymische Versuche etc. etc. von J, F. Meyer. Leipz. 1764. p. 366. in edit, Belgica a Kaste- leyn edita., Amsterd. 1777. II. p. 210. (64) Von Crell die neuste Entdeck. Leipz. 1782. V. 233. (65) Proeven en Waarn. op verschill. soorten van Lucht. II. Amst. 1781. p.'94. 95. ror. (66) Instruction sur la Construction et P’Etablissement des Nitrieres; publi€ par Pordre du Conseil „Boyal.de Guerre. Stockh. 1747. (Recueil etc. 1776. p 237 — 284). (67) Königl. Pruiss. Salpeter Mandat 1767. insertum in Simon «die Kunst Salpeter zu machen und « Scheidewasser zu brennen.” Dresden 1778. I. p- 507. (68) Instruction du Roi sur la fabric. etc. 1776. insertum in Simon die Kunst etc. III, 1784. p: zı (69) Instruction sur la fabr, du Salp. Paris, 1820, B2 12 CAROLI JOSEPHI van COOTH Scientiae autem multum profuere Quaestiones a varlis Societatibus promulgatae. Sö- cietas Bernensis prima hac de re tres accepit haud spernandas eommentationes (70): Pietsch a, ı74g. praemio ornatus fuit ab Academia Scientiarum Berolinensi (71); Pharmacopoeus Vannes a. 1766. a Besancomensi (72). Uterque Stahlianae licet adhaerens doctrinae probe rem tractarunt. Maximi autem fuit momenti Quaestio, quam, monente Rege, proposuit Academia Scientiarum Parisiensis a. 1775: de ortu et praeparandi ratione Nitri; simul opusculum in lucem edidit, quo continerentur praecipuae Chemicorum huc usque cognitae senten- tiae (73). Sexaginta sex ante annum 1782 accepit responsiones; tam coronatas quam laudatas singulari in opere divulgavit (74). Fratres Thouvenel, praemio ornati, Adris aditum putredinisque actionem du= cebant necessarias (75); monebant in ortu Nitri non tantum Acidum, verum etiam post factum Acidum, Alcali gigni (76); Aöremque putredinis ope Nitrificationis pro= cessum perficere (77). \ Plura de his Commentationibus hie afferre non lieitum visum fuit. Omnes fere putredinis statuebant necessitudinem (78). Quaedam vero inde hic et illie petimus (79): $. 10 Anno 1772 Rutherford detexit Azotum (80); duös annos post Priestley Oxy. se- (70) Recueil etc. 1776: pr 284 374. (71) Ibidem. p. 163 — 235. (72); Ibidem. p. 387 — 403. (73) Est illud sapiens jam citatum: Recüeil de M&m, et d’Obs. sur la form. et la fabr. du Salpetre, Paris 1776. 8%. (74) Sub titulo: « Recueil de M&moires sur la formation et la fabrication du Salp£tre, Paris 1786. 6°. quod faeit Tomum XI. des M&moires de Mathematique et Physique , vel du Journal des Savaus &irangers, (75) Ibidem. M&m. p. 73. 94. zıı. (76) Ibidem. Mem. p. 81. ıı1. (77) Ibidem.. Mm, p. 132— 133. 149— 150. (78). Ibidem, Mem. ‚p. 210. 279. 386. (79) Societas Scientiarum Harlemensis ad a. 1816. etiam quaestionem promulgayit: an, ratione ha- bita de is, quae de Nitri ortu cognita sint, nosträ in Patria Nitrariae commodo confici possent? — Nullam autem accepit responsionem. (Natuurk. Verhandel. van de Hollandsche Maatsch, te Haarlem. d. VEH. Hist. Ber..p. VI. : : (80) Ut docet Davy, Elem. de Philos. Chim, Paris 1813. I, 443. RESPONSIO App QUAESTIONEM CHEMICAM. 15 genium indicavit (81). Idem docuit Acidum Nitricum :in candente sclopeti tubo Oxygenium praebere (82), ‚et obseryavit si trans mixturam Oxygenü et Azoti supra aquam;, transmitterentur. scintillae. electricae, :hanc aquam acidam fieri (85). La- voisier a. 1776. jam ‚satis lucide de ‚Oxygenio, Nitrico contento seripsit. (84), et Oxygeneticum ‚habere ‚prineipium docuit, . Omnium autem primus certam ‘et veram Acidi ‚Nitrici-compositionem detexit, et experimentis probavit, H. Cavendisch(85), Docuit mixturam: 5, partiam Oxygenü et ı P-;Aöris Atmosphaerici, aut 3 P- Oxyge- »ib et 7 p. Azoti mujari in Acidum Nitricum , si fluidum electricum transduceretur. Ejus experimenta repetiverunt celeberrimi nostri Van Mar um et Paats van Troostwijk, eundemque, eyentum obseryarunt (86). % 677 Ab hoc inde tempore omnes Chemici hanc Nitrici COmpositionem ‚veram assumse- runt, et brevi post etiam ad ortum ejus naturalem explicandum adhibuerunt; nimi- rum in’quodam Annali a. 1787 (87) jam invenimus Gavendischii experimenta, ab aliis probata, conducere ad 'ortum Acidi Nitriei naturalem explicandum ex Azoto e materiis 'organicis putredine enato, ope electricitatis ex evaporalione, oriundae ‚cum Oxygenio ‚juncto, -:Gren seripsit!Aörem Atmosphaericum et, putredinem esse, neces- sarias, ut ex Azoto corporum organicorum dissolutorum et e basi gaz Oxygeni fieret Nitricum (88). Novam vero hanc theoriam, ni fallimur, validis experimentis fidens , Primus recte disposuit, et verissiimam esse probavit, vir nostras, A. van S tipri= aan Luiscius, qui in praestantissimo suo de Putredine, opere (39) illam as- sumsit, et probavit talem qualem longe plurimi Chemici adhuc adhibent; nempe Azo- (81). Proeven en Waarn. enz; IL 1781. P: 61 'sqq, (82) Von Crell die neueste Entdeck, XI, 1783. p- 26% (83) Davy, opus 1. c. 444. L (84) Recueil etc. 1776, p. 6or. ) ; ' (85) Philos, Transact. V.LXXV. y. 1785. P- 372. V. LXXVII. y. 1788. p. 361. (86) Verh. uitgeg. door Teyler’s 2de Genootsch IY. Stuk. Haarl.. 1787. p. 181 — 197. (87) Taschenbuch für Scheidek. und Apoth, VII. a. 1787. :p.4o—43, (88) F.A. C. Gren Systhem. Handbüch der Gesammte Chimie, Halle 1794. II. 631 — 633, (89 } Beantwoording der vrage: («Welke zijn.de oorzaken, verschijnselen,, en uitwerkselen der verrot- « ling in plantaardige en dierlijke zellstandigheden” voorgesteld door het Bataafsch.Genootsch. der proef- oud. Wijsbeg. te Rotterdam voor hetjaar 17994:in de Verhandel. van dit Genootsch., d, XII, pP: 49 =15% B35 14 CGAROLI JOSEPHI van 'COOTH Azötum putredine ex organicis enatum cum Oxygenio A&ris Atmosphaerici facere Ni- tricum, et hinc fieri Nitrum (90). Plurimi, qui ante Stiprianum de Nitro scrip® serunt, putredinem necessariam esse ut fieret Nitrum dixerunt; ast vero tantummodo quia vidissent, absque putredine non dari Nitrum; agendi autem putredinis ‘ratio- nem non intelligebant ; quod patebit si Stahlii, Lemeryi aliorumque qui putre- dinem necessariam statuerent (91) recordemur theorias; — et simili ratione, eum experientia docuisset difhieile dari putredinem sine libero A&ris aditu, Aörem ortui Nitriei et Nitri necessarinm duxerant (92). Van Stipriaan vero primus rem apte disposuit et explicavit. Postquam haec celeber ille protulisset, validis experimentis probata , nemo (Chemi- cus hac de re amplius dubitavit. Tanta ejusest auctoritas ut nuper Cl. Liebig fassus sit: Stipriani opinionem, de ortu Nitrici, propterea fidem mereri, quia clarus ille vir non ex industriä de ortu illo, sed tantum quasi de corollario ex putredinis doetrinä'illustrarä, sceripserit; et sese credere: Longehamp, (quem postea vide- bimus contrariam excogitässe theoriam ), Stipriani opus minime legisse (95). — Plurimi 'auctores qui post Stiprianum scripserunt, et quorum maxima, habetur auctoritas, eandem omnino'secuti sunt theoriam ; revolvamus modo praestantissima opera Fourcroyvii (94), Hermbstadtii (95); Chaptalii (96) et pluriam illo- rum 'temporum: (97);3.recentiora Trommsdorffii (95), Berzelii (99), Lus- : Jac- (90) Ibidem, p. 113. (91) In praecedente historia hos nejuidem adnotavimus; vel ex auctoritate aliorum loquebantuz, vel putredinis necessitudinem statuehant quia absque ejus auxilio Nitram non aceiperent, Fuere (prae- ter n.78): Stahl Opusc. Chim. Phys. Med. p. 536. 'Baum& Chim. exper. ILL p. 597. Recueil'etc. 1776. p. 338. et passim, 'M&m. de‘ Math. 'et de Phys’ T. XI. hist, p. 5.°24.' 70. ud) Mem, px 37. 67. 73. (92) E. g. Simon die Kunst Salpeter zu machen etc. I. Dresden 1771. p. 23. 68. III. Dresden 1784. p-6. Recueil etc. 1776. p. 452. Me&m. de Math. et de Phys. T. XI. Hist. p. ro. ır4, "Mein, p. 27. 70. 73. 94. ı1ı, 180. 356, (93) Annales de Chim, et de Phys. Juillet 1827. T. XXXV. p. 331 — 332, (94) Sysiheme des Connoissances Chimiques etc. Paris a.9. I. p. ıır, Philosophie Chimique. Paris 1806. p. 440. IMVZZ (95) Systhematischer Grundriss der Allgem. experim. Chemie IL Aufl. TV Band. p. 346 — 356, (66) Chimie appliquee aux arts. T.IV. Paris 1807. p. 123. (97) Klaproth en Wolff, Chemisches Wörterbuch, Berlin 1809. IV. p. 324. '(98) I. B. Trommsdorf, die Grundsätze der Chemie für Fabrikanten, Kunstler, und Gewerb- treibende, Erfurt 1829. p. 288. (99) Elemente der Chemie der Unorganischen Natur; aus dem Schwedischen übersetzt von Dr "umhof, Leipz. 1816. I. 638. RESPONSIO .Anp QUAESTIONEM CHEMICAM. 15 saccii (100), Thenardii (101), et eadem inveniemus, S. 12 Licet plures et praestantes Chemici illam theoriam secuti sint, tamen al, neque ignobiles, diversam adhibuerunt. Von Humboldt (102), cum probasset Atmosphaerae Oxygenium sorberi, relicto Azoto, ab humo, argillis, terrisque simplicibus (105), et omne fere cum terris con- jungi (104), neque Alcalia eadem vi sorbente carere (105), putabat Nitricum sequenti e causa nasci: terrae argillaceae avide Atmosphaerae Oxygenium sorbent, hine in in- fimis Atmosphaerae plagis liberum adesset Azotum; Azotum illud magnam igitur Oxygenü offenderet copiam; quaevis enim terrae particula cincta esset Atmosphaera Oxygenio ditissima, quod Oxygenium penitus in terras intraret ut sese cum iis con# jungeret; ast, parya liberi Azoti quantitas |se magnae liberi Oxygenii copiae simul ®djungens Nitricum fingeret, electricitatis Atmosphaerae ope (106). $. 15. Franco-Gallus Longehamp, veteri opinioni haud adsentiens,, diversam attulit - qua statuit, Acidum Nitratum Naturalium forsan posse provenire e Pluviis ‚tempesta- te/lapsis, quae semper Acidum illud continent, ejus elementis ex ipso Aöre petitis et fulmine conjunctis; hypothesis vero haec adhibenda cum esset in regionibus calidis, minime in temperatis (107), aliam finzit (108), quam a. 1825 legit in conventu so- c10= “ (100) Cours de Chimie par Mr. @ay-Lussac’comprenant Phist, des'Sels, Ia Chimie vegetale et animale. Bruxelles. 1829. I. lecon, 10. p. 22 — 23. (101) Trait€ de Chim. Elem. Theor. et Prat. Brux. 1829. I, (. 891 bis p. 433. (102) Annales de Chim. T. XXIX. p. 125—160. Sur Pabsorption ‚de ’Oxygene ‚par les terres sim; ples, et son influence 'sur la eulture du sol. Hanc'terrarum proprietatem..ortui Nitrici ulilissimam esse post haec videbimus. (103) Tbidem. p. 128. 129. (104) Ibidem. p. 133 — 134 ( 105) Ibidem, p. 138. (106) Ibidem. p. 156 — 160, (107) Dumas Trait@ de Chimie appliquee aux arts. ‚Paris 1830, II. 7223 , (108) Annales de Chim. et de Phys, Sept, 1826, T, XXXIU, p. 5, Theorie nouyelle sur la Nitrifica- tion par Mr, Longchamp, 5 CAROLI JOSEPII van COOTH ciorum Academiae Sceientiarum Parisiensis (109), qua putredinis necessitudinem ne- gavit, quippe enati Acidi Nitriei tam Oxygenium quam Axotum ex Aöre Atmosphae- zico deducens; probare tentavit Acidum Nitricum gigni in locis ubi neque adsint materiae animales neue harum eyhalationes (110), et solum Adrem Atmosphaeri- cum, absque ope materiarum organicarum putrescentium, producere Nitiicum. Ete= nim, cum observatum fuit: Nitrieum non fieri nisi in locis humidis, neque nisi in lapidibus porosis, aut terris minus cohaerentibus, Cretam continentibus, neque sine libero A&ris aditu, et tandem terras poris instructas et Cretam agere vi absor= bente, cum, inquam, haec observata essent, putabat Longcehamp, terıas et Cre- tam, praeter \Aörem Atmosphaericum, sorbere aguam [quam scimus gaudere Are Atmosphaerico abundante Oxygenio (ı11)], Aäremque hac contentum poris suis condensare, et sie conjunctionem elementorum promovere atque eflicere ( 112). Hac ıheoriä putat omnem Nitri ortum in regionibus tam frigidis quam calidis posse explicari; constat enim terras Nitrum praebentes admodum porosas esse et raris sed copiosis pluviis, Oxygenio (ut omnis aqua) abundantibus, humectari (115); fuere qui ei adsentirent, plures qui id non facerent, S. 1% Aliam 'aeque'novam theoriam ante duos annos excögitavit Gollard de Martig- F d no y (109) Vauquelin, Chaptal, Lussac, Dulong et d’Arcet; ab Academia denominati fuere qui theoriam illam indagarent. Sed proh dolor! horum sententia huc usque conquaeritur. (no) lc. p. 15. egakne e 3105 (zır) Repertas dieit (ibidem ‚pi 19)=“.in ‚Are - aquä ‚contento —— 2900 libero adsunt 050° (Thenard I. p. 90). p: Oxyg-in Aöre Atmosph. 10,000 (z12) l.c. p-17— 20. «L’on voit”, scripsit, « que--Peau ‚exerce une aclion telle sur l’Oxygene et « PAzote quelle tend a combiner les deux Gaz d’une maniere plus intime, ‚qu’ls ne le sont dans « Pair atmospherique. Mais si une force quelconque vient se joindre a celle de l’eau, n’est il pas « raisonnable de penser que l’action molleculaire des Gaz acquiere encore plus d’energie et qu’il resul- a tera enfin de ces forces r&unies une combinaison qui sera l’Acide Nitrique ; soit que cet Acide se « forme en suivant toute Ja chaine des composes connus et inconus de l’Azote et de l’Oxygens, soit « qu'il se forme par un seul acte de Paction de ces Gaz? Or, le corps qui dans la Nitrification ‚se= « conde Paction de P’6au C’est la chaux: derla craie; ainsi dene le tufeau, la craie, les materiaux nitri- « fiables agiroiemt dans la Nitrification et comme absorbant,de l’eau et. de l’air et comme, presentant « une base qui sollicite la formation de l’Acide Nitrique ; et Peau agiroit comme absorbant de l’Oxyr « gene et de P’Azote, et commencant la combinaison de ces Gaz” (ibidem p. 20). (113) Jbidem. p.aı RESPONSIO an QUAESTIONEM CHEMICAM. 17 nay (114) qui, cum putaret Ammoniam fieri in quovis loco ubi Azotum liberum Hy- drogenium offendat, et in terrae superficie majorem existere Ammoniae quantitatem, quam unquam fuerit observata, et tandem Ammoniam proprium putredinis esse pro- ductum,, statuit : ortum Nitrici repetendum esse ex dissoluta Ammoniä; firmat haec observatione, terras Argillaceas humumque et materias animales locis obscuris serva- tas, tantummodo Ammoniam continere, mox vero si A&re et luce fruantur, Nitrates; qua actiione Ammonia cum Aöris Atmosphaerici Oxygenio Acidum fingeret (115). Nuper Germanus Waltl (116) putabat: Nitrum naturale, (inprimis illud stabu- lorum ), oriri ex urina et excrementis animalium, in quorum urina Nitrum se vi- disse testatur; haec, ejus ex opinione, Nitrum illud e plantis Nitrosis accepisset, quae ex actione putredinis in materias organicas Sal petivissent (117). $. 15 Postremam quam invenimus allatam theoriam, est illa Dumasii: qui, licet de necessitudine dissolutionis materiarum organicarum dubitaret, respexit ad illud The- nardii experimentum, qui destillando fibras musculares, materiem accepit anima- lem insipidam , quae cum aquä in contactu A&ris calefacta, subito majorem praebuit Acidi Nitrici copiam (118). Hoc tradito experimento, rogat Dumas: an non fieri posset hanc materiem enasci sub conditionibus et in casibus quibus oritur Nitrum, ut inde partes, quas agunt materiae animales, earumque utilitas facile intelligeren - tur (119)? S. 16 Haec de historia Acidi Nitrici et Nitri suficiant. Vidimus antiquitus plures viguisse theorias, quae licet ingeniosae tamen habentur inanes. Putredinis necessitas ab ex- perientia fuit indicata, et hine a Chemicis statuta; ejusdem vero doctrinä illustratä, £t Acidıi Nitriei compositione cognitä, valida etiam de ortu Acidi Nitrici et Nitri pro- {1ı4) Brande?’s Archiv. XXVIIM. H.I. Belgice Transl, in «Schei-Artzenym, - en Natuurk. Bi- bliotheek door B. Meylink. D. VIII. 1829. n. ı. p. 17. (115 ) Ibidem. p.ao—23. Haec theoria licet differat ab illa Stipriani tamen in eo cum illa con- venit, quod Azolum {non ex Aöre sed ex Ammonia ) zutreludine natum dicitur. (116) Buchners repertorium. XXXI. h.II, Translatum in S. A. et N, Biblioth, door B. Mey- link. D. IX. 1830. n.ı. p. ı2. (zı7) Ibidem. p. 12— ı7. (118) The&nard opus citatum. I, p. 433. in nota. (119) Dumas Traite de Chim. appligu&e aux arts Paris 1830. IT. 725. Ipse vero dubitat an haec maleries, maguä satis copiä , fieri ‚posset. c ı5 CAROLI JOSEPHI van COOTH prodiit theoria, secundum quam unum Aecidi elementum ex materiis organicis pıtres= centibus, alterum ex Aöre petitur, — Ulimis demum temporibus Longehamp, (quem praecederat von Humboldt), aliique theoriam posuerunt, qua Aöır Athınos- Fhaericus utrumque praeberet Acidi Nitriei elementum; — et, ne pluribus ‚utamır verbis, haec is orta est inter Chimicos : an putredo, praebendo Azotum, necessaria sit ortui Nitriei et Nitri, vel an desiderari possit, Acidi elementis ex Aöre petilis ? Litem hanc posthaec ulterius indagabimus, melioremque sententiam indicare tenta- bimus, en CAPUT SECUNDUM. DE LOCIS UBI NITRUM A NATURA ABSQUE ARTIS OPE CONFECTUM INVENIATUR3z ATQUE UBI ET QUOMODO ARS NATURAE ACTIONEM PROMOYEAT? %. % dm supra Nitrum dividimus in illud a sola Natura, et in illud a Natura industria accedente prolatum. Primum illud genus plurimis in locis offenditur, loei illi dieuntur Niirariae Na= zurales, et sunt tales ubi plures fortuito convenerunt conditiones, aptae ut Ni- trates gignantur absque artis ope. India, inprimis Orientalis, plurimo gaudet Nitro (1); ripae fluminis Gangis, reg- num Cachemire, Bengalia, regioque Thibet et insula Ceylon illo Sale abundant, uin et Persis et Aeg tus (2); Nilus ipse Nitrum continere antiquitus credeba- q 5yP > tur (1) Recueil ete, 1776. p. 109. M&m. de Math, et de Phys. T. XI. M&m. 424. 432 — 1435. Fours eroyl.c, Ill. 95. 108, Klaproth et Wolff Chem. W. IV. p. 322. Hermbstadtl.c. II. p. 136. (2) Recueil etc. 1776. p. 530. Neue Schr. der Naturf. freunden zu Berlin II. 1799. p. 372 et 373 Meylink Bibl. d.IX. 1830. n,ı. p.ı3. Annales de Chim. XXIX. p. 15%. Gilberts Au I, p.5ı3, Annales de Chim, et de Phys. T.XXYV. p. 209, Dumasl. c, T.IL p. zar. RESPONSIO An QUAESTIONEM CHEMICAM. 19 tur (3). America (4) Nitrum etiam produeit, inprimis Brasilia (5). Neque Europa Nitro caret ; monuit doct. Walt] eo plus Nitri provenire quo solum esset fertilius, adeo ut si ab Australi ad septentrionalem transgrediamur Europam, in Sieilia plus Nitri offendemus quam in Italia, in Italia plus quam in Germania et hie plus quam in Suecia (6). Constat Nitrum naturaliter nasci in Sicilia, Italia, Hun- garia, Hispania, Gallia, Germania, aliisque in regionibus (7). In primum memoratis loeis calidioribus Nitrum post pluvias supra terram provenit, in posteris vero magis in cavernis reconditum est. Plures ejusmodi dantur caver- nae; jam Baecius scripsit Nitrariam esse naturalem prope Fabrianum oppidum in erypta sub Apennino, et aliam prope Volturenae fines (8). Schelhamer lo- quitur de lapidieina Nitro ditissima in Gallia prope Salmurium oppidum (9). Memorabilis est cayverna illa Hombergiana prope Wurtzburg (10), et caverna cal- earia Pulo prope Molfettam in Apulia, ab abbate Fortis indicata, ab illo (11) et a Zimmermanno descripta (12). Maximi quoque momenti sunt, Galliae cavernae Nitratae, in primis illae in dextra fluminis Seine ripä, prope pagum Roche-Guyon, quas calcariae indolis sponte sua Nitrates gignere primus observayit de la Roche- foucauld (15), et dein Clouet et Lavoisier, post multa experimenta, afir- marunt (14); plurimae, ut hi docuerunt, dantur cavernae Nitratae in Gallia (15). Singulis memoratis in locis Nitrates a sola Natura perficiuntur; in India et Hispa- niä basi alcalind, ut acus supra terram, post pluvias Nitrum prodit, et scopis eve- (3), Quod dicit Agricola, Baziliae 1657. p.586. Stahl vero (opusc. p. 536) et Schelhamer (l. c. pP: 91) jam monuerunt falsam hanc esse opinionem. (4) Fourcroy op. cit. IE. p. 108. G. Lussac Cours de Chimie ac L leg. X. p. a2. (5) Gilberts Annalen der Phys. b, LIX. II. IVeue folg. b. XXIX. 1818. p, 170. (6) Meylink op. citat. IX. I. p. 17. Confer, Theoretisch-praktische Anleitung zur Künstlichen Er= zevgung und ewinnung des Salpeters. u. s. w. von Dr. C. F, Becker mit einer Vorrede van Prof. Hausmann. Braunschw. 1814. p. 12. 24—25. (7) Videatur de singulis Hermbstadt l. c Il. 136. Annal, de Chim. XXIX. p. 157. Recueil etc, 1776 p.586— 596. Mem. de Math. Phys, et de Phys. IX. 434 438, 331. 503 .- 613, Gilberts Ann. b. 1. 513, (8) A. Baceius de Thermis etc, Patayii ıyı1, p. 164 == 165.) (9) .c p.76— 77. _ (10) Von Ciell Chem. Am, 1791. I. p. 325. 1792, HL. p. 150, (11) Ann. de Chim. XXIII. 1797. p- 36 — 4a. (12) Von Crell Beytr, zu den Chem, Ann. b, IV. st.I. pP: 3 (13) M&m. de Math, ct de Phys, T..XJ. Hist, p- 193. (14) Ibidem, p. 503, (5) Tbidem, p. 503 — 609. n - Ca ad CAROLI JOSEPHE vax COOTH everritur, unde Galli dieunt: « Salpetre de Houssage’”’ (16). Alis in locis, e. g in insula Geylon et in Gallia, provenit in cavernis ut plurimum calcariis; basi tamen quoque ibi offenditur alcalinä, licet major pars calcarid gaudeat.. EIER Aquae ita dictae minerales haud raro Nitro abundant (17). Singularis occurrit, fons Nitratus in Hungaria (18). Chome&l plures fontes Nitratos in Gallia inye- nit (19). Marggraf jam Nitrum in aquä puteali Berolinensi indicavit (20). Ber-. zelius Aquam Stockholmensem Nitrates continere scripsit; Liebig in puteis Gies-. sae idem Sal invenit (21). g 5. Celeber Marggravius primus Acidum Nitricum in pluviis et nive indica- vit (22) Liebig, qui sedulo pluvialem indagavit Aquam, inter 77 species, ha« buit ı7 quae durante tempestate lapsae erant; harum omnium reliquiae, post decoc- tionem, continebant Nitrates; Nitrico nimirum ex ipsis Adris elementis, fulminis; ope, confecto (25). S. &. Jam monuimus, omne de quo tractavimus Nitrum a solä:Naturä' confectum.videriz; est aliund genus, ad quod gignendum ars non ex industria attulit sed tamen Natura. non sola partes egit; nimirum illud quod nascitur ubi bases sint expositae exhala- tionibus putridis, et hae fortuito simul adsint. Sic Nitrates inyeniuntur in vetusta= rum aedium parietibus, in muris et solo cellarum , culinarım (24), stabulorum, la- trinarum,, in sterquiliniis, quin et in omni agro culto (25);. verbo, in omni loco. ha.. (16) Hermbstädtl.a p. 136. Becker l.c. p.5. (17) Jos. Man. Oestenreicher Annalysis Aquarum Budensium. Vederob. 1781. p. 18% (18) Von Erell Chem, Ann. 1793. I. p. 224. (9) Von Crell Neues Chem. Archiv. Leipz. 1784. I. p 108 — 104. (20) Opusc, Chim. Paris 1762. Dissertat. XLY. 8..17—22. T.II. 9.39 — 49: (sı) Ann. de Chim. et.de Phys. Juillet 1827. T.XXXV. p. 332 — 333. (22) Opus. cit, Diss. XIV. $.7. 10.1. T.M, pı3—.16. 20—a3, Hist, de.PAcad, des Sciences de- Berlin. pour »751, VH. 154 — 158, (23) Aunal de Chim, et de Phys, XXXV. p.330 —33r. {a4 }Waltl nuper: monuit Sal quod in muris effloreseit, et Nitrum. dicitur,, esse Sulphatem So= üae ei Magnesiae, (-Meylink op, cit, IX. I, p. 14). , (35) Nimirum_e fimo ut docet G.Lussac Cours de Chim. etc I, lec. X, p. 22._ RESPONSIO ap QUAESTIONEM CHEMICAM. a1 habitato (26). Nitras Sodae raro oritur; in stabulis, inprimis oviim, plus fit Nitratis Ammoniae (27) vel Magnesiae; Nitras: Galcis ubique fit in locis Calcareis, plus minusve cum Nitrate Potassae (28), Ge Licet in regionibus temperatis gignatur Nitrum , tamen hujus copia non suflcit ad tantos usus ad quos Nitrum adhibemus, Ars itaque, jam longe ante, Naturae actio- nem excitare studuit; exstructae fuere Nitrariae Artificiales, id est, aedes in lo- cis ubi ars, Naturam imitans, conferre conetur mixturam ortui Nitri aptam,. et con- ditiones optimas, quibus illud producitur, sibi comparare. « Quo tempore illud nos- « trum” Nitrum « parari coeptum sit, ubi, quibus auctoribus, nulli saeculorum An- « nales nobis commemorant; fortassis autem ab Arabibus haec via Prius tentata, ab 6 lisque ad: nos derivata est nova haec Nitri parandi ratio.. Videor enim mihi apud «istos ejus quaedam vestigia deprehendere » seripsit Schelhamer 629). — Ba- conis autem Verulamii tempore oficinae jam exstitisse videntur; scripsit enim: « Nitrum deprehenditnr esse veluti Spiritus terrae: etenim, cerlissimum est,. quam- « cunque terram licet puram, neque Nitrosis admixtam, ita accumulatam et tectam, « ut immunis. sit a radiis solis, neque emittat aliquod vegetabile, colligere etiam sa- «.tis. copiose Nitrum ” (50) His temporibus in Europa ars Nitrum prodacit, ratione habita theoriae qua in ortu Nitri putridinis statuitur necessitas. Observatum enim est Nitratem Potassae non fieri nisi in locis ubi bases salinae, Calx, Potassa, aut Soda reliquias materiarum Animalium vel Plantarum Putrescentium attingant (31). Propterea hae materiae con- geruntur et quidem in locis ubi Aör stagnans sit et humidus, ubi lumen neque ob- scuritas nimis adsint, cum interdum humectentur ; id autem eficiendum est ut Na- turam imitemur; hoc si negligitur omnia frustra erunt tentamina (32)! Var (26) Fourcroy op, eit. IH. p. 95. Chaptal, Chim. App. IV. 122. et plurimis- in locis operum ; » Recueil” ‚etc, tum 1776 cum 1786. et Becker, c, p- 6. (27) Causa discatur ex: Haarl. Maatsch, XYI; IL; 1828. p- vor, (28) Beckerl.c,p.6,.7 et 13. (29) 1. cp. 64—65. (30) In Hist, vitae et mortis, Opera omnia Amstel.. 1663. UII, P- 103.- Twe works of Er, Bacon: Baron of Verulam London ı$ı9. VIH. p- 4os (31) G Lussac Cours de Chim, I, Lec. X. pP» ar.- (32) Becker], c, p. 5% e 5 22 CAROLI TOSEPII vaw COOTH Wariae in Nitrariis adhibentur materiae; videamus primo de materlis illis, dein de- diversis rationibus quibus hae congeruntur teguntur, ac pertractantur, | N 6 Materiae Animales in artis Nitrariis non abesse pösse creduntur. Nitrarii sedulo eas igitur quaeruntz; antiquitus omnes quascumque partes Animales adhibebant, quin et ipsa cornua pilosque (35); optimae ducuntur: omnia Animalium excrementa, in- primis herbivororum, Equorum, Boim, Ovium, et Avium, Columbarun et Gallina- zum; urina, bilis, et prae omnibus fluidis sanguis; universe partes molliores praestant solidioribusz; carnosae adiposis; unde etiam patet: cur stabulorum solum aptissimum habeatur (54 ). $.. 7% Materiae Plantarum simili modo non omnes aeque aptae ducuntur; eligit Nitra= rius Plantas Azoto abundantes, venenatas, acrem ingratum odorem spargentes, e. g+ Conium maculatum, Hyoscyamum nigrum, Nicotianam Tabacum , Verbascum Thap- sum, Marubium vulgare, Lollium, Helleborum , omnesque Brassicas, (quarım omnium ipsi sucei Nitrum interdum praebent), Plantas Cruciatas (erueiferes) plurimo gau= dentes Azoto, et Leguminosas (35); rejicit partes Oleosas et Resinosas quippe putre= dini ineptas, et simili ratione Amylum, Gummi, aut Saccharum continentes (36); no= «ere enim videtur omne id quod putredini ineptum est. Br Materiarum Terrestrium duplex videtur usus ı°. ut ortum Acidi efhciantz 2°. ut exortum sorbeant; — aptissima ereditur Humus (si liceat hoc putredinis productum inter illas referre), solumque stabulorum omnium, sterquiliniorum, sepiul= ero- (33) e.g. Recueil ete. 1776. p. 242. (34) De materis Animalium aptis vide K’laproth et Wolff Chem, Worterb. IV. 337. Mem, de Math. et de Phys. T. XI. p. 39. 40. 83. 357. 358. ‘Chaptal Chim.- App. IV: 126; Ann,’de Chim, XXL 319. Becker|,]. p. 59. 61° (35) De Plantarum aptis materiis conf. Recueil etc. 1776. p 34%. M&m. de.Math. et’de Phys.) T. XL. 369. 370, Klaproth er Wolff l. c. p. 325. Chaptal. lc, p. 125. Ann. de Chim, T. XX. p. 318, Beckerl.c. p. 58. 60, (36) Vide A. U, van der Boon Mesch » over den aard'yan den humus of het vruchtbaarmakend « bestanddeel der gronden.” Natuurk, Verhandel:'van de Hollandsche Maatsch, der Wetensch, te Haar- lem, D. XVZ, 18:8. St. li. p 9% RESPONSIO ap QUAESTIONEM, CHEMICAM. 23 erorum; terrae Calcariae, Alcalinae, Argillaceae, poris instructae, Tufa, Marga, Ci- neresque (57); terrae porosae inprimis favent; ‚terra Calcaria optima ereditur ‚tam ob ejus porositatem,. quam ob magnam acidi Nitrici’afinitatem, praecipue si in Adre efflorescerit (58); argillosae aut arenosae terrae parum. Nitri gignunt; arena vero aliis admixta porosas illas,reddit; argilla ex se ortui inepta, terrae Calcariae admixta optime agit; Tufaet Marga, inprimis cum Ochram (59) continuerint, praestantissi- mae habentur, uti omnes terrae divisae et porosae (40); Silica et Alumina ineptae sunt ob minorem Acidi afinitatem (41); Alecali purum et nimia quantitate adhibi- -tum nocere videtur, impedit enim putredinem; sub finem operationis ejus additio favet (42). Neque minoris creduntur utilitatis terrae jam semel elotae, Nitro orbatae; omnes fere, qui de Nitro scripserint, adsentiunt Nitri quasi reproductionem fieri in terris; eaedem enim maximo cum fructu per decem annos adhiberi possunt; experientia do- Cuit terras tertiä vel alterä vice adhibitas promptius et majori copiä Nitrum proferre quam primä (45); Cineres quoque valdopere aptae putantur quia Potassam conti- nentes Nitralis Potassae ortui valde favent, partimque ex terra vegetabili et Calce constare videntur (44). — Aliae insuper dantur materiae , proprietatibus ter- Tae calcariae aut humi gaudentes, et itaque utilissimae e. g. reliquiae vetustarum ae- dium, sordes ex urbium plateis collectae,, limus ex aggeribus et fossis, terra cespi- tum, quippe plurimam vegetabilium putrefactorum continens copiam (45). — Quoad humi usum haec animadyertenda sunt: Becker putat materias Plantarum et Ani- maliam non favere ortui Nitri nisi in humum essent mutatae, quapropter suader ‚easdem terris non.addere nisi; jam putredine aflectas,, id est, postquam pıimum putredinis gradum (die Faülniss) passae, alterum, (die Verwesung;) ‚subeant (46). Primus ille gradus organicum tantum structuram perdet, alter materias in humum ver (37) De terris aptis vid. Recueil etc 1776 e, g. p. 465. M&m. de Math. et de Phys. T. XL p. ıır. et passim Klaproth et Wolff].c. p. 326. Ann. de Chim, T, XX. 313, 316, 320 —333., Becker p, 34 — ı8. 45. 56. (38) Becker p. 3. 56, Ann, de Chim, T. XX, p. 309. (39) Ibidem. p.-32:. (40) Becker p. 14 — ı8. 45, 56. (4:) Ann, de Chim,. T, XX, p. 333. (42) Ibidem. p. 320. (43) Vid. de Terris elotis et rursus adhibitis M&m, de Math. et de Phys. T. Xi, Mem, 332, Be kerl.c. p. do—32. (44) Becker p. 66 —67, (45) Ibidem. p. 67 —71. (46) Ibidem, p. 61. . i 04 CAROLI JOSEPHI van COOTH vertit; conslat materies organicas quamdiu alter ille gradus nondum in eas agere inceperit nihil Nitri proferre (47); videntur autem organicae materiae revera favere antequam humus factae sunt. Quomodo enim humus fieret nisi (ubi adsit) dimisso Azoto? — Unde Acidum veniret? nonne ipsa humus, si pura sit, antiseptica ha- betur (48)? — Negari vero non potest utilissimum esse si materiae aliguomodo praeparentur, et si curetur ut extra lucis et Aeris stimulum primum putredinis ineant gradum, structuramque organicam amittant, dein vero luci et Adri exponantur (49). $ % Nitrarius has materias miscere, apte disponere, et tractare debet; variae leguntur disponendi rationes, quas brevissim& recensere oportet; differentia in. eo posita est: quod materias quisque singulari modo congerat et congestas tegat aut secus faciat. Antiquitus tam in Germania, quam in Gallia, plures vigebant rationes nune inu- sitatae; vetustissimo tempore struxerunt F'ossas tectas, terra Calcariä, Cinere, Ster- sore aliisque organieis materüs repletas, lixivo Stercoris et Urinä humectandas ; im- probanda autem creditur haec ratio, ob minorem A&ris contactum, nimiamque humo- zum copiam (50). Alü Fornzices construxerunt ex 12 p» Argillae, 4 p. Caleis exus- tae, 2 p. Salis communis cum Stercore et Stramine, Urina et lixivo Stercoris; ni- mium autem Jaborem haec ratio exigit (51). 9. 10% In Prussia sequuntur methodum, qua minus spatium occupatur et tamen major superlicies Aöri exponitur. Conficiuntur Muri 6 ad 7 pedes alti, 5 ad 4 ped. lati ex 5 part. Humi, vel soli stabulorum eulinarumve et ı part. Cineris et Straminis. La- tus unum planum est, alterum vero in tegularum formam exseissum, ne omnis hu- mor defluat; sioguli teguntur stramine, non vero sub tecto collocantur ; humectantur lixivo Stercoris ; post annum excoquuntur (52). 4 In (47) Ibidem. p- 46 (43) Th. de Saussure Recherches Chimiques sur la Vegetation, Paris an ı2. p. 185% (49) Chaptal Chim, Appl. IV. p.ı25. Becker p.6ı. (50) Ne plures indicam , Becker p. 8r—83. Reuss Beobachtungen, Versuch. und Erfahr. über des Salpeters Verfertigungsarten. Tubing. 1783. p. 76. qui satis lucide varias rationes descripsit. (51) Becker p. 82—853. etReuss|.c. (52) Vid. M&ın. de Math. et de Phys. T. XI. Mem. p. 43. Chaptal Chim. App. IV p. 216. Klap- roth et Wolf. l. c. p. 328. Becker p. 84. 97 —ırg Dumas Chim. App. U. p. 736. RESPONSIO Ap QUAESTIONEM CHEMICAM. 25 $. 11. In Sueciä, in casis congeruntur Tumuliex mixtisterrä Calcariä, Argilla, Cinere et Urina; aestate ısingula,hebdomade, hieme singulä tertia agitantur; sub terris 'strati sunt lateres; admiscetur stramen, ‚ut Ari facilior concilietur aditus; post annum excoquuntur (53 ). s » 12° In Gallia ante haec nimio ardore Nitri confeetionem plurimi sectabantur, varias secundum rationes, Germaniae, Suaeciae vel alias; ut. plurimum Galli hoc tempore Strata conficiunt sub tectis (5%); quali ratione plus Nitri fieri videtur quam in Prus- sicorum Muris (55). % 15% Insulae Malthae Nitrarii terram Calcariam valde porosam, stramine admizto' et Stercore , congerunt in formam Prismatis triangularis. Strata Galeis eum Stramine et Stercore invicem alternant; humectantur Urina et lixivo Stercoris ; interdum agi- tantur ; Stercore dissoluto novum additur ; post tres annos satis Nitri adest (56). & ı4 Singularis est ratio Helvetiae in Provincia Appenzell usitata; stabula contra col- lium clivum aedificantur adeo ut fores tantum solum aequent, et reliqua aedium pars supra illud sit elevata, stipitibus suffulta. Solum stabuli terram itaque non tangit; terra sub stabulo effoditur ad 2 vel 5 pedes; fossa arenosa repletur terra; haec sorbet pecudum Urinam, aliasque partes excretas, ac post tres annos Nitro abundat (57). $. 15. Fratres Thouvenel aliud Nitrariae genus excogitarunt, ubi terrae prius prae- pa> (53) Mem. de Math, et de Phys. T. XI. Mem. p. 43 sqq. Chaptallı c. p.ı27. Klaproth et Wolffl.c. p. 328. Dumaslc.p.733. The&nardl.c. I. 433. eandem rationem in Austria vigere tradit Jacquim Leerboek. der Scheik, Leyd. 1794. I, 72. (54) Becker p.98. (55) Ibid. p. ı62. Ubi simul (etiam ac p. 96) videre licet discrimen inter strata illa et inter muros. (56) Klaprotih et Wolff Chem. Worterb. l. ec. p.328. Chaptal Chim. App. IV. p. 127. Ann..de Chim. XX. p.333 Recueil etc. 1776. P- 492 — 496. (57) Klaproth, et Wolff l.c. p. 330, Chaptal.l, c. p. 128 129, Doumas Chim, App. Il, p. 734. Becker l.c. p. 164. D 26 CAROLI JOSEPHI vas COOTH parantur per annum in stabulis ; effoditur nimirum solum ad pedis altitudinem, dein per 4 menses oves ibi degunt; his elapsis nova terra additur, pristina bene per mixta; rursus ibi degunt oves, quod‘idem repetitur per annum, quo perlapso adhuc per duos menses terrae illae-retinentur, permiscentur, humectantur lixivo Sterco+ sis, Aöri exponuntur ; quibus‘peraetis faciunt Strata:5 p. lata, 5'p.'alta , 100 p. lon- ga, interdum humectanda et permiscenda, quae post duos annos Nitro scatent (58). $. 16. Singularis quoque est Nitraria Zongpontiana ubi, in intima lapidieina, primum ter- xae aptae redduntur exponendo strata alierna terrae et stercoris A&ri, et humec- tando per duos annos; his praelapsis terrae propius ad lapidicinae fores ducuntur, et postquam per duos annos ibi expositae et humectatae fuerint excoquuntur (59). Haee de ipsis Nitrariis sufieiant; universe Tatio qua materiae exponuntur non valde differt; Jieitum non. visum' fuit fusius ipsas oficinas taliaque perspicere ; joris v moment est: materiarum indoles, earumque commixtio 3 Een . heine eR tur accedamus, gu 1% Quantitas qua materiae commisceri debent vix determinari potest; Pietsch jussit sumendas esse 5 p. Terrae ı p. Cineriset ı p. Straminis (60)5 Simon aequales partes terfae et materiarum' organicarum et * Cineris (61); de Lorgna ı0 partibus ter- Fae unam addit materiarum organicarum (62); Chaptal’decimam usque ad quin- tam partem addidit (65 )e Videtur autem adhibenda quantitas pro variis materlis terrestribus et organicis differre; universe quo plus materiae animalisaduibetur, eo plus Cineris aut terrae Calcariae addendum exit; quo plus adhibetur vegetabilium eo minus terrae Calcariae addatur (64). Tota vero operatio in singulis memoratis Nitrariis, huc redit, quod conantur ope- rarii, ratione theoriae putredinis necessitudinem statuentis, partes Animales et Plan- Karum conferre,'ut inde putredine fieret Nitricum; quibus simul addunt'bases, ad A- (58) Mem. de Math, et de Phys. T. XI. p. 134 = 139. - (59) Dumasl. ec. I. p. 734. (60) Recueil etc. 1776. p: 231, (6r) 3. GC. Simon die Kunst Salp. zu machen te. I. Dresden 1771, p. 81. (62) Me&m, de Math. et de Phys. T. XI. Me&m, ‚p, 237 — 238, (63). Chim. App. IV. p. 126. Ann, de Chim. T. &X.:p. 326, (64) Beckerl, cp. 7% / RESPONSIO Av’ QUAESTIONEM CHEMICAM. 7 Acidi elementorund copuälam efieiendam, enatumque sorberdäm: Humectandae sunt materiae ne putredo desinat, uti postea videbimus ; hanc in finem adhibent Urinam, Sanguinem, lixivam Stercoris, Cineris, ipsius Nitri, alia- que, itaque materias quae ipsae putredine Azotum praebere possunt, aut Alcali eontinent; saepius humectantur terrae congestae quando Aer calidus est et siccus, itaque vere et aestate, parum hieme; universe monendum est: incipiente operatione addendam esse Urinam, Sanguinem taliaque,, quae ipsa organica putredine subigun- tur; praestat Urinam, Sangüinenmi, et lisivum Stercoris, jam fermentatione putrida, antequam adhibeantur, aflectas esse ; operatione vero jam aliquamdiu peracta, dietae materiae plurima aqua diluendae sunt, aut eorum loco agqna pluvialis, vel, quod melius, lixivum Nitri addendum est; videntur nimirum duo esse momenta, unum putredinis, alterum quo Sal fit; lisivamı Nitri fermenti instar agere videtur; — ca- vendum est ne nimia humorum copia addatur ; adeo sint humidae terrae ut in globos conformari, vel triturando digitis separari possint (65). $. 19% Terrae interdum ‚agitandae et permiscendae sunt, ne semper eadem superficies Adri sit exposita, et ne itaque in externa tantum parte Nitrum fiat; labor autem si saepius repetatur nocet, quippe quietem putredini et Nitri, ortui utilissimam impe- diens; ad quaecunque fingenda Natura quiete indiget, et itaque etiam in ortu Ni- wi (66). Spatium singulas inter agitationes sit duarum mensium; hieme nunquam fiant; simul cum permisceantur etiam humecteniur terrae (67). $. 20. Nullomodo determinari potest quantum Nitri certum gignatur intra tempus; pendet res ab apta ipsarım materiarum copula, humoribusque additis, a tempestate, aliisque posthaee enumerandis (68). — Omne vero:quod e: terris petitur non: est Nitras Po-, tassae; varii Nitrates adsunt, licet Nitras Potassae saepius abundet 5 hine elotum Ni- trum dieitur erudum; ars Nitrum coquendi et purgandi in eo consistit, ut Nitra- rius (65) Becker l.c. p. 72. 93—94, 122 = 127, 13814. de yariis momentis vide ibid. p. rar. (66) Ibid. p. 128, (67) Ann. de Chim. XX. p. 330, Becker p, 143 — 14% (68) Elotas Nitri quantitates differre patebit si conferamus experimenta a Chevrand, a Gavinet Dz 28 CAROLI JOSEPHI van COOTH rius basin Acido afferat Alcalinam et Sales peregrinos secernat; primum illud efäci- tur addendo Cineres, Potassam Venalem, Sulphatem Potassae aut Chloruretum Potassii ; alterum decoquendo (69). UI m zu us 0 ENTE TEE ER ER ER ER N CAPUT TERTIUM. DE I1S QUAE ORTUI NITRICI ET NITRATUM FAVEANT AUT NOCEANT. % 1 Mleterine itaque enumeratae commixtae varlis rationibus dispönuntur, colJecantur, et post certum tempus Nitrates continent. Unde vero Acidum illud Nitrieum venit? num semper idem requiritur eventus, licet aliis conditionibus? Nonne sunt quaedam quae, prae aliis, ortui illi favent aut nocent? — Sunt re vera. — De singulis vi- deamus. Jam supra monuimus: duas praecipuas existere Chemicorum sententias, de ratione qua Nitricum et Nitrates hic enasci creduntur. Vidimus dari qui dicerent: putredi- nem esse necessariam ut praeberet Azotum, quod cum A&ris Oxygenio Nitricum fa- ceret; et alios qui hoc negantes, Nitrici utrumque elementum ex ipso A&re Atmos- phaerico deducerent, — Sunt vero conditiones, ortui Nitriei et Nitri faventes, vel nocentes, uirique theoriae vommunes; has prius tractabimus, ut dein putredinem, priori tantum communem, contemplemur. Utrique theoriae sequentes requisitae conditiones enumerantur communes: I. Basium praesentia. II. et a Thonvenel capta, Conf. Mem. de Math, et de Phys. T,XT. hist, pı 89 et 115. Mem. p, 143 332 et 34g. (69) Dumas I. c. II. p. 748 et 752 sqg. RESPONSIO an QUAESTIONEM CHEMICAM. 29 II. Humiditas. III. Calor. IV. Lumen, V. Aör Atmosphaericus, 9 2 Basium praesentia. Si primam sequamur theoriam, bases necessariae videntur ad aflinitatem Azoti et Oxygenii, (quae haud maxima est), moderandam, augendam, eorumque copulam efliciendam; si vero alteram, seu Longehampii illam, sponte ex Cap. I. $. 15. patebit, bases requiri validas,, poris instructas, ad A&rem conden- sandum et elementis suis conjungendum. Praeterea bases adsint necesse est ad enatum Acidum sorbendum. €, Humiditas. Experientia docet absque Aqua non dari putredinem; agit nimirum: Primo, solvendo quae solvi pössunt, et miscendo insolubilia elementa ; secundo, suis ipsius principiis, tradendo corporum elementis tales materies quibus sese, mutata af- finitate, jungere possunt, ut docet van Stipriaan Luiscius (ı). — Thenard vero putat: Aquam agere molliendo fibras, et comminuendo cohaesionem, non as- sentit Aquam decomponi; e contra illi videtur Aquam fieri (2). Quidquid sit, pa- tet: humiditatem esse necessariam putredini et hinc ortui Nitriei et Nitri, si priorem sequamur theoriam; jam antiquitus modica Aquae copia ortui Nitri opus esse Che- mici observarunt (5); — Aqua etiam propterea favere videtur, quia hac. desiderata materiae incrustarentur; et neque Aör putredinem eflicere, neque Azotum adoriri posset. In locorum habitatorum parietibus tantummodo Nitrates inveniuntur, ad eam altitudinem usque, ‘qua adhuc humidi: cernuntur parietes, quia humiditas ortui necessaria est (4), — Nimia aquae copia nocere videtur quippe quae Aöris absorptionem impediat, et insuper enatum Nitrum solyat et diluat; Terrae, aptis- simis celerum satisfacientes conditionibus, nihil Nitri praebent, quando nimis sunt (1) Verh. van het Bat. Gen. te Rotterd, d. XII, p- 69; (2) Traite de Chim, etc. II. p. 160, (3) Receuil etc. 1776. e:g. p.452. M&m. de Math. et de Phys. T. XI. M&m. p. 27. 431. Gren Op. eit. p 632. 1.8 (4) Cours de Chim. etc. I. Lec, X, p. 22. D5 50 CAROLI JOSEPHI van COOTH sunt humidae (5). In Nitrariis leves pluviae non nocere videntur, valdopere vero imbres (6). er Humiditatis usus, ratione habita alterius theoriae, videtur, ad A&rem Oxygenio abundantem advehendum (Cap. I. $. 13.), aut ad hujus et basium: contactum promo- vendum, difieile enim solidum corpus et gasforme sese attingunt nisi Gaz aliquo liquore solutum sit (7). ND % Calor. — Calor favet putredini et hine ortui Nitrici et Nitri; exemplum habemus in fructibus aestate citius quam hieme putrescentibus. — Van Stipriaan primus terminos indicavit, inter quos fiat putredo, scilicet inde a 32° usque ad 150° (Fahr. ) Aptissimum putredinis gradum statuit 87° (8). Plurimi auctores modicum haud evitandum esse calorem senserunt (9), quia eo favetur putredini; Chaptal posuit aptam et ortui Nitrici et Nitri necessariam temperaturam a 20° ad 50° (R&- aum.) (10); Thenardait: « Nimias Calor nocet putredini, quippe qui aquam « fuget; optimus Caloris gradus est a 15° ad 50°’ (Centigr.) (11) Dumas ap- tum ortui notavit gradum a 15° ad 25° (12). Putredini, et hinein Nitri ofieinis, favere modicus Calor videtur: 1°. eficiendo fluiditatem , 2° Aöriformem enatis ma- teriis conciliando statum, 5°. moderando varias affinitates (13). Longehampii si.accipiamus theoriam Calor solummodo faveret reäctioni, uti favet omni actioni Chemicae (14). In utraque autem theoria et frigus, ez Calor nimius aeque nocent; ad o°.nihil fit Nitri (15), cum ad 0° putredo vi careat (16), aut quia, cum ad 0° omnis aqua so- lideseat, nullus Aör hujus ope ad bases advehi,' (quod in altera theoria necessarium est), queat. — Nimio Calore omnis aqua exhalatur; vidimus ($. 5.) aqua deside- yata incrustari materias, putredinem cessare, Oxygenio intreitum non.amplius pa= tere, et sie Nitrum. non fieri posse; — et, siut Longehamp rem consideremus, quando nimius Calor aquam fugaverit eundem habemus effectum ac frigoris; bases tune (5) Becker l. c. p. ı®. (6) Becker]. c. pı ı14. 113. 144 — 145. (7) Dumasl. c. Il. p. 725. (8) V. Stipriaan |. ce. p. 63. 64. (9) e. g. Mem. de Math. et de Phys, T. XI, hist, p. 42 et 5o. (10) Ann, de Chim. XX. p. 32%, (11) Trait& de Chim. ete, II. p. ı60. (1a)l.c. U. p. 724. (13) V. Stipriaan lc. p. &% (14) Dumas I. c. I. p. 725. (15) Dumas p. 724. ı (16) V. Stipriaanl.c. p. 63, RESPONSIO Ap QUAESTIONEM CHEMICAM. 31 tunc parum Aöris accipere. possunt, et contactus A&ris et solidorum corporum difi- eilis’fik — His accedit Azorum, (putredine enatum), celerius , majori Calore,, gasforme ‚exhalari, antequam cum Oxygenio Acidum finzerit (17). In utraque igi- tur ‚theoria Caloriei copia nimis aucta aut imminuta,.nocet; in priori anliseptica virtute, in altera perdendo aquam Aöris ad bases vehiculum, Observatum fuit egregiae esse ntilitatis » si varia sit Atmosphaerae temperatura, guia inde fieret' ut humiditas alternatim ex Aöre adduceretur et rursus solveretur, quod maximi videtur momenti in Nitri ortu (18). 5 Lumen. = Ipsi radii solares si in materias agunt, uti ex re ipsa patet, eadem ra- tione qna Calor agunt, exsiccando, et itaque nocive, Lumen efhicaciam habere videtur quia Nitram non oritur in locis soli valde ex- positis, neque in obscuris (19), et quia materiae nec luce nec Aöre fruentes, putrefactae nihil ‘continent Nitri; mox vero si luci et Ari exponantur eo abun- dant (20). Lumen fortius efficere videtur ut Azotum praemature gasforme ab- eat (21). Dumas monet: luminis efficaciam in Sueciae officinis evitari, sibi autem videri non nocere (22). Becker docet: perfectam obscuritatem nocere (23), ae- que ac liberum radiorum solis aditum, in aedium parte septentrionali plus fieri Nitri quam in meridionali, modicamque obscuritatem optimam sibi videri (24). Constat aedes altas in locis angustis Nitro abundare, cellasque magis minusye pro- fundas, debili luce gaudentes (25). % 6. Air Atmosphaericus. — Si quae conditio utrique theoriae conveniat, sane est liber Aöris accessus. Longchamp etenim vidimus (1. 15.)statuisse: Acidi Nitriei naturali- ter orti elementa ex ipso A&re, basibus sorpto, condensato etipsius prineipüs combinato, esse repetenda. Si vero putredine OPUS esse statuamus Aör agit Mechanice et Chemice, Mechanice.: gravitate, id.est Pressione, qua enata Gasformia magis minusve exire promovet, Chemice; 1°, facultate solvendi prolatas materias e. g. Gaz Acidum Car- bo- (17) Ann. de Chim. XX, p. 31a, 3:6, (18) Becker p.23. 2529. (19) Ann. de Chim. XX, p. 308. ( 20.) Ibidem p. 313 — 314. (21) Ibidem p. 330, (22) lol p 7.4 (23) BeckerlLc, P- 113. 141 — 142, (24) Ibidem p. 24. idem docet Chaptal Ann, de Chim, XX. p. 30g. (25) Ann. de Chim. XX, pı 308 — 3og. primum illud jam docuit Lemery Receuiletc, 1756. pP: 98. 52 CAROLI -JOSEPHI van COOTH bonicum, aut Ammoniam, ne ulteriori noceant putredini; 2% exsiccando, «ua fa- cultate nocere videtur; 3°. praebendo Oxygenium (26). Humidus, tepidus, calidus Aör inprimis favet; optime si stagnet inmotus; sie fermentum quasi fermentationis putridae traditur ex Aöre stagnante putrescendis materiis; in primo ortus Nitri gradu, ubi materiae putrescant, Aörem liberrine accedentem et purum nocere ob- servavit Becker (27), quippe quia materies utiles deduceret; optime tune agit Aör stagnans, exhalationes continens putridas, tamen non seclusus, adeo ut quoyis momento renovari queat. Quamdiu putredo durat praestare igitur videtur terras ab Aeris et Jucis stimulo fortiori caverez hac autem peracta, quando ipse Nitri ortus inceperit, omnino lux et Aör accedere, rem perficere debent (28). Liberum Aöris accessum Longehampii theoriae favere ex re ipsa cuique patebit; ast vero omnino idem est si alteram sequamur theoriam; observavit enim et experi- mentis probavit summus V. Stipriaan: materias putrescentes dere libere acce- dente, ubi magna vel major quam sufficiens adsit aquae copia, praebere Acidum Nitrieum (29), et ubi minor adsit aquae copia plus adhuc ejusdem fieri (50); con- ira vero nihil Nitrici enasci, quando Über Aöris aditus praecludatur ,licet sivemag- na sive parvaadsit aquae copia (31); in duobus prioribns casibus parum, in postre- mis multum Ammoniae produeitur. — Ros, nebulae et tempestas egregie favent; ne- que aliae Atmospherae conditiones aut mutationes vi carere videntur, uti- vicissitudo dierum et noctinm, tempora aequinoctialia, varia lunag spatia, luna crescens, et ejusmodi plura (52). Jam monnimus (I. $.6) antiquitus perverse creditum fuisce: Boresm Nitrum afferre, Videntur tamen Boreas et Eurus favere, Auster vero et Favonius nocere; scilicet priores illi conferunt ad invicem sequentem adductionem et resolntionem humorumz optima enim in Nitrariis videtar conditio si materiae vieissim siccae sint et humi=- dae (55). Auster er Favonius imbrium praestantes habentur causae (34); sed ta- men cum humildi sint et calidi putredini faventz; neque ex se nocent venti nisi nimis calidi aut frigidi aut humidi sint; Eurus et Boreas evaporationi et hinc ortui Nitri probe favent (35). Omnes vero venti fortiores nocent quippe qui utiles materies deducant, Non (26) Conf. Y. Stipriaan p. 70 — 71. (27) Becker p. ar=22. (28) Becker l.e. p. 28. Ann. de Chim. T. XX, p. 33r. (29) V. Stipriaaul.c. p. 96 97. (30) Ibidem p. 113 — 113. (31) Ibidem p. 126 — 137, (32) Becker p. 24. 145. (33) Ibidem p. 23. (34) Ibidem p. 114. 118, 145 (35) Ibidem p. 129. 144. RESPONSIO Ap QUAESTIONEM CHEMICAM. 55 Non prorsus adeo falsum antiquiores animadverserunt: praestare si Nitrariae ver- sus Septentrionem apertae aedificarentur ; in rei explicationem perverse adducebant: Boream Nitrum afferre ; eficacia ab eo pendere videtur quod in locis Septentrioni expositis, humiditas major sit, Jumen minori vi agat, neque varia sit temperatu-. ra (56); Nitrum inprimis gignitur in locis Septentrioni expositis (57). Aör hanc etiam ob causam favere videtur, quia ejus Oxygenium ortum humi promovet, cum a materiis putrescentibus absorbeatur (33); humi vero praestantissi- mus usus. $. 7. Vidimus ergo quasdam esse conditiones utrique hypothesi communes; una vero eonditio in priore necessaria habita, in altera facile desideranda putatur, scilicet Putredo materiarum organicarum, quam, antequam ad gravissimam illam litem di- judicandam accedamus, prius tractemus; causa enim effeetrix in priori theoriä habetur praecipua, et itaque omne quod illi fayet, etiam ortui Nitrici favet: vi- deamus igitur quidquid praeter enumerata putretudini faveat aut noceat, cum haec apte hic enarrari posse videantur. Humiditatis, Caloris, Aerisque Atmosphaerici jam contemplati sumus in putridinem vim et eflicaciam; alia vero adhuc sunt conditiones, nempe, organicorum vita, quies, materiarum indoles, et corpora ad- dita, i Vita. — In corpora organica viva nullam vim exercere valet putredo; quippe vita sit corporibus organicis innata virtus, qua conditionem suam formamque conservant atque sustentant (39). Sint itaque materiae organicae adhibitae mortuae, nam tum demum primus ineipit putredinis gradus (die Faülniss); perditur structura organi- ca; volatilia disperguntur principia; hinc alter incipit gradus (die Verwesung), ma- terias in humum convertens (40). Quies. — Licet parva sit hujus efficacia tamen aliquid ad dissolutionem organico- rum conferre videtur (41). Materiarum indoles. — Materiae animales promptius putrescunt quam vegetabi- les; sanguis, albumen, urina, excrementa et caro facile putrescunt ; difficilius par- tes (36) Ann, de Chim. XX. p. 330. (37) Ibid. XX. p- 309. (38) Natuurk. Verh. van de Holl, Maatsch, der Wetensch. te Haarl. XVI. 1828. St. II. p.4 (39) V. Stipriaanl. c, p. 58 (40) Becker, c, p 45-46. (41) Natuurk, Verh, v. d. Holl, Maatsch, te Haarl, XVI. St. II. 1828, p. 102. E 54 CAROLI JOSEPHI van COOTH tes solidiores. Plantarum materiae non omnes pntredine subiguntur, (IL & 7.)'; difücillime eam subeunt Oleosa, Resinosa, et quae Amylum, Gluten , vel Saccha- zum continent; quae Azoto abundant facillime putrescunt, hinc semina aquis imbu- ta, vel Crambes Albumine et Colla vegetabili abundans, facilius putrescunt reli- quis. — Non putrescunt: corpora Hydrogenio et Garbone abundantia, ut Olea, Re- sinae, Alcohol; quae sunt valde Oxygenata ut Acida; difficillime quae Oxygenium et Hydrogenium apta continent proportione ut fiat Aqua (42). . Corpora addita. — Materüs putrescendis corpora possunt esse admixta, quae pu- tredini favent vel nocent, sie, ne rursus de humiditate, calore, aliisque logquamur, tantillum Sodae additum putredini optime favere videtur (45); alia vero putredinem impediunt; sic omnis putredo prohibetur additis ita dictis Antisepticis, qualia sunt Ca- loriei nimis aucta vel imminuta copia, Acida, Sales, (inprimis Chlor, Sod., Nitr. Potass., Chlor. Magn., Merc. Sublim. Corros.), Alcohol, Carbo purus, Saccharum , Aeris Atmosphaerici seclusio, A&res respirationi inutiles, Azotum, Gaz Acidum Carbonicum, et denique motus (44). Singula haee putredinem avertunt, et hine ortui Nitriei nocent; illud efficere videntur tam exsiccando, humiditatem absorben- do, quam sanum Aörem secludendo, g. Singulare aliquid est omni ortui Nitri favens, nimirum, quod lapides et terrae Ni- trosae gaudeant facultate quasi contagiosa, adeo ut si in muro quodam unus lapis Nitrum continuerit, integros vicinos breyi etiam Nitrum gignere testatur Becker; terrae purae, Nitrata addita terra, haud parum Nitri producunt, quin et, si lixi- vum Nitri addatur, plurimum ejusdem dare solent (45). Singulare est phaenome- . non, non ita facile intelligendum, certis autem experimentis adhuc probandum. GG 9 Sie itaque indagavimus conditiones quae, in utraque theoria, ortui Nitriei et Nitra- jur? tum (42) Thenardl.c. Il p. 163. (43) Ypey in Verhand. nitgeg. door‘ de Holl, Maatsch. der Wetensch. te Haarl. T. XYI. II St, 1776. p-94. V. Stipriaanl.c p, 125. 'putat id,fieri quia ‚Soda Gaz Acidum Carbonicum (ulteriorem pu- tredinem impediens ).sorberet Ypey praeter Sodam enumerat: Chlor. Sod. , Sulph, Sodae et Chlor, Potass. parvä quantitate sumtä, (ibid, p. 96 et,g8): (44) Grenl. c. IL p. 628—638. Hermbstadtl,c. IV, p- 354, (45) Becker |, c. p.32—33. 50, re RESPONSIO ap QUAESTIONEM CHEMICAM 55 tum favent aut nocent, et alias recensuimus putredinem tantum spectantes. Ac- cedere itaque deberemus ad ipsam explicationem, quomodo, si hae conditiones rite adsint, naturalis ille fiat ortus. Ast, quamnam sequemur theoriam ? Num enati Acidi elementa ex ipso Aöre petenda profitebimur? vel putredinis necessitudinem statue- mus, ut inde prolatum Azotum, cum Aeris Oxygenio, Acidum Nitricum facere .di- ceremus? Quid vires exiguae tentarent, ubi tot Viri ingenio et doctrina praestantes litem agunt? Quae fides juvenili voci?. Vestrae autem, Clarissimi Judices! bene- volentiae fidentes pergimus, et sequentem nobis hac in re proposuimus ordinem: ı°. Illorum qui putredinem nullas partes agere statuunt pertractabimus theoriam, hujusque dijudicare tentabimus probabilitatem. 2°. Theoriam, qua putredinis sta- tuitur necessitas perserutabimur, et quanta sit digna approbatione perpendere cona- bimur; ex quibus sponte patebit quamnam secuturi simus theoriam ut: 5°, Acidi Nitrici et: Nitratum ortum explicemus naturalem. u CAPUT QUARTUM- DE THEORIA QUA PUTREDINIS NEGATUR NECESSITAS, “ 1% Lenge ante Longchamp jam alii (1) putarunt: putredinem ortui Nitriei et Nitri haud esse necessariam. Von Humboldt primus Acidi elementa ex A&re repeti- wit (1. $. 12.), quem secutus est Longehamp; eorum theoria in eo convenit, quod uterque putredinis ‚ad. praebendum Azotum necessitatem neget, et illud, ae- que ac Acidi Oxygenium, ex Aöre Atmosphaerico repetat, Humboldtii theo- zia a Physicis haud fuit accepta, neque invenimus scriptores illius temporis, qui qui hanc labefactare studuerint (2), cum auctor hanc theoriam, non nisi ut corol- il la- (1) Me&m. de Math. et de Phys. T. XI, Hist. p. 18. Mem. p. 461% (2) Saussure min. probare voluit puras ierras Oxyg, non sorbere, Vid, Rozier Journal de Phy« Ez Sie 36 CAROLI JOSEPHI van COOTH larium e sua doctrina, de absorbendi facultate Alcalium et terrarum, proposuisset. Longehamp vero rem ex industria tractavit, et cum omnem impenderet operam ad sua probanda, plures habuit adversarios. Videamus et quid ipse proferat, et quid alii ad ejus theoriam probandam vel improbandam. $ 2 Causa, (loquimur secundum sententiam auctoris), ortus Nitriei Azotum e materüis animalibus putredine eductum esse non potest, cum quisque Chemiens sciat hac pu= tredine proferri Ammoniam, Gaz Acidum Carbonicum , Hydrogenium Carbonatum , forsan tantillum Oxydi Carbonis et Aquam, non vero Azotum! Neque aliqua com» binatio Azoti in vaporibus putridis id erficere valent, nempe putrescentis sanguinis, urinae, aliarumque omne Azotum, ejus ex opinione Ammoniam faceret; neque ex- halationes putridae, in Aörem reagentes Atmosphaericum , illud efficerent, nam, (seripsit) si haec reactio fieret Azotum Aöris Nitricum constitueret , minime illud putrescentium partium animalium. Ex talibus argumentis (3) concludit: Azotum materiarum animalium ortui Nitriei nullo modo favere posse. — Uti exhalationes, aut enata Gaz corporum organicorım putrescentium, nungnuam Nitricum gignunt, sic etiam, contactu suo cum terris partes animales nec solidae nee fluidae id face= re posse putat; hinc statuit: nullam materiem animalem, vi Azoti sui ad ortum Nitriei conferre (4), et novam itaque illam produxit theoriam, qua Acidi elemen- ta ex ipso Aöre petuntur (Cap. I, $. 13.) et eflicacia basium condensantur, con- junguntur, res: Nec tantum ratioeinando haec probare studet, verum etiam experimentis adduc- tis, Aerem enim unicam ortus Nitriei esse causam, ex his lucide pateret; ı°. ter- rae e cella petitae, lavando ab omni Nitro purgatae, dein iterum in cella positae post 8 vel ı0 annos Nitrum rursus praeberent (5); 2°. Lavoisier, cum varias species Cretae a pagis La Roche-Guyon et Mousseaux accepisset, in omnibus Nitrum in- venit, licet rupes unde petitae fuerint,, longissime saepe a locis habitatis essent re- motae, sed pluviis et tempestati expositae (6); 5% quidam Nitrarius, (M&m. de Math. sique. T. LXVII. 1798 pı 470. edente Delametherie T. IV. — Ali vero Humboldtii experimenta re- petiverunt et probarunt, (3) Annal. de Chim. et de Phys. Sept. 1826, XXXII. p. 13 — ı5, (4) Ibidem, p. 15— 17% (5) Ibidem. pp 7—1g: (6) Ibidem. p- 9. RESPONSIO ap QUAESTIONEM CHEMICAM, 37 Math. et de Phys. T. XI. Hist. p. 114. et alius Hist. p- 160.), terram agri lotam in cumulum congestam, aqua pura humectatam, Nitrum generasse testatus fuit (7). 4°. Thouvenel Nitrum accepit e Creta Atmosphaerae Aöre tantum fruente, (M&m. de Math. et de Phys. T. XI. M&m. p. 124,); minorem autem Creta Nitri praebuit co- piam, qnam si exposita fuerit A&ri cui vapores putridi fuerant ‘admizti. 5%. Se- guin (Me&moires de Lavoisier Il. p. 215.) scripsit: mixturam Azoti et Oxygenii supra Potassam causticam, post temporis lapsum, Nitratem Potassae absque scintil- larum electricarum ope producere (8); 6°. Proust testatus est: in Hispania Ni- trum provenire in campis nullo fimo, neque excrementis neque Plantarum parti- bus, confectis, et Atmosphaeram omnes agere partes in ortu tam Nitriei quam Ni- tri (9). 7% Davy (Ann. de Chim, et de Phys. XXV, p. 210 — 211.) in insula Ceylon Nitratum naturalium Acidum ex Azoto et Oxygenio Atmosphaerae, basium ope conjunctis fieri suspicabatur (10). % 4 His argumentis theoriam suam probare studuit; mox vero Gay-Lussac litte- ris (11) eum certiorem fecit: argumenta adhibita esse vana, et minime accurata, ac perversas ejus observationes ad nullam ducere posse conclusionem; Berzelius theoriam omnino improbavit, neque dignam quae pertractaretur judicavit (12). Liceat quae sequuntur contra hujus theoriae fundarmenta modeste afferre. Summo jure Liebig credidisse videtur Longchamp Stipriani opısculum de putredine, non legisse (I. $. ır); scripsit enim ut vidimus Longchamp, e putrescentibus animalium partibus nihil produci Azoti, et omne Azotum Ammo- niam fingere, unde ceoncludit: putredinem esse inutilem. Ad haec refutanda sum- mum accedamus Stiprianum, qui, non theoretice sed experimentis sua probans, docuit (15): 4Jzolum. materiarum putrescentium, Aöre libere accedente, ubs major vel minor adsit aquae copia, majorem habere aflinitaiem cum Oxygenio Aeris, quam cum Hydrogenio Aquae, et itaque Acidum Nitricum facere, pa- rum vero Ammoniae fieri; et contra easdem materias tantummodo Ammoniam, nihilque Nötrici gignere, ubi liber Aeris accessus sit impeditus; quod posterius Sa= (7) Ibidem. p. 17 — ır. (8) TIbidem, p. 26. (9) Ibidem. p. 27 sqq. (10) Ibidem. p. 28. (11) Ann, de Chim, et de Phys. Jany, 1827. T.XXXIV. p. 86. “ (12) Jahres bericht über die fortschr. der Phys, Wissensch, VII. Jahrg. 1838. p. 147. (13) 1. c. P.96. 100, 114. 126, 197. 129. E35 ) 58 CGAROLI JOSEPHI van COOTH sane nunquam fit ubi Nitrum naturaliter producitur, Nuperrime de Saussure et Proust docuerunt durante putredine in. vasibus Aöre vacuis exhalari purum Hydrogenium et Gaz Acidum Carbonicum (14); igitur si liberum exhalatur Hydrogenium, inde nasceretur tanta vis Ammoniae quanta a Longehamp statuta videtur. Sed experimeta illa ulteriore indigent probatione, et longe alia ratione res fieri censetur Aöre libero, ubi parum Amiuoniae produeitur. — Azotum non merum exhalari e putrescentibus materiis facile intelligitur; etenim sta- tim ubi adsint bases sese Oxygenio adjungit, aut (ubi Aör desideretur) Hydrogenio Aquae, et quidem antequam Gazformem induerit statum. Aliquid tamen Azoti ex- halari, parva licet quantitate, constare videtur (15). Ex opinione Longehampii loci calcarii, porosi, humidi, humidoque Aöre cincti, oplimas ut fiat Nitricum et Nitrum offerunt conditiones ; et tamen doctissi- mus Liebig (16) in quibusdam aquis putealibus nihil Nitri invenit, cum. fundus tamen et parietes puteorum his conditionibus egregie satisfacerent. $. 5 Videtur Longehamp theoretice magis egisse quam experientiae viam tentasse; omnia enim tentamina ad Cretam Nitrosam reddendam, temperatis in regionibus, sine addita materie animali, aut aditu exhalationum putrescentis materiei animalis , fuere frustrata, uti monuit Dumas (17). Et hoc quidem optimum est argumentum in probanda putredinis utilitate, dissolutionisque putridae necessitudine; etenim quando Aör Atmosphaericus utrumque Acidi elementum praeberet, quando igitur in rupibus Calcariis Aöris elementa ab humida illa et porosa Creta absorberentur, condensarentur, quare tentamina varia ad hanc Nitrosam reddendam, absqıe ope exhalationum pu- widarum frustrata essent? Conditio eadem est. Si putredo non faveret praebendo Azotum, quas partes igitur ageret? Si desiderari posset, quare igitur Calx humida, Aöri exposita, Nitrosa non reperitur? Nec Dumas solus hoc profert; plurium ex- perimenta idem docent. Lemery cum Calcem et terram elotam, per 2 annos Aöri exposuisset nihil inde accepit Nitri; plurimum autem Nitri praebuerunt postquam materias animales admixtas habuissent (18). Acceduat egregia illa experimenta a fra- (14) Thenard op. cit. II. 163. ( ı5) Natuurk. Verh, van de Holl, Maatsch. van Wetensch, te Haarl. XVI. St, II. 1828. p. 8. The» nard, IT. 16° (16) Annal, de Chim, et de Phys. Juillet 1827. XXXV. p. 333. (17) Dumas Chim, app. ete. II. 1830. p. 726. (18) Recueil etc, 1776, p. 8687. Plura ibidem affert, quae quamquam adhibita, ut Nitri in A&- RESPONSIO An QUAESTIONEM CHEMICAM. 59 fratribus Thouvenel capta; hi scilicet materies absorbentes, (terram Calcariam, Alcalia caustica et Acido Carbonico juncta, aliaque), per temporis spatia varia, in- de ab uno mense ad annum, posuerunt sub Aöre Atmosphaerico puro, et simili mo- do sub Oxygenio, aliisque Gaz speciebus ab omni Aöre putrido desütutis, et ne mi- nimum quidem Nitriei aut Nitri acceperunt vestigium; mox vero cum easdem mate- zias sub exhalationibus putridis, certa Aöris Atmosphaeriei aut Oxygenii admixta copia, coilocassent, Acidum Nitricum enatum viderunt (19). De Beunie cum in elto aedium loco Calcem libero A&ris aditui exposuisset, ne granum quidem Nitri in- de petivit; unde concludit, terras Calcarias Nitrum non dare, nisi exhalationibus putridis fuerint exposita (20). Alcali si Aöri exponatur nihil Nitri praebere plu- res obseryarunt (21); multi quoque notarunt: terras nullas materias putredini ap- tas continentes Nitrum minime producere, licet din Ari expositas (22). Magna quoque 'hac in re videtur momenti Lussaceii auctoritas (25). Constat guoque: quo diutlius et quo uberius terrae partes organicas putrescentes, conditionibus ceterum iisdem, tetigerint, eo plus fieri Nitri (24), Haec experimenta si contemplemur , si videamus? easdem materias absque pu- tredine , Aöre tantum fruentes, nihil Nitri, multum. vero si accedat putredo praebere, et quidem rata proportione pro quantitate partium. organicarum ad- ditarum (25), verosimile fit putredinem aliquam habere utilitatem. — Sed in At- re adest Oxygenium et Azotum, et cum putredo Azotum tantum educat 'e materüs organieis, eiiam hac accedente nihil aliud adest quam Oxygenium et Azotum; — quodnam igitur est discrimen? Quare Azotum putredine enatum potius Acidum fingit quam illud Aeris? Haee sequenti in Capite explicare conabimur. Sen Qi Neque magni videntur momenti experimenta quae Longcehamp ($. 3.) ad sua pro- re nulla demonstraretur existentia, nostro tamen scopo egregie sunt apta. —- Simile experimentum jam cepit Mariotte, ut docet Baum& Chym. exp. et rais. Paris 1773. II. p- 590. (19) Mem. de Math. et de Phys, T. XI. Mem. p.74—75. Conf. etiam experimenta tradita p. 87. (20) Ibidem, M&m, p. 382. (21) Ibidem hist. p. 6r. (22) Ibidem. hist. p. 49. Conf. p. ı8. ubi operis auctores dicunt: si in terris, sine additis mate= rüis, adsit Nitrum, hoc repetendum e maleriis vegetabilibus e, g. radicibus, aut e fortuito admixtis parlibus animalibus. Et p. 22 — 23, (23) Cours de Chim. I. Lec. X. p. ars (24) Becker l.c. p. ı5, (25) @.LussaclLhc«Il Lec. Xl, p. 2 40 CAROLI JOSEFHI van COOTH probanda attulit: ı%. terras cellarum elotas post 8 ad Io annos rursus Nitrum prae= bere, quo argumento suam ipse labefacit theoriam, cum cellae plures accipiant hu- mores et exhalationes animales (26). 2°. Montes Calcarios, ab habitatis locis remo- tos, Nitrum praebere; Gay-Lussac vero testatus est: analysin illorum montium materias prodidisse animales (27); neque Lavoisier Nitratem Potassae in loeis inhabitatis invenisse videtur, (uti Longehamp voluit); ipse enim seripsit hunc Salem non inveniri nisi in locis habitatis (28). — Denique reliqua experimenta accurata non videntur, cum camporum terrae, humum et materies vegetabiles fere semper relineant; — opiniones vero Proustii et Davyi hac in re a Lussaccio nullins habentur auctoritatis (29). $. 7. Theoria itaque haec ingeniosa, nullis vero experimentis probata, plurimis labe- factata, nisi meliora magisque vera et valida adducantur, haud accipienda vide- tur. Negari autem nequit: quibusdam singularibus in casibus, ubi conditiones ad- sint incognitae, putredinis auxilium desiderari posse; ipse Gay-Lussac, Long- champii ille adversarius , hoc non omnino negat (50). Ejusmodi autem casus quam rarissimi, quorum conditiones penitus latent, Longehampii tlıeoriam haud firmare valent. — Videamus igitur an altera Chemicis magis probanda cre- datur theoria, (26) Ann. de Chim, et de Phys. XXXIV. p. 88, (27) Ann, de Chim, et de Phys. XXXIV. p. 89 (238) Mem, de Math. et de Phys. XI, Mem, p. 565. . (29) Aun, de Chim, et de Phys. ].c. p. 93. (30) loco eit. p. 93. CA- RESPONSIO An QUAESTIONEM CHEMICAM. 4; CAPUT QUINTUM. DE THEORIA QUA PUTREDINIS STATUITUR NECESSITAS, $: I Piurium saeculorum experientia cum docuisset, frigidioribus in locis non dari Ni- trum absque putredinis ope, omnes Chemici hujus statuerunt necessitudinem; rem autem primus experimentis illustravit, nostra superior laude van S tipriaan Luis- cius, cujus theoriam plures et praestantes Chemici acceperunt; secundum quam Azotuin Acidi Nitriei naturaliter exorti, putredinis actione ex materiis organieis educeretur, et Aör Atmosphaericus tantummodo Oxsygenio suo ad ortum illum par- tes ageret. Azotum putredine e materiis organicis eduei, tam experimentis constat, quam valida theoria probatur; liberum autem non semper exhalari videtur quippe quia saepe simulac exsolvatur,, aliis cum prineipiis simul eductis aut ambientibus se- jungens, novas fingat materias. Ss 2 Haec experimentis satis cögnitis probata süunt, sed 'quaeritur num simili 'modo experimentis probari possit: Azetum ex qualicunque conjunctione eductum, afli- nitatis, seu eleetricitatis ope, sese Oxygenio, vel Aöris vel quod simul e conjuctio- ne aliqua exsolvitur, adjungere, ut inde enascatur Acidum 'Nitricum ? Inveni- mus experimenta, «juibus hoc probaretur, quae, licet numero pauca, hie recensere oportet. Milner indicavit: Gaz Ammoniam, si ducatur per candentem sclopeti tubum Oxydum Manganesii continentem, Gaz Nitrosum finger. Vau quelin et alü ex- n perimentum repetentes Nitratem: Ammoniae acceperunt (1). Fourcroy ex miztis Oxydo Mercurii et Ammonia Acidum Nitricum vidit enatum ; Ni- @ı) Ann. de Chim, IV. 1790 p. 294— 295. 42 CAROLI JOSEPHI vaw COOTH Nitratem Pydrargyri Ammoniacalem aecipiens (2). Idem Acidum fieri vidit, quan- do Prussiati Sodae addatur Acidum Sulphuricum (5). | Frouctus Rubei Idaei Nitrum continere non solent; cum vero quidam Chemicus ho- rum succum per spatium duarum dierum servasset,, Acido Nitrico scatebat; fructus nimirum a vermiculis non erant purgati; hine ex horum dissolutione putrida Acidum fuit exortum (4). Praestantissima autem habemus quae sequuntur experimenta, — Expertissimus Wöhler cum nuper detectum Acidum Carbo-Azoticum (5) contenderet esse : co» pulam materiae organicae et Acidi Nitriei, et inde coneluderet: Acidum illud libe=- rum fieri debere, quando corpori adjuncto Oxygenium oflerretur, singulare illud Acidum in retorta commiscuit cum Tritoxydo Manganesii et Acido Sulphurico; en, Acidum Nitricum accepit (6)! Azotum itaque Acidi Garbo-Azotici cum Oxygenio enato Acidum Nitricum finxit. — Praeclarus Liebig, quamquam monstrasset: Aci- dum Carbo-Azoticum esse copulam Carbonis, Oxygenii, et Azotli (7 ), experimen- tum Wöhleri confirmayit et addidit: suä ex opininione, plura corpora Azoto gaudentia , simillima agere ratione ; vidit enim: Acidum Uricum addito Acido Sul= phurico et Tritoxydo Manganesii plurimum praebere Acidi Nitriei (8). Hac experimenta a doctissimis tradita viris, probare videntur: Azotum ex aliqua copulä solutum sese Oxygenio Atris, vel illi quod simul eg alia conjunctione educitur,, posse adjungere, % 5 Ut itaque fiat Acidum Nitricum, id eficere debemus ut Azoto, simul ac e con= junetionibus suis solvatur, Oxygenium offeramus; egregie hoc praestat dissolutio pu- wrida materiarum organicarum; A&ris enim Oxygenium semper praesto est ut, si ad- sint bases (quarum eflicaciam post haec videbimus), Azotum statim ac nascatur ado- ziature Sed dicentes audio: si Creta Aöri exponitur adest Azotum et Oxygenium; neque alia adsunt si putrescentibus materiis exponitur; quare igitur, si putredo tantummodo edu- cak (2) Ibidem. p. 298. In his itaque experimentis Azotum exsolutum fuit et sese cum Oxygenio simul enato junxit, (3) Ibidem p. 299 — 300. (4) Trommsdorff Journ. der Pharm. b. VI. 1799. Stuk II, p« 337 — 33% (5) Ann. de Chim. et de Phys. Mai 1827. XXXV. p. 72° (6) Poggendorff Ann, der Physik und Chemie b, XI, (der ganze folge b, LXXXIX.) 1828. p. 4ge (7) Annal. de Chim. et de Phys. XXXV. p. 77 —78. (8) Poggendorff Ann. cit, T.XIV, dı g. fe LÄL, 1828. p. 466, RESPONSIO ap QUAESTIONEM CHEMICAM,. 45 cat Azotum, in priori casu nihil fit Nitrici? Quare Azoti Aeris non idem eflectus, ac illius putredine enati? Ratio in promptu est: Qua dsolum quamdiu Gaz ‚Forme sit valdopere a conjunctione cum Oxygenio abhorret (9). — Sed quare non simili modo ubi putredo adest a tali conjunctione abhorret, bases enim utriusque affinitatem augentes in utroque casu adsunt? — Quia Azotum Oxygenio offeren- dum est simul cum e conjunctionibus suis exsolatur, et nondum vi elasticd sew expansivd gaudeat, quando longe aptius erit combinationi (10); ipso itaque mo» mento quo liberum sit evasurum,. Et hoc pulchrum est argumentum quo putredinis probatur necessitas; etenim si non ita esset, nulla ut videtur, existeret causa qua- propter bases sine additis materiis organicis, non fierent Nitrosae (IV. $. 5), utrum« que licet Acidi elementum adsit; sed hoc summum est hac in re argumentum: Azotum Oxygenio, juvante basi, aflerendum esse quando nondum sit Gazfor- me, id est, in ipso eodemque momento quo Gazforme fieret, nisi simul adessınt Oxygenium et bases utriusque aflinitatem moderantes. Hisce verbis fundamen- tum ponitur theoriae, qua putridinis statuitur necessitas; hine enim illam necessi- tatem intelligere, hine quare bases absque additis organieis, id est A&dıi tanıum ex- positae, nullo modo Nitrosae fieri possint pereipere, hine hujus theoriae praestan= liam sentire , facillimum erit. Praebet etenim putredo Azotum eo in statu, in quo unico sponte suä, juvante basi, cum Oxygenio jungi potest; praebet principium Gaz Azoti, Azotum vi elasticä, statu A&riformi destitutum. — Neque hoc argu- mento Stipriani tantum theoria optime probatur, verum etiam Longehampii illa valdopere debilitatur; Gaz Azotum ab Oxygenio abhorret , principium vero ejusdem, accedente basi, conjunctioni aptissimum est, ! 6: 4 Praestantes itaque partes putredinem agere patet; proprium fermentationis putri=- dae (11) est, corpora in qua agat, in alia mutare vel valde Oxygenata, vel Hydro- genio et Carbone abundantia. Aliam verö adhuc habet utilitatem; nimirum, e qua- cunque materie humum gignit putredo (12); materiam autem in ortu Nitrici et Nitri op (9) Ann. de Chim, T, X%, p.3ır. Davy Elem. ‚de Philosoph, Chim. ‚Paris 1813. 1,463, (10) Chaptal Chim. app. IV. p.ı23. Ann, de,Chim. XX, p- 311 — 312. Klaproth et Wolff Chem. Worterb, IV. p.325. Beckerl.c. p.36. G. Lussac Cours de Chim. I. Lec. X. p. 23. (11) Thenard Opus. cit. II. p. 163. (12) Natuurk, Verh. van de Holl. Maatsch, te Haarl, d. XVI. St. II. 1828. p, xoo, F2 44 CAROLI JOSEPHI vaw COOTH optimam vidimus humum (13); praeterea in ortu Nitratis Polassae, egregie putri= dam agere materiarum dissolutionem posthaec patebit, a 5j omnia haec considerentur , jure egisse videbimur, si theoriam qua putredinis Statuitur necessitas, experientiä indicatam, ratione et experimentis probatam, ante- ponamus priori probabilibus nullis experimentis gaudenti. Negare vero non possu- mus quaedam dari phaenomena ex hac theoria non explicanda; sic non plenius intelligitur- quomodo in locis arenosis, in muris et rupibus Calcariis Nitras fiat Po- tassae ; neque intelligitur terrarum facultas reproduetiva et contagiosa (14). Haec autem cum tanti non videantur momenti, praestantius videtur iis quae experientia docuerit fidere, quam theoreticum amplectere ratioeinium; nos igitur putredinis ne- cessitudinem statuentes, hanc theoriam nunc adhibeamns ut Acidi Nitriei et Nitratum ortum naturalem pro juvenili parte explicemus. mn en onen mn CAPUT SEXTUM. ORTUS NATURALIS ACIDI NITRICI ET NITRATUM, TAM JUVANTE ARTE QUAM ABSQUE HUJUS AUXILIO, EXPLICATIO. 2 Ortus naturalis in Nitrarüis artiss 9 1 Vidimus in Cap. II. Nitrarios varia ratione terrestres materias commiscere cum organieis, congestamque massam saepius similibus fluidis, Urina, lixivo Stercoris, aliisque humectare. Haec Aöre libere accedente putrescunt ; materiae organicae ut plurimum , praeter Oxygenium continent Carbonem, Hydrogenium, et Azotum, cum tan (13) Conf. praeter C.II. $.8. Mem, de Math, et de Phys, T, XI, hist pı 24, 135, et passim, (14) Becker hc p. 37-394 RESPONSIO ap QUAESTIONEM CHEMICAM. 45 tantillo Sulphuris et Phosphori ; quando igitur Aör libere et apte accedit simplicia elementa accepto Oxygenio mutantur in Gaz Acidum Carbonicum, et Aquam; Azo- tum, plurimarum materiarum prineipium , exsolyitur; at vero, sz der libere ac- cedit non Gazforme dispergitur, aut Ammoniam fingit, sed ubi adsuni bases, eo- dem momento quo Gazforme fieret , sesse cum Oxygenio Aöris conjungit , EL Acidum Nitricum oritur (1). — Bases sponte in terris adsunt, variae a variis pu- trescentibus organieis praebentur, aut a Nitrariis adduntur ; facto itaque Acido, statim fiunt Nitrates. En brevem nec quaesitam rei explicationem ! singularum ve- ro materiarum fusius indagemus actionem. Bi In ortu Acidi Nitrici Oxygenium ex Aöre peti certissimum nobis constabit, si parvam Oxygenii quantitatem in materiis organieis obviam, comparemus cum mag- nä ejusdem in Acido Nitrico existente copia, (quae est ad Azotum fere ut 2%: ı), et cum quantitate Azoti ex ipsis materiüs exsoluti; Aer igitur Oxygenium prae- bet (2). Si ex analogia res probanda esset, nonne ex materiis Plantarum sub aguä& putre- scentibus nascitur Hydrogenium Carbonatum, et contra, accedente Aöre Gaz Aci- dum Garbonicum (5)? et nonne Oxygenium Aöris Acidum ErARI EIERN gignit in mineris Sulphur continenübus (4)? 3 Materiae terrestres, Calx, Argilla similesque organicis adduntur, quia nisi ad- essent, verosimile Acidum non fieret; scilicet Azoti et Oxygen parva aflinitas val- de augetur et moderatur basium praesentiä, nimirum ob harum affinitatem Aeidi Nitrici, quae tanta est ut conjunctionem Azoti et Oxygenii promovere creda- tur. Gay-Lussac(5): scripsit: Alcalium praesentiam Acidi conformationem ex dicta causa eflicere. Si itaque Alcalia et terrae tantam non haberent Acidi afhinitatem, aut si non adessent, Azotum enatum minime se cum Aöris Oxygenio jungeret, sed Gazforme dispergeretur. Nemo qui Capitis V. $. 3. verba probaverit, rogabit: si ba- (:) Berzelius op. ci I. p.638— 639 Gay Lussac l.c. I. Lec. X, p. 23. Lee. 31. p,2. 3, The- aardl. p. 436. (2) Gay Lussac l.«], Lec.&£l, p. = (3.) Aun, de Chim. et de Phys, Juillet 1827. 'T, XXXV. p. 332. (4) Klaproth et Wolff. c. p.3:6. Ann, de Chim, XX. p. 334. 65)Lc I, Les. X, pı 23, F5 46 CAROLI JOSEPHI va COOTH bases adsint ad Oxygenii et Azoti minorem affinitatem augendam et horum con- junetionem efhieiendam, quare itaque Potassa aut Calx sub eorundem mixturä posita Nitricum non fingunt? Vidimus scilicet, parvam esse Azoti et Oxygenii affinitatem quamdiu Azotum Gazforme sit, et hanc basium elficacia augeri, at vero, ne de- bito careant bases effectu Azotum Oxygenio afferendum esse in ipso eodemque mo- mento quo Azotum Gasforme Jeret; omnia haec egregie putredo in mixturam par- tum organicarum et terrestrium agens praestat; eodem lamen momento quo libe- rum fieret Azotum bases ut adsint valdopere necesse est, nimirum ad conjunctio- nem promovendam. 6, Neque minoris videtur utilitatis illa basium proprietas, qua ex Hnmbold- tii (6) aliorumque Physicorum (7) observationibus, plurimae materies, Alcalia, terrae ‚simplices, argilla, ipsaque humus, Oxygenium ex Aöre attrahunt; hoc enim eum cerlissime constet, valdopere ad Acidi ortum confert ; praesentis enim Oxyge- nii, eujus multum ut fiat Nitrieum requiritur, augetur copia, et prope ipsum quod evolvitur Azotum abunde adest; maximum hujus rei est momentum ; abundet enim necesse est Oxygenium, quod pulchra et simpliei basium sorbendi facultate perfi- eitur; res multa diflieultate laboraret nisi celeber von Humboldt, doctissimusque Schubler egregia haec docuissent. 3 Materıarum Animalium usus sponte igitur patet; mutata enim harum elementorum aflinitate , et pristina conjunctione dissolutä, nova et peculiaris oritur attraclio inter elementa et quaedam ambientia corpora ; earum Carbo et Hydrogenium Oxygenium arripiunt, fit Gaz Acidum Carbonicum et Aqua; tantillum Hydrogenii cum Car- bone Hydrogenium Carbonatum fingit; Azotum exsolvitur et Nitrieum fingit, — Si desideratur Azotum putredine exsolvendum, Nitricum fieri nequit; putredo ita- que materiarum animalium, valdequam necessaria est ut hoc oflicium praestet; sed (6) Vid. Cap. I. $. 12. not, 102%. (7) Emmert experimenta Humboldtii repetivit et probavit (Gilberts Ann. der Phys. b. VI 1800. p. ı0r— 105); post ı5 annos Schubler accurate experimenta repetens, eliam probayit; et notavit: Magnesiam quoque sorbere quod negasset von Humboldt (Gilberts Ann, de Phys. b. XXL St. XI. Jahrg, 1815, pı 237, « Untersuchungen ueber die Physik. eigensch, der Acker- Erden, p- 229 = 245.) RESPONSIO ap QUAESTIONEM CHEMICAM. 47 sed licet adsit putredo, si desint bases nihil fit Nitriei; simul itaque et partes ani- males et bases adsint; si unum de&st, alterum vi et efficacia carebit. Ss. 6. Materiae Plantarum duplicem habent usum; ı°. si continent Azotum, quando haud secus agunt quam materiae animales; 2°. sihoc non gaudent prineipio, quo in casu favent eo quod putredine in humum convertantur ; humus vero constat ex salibus Potassae, Calcis, Sodae, Magnesiae, Aluminä et Silicä (8), id est e materiis aptis ut basium partes agant. — Neque hae solae hac facultate sunt praeditae; ex omni enim materia putredo humum producit, et sie partes quaecunque organicae , Azoto tam gaudentes, quam carentes, cum in humum convertantur, praeter ortum Acidi etiam illum Nitratum promovent ; docuit enim jam Chaptal: humum tantum bases af- ferre enato Acido, neque ortui Acidi favere nisi admixtas haberet materias Azotum reddentes, aut harum acciperet exhalationes (9); nemo id dubitabit; Azotum si praeberet humus ad Acidum gignendum ipsa dissolveretur necesse esset, e contra Oxygenium sorbet et Gaz Acidum Garbonicum exhalat (10); at vero, orius hu- mi egregias agit partes ut fiat Acidum ; producitur enim humus putredine, Azotum (ubi adsit) exsolvente; — enata humus adjuvat basibus quas continet; — hine in- telligimus optimum eventum, si ut fiant Nitrates, humus cum materiis organicis pu= trescentibns A&ri exponatur. Materiis Plantarum utilissima adhuc contingit, uti dein videbimus, facultas Po- tassam praebendi, et itaque multum ad ortum Nitratis Potassae conferendi. g 7. Maximi itaque momenti putredinem essein Nitrariis artificialibus quisque proba- bit; necesse igitur in tali oflicina omnes adsint conditiones putredini faventes ; li- bere et placide Aör accedat; massae congestae modice humectentur ; temperatura quantumpote sit moderata; radii solaris avertantur; obscuritas evitetur; ne saepius massae agitentur; et ipsae tandem materiae sint aptae, neque admixtas habeant an- tisepticas (11). $. & (3) Natuurk. Verh. der Holl. Maatsch, der Wetensch. te Haarl. d. XVL St II, 1828, p. 38— 53. (9) Chim, App, T. IV. p. 124— 125. (0) Natuurk. Verh. der Maatsch, te Haarl, d, XYI St. II. p. 39. (11) Conf, Cap, UL, 8.3—7. 48 CAROLI JOSEPHI van COOTH s®. Quae omnia cum ita sint, intelligimus : Praestantissimun. humorum quibus massae humectantur usum; Sanguis enim celerrime putrescit, et plurimo gaudet Azoto, albuminis et fibrinae principio; sie etiam Bilis Azoto abundans ; Urina, [licet alii dicant: putrescentem Urinam non dare Nitrum, sed Salem communem (12) ], ortui Nitriei egregie favere videtur, cum omnium materiarum animalium maxime abun- det Azoto (15); Fourcroy et Vauquelin Urinam indagantes, docuere hanc in Nitri oflieinis favere ob ingentem Azoti copiam, qua principium ejus Ureum abundat, cujus copios& quantitate singulare hoc principium ab alüs distinctum est ( 14). & 9% Ortum itaque Acidi Nitriei et Nitratum naturalium in Nitvariis artis explicare co- nati sumus, et partes indicayimus quas singulae materiae agere videntur; aliud autem genus Nitratum naturalium, nimirum quod (ubi fortuito neque ex industriä Naturae actioni auxilium fuit allatum ), in stabulorum, culinarum, et cellarum pa- rietibus, in vetustarum aedium muris ( Platras) invenitur, simili modo produci vi- detur ; loci enim illi expositi sunt exhalationibus organicis, putridis, urinosis, Azoto gaudentibus. — Sed si Azotum putridorum vaporum hic Nitrieum fingit cum Osy- genio Aöris, quare igitur nonre pereipitur Acidum Nitricum per A&rem volitans ? Quia tantummodo in contactu baseos Azotum cum Oxygenio Aöris jungitur ; Azo= tum enim pristinam combinationem in vaporibus organieis, murorum in poris receptis , relinquit horum vaporum dissolutione, et simul cum liberum fieret ab Oxygenio ado- ritur , juvante basium eflicaciä. Simplex enim rei videtur ratio; exhalationes orga= nicae attrahuntur muris et locis Calcareis, ibigue morantes jam in hac sede dis- solvuntur, et cognito modo Acidum oritur. Facile intelligitar Nitrates talibus in locis exortos basin habere, majori pro parte Calcariam, parum Alcalinam , aut Magnesiae (15); hanc ob rem Nitrari tantum excoquendo Nitro e materiis, ubi ad- (12) M&m. de Math. et de Phys. T. XI. hist, p. 73, Ann. de Chim. XX. p. 319, et ali. Becker vero (l.c. p. 224 — 125) docuit: Urinam nondum putrefactam ortui salis communis fayere, minime vero putrida fermentatione affectam. (13) Berzelius op. cit. L p. 639, (14) Ann. de Chin XXXII. p. 160, (:5) Becker. p% RESPONSIO An. QUAESTIONEMW CHEMICAM. 49 ’ adsit, inprimis e''vetustarum aedium muris ( Platras ), ut multi solent in Gallia , occupati, cineres lixivo addunt, ut Nitras Caleis basi mutetur et alcalinus fiat. b. Ortus naturalis in. Nitrarüs Naturae, $. ı0 Duplex genus est Nitratum, quos sola Natura produxisse videtur; primum, quod in terrae superficie efflorescit, in locis soli et pluviis obnoxis; alterum quod inve- nitur in cavernis reconditum, Primum illud genus oceurrit in regionibus calidioribus, in Indiis, Brasiliä , E- gypto, et Hispaniä ; est omnino perfectum, adeo ut post terrarum decoctionem ni- hil cineris, aut salium Potassae addendum sit, ad basin Alcalinam afferendam (16); Nitrum ut acus supra terram venit, et scopis everritur, unde Galli dicunt: « Sal- « petre de Houssage.”” Observatum fuit: post pluvias demum supra terram pro» venire (17), et quidem eo majore quantitate, quo pluviae fuissent uberiores (18); hine conceludi posse: videtur Nitrum illud fieri sub solo, postea vero lapsis pluviis solvi, ab his evaporantibus in superficiem trahi, et dispersä aquä deponi. — Sed unde Nitrum illud sub solo nascitur ? Constat humum ex omnibus materiis putredi- ne produci, eamque, principium esse fertilitatis plurimis in terris (19)5.jam longe ante haec scripserunt humum in India (20) et Hispania (2ı) enati Nitri causam esse naturalem. Alii monuerunt nigras sub soli superficie (sous le Gazon ) terras egregie ortui Nitri esse aptas (22); — qua vero ex causa? Ubi adest humus necesse adfuit putredo; haec enim in India, Hispania, similibusque locis ex materiis Plantarum ubivis existentium (235), ex ipsis Plantis mortuis, humum produxisse videtur; ubi vero adest putredo necesse exsolutum fuit, (si saltem adfuerit), Azotum, quod ratione jam traditi cum Oxygenio A&ris Nitricum fingit,. — Humum enim ipsam Azotum praebere falsum esse monuimus; antiquitus scripserunt'humum ipsam ad Acidi or- tum (16) Hermbstadtl. c. IV. p. 136. Recueil etc. 1776. p. 583, 587. 619. Becker kc, p.5. so—ıı. 417). Recueil etc. 1776. p. ı16.. Me&m. de Math. et de Phys. T. XI. Men, p. 496. (18) Neue Schriften der Naturf. freunden zu Berlin II, p. 375. (ı9) Natuurk. Verh. der Holl, Maatsch te Haaıl. XVI. St. II. p. 5. 6. 100. (20) Recueil etc. 1776. p. 579. Mem; de Math. et de Phys. T. XI. hist. p. 28. (ar) Recueil etc. 1776. p. 594 (22) Mem. de Math. et de Phys. T.XI, hist. p. 24 et 115. Ann. de Chim. XX. p. 316. (23) Forsan eliam Animalium; suspicere haec vero tantum licet, quippe loquemur de loeis utplu- zimum inhabitatis, G 50 CAROLI JOSEPHI van COOTH tum conferre; putredo vero dum producat humum Acidi ortum promovet exsolvendo Azotum; producta humus, basibus quas continet agit. Nitrum his in regionibus enatum omnino perfectum est; Potassa haud magnä copiä in humo adest ; sed contra omnes terrae Alcali continere videntur, quibus accedit putredinem Alcali quod fuerit in Plantis exsolvere aut, licet parva quantitate, gig- nere ; unde intelligimus observationem qua patet, materias vegetabiles Nitrum prae- bere basi perfecte Alcalinä ( 24). $. 11. Huc usque locuti sumus, quasi in terris illis materiae adessent Plantarum ; sed ubi nihil nisi terra datur quomodo ibi Acidum nasceretur? — Quamquam credimus ejusmodi puras terras in telluris superficie non magno dari numero, tamen cla- rissimo Liebig assentiendum esse putamus docenti, in omni loco ubi Nitrates inve- niantur absque materiarum animalium et plantarum ope orti, Acidum repetendum esse ex Oxygenio et Azoto Aeris, fulminis ope conjunctis, in Acidum mutatis, pluviisque receptis (25). Omne Nitrum in Indiis et Hispania minime exinde re- petendum esse facile patebit si magnam enati et collecti Nitri vim intuentes si- mul consideremus validam seintillarum electricarum exigi copiam, ut Oxygenium et Azotum jungantur (26). Mitior A&ris temperatura, major fertilitas, promptior organicorum dissolutio, valde apta soli constitutio, inundationes annuae, rarae prae- ter certum tempus pluviae, et valida ros nocturna, optimä sane ratione agere vi- dentur (27 ). Se: 120 Alterum genus Nitratum a sola Natura productum diximus illud in cavernis re- conditum. — Insula nimirum Ceylon, Italia, Germania, et Francia plures habent cavernas, vel rupes Calcarias, inhabitatas, incultas, in quorum interna superficie nascuntur Nitrates. Exempli instar hic afferamus cavernam Pulo prope Molfettam in Apulia Neapolis provincia, et illas in dextra fluminis Seine ripa in tractu Ro- che Guyon et Mousseau. Mirum est, licet alii adsint Nitrates, magnä tamen pro parte Sal hic basi gau- de- (24) Mem. de Math. et de Phys, T. XI. M&m. p.466. Becker l.c. p. 5). (25) Ann, de Chim. et de Phys. Juillet 1827. XXXV. p. 33ı. (26) Thenardl. c. I. p. 433. in nota, V. Marum et Paats v. Troostwyk scintillas eleetricas per 15 minuta trans mixturam ante ortum Acidum duxerunt. Vide I, c. p. 185. (27) Becker l.c. p. ıo RESPONS1IO ap QUAESTIONEM CHEMICAM. 51 dere Alcalini; universe (ne locorum superfluam exhibeamus descriptionem, ) in internis parietibus Nitrum cristallinum efflorescit; in ipsis stratis mediis non in- venitur, nisi ubi A&r accedere valeat (28). Aeccedit gravissima quaestio: undenam talibus in locis inhabitatis, nulla ut videtur materie animali praeditis, neque inter- ne plantarum materies exhibentibus, oriatur Acidum Nitricum? — Plures habemus Chemicorum sententias quas rencensere hic oportet. 8. 13. Antiquis temporibus credebant in Indiae cayernis, vespertilionum, (quorum spe- cies ibi magna existere dicitur), excrementa ortum Nitriei eflicere (29) John Davy vero qui cavernas Nitratas insulae Ceylon indagavit, in cavern4 Memora, ubi ne minimum quidem horum excrementorum perspiceretur, multum invenit Nitri , et contra nihil hujus inyenit in excrementorum vespertilionum copid vetusto in templo collocata (50). — Avium excrementa si adessent magnam sane haberent utilitatem ; abundant enim Acido Urico (31); neque incredihile videtur vesperti- lionum excrementa in cavernis coacervari posse; Th&nard enim in pluribus Fran- eiae cavernis ea oflendit (32). $%. 1% Lemery putabat, pluviarum aquas Nitrum , e Plantis in superficie externa crescen- tibus petitum , perfiltrando ad internam ferre superficiem (33); licet vero obseryatum sit, supra et circum cavernas, (ex. gr. Pulo), Plantas crescere, quarum quaedam habentur Nitrosae, [uti ibi viderunt: Rutam graveolentem, Teucrium Chamaedrin ‚Del- phinium Staphisagriam , Chrysanthemum coronarium, Ranuneulum Ficariam ‚ Cerinthe majorem , Solanum nigrum , Hederam Helicem, Urticam dioicam, Ferulam communem, Thymum vulgarem , Hyoscyamum album, Boraginem oflicinalem, Fumariamque ofi- einalem (34)], tamen videntur pluviae succos e Plantis tali modo non extrahere; et praeter haee,, si illa perfiltratio fieret, et per tam densa strata Nitrum duceretur, tum Sal (28) Mem. de Math, et de Phys. T.XI, Mem. p. 561 — 562. Becker I. c. pP- 738. Ann, de Chim. et de Phys. Feyrier 1824. T. XXV. p- 210 — 211 r (29) Recueil etc. 1776. p. 103 (30) Ann de Chim. et de Phys, Fäyrier 1824. XXV. p- 212, (31) Thenardl.c. IL 215, (32) Ibidem IL p. 213, (33) Recueil etc. 1776. p. 118, (34) Von Crell Beytr. zu den Chem, Ann. Th. IV. St I. Pi G2 52 CAROLI JOSEPHI van COOTH Sal etiam mediis in stratis detegere deberemus; at vero non nisi in interna super- ficie invenitur (35), saltem vix ad pedis altitudinem (36). 3 $-LHB, Dolomieu cum putasset, muros aedium ealcarios in insula Maltha Nitrosos fieri ex acticne aquae marinae, Zimmermann. inde dubitabat an non fieri posset ca- vernas Apuliae, prope mare sitas, hac e causa Nitrates continere (57)! Chemicus Romme singularem proposuit theoriam; putans scilicet cavernarum terras, pluviarum et solis actione destitutas, materiisque plantarum et animan- tium carentes, enati Acidi elementa tantum petere posse ex Aöre ambiente, sta- wit Aöıem extra cavernas semper calidiorem quam intra, omnes particulas flui- das corporum evaporantium, Acidum Nitricum exhalantium, solvere, et his one- ratum cavernas intrare; cum vero temperaturam ibi perciperet minorem particulas illas locis frigidioribus A&r deponeret; ad hoc Calcis erga Acidum Nitricum afli- nitas multum conferret (38); haec autem theoria si valeret, Nitricum in Aöre vor litans percipi posse deberet; et quare enatum Acidum in loco nativo se non po- tius cum basibus ubique existentibus jungeret ? $.. 16 ‚Lavoisier ex plurimis experimentis in tractu Roche-Guyon institutis con - clusit, Acidum ibi in cavernis minime per se semper exstitisse, sed ex Aöris effectu nasci, ope conditionum variarum difhcillime intelligendarum (59); forsan cavernae illae, ex ejus opinione, materias continerent adhuc animales, nondum prorsus dis- solutas, a quibus Acidi ortus penderet (40). In quadam caverna plurima invenit Insecta parietibus adhaerentia (41). 17. Descroizilles putabat, et ut videlur Chap tal ei assentitus est, cavernas in tractu Roche-Guyon, cum teciae sint terris vegetabilibns fimum habentibus, Ni- (35) Me&m. de Math. et de Phys. T. XI. Mem. p. 561 — 562. ( 36) Ibidem p. 331 — 332. (37) Von Crell Beytr. zu den Chem. Ann. IV. SL I, p. 18— 19, (38) Mem. de Math, et de Phys. T. XI. p. 444 — 456. (39) Ibidem p. 56%. (40) Ibidem p. 565. (4:) Ibidem p. 523. RESPONSIO ap QUAESTIONEM CHEMICAM. 53 Nitrum. continere ex perfiltratis aquis, reliquia vegetabilium dissolutorum afferen - tibus (42). ni $. 1% Cavernas insulae Ceylon nuper indagayit celeber John Davy; harum parietes cum videret maximä pro parte esse factos ex Carbonate Calcis, et dicto Feldspath (ex Silica, Alumina et Potassa cum tantillo Caleis constante), putabat Feldspath basin enati Nitri praebere, Carbonatem vero Calcis, singulari in A&ris 'elementa agendi ratione, naturä sua et indole prorsus incognita, Acidum Nitriecum fingere; — scilicet quia nungnam Nitrum’ invenit nisi in superficie, ubj A&r accedere posset, et minime in cavernis Calce et dicto Feldspath carentibus, a quorum proportione et copia Nitri enati abundantia pendere videretur,; humiditas etiam necessaria ei visa fuit, quia in locis siccioribus, aptis ceterum conditionibus, nihil Niwi ofenderit (45). Ubivis autem Nitrati Caleis Nitratem Potassae admixtum yidit (41). % 19. Jam vidimus ($. ı1.) clarissimum Liebig docuisse Acidum ex Ae&ris elementis fulmine factum, ad Nitri ortum conferre in locis ubi omnis materies organica desi- deraretur ; insuper vero credebat, Nitricum tali ratione factum et piuviis conten- tum, a rupibus porosis absorberi et retineri, ibique accumulatum eflicere ut Nitra- tes efflorescant in loco ubi pluvüs et A&ri haud obnoziü sint, sive in superficie internä (45 ) $- 20. Varias Chemieorum sententias recensuisse sufhiciat; his enim aliquid addere aut judicium ferre juveni difficile visum est. Et quid proferre valeremns, ubi tot talesque viri silent? Ubi Lavoisier, Davy, rem incognita sibi fieri ratione fa- tentur ? Sequentia autem hac in re proferre liceat. Celeber Gay-Lussac in Gal- lia cum aliis Chemicis, frusta substantiae variarum cavernarum, ab omni ha- bitatione remotarum, destillando vidit Ammoniam producere, odorern materias ani- (42) Ann. de Chim. XX p 3ı6. (43) Ann. de Chim. et de Phys. Febr. 1824. XXY. p. 201 —=arı. (44) Ibidem, p. 213. (45) Annal, de Chim, et de Phys. Juillet 1827. XXXV. p. 33ı. G3 174 CAROLI JOSEPHI van COOTH animales indicantem, et insuper nigrescere (46). Huie observationi si addamus illam Lavoisierii docentis , Cretas reliquis conditionibus probe satisfacientes, ad Nitrum, quin et basi alcalind gignendum, minimä tantum exhalationum or- ganicarum putridarum indigere copid (47); et quando simul cogitemus, plures cavernas ubi Nitrum provenit esse Galcarias , — nonne tunc suspiceremus fieri pos- se: materias animales organicas , minimd licet copiä, cavernarum substantiae esse admixtas ? Unde vero ibi existerent non facile patebit; si vero inspiciamus tabulam analyseos cavernarum Ceylonensium, a Davy exhibitam (48), videbimus eum in caverna Ouva materias invenisse animales terrae constituenti cavernae admix= tas, et vegetabilium vestigia in substantid cavernarum Bengaliae. Pelletier, cum Nitrates cavernae Pulo Molfettae indagaret, materiarum vegetabilium quoque detexit vestigia (49 )» Jam supra notavimus ($. ı5) utilissima esse avium excrementa, et inprimis hoc valet de vespertilionum excrementis, quae fermenti instar agere videntur; neque causam scimus quare in cavernis inhabitatis ayium animaliumque excrementa non coacervarentur. Th&nard vespertilionum excrementa accumulata vidit in cavernis Galliae (8.15). Lavoisier insecta in cavernis offendit ($ 16). Maxima itaque cum veritatis specie si omnia haec rite considerentur, concludere possumus: materies organicas praestantes hie agere partes, et Acidi ortum efficere. (46) Avn. de Chim, et de Phys. Janvier 1827. XXXIV. p. 89. (47) Mem. de Math. et de Phys. T. AI. hist, p. 566. (48) Ann, de Chim. et de Phys. Feyrier 1824. XXV. p 212— 213. Vide infra VII, pag. 59. (49) Aun. de Chin, T. XXI. p. 35. Vide infra VII. pag. 59. CA- RESPONSIO An QUAESTIONEM CHEMICAM. 55 CAPUT SEPTIMUM: DE ORTU NITRATIS POTASSAE, g 1 Ha usque egimus de ortu Acidi Nitrici naturali, quo facto, ut sponte patet, fiunt Nitrates,. varii pro basibus praesentibus; sed cum constet inter Chemicos Nitratem Potassae. fieri ubi nihil aut parum liberae adsit Potassae, [uti e, g. in cavernis Calcareis, in muris, ipsoque Gypso (1)], et cum quaestio praeter Acidi Nitrici, etiam Nitri ortus Naturalis ut explicetur petat, putayimus hoc in capite inquiren- dum esse quomodo fiat Nitras basi Alcalina. g 2% Antiquitus tantummodo de ortu Acidi disputarunt, minime de illo baseos Alca- linae (2); non attenderunt plus fieri Nitratis Pofassae, quam ut omnis Potassa ad- esse potuisset, et basin hanc Alcalinam fixam ex ipsis terris, vel ex interdum ad- dita cinere repetendam putabant. Pietsch vero jam suspicatus est Naturam Alcali gignere, ut perfectum Nitrum prismaticum fingeret (3); postea notarunt: licet fie- rent Nitrates, non semper fieri Nitratem Potassae, neque hanc nisi peculiaribus sub conditionibus, quin et in rupibus Calcareis Nitratem inveniri basi Alcalinä. In ortu naturali Nitratis Potassae explicando, eandem secuturi sumus quam antea divisionem, adeo ut primum videbimus quomodo fiat in Nitrariis artis, dein in iis Naturae, & De ortw Nitratis Potassae in Nitrariis artise $ e Vidimus materies organicas terrestribus admixtas Nitratu mortum efficere; hös inter Ni- (:) Conf. Philos. Transact. Vo!. LIIT, ’y. 1763. p. 363. (2) Conf. Becker p.7—8 et ag. (3) Receuil etc. 1776. p. 166 — 169. 56 CAROLI, JOSEPHI van. COOTU Nitrates semper est Nitras Totassae, licet eineres Alcali praebentes desiderati fue- rint; quamquam his in terris certe, ut in omni terrä, Potassa fuerit, tamen ut do- cut von Humboldt, octava ne quidem Potassae Nitro contentae pars in terris ubi Nitrum nascitur adfuit (4). Unde igitur haec Potassa venit? Gravissima difi- cultate res laborat ; explicanda nobis Naturae actio, de quä plures et praestantes Chemici silent. Quid audaces explicare possemus ubi summus Berzelius fatetur rei sibi latere ralionem (5)? \D 4. Jam antea docuerunt: materias animales et vegetabiles putredine Nitrum prae- bere basi Alcalina (6); alii vero notarunt: materias tantum Plantarum basin prae- stare Alcalinam fixam; illas vero animalium Ammoniacalem (7). Verosimile itaque fit: Plantas in Nitrarüs artis Potassam praebere. Becker monnuit : materias vegetabiles lentius Nitram producere, eo autem illis animalium esse praestantiores, quod melius et uberius Nitrum proferant basi Alcalina (8). — Sed quomodo? num Potassa tantum exsolvitur,, e materiis quibus contenta fuerit? vel gignitur etiam? — Utrumque locum habere videtur; — igitur primo de Potassä e materiis Plantarum ex- solutä, dein de illä quae gignitur , agemus. 5 5 Plantas Potassam continere Chemicis constat. Braconnot magnam hujus co- piam invenit in Chenopodiis (dans la famille des Chenopodees), Acidis Oxa- lico et Malico junetam (9). Clar. John in 500 Plantarum succis Sales Potas- sae neutros delexit (10). Gravis semper fuit quaestio undenam Plantae Potassam quam in earum cinere invenimus peterent,. Fuere qui dixerint Potassam produc- tum esse ignis (11); alii partim illud assentiebant (12); postremi Potassam in Plan- (4) Ann. de Chim. XXIX. p. r66° Von Humboldt putabat Potassam hie oriri ex conjunctione Hydrogenii aquae in terrae superficie decompositae , et Azoli Aöris Atmosph.; Quod refellere super» fluum visum est. (5) Elem, der Chim. etc. l.c. I. p. 639 (6) Mem, de Math, et de Phys. Tom. XI. Mem. p. 609. 623. (7) Ibidem p 38 et 466. (8) Becker I.c. p. 59. (9) Ann. de Chim, et de Phys. Juillet 1827. XXXV. p. 260, (10) « Over den Oorsprong der Potasch der Planten,” Natuurk. Verh, der Holl. Maatsch. van We- tensch te Haarl. D. VII. 1817. p. 39 »ı61. Vide p. 133. (ır) Ibidem p. 43 — 46. (12) Ibidem p. 46 — 48. RESPONSIO AD QUAESTIONEM CHEMICAM 57 ‚Plant vivä, adesse, duce Margravio (13) statuebant (14); rem autem pulcher- rimis experimentis ipse Clar. John probavit (15), simul docens,'et magna expe- Fimentorum vi probans.: Plantarum Potassam minime ex actione aquae stimulo"lueis et. Aeıis (.16.), neque.e Plantarum, facultate assimilante (17 ), sed ex eflicaciä vege- tationis oriri (18), e facultate radicum absorbendi, Alcali e solo. petendi (19); i- bera,autem aut Acido Carbonico juncta Potassa simul ac absorbeatur Plantarum Aci- dis adjungitur, neque unquam lihera iqyenitur (ao). r s 6. Quando igitur 'materiae Plantarum 'putredine dissolvuntur, Potassa aut ejus sales liberantur; enatum Acidum basin arripit, fit Nitras Potassae; hinc plenius materia- .rum Plantarum intelligimus usum ;' non tantum enim Azotum (quaedam) praebent, non tantum in humum bases afferentem- mutantur,, verum etiam Alcali dimittunt, quando putredo corpora, quibus involutum fuit Alcali, dissolvit, 7. Neque Potassa tantummodo exsolvitur, sed etiam produeitur. Fratres Thouye- nel jam putarunt putretudinem in artis Nitrariis duplicem habere actionem , pri- imam qua fieret Acidum, alteram quä gigneretur Alcali (21). John vero proba- vit validis experimentis : Potassae in Plantis copiam putredine augeri (22); unum et alterum experimentum adducatur liceat. Uucia medullae Quercus incineratione 32 gr. dedit cineris, e quä $gr. Potassae lotione aquä solvebantur. Uncia ejusdem medullae sed aridae putrefactae dedit 56 gr. cineris, e quibus 4 gr. Potassae aqua solvit (25). 4oogr. ex alburnö Alni semiputridae praebuerunt 43 gr. eineris e quä 24gr. Potassae aqua solvebantur; — 400 gr. ejusdem integrae et sanae, dedit ı2 gr. cineris, cujus z8r. Potassae erat (24); — experimenta haec saepius repetivit et eadem inyenit (25). 5 Uncias Brassicae Rapae (Kohlrabi) putrefieri, et 5 alias siccari curavit; utras- que incinerayit; putrefacta Brassica praebuit 54 gr. cineris, Be 16 gr. Potassae lar- (13) Chym. Schriften II. p. 49 sqq- (14) John lc. p. 48—64. (15) Ibidem p. 69 — 855. (16) Ibidem p.87 — 88. 155. (17) Ibidem. p. 88. (18) Ibidem. p. 85—87. (19) Ibidem. p. 122 — 154, (20) Ibidem. p.137 et 115: (21) Mem. de Math, et de Phys. T. XI. hist p. 126, Mem. p. 80 —8ı. (22) l.c. p. 105—1;1. et 157. 160, (23) Ibidem p. og. (24) Ibidem, p. 110 et ıız, (25) Ibidem. p. 158. H 58 - CAROLI JOSEPHI van COOTH largientis, siccata vero (et siccando ad 260 gr. Bo 40 gr. cineris uualks hi 15 gr. erant Potassae: (26.). 140 gr. foliorum Quercus putrefactorum 7gr. eineris dabant, unde aqua ı gr, Po» tassae solvit; — 140 gr. eorundem siccatorum 7 gr. cineris dabant cujus modo % gr« Potassae erat (27). John indicat alium, (Schreber Sammlung verschiedener Schriften, Halle 1763. U. p. 147. XIII. p. 103), jam invenisse putrescentes arbores meliorem praebere ci-. nerem, quam virides; putredinem vero nimis protractam noxiam esse, quia pluviae et nix ligni partes solubiles solverent (28). His singularem et pulchram illam obseryationem possumus addere qua constat Po- tassae copiam in cinere augeri hanc Aeri exponendo (29). g3 Constare itaque videtur putredine Potassae cöpiam in Plantis augeri; non ita fa< cile patebit undenam, qua ex causa hoc fiat; John cum in Plantis nulla alia den- tur elementa nisi Oxygenium, Hydrogenium, Carbo et Azotum, inde concludit, ho- rum unum alterumye Alcali esse elementum (50). Quod summus ei Humphry Davy non facile, ut videtur, assensisset, Quidquid sit, nobis suflcit, reverä Po- tassae copiam in Plantis putredine augeri. — Primariam itaque causam ortus Ni- tratis Potassae in Nitrarüs artis, habere licet dissolutionem materiarum Planta- rum, qua Alcali vel exsolvitur vel augetur, quibus accedit im ipsis texris aliquid Potassae adesse, cineresque aliquando addi. . % Non solum vero Plantae huius rei videntur effectrices; vidimus eongestas in Nitra- riis materias humectari sanguine, urina, stercorisve lixivo.. Sanguis praeter alios sales etiam Chlor. Potass. et Sod. continet (31). Waltl Nitratem Potassae se inye- nisse dieit in pecudum urina (52). Birch invenit Zixivum stercoris pluri- mum ( 36) Ibidem, p. 158 — 159 (27) Ibidem p. 159. (28) Ibidem, p. 120— ı2r. (39) In iisdem Annalibus. d. XVI. St. IL 1828. p. 89, et qui plures ibi citantur. (30) l.c. p. 113. (3:) Thenardl.c, IL p. 217 (32) Meyliuk Schei- en Artsenym, en Natuur, Bibl, IX. L p. 14 RESPONSIO, an QUA!ESTIONEM CHEMICAM, 59 mum conlinere Potasser purissimae\(55)1,) quod alii probarımt (34), et enjus rei maximum est momentum. Aliae insuper materiae: animales Potassam, licet ıni- nori quantitate, continere yidentur, quam igitur etiam putredine, dimittunt. Longe plurimi auctores columbarum exerementa optime esse ortui Nitri apta scripse- zunt (55). Pietsch’vero causam jam indicasse videtur, statuens, illa non modo ob majorem copiam Salis Urinae (Acidi Uriei), vero etiam quia Alcali fixum contine- rent, praestantissimam in Nitrariis habere utilitatem (56); idem locum obtinere ri- detur in aliis inprimis avium excrementis. s Itaque praeter materias Plantarum etiam illa Animalium, inprimis utilissimum Ster- coris lixivum, ortui Nitratis Potassae favere videntur; et hine intelligimus verba Beckeri (37): «Je mehr faulende organische Stoffe an der Salpeterbildung Theil «haben, destomehr erzeugt sich Salpeter mit Kalischer Grundlage; und auch « hierzu bedarf‘ es’ nur der faulichten Dünste, welcherder Erde durch die Luft zu- « gefahrt werden. Er ist daher kein Zweifel, dass die faulichten' Diioste sowohl. äni- «mälischer als vegetabilischer Substanzen nicht nur an der Erzengung der Salpeter- «saüre, sondern auch an der Bildung des Kali Theil haben.” $. 10%. Quod ad illud Nitratum genus in aedium muris, stabulorum,, culinarum , latrina- rümque parietibus ac similibus in locis enatum;, animadvertendum est Nitrates in sub- stantia murorum (platras), in Creta, Marga vel Tufa enatos, basin habere ut pluri- mum Calcaream; illos vero in stabulorum latrinarumque’ parietibus gandere Alcali- nA (33). Succos plantarum aut animalium in prioribus desiderari , in postremis adesse,, facile quisque intelligit, et ortum Nitratis Potassae, si priora probaverit, inde repetet; neque absimili modo ex harum exhalationibus rem explicabit, si in muris Calcareis Sal adsit, qui muri saepissime exhalationibus organieis’expositi sunt ; hos autem Calca- reos muros haudquaquam Nitrate Pozassae carere patebit, si tabulam inspiciamus ana- lyseos ruderis aedium (plairas) Parisiensium ; invenit enim Dumas (39) in 100 talis zuderis partibus ; Ni- (33) Vid. John lc. p. 103, (locum vero quem indicat, Taschenbuch für Scheidek, 1784. P: 203; änvenire haud potuimus). : m (34) Verh, v..d. Holl. Maatsch, te Haarl, XVI. St. II; 2828, p..zos, (35) Mem. de Math. et de Phys. T. XI hist, ‚p. 24. 121. M&m, p. 39, (36) Receuil etc. 1776. p. 234. (37) Becker lc. p. 47. Vide etiam. p« 15. RE: (33) Confer. Ann. de Chim,. XX, p- 30og = 310,' Conf, Cap. Il, u.) 27. s (39) Chim, Appl, ete. II, p. 748, Ha 55 CAROLI JOSEPHI van COOTH Nitratis Potassae et Chlor. Potas. . . ; 10 Nitratis Caleis et Magnesiae . x « » .70 CHlorur.Ogdere, ana, EBD EHRE EN, Chlorur, Calc, et Magnes . oe. 2.0.5 Aedium ver muri quin exhalationibus organicis expositi sint, succosque sorbeant; nemo dubitabit. b: De ortu Nitratis Potassae in Nitrarüs Naturae, 8 11 Duplex statuimus Nitratum a sola Natura perfectum genus: 1% quod in terrae su-, perficie soli et pluviis obnoxiä efflorescit; 2°. quod in cavernis oritur. Genus prius. Jam vidimus Nitrum in India et Hispania basi gaudere Alcalina, ne- que cinere indigere ut basis mutetur. Sed unde Potassa venit? Ut videtur e terra ipsa et e Plantis repetenda est; mirum esset fertiles has terras Alcali non habere, tam ex indole sua, quam extrinsecus allatum; nulla terra caret Salibus Potassae, qui continuo ex putrescentibus Plantis adducuntur, uti' docet QClarissimus John (40). Vidimus (VI: $. 10.) hocce Nitri genus Acidum verosimile petere ex aclione putre= dinis in materias plantarum, ubique dispersas, quae dum in humum mutentur, Azo- tum, si adest, dimittunt, quod cum Aöris Oxygenio Nitricum facit; ex prioribus autem concludere possumus, si verum est Acidum tali,ratione gigni, etiam verum es- se, simul cum Acido Potassam 'enasci,.velex materiis Plantarım putrescentibus ex- solutam, vel putredinis actione auctam, Simul itaque basis evolyitur, et praesto est ut partes agat in ortu Acidi; simplicissima et efhicacissima Natura, paucas parce ad- hibit materias, unde utilissimas alias copiose produeit ! % 12 Alterum genus. Nitrates in cavernis quamquam ut plurimum Calcareis efflorescen- tes basi Alcalina tamen: saepissime gaudent. John Davy in caveruis Geylonensibus nunquam Nitratem Caleis sine admixto Nitrate Potassae invenit (42); neque parvä Nitras Potassae in illis cavernis copid adest ; sequentem enim exhibuit Davy tabulam Analyseos trium terrarum specierum e diversis cavernis petitarum (42): ex (45) le. p. 155. (41) Ann. de Chim,.et de Phys. Feyrier, 1824. T.XXYV. p- 209. (42) Ibidem, p. 212 = 213, RESPONSIO An QUAESTIONEM CHEMICAM. 59 ex caverna Memora. ex cav. Owa. ex cav. Bengaliae. Nitr. Potassae. » . „ 2,4|Nitr. Potass. . . 3,3 Nitr. Potas. . . 8,5 « Magues 2 . 07| « Calkis . . 35 « GCalis .. 57 Sulphat. « tere Agent 15,5 Sulp « 2 2.08 Aque « ° 2. 9,%|Mat, anim. insol. . 25,7 Chlor. Sod. . . 0,2 Carb. Caleis. 2. 2265| « « solubil. 1,0 (45) Carb.Calc.etMagn. 35,0 Mater. terrestr. Nitrico « terrestr.,Carb. Mat. terr.insolub. 40,0 insolubil. © 2» .60,8| GCalcis.. . » . 512 « .« solubiles 100. e- cum vegetab,vest. 350 (45) 100 Ut vidimus (VI. $.18.) cavernarum parietes ex Carbonate Galeis et dicto Feld= spath constare invenit, et Acidum ex actione Carbonatis Caleis in Aörem Atmos- phaericum oriri putavit, basibus a dicto Feldspath praeditis; hoc compositum est ex 66 p. Silicae, ı8 Aluminae, ı6 Potassae (44); constat quasdam Feldspath species Aöris actione decomponi (45); quae cum ita sint, haud mirum est in illis caver- nis Nitratem Poiassae inveniri, cum basis Alcalina haud parca copia adest; Silica et Alumina cum Acido non conjungi videntur, ab hujus majorem cum Potassa et cum Calce afinitatem. $ . 35 In Gallia vero, et aliis in regionibus temperatis, ubi cavernae, pro maximä par- ie, Calcareae habentur indolis, res majore difhcultate laborat; nec tamen parvä co- piä perfectum ibi Nitrum adest. Pelletier (46) cavernam Pulo in Molfetta in- dagans in 100 p, invenit: Nitrat. Potass. 40,75 Sulphat. 2,08 Chloruret, 2,67 terrae Calcar. 42,00 Sulph. Calcis et reli- g. mat. vegetab. 9,67 (47) u part, perdit. 2,83 100» La- (43) Materias organicas hic itaque detexisse yidetur uti monuimus in Cap; VI. $. ae. pag. 54. (44) Thenardl.« I. p. 34: (45) Dumasl,c, U. p. 72% (46) Ann. de Chim, T. XXIIL p. 35. (47) En materies vegetabiles de quo: in Cap, VI. $. a0. locuti sumusl H 5 62 CAROLI JOSEPHI van COOTH Lavoisier et Glouet qui sedulo Galliae cavernas, inprimis in tractu Roche- Guyon, perscrutali sunt, post plurima experimenta concluserunt, in harum caver- narum Cretä non tantum fieri Acidum Nitricum, verum etiam, neque tarde, Potas- sam (48); at simul monuerunt: Nifrum in locis ab omni habitatione remotis, sem- per basin habere terrestrem (49); illud quod vero basi gaudet Alcalinä, non oriri nisi prope locos habitatos (50); idem observaverat de la Rochefoucauld qui tam propter haec, quam quia in Indiis et Hispania Nitrum perfectum non inveniatur nisi in terris vegetabilibus, neque in Nitrariis artis, nisi materiae ut hanc. basin prae- beant aptae fuissent additae, conclusit: Alcali ex materiis organicis esse repeten- dum (51). Quae omnia si cum prioribus conferamus,, vero simile fit: Alcali hie quo- que ex exhalationibus materiarum organicarum oriri; huie opinioni obstare videtur observatio Lavoisierii: Nitratem Potassae saepius usque ad ı5 vel 20 pedes su- pra locos inveniri habitatos (52); quare potius assentiendum. esse putamus, erudi- tissimo Chevrand qui seripsit; «l’Acide Nitreux est le premier produit des « eraies; l’Alkali vegetal ne s’unit a cet Acide qu’apres sa formation; j’ai beau- « coup examind de terres de toutes esp&ces, je n’ai jamais trouye d’Alkali seul et « libre dans ces terres: on trouve du Salp£tre ä base Alkaline dans les craies qui « sont ä portee d’&tre abreuves de sucs vegeteaux; mais celles qui sont &loignes de « pareils secours n’en produisent qu’& base terreuse” (55). Quae etiam magis cum dictis in $, 5 et 6 conveniunt. 5. 1% Haec de ortu naturali Nitratis Potassae suficiant; facile patet ubi adsint Plantae Nitrosae inter materias congestae, vel in quovis ubi occurrunt loco, ibi certe Ni- tratem Potassae oriri aut existere; neque paucae hoc prineipio gaudent Plantae, quare nunc has consideremus et unde Nitrnm contineant perscrutemur, (48) Me&m. de Math, et de Phys. XI. Mem. p. 565. (49) Ibidem p. 562. 565. (50) Ibidem. p. 565. Alius ibid, p. 332 — 333. assensit Becker |. c. pı 10, 23. (51) Ibidem p. 634, (52) Ibidem p. 566, (53) Ibidem p. 339 = CA- RESPONSIO ap QUAESTIONEM CHEMICAM. 63 CAPUT OCTAVUM DE PLANTIS NITROSIS . ls Piantae dicuntur Nitrösae quarum sucei quieti tradii cristallos praebent Nitratis Potassae, aut quarum partes solidae siccatae, igni expositae, decrepitando hunc Salem produnt. — Universe proprie dictae Plantae Nitrum tantum continent, at- que arborum sucei nihil ejusdem habent (1); plures autem Plantae eo abundant; quasdam, e varlis auctoribus petitas hic enumerare liceat : Achillea Millefolium. Agrimonia Eupatoria, Anchusa ofäcinalis. Anethum graveolens, Arctium Lappa. Artemisia Absinthium, « e Nitrosa Asplenium Ruta muraria, Atropa Belladonna, Beta vulgaris. Borago ofhicinalis. Brassieae species. Bryonia alba. Calendula ofäcinalis. Capsicum annuum. Centaurea benedicta. Chelidonium majus. (x) Waltl. (Meylink Bibliolh. IX. I. p. ı7.) Cochlearia oficinalis. Conium maculatum, Croton Cascarilla, Cruciferae Plantae. Cucumeris species, Cucurbitae species. Cynoglossum ofhcinale, Datura Stramonium. Daucus Carota. Euphrasia ofhcinalis, Fumaria ofhcinalis. Glechoma Hederacea. Gentiana Centaurium. Geranii species. Helianthus annuus, Hyoseyamus niger. Hypericum perforatum. Li- 64 CAROLI JOSEPHI van COOTH Isatis lincloria. Lamium purpureum. Maranta Galanga. Marrubium vulgare. Mentha crispa. Mercurialis annua. ; Mesembryanthemum crystallinum. « « « edule. Momordica Elaterium, Nicotiana Tabacum, Nitraria Schoberi. Parietaria ofhieinalis. Pimpinella Saxifraga. Polygonum hydropifers Quassia amara, « dioica. Salix fragilis. Salvia oflicinalis. Scabiosa arvensis, Solanum Dulcamara. Tanacetum vulgare. Teucrium Scordium. Vesbascum Thapsus. Verbena oficinalis. (2). Phaseolus vulgaris. g..2% Acidum Nitricum in Plantis neutros semper fingit Sales (3); detegitur Nitrum in Plantis exponendo earum succos quieti; aut decoquendo, alcohole tractando, sepo- nendo; vel siecando et cremando partes solidas. Antiquitus jam Nitri praesentiam observarunt. Glauber Nitrosam indicayit in- dolem Centaureae benedictae, Artemisiae Absinthii, et Fumariae ofheinalis (4); quibus Stahl addidit Parietariam oficinalem, Chelidonium majus, Geranium et Tabacum (5). Lemery monuit plures Plantas Nitro perfecto et puro abunda- re (6) En (2) Series haec petita fuit ex: Receuil etc. 1776. p. 7. 60. 388. 406. Mem. de Math, et de Phys, IX. bist. p. 177 — 178. Tasschenbuch für Scheidek. und Apoth, 1787. p. 131. Von Crell Chem. Ann. an, 1788. I. p. 133. F ourcroy Sysih. des Connais. Chim. III. p. 109. Hermbstädt Systh. Grundris ete. II. p. 136. Ann. de Chim, XXXV. p. 158, BKlaproth et Wolff Chem, WVörterb. IV. p. 322. 337. Ann. de Chim. et de Phys. Juillet 1827. T.XXXV. p. 260. Meylink Bibl. IX, I. p. 15 ı6 et qui plures ibi citantur. Becker I. c, p. 30. 60. (3) John l.c. p. rı5. (5) Ibidem. p. 60. (4) Receuil etc. 1776, p. 8. (6) Ibidem p. 104 — 105. RESPONSIO ap QUAESTIONEM CHEMICAM, 65 % 5 Unde vero Plantae Nitrum illud habent? Pietsch jam putabat Plantas Nitrum solutum radicibus suis sorbere (7); alius Chemicus monuit Plantas non fieri Nitro- sas nisi putredine, aut nisi in terris Nitrosis (8). Alü ducebant: ipsas Plantas vegetando Nitrum producere, easque aquam et Ad- rem cum terra haurire, elaborare et permutare (9), et sic omne Nitrum in Plantis fieri, et ab his cum alimentis in animalia transgredi, atque putredinem Nitrum e materiis organieis propterea tantum producere, quia illud ab omnibus volatilibus, Pinguedinosisque additis liberaret (10). Chemicus Demeste scripsit Plantas omnino vegetando Nitrum producere , neque ülud absorbere posse (11). $ 4 Absorptionis autem theoriam primus pulchris experimentis indagavit Th. de Saussure. Observavit praecipua cineris Plantarum principia, maximä Pro par- te, in humi parte solubili adesse (12). Docuit fibrillarum radicis talem esse indo- lem, ut tantum fluida, et vix ne vix quidem solida sorbeant (13); egregiis monstra» vit experimentis Plantas revera sales e solo solutos sorbere, et quidem alios po- tius quam alios (14). Neque amplius de facultate radicum sorbendi , et de eflicacia materiae, in qua Planta posita fuerit, dubitare licebit, si legamus: experimentis constare, parvam Arsenici aut Acidi Prussici copiam aquae qua solum humectatur additam, perniciosam suam et letalem vim eflicere in Plantas (15); eandem vim nociyam et narcoticam Marcet observavit, si Plantae crescerent in aqua Arseni- cum, Mercur. Subl, Corros,, Salia Plumbi, vel Cupri, extractum Opii, Nucis Vomi- cae, Belladonnae, Conii maculati, aguam Lauro-cerasi, Acidum Prussicum, aut Alco- holem continente (16). Nonne etiam pro arbitrio Hortensiae speciosae colorem tradere pos- (7) Ibidem, p. 222. (3) Ibidem p. 442. (9) Ibidem. p. 589 et 5g2: {10) Simon die Kunst Salpeter zu machen III. p. 5. (zı) Von Crell Auswahl aus den neuesten Entdeckungen ia der Chemie. Th. II. p. zog. (ı2) Recherches Chim, sur la Vegetation, Paris an. XII. p. 280. (13) Ibidem, p. 240, (14). Ibidem p. 249—257. et 270. (15) G.F. Jaeger, Dissert, de effectibus arsenici in, variosorganismos, Tubing, 1908, C. J. T. Becker, de Acidi Hydrocyanici vi perniciosa in Plantas. Jenae 1823. Goeppert, de Acidi Hydro- eyanici vi in Plantas. VratisL 1827. (16) Aumal, de Chim, et de Phys. XXIX. p. 200 et seqq. I 66 CAROLI JOSEPHI vAn-COOTH possumus, quo aquam allusam colorayimus? Nonns Allium, ferri solutione terrae ad- ditä nigrescit ? His observationibus addamus: ı°. Plantas maritimas Janguescere, ubi desideretur Chlor. Sod.; Parietariam) La- mium purpureum, Boraginem olicinalem prospere crescere in locis Nitro ganden- tibus (17); ia est, cuique Plantarum generi suam derogari soli speciem , Plantasgıe Nitrosas non fieri nisi certis in locis, et universe Plantas, quae singularem praebere so» lent materiem, hanc non praebere, quando solum alias contineat materies’heteroge= neas (18). Egregie scripsit L, Marchand(ı9) « toutes les racines demandent leur « sumulus; les Diadelphistes le plätre, les plantes marines un terrain qui contient du « sel marin , les Cer£ales un sol riche en humus et substances calcaires,, les Urti» « ca, Parietaria etc. une terre qui renferme du Nitras caleis et Potassae. Les Cype- « racces et Joncees des lieux bas et mar&cageux.” 2°. Nitrum in Plantis Nitrosis non adesse, si solum aut illo careat, aut nullis materiis organicis putrescentibus ceönfectum. sit (20) ;’et Nitrum eadem proportione e solo eyanescere , qua Plantae plus hujus Salis contineant (21). 5°. Helianthum annuum, (ut et Betam vulgarem), si in campo steterit nihil con- tinere Nitri, plurimum contra si in humo. creverit (22); et Zanzum hoc sale gau- dere si in terra Nitrosä, aut humo fuerit positus.(23.). | Haec inquam, si Saussurii observationibus addamus , verosimile fit: Plantarum Nitrum, faeultate radicum absorbendi, ex ipso»solo peti. ‘Cum vero in Chemicis, experimentis, si saltem fieri' possit, tantum fidendum sit, experimenta quae dieta probent sunt adducenda. Haec egregie nobis dectissimus John praestat, quae igi- tur hie recensebimus, $. 5u (17) Ibidem, p. 263, (18) Johnl.c. p. 86. Antiquitus jam obseryatum fuit Plantas plus Nitri continere, si in terris fimum coninentibus viguerant. (M&m, de Math. et de Phys. XI. hist. p. 7.) (19) L.Marchand,-« de radieibus et: vasie Plantarum; ou considerations Anatomico-Physiologi« « ques sur les Plantes, et principalement sur leurs racines et leurs vaisseaux.” p. 79 (20) John l.c. p. 87. (21) John p. ı4g. Pietsch idem jam satis valido experimento probavit, Receuil etc, 1776. p. 223, (22) Men. de Math. et de Phys. XI. M&m. p. 220, . (23) Ut jam docuit Beaum& Chym, experim. III, p. ge, et Möm, de Math, et de Phys. IX. bist, P- 79. 107. u a Be A RESPONSIO An QUAESTIONEM CHEMICAM, 67 a “Hac in re inquirendum erat: primo, an Plantae ex‘aqua, stimulo lueis et Adıis, vegetando Nitrum fingerent; 2°. cum Plantae sales Potassae semper fere contineant, an vegetatione Acidum Nitricum fieret, et inde Nitrum. 5°. An revera Plantae ex solo Nitrum peterent. Pulcherrimis pH John poalgenpm probayit, priora falsa demionstravit, ö j ı. Fuere qui dixerint Plantas principia sua‘ proxima, ipsa "vegetationis actione, ex aquä, stimulo lucis et Aöris, conficere (24), quam opinionem his refutayit John: Helianthus annuus in arena, (urendo et lavando rite purgata), aquä des- tillat& humectata, quidem crevit, sed nullum Nitri vestigium monstravit, neque si erevisset in floribus Sulphuris; — Cannabis sativa in Carbonate Calcis cum posita fuisset, nihil Nitri praebuit, e quibus conclusit Plantas in materiis, omni organicä mnaterie carenlibus crescentes, Nitrum aut Sales non producere (25). 2°. Fieri posset. Nitricum vegelatione ‚enasei,, et ‚cum. Potassä Plantarum Nitrum fingere; hoc autem minime loeum obtinere hac ratione ‚probavit: in nixtura 6 un- ciarum arenae, dicto modo purgatäe, ‚et. ı unciae Carb, Potass, neutri semina po- suit, Pisi sativi et Helianthi annui; prospere crescebant;. utriusque..vero succus ne minimum quidem Nitratis Potassae continebat indicium ; Potassa in arenä non am- plius aderat ; unde conelnsit, Plantäs vegetando minime Nitricum producere,, et si Plantae in mixtura materiarum. organicarum 'et.terrestrium crescant Nitrum fieri ac- tione chemica ; Plantas vero tantummodo enatum Nitrum sorbere (26). Plantas revera sorbere, et hac e causa Nitrum' continere, ex his experi- mentis conclusit; Pisum sativum in arena purgatä cum Sulphate Potassae et mar- more usto positum, monstrabat Sulphatem Potassae tam in succo suo quam in cine- re; eadem ratione Helianthus annuus. Cannabis sativa in arena cum Chlor. Potass., plurimum ejusdem praebuit (27). Patet itaque Plantas radicibus suis sales: e solo petere; Nitrum vero etiam hac e causa in Plantis oritur. Cannabis sativa in are- na depurgata, Nitrate Potassae humectata, celerrime crevit, et ingentem Nitri co- piam (>24) John l.c. p. 87. 155 (25) John p. 143 — 1/6, (26) Ibidem p. 149— ı5r. ) {27) Ibidem. p. »52— 154. Mirum autem great phaenomenon. Hyaeinthi bulbi in solutione Carb, Sodae cum crevissent, praebuerunt Sales Potassae, cum Soda e solutione evanuerat. (ibid. p.130— 133) Helianthus in arena purgata, Nitrate Sodae humectata plurimum continebat Nitratis Potassae. (ibid. p- 138 — 139). Soda a radicibus fuit sorpta, sed quomodo Potassa in ejus loco inyenta ? I2 63 CAR. JOS. vaw COOTH RESPONSIO An QUAEST, CHEYICAM. piam largiebatur. Cerealia in campis Nitrum non continent; cum vero Cl. John Hordeum, Secale, Avenam, et Triticum in arenä depurgatä, cum Nitratis Potassae solutione humectatä, posuisset, omnes Nitrum praebuerunt. — Haud absimili ratione succus Pisi satiyi et Sesymbrii Nasturtii Nitrum continehant (28). & 6 Omnia haec si consideremus, facile concludere possumus, Plantas Nitrösas , sor- bendo Nitrum suum e solo petere, et contra, ubi Plantae inveniantur Nitrosae so- lum ibi indolis esse Nitrosae; Helianthum enim vidimus non producere Nitrum nisi in humo aut terra Nitrosa steterit. Facile intelligitar ex prioribus unde Nitrum in terris illis aut humo venerit, Propositum itaque nobis percurrimus spatium, Varias Chemicorum sententias per- scrutati sumus; locis ubi Nitrtum a Naturä aut ab arte producitur, iisque quae huic productioni favent aut nocent, perspectis, putredinem summas in ortu Acidi Nitri- ci et Nitri naturali agere partes, probare conati sumus. Cum enim, theoria qua putredinis negatur auxilium , validis nullis, eertisve experimentis esset probanda; et cum contra, illa quä ejusdem statuitur necessitas, quä& Acidi elementum Azotum e materiis organieis, Oxygenium ex ambiente Aöre repetendum ducitur, quä pu- tredo Potassam tam educere quam producere creditur, haec, inquam, cum pluri= mis, iisque firmis et probabilibus gauderet experimentis, accipienda, et ut ortum Acidi Nitriei et Nitri naturalem explicaremus, adhibenda videbatur. Haec erant quae de hac allata nobis quaestione afferrem. Unum illud mihi su- perest, scilicet, ut Clarissimis hujus operis Judicibus, pro oblatlä occasione vires meas juveniles exercendi gratias agam, eosque, ne conatibus meis exıguis indul- gentiam denegent, modeste rogem. Theoria autem, quam secuti sumus, erit veris- sima, si summus recte dixerit Hoffmannus: « Nitrum generatur ex pingui, alcalina, terra; aere” (28) Ibidem, p. 147 14% # Pag. 4. nol. 1 « « « « « Ös « 56. 10. reg. 12. 12. not. 75» 16. «111, 17. «114. « «nd. 19 « % 21. reg. 22. « not.350. 22. reg. 19. 29.not. 4. 30. reg. 14. Bde Kt « 54. nol.42. 55. reg. 21. 56. « 9 59. « ım 4. « ı% 45. not. 1. 47. reg. 24. 49. « 20 55. CORRIGEND A; Thenard Trait de Chim. Elem. Theor. et Pract, Brux. 246. lege Th&nard Traite de Chim. El&m. Th£or. et Prat, Brux. 1850. chez Brest van Kempen etc. I. 248. eadem fiat correctio ad not. 101. Pag: 15. Mem. de Math. et de Phys. T. IX. lege XI. jam antea adfuisse, /ege jam antea in illis adfuisse, Est illud sapiens jam citatum : Zege saepius 23900 2100 10,000 P' Oxyg. lege 10,000" ceterum de Oxygenii quantitate in A&re aqua contento obvia vide von Humboldt et Provencal in Me&m. d’Arcueil, T. IL Belgice Transl. Zege transl. Putretudine lege putredine G. Lussac Cours de Chimie ac I. leg. X, Zege T.1. lec. X, ubi lumen Zege ubi neque lumen Twe works Zege The works ut exortum sorbeant; Zege ut exortum Acidum sorbeant ; Cours de Chim, lege Gay-Lussac Cours de Chim. optimus Caloris gradus est a 15° ad 30° lege a 15° ad 35° putretudini Zege putredini Thenardl.c II. p. 165. Zege 160. idem ad pag.38. not. 14 et 15, et pag. 43. not. 11 dele ultimum verbum qui valent, lege valet, exposita. lege expositae, se- lege se Thenard I. p.456. lege 453. solaris Zege solares adoritur,, Zege arripitur, 1829. T. 8. Edit, in A&re Atmosph. libero adsunt « ultim. Nitratu mortum lege Nitratum ortum 18 ne a OR Een YORE “rim. " Bag an rnnN Ce al Unpknttı ra AR ei, "N RATEN" Ba Y Pi | ztnurferme Zah 4 er Er wer no 1 E ” ee MR b RN wöh N Wauke nah N wur sep. Hr (a Pr hal oT is rn vaniik an) Bra En ak i „ib ir ubat de YhsuT hrsssnT . ei?) Om!e hent Brennen Dean vr kin line) aneie # has ua nit vorm PRICE TEE ER IE UN ar Te afıim Harn ale Inder In: email vlt aaa el, Aal Nun gern ah [PIE et) wäh din 28 u ;senlnıl BALL AR hs sell rn Ererrz 2 CR „Zee ays ad Be racaba wit das 2171 as an ee j F f bir airdo almasnoa sup ve sr az Hua u] ab ksta f ‚IE, „Hanaxä'bı ma si an aa Kae a LEN, 0: Pisp: Puyas END me E3 en Br ern la Sur er vl“ ecke 8 Be Pe? ka PN EP UNE RENTEN, f ‚r Er Bi 7 nr ne RER: pruunmınirabpen inte og tut Fe RE ” irermit Hub ibn aa Hmm,; int sehe ea ee, Te ne } tere 20R on A. yitrare, a: a, auge ikriyaniee‘ were A DE RR); AN: ab ray Bann de 16 Duugoh, hl and Bee Ar "ER bi ui us N Ba a, mal ala Bang ren a Baiet re Sr ger Ir a “I M bir Lö BE I Er ade A 1 I 4er ‚Aa My weit: Ar BR HER RNIT Eva I BENRATFET N Ei 5 | a Ben: N ara vr, ke ER yon bie x nah lg TTRBBASSTNEIN GL: FRTIERIAE: PRU eAM R sb Be RR [Er “rule AN van „1a er t> er. PL y 3 Kalle .. alar.apat „* palm) ua. ; Ba? 2 j neo ie a F Ss re Pr te a Be Dem ri we 3 ö 2 s r u“ er Dal v ee le ei re dt Be ar Fan 16 ae Wi, ae 1002, r ver NASEN Munde "her sur PP EN Kerr rt. » A Tan? jobs „on inw RW nn rer 2 a i F BU AN, x .- en cr u, BRIN Part 3 Tirest JE KEFREIR sun ans \ f ae uatäehicci, er NOMINA PROFESSORUM, qauı IN ILLUSTRI ATHENAEO AMSTELAEDAMENSI a die ıx Februarii mocecxxx ad diem vıı Februarii moccoxxxı docendi munus obierunt. CLARISSIMI ORDINIS PRAKESES, 6 I: ROOYENS ACTUARIUS, . PROFESSOR THEOLOGIAE: G. L ROOYENS, JURIDICNI I. H. van REENEN, Professor Honorarius. C. A. pen TEX, l. van HALL. MEDICI G: VROLIK: F. van per BREGGEN, corn FIL C; B. TILANUS, Prof. Honorarius. G. C. B; SURINGAR, inde a d. ı5 Marti 1830. J, LANDT, Professor Honorarius: obiit d. 51 Octobris d 1850. DIS NOMINA PROFESSORUM DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM zer PHYSICARUM. 1. P. S. VOU'TE: H. C. van ver BOON MESCH: PHILOSOPHIAE THEORETICAE zer LITERARUM HUMANIORUM, D. I. van LENNEP) I. WILLMET. N. G. van KAMPEN. T. ROORDA; Professor Extraordinarius. LECTOR H. oz HARTOG. SE- SERIES LECTIONUM ET INSTITUTIONUM, QUAE HABENTUR A PROFESSORIBUS ILLUSTRIS ATHENAEI AMSTELAEDAMENSIS, inde a ferlis aestivis anni npeooxxx ad ferias aestivas moccoxxxı. Bm SD Anm dummen GISBERTUS JOANNES ROOYENS, publice, Quaestiones aliquot Theologicas juventuti disceptandas proponit; privatim, Doctrinam Religionis tradit, tum naturalis, tum divinitus patefa- clae; Historiam Societatis et Religionis Christianae a caroLo MmAGNo ad nostra tempora tractat; eauur ad Philippenses interpretatur Epistolam, GERARDUS VROLIK, publice, In Zorto Botanico, tradet elementa Botanica; privatim , docebit Obstetriciam iheoreticam et practicam ; Physicam plantarum. DAVID IACOBUS vın LENNEP, publice, praecipua quaedam Historiae et Literarum capita tractat, vel ipsi juventuli,, exercitationis causä, disceptanda proponit ; priyatim , tradit Literas Latinas, interpretandis, cıceronıs Philippica secunda, Georgicorum vırcıııı libro quarto; Literas Graecas, interpretandis locis ueronorı quibusdam in 42 se- A ST ES selectis principum Historicorum, a WYTTENBACHTO editis,. item PLUTARCHI VitaCiceronis, HomERı Odysseae Rhapsod. N, Idyllüs tueocrırı selectis, explicandis Antiquitatibus Graecis;. Hısioriam veterem universam ab orbe condito ad caroLum MAGNUM., ILOANNES WILLMET, publice, nonnulla Historiae Arabum: literariae capita iractat, aut praeeipua Philologiae momenta ad disceptationem proponit ; privatim, vasını Carmen Moallakah interpretatur ; Lectiones vero Grammaticas atque Exegeticas, hoc iterum an- no, habebit Vir. Cl. r. RoorDa, illi honorifice adjunctus. FRANCISCUS van per BREGGEN, corn. FILW, privatim, exponet Pathologiam generalem , Materiem Medicam, Medicinam Föorensem: IOANNES PETRUS STEPHANUS VOUTE, privatim , exponit: Mathesin ; Physicam ; Elementa Psychologiae et Logicae tradit: CORNELIUS ANNE ven TEX, publice, varia loca exJure Naturae , Publico et Gentium tractat, vel ipsi ju- ventuti disceptanda proponit ;- privatim , tradit Jas Publicum , cum universum tum Belgicum,, Jus Criminale, et universum.et; Belgicum, Encyclopaediam Jurisprudeniiae ,, Ipitia Oeconomiae politicae.. HEN- L: ErcylzlsOnN.U MW: x HENRICUS CAROLUS van per BOON MESCH, privatim , tradit Chymiae Doctrinam et Historiam ; Chymiam Pharmaceuticam, lingua vernacula;; Doctrinae Chymicae usus quoad artes ; Historiam Naturalem; Zoologiam , Anatomae comparatae conjunctam, habita Faunae Belgicae ratione. Lingua vernacula: IACOBUS van HALL, publice, ‚selecta quaedam Juris Privati capita juventutr disceptanda proponit; privatim, tradit Jus Romanum, explicandis susrınıanr Imp. et cAsı Jcti Insti- tutionibus, enarrandis Digestorum libris XX—L; Jus Civile Belgicum, exponendis Juris Civilis Belgiei principiis, tractandis praecipuis de ratione procedendi in causis civilibus ca- pitibus.. NICOLAUS GOTHOFREDUS vzn KAMPEN,. publice, partes quasdam Historiae literariae Belgicae tractabit; privatim, Stili Belgici exempla classica, tam: solutae quam ligatae orationis, exponet; Historiam Patriae tradet-, praesertim: de nexu inter Provincias Septemtrionales ac Meridionales,. ab antiquissimis-inde tempo- ribus, agendo; \ Historiam Linguae Belgicae narrabit; Exercitationes oratorias moderabitur. GERARDUS CONRADUS BERNARDUS SURINGAR;, publice, in Theairo Anatomico, pariium corporis humani fabricam et usum docebit ; Selectiora Chirurgiae-capita explicabit, et Operationes, quae di-- d3 cCun- 6 SE WR UT WE 48 euntur, Chirurgicas in cadavere instituet;; privatim , docebit Osteologiam et reliquas Anatomiae humanae partes; Physiologiam, Anatom& comparatä illustratam ; Methodum secandi hominum mortuorum corpora. TACO ROORDÄ, privatim,, Grammaticam Hebraeam docebit ; Antiquitatem Hebraeam, duce rarAvıo, Viro Clarissimo, ex- ponere perget; Exegesin Veteris Foederis, absolvendä interpretatione Psalmo- rum, qui Messiani dieuntur, et illustrandis vatzeintis Joslis; Linguam Jrabicam , duce ROSENMULLERO; et Linguam Aramaeam tradet; Provectioribus denique explicabit capita quaedam Chrestomathiae Arabicae, AKOSEGARTENIO elitae, CHRISTIANUS BERNHARDUS TILANUS, privatim , tradit Chirurgiam et Artem Obstetriciam theoreticam et practican; Exercitationibus clinicis in nosocomio urbano praeest. HENDRIK oz HARTOG, Zal Dingsdags, Woensdags en Donderdags, des namiddags om iwaalf ure in het klein Auditorium van het dihenaeum Illustre , publieke Lessen, in het Nederduitsch, over de Wiskunde, Zeevaart- en Sierrekunde geven, en dat wel in afloop van de volgende orde: Eerstelijk over de Rekenkunde, Decimale Breuken en Logarith- mus-Getallen; vervolgens over de Meetkunde en Algebra, en het maken der Sinus- en Logarithmus-Tafelen ; voorts over de Platte en Klootsche Driehoeks-meting en eenige ee schap- u N ee GE ER RT u LIEIENW T ÖN:U M; 7 schappen der Xegelsneden ; waarin over de beginselen der Ster- re- en dardrüjkskunde, en laatstelijk over de "Theorie der Zee- vaartkunde, en wel inzonderheid over de berekening der Zengte op Zee, zal gehandeld worden: het een of ander Stuk echter meer of minder uitgebreid, of wel met bijyvoeging van eenige verklaring der Zeevaartkundige Instrumenten , naar mate het getal en de lust der Toehoorders zulks zal schijnen te vorderen. ACTA ACTAsErGESTÄıIınSENATU PROFESSORUM ATHENAEI AMSTELAEDAMENSIS, a die ıx m. Febr. moccexxx usque ad diem vııı m. Febr. mpcccxxxt. Die xy m. Martii mpnecexxx. Vir Clarissimus 6. c. 8. SURINGAR docendi munus publice auspicatus est Oratione de praeclaro, quod in Sen- sibus integris et exercitatis est, :praesidio ad Medicınam discen- dam, faciendam et perficıendam. Die xxır m. Juni. Munus Praesidis delatum est in Virum Clar. ce. r. ROOYENS, cum jam antea Vir Cl. c. c. B. SURINGAR munus Ac- tuarli suscepisset. Die x m. Septembris. Titulus Professoris Honorarii in Alhenaeo Illustri in Virum Cl. s. LanDr collatus est. Die xxxı m. Octobris: Tristis allatıs est nuncius de morte Viri Clar. 7. LANDT, Professoris Honorar in Athenaeo Illustri. = GERARDI CONRADI BERNARDI SURINGAR , GBA TUT oO DE PRAECLARO, QUOD IN SENSIBUS INTEGRIS ET EXERCITATI1S EST, PRAESIDIO AD MEDI- CINAM DISCENDAM, FACIENDAM ET PERFICIENDAM, QUAM PUBLICE HABUIT A. D. XV M. MARTII ANNI MDCECCXXX QUUM IN ILLUSTRI ATHENAEO AMSTELODAMENSI, ANA- TOMIAE, PHYSIOLOGIAE ET CHIRURGIAE PROFES- SIONEM SOLENNITER AUSPICARETUR. ORG ESTAHNSEN Ä Tu U NET LAN B A zer wiril mans Terr a y je 123 + Tr ER BADEN EIER Yını NOYO.DEMIIA ae a HL iR: ONE He. TER AR EA DE I 0 MEN erh % a9 Ban N u Qi RRLSt Ua £ “ vis Pipkiban ReaMare Ust ana u Pas Tea Yirtm ? 4,» SEAN‘ PAR 218,000. Br A 2x RPELE: IE ET ER U ) ae En va0ı T op 360 ah r jr ' 2 ausshomiirsr de 2 r „lu2og29 Fü otrecee B 3 Pe -jlinimos od BEN og eihmsirolgzs Nniiteni ssuähglont siwrtorns ng mal Ayenumü RR ‚HOA saenıaa ‚ana TeIıH9 2 # le 0b msloruman. an 5 shäsl snoler Iaimie ixori: 9 sıolqaib sohn srimsch mundi E ‚sslgpeolilg siroinaorn 19 ara susrohnBl] ion AoNk.: ZUJAOTAA2 AILER B HAoam a0) TI. BIRHONFT KRgONTTA bs uralognoen. "Oninup Drum inet > Hal) ‚HoidNoa og snoitnatlgxs mnio9 ab’ 96 vlvelserhiog 2u dinopil er „are Flug veu R: » m . iR sh mahp-. irsasib. mat BE. legen 4 an ah BER \ ” eirta Am uw? ı BET ainha 3991. enccitieg Kin 10 eilegaia = “ K «in ahasihı BERSUE, oh nern Fran le ME 2 ’ Ef ar ih - i u \ E 2 BEE) I Hi u vu =. sr-; 4 j TEN 5 : ” A Bu» j Be: | IR e; “Hi LI A a el a Se Er i#: ne a Re En» BEA, ‘ er) u a 227 ir var ‚ + N s TFT Mr Ur. E Kr TE u, ie - A: r Linse r ern Pine f yi A . } Fe x = vw. /7 f 5 * z . . 5 vw E . s * n ‘ . i = x » f f L > < f ‘ - 5 j P r Fi \ ” E77 - i z P * u z er - 3 e & ‚