wur, BT ANNALES Se U NTGH EIHIICCELVH—CHTICCCELVIN. LUGDUNI-BATAVORUM, EX TYPOGRAPHEO PROSTAT APUD J. C. DRABBE. | E. J. BRILL. 1861. a ER 33 De RN DEN " A (uae hoc annalium volumine continentur , haec sunt: ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA. Pa Nomina Professorum, eaet. 22er uen 0. RR year N Dein Ian Alec 8 oo 5 om aBECaoooDn DOG eg 095 no 5. Acta.eb gesta in Senatu. 2 o.ococenun. oa nmaanenn. Bl IT En Soon aoonakesen ren agelloneftels al, Inwijdingsrede van den Hoogleeraar Dr. W. R. R. Sbastan SH ad 41. IS ETIESIÜIECHON IN En Ne ee een orte antae ta skenls a sites lea lehiesele 73. INEHNETUENSEHLLOEOTUM I ne ae eeeanen eelenee en aaere 82 HL)OCEONEBE CHE ee ee oler te neh ertlte, abe enete eek. ale Te 83 ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA. INommaRBaofessorunsneaet, a lee en releeeeeeeeeaeee 99. Oratio Rect. Magn. ....... RD eBeeL- 50.0 non. 97. ld AO. ISDN ee 129; SEN IEER DECHON IT een ones un bes ale nie ee 22 Numerus Studiosorum „2.2... ...- ORT OEL ROOT CT 135. ID)OCLOTEB: Hear ER enshte ee aan aaladerreh ae ee re 156. INominanErofessonumeeee ee ee een nee elle ee 143. Oratonteect, Magna ee ee el ee Re 145. Oratio inauguralis Professoris B. I. Gratama . ve. ce nen0n 165. Inwijdingsrede van den Hoogleeraar Mr. OÖ. van Rees... cc... 185. Ürdo Blech En ee ee Race Ereee Behe e: 221. IN umerusnStUdLOgOTUm Eee ee ee een ke ie er ee nehe ler: 226. I) ICON EEKCHERUN EN ns reeeene stehe etelenene elenenakare 227. ATHENAEUM AMSTELODAMENSE. Nomina Professorum . .... OhaNa. 2 re On nd DO ae 233. Acta et gesta in Comventibus, caet. ... ee: - 234. IS EM EBEINERINON UT ee ee ee 3 Be oe 235. Numerus Studiosorum .... = ee 00. ON BB ic 242, ATHENAEUM DAVENTRIENSE. Nomina Professorum . . ..». ol olard Ortung uno. on Or 245. Oratio inauguralis Professoris 1. 1. Men ER ode 40,5 00 DC 247. Ündomliechonum ne ee UL SE Kerne 265. ACADEMIA BUGBUENO-BATAYA is "4 a ar E En G 1 n Auen Et N 7 an N ei TAN, RER ame PT ar If } Mi KA 2 VAR te APR I ar hen BT). A Ya Ye IT. Ay“ ld I Li NOMINA PROFESSORUM ET LECTORUM, QuI INDE A D. IX FEBR. CIOIOCCCLVYI AD D. VII FEBR. CIOIOCCCLVIII IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA DOCENDI MUNUS OBIERUNT. RECTOR MAGNIFICUS FREDERICUS KAISER. _ SENATUS ACADEMICI ACTUARIUS ABRAHAMUS KUENEN. IN FACULTATE DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM ET PHYSICARUM. F. KAISER. I. VAN DER HOEVEN. A. H. VAN DER BOON MESCH. G. I. VERDAM. G. H. DE VRIESE. P. L. RYKE. F. W..R. SURINGAR, Prof. extraord., qui die 14 Nov. 1857 munus auspicatus est. IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. I. BAKE, rude donatus die 1 Octobr. 1857. I. M. SCHRANT, Prof. emeritus. A. RUTGERS, T. G. I. IUYNBOLL. I. H. STUFFKEN. C. G. COBET. R. P. A. DOZY, primum Prof. extraord. deinde ord. M. DE VRIES, & 1* 2° NOMINA PROFESSORUM ET LECTORUM. IN FACULTATE MEDICA. C. PRUYS VAN DER HOEVEN. G. C. B. SURINGAR. F. G. KRIEGER. A. E. SIMON THOMAS, primum Prof. extraord. deinde ord. H. HALBERTSMA IUST. Fır., primum Prof. extraord. deinde ord. IN FACULTATE IURIDICA. H. G. TYDEMAN, quantum aetas et valetudo sinebant. C. I. VAN ASSEN. H. COCK. I. DE WAL. S. VISSERING. IN FACULTATE THEOLOGICA. W. A. VAN HENGEL, quantum aetas et valetudo sinebant. N. C. KIST. T. H. SCHOLTEN. A. 1. P. O0. VAN DER CHUJS, titulo Prof. extraord. C. A. X. G. F. SICHERER, Lector German. Literarum. 1. A. BOOGAARD, in Theatro anatomico Prosector. 1. BOSSCHA Ir., in Museo physico Adiutor. M. HOEK, in Observ. astron. Observator. FREDERICI KAISER ENARRATIO FATORUM ACADEMIAE LUGDUNO-BATAVAE, INDE A DIE IX FEBR. CIOIDCCELVIT USQUE AD DIEM VIII FEBR, CIOIOCCELVII, HABITA DIE VIII M. FEBRUARII CIJIICCCLVII, QUUM MAGISTRATUM ACADEMICUM SOLEMNI RITU DEPONERET, a u N N hr I are ET t,® Tr, A I w IN EN er) 2 [2 “un, BES, ie} ® F f oe ı - 1 d za ie RL un on um ACADEMIAE LUGDUNO-BATAVAE CURATORES, PROFESSORES, CIVES, ET VOS OMNES QUOTQUOT AD SOLEMNIA HAEC CELEBRANDA CONVENISTIS, AUDITORES HUMANISS1MI. Leges et maiorum instituta Academiae Rectorem Magnificum iu- » bent, magistratu Academico abiturum, publice enarrare quaecumque, aut laeta aut tristia, Academiae eo anno acciderint, quo Rectoris munere functus est, praemissa, si videatur, oratione de argumento aliquo , discipli- nae quam profitetur partem quandam illustrante. Etsi penitus persenti- scam quam multa mihi desint, quae ab oratore postulantur, dicendi officium deserere non potui, sed nullum disciplinae meae locum, solemni hoc die, dicendo explicandum esse iudicavi. Multa quae scripsi et edidi satis de- monstrant, numquam locum mihi defuisse et tempus cunctis aperiundi, quid meum esset de rebus astronomieis iudieium: neque in posterum ea defutura credo. Diffieillimum mihi semper visum est, subtiliter excogitata disciplinae cuiusdam inventa, iucunde et perspicue coram ingenti audito- rum corona, dicendo explicare, in aliis doctrinis suo iure regnantium. Quod ego nune suscipere si vellem, huius diei solemnitate abuterer, prae- eipue in disciplina, quae rectius vernaculo sermone illustretur. — Accedit alia causa, cur in fatis Academiae enarrandis potius acquiescam. ‚ Annus proxime praeterlapsus multa tulit Academiae Lugduno-Batavae memoratu digna, de quibus si, oratione praemissa, paullo accuratius, ut par est, agerem, vehementer auditorum patientia essem abusurus. Vobis igitur, Auditores Humanissimi, me haud ingratum facturum esse: confido, si, ex- positione de capitibus selectis discipline meae in aliud tempus aliumve 3 F. KAISER locum reiecta, nunc Academiae fatis enarrandis dicendi munere defungar. Quod pro viribus facturo vestra mihi opus erit benevolentia et indulgentia, quas modeste invoco, sperans fore ut hic ipse dies novus sit testis auxilüi et benignitatis, quam per illud tempus, quod magistratum academicum gessi, ab omnibus expertum me esse summopere gaudeo. Quod in hac vita cuivis rei publicae, singulis institutis et hominibus, per longius quoddam temporis spatium accidere solet, ut variam experian- tur fortunam, ut grata laetitiae sint et tristia dolorem adferant, hoc idem Academiae Lugduno-Batavae per annum proxime praeterlapsum contigit: quae scilicet fortunam nacta est satis prosperam, nec tamen nullis tristi- tiae nubibus obsitam. Grato tamen animo profiteri licet, bona, Academiae nostrae quae contigerint, minus laeta longe superare. Beneficium illud , quod prae ceteris memorandum est, non tantum Aca- demiae Lugduno-Batavae, sed patriae universae, fausta tulisse laetor! Sospitem dico Regem Augustissimum et Regiam gentem! Multa sunt quae cunctos patriae carissimae cives Regis faciant amantissimos. Nobis vero, quibus in celeberrima Academia Lugduno-Batava, ab illustrissimo Regis proavo condita, vitam vivere licet, multis nominibus Rex Augu- stissimus carissimus est, qui nostram Academiam perpetuo egregia benevo- lentia et praesidio ommat et amore prosequitur. Augustissimo Regi palam significare placuit, quanti faciat Academiam Lugduno-Batavam, quum ante diem quintum Idus Apriles anni praecedentis Regis filius natu maxi- mus, Princeps Arausiacus, Ecclesiae Reformatae fidem esset confessurus. Solemnis et sanctus hic actus celebrabatur in domo Regia, Hagae Comi- tum, coram Rege et Regina, Augustissimis testibus Prineipibus gentis Regiae, praesentibus Aulae Regiae satellitibus nobilioribus. Paucissimi, qui aulicorum officio non fungerentur, ad solemnem hunc actum frequen- tandum vocabantur: in iis praecipue qui Principem Arausiacum docuerant aut docebant. Placuerat Regi Augustissimo ut Praeses Curatorum, Vir Nllustrissimus, et Rector Magnificus Academiae Lugduno-Batavae adessent. Honorifica haec Regis voluntas et me testem feeit gravissimi et sanctis- ORATIO, be) simi actus, qui eunetos movebat, quum Princeps Arausiacus,, sacra scrip- tura nitens, se suamque vitam Divino cultui sacraret. Iure gloriatur Academia Lugduno-Batava, honorifice ad hunc actum vocata. Pluris vero haec honoris significatio facienda est, quod Rex Augustissimus Principem Arausiacum civibus Academiae Lugduno-Batavae adscribendum esse iam antea censuerat. A Principe tot ingenii dotibus ornato, moribus sanctis- simis conspicuo, modestiae laude florenti, bona quaevis Academiae sperare lieet. Et iuvenis Regiü vita, inter musas Leidenses, illud 'eficiet, ut arctius vinculum contrahatur, quo Gens Arausiaca et Academia Lugduno- Batava continentur: quod quam firmum sit, ante aliquot annos, diserta oratione explieuit unus e Professoribus, de hac Academia optime meritus. Utinam alma haec musarum sedes perpetuo eodem gentis Arausiacae prae- sidio gaudeat et vicissim amorem illius gentis Regiae alat et confirmet,, bonarum artium studiosos monendo et docendo, quid patria nostra illustri huic genti debeat. Inter ea quae, per annum proximum, fausta Academiae Lugduno- Batavae habenda sunt, imprimis hoc ponendum esse iudicamus ‚ Amplissimos Academiae Ouratores, et Virum Nobilissimum , quem sibi Traiectina Academia vindicavit, vivere et laeta valetudine frui. Utinam liceret omnes praedi- care beatos, ob fortunam nullis calamitatibus adflictam , sed illud gaudium non concedit duplex dolor, quem accepit Vir Amplissimus Lvzac, ex obitu affinis "PavLr Du Rırv, antea civitatis Lugduno-Batavae Consulis et Aca- demiae Curatoris, quem Virum Amplissimum ex intimo pectore lugemus; infeliceem patrem qui filium, egregium Academiae civem, brevi ante, im- matura morte exstinctum, plorabat. Dum Viro Amplissimo Luzac nostrum dolorem significamus, optamus fore, Deumque precamur, ut bona leniat valetudo ex duplici clade susceptum dolorem, et felix curarum successus, quas Patriae et Academiae impendit. Laetamur Virum Excellentissimum Gevers van Expeerest, multiplici et diffieili Rerum Externarum cura- tione non impediri, quominus egregiae animi dotes et inaudita sollertia Academiae nostrae fructus ferat uberrimos: Viris Amplissimis van DER Heım van Duivenoyee et Comiti van Linpune Srirum gratias agimus, quod, multis vitae publicae negotiis distrieti, ab Academia curanda se avo- cari non passi sint. Nobilissimo Comiti van Linzure STIRUM novum 9 67 10 F. KAISER praeterea gratulamur Regiae benevolentiae documentum, equiti Leonis Neerlandiei insignibus ornato. Utinam Virum Amplissimum van Ewrck van DE Bınor Academiae nostrae Curatorem salutare liceret, qui, cum alio habitatum concederet, Curatoris provincia abiit; quem virum abiisse omnes dolent, qui Academiae nostrae bene cupiunt. Quum autem grato animo, quanta ei Academia nostra debeat, profitemur, nos consolatur cogitatio, Virum Amplissimum van Ewyck van DE BiILpT, patriae et dis- ciplinis reservatum, alius Academiae curam gerere, quam sororis instar diligimus. Huic iacturae, quam fecit Academia, non melius mederi potuit, quam eo decreto Regis Augustissimi, quo Curatoris munus tibi, Vir Amplissime Prıuıpse, delatum esse cognovimus. Gratias tibi agimus quod gravissi- mam, a Rege tibi mandatam, Curatoris provinciam, in te recipere non recusasti. Laeti te Academiae Curatorem salutamus et maximi nos te fa- cere profitemur. Tuus enim boni et pulchri amor facit, ut Academiae in- signe decus et praesidium te futurum esse vere auguremur. Musarum sedem tibi commendare non opus est, quoniam meliorem patronum inve- nire non potuerat. Utinam quod in Academiae salutem suscepisti munus, laetitiae ac voluptati tibi sit futurum. Servet te Deus Optimus Maximus in salutem Patriae et Academiae, faustaque tibi cedant, quae in eius commodum sis facturus. v Annus superior, plures quam vulgo fieri solet, rerum vieissitudines attu- lit, viris clarissimis aut ad otium honestum, aut ad alia munera vocatis. At vero Dei benevolentia factum est, ut nullius obitum lugeamus, aut virili flore aetatis, aut seneetute iam obrepenti, doctoris academici munere fungentis. Unius tamen Professoris Academici, iam diu rude donati et in alia patriae regione, valetudinis causa, degentis, mortem lugemus; qui tum per multos annos Academiae ornamento fuerat, tum in otio disciplinae suae prodesse non desierat. Non sine animi dolore obitum in mentem vobis revocare possum Viri Clarissimi Iacosı Nıruwenaus. Quum enim, ante hos triginta annos, in Academiam Lugduno-Batavam delatus essem, ORATIO. 11 continuo eum amicum benignum et paternum expertus sum, qui mihi adolescenti familiaritate et consiliis excitarit animumque addiderit, ut, quae in me bona contulerit Vir Clarissimus, nulla umquam oblivio ex animo sit deletura. Iacogus NIEUWENHUIS natus est ante diem septimum Kalendas No- vembres, anni millesimi septingentesimi septuagesimi septimi. Pater, mer- cator Alcmariensis, filium Jacogum primum mercaturae destinaverat, sed filiü literarum amore et amici cuiusdam monitis permotus consilium muta- vit, et filium, puerili admodum aetate, ita doceri et institui decrevit, ut aliquando in Ecclesia Lutherana Verbi Divini interpres cooptari posset. Puer ab anno duodecimo usque ad aetatis annum decimum septimum, discipulus fuit Gymnasii Alemariensis; et privata institutione Ludimagistri GovERT DE BEER, initiis imbutus est disciplinarum Mathematicarum et Physicarum, quas quo fructu didicerit, egregis doctrinae documentis postea demonstravit. Gymnasio Alemariensi cum laudis significatione relicto , ut solebant tunc temporis Theologi Lutherani Neerlandici, iuvenem Theolo- giam docuit Starıus Murterus Verbi Divini Minister. Postea in Acade- miam profectus est Tubinganam, in qua biennium ita vixit ut non tantum Theologiae, sed etiam disciplinis Mathematieis et Physicis magna industria et diligentia operam dederit. Mox in patriam. redux Sacrosanctae Theologiae apud Lutheranos Can- didatus renunciatus, annum vix agens aetatis vigesimum secundum Zutpha- niam vocabatur Verbi Divini interpres Lutheranus. Brevis in hac urbe commoratio testata est singularem doctrinam et sollertiam NIEUwENHUSI1. Quum enim, iuvenili hac aetate, Theologi munere et officio diligenter et sancte fungeretur, praeterea disciplinas Mathematicas et Physicas in Ludo Militari docuit, quem Vorrıus Praefectus militum moderabatur; edidit etiam Institutiones Mathematicas, quae anno millesimo octingentesimo tertio, duobus spissis voluminibus, prodierunt. Tribus annis post Nıruwenausıum vocarunt Lutherani Ultraiectini, quam conditionem accepit. Traiecti ad Rhenum tredecim vixit annos, in qua urbe doctrinae laudem, quam in rebus Theologicis ac disciplinis Mathematicis et Physicis meruerat, novis laudibus auxit et praeterea magis etiam Philosophiae Theoreticae operam dedit. Variis non tantum opusculis editis, multiplieis doctrinae specimina 9* 0 12 F. KAISER protulit, sed etiam Lector Fundationis Renswoudanae quam vocant in urbe Ultraiectina, et privatus Academiae Ultraiectinae studiosos Physicam et Historiam Philosophiae gratis docens, cunctis quis esset probavit. Anno huius saeculi undeeimo Nıruwenuusıus in Academia Ultraiectina Philoso- phiae Doctor rite creatus est. Quum anno millesimo octingentesimo decimo sexto Matheseos et Philo- sophiae professio in Illustri Athenaeo Daventriensi vacaret, NIEUWENHUSIO haec provincia mandata est, nec quisquam sane duplici muneri, quod Daventriensi professori impositum erat, tam idoneum se probavit. Eo ni- mirum tempore, ut diu postea, in Athenaeo Daventriensi omnis discipli- narum Mathematicarum et Physicarum ambitus, cum Philosophia Theore- tica, uni professori mandabatur. Vehementer dubito an quis, qui ante aut post NıEUwENnHUsıum Daventriae docuerit, scientiae copia, quamı disci- plinarum tanta diversitas postulabat, NızuwEnHusium aequaverit, Sex annos Daventriae commoratus est. Tot tantisque negotiis distrietum per illud tempus nil nisi inauguralem orationem edidisse, nemo mirabitur. Anno millesimo octingentesimo vigesimo secundo NIEUWENHUSIUS, aetate quadraginta quatuor annorum, Lugdunum Batavorum vocatus est, ut Philo- sophiam Theoreticam doceret, quae professio, Olarissimo van DE WYNPERSSE rude donato, vacabat. Nıruwennusıvs et hanc conditionem accepit, sed dubitare licet an vitam omnino felicem invenerit. Multo facilior videbatur professio Leidensis, quum tot et tam variae disciplinae Daventriae docen- dae essent, sed, ab altera parte aegre tulisse Nıruwennusıum credibile est, quod disciplinarum Mathematicarum studia intermittere cogeretur. Praeterea Philosophia Theoretica eo tempore multis despicatui habebatur ; nec aliter fieri poterat, quin ea res, quae tantopere WynrErssıum afllixerat, NIEUWENHUSIUM quoque dolore afficeret. Magnus tamen fuit disciplinarum philosophicarum ambitus, quas in Academia Lugduno-Batava docebät et multas commentationes aut libros edidit, qui disciplinam, quae ei erat mandata, illustrarent; qui libri cuiusnam pretü sint, meum non est iudi- care, quapropter plura de iis dicere supersedeo coram iudicibus idoneis, qui Virum Qlarissimum doctorem academicum aut collegam cognitum ha- buerunt. — Anno millesimo octingentesimo quadragesimo tertio, quum - annum aetatis septuagesimum nondum compleverat, infirma valetudo , ORATIO. 13 fortasse etiam infructuosa virium contentio faciebant, ut otium honorificum peteret, quod ei Rex Augustissimus concessit. Academiae et urbi vale- dixit, sed, quod eius scripta testantur, disciplinae suae operam dare non desiit, donec debilitatae corporis et animi vires id vetarent. Obiit ante diem septimum Idus Apriles anni praecedentis, fere octogenarius. Ex amicis NIEUWENHUsIT, alter Bibliothecarius Academiae Lugduno-Batavae, Doctissimus Bereman, Viro Clarissimo dignam conseripsit laudationem. Etiamsi meum non est honorificum illud BERGMANNI iudicium , de doctrina et meritis NIEUWENHUSII, confirmare, ingratus essem nisi meas facerem BERGMANNI laudes, quibus animi dotes eximias, probitatem et NIEUWEN- Ausu vitam domesticam, vere descripserit. Nullam quidem Academia Lugduno-Batava iacturam fecit, professore aliquo morte exstincto, praeter, quem memoravimus, virum sollertissimum , qui propter senectutem ei saluti esse diutius non poterat, et cui vita non amplius vitalis erat. Quae cogitatio quam laeta est et quantopere grati animi sensum excitat, quum, Virorum Clarissimoram coronam intue- mur, qui singuli patriae ornamentum, disciplinis et humanitatis studiis superstites, vivunt et florent! Gratus ille animi sensus nullo umquam die cunctis maior fuit, quam ante diem octavum calendas Iunias.. Fama enim, nunc nuncia veri, volabat, Virum Clarissimum Ianum BAKıum, cuius in- dolem et doctrinam cuncti cum admiratione suspieiunt, ob aetatem sep- tuagenariam rude donatum, publieis lectionibus finem impositurum esse. Nullus erat quin ingenti animi aegritudine secum reputaret, Bakıum cathe- dram academicam esse relicturum, nec postea conscensurum. Temperabat tamen hanc aegritudinem interior grati animi sensus, Bakıum non alia de causa, quam ob aetatem septuagenariam, munere academico decessurum. Quod quum cuncti intelligerent, ingens erat omnium cupiditas, Bakıum audiendi, ultimum ex cathedra literarum disciplinam illustrantem. Fuit extrema haec Baxı lectio insigne documentum, quanti in Academia Lug- duno-Batava fiat vera et accurata doctrina. Tanta erat audientium fre- quentia ut, multis rogantibus, auditorium literarium cum auditorio maiori 14 F. KAISER permutaret, quod ipsum spissam illam coronam capere vix potuit. Non diseipuli tantum, sed, quod vere dicere licet, omnes huius Academiae bo- narum artium studiosi aderant: omnes collegas, multos ex honestissimis huius urbis ceivibus et plurimos pristinos discipulos intuebatur. Ingentem plausum, Bak1o, auditorium ingredienti datum et cathedram conscendenti, excepit silentium venerabundum, quum docendi initium esset facturus, et singuli metuere videbantur ne vel una syllaba sibi periret eorüm quae Baxıus ex cathedra esset dieturus. Ego si verba laudarem, quae audivi- mus, ineptus essem, sed animi affeetum quo audita sint, silentio praeterire non lieuit. Quum vero Baxıus perorasset CoBErTus surrexit, quot quan- taque collegae et discipuli viro carissimo deberent, explicaturus. Diserte, docte et graviter, ut solet, paucis quasi adumbravit verbis, quid esset quod BAKIUM omnes amore, reverentia et admiratione complecterentur, et maxi- mus audientium plausus ea eum locutum esse testabatur, quae quisque, simili doctrinae copia et dicendi facilitate, dieturus fuisset. Ex interno pectore Baxıo et ÜoBETo gratias agimus, quod uterque orationem typis describi non recusaverit. Ita enim verba haec praeclara, qualia semper BaARIı et Cogrrı esse solent, non tantum nobis servata sunt, sed quum posteri, remotiori aevo, Bakıum doctrinae praestantia insignem laudabunt virum, quem Neerlandia protulit, brevis illa Cosrrı allocutio testabitur, Baxıum aetatem vixisse se dignam, nec aequales invenisse ingratos. Tu ne aegre feras, honoratissime Bakı, palam me hie professum esse, quanti laudem faciam, quae ab omnibus tibi tribuitur, quam te nec postulare, qua nec indigere te scio. Est viri non mediocriter docti et praestantioris scientiae laudem aspernari, sed uni duntaxat in nostra patria viro docto licet, sine admiratione Bakıı nomen pronunciare, et ille unus tu ipse es. Nos, qui te cognitum vere admiramur, tua hac modestia abuti non decet, ne forsitan nos accuset posteritas. Eximia enim Cozeri allocutio, quam hoc ipso loco audivisti, iam nil nisi quod verum est contineret, si tu, tuo more, solum disciplinae vixisses, quae tibi erat mandata, in qua regnas. Sed multo plura fecisti. Quae in universum artibus et disciplinis, quae humanitati, quae patriae saluti esse iudicabas, prudentem te et diligentem habebant patronum. Tibi quod ipse debeam, tacere si possem, ingrati hominis partes agerem. Nullum enim inyeni qui me, disciplinae meae ORATIO. 15 pro viribus prodesse conantem , tantopere sustentaret, mihique alacritatem et ardorem adeo adderet. Incredibile est dietu quae susceperis, quaeque egeris, ut apta in Academia nostra Astronomiae sedes esset. Accipias velim solemnes gratias quas ego, et omnes, quotquot Astronomiae bene cupimus, tibi publice agimus. Utinam perpetua tibi concederetur iuven- tus, ut Patria et Academia te semper possideret; at quum nulla humana prudentia naturae necessitati eripere te possit, Deo Optimo Maximo gra- tias agimus, aetatis tantum causa vacuam te reliquisse cathedram, et nos a te non esse relictos aut te orbatos. Faxit Deus Optimus Maximus ut longa tibi etiamnum vita contingat. Senectus tua, te tuisque florentibus, laeta valetudine et integris exhilaretur viribus, et quae serius tibi cadat vitae terrestris nox, quietus sit in aeternam beatorum vitam transitus. Ex ordine virorum clarissimorum hodieque amicum desideramus, qui, in alia terrarum orbis regione, procul dubio diem natalem huius Academiae recordatur, et animo nobiscum esse studet, quamvis longissime a nobis remotus. Clarissimus pe Vrızse a Rege Augustissimo in Indiam Orien- talem missus est, agri culturam moderaturus, ex qua, per multos annos, ingens pecunia rediit in patriae aerarium. Quum constet inter omnes, patriam illo culturae reditu carere non posse, vix satis laudari possunt summi Regis magistratus, quod iusto tempore curaverint, ne coloniae fructus patriae perirent, sed uberius perciperentur. Publica auctoritate peritus botanicus in Indiam Orientalem missus est, qui culturae conditio- nem accuratius exploret, et summo magistratui indicet, quid emendandum aut amplificandum esse videatur. Gravis et honorica haec missio a Rege Augustissimo Vrızsıo nostro mandata est, cui muneris professorii vacatio in triennium, illi legationi, concessa est, salvo tamen honore et iure pro- fessoris ordinarii. ‘Iam in terras quo tendebat delatus est, ac speramus ut sanis et integris viribus provinciam sibi mandatam pulchre administret. Ut suo tempore ad nos redeat optamus, et egregie meritus de patria et diseiplinis, per longam annorum seriem, Academiae Lugduno-Batavae sit ornamentum. 16 F. KAISER Etiamsi Baxıo rude donato et Vrızsır in Indiam abitu duae cathedrae vacuae relictae sint, laeta nobis persuasio est neutrum disciplinis perüsse aut patriae, quoniam uterque, etsi aliter quam antea soleret, publica doc- trinarum.-commoda sit curaturus. Neque est quod doctrinae iacturam fece- rint, quia Clarissimus van Breva a Rege Augustissimo sit rude donatus, quandoquidem multos annos in Academia Lugduno-Batava docere non solebat, sed, Societati Hollandiae Scientiarum ab actis, suo munere stre- nue fungebatur; quod, ut speramus, in patriae honorem diu adhuc gerat. Sex nune habemus professores rude donatos, quos omnes et valere et in otio patriae et disciplinis quantum vires sinunt prodesse, et literarum studia honestae quieti praetulisse, gaudemus, quae iure illi aetati conceditur. Qui omnes si merito laudantur, quod iuvenile boni, pulchri et veri stu- dium senectutem delere non passi sint, quis nostrum non maxime optat et summam felicitatem esse arbitratur, ad eam senectutem pervenire, cuius pulcherrima exempla praebent Clarissimi TypzmAn et van HENGEL; quos ob egregias ingenii dotes et doctrinae laudes cuncti admirantur et veren- tur, et octogenaria fere aetate, vegetis adhuc animi et corporis viribus esse laetamur. Nil magis in votis est, quam ut Academiam Lugduno-Batavam diu adhuc ornent, et fructus vitae, strenue ad salutem ecclesiae, patriae et doctrinarum peractae, senectutem diutius recreent. De iis hueusque collegis honoratissimis verba feci, qui, aut rude donati, aut ad alia negotia missi, docendi provincia abierunt. Si quidem quod üs contigit doloris nobis causa vix esse potest, felicenn me praedico, qui non nisi bona et laeta memorare possim de iis viris clarissimis, qui munere gravissimo et diffieili adhuc summa cum sanctitate funguntur. Praeeipue cum te intueor, honoratissime et carissime VERDAM, sentio quantas gratias Deo Optimo Maximo agere nos deceat, pro fausta sorte quae, per annum proxime praeterlapsum, Academiae Lugduno-Batavae contigit. Probe me- mini, quanta esset Academiae cura quum, ante paucos annos, in gravem ineidisses morbum, qui sibi et nobis irreparabile damnum minaretur. Non multum abfuit quin nos, collegae tui, nobilem et integerrimum amicum ORATIO. 17 desideraremus, discipuli optimum praeceptorem amitterent. Sed Deus benignus in nostram 'gratiam tibi pepereit et quamvis imbecilla valetudo et perpetuus dolor te vexent, nobis omnibus exemplum fuisti diligentiae et strenue peracti offici. Superior annus tibi multas attulit aerumnas et curas, quas tibi dura augebat, unicae quam habes, filiae, in aeternum fortasse valedicendi necessitas. Nullus tamen dies te non invenit munere diligenter fungentem. Nemini discipulorum ad te aditus non patuit, qui tuam opem imploraret. Nullus te sollertior et diligentior, disciplinis aut Academia postulantibus.. Quid mirum quod te omnes amant et admirantur. Aceipe hie palam nostram omnium gratiarum actionem pro his virtutibus, et vero amicitiae, reverentiae et admirationis significationem. Accipe, in laetitia, qua nos te repentino novo honore ornatum esse accepimus, insigne illud ornamentum meritorum tuorum, quo quanti te faceret Rex noster Augustissimus his ipsis diebus declaravit. Faxit Deus Optimus Maximus ut valetudo tua confirmetur et aliquando integra sanitate ad felicem et summam senectutem pervenias, annorum, multis difficultatibus peractorum , optatissimam compensationem. Quod vobis, Clarissimi Sımon Tuomas et HALBERTsMmA, et collegae nostro Dozy anno praeterlapso tandem aliquando contigit, non alium excitare potuit sensum nisi summae laetitiae. Quicumque institutionem academi- cam in hac patria nostra magni facit, magno secum dolore reputavit omnia Professoris ordinarii officia vobis imposita, sed honores iustos et iusta emolumenta fuisse negata. Quod maxime collegae vestri aegre fere- bamus, qui recte intelligeremus quo improbo labore quisque vestrum dis- ciplinas doceret sibi mandatas. Gratulamur vobis quod summi Regis magi- stratus tandem vestram virtutem iusto pretio aestimaverunt. Nostras gra- tias aceipere ne dedignemini pro iis, quae iam in salutem adolescentiae, bonarum artium studiosae, fecistis, et pia vota facientes nos audire velitis, ut cuncta, quae in posterum facturi sitis, Deo Optimo Maximo annuente et adiuvante, suscepta esse sentiatis. Duo, anno praecedenti, Academiae Lugduno-Balavae accesserunt orna- menta. Regi Augustissimo placuit Clarissimum Hunıeman Bakıo suc- cessorem dare, et Botanices institutionem, Vrırsıo absente, SURINGARIO, Professori extraordinario, mandare.. Quod ex hac cathedra Virum Clarissi- 3 18 F. KAISER mum Hurteman collegam salutare non licet, perquam doleo: gravi nimi- rum morbo implieitus orationem inauguralem iusto tempore habere, nec lectiones auspicari, potuit. Clarissimus Cogerus de Literis Latinis scholas continuavit, quas vacante cathedra benevole susceperat et quibus ante ferias brumales finem iam imposuerat. Academiae est maximas habere gratias Viro Olarissimo Cosrro, quem ad illa negotia suscipienda tam paratum invenerit. Speramus fore ut Clarissimus Hurueman, valetudine integra, eito munus sit occupaturus, quod sine dubio honorificentissime geret. Tucundissimum mihi aceidit, amieissime Surınsar, tibi provinciam ab- sentis praeceptoris, honorifico titulo, esse mandatam; quae provincia perpe- tuum erit vineulum, quo Academia Lugduno-Batava tecum continebitur. Vix annus est ex quo, unus auditorum diligentissimorum,, Astronomiae, Mathesi et Physicae operam dabas, ac si disciplina, quam prae ceteris amas, tibi numquam munus quoddam publicum esset partura.. Ante hos paucos menses Rector Magnificus te, novum Matheseos Magistrum Philosophiae Naturalis Doctorem creatum, gratulatus sum, et nunc iam te collegam salutare licet. Eximia et rara tibi contigit fortuna aut felieitas, quod te totum nunc dare potes disciplinae, quae tibi plurimum cordi est, et iuve- nili aetate munere es ornatus, quo viri, doctrinae laudi et vitae usu eximii, perquam honoratos se esse iudicarent. Quod tamen Horkıum nostrum nuperrime monebam, quum eum Matheseos Magistrum et Philosophiae Na- turalis Doctorem, ex ordinis Mathematici decreto, crearem, nunc maxime in te cadit, multum seilicet ab eo iure postulari, cui magna committuntur. Deus tibi naturam felicem largitus est. Industria et recte agendi voluntas numquam tibi defuerunt. Quantacunque sint quae a te exspectamus, exspe- ctationem superare poteris, et facies certo, quamdiu modestiae laude, quae hucusque te ornavit, florebis, et Deus tibi valetudinem integram et animi vires concedet. Ingredere igitur strenue vitae viam, quam tibi patefactam cernis, auxilium eius implorans, sine quo nihil est humana imbecillitas. Ita, beatus virtute, de disciplinis et Academia Lugduno-Batava bene merebis. ORATIO. 19 Quod maxime optaveram ut Academiae fasces deponens honoratissimis collegis gratulari possem vitam, nulla tristitia, per annum proxime praeter- lapsum, perturbatam, ea felicitas mihi, proh dolor, non contigit. Nonnulli enim carissimos consanguineos aut affines, morte exstinctos, lugent. Ve- hementer eorum nos dolor commovit, eosque solatium invenisse spera- mus, ex hac cogitatione, cuncta Deum sapienter regere et nullius vitam temere exstingui, sine amantissimo Divinae Providentiae consilio. Solatium iis literas attulisse speramus et disciplinas, quarum studium vitae humanae tristitiam lenire solet quam plurimum. Ardens illud disciplinarum et litera- rum studium, ut fata prioris anni demonstrant, maxima Professorum in Academia Lugduno-Batava delectatio esse solet. Multi enim, varlis nego- ts distrieti, libris seribendis et edendis, quantus disciplinarum amor esset egregie testati sunt. Meum non est de scriptis illis, pluribus quam quae hic recenseam, iudicium ferre. Res memorasse sufliceret, nisi iniuria quaedam mihi repellenda esset, quam praecedenti anno Rector Magnificus, quum Academiae fasces deponeret, collegae intulit spectatissimo. Mos vetus est et laudabilis, Rectorem Magnificum oratione, die Academiae natali habenda, honoris insignia memorare, quibus Rex Augustissimus viros clarissimos ornavit. Praecedenti anno publicam tamen desiderabamus men- tionem, Virum Clarissimum Iomannem HENRıcuMm SCHOLTEN equitem ordi- nis Leonis Neerlandici esse creatum. Liceat mihi, amieissime SCHOLTEN, etsi serius quam par est, profiteri, magni nos omnes fecisse Regiae illud benevolentiae documentum, idque eo pluris, quod eo tempore non dees- sent, qui de doctrina atque fidei tuae sinceritate querelae atque doloris voces effunderent. Tibi hunc honorem et tua causa gratulamur, et quo- niam unicuique patuit, summos patriae et Regis magistratus iusto pretio statuere sacrae sceripturae interpretatiinem quae bona fide, subtiliter et ingeniose instituta, vulgi clamores contemnit, quos eliciunt doctioris dispu- tationis inventa. Regiae benevolentiae ornamentum, discipulorum amor et collegarum veneratio eam tibi mentem addant, ut quietus laborem per- ficias, quem vitae finem statuisti. Qui labor utinam multum lucis adferat iis rebus, quas omnes summum bonum esse existimant, qui hominis prae- stantiam intelligunt, et Deo Optimo Maximo vitae rationem reddendam esse sentiunt. 3* 20 F. KAISER Quodsi satis laudari vix possunt, qui, doctores academici, omni virium contentione adolescentium studia moderantur, iusta virtutis laus neque ei deneganda est, qui nec professoris titulo ornatus aut emolumentis obliga- tus, scientiae alacritate et diligentia, institutioni academicae profuit quam plurimum. Agnoscit tuam virtutem et gratias tibi agit Academia, Doc- tissime BooGAARD, ob cegregias lectiones de Anatomia pathologica et gene- rali, demonstrationibus microscopjeis illustrata,. quas, communi omnium plausu, habere soles. Tempora ne nimis remota sint, quibus eximia tua doctrina, quam Nobilissimus Ordo Medicorum uno ore celebrat et laudat, munere te digno ornetur, quo pluribus prodesse possit, qua, inter ceteros, excellis doctrinae copia. Ne quid de Academiae Lugduno-Batavae honore omittam, memorandum mihi superest, Virum Doctissimum Lan, egregium Academiae alumnum, petente Viro Olarissimo IuyssoLu, a Rege Augu- stissimo Londinum missum esse, ut exploret et, in incrementum Biblio- thecae nostrae, describat manuscripta complura Syriaca, quibus Museum Britannicum gaudet. Quae praeclarus iuvenis Londini iam peregit, multa promittunt ad linguae notitiam amplificandam, cuius studium hucusque, fontibus deficientibus, iacebat. Neque silentio praeterire possum, quas amieissimi et doctissimi Bosscna et Hork, de rebus Physicis et Astro- nomicis, publicarunt lucubrationes, quibus diseiplinarum et patriae gloria erescit. Iis aliquando haec virtus fructus afferat uberrimos. Vos dum alloquor, carissimi Academiae Lugduno-Batavae Cives , non possum non gratias agere pro benevolentia singulari, qua facile et gratum Rectoris Academici munus mihi fecistis. Quamvis paueissimi vestrum diseiplinae meae operam dare teneantur, quorumque ideo studia moderor, multos tamen inter vos habeo commilitones et familiares, quos disciplinarum studium ad me allexit. Plures fere quam ducentos vestrum, ignotos antea, ut prae- sens praesentes intuerer et alloquerer, Rectoris offieium postulavit. Mihi, etsi breviter confabulantes vos audienti, magnopere confirmata est opinio, quam de vestra honestate et modestia habebam. Reticere non licet, quod in vestram laudem dici potest. Morum disciplina in Academüs patriae ORATIO. 21 nostrae Rectori et Assessoribus mandata est; sed, per totum Rectoratus mei annum, coetus non fuerunt, quibus iuvenilis quidam error esset -notandus. Quod si memorabile documentum vestrae modestiae haben- dum est, plurimi vestrum, sive scholarum auditores, sive examini- bus institutis, demonstrarunt, quanta industria- et discendi alacritate bo- narum artium studiis operam navarint. Duo cives Academiae Lugduno- Batavae, Ornatissimi Gustavus Freperıcus Sıchrr, Juris candidatus, et Janus Knaprert, Theologiae studiosus, commentationibus, in certamine literario Academiae Groninganae, a se conscriptis, iustam et debitam lau- dem meruerunt; et quid Academiae Lugduno-Batavae studiosi valeant, in- dicabunt quae, Regis auctoritate, mox distribuentur, in nostro certamine honestissimo , victoriae präemia. Omnes illae virtutes, quas, diutumi tem- poris usu edoctus, Academiae alumnis tribuendas esse censeo, eximie orna- bant carissimum amicum, commilitonem vestrum, Antonıum ou Rızv, quem immatura morte interiisse ex intimo pectore dolemus. Quoties eum admiratus sum, aequo animo carentem multis beneficiis et voluptatibus, quibus Academiae cives gaudent! Colebamus iuvenem ut exemplum pie- tatis in parentes, probitatis, integritatis, mirae in officiis peragendis dili- gentiae. Deo visum est e vita, quam felicem optabamus, eum evocare, ut iam nunc, iuvenili aetate, virtutis praemium apud beatos aceiperet. Ca- rissimi Cives Academiae Lugduno-Batavae, dubitare non potestis, quin toto animo et pectore vobis sim devinctus, nolite igitur aspernari consilium meum fraternum; meas audiatis preces fraternas, quas subita et immatura mors carissimi nostri DU Rızu provocat. Ita continuo vos geratis, ac si vos Deus, ut eum, improviso in iudicium esset vocaturus. Ita vivite ut si, quod Deus avertat, et vos iuvenes inexspectata mors opprimat, cognati et amici aeque minus de aeterna vestra salute desperent, ac illi qui caris- simum commilitonem deplorant. Rectam viam pietatis et virtutis nolite relinguere, ut, quam Deus vobis largiatur, vita sit felix, et beata aeternitas. Quaecunque mihi de iis, qui munere quodam in Academia Lugduno- Batava funguntur, aut aliquo officii vinculo ei coniuncti sunt, non reti- 22 F. KAISER cenda esse videbantur, ea vobis singula, quantum potui, enarrare conatus sum. Brevis accedat necesse est expositio de iis doctrinarum adminiculis, quae institutioni academicae promovendae et adiuvandae comparata esse videmus. De quo argumento dicenti, ante oculos mihi est pulchrum illud et amplum aedificium, quod, fundamentis anno abhine vix positis, nunc iam partem exteriorem absolutam et perfectam habet. Jam nunc, licet interiores aedificii partes multum operis adhuc postulent, affirmare possu- mus, Academiam Lugduno-Batavam, novo aedificio absoluto, disciplinarum auxilia et adminicula habituram, quae iure cum exterorum adiumentis op- timis comparare possis. Prae aliis memoratu digna est praeclara ratio, qua ea aedificii pars instructa est, quae chymiae erit destinata; amplunı auditorium; idonea loca quibus instrumenta servabuntur complura, quae Academiae iam comparata sunt; plura laboratoria, variis chymieis experi- mentis instituendis. Gratulamur Olarissimo van DER Boon MescH (quem tristissimae calamitatis memoria hie adesse vetat), laetam exspectationem quam de chymico laboratorio, mox exstructo, fovet, speramusque fore ut in novo quoque hoc aedificio disciplina chymiae diligentissime exculta, con- spieua sit, et quam maxime in patriae laudem floreat. Idem optamus honoratissimis collegis Ryke et HALBERTSMA, quorum hic Anatomiae, ille Physices laboratoria, auditoria et horrea inveniet, in eadem domo, qui- bus suppellex disciplinae et lectionum usui destinata condere poterunt. Clarissimo GerLıo gratulamur quod, ex Anatomices in novam sedem, quae instat, migratione, Bibliothecae spatium amplum sit accessurum,, quod quam optandum sit et quamdiu in votis fuerit, unicuique notum est. De Museis academicis universe testari licet, singula, ingenti praefecto- rum cura et diligentia, servari, et pecuniam, quotannis ad ea augenda concessam, magno cum fructu impendi. Instrumenta physica, chymica et . oeconomiae ruralis, Museum anatomicum, Hortus botanicus, herbaria, monetarum et nummorum collectio, simulacra gypsea, pieturae sculptae et impressae, descriptiones, ita servantur et reguntur, ut vere patriae sint ornamento. Nosocomium academicum, quod necessario condendum aut amplificandum esse iam diu fuit intellectum, permultas excitavit delibe- rantium disceptationes, at nunc tamen tempus instare videtur, quo manus operi admovebuntur, Optamus fore ut laeta haec spes, novis infortuniis, ORAT-IO. 23 ne frustretur, utque propediem Nosocomium academicum exstruatur, gloria dignum, quam Ordo Medicorum Academiae Lugduno-Batavae iam diutius apud cives et exteros nactus est. Quam vellem de auxiliis astronomieis in Academia Lugduno-Batava prorsus silere liceret, quod quominus faciam impedit metus, ne quis silen- tium illud perperam interpretetur. Si enim dieendum est de suppellectile astronomica, quam nunc habemus, de novo repetenda erunt, quae tot annos dictitavi, eam patriae nostrae magnopere dedecori esse. Triginta unus anni sunt et quod excedit, ex quo Speculae Astronomicae in Aca- demia Lugduno-Batava coniunctus sum. De me ipso sine iactatione dicere mihi lieet, semper me dedisse operam, ut, exiguis auxiliis quae aderant, Academiae et disciplinae meae commoda adiuvarem. Quae feci, nec exteri, nec cives nostri parvi duxerunt, sed summi patriae magistratus omnia neglexerunt, quibus effici posset ut eodem tenore mihi pergere liceret. Imo institutionis academicae auxilia desiderassem, nisi QCuratores Acade- miae Amplissimi ex aerario, quod civium academicorum tributis alitur, quotannis aliguam suppeditassent pecuniam. Ante hos quinquaginta et quinque annos Clarissimus van BEEcK CALKoEN, in hac Academia Astro- nomiae Professor, perquam necessarium esse demonstravit, ut in Academia Lugduno-Batava specula aedificaretur astronomica, quae eo nomine digna esset. Ex eo inde tempore iterum iterumgue multi perhibebant, Lugduni- Batavorum speculam astronomicam condendam esse. Pia vota! res iterum iterumque negligebatur. Ante aliquot annos tamen ex cunctis patriae regionibus tot voces effundebantur illam negligentiam indignantium, studiis- que astronomieis in Academia Lugduno-Batava faventium, ut de illius disciplinae conditione in Academia nostra melius sperandum esse videretur, sed summi magistratus illas voces non audiebant. Tandem, ante hos octo menses, referente novo Rerum Internarum Ministro Regio, Ordines Gene- rales decreverunt ut pecunia, speculae astronomicae aedificandae, ex aerario erogaretur. Multis annis ante omnia iam perfeceram, quae paranda esse videbantur, siquando de specula condenda decretum factum esset. Sic enim putabam, pecunia ex aerario erogata, manum statim operi admotum iri, sed hoc ipso tamen die ignotum mihi est, quo tempore ipsa aedificatio initium sit habitura.. Longe a me abest morae illius culpam alicui im- 24 F, KAISER putare, neque ego si vellem indicare possem, nam illius morae causa me latet. Architectum non defuisse, palam profiteri me decet, quippe qui, iam ante menses aliquot, descriptiones suas et commentarios de singulis aedificii partibus, perfecerit. Quaequae vero novi impedimenti causa sit habenda, dissimulare non possum, plus me spe nunc esse frustratum, quam unquam antea. Multo gravius movet . c cunctatio, ex quo nu- perrime, Augustissimi Regis decreto, novum, honestum quidem, sed dif- fieilius et gravius officium mihi est impositum, reipublicae instrumenta nautica moderandi et examinandi. Quum inauguranda erit, tum demum de nova specula astronomica dicendum mihi esse arbitror. Quod tempus num victurus sim, multo iam fractus membra labore, vix aliud quam in- certissimum esse duco. Si vivam non sane committam, ut iustae iis laudes desint, quieunque novae speculae aedificandae multa contulerunt. Non memoria excidet, quanta dicendi vi Excellentissimus GEvERs van EnDE- GEEST, nunc Academiae Curator, apud Ordines Generales, verba fecerit de specula condenda, et nostrates monuerit, ut, nummis civium colligendis, monstrarent, quanti sua interesset speculam condi. Non memoria excidet Academiae Lugduno-Batavae studiosos primos fuisse, qui illam admonitio- nem alacriter audiverint. Non memoria excidet collegas honoratissimos, suadente Baxıo laudatissimo, magnam pecuniae summam pollicendo, quan- tum ea res üis cordi esset docuisse, eandemque sententiam fuisse doctorum sodalitüs, aut singulis civibus, in omnibus fere patriae regionibus. Neque sane memoria excidet virum, cuius nomen non sine gravi moerore et veverentia eloqui possum, quem ob ingenii praestantiam et candidum pec- tus amant et admirantur omnes qui norunt, Amplissimum GERARDUM Sımons, tunc temporis Rerum Internarum Ministrum Regium, tabulis accepti et expensi publicis, speculae astronomieae condendae, pecuniae summam intulisse, quod ille fecisset, etiamsi vox populi non significasset , quanti Astronomiae disciplinam faceret. Vocem mihi opprimere mors po- terit in aeternum, priusquam nova specula astronomica inauguranda erit. Propterea hie palam et gratus profiteri liceeat, me, continuo auxilis vel maxime necessarlis destitutum, munificentia Curatorum,, benevolentia col- legarum et amore imprimis discipulorum,, confirmatum et sustentatum esse. Propterea cunctis qui futurae speculae astronomicae, omni virium conten- ORATIO. 25 tione, prodesse conati sunt, tum diseiplinarum, tum humanitatis causa, gratias ago quam maximas, Hoc imprimis sciant velim, hanc diligentiam , qua tot tantaque effecerint, Neerlandiae esse gloriae, quam celebrabit ali- quando sera posteritas. Tristior de hac cathedra descensurus essem, si orationis finis faciendus esset in expositione de auxiliis astronomieis in. Academia Lugduno-Batava. Gratisimum tamen restat offieium, quod quidem mihi contingere potest, bonarum artium studiosis, in certamine literario vietoribus, praemia tra- dendi, quae ex Regis munificentia et liberalitate iis condonantur. Lex de institutione Academica, ut primum lata est, iubebat quotannis in Academia Lugduno-Batava decem et in Academia Ultraiectina, itemque in Gronin- gana, sex quaestiones proponi, Academiarum et Athenaeorum alumnis commentandas. Auctori responsionis cuiusvis, quam omnium praestantis- simam esse ordines iudicassent, nummus aureus decernebatur; ipsaque commentatio, sumtibus publicis, typis descripta, in publicum edebatur. Anno millesimo octingentesimo trigesimo sexto perversa parsimonia factum est, ut, singulis annis, una ex Academiis, sua vice, septem quaestiones proponeret et commentationes praemio ornatae non amplius publicis sumti- bus typis deseriberentur nec ederentur. Biennio post certamen illud lite- rarium prorsus sublatum est. Ex eo inde tempore Academiarum professores, suis sumptibus, certamen literarium indixerunt, quod tamen clanculum fiebat, ita ut die natali praemia vietoribus non distribuerentur. Ante hos sex annos Regi Augustissimo, regia munificentia, restitui placuit certamen illud, quod, haud sine iuventutis studiosae detrimento, erat sublatum. Decrevit enim Rex Augustissimus ut, singulis annis, una ex Academüs in nostra patria certamen literarium indiceret, suisque sumtibus aureos nummos cudendos curavit, quibus ornarentur vietores. Insigne illud regiae benevolentiae documentum, iuvenibus bonarum artium studiosis datum, quod grati accepimus, satis laudari non potest. Anno praeterlapso, quum ad Academiam Lugduno-Batavam vices venerant, quaestiones a nobis propositae sunt, ad quas et quo eventu responsum fuerit, demonstrabunt iudicia, quae singuli ordines de commentätionibus sibi missis tulerunt, quae iudicia ai 4 26 -F. KAISER Virum Olarissimum, qui Senatus Academici acta curat, ut recitare velit rogo. Vos vero, nobilissimi iuvenes praemio ornandi, ut suum quisque nomen renuntiari audiet, ad me deinceps accedite. Honorificum iudieium, Amieissime pe Loos, quod ordo Disciplinarum Mathematicarum et Physicarum de tua commentatione tulit, omnino con- venit laudibus, quas, ob scientiam et diligentiam, in Academia iam nactus es. In discipulis carissimis et amieis te magni facio, propter ingenium et propter candidum pectus. Gratissimum mihi aceidit hoc honoris praemium, Regis auctoritate, tibi tradere. Illustre hoc regii favoris documentum, maius excipiat praemium, quod neminem fugit, qui, ut tu facis, doctrinae amans et scientia et usu proficiens, modestiam, honestatem et virtutem summum bonum esse iudicet. Altera vice tu hic ades, amicissime VAN DER VEN, ut aurum auferas, quod diligentia tua tibi parasti. Tertio abhine anno Astronomiae practicae, nunc Matheseos purae praemium tibi debetur, quo opere probasti, ratio- nem in te esse iunetam usui et arti, quae coniunctio doctorum praestan- tiam auget. Gratulor tibi hanc virtutem; gratulor tibi dexteritatem et sagacitatem, quibus flores: multo magis tamen gratulor virtutis prineipia, quibus omnia reguntur quae facis. En aureum nummum, alterum quo a Rege donaris. Incitamento tibi sit ad sedulo pergendum in vasto illo disqui- sitionis campo, quem iam ingressus es; quod si feceris, monumentum tibi exiges, pulchrius et perrennius quam nobile illud metallum , quo primitiae tuae ornantur. Historia, Praestantissime Mosseımans, testis sit tua commentatio, pe- ritum te et diligentem nacta est cultorem. Excitet te hoc honoris prae- mium, ut perpetuo huic disciplinae des operam, sagacissimeque exercere criticen pergas, cui rei quam idoneus sis, demonstrasti. Conaminibus, procul dubio, fructus haud deerunt, magnaque nos tenet spes, fore ut tibi felicem vitam sint partura, qua spe non deiicieris, si ea virtute esse per- gas, quae tibi omnium amorem cönciliavit. ORATIO. 27 Tibi, Praestantissime BronseeEst, quod tradam non habeo nisi honori- ficum testimonium, quod te non adspernatum esse magnopere gaudeo. Recte tu fecisti; demonstrat enim hoc ipsum testimonium te diligentia et doctrina plurimis antecellere; testatur te viam honoris felici successu esse ingressum; quam viam relinquere noli, ut, quas nunc iam laboris et stu- diorum primitias demessus es, laeta seges sequatur. Gravius, Praestantissime Asser, certamen fuit quod tibi erat, cum ad- versario, qui virtutem admirabilem et vires insignes ostendit. Eo laetior tibi victoria est, cuius praemium, Regis iussu, tibi trado. Ex animo tibi gratulor honorificum iudieium, quod ordo iurisconsultorum de tua com- mentatione tulit. Iudicum idoneorum sententia, de responsione tua lata, te excitet ut, omni virium contentione, in ea disciplina, quae prae ceteris tibi”est cara, proficere studeas. Quod si feceris, magnam, quam de te fovemus, exspectationem non falles. Quo te ornem, Praestantissime van Hovren, aurum non habeo. Te adversarius superavit, sed non ita ut de accepta clade queri deceat. Ete- nim doctrinae tuae copia summa laude est dignissima et admiratione. Sit hoc Regiae benevolentiae et laudis documentum tibi gratum. Licet vietus sis, ordinis iurisconsultorum iudicium de tua commentatione docet, te plu- rimos scientia et ingerio tuo vincere. Ex intimo pectore optamus fore ut plurima praestantis illius scientiae et ingenii specimina editurus sis, quibus et vitae felicitatem augeas, disciplinamque promoveas. Accipe, Praestantissime LAMBRECHTs, nummum Regium, honoris prae- mium. Literarum disciplina tibi viam aperuit, quae in Theologieis disqui- sitionibus ad verum inveniendum dueit: quam viam regiam ire si pergas, multa invenies arma, quibus superstitiosos et incredulos oppugnabis et vin- ces. Ne critica illa ratio te deserat unqguam; at modestia et animi candor tua reget vestigia. Sic summam hominis salutem confirmabis, egregie de patria mereberis et vitae bene actae conscientia, quavis aetate, collustrabit animum, 4* 28 F. KAISER ORATIO. Restat, Auditores Humanissimi, ut publice pronunciem, Regis Augustis- simi decreto, Rectorem Magnificum in annum sequentem creatum esse, Virum Clarissimum Ioannem HENRICUM STUFFKEN, utque ei fasces Acade- micos tradam. Munus est gravissimum, amicissime STUFFKEN, et subinde molestissimum, quod tibi ‚defero. Quod si fortasse non sine cura sis au- spicaturus, ne gravius commoveare! Animum tibi addat manifesta benevo- lentia, qua me Deus Optimus Maximus, in hoc munere gerendo, susten- tare et adiuvare voluit. Non te latet, meam valetudinem, ante aliquot annos, adeo fuisse imbecillam, ut verisimile non esset me tempus illud vieturum, quo magistratus Academicus mihi esset gerendus. Munus illud tamen auspicatus sum, etsi non sine causa metuens, ne vires debilitatae, in eo munere rite gerendo, deficerent. Valetudo vacillabat. Plura postu- labat Rectoratus quam suspicatus eram: nova et inexspectata mihi man- dabantur officia. At nihil me vexavit, nisi conscientia imbecillitatis meae; et per totum annum ne unum quidem diem officia, quae mihi essent per- agenda, omittere coactus sum. Quum Deo Optimo Maximo pro hisce beneficiis palam et solemniter gratias ago, ex animo precor ut Te ita adiuvet, ut mihi auxilio fuit. Fasces Academicos depono, Deum pre- cans et orans ut, pro Sua sapientia, Academiae Lugduno-Batavae ita sit propitius, ut te Rectore floreat quam maxime, DIXI. IACOBI NIEUWENHUIS SCRIPTA EDITA. Wiskundig Leerboek. Zutphen 1803, 2 vol. Het gewigt van den Bed, geschetst in eene Leerrede over JacoB. V. 12. Zutphen 1803. Handleiding tot het Catechetisch onderwijs in de Christelijke Godsdienst. Zutphen 1806. In opere periodico: Schouwdurg van in- en uitlandsche Letter- en Huiskoudkunde, 1806—1809, inveniuntur, a NIEUWENHUSIO conscriptae, censurae librorum sequentium: EuLERI Alyebra; J. DE KANTER, Nieuwe tafelen ter berekening vam den tijd der watergelijden; VAN BEECK CALKOEN, Over den wiskundigen scheepsbouw,; J. G. FicHTE, Die Grundzügen des gegenw. Zeitalters; J. DE GELDER, Handleiding tot de beschouwende en werkdadige meetkunst ; Mr. R. FeitH, Brieven aan Sopma over de Kantiaansche wijsbegeerte en I. KINKER, Brieven aan Sopuıa van Mr. R. Fertu; Oeuvres d Archimöde par PEYRARD, avec une Memoire de Mr. DfLamBRE sur P_Aritkmetique des Grecs. In eodem opere periodico inveniuntur NIEUWENHUSIL commentationes sequentes: Over de noodzakelijkheid van de beoefening der wijsgeerige natuurkunde. Gedachten van den wijsgeer Fichte over het Christendom. ‚Bene korte verklaring der Schellingiaansche wijsbegeerte. Het Noodlot (poöma). Over het gewigt eener wijsgeerige beoefening van de geschiedenis der menschheid. Ben brief aan den Redacteur. Bene vertaling des verslags van den staat der wetenschappen, letieren en kunsten, met aanteekeningen. Over PETRARCHA. Separatim prodierunt porro NIEUWENHUSII scripta sequentia: Leerredenen. Zutphen 1808. Verhandeling over den uitslag der gemaakte toepassingen van bovennaluurkundige grondbeginsels op de Natuurkunde. (Etiam in opere: Verkandelingen van Teylers tweede Genootschap. vol. XVI) 1809. Quaestiones philosophiae inaugurales, pro gradu doctoratus etc. Trai. ad Rhenum 1811. De luisterrijke overwinning der bondgenooten in den veldslag van Belle- Alliance, godsdienstig gevierd in eene Leerrede over Openbaring XI, 15—18. Utrecht 1815. 30 I. NIEUWENHUIS SCRIPTA. Redevoering over het leven en de wijsgeerige verdiensten van wijlen den Hoogleeraar J. F. Hrx- NERT. (Hanc orationem NIEUwENnHuszus habuit anno 1813, eamque typis mandavit in volumine priori operis: J. F. Hennert, Zessen over de eerste beginselen der wijsbegeerte, ait het Latijn vertaald door G. E. Spaan 1822). Oratio de varia philosophandi ratione, cum mentis kumanae indole et progressibus comparala , habita guum in Athenaeo Daventriensi Math.et Phil. professionem auspicaretur. Daventr. 1817. Oratio de praestantia philosophiae theoreticae in dissensu philosophorum conspicua. Lugd.-Bat. 1822. Leerrede ter bevestiging van H. J. Marıurs, als predikant der Evang. Luth. Gemeente te Leiden. Leiden 1828. Gedachten over het Akademisch onderwijs der bespiegelende wijsbegeerte in het Koningrijk der Nederlanden. Leiden 1830. Initia Philosophiae theoreticae. II vol. Lugd.-Batav. 1831, 1833. Oratio de principiorum. pugna in rebus gravissimis caute diiudicanda, habita quum summum Academiae Magistratum deponeret. Lugd.-Batav. 1834. In opere periodico: Magazijn van kunsten en wetenschappen, door N. G. van KamPpEN, vol. V, VI et VIII, Nıruwennusıus has dedit commentationes: Redevoering over het onweder. Over de geschiedenis der wijsbegeerte beschouwd als de geschiedenis der ontwikkeling van den menschelijken geest. Over het verband der wiskunde met eene beschaafde opvoeding. NIEUWENHUSIUS nonnullas annotationes conscripsit in volumine priori operis; euius titulus est: G. NızuwenHuls, Algemeen Woordenboek enz. NIEUWENHUSIUS conseripsit praefationes operum Vir. Cl. I. W. Srarıus MULLER, quorum tituli sunt: Zei Zeven en karakter van Dr. P. DopprıpgE enz. Nymegen 1837 et Stemmen wit het graf van een’ christen. Dordrecht 1839. Separatim prodierunt: De Socratische school van P. W. van Heruspe, vierde deel, de Metapkiysica, nader toegelicht en beoordeeld. Leiden 1840. . Quaestiones Logicae in usum scholarum. Lugd.-Batav. 1842. Nederduitsche vertaling der voorlezingen van H. AuRENs of Grondbeginselen der Mensch- en Zielkunde naar de leer van Dr. K. C. F. Krause, mei aanteekeningen. Utrecht 1847. 2 vol. Praefationem conseripsit versionis Belgicae operis: Dr. H. MARTENsEN, Grondschets van een stelsel der zedelijke wijsbegeerte enz. Utrecht 1847. E Deinde in diario: Alyemeen Letterlievend Maandschrift recensuit opusculum: Dr. D. Burcer, Over het opklimmend deel der wijsbegeerte volgens Krause. Die 9 Die 14 ACTA ET GESTA IN SENATU ACADEMIAE LUGDUNO-BATAVAE. A. 1857. m. Mail. Senatus luget obitum Viri Clarissimi I. NiEUwENHUIS, Professoris emeriti in Facultate Phil. Theor. et Litt. Hum. die 7 m. Aprilis exstincti. m. Novembris. Recitantur literae Curatorum, quibus Senatui com- municant, Regis Augustissimi decreto diei 24 m. Iuniin®. 61, Pro- fessores ordinarios in Facultate Medica esse creatos Viros Clarissimos A. E. Sımon Tuomas et H. HaLzertsmA, in eadem Facultate Pro- fessores extraordinarios, et 'Professorem ordinarium in Facultate Phil. Theor. et Lit. Hum. creatum esse Virum Clarissimum R. P. A. Dozry, in hac Facultate Professorem extraordinarium. Recitantur literae Curatorum nuntiantes, Regis Augustissimi decreto diei 24 m. Iunü n°. 50, Vırum Clarissimum I. G. 8. van Brepa in Fac. Disc. Math. et Phys. Professorem ordinarium , honeste esse dimissum et Virum Clarissimum I. Bak£, Regis Augustissimi decreto diei 1 m. Oct. n°. 59, propter aetatem septuagenariam rude esse donatum. Recitantur porro literae Curatorum, quibus Senatui communicant. Regis Augustissimi decreto diei 3 m. Oct. n°. 69, Viro Clarissimo G. H. ve Vrıese, in Fac. Disc. Math. et Phys. Prof. ordin., con- cessum esse ut per triennium muneris sui officiis non fungatur et simul in Fac. Disc. Math. et Phys. Professorem extraordinarium esse creatum Virum Doct. W. F. R, Surıncar; 32 Die 12 ACTA ET GESTA IN SENATU. Regis Augustissimi decreto diei 23 m. Oct. n°. 79, Professorem ordinarium in Fac. Phil. Theor. et Litt. Hum. creatum esse Virum Doct. I. G. HuLLEman; Viro Or. A. I. WETRENs, honoris causa, concessum esse titu- lum magistri symphoniae academiae. Eodem die Vir Doct. W. F. R. SurınsaR munus auspicatus est, habita oratione: over de beteekenis der planten-geographie en den geest van haar onderzoek. A. 1858. m. Tanuarii. Recitantur literae Curatorum, quibus Senatui communi- cant, Regis Augustissimi decreto diei 8 m. Dec. 1857 n°.56, Virum Amplissimum I. A. Puıuıpse Academiae Curatorem esse creatum. Recitantur literae Curatorum , quibus Senatui communicant, Regis Augustissimi decreto diei 9 m. Dec. 1857 ne. 72, Virum Clarissimum F. Kaıser instrumentorum navalium moderatorem esse creatum. Candidati quatuor apud Regem edendi, e quibus Rector con- stituatur, designantur Viri Olarissimi: I. H. Sturrken. A. E. Sımon Tuomas. C. I. van AssEn. A. KuEnen. Tubet Senatus novum Actuarium creari ex quatuor Viris Clarissimis - F. Kaiser. I. H. STUrrken. S. VISSERING. H. HALBERTsMA. Rectori futuro Assessores designantur Viri Clarissimi: A. E. Sımon Tuomas. H. Cock. A. Kurnen. A. H. van Der Boon Misch. ACTA ET GESTA IN SENATU. 33 Die 5 m. Febr. Recitatur decretum Regium diei 27 m. Ianuarii n°. 53, quo in annum proximum Rector Magnificus creatur Vir Olarissimus I. H. Sturrken. Die 8 m. Febr. Rector ad Senatum refert, in conventu Curatorum, Rec- toris Magnifici et Assessorum, Actuarium in proximum annum esse constitutum Virum Clarissimum F. Kaiser. Rector Magnificus cum Senatu reliquisque Professoribus in Au- ditorium maius descendit et adscensa cathedra fafa Academiae Lugduno-Batavae per annum academicum 1857—1858 enarrat. Mox solemnibus verbis deposito magistratu e cathedra descendit. Novum Rectorem Magnificum Professores deduxerunt et officio- sissime salutarunt. IUDICIA ORDINUM PROMULGATA RECTORE er SENATU ACADEMIAE LUGDUNO-BATAVAE DIE VIII FEBRUARII ANNI CIOIOCCCLVIM. IUDICIUM ORDINIS DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM ET PHYSICARUM. Ordini Diseiplinarum Mathematicarum et Physicarum ad Chymicam a se propositam Quaestionem de corporibus, quae glycoside vocantur, una ob- lata est responsio vernacula lingua conscripta, 300 paginarum et inscripta RicHTErı verbis: „Ob dieses einigermassen gelungen sein wird, das wage ich kaum mich selbst zu fragen.” In singulis quaestionis partibus elaborandis singularis auctoris diligentia et doctrina apparent. Magna fuit imprimis eius diligentia in conquirendis, memorandis et diiudicandis non rivulis sed ipsis fontibus, et quorumdam corporum quae vulgo iis, quae glycoside vocantur, non adnumerantur, naturam etiam exposuit, quandoquidem sic aliorum corporum miscela melius explicari poterat. Critica ratione auctor comparationem instituit ipsorum corporum et omnium illarum materierum, quae varlis modis ex üis nascun- tur et ab iis derivantur, et compositionem centesimalem dictam, e novis ponderibus aequivalentibus ab auctore deductam, cum ea comparavit, quae a varlis auctoribus in suis commentationibus notata est. Actionem denique . IUDICIA ORDINUM. 35 variarum materierum in corpora glycoside dieta illustravit, ut appareret utrum saccharum in iis revera insit, an ex iis dein formetur. Ob egregiam itaque argumenti expositionem huic Commentationi praemium adiudicavit Ordo. Aperta schedula nomen prodiit DIDERICI DE LOOS, ; Matheseos et Philosophiae Naturalis Candidati in Academia Lugduno-Batava. Ad quaestionem e Mathesi propositam »de Functione potentiali a Gaussıo dicta” unam Ordo accepit commentationem, patrio sermone conscriptam , et hoc notatam symbolo: »Zch habe das meinige gethan.” Haec commentatio multis nominibus se commendat. Magnam auctoris industriam testatur et singularem diligentiam, qua, in quaestionis argu- menti contemplandi vasto campo, permulta investigavit et collegit, eadem porro iusto et dilucido ordine exposuit et explicavit; rectissimeque exami- navit. Insunt profecto etiam, minus accurate ab auctore tractata, aut leviter tantummodo quae tetigit, immo desiderantur nonnulla haud parvi quidem momenti, neque vitiorum plane immunis est dissertatio. At vero universe tot continet, bona quae sunt ac laudanda, totque praebet auctoris doctrinae et studii bene instituti documenta, ut Ordo, — cum etiam atten- derit ad difficultates, sane haud exiguas, in argumento tam. late patenti plene tractando, iustoque fortasse brevius ad hoc idem omnibus numeris absolvendum, dati temporis fuisse spatium, — oblatam commentationem , tanguam eximium laudandi studii iuvenilis specimen, haud indignam esse iudicaverit, quae praemio ornaretur. Aperta schedula, auctor repertus est ELIZA vav ver VEN, in Academia Lugduno-Batava Math. et Phil. Nat. Candidatus. IUDICIUM ORDINIS PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITT. HUMANIORUM. Ordo Philosophiae Theoreticae et Literarum Humaniorum ad quaestionem »Enarretur Tudaeorum Aegyptiorum historia inde a regni Israelitici eversione 5 * 36 IUDICIA ORDINUM. ad Moslimorum in Aegyptum invasionem; in qua exponenda et ad rem politicam et ad religionem attendatur” unam accepit responsionem eamque non absolutam, lemmate insignitam » Oredat Judaeus Apella” Ut quod deesset quodammodo suppleret Auctor, brevi post accessionem misit, cuius tamen supplementi utpote sero accepti nulla ratio potuit haberi. Commentationis pars prior et amplior Facultati minime satisfecit. Subinde tam male et perplexe scripta est, ut legentem non modo vexaret et de- fatigaret sed etiam non raro omittere nonnulla cogeret, quae expediri nullo pacto possent. Quae legi poterant non magnopere placebant. Si quid in his praedican- dum est laudari meretur industria, qua Auctor scripta varli generis con- quisivit, quibus Iudaeorum Aegyptiorum conditio illustratur, quamquam et in his nonnulla desiderantur, quae si Auctor cognita habuisset et sollerter in rem suam convertisset, et partes quasdam quaestionis a se omissas ex- ponere, et alias non satis elaboratas plenius accuratiusque tractare potuisset. Imprimis improbatur ratio qua usus est fontibus, qua saepe factum est ut ex locis non recte intellectis falsa et aliena eliceret: deinde totius dispu- tationis habitus ac forma. Multum enim abest, ut illius historiae con- spectum ordine dispositum hie habeamus. Rerum enim expositionem longae digressiones moleste interrumpunt de rebus, quae aut prorsus alienae sunt aut inutiles, aut si ad rem faciunt alio loco breviter et concinne explicari debuissent. Ipsa denique disputandi ratio non raro obscura et confusa oratione con- tinetur tam sordida et vitiosa, ut Facultas huius scriptionis nullam rationem habendam esse iudicaverit. Ad secundam quaestionem Ordo accepit commentationes duas, quarum altera inscripta verbis: sem- per maiora petens, huiusmodi est, ut multa Auctoris vitia insigni cura et diligentia, qua eum usum esse apparet, compensari et redimi nequeant. Non satis reputans quid esset quod quaerebatur, ita scribit ut saepe Lupovıcı XIV et eius Ministrorum historiam narrare videatur, non cuius- modi esset Galliae conditio anno 1678 referre. Hinc factum est ut multa commemoraret quae ad rem nihil facerent et contra negligeret Fontes quos- IUDICIA ORDINUM. 37 dam, unde seitissima quaedam et utilissima poterant hauriri. Ut pluri- mum utitur exponendi ratione diffusa et minutissima quaeque sectatur: saepe est ab iudicio infirmior et eius dictio neque tersa est neque elegans sed interdum vitiosa et inculta. Multo praestantior est secunda Commentatio insignita verbis: Gentles, do not reprehend; If you pardon, we will mend; quamquam non desunt quae in ea reprehendas, et quaedam omissa sunt quae tractari debuissent, et subinde auctorem nondum in scribendo satis exercitatum esse patet: sed in universum in Auctore naturalis quaedam seribendi facultas conspicitur; nondum bene seribit sed spem facit, si de- derit operam, aliquando bene esse scripturum. Quidquid erravit errores suos virtutibus abunde compensavit. Id quod quaerebatur optime intel- lexit, et quomodo esset elaborandum argumentum plane perspexit, quod alteri deerat. Acri iudicio est et sollers et acutus, id quod non tantum ex lis, quae dixit, intelligitur, sed etiam ex iis quae prudenti silentio praetermisit. Omnibus diligenter perpensis visa est haec Commentatio ea praestantia esse, quanta ab aetate iuvenili maxima poterat exspectari. Itaque Facultas Auctorem praemio ornandum esse censuit. Aperta schedula prodiit nomen IANI GUILIELMI NICOLAI MOSSELMANS, Litt. Hum, Studiosi in Academia Lugduno-Batava. IUDICIUM ORDINIS MEDICORUM. Ordo Medicorum ad quaestionem de calore animali propositam, unum accepit Commentationem, patrio sermone scriptam et lemmate notatam: Nihlum ex nihilo. In hac scriptione laudabilis quidem conspicitur doc- trinae, huiusque variae, copia et vero magna studiorum diligentia, sed iudicio subactam scientiam et perspicuam rerum expositionem magnopere desiderarunt Ordinis soci. In universa quippe argumenti dispositione et in ordinandis rebus singularibus, spreto Tırpemannı aliorumque exemplo, maxime defecit auctor, qui etiam, sermone usus nec satis concinno, nec 38 IUDICIA ORDINUM. castigato, res fere singulas perquam prolixe tractavit, iisque subinde aliena , aut quae pro cognitis haberi debuissent, inmiscuit. Et quemadmodum porro in indicanda veterum doctrina non nisi ex rivulis hausit ipsosque fontes neglexit, sic etiam in describendis et ponderandis recentiorum in- ventis hic illic admodum negligenter versatus est, ut vel scriptorum re- rumque nomina, et inter haec animalium notissimorum exempla, male scribantur, utque in indicanda scala thermometrica interdum notetur con- fusio, neque desint exempla, in quibus auctor sibi ipse fuit contrarius. Quae quum ita sint, Ordo censuit Commentationis scriptori praemium non posse decerni. Quem tamen, quum singularem et penitus indefessam in seriptione sua probaverit diligentiam rerumque plurimarum cognitionem lau- dabilem , honorifico testimonio ornandum esse decrevit, siquidem publicam hanc laudis significationem sibi gratam fore indicaret, ideoque schedulam , qua continetur nomen, reserari permitteret. Hac invitatione per epheme- rides facta, auctorem sese professus est PAULUS QUIRINUS BRONDGEEST, Math. et Philos. Natur. Candidatus, Medieinae Studiosus in Academia Rheno-Traieetina. IUDICIUM ORDINIS IURECONSULTORUM. Ordo ICtorum ad quaestionem e Iure Romano propositam : »Colligantur, disponantur et illustrentur regulae iuris antiqui a Caesari- „bus in consuetudinibus suis observatae” nullam responsionem accepit. Ad alteram quaestionem: »Exponantur et diiudicentur variae optimorum scriptorum sententiae ad »locum Oeconomiae Politicae de rerum valore ,” Ordo accepit duas Commentationes, patrio sermone conscriptas, alteram insignitam lemmate : "Qual ramicel a ramo „Tal da pensier pensiero ;’ alteram ornatam monitu MonTEsavıvir: „Il ne s’agit pas de faire lire, mais de faire penser.” IUDICGIA ORDINUM. 39 Uterque auctor ipso symbolo rationem, quam in tractanda quaestione secutus sit, indicasse videtur. Ille enim primum adeurate investigavit, quid optimus quisque scriptor ad hunc locum docuerit; mox diligenter in- quisivit, qua ratione e varüs illis variorum sententis quasi enata sit et exculta novissima Valoris in Oeconomia Politica notio; denique ipse pro viribus conatus est exponere, quid tandem sit de gravissimo argumento sentiendum. Hic, inverso fere ordine procedens, exordium cepit a propo- nenda quae ipsi optima videretur definitione Valoris, ad quam deinde, tamquam normam, variorum scriptorum sententiam exegit. Utraque autem Commentatio magnopere Ordini placuit. In utraque lau- danda videtur industria in conquirenda materie, sermo lucidus et elegans in exponendo, et in diiudicando acumen et sollertia. Deinde suis utraque dotibus praecellere visa est. Alterius auctor, is qui Montzsauivio se addicit, acutissime saepe variorum scriptorum errores demonstrat. Sed dubitare licet an et ipse ingeniosus iuvenis in construenda nova aliqua doctrina et emendatiore lapsus sit et hoc ipso, adhibita scilicet norma fallaci, saepe etiam temere alios reprehenderit. Competitor eius, idonea materiae distributione scopulum istum vitans, cuiuscunque optimi scriptoris sinceram de quaestione proposita sententiam penitus indagavit, abunde exposuit, tum etiam, aliunde adhibita supellectile varia, uberem doctrinae copiam ad totum locum illustrandum feliciter convertit. Re deliberata et perpensa visum est Ordini huic competitori decernere victoriae praemium aureum, alterum auctorem nummo argenteo sic donare ut profiteretur, se illum ipsum auro fuisse ornaturum, nisi laudum aemulus praeripuisset palmam. Apertis schedulis nomina prodierunt TOBIAE MICHAELIS CAROLI ASSER, Juris Studiosi in Illustri Athenaco Amstelodamensi, qui vietor exstitit, et SAMUELIS van HOUTEN, Juris Candidati in Academia Groningana. 40 IUDICIA ORDINUM. IUDICIUM ORDINIS THEOLOGORUM. Ad quaestionem: sermonis Graeei, quo usi sunt Marcus et Lucas, di- versilas grammatice illustretur in locis in quibus alter alterius temlum con- sulto immutasse censendus est, Ordo Theologorum tria accepit responsa, suis quaeque meritis conspicua, attamen pretio valde diversa. Auctor disputationis, cui symbolum: &gevv@re r«s ygapas simplici qui- dem et perspicua ratione quaestionis argumentum tractavit, sed in longe plerisqgue casibus sermonis diversitatem, quae Marcum inter et Lucam ob- servatur, notavit tantum, non vero grammatice illustravit: Lucam melius sibi scripsisse videri monens, causam cur ita sentiat vulgo non indicat. Praeterea illius commentatio vitiis gravioribus contra Latinitatem commissis minime vacat. Qui responsum suum verbis: verziam pro laude peto insignivit, laudan- dus est propter industriam vere stupendam, quam in conquirendis et quo- dammodo saltem ordinandis utriusque Euangelistae locis, qui ad rem facere videbantur, adhibuit. Quoniam vero quaestionis fundamentum levi- bus admodum argumentis subvertere conatus est, suam ipse disputationem mire turbavit et propositum non attigit. Desideratur enim grammatica locorum parallelorum illustratio, quam Ordo postulaverat; contra identidem ad quaestionem criticam auctor aberrat, cui vero probabiliter tractandae se adhuc imparem esse luculenter ostendit. Quapropter hunc quoque laborem seponendum esse Ordo iudicavit. Tertius vero, qui commentationem suam inscripsit verbis: iz magnis vo- luisse sat est, quamquam alia omiserit, alia protulerit minus probanda, in sermonis diversitate illustranda tam diligens fuit et copiosus, tantamque prodidit et !inguae Graecae peritiam et cum scriptoribus Graecis familiarita- tem, ut non modo utrumque competitorem longe post se relinqueret sed ad quaestionem etiam ab initio usque ad finem probabiliter responderet. Hunc igitur praemio condecorandum esse Ordo censuit. Aperta schedula aucto- rem se professus est IOHANNES LAMBRECHTS, Litt. Hum. Cand. et Theol. Studiosus in Academia Lugduno-Batava. — DE BETEEKENIS DER PLANTEN-GEOGRAPHIRE EN DE GEEST VAN HAAR ONDERZOEK. REDEVOERING TER AANVAARDING VAN HET BUITENGEWOON HOOGLEERAARAMBT AAN DE HOOGESCHOOL TE LEIDEN, DEN 14PEN NOVEMBER 1857 UITGESPROKEN DOOR D*. W. F. R. SURINGAR. EDEL GROOT ACHTBARE HEEREN, CURATOREN DER LEIDSCHE HOOGESCHOOL, WELEDELE GESTRENGE HEER, SECRETARIS VAN HET COLLEGIE VAN CURATOREN, HOOGGELEERDE HEEREN, RECTOR MAGNIFICUS, EN VERDERE HOOGLEERAREN IN DE VERSCHILLENDE VAKKEN VAN WE- TENSCHAP, ZEER GEACHTE AMBTGENOOTEN, WELEDELE ZEER GELEERDE HEER, LECTOR IN DE HOOGDUIT- SCHE LETTERKUNDE, EDEL ACHTBARE HEEREN, AAN WIE HET BESTUUR VAN DEZE STAD EN DE HANDHAVING DES REGTS IS TOEVERTROUWD, WELEERWAARDE HEEREN, LEERAREN DER GODSDIENST, WELEDELE ZEER GELEERDE HEEREN, DOCTOREN IN DE VER- SCHILLENDE FACULTEITEN, AANZIENLIJKE SCHARE VAN JONGELINGEN, DIE U AAN DEZE HOOGESCHOOL OP DE WETENSCHAPPEN TOELEGT, GIJ ALLEN VOORTS, VAN WELKEN RANG OF STAND, DIE DEZE PLEGTIGHEID MET UWE TEGENWOORDIGHEID VEREERT, ZEER GEBERDE TOEHOORDERS! ‘ Wanneer wij de geschiedenis der natuurwetenschappen,, en bovenal hare krachtige ontwikkeling in de laatste tijden nagaan, dan ontmoeten wij een eenvoudig, doch hoogst opmerkenswaardig verschijnsel. Wij zien dan, dat naarmate de rijkdom aan verworven kennis toeneemt, zich tel- kens duidelijker de behoefte openbaart, om die schatten te vereenigen tot een ordelijk geheel, en aan de uitbreiding en volmaking van dat ge- heel volgens vaste beginselen voort te werken. Bleef men te allen tijde hoogen prijs stellen op den rusteloozen ijver van zoo velen, die door 44 W. F. R. SURINGAR nieuwe ontdekkingen het gebied der wetenschap zochten te verrijken, tel- kens meer werd het doorzigt gewaardeerd van hen, die den bestaanden voorraad in orde schikten, en aanwezen, hoe een waarlijk vruchtbaar onderzoek der natuur moest worden ingerigt. Daarentegen betreurde men het diep, wanneer waarnemingen, met groote moeite bijeengebragt, voor de wetenschap moesten verloren gaan, juist omdat vooraf niet behoorlijk rekenschap was gegeven van de- methode die gevolgd moest worden, van de eischen waaraan de waarnemingen moesten voldoen, om zich als bruik- bare deelen aan te sluiten aan de ontwikkeling van het groote geheel. Het is ieder bekend, hoe eenmaal de beschrijvende natuurwetenschappen, en met haar de kruidkunde, gevaar liepen, onder zoodanigen last van on- genoegzaam geordende bouwstof te bezwijken. Slechts de heldere blik van een Linnarus was in staat, een redmiddel tegen dit onheil te ontdekken, een krachtige geest als de zijne alleen vermogend, het middel in al zijne uitgebreidheid toe te passen. Dat middel was zijn kunstmatig_ stelsel. Ieder weet, hoe dit in een eenvoudig en duidelijk bestek de bekende vormen van het plantenrijk te zamen vatte, en de plaats aanwees, waar nieuwe waarnemingen terstond aan de bestaande konden worden toege- voegd. Evenzoo, met welk een goeden uitslag zijne phulosophia botanica langen tijd het wetboek bleef, aan welks praktische regelen alle kruidkun- digen gehoorzaamden. Ondertusschen was de natuurlijke rangschikking der planten te voorschijn getreden, reeds door Linnarvs als het laatste doel der wetenschap be- schouwd, maar eerst later in bepaalde stelsels uitgewerkt. En wederom was bijna de wetenschap bedolven geraakt — nu echter onder den vloed van stelsels, die elkander opvolgden en verdrongen, zoo niet mannen als DE JUSSIEU, DE CANDOLLE, in plaats van dien nutteloozen strijd voort te zetten, het onderzoek hadden ingesteld naar vaste beginselen, zoo zi) niet, in stede van een eigen stelsel, als het eindelijk volmaakte, hard- nekkig te verdedigen, den weg hadden aangeduid, waarop men, met ver- eende krachten, langzaam maar gewis tot dat einddoel der wetenschap naderen kon. Geen wonder, dat men, door de ondervinding geleerd, die methode der wetenschap op hoogen prijs stelde, en dat men in een anderen tak REDEVOERING. 45 der kuidkunde, die eerst ontstaan kon, nadat het mikroskoop eene zekere volkomenheid had bereikt, eveneens omzag naar de beginselen, volgens welke het onderzoek moest worden ingerigt. Die beginselen worden vaak gevolgd, al zijn ze nog niet uitgesproken. Ze leven dan nog, als onbe- wust, in den geest van den op zich zelf staanden natuuronderzoeker; maar eerst nadat ze zijn uitgesproken en algemeen tot klaarheid gekomen, ma- ken zij den hechten grondslag uit, waarop de wetenschap veilig kan wor- den opgebouwd. Daarom zal hierin ieder de verdienste erkennen van den man, die bovendien met den verwonderlijken moed, al is het ook niet altijd met den meest gelukkigen uitslag, de teörste punten van het plantenleven heeft opgevat en tot voorwerp van zijn onderzoek gemaakt. Weinig be- scheidenheid moge de naam verraden ‚»waarmede hij zelf zijnen arbeid heeft aangekondigd, weinig bescheidenheid de toon tegenover zijne voorgangers en tijdgenooten; voor zooverre dit alles toe te schrijven is aan ingenomen- heid met eene strenge methode, dwingt hij zeker te regt den algemeenen bijval af. De methode is als de ziel der wetenschap. Zij is het die ons de vragen zö6° doet rigten aan de natuur, dat het antwoord werkelijk nieuwe aanwinst is voor onze kennis. Zij alleen is het, die van den ar- beid, door verschillende onderzoekers op onderscheidene tijden en plaatsen volbragt, dat geheel kan vormen, hetwelk zich van lieverlede als het schoonste monument van ’s menschen geest verheft. Gaf deze overtuiging achtereenvolgens een nieuw leven aan de beide takken van het onderzoek der plantenwereld, die wij beschouwden, niet minder werkzaam betoonde zij zich bij een anderen tak, eerst later uit den gemeenschappelijken stam ontsproten, maar weldra welig opgegroeid. Ik bedoel de planten-geographie, de wetenschap, die de plantenwereld beschouwt in verband met de aarde, wier oppervlakte zij bedekt. In deze eeuw, onder de gunstigste omstandigheden geboren, en eerst voor korten tijd, op de schitterendste wijze, rijp geworden voor den krachtigen leeftijd, wekt zij thans de algemeene aandacht. ‘Van haar le- ven, van haren tegenwoordigen toestand een beeld te ontwerpen, is eene imoeijelijke taak, daar de strenge studie van vele jaren haar naauwelijks omvatten kan. Maar voor het tegenwoordig wur, bij het aanvaarden der eervolle en gewigtige betrekking, mij aan deze Hoogeschool opgedragen , 46 W. F,.R. SURINGAR vond ik geen onderwerp der behandeling meer waardig, geen onderwerp meer geschikt om de belangstelling te wekken van een gehoor als het tegenwoordige, zamengesteld uit mannen, die zich aan de bevordering, beoefening en studie der verschillende wetenschappen hebben toegewijd. Daarom heb ik, in het vertrouwen op uwe toegeeflijkheid, allen schroom ter zijde gesteld. Ik wil trachten, in eene schets van de genoemde weten- schap, van de planten-geographie, U hare beteekenis en den geest van haar onderzoek met weinige trekken voor te stellen. Verleent mij daarbij uwe welwillende aandacht, die in de belangrijkheid van het onderwerp vergoeding vinde voor hetgeen aan mijne zwakke taal ontbreekt. Wanneer men den plantengroei van twee verschillende landstreken, zij het slechts van twee landen van Europa, met elkander vergelijkt, dan behoeft men waarlijk geen kruidkundige te zijn om onderscheid op te merken, om te zien, hoe hier planten voorkomen welke ginds ontbreken, en hoe het gemis van sommige door het bezit van andere wordt vergoed. Aan niemand die de zwitsersche Alpen bezoekt, ontgaat de eigenaardige schoonheid en rijkdom van die bergstreek. Terwijl hij onder de kruiden en bloesems met welgevallen menige oude bekende begroet, boeit hem de kleurenpracht en sierlijke vorm van vele die hem nieuw zijn. Zelfs in het eigen vaderland ziet de oningewijde verschil in den plantengroei van de dorre heide, van het vlugtige duinzand en de vruchtbare akkerstreken en weiden. Geen wonder dus, dat de kruidkundigen reeds vroeg over dit onderscheid in den plantengroei hebben nagedacht, en dat vooral na de veelvuldige reizen, in verafgelegene gewesten ondernomen, geen kruid- kundig werk verscheen, zonder dat daarin van het afwisselend voorkomen der plantenwereld onder verschillende luchtstreken werd melding gemaakt. Eigenlijk leven outving echter deze tak der wetenschap eerst in de tegenwoordige eeuw. Behoef ik von Humsonpr te noemen, als dengenen, die de sluimerende kiem tot ontwikkeling heeft gebragt? Zoo zijne ver- dienste omtrent vele deelen der natuurlijke geschiedenis van den aardbol groot is door het tal van onderzoekingen, met naauwlettende zorg op zijne reizen volbragt, zij is het vooral daardoor, dat hij met &enen blik die alle REDEVOERING. 47 heeft omvat, als deelen van den groot geheel heeft beschouwd, en door die beschouwing aan de afzonderlijke takken der wetenschap een nieuw leven heeft geschonken. Voegt daarbij zijne gaaf van opmerking, zijn vorm van mededeeling, en gij gevoelt, door welk vermogen hij aan de ver- schijnselen der plantenverspreiding de algemeene aandacht heeft geboeid. Bij eene zijner beschouwingen uit hij den wensch, dat de beelden, die hij heeft trachten te schetsen, door een schilder met levende kleuren op het doek mogten worden voorgesteld. Maar waarlijk, zijne pen is een penseel, en niet levendiger dan hij kan de kunstenaar met verwen die tafereelen voor onze oogen tooveren. De wetenschap, aldus door hem in het leven geroepen, werd door hem zelven en door vele anderen uitgebreid en in verschillende rigtingen uitge- werkt. Het zou te veel zijn, hier zelfs de belangrijkste namen te noemen, of aan ieder de eere te geven die hem toekomt. Het was een gemeen- schappelijke arbeid, waar de een steun gaf aan de werkzaamheden van den ander, en weerkeerig in lateren arbeid partij trok van hetgeen ondertus- schen was gedacht en verrigt. Slechts DE CanpoLue zij genoemd als de man, wiens reuzengeest, magtig als die zijns vaders, bij de algemeene beweging de teugels heeft gevat, wiens oordeel, helder als dat zijns groo- ten voorgangers, hier een beginsel heeft tot klaarheid gebragt, ginds een nieuw heeft in het leven geroepen; wiens scherpe blik voor elk bijzonder onderzoek de rigting heeft afgebakend, die het volgen moet, om in verband met het groote geheel, zonder wankeling of ijdele krachtsverspilling, tot werkelijken vooruitgang te leiden. Evenzeer zou het onmogelijk zijn, de wetenschap te schetsen in haren geheelen omvang. Enkele trekken zullen dus moeten volstaan, om eenig denkbeeld te geven van hare beteekenis. Daartoe zal het meest doel- matig zijn, in de eerste plaats stil te staan bij de wijze, waarop, volgens de methode van von Humsoror, de plantengroei van verschillende streken in een aanschouwelijk en algemeen bevattelijk tafereel kan wor- den voorgesteld, en niet lang te vertoeven bij de bijzonderheden,, waarin slechts de wetenschappelijke beoefenaar der kruidkunde belang kan stellen. Ook om den geest van het onderzoek te leeren kennen, zullen wij ons moeten bepalen tot een algemeenen blik, en slechts den weg 48 "W. F.R. SURINGAR kunnen aanwijzen, dien men heeft ingeslagen, om van de waargenomene verschijnsels verklaring te geven. Moge het weinige, dat ik U kan aanbieden uit den rijken voorraad, aan het doel beantwoorden en U wel- gevallig zijn ! De aanschouwelijke en algemeen bevattelijke schildering van het land- schap onder verschillende hemelstreken is aan de meer uitvoerige, zuiver wetenschappelijke vergelijking en ontleding van den plantengroei voorafge- gaan, even als het kunstmatig stelsel aan de natuurlijke methode. Koel moge het schijnen, de schilderingen van een von HumsoLpr in verband te brengen met het stelsel van Linnarus, maar toch aarzel ik niet te beweren, dat zij in de ontwikkeling der planten-geographie dezelfde plaats bekleeden, die aan het kunstmatig systeem in de beschrijvende kruidkunde moet worden toegekend. Even als dit moesten zij dienen, om aanyanke- lijk een bepaalden vorm en geregelde orde te geven aan de waarnemingen, die door verschillende reizigers werden volbragt, en op zeer onderscheidene wijze, maar meest zonder de noodige naauwkeurigheid, medegedeeld. Even als het kunstmatig stelsel tegenwoordig dienstig is, om den nog weinig geoefenden in te leiden in de kennis der plantenwereld, zoo zijn ook nu die eenvoudige schetsen, die slechts de hoofdtrekken geven van den plantengroei, bij uitstek in staat om een voorloopig denkbeeld te geven van de wijze, waarop de verschillende vormen der planten in de onderscheidene deelen der aarde zijn verspreid en bij elkander gevoegd. Overeenkomstig met den bijzonderen kring, waarin elk van beide zich beweegt, is het overeenkomstige doel op verschillende wijzen bereikt. Het kunstmatig stelsel moest duidelijke en scherpe kenmerken leveren, waar- door de tallooze vormen van gewassen eenvoudig en gemakkelijk konden worden onderscheiden en gerangschikt. Tot het schetsen van den planten- groei moest men daarentegen, uit de oneindige verscheidenheid van het landschap, die hoofdtrekken leeren opvatten, welke tot den algemeenen indruk het meeste bijdragen. Daarom moest het fijne ontleedmes de gids worden bij het eerste, terwijl hier daarentegen het oog van den schilder, REDEVOERING. 49 - de blik over het geheel, beslissen moest. En daardoor wederom hebben die schetsen een voordeel, ’t welk het kunstmatig stelsel in zijnen kring niet bezit, de geschiktheid namelijk om te dienen tot de algemeen bevat- telijke, de populaire voordragt van het karakter der vegetatie. Laat ons van bepaalde voorbeelden uitgaan, om haar ook in dit opzigt naar eisch te waarderen. Reeds in onze eigene streken merken wij onder de vele honderden vor- men van planten enkele op, die meer dan andere het voorkomen van den plantengroei bepalen. Het zijn die, welke of door hare grootte, of door haar groot aantal, het landschap schijnen te beheerschen. Zoo vallen in de eerste plaats de verschillende boomen in het oog, hetzij ze alleen staan of tot bosschen zijn vereenigd; evenzoo de grassen, die, gezellig bijeen- groeijende, onafzienbare weiden vormen, en niet-minder de heidestruiken, waar zij uitgestrekte vlakten bedekken met een dor en eentoonig bruin. Tusschen deze groeijen andere planten. In het lommer der boomen, tus- schen het groen der weide, en zelfs in het schrale heideveld verschijnt ons menige liefelijke bloem, maar die is er als tusschen geweven, terwijl de groote massa van het landschap door de eerstgenoemde wordt gevormd. Wilden wij dus in breede trekken het karakter van onzen plantengroei schetsen, dan zouden wij van deze moeten uitgaan, en van de andere, kleinere of meer verstrooide planten slechts in zooverre melding maken, als wij de schets nader wilden zien uitgewerkt. Op die wijze zijn weinige hoofdtrekken voldoende, om het karakter van het landschap, zelfs in elk deel der aarde, te schetsen. Want terwijl de geoefende blik van den kruidkundige al de afzonderlijke soorten en ge- slachten onderscheidt, vloeijen voor het 0oog van den schilder vele vormen in een, die denzelfden of een bijna gelijken indruk bij hem achterlaten. Al die vormen worden dan tot e&nen, physiognomischen hoofdvorm zamen- gevoegd, en evenmin als Linnarus had behoeven te schromen, in zijn kunstmatig stelsel natuurlijke geslachten en groepen te splitsen,, evenmin moet men zich hier laten weerhouden, om, als het noodig is, vormen bijeen te brengen, die in het systeem der kruidkundigen van elkander verwijderd staan. Zoo er een plantenvorm is, die van den gewonen afwijkt en in de phy- 7 50 Ww. F. R. SURINGAR siognomie van het landschap scherp moet afsteken, dan is het wel die der bladerlooze Cacfussen, met hunnen vleezigen stengel, nu eens kogelrond , dan weder met talrijike armen als eene lichtkroon uitgestrekt. Geheel eenig, zou men zeggen, is de verschijning van zoodanige wangestalten in het plantenrijk. En toch worden ze elders, in eene geheel andere plan- tengroep, met geheel verschillende bloesems, evenzoo aangetroffen. Dezelfde rol, die de Caciussen in het amerikaansche landschap vervullen, wordt in de oude wereld vervuld door de vleezige Zuphorbia’s, en zoo misleidend komen deze vaak met hen overeen, dat het ongeoefend oog haar alleen aan het witte melksap herkennen kan. Ja, een dergelijken onbehagelijken vorm bezitten ook de talrijke S/apelia’s van de Kaap, hoewel bloesems en vruchten haar wederom eene ver, verwijderde plaats aanwijzen in het kruid- kundig systeem. Het is echter slechts bij uitzondering, dat aldus vormen moeten worden vereenigd, welke tot geheel verschillende natuurlijke groepen behooren. Want juist daarin bestaat het wezen der natuurlijke rangschikking, dat zi) steunt op wijzigingen in die deelen, welke met het karakter van de geheele plant in het naauwste verband staan. Zoo behooren de grassen, die in de weide tot öönen gelijkmatigen indruk versmelten, ook alle tot eene natuurlijke familie, en zelfs wanneer wij bij haar voegen de rietsoor- ten en biezen, die op vochtige plaatsen eene soortgelijke beteekenis hebben in de vegetatie, vereenigen wij nog slechts groepen,, die ook in bloesem en vrucht groote verwantschap bezitten. Zijn aldus de hoofdvormen met oordeel uitgekozen en bepaald, dan behoort er slechts eene juiste waarneming, een heldere blik toe, om op te merken, hoe sommige dier hoofdvormen in het landschap zijn vereenigd en zamen- geweven. En wil men den plantengroei in verband beschouwen met dien van andere streken, wil men dus zijn eigenaardig karakter tegen over deze, en zijne plaats in het geheel behoorlijk waarderen, dan moet nog worden nagegaan, hoe die zelfde grondvormen ook elders deel uitmaken van het landschap, of welke andere vormen daar, in plaats van hen, gebied voeren. Beschouwen wij b. v. op die wijze onze grasvlakten en heidevelden, en vergelijken wij ze met het voorkomen der grassen en heidestruiken in an- REDEVOERING. 51 dere streken der aarde, dan bemerken wij, dat dit gezellig zamengroeijen van vele voorwerpen eener zelfde soort of van eene zelfde familie een ver- schijnsel is, geheel eigen aan onze gematigde luchtstreek. Rijker, oneindig rijker in overvloed van vormen en kleuren zijn de ge- westen, waar de zon hare stralen loodregt op de aarde nederschiet. Grooter en schooner zijn daar ook de grassen, breeder hun loof. Reeds aan de oevers der middellandsche zee is de Aavenna-suiker ons een voorbode van de sierlijke bloesempluimen van het suikerriet, die, wiegende op den zachten luchtstroom, schitteren met den schoonsten zilverglans. En in die zelfde streken verschijut de Arundo donax als eerste getuige van de grootheid, die de bevallige, slanke grasvorm, met zijn geleeden stengel, in den boomhoogen bamboes bereikt. Maar de eigenlijk gezegde weilanden zijn geheel eigen aan onze luchtstreek. Dat eeuwigdurend groen, dat vast ineengesloten vlechtwerk van kruipende stengen, tegen de wintervorst be- stand, en telkens het levende gewaad vernieuwende, dat de aardkorst bedekt, ontbreken in die warmere gewesten. Reeds in zuidelijk Europa staan de grassen meer verstrooid tusschen de andere planten en bloemen, en waar in de heete luchtstreek nog uitgebreide grasvlakten voorkomen , zijn het eerder woestenijen te noemen, die uit gebrek van anderen plan- tengroei, in het vochtig jaargetijde, met los op zich zelf staande grasplan- ten zijn aangevuld. Zoo ook strekken zich, van ons vaderland tot aan de hellingen van het Uralgebergte, de woeste heidevelden uit, met het dorre, bijna naaldvor- mige loof en de taaije takken der struikheide begroeid,, waartusschen slechts nu en dan de bevallige klokjes der dopheide of de bloesems van eene andere gezellin in de wildernis bevallig uitkomen. Maar aan de andere zijde van den evenaar, waar voorbij de brandende hitte van midden-Afrika eene nieuwe gematigde luchtstreek aanvangt, vinden wij honderden van de schoonste Zriea’s met de sierlijkste bloemen, nu niet tot heidevelden ver- eenigd, maar tusschen den overigen bevalligen plantengroei van het Kaap- land verspreid. Ook elders komen de heidevelden niet voor. In Nieuw- Holland ontbreken zelfs de Zrica’s, maar zij worden er vervangen door de Epacriden, eene even sierlijke plantengroep , die met haar groote over- eenkomst heeft, m * 52 W. F.E.R. SURINGAR Wij spraken nog van de bosschen, die, in afwisseling met de meer vlakke streken, ons vaderland bedekken. Reeds het ongeoefend oog on- derscheidt in deze twee hoofdvormen, die zoowel in bloesem en vrucht, als ook door hun gebladerte en geheele voorkomen, hemelsbreed van elkan- der verschillen. Het zijn de verschillende boomen met breedbladerig loof aan de eene zijde, aan den anderen kant de pijnboomen met hunne regel- matige takken en dunne stijve naalden. Deze laatste zijn wederom geheel eigen aan de noordelijke helft van onzen aardbol. Rondom den geheelen pooleirkel breiden zij zich uit, en vormen eenen breeden gordel om de aarde, die op sommige plaatsen tot aan de grens der heete luchtstreek nederdaalt. Maar vooral aan de andere grens, waar slechts de taaije berk hen voorbij streeft, en de andere woud- boomen voor de koude van ijs en sneeuw geweken zijn, heerschen de som- bere pijnboomen met hun donkergroen naaldloof in het winterlandschap. Nu is het, als in Schotland, de den, die als met opgerigte armen de kroon draagt van naalden, twee aan twee vereenigd; dan is het, als in Scandinavie, de zwaarmoedige spar, met hare regelmatige takken ter aarde neergestrekt, maar met de spitse kruin fier ten hemel opgestoken, die met den vorigen te zamen den kouden scepter zwaait. Meer oostelijk, in het noorden van Siberie, heerscht daarentegen de Zarie met zijne los neder- hangende takjes en tot sierliike bundels vereenigde, afvallende naalden. Het is dezelfde vorm, dien wij, met dennen en sparren vereenigd, ook in de vlakten en bergen van midden-Europa ontmoeten. Zoo vervangt de eene soort de andere, meestal niet plotseling, maar eerst gelijkelijk met haar vermengd, en daarna heerscheres in haar eigen gebied. Elders, in de oostelijke streken van Azie, en in de verschillende deelen van noord- Amerika komen andere, en zelfs een veel grooter aantal soorten voor. Maar zoo gelijk is de indruk, dien al die pijnboomen, tot de drie ge- noemde typen behoorende, op den beschouwer maken, dat een europeesch veiziger van vroegeren tijd in Japan dezelfde soorten van zijn vaderland meende terug te vinden, en dat de landverhuizer, die onze streken verla- ten heeft, door de ‚amerikaansche pijnbosschen geheel aan die van zijn vaderland herinnerd wordt. De grootste verscheidenheid echter en de schoonste vormen behooren in dat werelddeel te huis. Behoef ik den REDEVOERING. 99 Mammoutsboom te noemen, die de californische bergen versiert, als den meest waardigen vertegenwoordiger van dien krachtigen plantenvorm? Drie- honderd voet hoog verheft zich zijn liinregte stam, en evenredig daaraan is de dikte van het hout, waaraan men, naar het aantal kringen, een ouderdom van drie duizend jaren toekent. Een stuk schors, rondom het benedenste gedeelte van den stam weggenomen, vormde eene kamer, waarin meer dan veertig personen behoorlijk plaats vonden. Zoo overtreft dus deze reus onder de planten zelfs den wereldberoemden ceder, tot de zelfde groep der naaldboomen behoorende, die de gebergten van Syrie be- volkt. Maar in bevalligheid wint het geen van de italiaansche Pizioo/ wier takken, naar boven tot eene schermvormige kroon vereenigd, en door den slanken stam gedragen, een eigenaardig karakter geven aan het landschap van die streken. Vinden wij overigens nog eigenaardige pijn- en cederbosschen op het Himalaya-gebergte, en strekken zich de naaldboomen ook in de nieuwe wereld uit tot de landengte, welke hare beide helften van elkander scheidt, hun invloed op het landschap is van lieverlede verminderd, naarmate zij de keerkringen naderen. Meestal op de hooge bergen teruggetrokken, heerschen zij zelfs daar niet meer zooals in het noorden, en zonderling moet de indruk zijn, het eerst door Conumsus en zijne reisgenooten on- dervonden, wanneer men pijnboomen en palmen elkander het gebied ziet betwisten. Opmerkenswaardig is het wederom, dat in het zuidelijk halfrond der aarde, ook in de gematigde luchtstreek, geene ware naaldboomen worden aangetroffen. Slechts weinige andere geslachten uit dezelfde natuurlijke groep, die der kegeldragende gewassen, zijn aan beide halfronden gemeen. Onder ‘deze de hijna bladerlooze Zphedra, de Taxus en de Podocarpus , een boom, wiens naalden tot een meer bladvormig loof zijn uitgebreid en wiens ronde kroon bovendien meer aan onze loofboomen herinnert. Wij vinden daarentegen andere vormen in die streken, welke, hoezeer ver- schillend in voorkomen, toch tot dezelfde natuurlijke groep behooren en ook een overeenkomstigen invloed uitoefenen in het landschap. Het ziin de zonderlinge Araucaria’s, die ook door eenigzins meerdere breedte van het loof en eene zekere slankheid der takken, te vergeefs hare ver- 54 W. F. R. SURINGAR wantschap met de regelmatige, stijve naaldboomen trachten te verbergen. En naast haar staan de Casuarineen, even grillig als zij, die met hare dunne, nederhangende takjes, in geledingen verdeeld en van bladeren ontbloot, een treurvorm schijnen van den fieren pijnboom van het noorden. Het zou ons te ver voeren, wanneer wij ook over de boomen met breed- bladerig loof deze beschouwing wilden uitstrekken. Reeds onder die van onze streken zouden wij meer dan eenen hoofdvorm moeten onderscheiden, en hoeveel meer nog, wanneer wij ze wilden vergelijken met de vormen, welke andere gewesten, en vooral de rijke keerkringslanden versieren. Daar treden boomen op uit de afdeelingen van het plantenrijk, die hier slechts door nederige kruiden of heesters worden vertegenwoordigd. Prachtige bloe- sems schitteren daar tusschen het duizendvoud afwisselend groen. Palmen en zoovele andere verheffen op hooge stammen een bladerdos, wiens even- wijdig loopende aderen den grondvorm aanwijzen der eenzaadlobbige plant. Ja, zelfs de varens met heur fijn gekarteld en ingesneden loof groeijen daar op tot boomen. Het zou te veel zijn ook de andere te noemen, bijna onmogelijk ze naar waarde te beschrijven. Welk denkbeeld toch kunnen wij geven van die heerlijke vormen, ons slechts van verre bekend uit be- schrijvingen en uit de half kranke voorwerpen, onder onzen donkeren hemel met moeite in het leven bewaard? Wij kunnen slechts luisteren , met ingenomenheid luisteren naar de bezielde taal van een von HumsoLpt, van een REINWARDT, van zoo vele anderen, die zich met een open oog en warme geestdrift hebben mogen overgeven aan een leven in en met die bekoorlijke natuur! Het zal uit het aangevoerde duidelijk zijn, hoe in breede trekken een aanschouwelijk tafereel van den plantengroei kan worden voorgesteld, maar tevens, dat zoodanige schets uit een wetenschappelijk oogpunt nog niet voldoende is. Het karakter van het landschap wordt voornamelijk bepaald door vormen, die of door hunne grootte, of door hun groot aantal, som- wijlen ook door een geheel eigenaardig voorkomen of door schitterende kleuren in het oog vallen. Maar voor de wetenschap is het aanwezig zijn van den trotschen pijuboom niet van meer gewigt dan dat van de REDEVOERING. 55 nederige boschbes, die aan zijne voeten voortkruipt; uit dat oogpunt staat hij niet hooger dan de liefelijke alpenroos die hem op de zwitsersche sneeuw- toppen, de Ahododendron-soort die hem in eenig ander gebergte van Europa of west-Azie vergezel. Op den wetenschappelijken onderzoeker maakt het niet meer indruk, wanneer hij een uitgestrekt woud, dan, wanneer hij in eene enkele rotsspleet van de Kaap Zrica’s aantreft, die nergens anders, zelfs niet op gelijke plaatsen in den omtrek worden weergevonden; of op een enkel voorgebergte in Italie de schoone Campanula isophylla ; of wan- neer hij den geheel eigenaardigen plantengroei van St. Helena beschouwt en het aantal planten waarneemt, dat niet slechts aan dat eiland, maar zelfs aan bijzondere plaatsen van dat eiland eigen zijn. Bij hem staat het nederigste biesje gelijk met den fiersten boom, met de schitterendste bloem; en in plaats van een tafereel, hetwelk den totaal-indruk weergeeft van het landschap, treedt hij te voorschijin met cijfers en tabellen, die den plantengroei tot in zijne laatste bijzonderheden ontleden. Ik mag uwe aandacht 'G. T. niet vermoeijen met die tabellen der zoo- genoemde plantenstatistiek, haar niet vestigen op de wijze, waarop men, voor de wetenschappelijke vergelijking en ontleding van den plantengroei, de feiten opspoort en tot een geheel zamenstelt. Een enkele trek zal vol- doende zijn, om de beteekenis van dit gedeelte der wetenschap te doen waarderen. Men heeft er niet slechts prijs op gesteld, te weten, welke plantenvor- men in elk deel der aarde worden aangetroffen, maar ook om de verhou- dingen te leeren kennen tusschen het aantal soorten, dat hier en ginds den bodem versiert. En niet slechts tusschen dien rijkdom van soorten in het algemeen, ook meer in het bijzonder van die, welke tot grootere of kleinere afdeelingen van het plantenrijk behooren. Zoo heeft reeds Roger Brown de verhouding bepaald tusschen het aantal &&n- en twee-zaadlob- bige planten, in hare afwisseling over de verschillende streken der aarde, van den aequator naar de polen. Vox Humsorpr heeft het eerst die be- rekening tot de kleinere afdeelingen, de familien van het plantenrijk, uit- gestrekt, en talrijk zijn de onderzoekingen, door vele anderen in dit ge- bied met zorg en naauwgezetheid volbragt. Dat onderzoek leidde tot allermerkwaardigste uitkomsten. Zoo merkte 56 W. F. R. SURINGAR men op, bij de vergelijking van twee naburige landen, als Duitschland en Frankrijk, dat de rijkdom der voomaamste familien, met betrekking tot den totalen rijkdom aan soorten, in beide weinig verschilden. En toch ontbreken in Frankrijk vele soorten van grassen, van kruisbloemen en andere uit die rijkelijkst vertegenwoordigde groepen,, welke in Duitschland tot de zeer algemeen voorkomende planten behooren. Die ontbrekende soorten zijn in Frankrijk door andere van dezelfde familie vervangen, welke men daarentegen in Duitschland mist. Zoo vormt dus de flora van Fran- krijk een zeker geheel, dat in zamenstelling met de flora van Duitschland overeenkomt, terwijl de zamenstellende elementen, de afzonderlijke soorten, door langzame wisseling, veranderd zijn. De meeste deelen der aarde zijn nog niet zoo naauwkeurig onderzocht als de landen van Europa. Slechts ten deele was het mogelijk de grenzen te leeren kennen, waarbinnen eene bepaalde soort, een geslacht , of eene familie op de oppervlakte der aarde besloten is. Eveneens om na te gaan, hoe de enkele voorwerpen in het gebied der soort, hoe de soorten in dat van het geslacht, hoe eindelijk de geslachten in dat der natuurlijke familie, waartoe zij behooren, zijn verdeeld. Doch, hoeverre dit onderzoek nog zij van zijne voltooijing, toch openbaarde zich reeds met voldoende zeker- heid de algemeene wet, waaruit het straks genoemde verschijnsel voort- vloeit. Gelijk in het algemeen de voorwerpen eener soort het digtst bij elkander staan in het midden van haar gebied, en schaarscher worden naarmate men hare grenzen nadert, zoo bleek het ook, dat de soorten van een geslacht, de geslachten eener familie veelal in een of meer deelen der aarde als om bepaalde middelpunten zijn opeengehoopt, terwijl zij verder van daar meer verspreid zijn of geheel ontbreken. Zoo komen dus de betrekkingen, waarin de afzonderlijke voorwerpen staan tot de soort, de soorten tot haar geslacht, de geslachten tot hunne familie, met elkander overeen, zoowel in het kruidkundig stelsel als in hunne verdeeling over de aarde. Men kan het plantenrijk beschouwen als een geheel, waarvan de zamenstellende deelen, de afzonderlijke soorten, op tweederlei wijze zijn gerangschikt. Eens in des menschen gedachte, in het natuurlijke stelsel, waar zij naar de wijzigingen in bouw en maaksel , als Zypen, in hoogere groepen en trapswijs meer bijzondere afdeelingen REDEVOERING. 57 ziin zamengevoegd. Andermaal daarentegen in de werkelijkheid, over de oppervlakte van den aardbodem, op eene wijze, waarvan wij de wetten nog niet in alle bijzonderheden kennen, doch waarin wij de harmonie van een geheel beginnen in te zien. En tusschen die beide bestaat verband. Dat verband bevreemdt ons niet; wij zijn reeds lang gewoon aan de erva- ring, hoe verwantschap van vorm, ook in de planten-wereld, met over- eenkomst in andere eigenschappen vergezeld gaat. Waarom zouden dan ook niet zoodanig verwante planten overeenstemming verraden in de wijze, waarop zij over de oppervlakte der aarde zijn verdeeldl? Maar het treft ons als een nieuwe getuige van die eenheid, die harmonie, welke het nader onderzoek der natuur in al hare deelen doet ontdekken, eene har- monie, die al de deelen van het groote geheel als met een levenden adem bezielt. De voornaamste taak bij het onderzoek der natuur is de verklaring van de waargenomen verschijnselen, en het mag derhalve bovenal onze belang- stelling wekken, welken weg men daartoe, in de studie der planten- geographie, heeft ingeslagen. Om het antwoord te vernemen op die vraag, moeten wij ons langzamerhand terugtrekken van het standpunt, waarop wij ons tot nu toe hebben geplaatst. Wij lieten vandaar onzen blik weiden over het geheel. Maar wij moeten die algemeene beschouwing, hoe aanlokkend ook, vaarwel zeggen, willen wij den natuuronderzoeker volgen, tot waar .hij, een voor een, de verborgen draden van het net- werk opspoort. Reeds een vlugtige blik overtuigt ons, dat er een verband bestaat tus- schen de eigenschappen der aarde en haar wisselend plantenkleed. De eene plant groeit in het losse duinzand, de andere in de vaste klei, we- derom eene andere in den zuren veengrond of in het weeke moeras. En te vergeefs zou het zijn, de moerasplant over te brengen in het rulle zand, of de bewoonster der zilte zeekust landwaarts in te voeren. Al die plan- ten hebben hare bepaalde levensbehoeften. Alle vereischen zij een bodem, die in physische eigenschappen, watergehalte en scheikundige zamenstelling zekere grenzen niet te buiten gaat. Die levensbehoeften zijn vervuld op 8 58 W. F.R. SURINGAR de plaatsen, waar wij de planten van nature aantreffen, en zoo openbaren zich de wisselingen van den bodem in de wisseling der kleuren en vormen van zijn levend gewaad. Magtiger dan andere invloeden is de warmte. Zij vormt geene plaatselijke wijzigingen,, van betrekkelijk geringe uitgebreidheid, die in de verschillende streken der aarde op overeenkomstige wijze worden herhaald. Als met nen greep omyat zij hare geheele oppervlakte, van den aequator tot de beide polen. En hoe met hare wisselingen het plantenkleed verandert, behoef ik naauwelijks te herinneren. Met een enkel woord spraken wij er reeds van, hoe de rijkdom der vormen, de pracht der kleuren, toenam van de koude streken naar de keerkringsgewesten. Hetzelfde verschijnsel nemen wij waar op de bergen. Naarmate wij hooger stijgen, voelen wij de zonnewarmte verminderen, en daarmede overeenkomstig zien wij ver- andering in den plantengroei, en dezen telkens meer gelijk worden aan dien van noordelijker streken. Treffend moet de indruk zijn, wanneer men binnen de keerkringen opstijgt tot de lijn van ecuwige sneeuw, als men dan van lieverlede de palmen en boomvarens en al de pracht der tropische flora verlaat, om daarboven, in snelle opvolging, eene reeks van vormen aan te treffen, overeenstemmende met die van koeler gewesten, telkens armer en schraler, tot dat eindelijk de koude van ijs en sneeuw alle plantenleven heeft uitgebluscht. Zoodanige algemeene vergelijking echter moge wijzen op het verband, dat tusschen de eigenschappen der aarde en den plantengroei bestaat, eigenlijke verklaring van de verschijnsels geeft zij niet. Zij zou dit dan alleen kunnen, wanneer werd aangetoond, dat die hoedanigheden van den bodem, die gesteldheid van het klimaat, die meerdere of mindere zonne- warmte den plantengroei hadden doen ontstaan, dat zij niet slechts de noodzakelijke gezellinnen, maar tevens de oorzaken van het plantenleven waren. Doch verre is het van daar. Hoe menige plant missen wij op plaatsen, waar toch alle mogelijke voorwaarden vervuld zijn voor haar bestaan. Ginds in die duinpan groeit het sierlijike parnaskruid of schittert de blaauwe Gentiaan. Waarom zochten wij haar te vergeefs in den om- trek, in die andere vallei, waar zij toch denzelfden bodem, dezelfde voch- tigheid, dezelfde warmte zou aantreffen? Daar drijven de ronde bladen en REDEVOERING. BE) helder witte bloemen der waterplomp; waarom niet in dat andere water, in de nabijheid? Waarom treft men alleen de gele aan in den omtrek van Geneve, terwijl de beide soorten in alle omliggende landen voorkomen ? Zij ‚vinden daar dezelfde behoeften op gelijke wijze vervuld, want sedert 40 jaren hebben ze, met opzet overgebragt, in de vijvers van den kruid- tuin stand gehouden. Hemelsbreed is het verschil tusschen den planten- groei der nieuwe en dien der oude wereld. Wij zagen reeds, dat daar geene heidevelden voorkomen als in ons werelddeel, dat de naaldbosschen daar uit geheel andere, en veel talrijker soorten bestaan. Waarin ligt dat onderscheid? Zeker niet in ‘de klimaten, die beide deelen der aarde in dezelfde opeenvolging bezitten. Zeker niet in andere uitwendige omstan- digheden, want hoeveel vormen, door den mensch uit Amerika overge- bragt, groeijen hier welig voort. Behoef ik de Mais, den tabak, maar vooral den aardappel te noemen, wiens cultuur in geheel de beschaafde wereld het burgerregt verkregen heeft? En wie zou, onder de wildwas- sende planten, b. v. de gele Oxzagra onzer zandstreken houden voor een vreemdeling uit die verre gewesten, voor twee eeuwen nog binnen de enge grenzen onzer tuinen beperkt? Zoo ook heeft de nieuwe wereld, door het verkeer der menschen, vaak zonder hunne opzettelijke bemoeijing, een aantal gewassen uit Europa verkregen, en is zelfs de flora der Vereenigde Staten sedert rum twee eeuwen met bijna 200 wild-groeijende planten verrijkt. Zou dit mogelijk geweest zijn, ja zou het noodig wezen, sier- planten in onze tuinen, granen op onze akkers met zorg te kweeken, wanneer de’ aarde overal van zelve reeds die vormen voortbragt, welke er de voorwaarden vervuld vinden voor haar 'bestaan ? Wij moeten dus andere omstandigheden, andere oorzaken te hulp roe- pen, om ons rekenschap te geven van het aanwezen der planten in de verschillende streken der aarde. De geschiedenis van elke plant moet worden opgespoord; zij moet ons leeren, hoe de plant gekomen is op de plaats, waar zij nu leeft en voortgroeit. Ongelukkig list de aanvang dier geschiedenis in het verre verleden verborgen, even als de eerste geschie- denis der aarde zelve. Geene menschelijke getuigen hebben het bijge- woond, hoe de bekoelde schors van den gloeijenden aardbol de levende vormen heeft voortgebragt, welke haar nu versieren, door welk vermogen 8 60 W. FR, SURINGAR zij zijn ontstaan, elk met hare bijzondere eigenschappen, en daardoor aan bepaalde omstandigheden gebonden. Wel leeren ons de overblijfselen van gewassen, diep in den schoot der aarde bedolven, dat deze haar levend gewaad meermalen heeft veranderd, dat omwentelingen harer schors her- haaldelijk den plantengroei hebben vernietigd, en dat telkens een nieuwe plantengroei ontstaan is, hooger bewerktuigd dan de vorige. Maar in welken zamenhang die opvolgende vormen tot elkander stonden, hoe de tegenwoordige in verband staan met die welke hen voorafgingen,, laat zich zelfs niet vermoeden. Evenmin dus ook, door welke oorzaken de over- eenstemming is bepaald tusschen de verdeeling der in het natuurlijk stelsel verwante gewassen, waarvan wij vroeger spraken. Het kan een punt van onderzoek wezen, of alle tegenwoordig levende planten tegelijkertijd ont- staan zijn, dan of sommige van haar een hoogeren ouderdom bezitten, en daarentegen andere, zooals men van die met zamengestelde bloemen ver- moedt, van lateren oorsprong zijn. Men kan vragen, van welke omwen- telingen der aardkorst de tegenwoordige plantengroei nog getuige geweest is. Zoo is het waarschijnlijk, dat de oude en de nieuwe wereld reeds door den oceaan gescheiden waren, voordat zii met haar tegenwoordig plantenkleed werden bedekt, dat daarentegen de middellandsche zee eerst later eene landstreek overstroomd heeft, die de flora van Spanje aan die der vlakten van Perzie verbond. Allermerkwaardigst zijn in dit opzigt de nasporingen van Forsrs omtrent den plantengroei van Groot-Brittannie, Maar wat zijn deze enkele punten, uit de laatste tijdvakken, in verband met de geheele geschiedenis? Moeijelijk is het onderzoek, daar gelijktijdig de geschiedenis der aarde en die van het bewerktuigd leven moeten wor- den onderzocht, terwijl juist beide onderzoekingen in elkanders uitkomsten den grootsten steun zouden bezitten. Elke nieuwe verovering mag daarom op hoogen prijs worden gesteld. Doch wie durft zich, zelfs in de verre toekomst voorspellen, dat de ongelijke strijd eens tot volkomene zegepraal leiden zal? Wij wilden nagaan, G. T., welken weg de studie der planten-geographie heeft ingeslagen, om rekenschap te geven van de waargenomen verschijn- REDEVOERING. 61 selen. Welligt stelt het u te leur, niet veel meer te vernemen, dan hoe- verre zij nog van die volledige verklaring verwijderd is. Maar juist dit is eene der voornaamste eischen van de wetenschappelijke methode, dat zij zich naauwkeurig afvraagt, in hoeverre de verschijnselen binnen het gebied der verklaring vallen, en dat zij gewillig afziet van hetgeen zij nog niet verklaren kan. Juist dit is eene groote verdienste der hedendaagsche plan- ten-geographie tegenover, die van vroeger dagen, dat zij erkend heeft en duidelijk uitgesproken, welk een voorname grond voor de volledige ver- klaring der verschijnsels haar nog ontbreekt, dat zij, in plaats van die leemte door losse gissingen slechts schijnbaar aan te vullen, die leemte als met den vinger heeft aangewezen, en tevens den arbeid, waardoor zij, zoo mogelijk, moet worden hersteld. De regte waardering der gewigtige rol, welke de vroegere, ons onbe- kende, werkingen spelen in den tegenwoordigen toestand der vegetatie, heeft tevens de ware beteekenis in het licht gesteld van die invloeden, welke nu nog voor onmiddellijke waarneming vatbaar zijn. Het vermogen, waardoor elke soort het eerst is voortgebragt, behoort tot het onbekende verleden, maar het leeft voort in de gevolgen, in het aanwezig zijn en de gedurige voortplanting van den bepaalden vorm met zijne bepaalde eigen- schappen. Op welke plaats ontstaan, hetzij in een of meer verschillende voorwerpen, heeft elke soort, zoo als zij ook nu doet, hare zaden uitge- strooid. Hier in de nabijheid neergevallen, elders door wind of water- stroomen weggevoerd, hebben deze zaden nieuwe planten gevormd, waar de omstandigheden het gedoogden. Zoo heeft iedere soort een gebied ingenomen, door het vermogen dat zij nu nog bezit, en heeft zij het uit- gestrekt over de aarde, tot daar, waar klimaat of andere omstandigheden paal en perk stelden aan hare uitbreiding. Waar wind noch waterstroomen de zaden hadden gevoerd, heeft de mensch ‘ze gebragt, als hij meende door haar in zijne levensbehoeften te voorzien. Zoo werd hij eene nieuwe oorzaak, dat sommige planten over de aarde werden uitgebreid. Maar ook hij kon het slechts daar, waar de omstandigheden het gedoogden; ook hij kon de grens niet overschrijden, door de onverbiddelijke uitwendige invloeden evenzeer aan het nieuwe ge- bied der plant gesteld. 62 W. FR. SURINGAR Terwijl hem in het Himalaya-gebergte de rijst, dat voorname voedsel der tropische landen, nog tot op drie duizend voet hoogte volgt, moet hij daarboven voor haar eene vergoeding zoeken in de tarwe, uit gematigde luchtstreken overgeplant; en waar, zevenduizend voet hooger, ook deze hem verlaat, kweekt hij gaarne de gerst en de haver, minder voortreffelijk graan, maar hetwelk tevreden is met eene schralere luchtstreek. Hooger dan de rijst, stijgt de Mais op in de gebergten van tropisch Amerika, doch ook daar volgt eene hoogte, waar het koren der oude wereld welkom is. Evenzoo wordt de keuze beperkt, naarmate men in de vlakte de polen der aarde nadert. Moge in Europa de cultuur der Mais en der tarwe, nog in de vorige eeuw, van het zuiden aanmerkelijk zijn uitgebreid, eens komt de grens, waar men haar niet naar willekeur afwisselen kan met de vogge, en hoog in het noorden is het wederom slechts de gerst, die met den aardappel de bewoners der poolstreken voedt. Daar dreigen eindelijk ook deze, de laatste weldadige vertegenwoordigers van het plantenrijk, den mensch te verlaten. Met inspanning van alle krachten strijdt hij dan om het dagelijksch brood. Had hij in warmer streken slechts te kiezen uit den ruimen voorraad, en ging hij gewillig over tot een ander gewas, wanneer het eerste te strenge eischen deed aan het klimaat, hier zoekt hij zelfs het weinige te ontwringen aan de half gesloten handen der elders zoo milde natuur. Waar, zoo als op IJsland en Unalaschka, slechts de aardappel is overgebleven, kweekt hij die plant als een kostbaren schat, schoon zij ter naauwernood een aantal nietige knollen voortbrengt. Tot aan de noordelijke grens van Zweden zaait hij de gerst, daär hoofdbestanddeel van het brood, zij het ook, dat hij ze half ontwikkeld van den akker halen en in den oven droogen moet, zij het ook, dat hij slechts eenen enkelen zomer met vreugde begroet, die het graan op den akker tot geheele rijpheid brengt. Daar, waar de mensch in den strijd met de natuur alle krachten inspant, gevoelt hij eerst regt hare magt. Daar erkent hij ook het onverwinnelijk vermogen, waarmede zij het plantenleven binnen bepaalde grenzen beperkt. Däär is ook de werkplaats van den natuuronderzoeker, die de werking der hedendaagsche invloeden naspoort. Daar bestudeert hij ze, ook bij de wildwassende plant, aan de grenzen van haar gebied, waar zij te vergeefs REDEVOERING. 63 hare zaden uitstrooit, waar slechts gebrekkige voorwerpen optreden als getuigen van de worsteling, als slagtoffers van den vruchteloozen strijd. Met de grootste zorgvuldigheid zoekt hij die grenzen op, bij elke soort, en vervolgt ze van punt tot punt, totdat hij het gebied rondom heeft afge- bakend. Want daar, aan die grenzen, meet hij de krachten, waardoor zij worden vastgesteld. Däär alleen, op die plaats van het evenwigt, kan hij het dubbele vraagstuk oplossen, welke invloeden van bodem en klimaat in het plantenleven werkzaam zijn, en in welke mate zij deel hebben in het leven van elke soort. Terwijl in het midden van haar ge- bied alle levensvoorwaarden meest ruimschoots zijn vervuld, wordt aan die grenzen nu de eene, dan de andere tot het streng noodzakelijke beperkt, en daalt daarbuiten zelfs beneden dit laagste bedrag. Terwijl binnen het gebied schadelijke invloeden beneden de maat vallen van hetgeen de plant verdragen kan, stijgt aan de grens nu de een, dan de ander tot die hoogte, en verhindert hare ontwikkeling daar buiten. Daarom ontleedt de natuur-onderzoeker, in de nabijheid dier grenzen, al die uitwendige invloe- den, gaat na, welke van hen daarbuiten dalen tot een bedrag, lager dan ergens binnen het gebied, of welke daar voor het eerst optreden met be- lemmerende kracht. Moeijelijk is dat onderzock , groote zorg en veel arbeid vereischt het. Elke soort moet afzonderlijk worden behandeld, elk deel der grens afzonderlijk beschouwd, elke invloed afzonderlijk worden verge- leken, maar op de vragen, aldus met gewisheid gedaan, geeft de natuur ook een bepaald antwoord, en, weinig moge men door den arbeid van vele jaren verklaard hebben, men heeft het goed, men heeft het grondig verklaard. Zoodanig is de taak van den natuur-onderzoeker. Zoo heeft haar DE CanpoLze begrepen, zoo heeft hij ze voor zich zelven, voor anderen met klaarheid afgebakend. Beperkt door den aard der hedendaagsche invloeden, werkt hij, binnen die grenzen, zijne taak veilig af, verklaart wat verklaard kan worden, terwijl andere onderzoekingen worden voorbe- reid, om den ontbrekenden grondslag voor de volledige verklaring op te bouwen. Slechts even noemde ik ze, die onderzockingen naar de geschie- 64 W. F. R. SURINGAR denis der plantenwereld. Hoe gaarne had ik met u den natuuronderzoe- ker gevolgd, waar hij uit den schoot der aarde getuigen opdelft van lang vervlogen eeuwen; hoe gaarne zelfs de laatste tijdvakken dier geschiedenis beschouwd, al ware het slechts de korte tijd sedert het bestaan der men- schen op aarde, ware het slechts, om te zien hoe de oorsprong der cul- tuurgewassen, nog in het begin dezer eeuw door een von Humsoror als onnaspeurlijk beschouwd, door gezet onderzoek is aan het licht gekomen. Helaas, de grenzen eener rede zijn te eng, om al dien rijkdom te bevat- ten. Ook bij het beschouwen van de hedendaagsche invloeden op de plan- ten-verspreiding moeten wij ons beperken, ons 'vergenoegen met een vlug- tigen blik. Wij hebben den natuuronderzoeker vergezeld tot daar, waar hij de ver- borgen draden van het netwerk een voor een opspoort. Ter naauwernood is het ons vergund, hem nog een oogenblik gade te slaan in zijnen arbeid, en in eene enkele bijzonderheid den kenmerkenden geest van zijn onderzoek te leeren waarderen. Naauwelijks kunnen wij nog vernemen, hoe hij den invloed der warmte, de opperste magt die het plantenleven binnen bepaalde grenzen bedwingt — om van de afzonderlijke werking der lichtstralen thans niet te gewagen — in zijn ware beteekenis opgevat en aldus aan de ver- klaring der verschijnselen dienstbaar gemaakt heeft. Iedere plant heeft voor haar leven eene zekere warmte noodig. Ziedaar eene cenvoudige waarheid, nog nooit door iemand betwist! Maar eerst laat is zij geheel begrepen, eerst onlangs als zoodanig het beginsel gewor- den, dat de planten-geographie tot een nieuw leven heeft opgewekt. Iedere plant heeft eene bepaalde hoeveelheid warmte noodig, om hare ontwik- keling te volbrengen. Dat zag men voorbij, als men slechts lette op den warmtegraad, vereischt voor het leven der plant, en zich geen rekenschap gaf van het aandeel, dat de warmte in het plantenleven heeft. Het stuk hout, dat wij op onzen haard verbranden, heeft de koesterende warmte, die het verspreidt, vroeger ontvangen van de zonnestralen die den levenden . boom beschenen. Zoo verbruikt iedere plant en elk plantendeel eene be- paalde hoeveelheid warmte, niet ongelijk aan een werktuig, dat voor die warmte eenen bepaalden arbeid verrigt. Die arbeid is de vorming dier dee- len zelve; als’produkten kennen wij de stoffen waaruit die deelen bestaan. REDEVOERING. 65 Naarmate in denzelfden tijd meer warmte wordt aangeboden en door het werktuig kan worden verbruikt, gaat zijn arbeid sneller voort en worden ziine voortbrengselen spoediger toebereid. Zoo vormt en ontvouwt ook de plant, die door den kweeker aan de hoogere temperatuur der trekkas is blootgesteld, sneller hare bladeren en bloesems. Zoo wacht ook een snellere oogst het graan in jaren van grootere warmte, en wordt in het noorden , tot eene zekere grens, de kortere tijd van den zomer door de ster- kere hitte vergoed. Wordt daarentegen de noodige warmte slechts spaar- zaam toegemeten, dan vertraagt zich de gang van het werktuig en leveıt het zijne produkten eerst na een langer tijdvak af. Zoo duurt de cultuur van den aardappel elf maanden nabij hare hoogste- grens in de Andes, onder den evenaar, terwijl zij in onze streken, bij ongeveer tweemaal ster- ker warmte, ook bijna tweemaal spoediger afgeloopen is. Aldus wordt met eene onverbiddelijke gestrengheid de verschuldigde warmte opgeeischt. En wanneer hare bronnen al te vroeg gesloten wor- den, staat het werktuig met onvoltooiden arbeid stil. Zoo ook die veld- vruchten aan de noordelijke grens van haar gebied, waarvan wij zagen, dat zij onrijp van den akker werden gehaald, omdat de zomerwarmte voorbij was, voordat zij haar tot rijpheid had gebragt. Wij noemden de bronnen der warmte alsdan te vroegtijdig gesloten , maar het is de vraag, wat wij onder die uitdrukking verstaan. Im- mers, ofschoon de warmte afneemt, wanneer .de zomer plaats maakt voor den herfst, de zon houdt niet op hare koesterende stralen te versprei- den, al is het ook met verminderde kracht. En zelfs wanneer in den winter het water tot ijs is gestold, en het kwik in den thermometer het nulpunt aanwijst, is toch niet alle warmte verdwenen; want nog dieper kan de thermometer dalen, en in de werkelijkheid is nog nimmer het laagste punt bereikt, waarbij alle warmte is uitgebluscht. Gelijk echter eene zekere warmte vereischt wordt, voordat het werktuig zijne bewegingen aanvangt, zoo bestaat er ook voor de plant eene. tempe- vatuur, beneden welke haar leven voor den invloed der warmte ongevoelig is. Eexst boven dien warmtegraad, voor haar het nulpunt, ontvangt zij nuttige warmte, die zich in hare ontwikkeling werkzaam betoont. Naau- welijks is, in het voorjaar, de warmte boven dat nulpunt gestegen, of de 9 66 W. F.R. SURINGAR bewoner dier noordelijke streken,, door ervaring geleid, vertrouwt den graan- korrel aan den ondankbaren bodem toe. Weinig zou het hem baten, dien nog vroeger te zaaljen; weinig ook, in den laten herfst het graan op den akker te laten staan; want spoedig daalt in die streken de warmte tot het punt, waarbeneden zij onmagtig is, iets aan den onvoltooiden arbeid toe te voegen. Elke plantensoort heeft aldus haar eigen nulpunt, boven hetwelk de warmte eerst aanvangt in haren groei en hare ontwikkeling werkzaam te zijn. Als met den vinger werd deze waarheid door de ervaring aangewe- zen, maar eerst in onze dagen werd zij duidelijk gevoeld en uitgesproken,, en bij de verklaring der verschijnselen met voordeel toegepast. Merk- waardig is het daarbij, en eene zijdelingsche bevestiging der methode, dat in die nulpunten, zoo als ze uit de verschijnselen der plantenverspreiding zelve werden afgeleid, eene regelmatige opklimming bespeurd wordt, naar- mate de soorten aan warmer luchtstreek toebehooren. Er ligt dus meer in de algemeene waarheid, dat elke plant voor haar leven eene bepaalde warmte noodig heeft, dan dat zij zich niet veilig bevinden kan in eene temperatuur, die aan de eene of andere zijde zekere grenzen te buiten gaat. Ook dit ligt er in opgesloten, maar als eene afzonderlijke stelling, waarvan de vorige streng moet worden afgescheiden. De naauwkeurige waardering en ontleding van den invloed der warmte werd opgeroepen als een getuige voor den geest van het tegenwoordig on- derzoek. En waarlijk, even onbepaald als vroeger de vergelijking was tusschen het klimaat en den plantengroei, even naauwkeurig wordt nu tekenschap gegeven van de wijze, waarop de verschillende elementen van het klimaat, elk op zijn beurt, ofin vereeniging met elkander, in het be- perken van elke soort binnen haar gebied werkzaam zijn. Wanneer wij b. v. opmerken, hoe de beuk, dat sieraad van midden- Europa, tusschen de Oost-zee en de Zwarte zee naauwelijks het gebied van Rusland binnentreedt, dan erkennen wij aan die grens de magt der winterkoude, strenger naar het noorden, maar strenger ook naar het mid- den ‚van..het vasteland. - Zuidelijk wordt het aan die zijde de overmatige hitte van den zomer, die, vergezeld door verschroeijende droogte, als ver- REDEVOERING. 67 nielende magt optreedt, en het gebied beperkt. Zoo is het bij andere soorten de vochtigheid, die, in Europa vooral naar de westzijde, de planten kwij- nen doet. Onverzeld trekt haar de warmte aan de zuidelijke grens slechts zelden vijandig te gemoet. En op die enkele punten is het niet de doo- dende hitte van enkele dagen, maar de overmaat van warmte, aan de plant gedurende het tijdperk van haren groei opgedrongen, boven hetgeen zij bij gezonde ontwikkeling verdragen kan. Het is dus juist omgekeerd als in het noorden, waar wij zagen dat de cultuur der veldvruchten ein- delijk door onvoldoende warmte werd belet. Ook voor de wildwassende plant staat daar niet slechts de uiterste winterkoude als vijandige wachter op de grenzen; buiten die grenzen wordt zij veelal door den vriend verlaten, door gemis aan de noodige hoeveelheid warmte met onvolkomene ontwikkeling bedreigd. Zoodanig is het lot van den beuk in het zuiden van Scandinaviö, maar vooral in Schotland. Milder is daar, aan den oever der zee, de winter, dan in veel zuidelijker gelegen streken van Rus- land. Maar wat baat het, dat de boom het gure jaargetijde doorleeft, als ook de zomer zwak is geworden en hem de noodige warmte, gedurende het tijdperk van zijnen groei, onthoudt? Ook op den Etna wordt zijne hoogste grens op die wijze veroorzaakt. Daar bedreigt hem niet, als in de Carpathen en in de gebergten van Zwitserland, de moordende koude gedurende de rust van zijnen winterslaap, maar begeeft hem de noodige warmte, om de aangevangen vorming van bloesem en vrucht naar eisch te voltooijen. Ziet, van dien verschillenden invloed der warmte, van die onderscheidene oorzaken , werkzaam aan elk deel der grens, gaf de gemiddelde warmte van het jaar, waarmede men aanvankelijk den plantengroei vergeleek, geene rekenschap. Ook aan de lijnen, die men later trok tusschen de plaatsen, die gelijke gemiddelde zomerwarmte en die, welke dezelfde gemiddelde winterkoude bezaten, liepen de grenzen der soorten niet evenwijdig. Mog- ten zij haar al somwijlen een eindweegs volgen, straks doorsneden zij haar, gelijk zij elkander op de schijnbaar grilligste wijze doorkruisen. En geen wonder. Elke plant heeft hare eigene behoeften, elke haar eigen tijdperk van werkzamen groei. Wat schaadt het de eene, dat de vroegere zomer- maanden het middental voor dat jaargetijde verlagen, wanneer hare ont- 9* 68 W. F. R. SURINGAR wikkeling eerst in de latere maanden plaats grijpt? wat voordeel brengt eene andere daarentegen de warmte, die invalt, nadat zij reeds hare bloe- sems en vruchten heeft gevormd? Tusschen geen stel van lijnen, volgens eenig algemeen beginsel getrokken, laat zich de plantengroei passen. Niet in zijn geheel kan deze worden behandeld. Elke soort moet afzonderlijk worden beschouwd, elk deel der grens van deze afzonderlijk nagegaan. En bij het bepalen der invloeden, welke die grenzen beheerschen, in het bijzonder van dien der warmte, zijn geene middentallen of uiterste waar- den _voldoende. Nevens haar moet vooral de hoeveelheid warmte wor- den berekend, die op elke plaats, boven verschillende warmtegraden, aan het plantenleven ten dienste staat. Meermalen werd tot nu toe het onder- zoek bezwaard of onmogelijk gemaakt, doordien de waarnemingen op de verschillende elementen van het weder, ofschoon voorhanden, in een vorm waren medegedeeld, die haar gebruik verhinderde. Gestrenge eischen worden aan deze door het tegenwoordig onderzoek gesteld. Omslagtig en moeijelijk wordt daardoor de arbeid; maar vindt die meerdere moeite niet daarin eene ruime belooning, dat zij zekere vruchten draagt en beantwoordt aan een vast voorgesteld doel? Geen geringer eischen dan aan de weerkundigen stelt de aard van het onderzoek aan hen, die hetzij in de nabijheid, hetzij vooral in verre, minder bekende gewesten, den plantengroei bestuderen. Te dikwijls hielden dezen zich vroeger tevreden met de algemeene opgave van de landstreek, vanwaar zijj hunne schatten hadden medegebragt. Meer naauwkeurige, meer bij- zondere nasporingen op kleiner gebied worden vereischt. Reeds hebben latere waarnemers met meer naauwgezetheid in het oog gehouden, aan welke voorwaarden hun onderzoek, ter wille der wetenschap, moest voldoen. Maar veel arbeid, oneindig veel arbeid wordt in dit opzigt nog vereischt, zal eenmaal over al de planten der aarde worden uit- gestrekt, wat nu nog slechts voor enkele soorten van Europa kon wor- den volbragt. In welk naauw verband de studie van de verschijnselen der plantenver- spreiding staat met de vervulling onzer stoffelijke behoeften, zal naauwe- lijiks behoeven te worden vermeld. De landbouw gaf de eerste aanleiding tot de juiste beschouwing der warmte, die zich voor de studie der planten- REDEVOERING. 69 geographie zoo vruchtbaar heeft betoond. Weerkeerig geeft dit onderzoek rekenschap van den goeden, en van den vaak slechten uitslag op pogin- gen, om eenig gewas over te brengen naar eene andere plaats. Naauw- keurige studie alleen kan van vroegere ervaring partij trekken en haar, bij latere pogingen, tot eene zekere leidsvrouw maken. Zoo levert ook hier de praktijk, wanneer zij tot bewustzijn komt, bruikbare bouwstof voor de wetenschap, en vindt zij zelve wederom, bij verdere ontwikkeling , in deze haren krachtigsten steun. De juiste waardering van den invloed der warmte werpt een nieuw licht op het leven der plant. Weerkeerig worden nieuwe werkzaamheden van hen gevorderd, die zich aan de studie van dat plantenleven hebben toegewijd. De bepaalde hoeveelheid warmte, voor de ontwikkeling van elke plant en van elk plantendeel vereischt, de temperatuur, waarboven de warmte voor elk van deze nuttig wordt, moesten tot nu toe uit de gegeven verschijnselen der plantenverspreiding zelve worden afgeleid. De uitkomsten van dat onderzoek moeten nu aan nadere, opzettelijke waarnemin- gen worden getoetst; de ontwikkeling van planten en plantendeelen nage- 'gaan onder omstandigheden, naar de keus van den onderzoeker gewijzigd; de natuurlijke verschijnselen van het plantenleven vergeleken met de na- tuurlijike wisselingen der invloeden op elke plaats. Veel is en wordt er in dit opzigt reeds verrigt. Onder meer andere mogen wij wijzen op een schat van onderzoekingen, niet lang geleden door een Duitsch geleerde te boek gesteld; op de geregelde waarnemingen, tengevolge van de bemoei- jingen onzer zuidelijke naburen op vele plaatsen van Europa volbragt. Uit den aard der zaak geeft dat onderzoek aanleiding tot eene groote ophoo- ping van bouwstof, die niet terstond in haar geheel kan worden bewerkt. Wij mogen het daarom, ook in dit opzigt, gelukkig rekenen, dat een man als DE CANDoLLE is opgestaan, om rekenschap te geven van de beginse- len, door welke het onderzoek moet worden geleid. Wij mogen het daarom als eege groote winst beschouwen, wanneer die beginselen, klaar uitge- sproken, met; naauwgezetheid worden gevolgd. Dan toch alleen zullen wij, reeds van den aanvang af, geene vruchtelooze moeite hebben te be- treuren, geen nutteloozen ballast hebben weg te werpen. Dan zal alles degelijke bouwstof zijn, bruikbaar tot het voorgestelde doel. Veel arbeid 70 W, F.R. SURINGAR wordt daartoe vereischt, vele krachten gevorderd; maar wat ook schooner, wat ook heerlijker, dan zijne krachten, welbestuurd, dienstbaar te maken aan de waarachtige ontwikkeling der wetenschap ! In eene vlugtige schets, G. T., heb ik getracht U een denkbeeld te geven van de beteekenis der planten-geographie en van den geest van haar tegenwoordig onderzoek. Meer dan eene schets kon niet worden geleverd, daar aan den onuitputbaren rijkdom slechts enkele trekken mogten worden ontleend. Toch zal zij, naar ik hoop, voldoende geweest zijn, om de overtuiging te bevestigen, hoe ook deze tak van het onderzoek der natuur zijn eigenlijk wetenschappelijk leven aan het helder bewustzijn zijner be- ginselen, aan het regte begrip der methode verschuldigd is. Terwijl ik U dus dankzeg voor de aandacht, waarmede gij deze beschouwing hebt willen vereeren, zij mij nog een enkel, kort woord vergund, met betrekking tot de plegtigheid van dezen dag. In de eerste plaats zij het tot U gerigt, Edelgrootachtbare Heeren! Curatoren dezer Hoogeschool ! Of zouden mij niet de warmste gevoelens van dankbaarheid jegens U bezielen, bij de vreugde die mij heden te beurt valt? bij den aanvang eener loopbaan, waarin ik mij geheel en onverdeeld zal mogen toewijden aan de wetenschap, die mij dierbaar is, waarin mij het voorregt geschon- ken wordt, de Leidsche Hoogeschool te dienen, waaraan ik mij innig ver- knocht gevoel? Eervol is de taak, mij, op uwe voordragt, opgedragen ; groot is het vertrouwen, door U in mijne jeugdige krachten gesteld. Maar wanneer het gemis van die ervaring, welke slechts de vrucht is van rijpe- ren leeftijd, eenige vergoeding vinden kan in warme belangstelling in den opgedragen last, in vurige liefde voor de wetenschap, houdt U dan over- tuigd, dat ik uwe verwachting niet beschamen zal.- Alle moeite zal ik in het werk stellen, om mij uw vertrouwen, ook in het vervolg, waardig- te betoonen, alle krachten inspannen, om de mij opgedragen taak naar eisch te volbrengen. REDEVOERING. 71 Moge ik daarbij steeds uwe krachtige ondersteuning, uwe veelvermogende medewerking ondervinden. Het vertrouwen daarop geeft mij moed, bij het aanvaarden van mijne eervolle, doch in menig opzigt moeijelijke be- trekking. Het vertrouwen daarop stelt mij de toekomst in al hare heer- lijkheid voor oogen, aan de Leidsche Hoogeschool te mogen medearbeiden tot den bloei en de, ontwikkeling der wetenschap! Hooggeleerde Heeren, zeer geachte Ambtgenooten! Moet hij, die U voor het eerst van hier begroet, veelal zijne vreugde be- dwingen, omdat hij de ledige plaats aanvult van een ambtsbroeder, wiens verlies Gij hebt te betreuren, ik reken mij gelukkig dat zij nu door zoo- danige droefheid niet ontstemd wordt. Immers Gij hebt uwen ambtgenoot niet verloren. Slechts voor een tijdlang heeft hij uwen kring verlaten, om elders, in eene andere betrekking, werkzaam te zijn. Met moed heeft hij die taak aanvaard, met moed zich losgescheurd uit uw midden, van de vele banden, welke den echtgenoot, den vader, den vriend, den leer- meester, hechtten aan het vaderland, hechtten aan Leidens Hoogeschool. Onze belangstelling volgt hem, terwijl hij henentrekt naar verwijderde gewesten. Onze bede vergezelt hem, ons verblijdt het vooruitzigt, dat wij hem eerlang zullen zien wederkeeren met die voldoening, welke het onbetwistbaar loon is van elken welvolbragten arbeid. Ondertusschen is het mij opgedragen, zijne taak te vervullen, en zie ik mij eene plaats in uwen kring aangewezen. Niet zonder schroom aan- vaard ik haar. Nog tot voor weinige maanden mogt ik het voorregt ge- nieten, door sommigen Uwer in de studie der natuur te worden ingeleid, en reeds nu wordt van mij gevorderd, met U anderen tot haar op te leiden. Ik bid U, onthoudt de belangstelling, de raadgevingen van rijper erva- ring, die den leerling zoo ruimschoots ten dienste stonden, ook nu den ambtgenoot niet. Met eerbiedige bescheidenheid treed ik in uw midden. In uwe toegenegenheid, in uwe vriendschap, waarvan mij tot hiertoe de hartelijkste bewijzen ten deel vielen, verwacht ik ook in de toekomst een krachtigen steun. Alle krachten zal ik inspannen, haar waardig te zijn. Mag ik mij bij voortduring in haar verheugen, dan zeker mag ik den dag een der gelukkigste mijns levens noemen, waarop ik door den gemeen- 72 W. F. R. SURINGAR REDEVOERING. schappelijken arbeid in het heerlijke veld der wetenschap op nieuw aan U verbonden werd. Op hoogen prijs stel ik het, geliefde Vader! dat Gij de vreugde van dezen dag hebt kunnen en willen volmaken door uwe tegenwoordigheid. Hoe gevoel ik in dit uur, welke banden mij aan U hechten, welke dure verpligtingen mij aan U verbinden, die de ontwikkeling mijner jeugd hebt geleid en gesteund. Vroegtijdig wordt van mij de kracht, de rijpheid van den mannelijken leeftijd gevorderd. Moge uwe vaderlijke liefde mij daarbij blijven verge- zellen. Mogen U nog lang de krachten worden gespaard, om te arbeiden in uwen werkkring, en om — want daarin is tevens uwe levensyreugde verzekerd — tot ruimen zegen te verstrekken voor allen die U omringen en U dierbaar zijn. Gaarne begroet ik ook U, mijne Vrienden en Kweekelingen dezer Hoo- geschool. Als uit uw midden word ik opgeroepen, U voor te gaan in de beoefening der wetenschap. Ten volle gevoel ik het gewigt der taak, die daardoor op mij rust. Ten volle besef ik, dat ik uwe belangstellende me- dewerking, uw vriendschappelijk vertrouwen behoef, om haar naar eisch te volbrengen. Maar ik mag er immers op rekenen, dat die mij niet ontbreken zullen, waar ik U vooraf de verzekering geef, dat geen tijd mij te kostbaar, geen moeite mij te veel zal zijn, om uwe wetenschappelijke belangen zoo te behartigen, als in mijn vermogen is. O, welk een genot zou het mij zijn, wanneer ik in U belangstelling mogt opwekken, liefde mogt aankweeken voor de wetenschap, reeds in vroeger dagen met zooveel regt de beminnelijke wetenschap genoemd. Als vriend wensch ik met U haar gebied te bewandelen. Vergezelt mij daar als vrienden, met een oog dat openstaat voor alles wat schoon is, met een hart dat gloeit van geest- drift voor de waarheid. Dan zullen wij ons door de innigste banden ver- eenigd gevoelen. Dan voorzeker zal onze gemeenschappelijke arbeid, dien ik met de schoonste verwachtingen opvat, mij de heerlijkste voldoening schenken , U zijn tot nut en vreugde! — SERIES LECTIONUM, IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA HABENDARUM, POST FERIAS AESTIVAS ANNI CIOIICCCLVI. FACULTAS DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM ET PHYSICARUM. F. Kaıser Astronomiam theoreticam tradet ‚ diebus Lunae, Maıtis, Mercurial etnloviss WERE N. NEE RU hora IX. Astronomiam practicam, üsdem diebus, ........... X. Astronomiam, quam popularem vocant, tradet, diebus Lu- nae'et Tovis, horwivespertina,. Dr. un. ee V. Singulos suos Auditores ad coelum tubi optici ope perlustran- dum aptis temporibus evocabit. Artis observandi Exercitiis quotidie praeörit. I. van Der Hozven Zoologiam et Anatomen comparatam docebit, diebus Lunae, Martis, Mercurii, Iovis et Veneris, ...... XI. Mineralogiae et Geologiae elementa exponet, diebus Lunae ERREICHTE ER N N TE an 11: Anthropologiam et generis humani Historiam naturalem do- cebit,,/diebus. Martis et .Iovis,..u.=. . me. us. 21. A. H. van per Boon Mesch Chymiam corporum organicorum exponet, diebus Lunae,. Martis, Mercuri et Iovis,..... IX. Chymiam, quae anorganica vocatur, docebit, iisdem diebus, XI. Artem pharmaceuticam theoreticam et experimentalem expo- netz diebus Lunge ’e&e Mereun; *. . 2... XL. 74 SERIES LECTIONUM. Oeconomiam ruralem tradet, diebus Martis et Iovis, ... hora XII. Experimenta instituendi artem docebit, et Exereitia practica in Laboratorio moderabitur quotidie. Cum Studiosis provectioribus de Physiologia chymica collo- quetur, die Veneris, hora vespertina,.......... G. I. Verpam Elementa Geometriae planae et Trigonometriam planamstradetshdier Tovis,, Ren Re ee ar EL uIB" IV EHBBIBYE Ente ehren ene e ee ERBETEN Stereometriam et Trigonometriam sphaericam docebit, die- bus? Martis, eb 2lovası "oe Arithmeticam universalem, sive Algebram, tradet, diebus MercurnstetioVenerisn ne en ee ee ei ‚dies loyisner ua A 0 RER EIER EN Calculum Differentialem et Integralem itemque Mechanicam tractare perget, diebus et horis deinde indicandis, Scholas paedagogicas habebit, die Lunae, hora commoda. G. H. pe Vrıese Plantarum indigenarum et medica virtute prae- ditarum Historiam illustrabit, verno et aestivo tempore, diebus Tiunae,,; Martıs$4Mereuri let Toyisyı nee Eike. hal: Physiologiam plantarum exponet, iisdem diebus,...... Selectas demonstrabit familias naturales, diebus Marxtis et Iovis, Excursionibus botanicis praeerit, die Saturni, apta tem- pestate. Historiam plantarum medica virtute praeditarum et pharma- cognosin regni vegetabilis et animalis, duce Pharmacopoea Ne£rlandica, futuris Pharmaceutis tradet, diebus Lunae et MERCURE VE NEO RN SE P. L. Rıske Physicam experimentalem docebit, diebus Lunae, Martis, Mercurü, Iovis .et Veneris, ....... „A FE De Physices capitibus selectis latius et fusius disseret, diebus Tiunae et -Merennit,,10 Soli! AR are all: Physicam mathematicam tradet, diebus Lunae et Veneris, Exereitiis physieis practicis praeerit quotidie. V— VII. X, IXetX. VII. 3, IX. v1. VII. XI. X, II. Te SERIES LECTIONUM. FACULTAS PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. 1. BAKE, quantum poterit et licebit , auctoritate et consilio adiuvare conabitur eos, qui in Literarum Humaniorum studiis versantur. A. Rurgers IesaraE et Mıcnaz Vaticinia et Psalmos selectos interpretabitur, diebus Lunae et Martis, ..... 22.2... etAdie, Mereutiap am EB ET Primum SamvEuıs körum cursoria lectione tractare perget, die) Martiss.&.. #3. ; RER RRIN, BRINEET ErRÜIENTOyIH RER RE AN Antiquitates Israelitarum explicabit, diebus Lunae, Martis eb Mercure A ER RTT TH Grammaticam Sanscritam docebit, diebus et horis Audito- ribus commodis. T. G. I. Ivynsouz Sermonis Hebraei elementa tradet, cum Gram- matica explicanda, tum analyticis Exereitiis moderandis,, diebus Lunae, Martis, Mercurü et -Iovis; .».. 2... 202.0... Litterarum Arabicarum, Chaldaicarum et Syriacarum initia docebit (duce Cl. RoorDA , WINERO, UHLEMANNO), die Iov., et diebus Veneris et Satumi, . 2... 22222000. Cum provectioribus Discipulis Ohrestomathiam Syriacam , & BERNSTEINIO editam, leget die Martis,.......... Chrestomathiam Arabicam, a Doct. Fr. A. ArnoLvo editam, die, ABunae galt EIER ANERE IRRE, I Coranum. leget,, die -Mergurü, „un nun rer a He In Codd. MSS. Arab. legendis et interpretandis cum iisdem - operam ponet, die Veneris et Satumi, .. 2... 2... I. H, Srturrgen Logicam tradet, die Iovis,...... 2.0... eindieh Vienerisil ug. area al Metaphysicam docebit, diebus Martis et Mercurü,..... Ethicam explicabit, diebus Lunae et Iovis, ......... Paedagogicam exponet, diebus et horis Auditoribus com- modis, 10* hora IX, VII. I, XH. XIH. 76 SERIES LECTIONUM. C. G. Coser interpretabitur Drmosturnem, H£rRoDoTUm et ARISTOPHANEM, diebus Lunae, Martis et Mercurü, ..... Cum provectioribus leget PLatonem et SoruocLeMm, diebus Tovis: -et,, Venerissh nen er Antiquitates Romanas tradet, diebus Lunae, Martis et Mercurial: PR ENENE RE Historiam Veterem provectiores docebit, dieb. Iovis et Veneris, Scholas paedagogicas habebit, diebus Martis et Iovis, Initia Palaeographiae Graecae Candidatis Literarum explica- bit» diebus Veneris et Satumni, nee rennen KERE Disputandi exereitia publica moderabitur, die Iovis, . R.P. A. Dozy, Prof. Extraord. , Historiam universalem explicabit , diebus Lunae, Martis et Mercurü, . 2... 2.0... sun Varios locos historiae aevi medii et historiae recentioris ex- ponet, diebus; Tovis et, Veneris, »... 2. nen & Historiam Islamiticam explicabit, die Iovis,........ Interpretari perget Hamäsam et Codices Arabicos manu scriptos,, die, Veneris,.. 2 Wa. ee M. oe Vrıes Historiam Patriae tradet, die Mercurü,.....- et. (diebus Ioyissets Verlerist«.. sad Linguam Literasque patrias explicabit, diebus Lunae, Martis et. Mercuni +. ses ze Linguam Literasque patrias medii aevi explicabit, diebus Moartig,.et;Tovis.huc do A A 3 Linguam Literasque patrias saeculi XVII explicabit, die Tuunae, wa nee Pi ee RT Hl. Ba: Exercitia oratoria moderabitur, die Veneris,..... Linguam Gothicam tradet, et carminum medii aevi a tationem criticam provectiores docebit, die Martis, hora VERPERLIEISEE, 5211230 el re ae Er ee ET: BE FACULTAS MEDICA. C. Pruys van DER Horven Pathologiam docebit, diebus Mercurii, Iovis et Veneris,..... a Er BE“, hora X. XI. Xu. IT. IX—XI. XI. XI. SERIES LEGTIONUM. Medieinam practicam cum exereitatione in Nosocomio acade- mico’, quatidieiiahh, up la DPI MAINE I Historiam Medicinae' tradet, diebus Lunae et Martis, G. C. B. Surıncar Therapiam generalem docebit, diebus Martis Et TOvas HH RR NE Tu a TR ehr.dier Satunninaserlick katenn esebe Pharmacognosin et naturalem remediorum Historiam , diebus Eunae;: Mereurilet. Veneris,.....0... 1.0. a Das Therapeuticum remediorum usum indicabit, diebus Mereurü EL MEERE EL 2. e Doctrinam morborum singularium tradet, diebus ee, MERURRE ERNEST. Bank Ey Re Praxin medicam ad lectulos aegrotantium moderabitur, die- ES VERTEIE EN E IHNDD VRR F. W. Krieger Theoriam Disciplinae chirurgicae exponet, diebus unge). MereurinebVenenisy iR... a 0 REN. Exercitationibus clinieis, in Nosocomio academico habendis, vacabit, diebus Lunae, Mercurii, Iovis et Saturni, Collegio casuali, diebus Martis et Veneris,......... Operationes chirurgicas demonstrabit,, horis deinde indicandis. Doctrinam de morbis oculorum exponet, die Saturni, .. Medicinam forensem, diebus Lunae et Iovis,........ Anthropologiam medico-forensem docebit, die Veneris, . . A. E. Sınox Tuomas, Prof. Extraord., Theoriam artis obstetriciae exponet, diebus Martis, Iovis et a RE e Exercitationibus clinicis, in Nosocomio academico ee meanisanskdeu Mel Denn ein! Doctrinam Operationum tradet, et Operationibus obstetriciis, tum in pelvi factitia, tum in cadavere instituendis prae- erit, die Mercurü, .. 2. ....0.: 0. ea; Gynaecologiae et Gynaecopathologiae capita selecta tradet,, die, Dune N PER TR LEN TINERTREER cr Praxin obstetrieiam, tum in Nosocomio academico, tum in Policlinico obstetricio, quoties necesse erit, moderabitur. 7 hora XI. X. VII. XI. XH—II. X—XI. 1. 78 SERIES LECTIONUM. H. HaLsertsmA, Iust. rın., Prof. Extraord., Anatomiam spe- cialem et practicam docebit, diebus Lunae, Martis, Mercurii , Tovis et Venerisa BR NEE Physiologiam, experimentis et observationibus microscopieis illustratamssuisdemrdiehus., Mensen. ee Methodum secandi cadavera, quotidie, hiberno tempore, ... F. W. Krızeer et H. HauzerrsmA disputandi Exereitiis publicis pracerunf ‚sdie AMartIs 5. 0. u EREN ERR FACULTAS IURIDICA. H.G. Tyveman, Emeritatum nactus et cessans a Praelectionibus, non tamen cessabit in studiorum suorum fructu lubenter com- municando. ©. I. van Asse interpretabitur Digestorum locos selectos, die- bus" Lunse,, Martiszet; Mercure 0 en re Institutiones iuris IusTınıanzı secundum Lineamenta a se edita, diebus Lunae, Martis et Mercurü, . ....... Jus civile hodiernum, secundum Compendium a se editum, diebus Lunae, Martis et Mercurü, . 2.2: 222220. Legem Iudiciorum privatorum eorumque Historiam, et rem iudiciariam privatam, die Iovis, ........ eve. Aa et die Veneris cum exercitationibus forensibus, . . Auctorum classicorum selectos locos ad Tus Romanum per- tinentes',@die.llovis; ‚ons. RAN Er, Disputandi exereitia moderabitur hora auditoribus commoda. H. Cock tradet Ius criminale, diebus Lunae, Martis, Mereurii et Tv, He rd EOS: Ius publicum et Gentium, diebus Lunae,, Martis et Mercurii, Jus naturale, diebus Lunae, Martis et Mercurü,....... Ordinem Iudiciorum eriminalium, diebus Lunae, Martis et Mereunii,. sa RER a een. AKERc. I. pe Wan Historiam Iuris Romani enarrabit, diebus Martis, Mercurü, et Toviszung U SEE REDET, RER, hora X, IX; XI—IH. IH. SERIES LECTIONUM. Encyclopaediam et Methodologiam Iuris explicabit, iisdem diebus;;..r 3 SEA es nu I ERR LER IT Jus mercatorium exponet, die Iovis, .. 22:00. . ets dies Verena a. er Kar S. Visserine Statisticam Patriae explicabit, diebus Ba Martis et; Mercumiiaih edit ee en ERREE Melek Historiam Europae diplomaticam, üsdem diebus,....... Oeconomiam politicam, die Iovis, ..... 2... 2 etidie, Venerissins Zus: cas a le ee FACULTAS THEOLOGICA. W. A. van HEnGEL, provectae aetatis causa rude donatus, quan- tum per vires licebit, Academiae alumnis prodesse conabitur. N, C. Kısrt Historiam ecclesiasticam docebit, imprimis mediam , diebus _Lunae, Martis et Mercurü,. 2... 2.2.2. .220.0. Christianae Morum Disciplinae partem exponet Zistoricam et asceticam, diebus Lunae, Mercurii et Veneris, ..... Seriptorum Ecelesiasticorum, maxime Belgicorum, Historiam tradet, diebus Iovis et Veneris, .. 2.2 2eer. 0... Historiae ecclesiasticae veteris Monumenta exponet, die Martis, Orationibus sacris praeärit, die Martis, ..... 2.2... I. H. ScuoLten Dogmatices Christianae partem posteriorem ex- plicabit, diebus Martis et Iovis,........ Busse et diebus Iovis et Veneris, . 222.2... PIERRE Introitum in libros N. T. tradet diebus Lunae et Iovis,.. . Theologiam naturalem docebit horis auditoribus commodis. Theologiam biblicam N. T., sive Historiam doctrinae Christia- nae aevo apostolico tradet, diebus Martis et Veneris, . . Orationibus sacris praeärit, diebus et horis sibi et Candidatis Theologiae commodis. A. Kurnen theologiam V.T. sive historiam religionis Israeliticae exponet, ‚diesEimap rinnen) „sen ‚run Lo etydienlovis? auimtes.1saeaisammg ein] ergieni XII et. 80 SERIES LEGTIONUM. De Israelitarum historia aget, die Mereurü, ........ Librorum V.T. historiam enarrabit, die Mercurü,...... et..die; Veneris, „un wre a NE All © Orationibus sacris praeerit, diebus et horis sibi et Candi- datis Theologiae commodis. 1. I. Prıns Epistolam Pauli ad Galatas interpretabitur, diebus Mercunit, Tovisret„Veneriss Kur TER Ve: Theologiae Practicae partem Catecheticam tractabit, die DV a en ee BETEN De Catechismi Heidelbergensis pro populo tractandi ratione aget,,.dier Mercure RAN 2. Exereitationes tam catecheticas quam homileticas moderabitur, diebus@Eunaeset#Mantisı 02 Mn BE Ra. Tus Ecclesiasticum Ne£rlandicum tradet , hora postea indicanda. Orationibus sacris habendis praeörit, diebus et horis sibi et Theologiae candidatis commodis. *** Publice disputandi exercitationibus praeörunt N. C. Kıst, I. H. ScuoLten, A. Kunnen et I. I. Prıns, die Veneris,.. P. ©. van per Cauns, titulo Professoris Extraordinarii ornatus, Numismaticam universalem docebit, diebus et horis, quae Auditoribus convenient. I. A. BooGaarp, Med. Doct., Prosector, Anatomiam pathologi- cam “docebit,, adteHlovisyank.t ran ee ee Anatomiam generalem , demonstrationibus mieroscopicis illu- stratamfiexponetj,.die. ‚Vienetis), xin. „UN el: Exercitiis practicis in Microscopi usu praeärit, horis Audi- toribus commodis. Vincturarum et fasciarum Doctrinam demonstrabit, die Saturn Mina Are Be .nelsplsedi 0. A. X. G. F. Sıcnzrer, Literarum Germanicarum Lector, selecta principum Potarum germanicorum carmina interpretari D—IV. H—IV. I—IV. SERIES LECGTIONUM. paratus est, simul id acturus, ut his ipsis exemplis varia Poeseos genera explicet Auditoribus. Si qui sint Linguae germanicae minus periti, qui Gramma- ticam doceri eupiant, his quoque lubentissime vacabit. C. G. Loxkers, Academicus Artis gladiatoriae Magister, aptum et elegantem gladii usum docebit. NUMERUS STUDIOSORUM IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA _ DIE XXXI M. DECEMBRIS CIOIOCCCLVI. In Facultate Disc. Math. et Phys. ..... 14. 7 " Phil. Theor. et Lit. Hum. .. 25. u v Medien... elek 5 92. " " Tunidieag ar 197 2 " Theologienn > 2 u... 0 2 160. 488. Praeterea in Album Academicum nomina Studiosorum, in Athenaeis studiis operam navantium, relata sunt, eo consilio, ut hie examinentur et Doctores ereentur, quorum : In Facultate Disc. Math. et Phys. ..... 2. N: " 7 Phil. ‚Theor. let Lit. Hum.... 78, " .n Medieat m. RA: 48. " ” Tundican sr. 39. 7 „ ‚Theolorican. ae ee. 37 134. DOGCTORES CREATI IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA, A DIE IX FEBRUARIT CIOIOCCCLVII AD DIEM VIII FEBRUARII CIOIICCCLVI. IN FACULTATE DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM Die 3 D. 22 D. 30 ET PHYSICARUM. Marti. GuILiELMUS FREDERICUS REGNERUS Surıngar, Leovardi- ensis, defensa Dissertatione continente: Odservationes phycologicas in Floram Batavam, Math. Mag. Phil. Nat. Doctor, magna eu laude. Iuni. Ruporpaus Sıcco Tsapen MoppErmAn, Winschotanus, 2%- blice defenso Specimine, De leer der osmose, Math. Mag. Phil. Nat. Doctor, magna cum laude. ‘ s Octobris. Marrınus Hork, Haganus, pwblice defenso Specimine: Over de kometen van de jaren 1556, 1264 en 975 en hare ver- meende identiteit, Math. Mag. Phil. Nat. Doctor, mayna cum laude. D. 15 Ianuarii. Hermannus van Hau, Groninganus, defenso Specimine D. 22 continente: Obervationes de Zingiberaceis, Math. Mag. Phil. Nat. Doctor, magna cum laude. IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. Aprilis. Exrıco Verwys, Daventriensis, pxblice defenso Specimine: Jacob van Maerlants Wapene Martyn, met de vervolgen kritisch witgegeven en toegelicht, Phil. Theor. Mag. Lit. Hum. Doctor, magna cum laude. 11* D. DOGTORES CGREATI. . 29 Aprilis. Nıcoraus Ianus vAN YsSsELsTEYN, Goesanus, defensa px- blice Dissertatione: De Frunsche protestanten en de Nederlandsche Republiek in den jare 16235, Phil. Theor. Mag. Lit. Hum. Doctor, magna cum laude. . 16 Novembris. GurmizıLmus IAcopUs ArNoLDUs HuBErTs, Hardero- vicensis, defenso Specimine continente: Odservationes Chronologicas in Ptolemaeorum historiam, Phil. Theor. Mag. Lit. Hum. Doctor, magna cum laude. IN FACULTATE MEDICA. . 26 Februarü. IoHAnnes ANTONIUS LAURENTIUS VAN SANTEN, Med. Doctor, Sylva-ducensis, defensis Thesibus, Art. Obstetr. Doctor. . 12 Marti. GEeorcıus Lupovıcus Mens Fırrs Smevıng, Med. Doctor, Surinamensis, defensis Thesibus, Art. Obstetr. Doctor. 13 Marti. GuitieLmus DanıeL Lupovicvs Hurt, Med. Doctor, Am- stelaedamensis, defensis Thesibus, Chir. Doctor. . 18 Martü. Lupovıcvs CornzLıus IaAcoßus BRUTEL DE LA RIVIERE, Med. et Art. Obstetr. Doctor, Haganus, defensis Thesibus, Chir. Doctor. . 24 Marti. Francıscvs DanıeLs vAN WyYkHuyzen, Bergensis ad Zo- mam, defenso Specimine: Over steenen in de urine-wegen, Med. Doctor, cum laude. . 31 Martii. Casrarus Prrrus Povs KooLnaAs, Med. Doctor, ex pago Waardenburg,, defensis Thesibus, Art. Obstetr. Doctor. . 29 Aprilis. Georgıus Lupovıcus Mrns Fırrs Smeoing, Med. et Art. Obstetr. Doctor, Surinamensis, defensis Thesibus, Chir. Doctor. 4 Mail. Orro Aprıanus Ioannes Rıcueıze, ex pago Bennebroek Hollandus, pwdlice defenso Specimine continente: Drie heelkundige waarnemingen, Med. Doctor. 7 Mail. Eucznıus losernus DE Prez, Roterodamensis, publice de- fenso Speeimine: Over de placenta, Med. Doctor, cum laude. . 16 Mail. Hexrıcus van VOLLENHoVENn, Med. Doctor, Roterodamensis, defensis Thesibus, Chir. Doctor. . 26 Mai. Bruimıngıus STEPHAN, ex pago Koog-aan-de-Zaan Hollandus, x DOCTORES CGREATIL 85 defenso Specimine: Bijdrage tot de kennis van den typhus, Med. Doctor, cum laude. . 29 Mai. Conkapus Petrus TER Kuıte, Enschedanus, defenso Spe- mine: Verhandeling over de melk en hare vervalsching te Leyden, Med. Doctor, mayna cum laude. 2 Iunii. Manus Petrus GERARDUS KAPPEYNE VAN DE ÜAPPELIO, Med. Doctor, Haganus, defensis Thesibus, Art. Obstetr. Doctor. . 10 Iunii. Gussıermus RupouLpnus LEMKE, ex pago Warga Frisius, defenso Specimine: Bijdrage tot de kennis van den Morbus Bright, Med. Doctor, cum laude. . 11 Iunii,. Ionannes H£nricus VAN DEN Acker, Med. Doctor, Eind- hoviensis, defensis Thesibus,. Art. Obstetr. Doctor. . 12 Iuni. Henkıcvs FREDERICVS SCHUURMAN SCHIMMEL, Roteroda- mensis, defenso Specimine: Zwee ziekteyevallen door den schrijver in het Caecilia-gasthuis te Leyden waargenomen, Med. Doctor, magna cum laude. . 25 Iunii. Dorke Herırma H. rın., e pago Achlum, pudlice defenso Specimine: Over de dampkringslucht in hare waarde voor de gezond- heidsleer, Med. Doctor, magna cum laude. . 26 Iunii. Guswıenmus MaArtHıas Henrıcus SÄnGErR , Haganus, defenso publice Specimine: Beschrijving van eene misvormde menschehjke vrucht, benevens eenige opmerkingen over de zoogenaamde aangeboren Engelsche ziekte (Rachitis congenita) , Med. Doctor, magna cum laude. . 27 Iunii. Lupovıcus CoRNELIUS VAN GENK, e pago Brabantiae Sep- temtrionalis Leur, defenso Specimine: Bijdrage tot de kennis van den Typhus abdominalis, Med. Doctor. . 29 Iunii. Arknııus SnenTsEs, e pago Abcoude, pudlice defenso Spe- cimine: Bijdrage tot de kennis van het vernaauwde bekken, Med. Doctor, cum laude. f . 29 Iunii. Arnorpus Ianus Iacosus Bızsman Sımons, Amstelaeda- mensis, pwblice defenso Specimine: Bijdrage tot de Anatomie en Pathologie der bovenkaak, Med. Doctor, mayna cum laude. 3 Iulüi. Heneıcus CorneLıus PETRUS VAN DER Lee, Med. Doctor, ex pago Westzaan, defensis Thesibus, Art. Obstetr. Doctor. 86 DOCTORES CREATI D. 16 Septembris. Janus van DER Hozven I, rın., Lugduno-Batavus, defenso Specimine: Over Graviditas extra-uterina, Med. Doctor, magna cum laude. Eodem die. ConkApus PETRUS TER Kurte, Med. Doctor, Enschedanus , defensis Thesibus, Art. Obstetr. Doctor. D. 17 Septembris. GustieLmus MArtuıas Henrıcus SÄnGEr, Med. Doctor, Haganus, defensis T'hesibus, Art. Obstetr. Doctor. D. 18 Septembris. IoHannes GERARDUS VoRsTMAN, Roterodamensis, de- - fenso Specimine: Beschrijving eener misvormde menschelijke vrucht, Med. Doctor, mayna cum laude. Eodem die. Ianus Munper, Med. Doctor, ex pago Zaandijk, defensis Thesibus, Art. Obstetr. Doctor. D. 21 Septembris. lomannes Prrrus BERDENIS van BERLEKOM, Medio- burgensis, defenso Specimine: Bijdrage tot de leer der aanyezigts- geboorte, Med. Doctor, magna cum laude. D. 25 Septembris. Baurtus van DE WATER, ex pago Wormerveer, defenso Specimine : Jangeboren onvolkomene sluiling van den slokdarm, Med. Doctor, cum laude. D. 28 Septembris. BARTHOLOMEUS van DER Erst, Med. Doctor, Dor- draco-Batavus, defensis Thesibus, Art. Obstetr. Doctor. D. 9 Octobris. Iouannes ALBERTUS vAN Dissen S. FıL., Catvicensis, publice defenso Specimine: Over de Bataviasche koorts, Med. Doctor. D. 10 Octobris. Iacosus lomannes EwALpus BENTFORT, ex pago Soe- terwoude, Med. Doctor, defensis Thesibus, Art. Obstetr. Doctor. D. 13 Octobris. Rochus Krun, Haganus, pxdlice defenso Specimine: De inenting van de ware pokken en koepokken als voorbehoedmiddel tegen de pokziekte. Een paar bladzijden wit de geschiedenis der ‚geneeskunde, Med. Doctor, cum laude. D. 24 Octobris. Hxenrıcus GuILIELMUS DE MoncHyY, Med. et Art. Obstetr. Doctor, Roterodamensis, defensis Thesibus, Chir. Doctor. D. 26 Octobris.. Hxnrıcus Vaurmeer, Med. Doctor, Daventriensis, de- fensis Thesibus, Art. Obstetr. Doctor. D. 2 Novembris. Prrrus VerkADE, Med. Doctor, Vlaardingensis, de- fensis Thesibus, Art, Obstetr, Doctor. f DOCTORES CREATI. 87 D. 9 Decembris. Henkıcvs VERNEER, Med. et Art. Obstetr, Doctor, Daventriensis, defensis Thesibus, Chir. Doctor. D. 12 Decembris. Iacozus lomannes EwaLdus BentrorT, Med. et Art. Obstetr. Doctor, e pago Soeterwoude,, defensis Thesibus, Chir. Doctor. D. 21 Decembris. Lronarous Pirrrus Iomannes Tunıeners, e pago Ol- demarkt, defenso puxölice Speeimine: Zivee ziektegevallen door den schrijver waargenomen, Med. Doctor. D. 21 Ianuarü. Gvmizımus Freoericvs Sassen, Med. Doctor, e pago Hedela, defensis Thesibus, Art. Obstetr. Doctor. Eodem die. Iacoprus van Kaurnoven, Med. Doctor, Lugduno-Batavus, defensis Thesibus, Art. Obstetr. Doctor. = IN FACULTATE IURIDICA. D 20 Marti. Prrrus Wırxpsua Son, Leovardiensis, defenso Speci- mine: Over de slaatsregterlijke geschiedenis der staten van Fries- land van 1581—1795, Tur. Rom. et Hod. Doctor. magna cum laude. D. 26 Marti. WARNERUS GVILIELMUS VAN Lenner,, Amstelaedamensis , publice defenso Specimine: .De leer der opzeggingen en stilzwijgende wederinhuring van woningen en landerijen, volgens ons Burgerlijk Wetboek, Tur. Rom. et Hod. Doctor, magna cum laude. D. 27 Marti. Aprıanus KNAPPERT DE GrooT, Schiedamensis, publice defenso Specimine: De vaderlijke magt naar het oud Nederlandsch regt, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum Zaude. D. 4 Aprilis. Bontracıus Corntuıvs DE Ioncr, Haganus, defenso Spe- cimine: Over de possessire actiön van het oud Hollandsch regt in verband met die van het Burgerlijk Wetboek, Iur. Rom. et Hod. Doctor, magna cum laude. D. 20 Aprilis. IoHAnnes GUILIELMUS Mvxtz, Lemmera-Frisius, defensis Thesibus, Tur. Rom. et Hod. Doctor, mayna eum laude. D. 24 Aprilis. Bensmmn Erras CorAco BELMoNTE, Amstelaedamensis, publice defenso Speeimine: Over de Aervorming van het regerings- stelsel in Nederlandsch West-Indie, lur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. je.) 0,0) D. 29 . 30 6 . 28 1, 248) . 30 . 30 DOCTORES CREATI. Aprilis. Nıcoraus Ianus van YssELsSTEYN, Goesanus, Phil. Theor. Mag. Lit. Hum. Doctor, publice defenso Specimine: Over den in- vloed van de kerkelijke wetyeving der middeleeuwen op den regts- loestand in Nederland, Iur. Rom. et Hod. Doctor, magra cum laude. Aprilis. Hevenus Marıus vAn AnDEL, Briellanus, publice defenso Specimine: Over de onteigening ten algemeenen nutte volgens de wet van 23 Augustus 1851, Iur. Rom. et Hod. Doctor, mayna cum laude. Mail. Freperıcus Ianus GUILIELMUS FLORENTIUS VAN PALLANDT TOT WEsTERvoorT, Arnhemiensis, defenso Specimine: Zene rechts- vraag wit het tiendrecht, Tur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. Mail. EDpUARDUS GYSBERTUS ADRIANUS ROMME, ex pago Terheyden, defensis Thesibus, Tur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. Mail. Ianus Dionysıus Vıruny, Roterodamensis, defensis Thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. Mail. GustıeLmus MArınus Frıeswyk, Haganus, defensis The- sibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor. Mail. lomAnNnes BARENDINUS VAN ÖSENBRUGGEN, Haganus, publice defenso Specimine: De regten en verpligtingen van den regter-com- missaris in het Nederlandsch Faillieten-regt, vergeleken met die in de Belg. wetgeving van 8 April 1851 en de Pruissische van 8 en 9 Mei 1855, Iur. Rom. et Hod. Doctor, mayna cum laude. Iunii. Freperıcus Iacopus Brever, Ysendico-Zelandus, defensis Thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum Zaude. . ITunii. ‚lAcoBus’ GERARDUS DooRNIK, ex insula Java, defensis The- sibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor. Iunii. Janus oe Wırr, Indo-Batavus, defensis Thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor. Iunii. CorNELIUS CANTER VisscHEr, Rysvicensis, defensis Thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. Tun. Apranamus Worrrıus lJAcosson, Haganus, defensis Thesi- bus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, magna cum laude. Iunii. lonannes GERARDUS Rengers Hora SıccamA, ex pago Hoogezand Groninganus, defensis Thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. DOCGTORES CREATI. 89 D. 24 Iunüi. Petrus StanısLaus IoHannes van HAL, Bredanus, defensis Thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor. Eodem die. Nicoraus Iomannes van Lurterveit, Tielanus, defensis Thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. Eodem die. GUILIELMUS VAN DER Kaary, Alemariensis, defensis Thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. D. 25 Iunii. Conkapus MARGARETHUS VAN DER LEEUW, e pago Hoeve- laken, defenso pudlice Specimine: Over de £ucht op de koopvaar- dijschepen, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. Eodem die. Anorpuus lanus Diverıcvs VAN RECHTEREN, e pago Apel- } doorn, defensis Thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, magna cum laude. D. 26 Iuni. Asrauamus Iunıus van Eupen, Paramariboensis, defenso publice Specimine: Over de onschendbaarheid van de leden der volks- vertegenwoordiging , lur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. Eodem die. Dionysıus Everwyn, e pago Voorthuizen, defenso Speci- mine: Abraham van Wi iequefort en zijn proces, lur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. D. 27 Iuni. GeErARDUS AnnAzUS van Doorn, Rheno- Dinner defensis Thesibus, Iur. Rom. et Hod Doctor. Eodem die. Henwrıcvs Rochussen, Amstelaedamensis, publice defensa Dissertatione Juris gentium inaugurali: De occupatione bellica bono- rum privatorum, in bello maritimo, lur. Rom. et Hod. Doctor, mayna cum laude. Eodem die. IoHANNES GUVILIELMUS STEPHANUS VAN DER Aa, Amstelae- damensis, publice defensa Dissertatione: De origine et natura pa- triae potestatis Romanorum, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum Zaude. Eodem die. Frepericus van OLDen Ir., Palembangensis, defensis The- sibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. D. 24 Juli. Francıscus CArozLus VALck, ex insula Iava, defensis The- sibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. D. 26 Septembris. Asrauamus MaArkers, Harlemensis, pwblice defenso Specimine: Over de voogdij der regenten in de gestichten van wel- dadigheid, lur, Rom. et Hod. Doctor, mayna cum laude. 12 90 DOCTORES CREATI. D. 6 Octobris. GerAarpus Janus BERNArDUs HEnNY, Zutphaniensis; publice defenso Specimine; De bekentenis volgens de Nederlandsche wetgeving, Tur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. D. 31 Octobris. Henrıcus Davınzs Levyssonn Norman, Haganus, pu- blice defenso Specimine: De Britsche heerschappij over Java en onderhoorigheden (1811—1816), Iur. Rom. et Hod. Doctor, magna cum laude. D. 26 Novembris. Lupovıcvs BERNARDUS HUBERTUS VAN RYCKEVORSSEL, Sylva-ducensis, publice defenso Specimine: Over de olographische testamenten, lur. Rom. et Hod. Doctor, cum Zaude. D. 1 Decembris. FreDErıcus GUILIELMUS NIcoLAVS SURINGAR, Lugduno- Batavus, publice defenso Specimine: De Nederlandsche en Belyische welgevingen betrekkelijk de Rehabilitatie in handelszaken, onderling vergeleken, lur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. D. 4 Decembris. Ianus CaroLus BALTHASARUS THEODORUS NEDERMEYEY van RoseEntuar, Arnhemiensis, defensis Thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor. . 10 Decembris. Samven 1% PoorLe, Lugduno-Batavus, defensis The- sibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. D. 12 Decembris. Ianus van DER lacr, Haganus, defensis Thesibus, Jur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. D. 22 Decembris. Anrıanus van Wissem, Tiela-Gelrus, defensis Thesi- bus, Jur. Rom. et Hod. Doctor, magna cum laude. Eodem die. Hernrıcvs Auscustus Bwume, Lugduno-Batavus, defensis Thesibus, Jur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. D. 6 Februarii. ALEXANDER THEODORUS HENRICUS GERARDUS VAN Lans- WEERDE, Zutphaniensis, pwblice defenso Specimine: De Nederland- sche wet op de echtscheiding in betrekking tot die van andere staten, lur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. oO IN FACULTATE THEOLOGICA. D. 15 Iunii. Prrxvs pe long, e pago Nieuwveen, publice defenso Speci- mine: De psalmis Maccabaicis,, Theol. Doctor, magna cum laude. DOCGTORES CREATI. 918 D. 16 Iunii. Francıscus RAUWENHOFF, Amstelaedamensis, pudlice defenso Specimine exhibente Pauli sententiam de vita in homine aeterna, peccato oppressa, a Christo restituta , Theol. Doctor, magna cum laude. D. 23 Iunii. Iomannes Marınus Vorstman, Roterodamensis, publice de- fenso Specimine: De Testamentorum XII Patriarcharum origine et pretio, Theol. Doctor, magna cum laude. D. 5 Octobris. loannes Prrrus NıcoLavs LanD, Delfensis, publice de- fenso Specimine: De Carmine Iacobi Gen. XLIX, Theol. Doctor, magna cum laude. Eodem die. IoHANNES GERHARDUS RıcHArnDus Acavoıs, Amstelaedamensis, publice defenso Specimine continente Gerard: Magni Epistolae XIV, e codice regio Hagano nunc primum editae et perpelua annotatione, quo melius et ipse et tempora eius cognoscantur , instructae , Theol. Doctor, magna cum laude. 12* sd A ir 151 .s % kri (444 g ‘ Attila Er . P11# zo ko „at Y AR al j Au ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA. u NOMINA PROFESSORUM ET LECTORUM, QuI INDE A D. XXVII M. MARTII CIOIOCCOLVII AD D. XXVI M. MARTI GIOIICCCLYILL IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA DOCENDI MUNUS OBIERUNT. RECTOR MAGNIFICUS LUDOVICUS CHRISTIANUS VAN GOUDOERYER. SENATUS ACADEMICI GRAPHIARIUS IACOBUS ADOLPHUS CAROLUS ROVERS IN FACULTATE MEDICA. B. F. SUERMAN (Emeritus). F. C. DONDERS. I. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK. L. C. VAN GOUDOEVER, a die 24 m G. I. LONCQ, Corn. Ian. Fır, Iunii Prof. Ord. IN FACULTATE MATHESEOS ET PHILOSOPHIAE NATURALIS, TH. G. VAN LIDTH DE JEUDE. C. H. D. BUYS BALLOT, a die 24 m R. VAN REES. Junii Prof. Ord. C. A. BERGSMA. I. A. C. OUDEMANS, mense Septembri G. I. MULDER. in Indiam Orientalem profectus, P. HARTING. munere ornatus Praefecti rei Topo- graphicae constituendae. 96 NOMINA PROFESSORUM ET LECTORUM. IN FACULTATE THEOLOGICA. H. BOUMAN. B. TER HAAR. H. E. VINKE. IN FACULTATE IURIDICA. B. I. LINTELO DE GEER. A. C. HOLTIUS (Emeritus). I. VAN HALL. 1. ACKERSDYCK. G. W. VREEDE. IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. A. VAN GOUDOEVER (Emeritus. Obiit L. G. VISSCHER. die 7 m. Septembris). S. KARSTEN. 1. C. SWYGHUISEN GROENEWOUD ©. G. OPZOOMER. I. A. C. ROVERS. (Emeritus). H. C. MILLIES. LECTORES. G. DORN SEIFFEN, Lit. HIumaniorum. 1. VENNING, Lit. Anglicarum., 1. H. HISGEN, Lit. Germanicarum. I. W. GUNNING, Chemiae. DOCTORES ACADEMICI. A. C. OUDEMANS. C. L. VLAANDEREN. LUDOVICI CHRISTIANI VAN GOUDOEVER VORATIO DE DIFFICULTATIBUS, QUIBUS PREMITUR TUMORUM DIAGNOSIS, DE ERRORIBUS, QUIBUS CHIRURGUS INDE OBNOXIUS EST, DEQUE NOXIIS ET PERICULIS, QUIBUS IDCIRCO AEGRI EXPONUNTUR. HABITA TRAIECTI AD RHENUM A. D. XXVI M. MARTII A. CIOIICCCLVIII, QUUM MAGISTRATUM ACADEMICUM DEPONERET. QUI PROVINCIAE RHENO-TRAIECTINAE PRAEES, VIR ILLUSTRIS- SIME! ACADEMIAE CURATORES, QUIQUE IIS AB ACTIS ES, VIRI AM- PLISSIMI, SPECTATISSIMI! DISCIPLINARUM PROFESSORES, VIRI CLARISSIMI! LECTORES ERUDITISSIMI! QUI MUNERUM AUT HONORUM AMPLITUDINE ESTIS CONSPICUI, VIRI GRAVISSIMT! ARTIUM SCIENTIARUMQUE DOCTORES, VIRI DOCTISSIMI! VERBI DIVINI INTERPRETES, VIRI VENERABILES! ACADEMIABE CIVES, COMMIEITONES CONIUNCTISSIMI! QUOTQAUOT PRAETEREA ADESTIS, QUI AD HANC SOLEMNITA- TEM CONFLUXISTIS, AUDITORES HUMANISSIMI! Iam praeterüt annus, quum ex hac cathedra antecessor munus gravissimum mihi detulit, quod, etsi honorificum, aegre tamen sustuli, bene sciens inexperti mihi admodum difficile fore rite ac digne eo fungi. Praeterlapso autem anno valde gaudeo, quod palam affırmare possum , onus, quod suscipere verebar, mihi minus grave fuisse quam credideram, antecessorum auxilium, ubi opus erat, mihi numquam defuisse,, collega- rum benevolentiam amieitiamque muneris curas ac sollicitudines magno- pere allevasse. Quidquid mihi defuerit ad munus bene gerendum, non certe defuit voluntas. Finito anno academico remanet officium, omnium longe gravissimum. Nimirum iubet consuetudo munus solemni oratione successori, ab Augustissimo Rege nominato, tradere et fata simul Acade- miae enarrare. Munus quidem libenter trado, ut plane denuo ad propria studia ac propria negotia animum vertere possim; eo magis tamen opus, 13* 100 L. ©. vav GOUDOEVER quod hodie mihi perficiendum est, me pressit, quum ab una parte orator non sum et ab altera parte latinae linguae usus mihi minus familiaris est. Accedit, quod admodum difficile mihi videbatur argumentum idoneum eligere: omnis enim conditionis viros inter vos, Auditores, conspicio; quodsi medici omnes eratis, onus minus grave fuisset faciliusque argumentum elegissem vestra attentione magis minusve dignum. Quod vero medico momenti est, tam multis in medicmae studio non versatis aut minoris momenti videbitur aut forsan minus dilucidum erit. Nolui tamen argu- mentum tractare a studiis meis alienum; spero fore, ut, quae dicere mihi proposui, tali ratione conscripserim ut ab omnibus intelligi queant. Non minoris ambitus et forsitan difhicilius adhuc quam internae medi- cinae studium est studium chirurgiae. Quod et de aliüs scientiis valet, valet quoque de chirurgia, tempus scilicet venisse, quo unus homo eam in toto ambitu non amplius excolere possit. Ideirco nuperiori tempore plures hanc illamve chirurgiae partem magis ex industria colere coeperunt: hic incumbit in oculorum morbos, ille in aurium, alius in morbos cutaneos, alius adhuc in vitia organorum uropoiesi inservientium, et ita porro. Si forte quis rogat an bonum sit et utile scientiam unam in tot partes dividere, respondeo hac demum ratione cognitionem nostram de morbis oculorum, aurium, cutis, organorum uropoieticorum , uteri, aliorumque corporis par- tium tam magnos progressus fecisse, eum, qui in una eademque scientiae parte semper et indefessus occupatus est, facilius quam alios hanc scientiae partem elaborare eiusque cognitionem perfectiorem reddere posse. Etsi vero laboris divisio ad scientiam promovendam absque ullo dubio utilis sit, quin necessaria, de praxi idem non eodem gradu valet. Quodsi enim ita esset, pauca profecto loca hocce privilegio fruerentur, longe plurima autem eo orbata forent. Quicunque medicus in pago vel minori oppido praxin exercere cupit, hanc totam exerceat oportet. Poscitur ab eo ut totam seientiam cognoverit omnesque morbos curare sciat. Verum quidem est, medicum, dummodo acuto ingenio praeditus sit, studiaque bene perfecerit, plurima mala curare posse, sed an revera multi sint medici ad exercendam praxin universalem apti, alia est quaestio, ad quam responsum dare hic non locus est. Id tantum dicere volo, universalem istam cognitionem nemi- nem acquirere posse, nisi ampla illi sit occasio haec omnia discendi, nisi ORATIO 101 multa videre seque bene in praxi exercere queat. Num haecce occasio apud nos exsistit? Affırmande huic quaestioni respondere cuperem, non possum tamen. Dolendum utique est iuniorem medicum practicam vitam intrare debere absque eo ut omnia aut plurima etiam, quae in praxi occurrere possunt, viderit. Practicam vitam intrat, iam cito eius auxilium imploratur adversus morbum, de quo legit quidem, quem vero nunquam observavit, aut operatio ab eo perficienda est, quam factam antea non vidit. Saepe iustam diagnosin facere valde difficile illi erit, non raro facere non poterit, et quomodo bene curabit morbum, quem non certo dignoverit? Credunt multi in genere minus difficile esse morbos externos sive chirur- gicos dignoscere quam morbos sic dietos internos, attamen valdopere errant, .prouti probare conabimur sermonem facientes de difieultatibus, quibus pre- mitur tumorum diagnosis, de erroribus, quibus chirurgus inde obnozius est, degue nowüs et periculis, guwibus ideirco aegri ewponuntur. De tumoribus tantum dieam, nam quominus de difficili morborum chirurgicorum diagnosi in genere agam, tempus vetat. Neque credite auditores, errores istos in diagnosi a chirurgis tantum imperitis, aut minus peritis saltem, committi; peritissimus quoque chirurgus facile errare potest, etsi omnia artis admi- nicula illi praesto sint; peritissimo quoque chirurgo accidere potest, ut morbum benignum censeat, qui revera benignus non est, et contra ut insanabilem credat morbum docente eventu omnino benignum. Nonne autem. hoc illi aceidit, quia adminiculis, quae ars ei praebet, uti neglexit? Non ita, nam non raro ea adminicula eum fallunt, non raro eum illis tantum utentem in errorem ducerent. Saepe. morbi symptomata tam fal- lacia sunt, ut peritissimi quoque chirurgi fallantur. Ut citemus exemplum: inter diversos, qui exsistunt, tumores, duo sunt indole simul ac sympto- matibus longe diversi; abscessum volo et aneurysma. '‘Signa, quibus alter morbus ab altero dignoscitur, vulgo admodum manifesta sunt. Hoc illove loco oritur dolor cum rubore, calore et tumore, inflammatio igitur cum omnibus quae vocant signis pathognomonicis. In initio tumor durus est, sensim sensimque decrescit durities, color profundius fit ruber, quin livi- dus; dolor non pungens manet, sed magis pulsans redditur, tumor hoc illove loco mollis fit, mollities magis magisque extenditur, oritur fluctuatio: facta suppuratione ortus est abscessus. Initium morbi eiusque progressus 102 L. C. van GOUDOEVER in aneurysmate vulgo toto coelo differunt: dilatatur arteria, aut quia eius parietes morbose affecti sanguinis vi resistere non possunt; aut quia, dilaceratis tunieis vasis media et interna, externa tunica sive cellulosa ex- panditur; aut quia, vel vulnere vel alia ratione parietis continuitate laesa, sanguis in telam ambientem effunditur. Ultimis exceptis casibus, in quibus error committi fere nequit, restant proprie sic dieta aneurysmata: lente oritur tumor pulsans, in quo adposito tubo acustico peculiaris auditur su- surrus; pressione in arteriam facta tumorem inter et cor subsistit pulsatio, quin ipsa intumescentia, dummodo per breve tempus exstiterit, decrescat. In initio tumor mollis est, dein vero, quando sanguis sacco aneurysma- tico contentus aut omnis aut pro magna saltem parte coiverit, magis in- durescit. Videmus decursum et symptomata in utroque morbo plane dif- ferre, et nihilominus morbos confuderunt et abscessum aneurysma, hoc abscessum habuerunt. Prior error minoris momenti, alter vero eo maioris. Neque obiiciat quis, errorem istum a minus peritis tantum vel a negligen- tibus chirurgis committi posse, nam aliter docuit experienti. Non semel sed saepius evenit praeclaros chirurgos abscessum habuisse, quod aneu- rysma erat. Sic illustris in Francia chirurgus et operator infelici sorte talem errorem commisit: aegrum curans tumore in axillari cavo affectum, tumorem istum, bene ut credebat perpensis omnibus, abscessum habuit, atque aperuit, quo facto non pus sed sanguis eflluebat. Non diu post errorem istum alius praeclarior adhue chrirurgus publice stultum vocavit, opinabatur nimirum vir illustrissimus signa, quibus abscessus ab aneurys- mate distingui potest, ita manifesta esse ut confusio oriri nequeat. Ecce auditores, dicebat, aegrum cum abscessu in cavo axillari, omnia adsunt symptomata a symptomatibus aneurysmatis longe diversa. Cultro aperit tumorem et quid effluit? Non pus sed arteriosus sanguis et quidem largo flumine. Aneurysma non abscessum aperuerat. An igitur ambos chirurgos omnesque, qui cum is simili ratione errave- runt, de imperitia aut negligentia accusabimus? Nequaquam, sed potius exinde haec conclusio petenda erit certam inter utrumque morbum diagnosin interdum diffieillimam esse. Gaudendum tamen eventum in istis casibus dubiis non necessario tam infelicem esse; si enim talem tumorem non solito modo cultri vel lanceolae ope aperimus sed punctione sic dieta pro- ORATIO. 103 batoria, omnis disparet dificultas: efluente pure dilatatur apertura, san- guine autem exeunte certiores fimus hoc in casu non adesse- abscessum. Num vero necessario tum existit aneurysma? Non ita; inter tumores ma- lignos unus datur, fungus nimirum, qui chirurgum in errorem ducere posset. Est enim tumor, qui ab una parte propter fluctuationem, quae in illo percipi videtur, abscessum mentiri potest, dum ab altera parte, quando disruptis vasis sanguis in ipsum tumorem effusus est, neque coivit sed liquidus mansit, facta punctione forsitan nullum pus sed sanguis tan- tum effluit. Quodsi sanguis iste non profunde ruber est sed magis laete coloratus, facile exinde efficeremus hic dari aneurysma, dum revera fungus haematodes adest. Tali in casu microscopicum examen facta punctione auxilio venire posset, ita ut certa diagnosis haberetur. Quae de aneurysmate dieta sunt, de multis quoque als tumoribus va- lent. Quantum processerit chirurgia, quantum recentiores indagationes, eae praesertim, quas microscopii ope fecerunt, progressui illi tribuerint, verum tamen est ad scopum, quem attingere cupimus, nos nondum per- venisse, Ab antiquo inde tempore chirurgi tumores in benignos et ma- lignos dividere consueverunt, quae divisio desumta erat tum symptomati- bus tum decursui, tum imprimis eventui. Quodsi tumor brevius diutiusve post exstirpationem redibat, vulgo malignus habebatur, si non, benignus dicebatur; quodsi tumor post operationem recidivam faciebat atque tunc, ut saepe fit, aliam indolem prae se ferebat, malignus vocabatur et iure quidem; at vero, haecce divisio nequaquam sufficit: non raro enim tumo- res, quos malignos existimabant, post exstirpationem, dummodo completa fuerat, non redibunt, et contra tumores, quos ex omnibus signis benignos iudicavisses, post breve temporis spatium redeunt, nee raro indole longe maligniores. Hacce ratione fere cogeretur chirurgus diagnosin a posteriori facere, quae a priori ‚seilicet non bene fieri poterat; id tamen aegro nequa- quam convenit, scire cupienti utrum malum, quod patitur, sanari possit necne, et sanatum vel sublatum rediturum sit aut non rediturum. Dolen- dum omnino est hac de re saepius nil certi affırmari posse. Constat qui- dem peritum chirurgum ‚qui multos omnis generis tumores vidit ac cura- vit, experientiam quandam nactum esse, illi externa morbi signa, sympto- 104 L. C. van GOUDOEVER mata concomitantia, vim quam morbus in totum corpus habet, habita simul causarum ratione, saepe sufficere ad iudicandum de tumoris natura vel benigna vel maligna, sed quoties falsum iudicium feret! Recentiori imprimis tempore mieroscopii ope multi tenebras dispellere et tumoris natu- ram certo dignoscere se posse speraverunt. Crediderunt mieroscopici pecu- liaria elementa in tumoribus malignis se invenisse, quibus cum certitudine ab aliis, benignis illis, dignosci possent. Huius loci non est fuse de üs agere, quae microscopium de penitiori structura tumorum benignorum et malignorum docuerit; id tantum indicare volumus, quam facilis error sit, etsi omnia artis praesidia in auxilium vocentur; quam facilis error interdum sit in casibus ad speciem simplicissimis. Quid simplicius ac benignius quam sie dietae verrucae! Vulgo nullam molestiam afferentes, saepe tamen locis occurrunt, in quibus aut molestae sunt, aut turpes videntur. Cultri vel ligaturae vel causticorum ope amo- ventur; interdum quidem semel pluriesve redeunt, si non perfecte remotae fuerint, sed fere semper benignae manent tandemque sanantur. Subinde tamen dantur verrucae minus benignae, quibus ob maiorem malignitatem nomen verrucae malignae vel cancrosae datum fuit. An istae semper a vulgaribus verrucis dignoscendae? Experientia non docuit. Excrescentiae ad speciem prorsus benignae, tantum constantes ex papillis cutaneis solito maioribus cum vasis capillaribus dilatatis et strato magis minusve crasso cel- lularum epidermidis tectis, interdum facta exstirpatione redeunt et quidem longe maligniores quam antea; verruca, quae primum benigna videbatur, verrucam cancrosam se ostendit, verum noli me tangere, et ipsi vitae mi- nari potest. Quodsi vocem verrucae latiori sensu accipimus, eodemque nomine comprehendimus alias quoque excrescentias, pro maiori minorive parte eadem structura gaudentes, difficultas saepe longe maior fit. Forma datur hypertrophiae epidermidis vel epithelii, si hocce verbo uti licet, cui nomen carcinomatis cutis vel epitheliomatis dederunt, quamque nuperrimo tempore tumores epitheliales vocarunt. Frequentissine haecce excrescentia occurrit, quam accuratissime morbi symptomata ac decursus observata sunt et descripta, quam accuratissime, recentiori imprimis tempore, eius structura microscopii ope indagata fuit et constare visa est ex stratis magis minusve crassis, interdum enormibus, cellularum epitheli, cum papillis ORATIO. 105 cutis plus minusve magnitudine auctis et vasis capillaribus diverso gradu dilatatis ac numero auctis, quum insuper nonnullae ex cellulis epithelüi ita adhuc transformentur, ut earum nucleus ad cavam vesiculam amplificetur, quae aut immutata manet, aut elementis cellularum iunioribus repletur. Quid facilius illi, cui microscopii usus parumper tantum familiaris est, quam talem tumorem dignoscere. Nec tamen hac ratione certa semper diagnosis habenda. Epithelioma, ut vocant, quidem dignotum est, at vero remanet quaestio num benignum sit an malignum. Atque huic quaestioni respon- dere saepe non possumus. Dantur epitheliomata aut potius tumores epithe- liales, quod structuram attinet, descriptioni factae perfecte similes, qui revera epitheliomata, vel carcinomata cutis, non sunt. Eiusmodi dantur excerescentiae ad adspectum exquisite malignae, quae deinceps plane be- nignae apparent, dantur quoque, quae parvi omnino momenti videntur et tamen, facta exstirpatione, iterata vice redeunt, et quidem continuo ma- ligniores, donec tandem mortem afferant. Non semel mihi contigit, et ali multi mecum idem experti sunt, facta cutis carcinomatis exstirpatione sub pessimo omine et tantum ex indicatione vitali, vitam servasse aegrotan- tibus certae morti dicatis, morbo insuper deinceps non redeunte. Dantur casus, in quibus mieroscopica indagatio remotae partis indicat omne mor- bosum sublatum non fuisse, non tamen redeunte morbo;' dantur alii casus, in quibus manifestum est totum malum perfecte remotum fuisse, dum nihilominus brevi post redit. Carcinoma cutis ad speciem maxime mali- gnum interdum nihil aliud est quam simplex epithelii hypertrophia , simplici cura sananda. Quid levius quam carcinoma labii, formam fere frequentis- simam epitheliomatis, dignoscere! Casus tamen dantur, in quibus sim- plici curatione instituta sic dietum carcinoma evanescit nunguam reditu- rum. Non carcinoma tunc aderat, forsitan dixeris; concedo, at vero examen mieroscopicum in parte affecta eadem prorsus elementa monstrabat, ac in alio casu hac ratione non sanando, in quo operatio instituenda erat, mor- bus recidivam faciebat, glandulae colli intumescebant, vita ipsa tandem exstinguebatur. Ante breve tempus iterum mihi exemplum ante oculos venit, e quo patet, quam prudentes simus oportet in dignoscendis talibus tumoribus epithelio magna parte formatis. Aeger in clinico chirurgico recipiebatur 14 106 L. C. van GOUDOEVER cum horrendo vere tumore fungoso dorsum totius pedis sinistri occupante, supra malleolos et in utroque latere ad palmam pedis sese extendente. Maiores minoresque excrescentiae toti tumori formam brassicae cauliflorae praebebant. Ante quatuor annos ortus, morbus lente sed continuo pro- gressus fecerat, suppuratio profusa erat, pus malum, saniosum, odor in- gratissimus, vix tolerandus, verbo tumor adspectum prae se ferebat cancri vehementissimi. Indagatio microscopica statim docuit, hie non, uti antea crediderant, fungum sic dietum adesse, sed epidermidis hypertrophiam , quoad structuram plane convenientem cum epitheliomate. Unica differentia haec erat, vasa sanguifera longe maiori copia per totam massam dispersa esse ad superficiem usque quam in carcinomate cutis vulgo obtinet. Omni- bus nominibus amputatio indicata videbatur, aeger morbo exhaustus erat, malum iam plures annos duraverat, continuo increverat brevique vires pror- sus fractae fore videbantur, amputatione facta vita saltem forte servari posset. Tantum ad odorem intolerabilem imminuendum praescribitur- ali- quid; iuvat remedium, odor disparet, simulque plura tumoris fragmenta decidunt; superficies purior fit malumque adspectum minus malignum ostendere incipit. Num verus hie cancer adest? Hanc mihi ponebam quae- stionem. Quum mieroscopici examinis eventus dubius esset, amputandum non esse opinabar sed conamen faciendum tumorem alia ratione, servato si fieri poterat crure, removendi. Adstringentia remedia id efliciunt ut tumoris volumen magnopere decrescat, caustica eum deinde plane disparere faciunt, et servatur crus. Profecto chirurgus hoc in casu nullo modo vitu- perari potuisset, quum amputationem instituisset, quae tamen docente eventu non necessaria erat; absque necessitate aegrum pro vita mutilavisset, forsitan quoque mortis eius causa fuisset. Similem casum apud Prrocorrıum, illustrem Russorum chirurgum , descri- ptum invenimus. Miles quidam iam marasmo senili affectus carcinomate labii inferioris laborabat. Malum’ab altero angulo oris ad alterum, inferiora versus ad mentum sese extendebat. Aegro exhausto et marasmo senili affecto, de sanatione desperabatur et operatio prorsus inutilis habebatur. Ad odorem minuendum pulta conficitur e daueis carotis contusis labioque imponitur. Quin- que hebdomadibus post Pırogorr labium iterum vidit, et ecce loco foetentis ulceris adspieitur superficies plana, iam pro dimidia parte sanata, quae sanatio ORATIO. 107 brevi post perfecta erat. Praeterito anno aeger decrepitus moritur; de carcinomate vero nil amplius apparuerat. Talia exempla plura enumerare facile esset, allata sufficiant ad probandum quam prudens chirurgus in iudicio suo esse debeat, quum facile eiusmodi morbum insanabilem decla- raret, qui deinde a circumforaneo quodam pharmacopola vel medicastro simplicibus remediis sanatur. »Sed,” ita fortasse loquentur nonnulli, si neque clinica signa nec microscopicum examen sufficiunt, ut cum certitu- dine benignas epithelii hypertrophias a magis malignis formis carcinomatis cutanei distinguamus, inde non raro aegrotantibus magna noxia orietur; si enim propter benignam excrescentiam operatio instituitur absque neces- sitate aegro dolorem infligimus, neque id tantum, sed parte quoque corpo- ris fortasse notabili eum privamus; si contra maligna excrescentia non aut non tempestive aufertur, absque ullo fere dubio eventus lethalis erit.” Negari quidem nequit talia non sine iure obiici, sed in rarioribus tantum casibus ita urget indicatio operationis instituendae, ut eam per dies quosdam vel hebdomades quoque differre valde noceret, quo tempore uti possumus, ut de morbi natura certiores fiamus. Quodsi vero accurata morbi observatio diagnosin nostram aut certam aut saltem valde probabilem fecerit, cultrum non amplius metuendum est. Ubi morbus sedem suam in labio inferiori habet, ubi igitur carcinoma labii vel malum carcinomati simile adest, non diu differatur operatio: haec enim nequaquam periculosa est, brevi tempore peracta, nullamque deformationem relinquit. Etsi itaque verus cancer non adesset, operatio aegro non noceret, quin prodesset, nam faeile malum alio- quin deformem cicatriceem reliquisset; quando contra in vero labii carcino- mate nimis diu differtur operatio, prognosis admodum infausta fit. Vasa sanguifera minora et minima saepe dilatantur, quam morbosam eonditionem vel adnatam vel, quamvis rarius, dein acquisitam angiectasiam vel teleangiectasiam vel quoque naevum maternum vocant. Sunt aut loca maiora vel minora, magis minusve elevata, raro plana, coloris vel laete rubri vel profundioris; aut veri exsistunt tumores, in quibus casibus praeter abnormale vasorum capillarium incrementum tela simul coniunctiva maiori minorive copia formata est. Nonnunquam in naeyis maternis magna adipis quantitas inest, quo in casu morbus nomine naevi materni lipomatodis 14 * 108 L. GC. van GOUDOEVER salutatur. Nonnunquam in naevo magna pigmenti quantitas invenitur, quo color magis minusve profundus fit. In omnibus casibus, in quibus verus tumor adest, praeter vasa capillaria dilatata etiam telam coniuncti- vam, interdum quoque adipem eum continere exspectare possumus. Jam nudo oculo haecce vitia dignoscuntur, diagnosis igitur omnibus admodum facilis videbitur, et revera facilis est: sine ulla difficultate naevum mater- num dignoscimus, sed non facile est determinare utrum tumor benignus sit an non. In longe plurimis casibus indoles morbi benigna est: cultro tumor auferri potest, aut incidi, ferro candenti vel aliis causticis uri, vel ligatura circumdari, fila trans eum transmitti possunt, atque haec omnia fert malum et sanatur. Imo per telam morbosam inciditur, vulneris mar- gines acubus perforantur et ligatura iunguntur; post aliquod tempus iterum exciditur fragmentum, nova adponitur sutura, eademque operatio ter quater pluriesve repetitur, donec omne morbosum sublatum fuerit. Hi igitur tumores ab omni parte benigni dici merentur, attamen, etsi raro, non- numquam prorsus aliam indolem habent. Ita de aegrotante legimus, qui a prima inde aetate naevum maternum supra scapulam dextram gesserat. Per triginta quinque annos cum vitio sanus fuerat et verosimiliter multos adhuc annos cum eo vivere potuisset. Nescio causam sed cupit aeger a vitio, quod illi parumper quidem molestum est, nullo vero modo ei nocet, liberari. Simplex erat atque benignus naevus maternus, exstirpatio tuto perficienda erat, operatio absque omni periculo, sublatus morbus non rediret, et tot alia fortasse argumenta, quot afferri possunt ad persuaden- dum alieui ut operationi sese subiiciat, verosimiliter in hoc casu adhibita fuerunt. Fit operatio et quidem sine ulla diffieultate, vulnusque bene sanatur. Docet examen microscopicum tumorem fere totum ex vasis capil- laribus dilatatis constare. Aeger sanatus habebatur, sed iam post paucos menses alius tumor in cavo axillari oriebatur, qui brevi increscebat, immi- nuta simul consistentia. Diversa minora tubercula in. vieinitate tumoris ex cute proveniebant et anno post operationem aeger sequelis fungi medullaris aperti valde manifesti succumbebat. Contendi forte posset, fungum in cavo axillari cum tumore ad scapulam nihil commune habuisse et sponte ortum fuisse etiamsi prior tumor non remotus fuisset. Videtur tamen mihi talis ratiocinatio nimis sceptica, et longe probabilius mihi videtur nexum inter ORATIO. 109 prius malum atque insequentem morbum exstitisse. Si de hoc tamen casu aliqua dubia remanere possent, haec de sequenti profecto non valent: viro perfeete ut videbatur sano, quinquaginta annos nato, naevus parvus pone aurem auferebatur; brevi post in eodem loco tumor oriebatur, qui sensim ad magnitudinem ovi columbini increscebat. Et hic tumor, quem glan- dulam lymphaticam tumentem habebant, exstirpabatur; feliciter sanabatur vulnus, sed post sex menses eodem loco iterum oriebatur intumescentia, quam primum abscessum eredebant, quae vero brevi manifestissima fungi medullaris signa offerebat. Quum vir caeteroquin perfecte sanus videretur, haec quoque intumescentia operatione amovebatur, sed iam ante quam sanatum vulnus erat, redierat morbus. Septem mensibus post ultimam operationem morbo exstinguebatur. Num in hoc quoque casu vinculum inter affectionem primariam, naevum maternum scilicet, et fungum postea ortum negari potest? An forte naevus iam ab initio inde non vera tele- angiectasia erat sed magis malignus affectus? Hoc mihi valde improbabile videtur, etiamsi non annotatum inveniamus morbum congenitum fuisse, uti in sequenti casu factum est. Vir vegetus, torosus, insignique corporis robore notus, cum parvo tumore, naevo scilicet, in regione umbilicali natus erat. Multos annos cum naevo isto vixerat, qui benignae indolis videbatur. Quid operationi obstaret? Exstirpationem tumoris rogat. Par- vus tumor ligatura circumdatur et brevi post decidit; vix vero vulnusculum sanatum erat, et ecce in vicinitate quatuor alii tumores caerulescentis coloris excrescunt, quibus ut videtur causticorum ope destructis, tumor oritur in cavo axillari dextro, qui iam brevi tempore magnitudinem pugni virilis nactus erat. Horrenda celeritate continuo crescebat, donec tandem capitis volumen attigerat. Mortuus est aeger praesentibus cunctis acutae dyscrasiae careinomatosae symptomatibus. — Certum quidem est eventum rarissime tam infaustum fore quam in enumeratis casibus; sufficiat tamen indicasse tales casus occurrere posse et naturam teleangiectasiae hucusque, quantum scimus, plena certitudine cognosci non posse. Sed cum aliis quoque tumoribus naevi confundi possent. Dantur casus, in quibus vera fluctuatio pereipi videtur in tumore sana cute tecto aut cuius integumenta inflammationis signa offerunt. In hisce casibus omnia acutae phlegmasiae signa adesse possunt, et nihilominus vera teleangiec- 110 L. GC. van GOUDOEVER tasia exsistit. Verosimiliter quidem aeger saepissime nobis narrare poterit, iam diu, fortasse iam per multos annos aut a prima inde aetate, parvam intumescentiam loco affecto exstitisse, quae post hanc illamve fortuitam laesionem, postquam per omne illud tempus eodem statu perstiterat, cele- riter increscere coeperat. Satis autem scimus, quam parum saepe aegro- tantium dietis confide.e possimus. — Aliud signum, quo alter morbus ab altero distingui posset, hoc est: in naevo pressione facta in arteriam san- guinem ad tumorem adducentem, volumen saepius plus minusve imminuitur; haecce tamen imminutio tam exigua esse potest ut oculos fugiat, quin interdum prorsus non exsistat. Tandem stethoscopii ope in magnis naevis maternis peculiaris susurrus auditur, quem, ut contenditur, qui semel tantum audivit, non facile cum alio susurro confundet. Quaestio autem est, num talis susurrus semper pereipiendus sit, et praeterea, quando omnia cetera teleangiectasiae signa deficiunt, et contra omnia abscessus symptomata adsunt, chirurgo quidem ignoscendum erit, tubum acusticum tumori non apponenti. Nihilominus haecce negligentia funestum eventum habere potest. Sic in memoriam venit puella, tumore ad internum brachii, ni fallor sinistri, latus affecta,, satis magno, tenso,, doloroso, uti narrabat aegra ante quatuordecim dies brachio contuso orto. Dein autem afflrmat iam diu loco affecto parvum tumorem exstitisse, unde vero nunguam molestiam ullam acceperat. Tumor tensus quidem erat, at vero manifesto fluidum continere videbatur. Quum omnia abscessus signa adessent, lanceola im- mittitur, et ecce non profluit pus sed larga sanguinis laete rubri quantitas. Fasciis brachium circumdatur, epithemata frigida sedulo applicantur; con- tinuo vero sanguis exstillat, interdum quoque largius efflutt. Ex facta apertura, quae cutis ulceratione brevi maior evaserat, massa fungo hae- matodi perfecte similis excrescere coepit, celeriter magnitudine aucta, dum sanguinis iactura nondum stiterat. Aegra exsanguis erat, color faciei stra- mineus fiebat, uti in dyscrasia carcinomatosa obtinere solet, atque mors per exhaustionem instare videbatur, nisi tempestiva humeri amputatione vita servaretur, remanente tamen metu, ne operatio pro tempore tantum auxilium afferret. Proponitur operatio, recusat puella, cui nulla alloquia persuadere valent ut subeat amputationem, quaeque vitam perdere quam brachium malit. Quid aliud exspectandum quam eventus brevi lethalis? ORATLIO, | 111 Nihil tamen hac de re obtinuit. Nune duodecim et quot excurrit anni praeterierunt, postquam casus iste observatus fuit, et non tantum vivit puella, sed brachium quoque servavit, eoque non minus bene quam altero uti potest. Per aliquod adhuc tempus parva intumescentia remansit, quae absque dubio postea quoque disparuit. Roganti quomodo istud miraculum obtinuerit, respondeo, simplieissima, quae fieri poterat cura, factis sedulo epithematibus cum lotione fortiter adstringente. Et profecto hicce casus non solus exsistit, absque ullo dubio plures tales oecurrerunt,, eventus autem verosimiliter non semper tam faustus fuit, aegrotantibus aut partem affec- tam aut vitam amittentibus. Quodsi igitur dubium aliquod de tumoris natura remaneat, quodsi chirurgo non prorsus persuasum sit abscessum adesse, non alium tumorem, eandem ingrediendum est viam, ac in iis casi- bus, in quibus dubii haeremus, utrum abscessus adsit an aneurysma: fiat nimirum punctio probatoria et dilatetur dein apertura pure exeunte, clau- datur contra quam citissime loco puris sanguine effluente. At vero non possumus hic de omnibus tumoribus agere; cum silentio igitur lipomata, steatomata, cum silentio diversos tumores cysticos praeter- ibimus, etsi diagnosis haud raro perdifficilis sit. Tumorum eysticorum diagnosis accurata saepe haberi nequit, si signa tantum externa conside- ramus. Fatendum autem ad curationem non multum referre utrum cystidis cuiusdam contentum magis minusve sit liquidum, utrum fluidum, quod continetur, spissius sit an liquidius, in quibus casibus evacuato fluido vel exstirpato tumore, diagnosis certior fieri potest. Sed, quod praestat, in omni casu dubio punctio probatoria instituatur, qua facta natura contenti iam ante operationem examinari potest. Etsi vero non gravem errorem committeret chirurgus, qui contentum tumoris liquidum haberet,, quod eva- cuatum spissum apparet, gravior fit error, quando chirurgus tumorem cysticum credit, qui tumor ‚cysticus non est. Non raro abscessus prove- niunt diversis corporis locis, qui per descensum puris producuntur et inde etiam nomine abscessus per descensum sive per congestionem insigniuntur. Hi abscessus interdum clandestine oriuntur et increscunt, sine ullo inflam- mationis signo; videtur tumor magis minusve mobilis, non dolet, fluctuatio in eo pereipitur, nulla invenienda causa, quae morbo ansam dare potuit; 112 L. C. van GOUDOEVER quid mirum igitur, si chirurgus tumorem eysticum exsistere eredat. Ni- hilominus abscessus est atque accuratiori aegri examine instituto, verosi- militer morbum detexisset primarium, uti cariem vertebrarum vel costarum,, aut empyema, aut alia. Fatendum autem symptomata primarii morbi non varo ita latere ut diagnosis perdifficilis fiat. Quidquid sit, in omni casu, in quo chirurgo ullum tantum dubium de tumoris natura remanet, punctio probatoria instituenda est. Dantur alii tumores, saepissime invicem confusi, quos certo dignoscere tamen magni momenti esset: carcinomata scilicet et tumores fibrosi. Cli- nica, quae dieuntur, symptomata, quae diversis istis morbis competunt, hie enumerare locus non est. Consentimus quidem illa non in omni casu sufficere ad diagnosin statuendam , non semper seirrhum exploratione externa, anamneseos simul aliorumque ratione habita, a tumore fibroso posse di- stingui, non semper carcinoma molle, vel fungum sie dietum medullarem, a sarcomate vel molliori tumoris fibrosi specie discernendum esse; — con- sentimus quidem diversas carcinomatis species examine externo, signis cli- nicis, a se invicem certo distingui non posse; plerumque tamen anamnesis, examen tumoris externum, decursus morbi, vis quam in totum corpus “ exercet, tot sunt momenta, quae ad diagnosin, valde probabilem saltem, statuendam omnino inservire possunt, neque facimus cum illis, qui signa clinica vel physiologica parvi momenti habent. Maximi contra sunt mo- menti ad iudicandum de maiori minorive morbi malignitate, quum examen microscopicum ad iudieium illud ferendum nequaquam semper sufficiat. Videamus breviter de iis, quae examen microscopicum de penitiori car- cinomatis et tumorum fibrosorum structura nos docuerit. Prius vero ani- madvertendum examen illud iam ante tumoris exstirpationem posse institui; acu scilicet tenui, peculiari, in tumorem immissa, semper aliquid tumoris illi, si extrahitur, adhaeret, quod ad microscopicum examen sufficit. At vero provisoria haec indagatio practico sensu non tam magni momenti, quandoquidem paucis tantum casibus operationis indicatio ex ea petenda est. Redeamus nunc ad ea, quae mieroscopium de tumorum istorum struc- tura docuerit. Primo quidem loco nominandus scirrhus est, cuius stroma constat e tela coniunctiva, in cuius interstitiis invenitur massa fluido im- bibita, numerosas cellulas nucleosque continens. Pro diversa ratione, quae ORATIO. 113 inter fibrillas telae coniunctivae atque cellulas et nucleos intercedit, pro diverso fibrillarum decursu, variae carcinomatis species distinguuntur. Prae- ter seirrkum nempe vel carcinoma simplex sive fibrosum, loquuntur de carcinomate reticulari, fasciculato, melanodi, aliis. Fungus sive carcinoma medullare, carcinomatis species omnium malignissima, itidem stromate for- matur e fibrillis telae coniunctivae constante prouti seirrhus alüque tumores carcinomatosi; hae autem fibrillae, ratione habita ingentis quantitatis cel- lularum celeriter reproductarum, parvi momenti sunt; nonnunquam aut nulla aut fere nulla tela coniunctiva cernitur, et nihil adest nisi massa mollis ex cellulis plerumque fusiformibus constans. In carcinomate igitur invenimus cellulas fibrillasque omnibus, evolutionis et involutionis, quam vocant, periodis, vasa atque adipem tum liquida tum solida forma. Tumores fibrosi duri sunt, formae magis minusve rotundae vel irregula- ris, tuberosi, fere semper distincte limitati, atque constant ex fibrillis telae coniunctivae, intermixtis interdum fibrillis elasticis, porro e cellulis atque nucleis, e tela coniunctiva, proprie sic dieta, diversissimis evolutionis gra- dibus atque e tela fibrillarum ad instar plicata. Sarcomata sunt tumores fibrosi, qui a prius descriptis minori consistentia distinguuntur. Inest quidem perfecta tela coniunctiva, sed magis forma embryonali, gelatinosa; porro corpuscula continent telae coniuntivae, formasque inde ortas, multos nucleos multasque cellulas; cellularum non raro plures concatenatae sunt et quasi fibrillam faciunt. Si quando cellulae istae maximam tumoris par- tem efhiciunt, ille fibroplasticus dicetur. Profecto microscopii ope saepe tumor fibrosus et sarcoma, seirrhus et fungus a se invicem distinguenda sunt; num autem semper id fieri potest ? nonne dantur tumores fibrosi, qui cum scirrho facile confunderentur? nonne sarcomata mollia, quae multis nominibus cum fungo conveniunt? Firmiter credimus diversos istos tumores unum in alium transire. Prouti inter scirrhum atque fungum, inter carcinoma igitur durum atque molle, multae dantur formae intermediae, sic quoque inter varios tumores fibrosos; sed id non tantum: videtur enim transitio esse tumoris fibrosi in scirrhum, atque sarcomatis in fungum, ita ut neque microscopii ope semper certa diagnosis possit statui. Praeterüt tempus, quo de cellula specifica, soli carcinomati propria, 15 114 L. GC. van GOUDOEVER sermo erat. Cellula talis specifica revera non datur, dantur tantum cel- lulae et quidem diversis formis et diversis evolutionis periodis; maximi simul momenti est earum reproductio magis minusve celeris.. Qui ex solis fere fibris constat tumor, est tumor fibrosus, quodsi inter fibras multae cellulae multique nuclei inveniuntur scirrhus adest, e quo pressione facta fluidum quod dieunt careinomatosum exprimitur. Fungus pro maxima parte ex cellulis constat, sed sarcoma quoque earum magnum numerum continet; in priori etiam fluidum careinomatosum invenitur, in sarcomate non invenitur. Distinctionem inter seirrhum atque tumorem fibrosum fieri posse crediderunt eo, quod in tumore fibroso inter fibras verae cellulae adessent, in scirrho contra imprimis nuclei liberi, quae vero opinio ne- quaquam probata est. Etiamsi vero mieroscopii ope certa semper diagnosis statui posset, quod attinet ad formam et structuram tumoris, res nondum absoluta esset. Restat enim ut iudicium feramus de maiori minorive probabilitate reditus morbi. Microscopicum examen hic non sufficere mihi persuasum est, uti multis exemplis facile probare possem. Ita in memoriam redit historia mulieris, quae induratione mammae ad speciem benignissima erat affecta. Omnibus incassum adhibitis remedis, exstirpationem tumoris aegrae pro- pono; consentit ea; examen tumoris ablati microscopicum structuram eius fibrosam extra omne dubium ponit. Intra paucas hebdomades_ cicatrix perfecta est, mulierque sanata videtur, sed iam paucis septimanis post redit: ad margines circatrieis hie illie nova apparuerat induratio; dein intumescere coepit altera mamma, quae post duos menses insigne volumen nacta est; oriuntur porro tumores parvi, duri, per totum pectoris ambitum sparsi. Verbo rediit morbus longe vehementior quam antea, non tamen mutata eius natura, tumor uti antea fibrosus erat, talis igitur, qui benignus vulgo non tantum habetur, sed revera benignus est. — In alio casu tumor erat ad adspectum carcinomatosus ad coxam ortus; amovetur tumor, fit inspectio microscopica, structura perfecte convenit cum tumoris fibrosi structura, etsi signa externa magis pro carcinomatosa morbi natura militarent. Jam post duos menses redit morbus, nunc omnia symptomata fungi prae se ferens. Exhaustus aeger quinto post operationem mense moritur. — Robusta mu- lier, quae caeteroquin perfecte sana videbatur, laborabat induratione mam- ORATIO. 115 mae, quae carcinomatosa habebatur, iam emollitio tumoris orta erat cum partiali ulceratione. Signa dyserasiae non aderant, nee glandulae axillares infiltratae erant; tumor eircuniscriptus erat, mobilis. Etiamsi eum careino- matosum crederem, tamen exstirpationi locum dari opinabar. Exstirpatur tumor; accurate mieroscopii ope examinatur, est tumor fibrosus, fere totus ex fibris constat,"interiectis tantum cellulis nucleisque longe minori copia, quam in seirrho obtinere solet. Prognosis igitur fausta videbatur, nihilo- minus post breve tempus recidivus erat morbus, quo tandem vita exstincta est. — Dantur igitur tumores fibrosi, qui post esstirpationem redeunt, idque non raro fit sed saepius obtinet, quod imprimis de tumoribus ita dictis fibroplasticis valet. Ab altera parte exempla non pauca afferri possunt tumorum, qui, quoad strueturam, plane cum mıolliori careinomatis specie, cum fungo, convenie- bant, in quibus igitur morbus brevi rediturus existimabatur et nihilominus non redüt, ita quidem ut maligni nomen non mereretur. — Dantur itaque tumores fibrosi .et fibroplastiei, qui omnino maligni habendi sunt, dantur careinomata et fungi, quae exstirpata non redeunt atque hoc respectu inter tumores benignos adnumerari merentur. Quaenam ex dietis conclusio petenda? Afferre liceat Försterı verba hac de re plurimorum recentiorum opinionem seilicet bene exprimentem: »Facta »tumoris cuiusdam exstirpatione,” inquit, »primo loco accurato examine veius structuram determinare convenit, eique deinde inter diversa tumo- »rum genera locum indicare, qui illi competit. Venit nunc alia quaestio: »quaenam est; huius tumorum generis ratio quod ad malignitatis gradum vattinet? Quodsi tumorem exstirpavimus tantum ex tela coniunctiva cum »vasis suis nutrientibus constantem, inter tumores fibrosos eum collocabi- ‚mus, et, quia hi vulgo benignae naturae sunt, prognosin faustam sta- »tuere poterimus. At vero eventus alius est; aliquo post operationem tempore vel eodem loco vel alio, vel in aliis organis novi tumores oriun- »tur eiusdem naturae moriturque aeger. An propter malum hunc eventum »tumor ad aliam speciem referendus? Nequaquam! Manet tumor fibrosus, »peculiari structura notatus. Accurate autem annotandus erit casus ut in » posterum eius in statuenda prognosi recordemur. — Aut tumor observatus est, pro maxima parte ex aggregationibus cellularum multiformium,, celer- 15) 116 L. C. van GOUDOEVER „rime reproductarum, constans, quae stromate fibroso vasculoso continen- „tur; eum ad genus carcinoma referemus, et quod ad aegrum attinet, » prognosin infaustam statuemus, quum genus istud tumorum vulgo insigni „malignitatis gradu stipatur. Aliter vero decurrit casus. Non redit mor- "bus, neque eodem nec alio corporis loco, et perfecta est sanati. Num »propter feliceem hune eventum tumorem non carcinomatosum nuncupabi- „mus, eique alium inter tumorum diversa genera locum indicabimus ? "Profecto non. Est carcinoma, docente structura; casus tantum experien- „tiam nostram, quod ad morbi decursum attinet, auxit, eoque in posterum „ad statuendam prognosin uti poterimus.” Anatomicum tumorum examen a FörsTERo, uti a fot aliis, primum habe- tur, solum tamen nequaquam sufficit: dantur tumores epitheliales sive papillares benigni, dantur ali, qui, etsi structura prorsus eadem sit, valde maligni sunt; sunt tumores fibrosi, qui omnino benigni sunt, dum alü ipso carcinomate sunt maligniores, post breve tempus redeunt, vitamque exstinguunt, et tamen Zumores vere fbrosi sunt. Iuterdum cancer exstir- patus neque eodem nec alio loco unguam redit, uti verum carcinoma fere semper facit, et tamen carcinoma est. — Quid inde concludendum ? Natu- ram, essentiam, tumorum ex sola eorum structura anatomica deduci non posse, sed pro magna quoque parte ex physiologica earum ratione. Per- suasum mihi est, omnia conamina ad definiendum careinoma vel alios tumores sola anatomica via hucusque opem fefellisse. Microscopium tumo- rum söructuram docet, chemica analysis eorum compositionem, at vero naturam morbi nec una nec altera docere potest. Caveamus igitur ne propter anatomicum examen celinica morbi signa negligamus, sedulo contra utraque explorandi methodo utamur, ut hac forte via tandem ad maiorem certitudinis gradum perveniamus. Non diutius, Auditores, vestra patientia abuti audeo. Nonnullas tantum conditiones morbosas magis ex industria tractavi; remanent plures, et quantum maior fit diagnoseos difficultas, si non tumores tantum sed mor- bos chirurgicos in genere spectamus! Quot errores quotidie committuntur! Num vero plures a chirurgis, quam a medicis? Non credimus. Medicorum errores vulgo incogniti manent, chirurgorum contra saepius patefiunt. Quid- quid sit, omnes in multis erramus. Numquam perfecta erit cognitio ORATIO. 117 nostra, accurata vero et indefessa exploratio multum efficere poterit. Strenue igitur progrediamur in via, quam nostro aevo ingredi coeperunt, ad pro- movendam scientiam sed imprimis ad aegrotantium saluti prospiciendum. Iam urget tempus ut ad alteram orationis partem transeam, ut comme- morem ea, quae Academiae nostrae praeterito anno evenerunt. Brevis in his esse potero. — Uti semper fit, laeta tristiaque mixta erant. Gaudemus, quod Academiae Curatores omnes hoc anno salvi fuerunt ; desideramus autem praesentiam Viri Nobilissimi van GoLTSTEIN, cui a Rege munus summe honorificum quidem sed gravissimum simul mandatum fuit. Diu ad, patriae salutem eo fungatur! De Professoribus munere suo fungentibus quidem neminem, quod gau- demus, eripuit mors, afflicta autem est Academia morte Viri Clarissimi ANTONII VAN GOUDOEVER, cui non diu otio bene merito frui licuit. Non meum est fuse hoc loco eius vitam describere, neque de eius meritis verba facere. Sufficiat igitur brevis notio. Die primo mensis Maii anni mille- simi septingentesimi octogesimi quinti natus, Traiecti ad Rhenum, natali loco, institutionem accepit. Jurisprudentiae studium cum studio litterarum humaniorum coniungens, anno huius seculi octavo iuris utriusque doctor in hac Academia creatus est, quum paulo ante Rector Gymnasii Zwollani erat nominatus. Brevi post disputationem philologicam de historicis Polybii laudibus ad publicam disceptationem proposuit, praeside Clarissimo H£vspıo. Postquam praecedenti anno litterarum humaniorum doctdr konoris causu creatus erat, anno huius aevi sexto decimo restaurata Academia in facul- tate litteraria Professor ordinarius nominatus est. Die vicesimo secundo mensis Ianuarii huius anni munus auspicatus est habita oratione de antiguis historieis cum recentioribus comparatis. Octo erant Viri Clarissimi, qui post Academiae restaurationem brevibus temporis intervallis in cathedram ad- scenderant: GERArDus Mont, BERNARDUS Francıscus SUERMAN, Ianus RıcHARDUS DE BRUEYS, ANTONIUS VAN GOUDOEVER, IoANNES FREDERICUS Lupovicus ScHröper, Ianus Korps, Anamus Sımons, Danıen Drums. Unus SuvErMAnNus de iis nobis restat, caeteros omnes eripuit inexorabilis mors. Per quadraginta annos van GOUDOEVER munere gravissimo ei man- dato indefessus functus est; magni Hruspır discipulus, docendi huius 118 L. C. van GOUDOEVER methodum non est secutus, sed propria illi erat methodus. Innumeros diseipulos, quorum multi in diversissimis eonditionibus patriae decus sunt, formavit. Nostrum plures, quin plurimi, eum vigentem non cognoverunt. Ante viginti annos filium perdidit natu maiorem, parentibus non tantum, sed omnibus qui eum cognoverant, carissimum, omniumque amore dignum. Ab eo inde tempore vires frangi coeperunt, atque co magis, quum aliquot annis post alter filius, unicus, qui ei supererat, subitanea morte parentibus eriperetur. Nunc eito senescebat, et ardenter otium cupiebat bene meri- tum; insuper sibi persuasum erat vires non amplius sufficere ad officio suo ita ut voluisset fungendum. Per annum tantum et dimidium otio fructus erat, quum post brevem morbum e vita tolleretur. Haec vero non unica clades: fuit; alia quoque ratione afflieta est Aca- demia. — Astronomiae studium inter nos iam diu valde neglectum erat. Deerat specula astronomica, deerant instrumenta ad usum apta. Cura nostrae Academiae Curatorum bona condebatur specula, et Vir Doctissimus OvpzmAans, uno KAIsERO excepto optimus in nostra patria astronomus, cuius iam nomen summa laude erat notum, Professor extraordinarius crea- batur. Multa brevi temporis spatio, per quod hie adfuit, perpetravit ad emendanda et renovanda instrumenta pro maxima parte inutilia. Astrono- miae scientiam Clarissimus Oupkmans inter nos certissime promovisset, quin creavisset. At vero ad alia officia, maximique momenti illa, vocatus, de nostra Academia decessit, locum vacuum relinquens, qui, ut metuen- dum, diu adhuc vacuus manebit. Tristia commemorantes triste omnino remanet offieium: morte nimirum exstincti sunt sex iuvenes eximiü. Infaustus profecto erat annus, medicis imprimis, nam non minus quam tres medieinae studiosi diem obierunt supremum. JoHanNes GuILIELMUS HERDERSCHER post diuturnum morbum mortuus est; Iomannes ARENTIUS KNIPpscHEer iam medicinae candidatus, acutissima phthisi e medio tollebatur; Ausustus VINcENTIUS GERARDUS van Hork repentine infeliei sorte e vita eripiebatur. — E theologiae stu- diosis GuisıeLmus Francıscus CARoLVs BEYER variolis mortuus est; — e iurisprudentiae studiosis Marrtınus IonGENEEL tabe moriebatur, ac nu- perrime Hexrıcus Gvitienmus Bosch, litterarum humaniorum doctoran- dus, qui brevi, ut sperabat, litterarum doctor crearetur, diem obüt. Florente ORATIO. 119 aetate exstincti sunt, lugent parentes, lugent quoque multi, qui iis erant inter commilitones amici. Non pauci quoque inter Vos, Collegae aestumatissimi, inter quos Olaris- simi van Hanı, VREEDE, LinTELo DE GEER, MivLies, VınkE imprimis nominandi, gravibus cladibus fuerunt afflicti. Utinam Vos omnesque Vestri deinceps diu incolumes serventur! Quod ad diversorum ordinum Professores attinet, apud eos mutationes non obtinuerunt. Tandem Professores ordinari creati sunt Professores extraordinarii Buys BALLoT et van GoUDoEVER, ita ut hodie nulli amplius inter nos Professores extraordinarii adsint, de quo gaudemus, quandoquidem Professores extraordinarii non sint, quod ex legis praescriptis esse debent, sed Professores sint ordinarii, excepto tantum stipendio. Clarissimus Vınxe ab Augustissimo Rege eques ordinis Leonis Neerlan- diei est creatus. Nos omnes profecto gaudet haecce nominatio, Collega aestumatissime, quam iam diu multis nominibus merueras. Tibi quoque gratulamur, coniunctissime van Rezs, de filio tuo, Profes- sore extraordinario in Academia Groningana nominato. Utinam munus, quod suscepturus est, ad.vitae eius felicitatem contribuat, speramus; — digne eum munere functurum esse nobis persuasum est, Quod ad studiosam iuventutem attinet, gaudet me hic palam affirmare posse eorum vitam in genere hoc anno omnino laudandam fuisse, dum quoque studiorum industria plurimi sese commendarunt. -Tres eximii nostrae Academiae alumni in certamine litterario palmam tulerunt, et doctrinae praemium acceperunt. — Primo quidem loco nmominandus est Ianus Ten Brink, theologiae studiosus , qui sequenti quaestioni, ab ordine litteratorum Academiae Groninganae propositae: vAesthetica instituatur dis- "quisitio de operibus dramatieis GERBRANDL ADRIAENSEN BREDERODE,” belgico sermone conscribendae, ita respondit ut praemio aureo condonaretur. Secundo loco GERARDUS WICHERLINK, iuris studiosus, responsum dedit ad quaestionem ab ordine iureconsultorum in eadem Academia exhibitam: "Capita 7, 11—17, 18—23 Germaniae, a Tacito descriptae, ita explicen- ‚tur, ut appareat, interpretem diligenter ad patriae quoque nostrae mores, vinstituta, iura attendisse,” Eitsi non praemio aureo donatus fuerit, hono- rifica tamen mentione omnino dignum eum-censuit ordo iureconsultorum. 120 L. C. van GOUDOEVER Tandem Paunus Quirınus BRONDGEEST, imedicinae studiosus, ad quae- stionem ab ordine medicorum Academiae Leidensis, in qua »historia et »epicrisis quaerebatur theoriae, qua caloris animalis originem et naturam »explicuerunt physiologi” ita respondit, ut Medicorum ordo illi secundos honores tribuendos esse censuerit. Pergatis, Ornatissimi Juvenes, in via, quam tam felici eventu ingressi estis. Vestrum exemplum alios quoque commilitones stimulet ad vires in- tendendas nomenque nostrae Academiae augendum! Denique memorandum est, duobus Viris eruditissimis, Kern et RAuwEn- HOFF, illi litterarum, huic philosophiae naturalis doctori, veniam docendi a Curatoribus esse datam. Talium docentium institutio utilissima habenda est, qua scilicet studiosorum commodum sine dubio promovetur. Gratum vobis sit offieium, Viri doctissimi, sincere speramus. Quod ad diversa praesidia, quibus utitur Academia, attinet, breves esse poterimus: de specula astronomica, de museo mineralogico et palaeontolo- gico nil est quod dicamus; — museo anatomico et physiologico plura nova praeparata accesserunt; — Zoologicum museum usibus non respondet: indiget spatio, indiget quam maxime novis speciminibus. Utique speran- dum Musei collegae nostri van Lıpru DE IEupe, quod brevi publice ven- detur, magnam partem ad usum Academiae et commodum studiosorum huc redituram esse, utque spatium creetur in quo omnia, quae acquirun- tur, bene collocari et exponi queant. — Supellex instrumentorum physico- rum hoc quoque anno novis nonnullis instrumentis aucta est. — Laboratorium chemicum uti et laboratorium physiologicum usibus suis omnino respon- dent. — Hortus academicus diversis plantis locupletatus est. Inter alias munificentia Viri nobilissimi DE VırıEu accepit grande ac pulerum exemplar Agaves Americanae et a nobilissima matrona D’AUMERIE duo permagna exemplaria Yuccae aloifoliae. In Nosocomio academico satis magnus aegrotantium numerus hoc anno curatus fuit. Utrumque polyclinicum continuo ac notabili modo increscit. Non paucae operationes, quarum plures gravissimae, institutae sunt. In Tococomio gravidarum numerus satis magnus receptus est, pluresque ope- rationes obstetriciae a medicinae candidatis peractae sunt. Gaudendum ORATIO, 121 omnino est, quod spatium reeipiendis aegris destinatum parumper amplia- tum sit. Viri enim spectatissimi, qui Nosocomio civili praefecti sunt, ad usum academicum cesserunt vicinam domum, cum Nosocomio academico apte coniunctam, ita ut hodie maiorem aegrotantium numerum recipere possint clinices Professores. Etsi vero miserrimus, in quo versatur Noso- comium academicum, status hoc modo revera parumper emendatus sit, plurima tamen desiderantur. Non minus quam antea summa est necessitas novi idoneique Nosocomii aedificand. Num diu adhuc nobis erit exspe- ctandum? Utique sperandum’, mox coniunctis viribus tristi, in qua versa- mur, conditioni finem impositum iri, tandemque Nosocomium conditum iri, in quo non opprobrium erit exteros medicos circumducere, in quo, quod longe maioris momenti, aegrotantes tali numero recipi possint, ut ad practi- cam studiosorum exercitationem sufficiat. Armamentarium chirurgicum hoc anno insigniter locupletatum est. Non tantum multa nova instrumenta addita sunt, sed Clarissimus SuERMAN, per multos annos Chirurgiae inter nos Professor, Facultatis medicae Nestor, pretiosissimum suum armamentarium Nosöcomio donavit, neque differre voluit, quod vivus adhuc perpetrare poterat. Persuasum tibi sit, coniunctissime SUERMAN, de grato omnium animo. Diu adhuc vivas ut huius animi testis sis. Sit tibi senectus felix et vegeta ut hucusque fuit. Serventur tibi vires et iuvenilis amor omnium, quae bona sunt ac pulcera! Prouti Academiae Curatorum cura ac benevolentia Virorum Nosocomio eivili praepositorum, Nosocomium academicum amplificatum fuit, ita urbis nostrae magistratus aestumatissimo Collegae Doxpers domus cuiusdam usum concessit, in qua tum plurimi oculorum morbo laborantes auxilium petunt, tum adest occasio nonnullos aegros recipiendi, ita ut medicinae studiosi- quoque hoc loco multos aegros oculorum morbis afflictos videre, multisque operationibus adsistere possint. Exspectationem habemus, post brevius longiusve temporis spatium ampliorem domum ex donis privatis ad Nosocomium ophthalmiatricum instructum iri. De Bibliotheca academica, qui huic praefectus est Vir doctissimus haecce mecum communicavit. Bibliotheca anno praeterito a multis tum Academiae eivibus, tum alüs fuit frequentata, dum non pauei ibi diutius studendi causa morabantur. 16 122 L. C. van GOUDOEVER Quodsi adesset conclave ad lectores recipiendos aptum, ac hiemali tempore bene calefactum, lectorum numerus profecto longe maior foret. Numerus librorum magnopere auctus est. Professorum nonnulli, alüi etiam, qui olim Academiae alumni fuerunt, bibliothecae opera obtulerunt, quae aut scripserant ipsi, aut possidebant. Dona, quae a Rege et eius administris, vel a variis doctrinarum institutis et societatibus, tum patriis tum exteris, mitti solent, suo quaeque tempore accepta sunt. Praeterea autem nonnulla dona ex variis regionibus a privatis hominibus oblata sunt. Novum, quod constructum fuit, conclave propediem usui patebit, spa- tium autem acquisitum iam post breve tempus repletum erit. Antequam verbis finem imponam, quaestiones vobiscum communicandae sunt a singulis Ordinibus in proximum annum propositae: AB ORDINE MEDICO: T. Quaeritur disquisitio anatomica et histologica ovariorum unius pluriumve mammalium, eo potissimum consilio, ut indagetur, qua ratione folliculi GRAAFFIANI, magis minusve a superficie remoti, deinceps ad eam perveniant. 2. Diversae physiologorum sententiae de actione musculorum intercostalium tam internorum quam externorum in respirationis motu historice exponantur, et, anatome duce, tum etiam experimentis institutis, critice examinentur. Ad utramque quaestionem etiam patrio sermone respondere licebit. AB ORDINE MATHESEOS ET PHILOSOPHIAE NATURALIS: # Critice exponantur recentiores physicorum investigationes de nexu inter effectus, praesertim thermicos et chemicos, fluxus galvaniei, atque proces- sum chemicum in apparatu electromotorio. ORATIO. 123 1. Quaeritur accurata plantarum indigenarum ex ordine Naiadearum (End- licher) descriptio. Ad primam quaestionem etiam patrio sermone respondere licebit. AB ORDINE THEOLOGICO; Christi orationum, a Iohanne relatarum, ea singulatim dieta explicentur, unde appareat, quibus fundamentis fidem sibi habendam niti voluerit Conservator. AB ORDINE IURIDICO: I. Exponatur locus iuris criminalis de moderamine inculpatae tutelae, cum in historia iuris romani et germanici atque patrü, tum collatis inter se iuris hodierni diversarum gentium principiis atque sanctionibus. 1. Exponatur necessitudo, quae intercedit inter iuris privati, tum civilis tum mercatorii, praecepta et oeconomiae politicae disciplinam. AB ORDINE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITEBARUM HUMANIORUM: 1; Instituatur critica disquisitio de M. Tuzuır Ciceronis vita politica. II. Exponatur, quae fuerit propria Israälitarum theocratiae ratio, et quae- nam hanc inter et aliorum populorum veterum hierarchias fuerit similitudo et dissimilitudo. Noyus igitur vobis apertus campus est, Commilitönes, quem nova alacri- tate ineatis speramus. 16* 124 L. C. van GOUDOEVER ORATIO, Hisce peractis unum restat, quod felix faustumque esse iubeat Deus optimus, maximus! Decreto regio successor mihi datus est Prrrus Har- rıng, Vir Clarissimus. Te advocare quidem non possum, coniunctissime Collega, ut locum tibi destinatum capias, regendae tamen Academiae mu- nus in te trado, sperans fore ut brevi in integrum prorsus sit restituta valetudo, utque vires tibi sint ad novum tibi impositum munus geren- dum, et ad suscipienda negotia eodem ardore, quocum in ea incumbere solebas. Floreat te Rectore Academia nostra, toto animo opto. DIXI ACTA IN SENATU A. CIOIOCCCLVII—CIQIICCCLVII, Rectorz LUDOVICO CHRISTIANO van GOUDOEVER, Grapumarıo TACOBO ADOLPHO CAROLO ROVERS. Die 26 m. Marti. Quum Rector Magnificus Lupovıcus GERARDUS Vis- SCHER oculorum morbo laboret, Prorector Iacosus van Harı, a Senatu Amplissimo in cathedram ductus, habita oratione de socie- tate commendataria aliis legibus regenda in nostra patria quam in Francia, enarratisgue quae Academiae hoc anno tum prospera tum adversa aceidissent, Rectorem in proximum annum a Rege Augu- stissimo lectum pronuntiat et salutat Virum Clarissimum Lupovicum CHRISTIANUM VAN GOUDOEVER. Senatus Graphiarius lectus est Vir Clarissimus I. A. O. Rovers. Die 7 m. Septembris. Senatus luget obitum Viri Olarissimi A. van GouDoEvErR, in Facultate Phil. Theor. et Lit. Hum. Prof. Emeriti. Die 12 m. Februarii. Designantur quatuor viri, e quibus a Rege Augu- stissimo Rector in proximum annum eligatur, Ex Ordine Math. et Phil. Nat, P. Harrıne. " Theologico B. ter Haar. n Turidico I. AcKERSsDickK. " Phil. Theor. et Lit. Hum. I. A. C. Rovers. 126 ACTA IN SENATU. Designantur etiam quatuor viri, e quibus Senatus Academici Gra- phiarius eligatur , Ex Ordine Medico 1. L.C. ScHRoEDER v. D. Kork. 7 Math. et Phil. Nat. C. H. D. Buys Barror. u Theologico B. TER. Haar. " Iuridico I. AcKERSDicK. Assessores constituuntur , Ex Ordine Theologico B. TER Haar. n Turidico G. W. VREEDE. " Phil. Theor.et Lit.Hum. S. Karsten. n Medico G. I. Lonce, C. Ian. rır. Cum Senatu communicatur, Virum Clarissimum ©. H. D. Buys BArror, in Facultate Math. et Phil. Nat. Professorem Extraordinarium , decreto regio diei 24 m. ITunii ereatum esse Professorem Ordinarium, eundemque honorem hoc decreto obtigisse Viro Clarissimo L. C. van GoUDOEVER, in Facultate Medica Professori Extraordinario. Leguntur Literae Curatorum, quibus Viri Amplissimi Senatum cer- tiorem faciunt, se Viris Doctissimis I. H. C. Kern et N. W, P. RAUWENHOrF roganlibus, ut sibi in Auditorio quodam Academico scholas habere liceret, gratum fecisse. Curatores Senatum sententiam rogant de Annalium Academicorum edendorum utilitate et ratione. Senatus Curatoribus seribit, sibi videri Annales non abrogandos, sed et iusto tempore edendos et vero ad pristinam amplitudinem atque ubertatem revocandos esse accessione commentationum in certamine literario praemio ornatarum, optandum- que huius rei causa esse, ut ex aerario publico Academis succurratur. SERIES LECTIONUM, IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA INDE A FERIIS ABSTIVIS ANNI CIOIOCCCLYI USQUE AD FERIAS AESTIVAS ANNI CIOICCCLYIN A PROFESSORIBUS ET LECTORIBUS HABENDARUM, RECTORE LUDOVICO CHRISTIANO VAN GOUDOEVER. IN FACULTATE MEDICA. Anatomen docebit I. L. C. ScHROEDER van DER Kork, quater per die- rum hebdomadem, hora V. Dissectionibus cadaverum anatomicis, opportuno anni tempore instituendis, praeerit quotidie I. L. C. SchRoEDER VAN DER KoLk. Anatomen generalem docebit et Organorum fabricam subtiliorem normalem et morbosam demonstrabit P. Harrınag,, horis auditoribus commodis. Plysiologiam docebit I. L. C. ScHRoEDER vAN DER Kork, diebus lunae, martis et iovis, hora VIII, die mercurü, hora IX. Experimentis et indagationibus physiologieis et microscopieis in laboratorio physiologico quotidie praeerit F. C. DonDErs. Biologiam generalem esponet F. C. Donpers, die mercurü, hora XI, die ıovis, hora X, Anthropologiam tradet F. C. Donpers, diebus martis, mercurii, iovis et veneris, hora Pathologiam, sectionibus cadaveris illustratam, tradet F. C. Donpers, diebus martis et iovis, hora IX, diebus veneris et satumi, hora X. 128 SERIES LECTIONUM. Materiem medicam et praecipua Zkerapiae generalis capita exponet G. 1. Lonxca, diebus lunae, mercurü et veneris, hora II; post ferias autem hiema- les, die veneris, hora IX. Pathologiam et therapiam specialem tradet G. I. Lonca,, die Junae, hora VIII, diebus martis et iovis, hora IX. BExereitationes clinicas in arte medica quotidie moderabitur G. I. Loxca, hora XI, in Nosocomio Academico. Theoriam artis ehirurgicae tradet L. C. van GOUDOEVER, diebus martis, mercurii et veneris, hora VIII, die satumi, hora IX. Evereitationes polyclinicas in arte chirurgica, diebus lunae, mercurü et veneris, hora IX; opktkalmiatricas, diebus martis, iovis et saturni, hora X; clinicas vero tum chirurgicas, tum ophthalmiatricas quotidie moderabitur L. ©. van GoUDOEVER, in Nosocomio Academico. Operationibus ehirurgieis, in cadavere instituendis, qualibet oblata occasione praeerit L. ©. van GOUDOEVER. Deligandi exercitationes moderabitur L. C. van GOUDOEVER, die lunae, hora V—VII, post meridiem. Artis obstelriciae theoriam exponet L. C. van GouDorvErR, diebus martis et mercurü hora XII et dimidia post meridiem; morbos puerperarum et neonatorum die iovis, hora VIII atque XII et dimidia. Beercitationibus obstetricüs practieis praeerit L. C. van GOUDOEVER, diebus lunae et veneris, hora XII—II, et ad parturientium lectulos qualibet oblata occasione. Medicinam forensem exponet F. C. Doxpers, inde a feriis aestivis usque ad d. XV m. Februarii, diebus mercurii, iovis et veneris, hora Il. Ophthalmologiam docebit et exercitutiones chinicas in ophthalmiatria mode- rabitur F. C. Doxpers, diebus lunae, martis et saturni, hora II. B. F. SuersAw, quamvis munere suo per aetatem sit defunctus, eivibus tamen Academiae qualibet opportunitate prodesse paratus erit. IN FACULTATE MATHESEOS ET PHILOSOPHIAE NATURALIS. Physicam ewperimentalem exponet R. van Rees, diebus lunae, martis, mercuri, iovis et veneris, hora 1. SERIES LECTIONUM. 129 Mechanicam analyticam docebit R. van Rees, diebus lunae, mercurü et veneris, hora XI. Physicae mathematicae capita selecta explicabit R. van Rers, diebus martis et iovis, hora XI. Chemiam anorganicam docebit G. I. MuLper, diebus lunae, martis, mercuru, hora XII. Chemiam practicam tradet G. I. MuLper, quotidie in Laboratorio chemico. Botanices et Physiologiae ‚plantarum elementa exponet C. A. Beresma, diebus lunae, martis et mercurü, hora XI. Botanicam Historiam plantarum medicinalium tradet C. A. ae; diebus lunae et martis, hora XII. Anatomiam plantarum docebit C. A. Beresma, diebus et horis, auditoribus commodis. Oeconomiam ruralem exponet C. A. BeresmA, diebus mercurii et saturni, hora X, duce compendio suo: Handboek voor de Vaderlandsche Landhuis- houdkunde, ed. Trai. ad Rhen. 1842. Excursionibus botanicis singulis dierum hebdomadibus praeerit C. A. Beresma. Zoologiam docebit Tu.G.van LiDTH DE IEuDr, diebus lunae et martis, hora X. Anatomen comparatam tradet Tu. G. van Lipru DE Irupr, diebus et horis, auditoribus commodis. Historiam naturalem animalium tradet P. Harrıne, diebus lunae, martis, mercurii et iovis, hora II. Zootomiam et histologiam comparatam exponet P. Harıına provectioribus discipulis, hora auditoribus commoda. Historiam naturalem plantarum, inprimis medieinalium, tradet P. Harrıng, die iovis, hora XI, die veneris, hora XII. Palaeontologiae elementa docebit P. Harrıng, hora postea indicanda. Exercitationibus zootomicis et phytotomicis quotidie praeerit P. Harrıne. Elementa matheseos docebit C. H. D. Buxs BarLoT, ante ferias hiemales quotidie, hora VIII; post illas, diebus lunae, martis et mercurii, hora VIII. Stereometriam , trigonometriam sphaericam et algebram tradet C.H. D. Buys Barrtor, inde a Kal. Novembribus diebus mercuriüi, iovis et saturni, hora X. Caleulum integralem tradet C. H. D. Buyrs Barnot, diebus mercuri , iovis, veneris et saturni, hora XII. 17 130 SERIES LECTIONUM. Methodum docendi mathesin exponet C. H. D. Burs Barrort, diebus et horis auditoribus commodis. Chemiam organicam docebit I. W. Gunsing, Chemiae Lector, diebus lunae, martis et mercurü, hora IX. Chemiam forensem tradet I. W. Gunning, die veneris, hora XI et XII. Chemiam technicam publice docebit I. W. Gunxing, hora deinde indicanda. Lectiones astronomicae postea indicabuntur. IN FACULTATE THEOLOGICA. Encyelopaediam theologieam tradet H. Bouman, die veneris, hora IX. Theologiae Naturalis, sive Philosophiae de Deo, historiam antiquwiorem enarrabit H. Bovman, die iovis, hora IX. ‚Historiam librorum Novi Testamenti , sive Introitum in Novum Testamentum, tradet B. ter Haar, die veneris, hora XII. Criticam sacram tradet H. Bouman, die lunae, hora IX. Hermeneuticae sacrae partem priorem tradet H. Bouman, die martis, hora IX. Carmina Hebraica ac Vaticinia interpretabitur H. Bouman, diebus iovis et veneris, hora X. Epistolae ad Romanos partem moralem et Bpistolam ad Galatas explicabit H. Bouman, diebus lunae et martis, hora X. Historiam EBecclesiae Christianae tradet B. TER HAAR, diebus lunae et martis, hora I, die mercurii, hora X. Theologiam dogmaticam docebit H. E. Vınke, diebus lunae, martis et mercuri, hora XI. Theologiam biblicam N. T. tradet H. E. Vınk£, die iovis, hora IX et XII. Ethicam Christianam docebit B. TER Haar, diebus lunae et martis, hora II, die mercurü, hora IX. Theologiam pastoralem tradet H. E. Vınkz, diebus lunae, martis et mercurii, hora XII. Puerorum doctrinae Christianae initüs erudiendorum ewercitationem insti- tuet H. E. VınkE, die veneris, hora XI. Exercitationes oratorias moderabitur B, TER HAAR, hora postea indicanda. SERIES LECTIONUM. 131 Commilitonibus, orationes sacras habentibus, praesides aderunt H. Bouman, H. E. Vınks et B. ter Haar diebus et horis, tum sibi, tum commilito- nibus maxime commodis. IN FACULTATE IURIDICA. Zus Pandectarum enarrabit B. I. L. DE GzEr, diebus lunae et satumi, hora II, diebus martis et iovis, hora XII. Historiam Juris Romani tradet B. I. L. DE GEER, die lunae, hora XII, diebus iovis et saturni, hora X. Institutiones Iustiniani interpretabitur B. I. L. DE GEER, diebus lunae, martis, mercurii, iovis et veneris, hora VIII. Encyelopaediam Iuris exponet B. I. L. DE GrER, diebus martis, mercurii et veneris, hora 1. Jus civile Nederlandieum secundum compendium a se editum docebit I. van Haır, diebus lunae, martis, mercurii et iovis, hora I, Jus mercatorium et maritimum exponet I. van Haut, diebus lunae, mer- curü et veneris, hora IX. Rem iudiciariam et rationem procedendi in causis ciwilibus explicabit I. van Harn, diebus lunae, mercurii et veneris, hora X. Exercitiis practicis, a provectioribus instituendis, praeerit I. van Ha, alternis mercurii diebus, hora vespertina VI. Kepetitorium de Jure civil et mercatorio instituet I. van Hauu, diebus et horis sibi et auditoribus commodis. Historiam gentium recentiorum politicam tradet I. AcKErsprck, diebus martis, iovis et saturni, hora XI. Statisticam exponet I. AcKERsDycK, iisdem diebus, hora IX. Oeconomiam politicam docebit I. AcKErspycK, diebus lunae, mercurii et veneris, hora XI. Diseiplinae Juris naturalis fata et praecipua placita exponet G. G. VREEDE, diebus lunae, mercurii et veneris, hora IX. Jus publicum Batavum tradet G.G. VREEDE, diebus lunae et martis, hora VIII. Jurisdictionis administrativae , quae dieitur, selectas caussas tractabit G.G. VREEDE, die satumi, hora I. m 132 SERIES LECTIONUM. Jus gentium Buropaeum tradet G. G. VreEDE, diebus martis et saturni, hora X. Jus eriminale docebit G. G. VREEDE, diebus mercuriü, iovis et veneris, hora VII. Codicem Quaestionum eriminalium explicabit G. G. VREEDE, die iovis, hora X, die veneris, hora I, die saturni, hora VIII. A.C. Horsıus legitimam vacationem consecutus recitationes nullas edicit; quodsi alia ope iuris Studiosis prodesse poterit, eam desiderantibus non aegre accommodabit. Publieis disputandi exereitüs praeerunt iuris Professores alternis saturni diebus, hora XL. IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. Logica docebit C. G. OrzoomEr, diebus iovis, veneris et satumni, hora II. Metaphysica tradet C.G. OrzooMEr, diebus iovis, veneris et saturni, hora I. Literas Graecas docebit S. Karsten, diebus lunae, martis, iovis et veneris, hora XI, tractando Herodoti lib. II, Tragicorum locos selectos, Demosthenis Oratt. Olyntkiacas. Literas Latinas docebit S. Karsten, diebus lunae, martis, iovis et ‚veneris, hora XII, interpretando Ciceronis Quaestt. Tuscul. I, Sallustii Bellum Iugurthinum, Virgilii Georgica. Antiquitates Graecas explicabit S. Karsten, die mercurü, hora XI et XII. Antiquitales Romanas tradet I. A. C. Rovers, diebus lunae, martis, mercurii, iovis et veneris, hora IX. Historiam Gentium antiquarum enarrabit I. A. C. Rovers, diebus mercurü et iovis, hora X. In Historicorum Latinorum fidem et auctoritatem eorumgque Historiae seri- bendae rationem cum commilitonibus inquiret I. A. C. Rovers, diebus martis et veneris, hora X. Literas Hebraicas docebit H. C. Mıwnızs, tum Grammatica explicanda, tum parte libri Geneseos legenda, diebus martis et iovis, hora I, diebus veneris et satumi, hora IX. SERIES LECTIONUM. 133 Literarum Chaldaicarum et Syriacarum initia tradet H.C. MitLıes, diebus martis et mercurü, hora XI. Antiquitates Israelitarum explicabit H. C. Mituies, diebus martis, mer- curü et iovis, hora IX. Isagogen in libros sacros Veteris Foederis tradet H. C. Mıruizs, die mercurü, hora XII, die saturni, hora X. Cum provectioribus locos selectos Scriptorum Arabicorum leget H. C. MirLıes, die veneris, hora VI—VIII. Si qui sint, qui Äferis Malaieis et Javamicis operam dare cupiant, eorum studia lubentissime adiuvabit H. C. Mırrıes, die iovis, hora V— VII. Literas Belgicas et literarum Belyicarum Historiam exponet L. G. Vıs- SCHER, diebus lunae, martis, veneris et satumi, hora X. Praecepta stili bene Belgiei tradet L.G. Vısscuer, diebus lunae, martis et saturni‘, hora II. Historiam medii aevi et recentiorum temporum enarvabit I. AcKErsDYcK, diebus mercurii et veneris, hora I. Historiam Patriae enarrabit L. G. Vısscuer, die lunae, hora XI, diebus martis et iovis, hora XII, die saturni, hora I. Historiam Indiarum Orientalis et Occidentalis L. G. VısscHErR, diebus iovis et veneris, hora XI. Institutiones paedagogicas habebit S. Karsten, die satumi, hora IX et X, partim smetrica explicando, ‚partim tractando Aristophanis Acharn. et Horatii Carmina. Disputandi ewercitationes, alternis hebdomadibus, die lunae, hora I, in- stituendas, moderabuntur S. Karsten et I. A. C. Rovers. Recentiorum literarum monumenta interpretabitur C. G. OrzoomEr, diebus lunae, martis et mercurii, hora commilitonibus maxime commoda. I. C. Swrenuvisen GROENEWOUD, quamquam per aetatem rude donatus, tamen studiosae literarum Orientalium iuventuti, quoad poterit et licebit, prodesse lubenter paratus erit. A. van GOUDOEVER, quamquam ob aetatem septuagenariam rude dona- us, tamen, quantum per vires licebit, Academiae civibus prodesse cona- turus est. G. Dorn SEIFFEN, Literarum Humaniorum Lector, praecipua tam anti- 134 . SERIES LECTIONUM. quarum quam recentiorum gentium historiae facta enarrare gentesque, quod ad culturae progressus, inter se comparare perget, diebus mercurii et saturni, hora XI aliave commilitonibus magis commoda. A. C. Ovpemans docebit Chemiam esculentorum, die saturni, hora XI. A. C. Oupemans exponet Chemiam theoreticam, die lunae, hora X. C. L. VLAANDEREN docebit COhemiam analyticam, diebus iovis, veneris et saturni, hora IX. C. L. VLAANDEREN tradet Ohemiam pharmaceuticam, diebus iovis et veneris, hora X. I. H. Hıscen, Literarum Germanicarum Lector, diebus et horis audito- ribus commodis, Ziteras Germanicas el Literarum Germanicarum historiam , inde a sec, XVIII, exponet. I. Vensıne, Literarum Anglicarum Lector, Ziferas Anglicas docebit, hora auditoribus commoda. N Bibliotheca Academica diebus lunae, martis, mercurii, iovis, veneris et saturni, ab hora XII ad IV, feriarum autem tempore singulis diebus iovis, ab hora I ad II], unicuique patebit. Museum zoologieum et mineralogieum gquotidie patebit. NUMERUS STUDIOSORUM IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA DIE XXXI M. DECEMBRIS CIOIICCCLVI. In Facultate Medica ... . 2: cc 2222. 59 n " Math. et Phil. Nat... .... 14. " Dealer 218. n n Iuridica RN oe 194, n n Phil. Theor. et Lit. Hum. .. 13. 498. Praeterea in Album Academicum nomina Studiosorum, in Athenaeis studiis operam navantium, relata sunt, eo tantum consilio, ut hic publice progressus probent et Doctores creentur, quorum In Facultate Medica .. 2. cc 222... 8. n n Math.vet’PhiluNatay .. ron " eFheelogiean.\, iu wol nl: 11. ” n Turidien APUSSSN: (Mans 2 7. pn) N Phil. Theor. et Lit. Hum. .. — A d. DOCTORES CREATI IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA, DIE XXVII MARTII A. CIOIOCCCLVII AD DIEM XXVI MARTII A. CIDIICCCLVIT. 4m. 19 28 6 [4 v v v " IN FACULTATE MEDICA. Aprilis. IoHaAnNES VAN DER BEKE CALLENFELS, Flessinganus, Med, Maii. Iunu. Julü. et Art. Obst. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argu- menti Chirurgici, Chirurgiae Doctor. Lupovicus Turoporvs Ponpe, Sylva-Ducensis, Med. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Obstetrieii, Artis Obstetriciae Doctor, cum laude. Petrus ALEXANDER FREDERICVUS MAITLAND, e pago Vorden, Med. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Obstetricii, Artis Obstetriciae Doctor. Francıscus Tacosus Duront, Roterodamensis, privatim defensa Dissertatione de sterilitate muhierum, Nederlandice scripta hoc titulo: Over de onvruchtbaarheid van het vrouwe- lijk geslacht, Medicinae Doctor, mayna cum laude. Bastıanus IAcogus HoLster, Sylva-Ducensis, Med. et Art. Obst. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Chirurgici, Chirurgiae Doctor, cum laude. HERMANNUS SNELLEN, e pago Zeist, publice defenso Speci- mine Physiologico-Medico continente disquisitiones de vi ner- vorum in Infammationem, Nederlandice scripto hoc titulo: de invloed der zenuwen op de ontsteking proefondervindelijk getoetst, Medicinae Doctor, mayna cum laude. U u 11 12 21 23 26 22 oo u [4 n [2 u „ u DOCTORES CREATI. 137 CHRISTIANUS GERHARDUS VAN REEKEN, Amstelodamensis, Med. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Obstetrieii, Artis Obstetriciae Doctor, cum laude. GuiıtıeLmus MArıus GunNIng, Hornanus, privatim defensa Dissertatione Physiologico-Medica continente disguisitiones de motu sanguinis eiusgue stasi, Nederlandice scripta hoc titulo: onderzoekingen over bloedsbeweging en stasis, Medicinae Doctor, magna cum laude. ÄABRAHAMUS FRIDERICUS VAN WAGENINGE, Roterodamensis, Med. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Chirurgiei, Chirurgiae Doctor, cum laude. . loannes GEoreıus Marıa Hanzo, Amstelodamensis, Med. et Chir. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Obstetrieii, Artis Obstetrieiae Doctor, magna cum laude. Orro ADrRIANUS loANNES RicHELLE, e pago Bennebroeck, Med. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Obstetricii, Artis Obstetriciae Doctor, cum Zaude. Lupovıcus Tueoporus PompE, Sylva-Ducensis, Med. et Art.” Obst. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argu- menti Chirurgiei, Chirurgiae Doctor, cum Zaude. . Quırınus Iomannes MARIUS JANSSEN, Gusanus, Med. et Art. Obst. Doctor, privatim defensis Thesibus Argumenti Chirurgiei, Chirurgiae Doctor, cum laude. ALEXANDER HENDRICUS ÜONRADUS VAN DRIEL, e pago Voorst, Med. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Obstetrieii, Artis Obstetriciae Doctor, cum laude. Francıscus IAcosus DuronT, Roterodamensis, Med. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Obstetricii, Artis Obstetriciae Doctor, mayna cum laude. ÄBRAHAMUS FRIDERICUS VAN WAGENINGE, Roterodamensis, Med. et Chir. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Obstetriei, Artis Obstetriciae Doctor, cum laude. » Martii. Aprıanus Henkıcus TELIER, e pago Iutphaas, Med. et 18 133 d . 15m. Martii. 20 ‚29 N „ [2 H Iunn. Dec. Mai. Tuni. DOCTORES CREATI. Art. Obst. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argu- menti Chirurgiei, Chirurgiae Doctor, cum laude. Orro Aprıanus IoANNES RIcHELLE, e pago Bennebroek , Med. et Art. Obst. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Chirurgici, Chirurgiae Doctor, cum Zaude. IN FACULTATE THEOLOGICA. Danıen Koorpers, e pago Maarssen, pwublice defenso Speci- mine Theologico Dogmatico-Critico de pugna Theologiam inter atque Anthropologiam in Beclesiae Christianae historia, Theo- logiae Doctor, magna cum laude. Ionannes Iustınus BERGsMmA, Juris Romani et Hodierni Doctor, privatim defenso Specimine Historico-Theologico de Commissarüs politieis sive delegatis summi Imperü ad Sy- nodos Beclesiae Reformatae in nostra patria, 'Theologiae Doctor, cum laude. IN FACULTATE IURIDICA. GvILıELMUS PETRUS WOLTERBEEK , Amstelodamensis, publice defenso Specimine Oeconomico-Politico continente nonnulla studia historica de sortis divisione, Nederlandice scripto hoc titulo: Geschiedkundige studien over kapitaalverdeeling, Turis Romani et Hodierni Doctor. IoHANNES GUILIELMUS MEINARDUS ScHORER, Medioburgen- sis, privatim defensis Quaestionibus Iuris, I. R. et H. Doctor, cum laude. Ianus Arenprıus van Hork, Oostburgensis, privatim de- fensis Quaestionibus Iuris, I. R. et H. Doctor, cum Zaude. FrAncıscus CONSTANTINUS GUILIELMUS KoKER, Hornanus, privatim defenso Specimine Historico-Turidico continente iz- quisitionem in indolem etnaturam bonorum vicariorum in Belgio , Nederlandice scripto hoc titulo: onderzoek naar den aard en de geschiedenis der Vicariegoederen in Nederland, 1. R. et H. Doctor, mayna cum laude. DOCTORES CREATI. 139 d.29 m. Iunii. IOHANNES GEORGIUS GLEICHMAN, Roterodamensis, privatim u u „ u 4 4 21 20 12 10 16 18 u 2 [4 u u u u" N Iuli, Sept. Oct. defensis Quaestionibus Iuris, I. R. et H. Doctor, cum laude. Henxrıcus Hermannus Hıppınaa, Snecanus, privatim de- fensis Quaestionibus Iuris, I. R. et H. Doctor, cum Zaude. loannes Ianus FrAncIıscUs DE JONG VAN BEEK EN Donk, e pago Stratum in Brabantia Septemtrionali, privatim defenso Specimine, de Curia, quae Hagae Comitis fuit (1591-1795) cum Brabantiae tum regionis Transmosanae, Nederlandice scripto hoc titulo: Bijdrage tot de Geschiedenis van den Raad en Leenhove van Brabant en Landen van Overmase (1591-1795), I. R. et H. Doctor, magna cum laude. Anrıanus PLoos van Austen, Amstelodamensis, pwblice defenso Specimine de fructuum perceptione , Nederlandice scripto hoc titulo: over de eigendomsverkrijging van vruchten, 1. R. et H. Doctor, cum laude. loannes Puınıppus VERLOREN, Rheno-Traiectinus, privatim defenso Specimine sistente zonnullas Quaestiones Juris Romani ac Hodierni, I. R. et H. Doctor. Antonıus Reınuarpus Farck, Amstelodamensis, privatim defensis Quaestionibus Iuris, I. R. et H. Doctor. GvILIELMUS Francıscus DE JoNGE, Medioburgensis, privatim defensis Quaestionibus Iuris, I. R. et H. Doctor, cum laude. . Corneuivs Ionannes HeyLıpy, Surinamensis, publice defenso Specimine Historico-Iuridico de modo procedendi Surinamensi in causis eriminalibus, cum veteri tum novissimo, Nederlan- dice seripto hoc titulo: over de vroegere en hedendaagsche Strafregtspleging in Suriname, 1. R. et H. Doctor, mayna cum laude. . LEONARD RoELYINK, ex oppido Breedevoort, privatim defen- sis Quaestionibus Iuris, I. R. et H. Doctor, mayna cum laude. GUILIELMUS NICOLAUS CAROLUS VAN Hengst, Rheno-Traiecti- nus, privatim defensis Quaestionibus Iuris, I. R. et H. Doctor. Ianus Woruerus Lupovicvs Raven, Haganus, privatim defensis Quaestionibus Iuris, I. R. et H. Doctor, cum laude. 18* 22 u v N" u u Febr. Marti. DOCTORES GREATI PrTruUs VERLOREN, Rhleno-Traiectinus, privatim defensis Quaestionibus Iuris, I. R. et H. Doctor. Ianus GUILIELMUS QUERTENMONT, Haganus, privatim defen- sis Quaestionibus Iuris, I. R. et H. Doctor , mayna cum laude. GuizıeLmus Anpounpuus ’r Hoort, Dordracenus, privatim defensis Quaestionibus Juris, I. R. et H. Doctor, mayna cum laude. Mavrırıus CorNELIvs van Harn, Amstelodamensis, privatim defensis Quaestionibus Iuris, I. R. et H. Doctor, cum laude. RuooLpuvs SANDBERG, Zwollanus, privatim defensis Quaestio- nibus Iuris, I. R. et H. Doctor, cum laude. Hezrmanus Henricus van DE Porz, Amisfurtensis, priva- tim defensis Quaestionibus Iuris, I. R. et H. Doctor. GviLıeLmus HENRICUS von WATTENWYLL dietus DE WATTE- vırur, Lugduno-Batavus, privatim defensis Quaestionibus Turis, I. R. et H. Doctor, cum laude. IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE Dec. ET LITERARUM HUMANIORUM. Prrrvs PauLus MARIA ALBERDINGK TuyMm, Amstelodamensis, publice defenso Specimine Historico de origine et historia x Gothorum aliarumque gentium, per quas Romanum Imperium exstinctum est, Philosophiae Theoreticae Magister et Litera- rum Humaniorum Doctor, cum laude. ACADEMIA GB 08 NN. ANA, > Bj NOMINA PROFESSORUM auı INDE A D. IX OCTOBRIS CIOIOCCCLVIL AD D. XIV OCTOBRIS CIOIICCCLVILL IN ACADEMIA GRONINGANA DOCENDI MUNUS OBIERUNT, RECTOR MAGNIFICUS LUDOVICUS GERLACHUS PAREAU. SENATUS ACADEMICI ACTUARIUS IOSUA IOANNES PHILIPPUS VALETON. IN FACULTATE THEOLOGICA. P. HOFSTEDE ve GROOT. W. MUURLING. L. G. PAREAU,. IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. F. C. pe GREUVE. W. HECKER. 1. I. P. VALETON. C. M. FRANCKEN. W. I. A. IONCKBLOET. 144 NOMINA PROFESSORUM. IN FACULTATE IURIDICA. H. NIENHUIS, Prof. emeritus. B. I. GRATAMA, qui d. 15 m. Aprilis I. H. PHILIPSE. munus auspicatus est. R.T.H.P.L. A. van BONEVAL FAURE. 0, van REES, Prof, extr., qui d. 24 m. Aprilis munus auspicatus est. IN FACULTATE MEDICA. I. BAART oe ıa FAILLE, I. HISSINK IANSEN. F. Z. ERMERINS. I. van DEEN, a.d. 31 m. Dec. Prof. ord. IN FACULTATE DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM ET PHYSICARUM. H.-C. van HALL. W. A. ENSCHEDE. I. W. ERMERINS. P. I. van KERCKHOFF. N. MULDER. ORATIO DE PERFECTIONIS CHRISTIANAE IN ANTIQUA PHILOSOPHIA PRAESENSIONIBUS ET DESIDERIIS, QUAM HABUIT LUDOVICUS GERLACHUS PAREAU, A. D. XIV M. OCTOBRIS A. CIOIOCCCLVIIT, QUUM MAGISTRATUM ACADEMICUM ITERUM DEPONERET. Be ART AN N all Wanne QUI AD FESTUM HUNC DIEM CELEBRANDUM CONFLUXISTIS, VIRI AMPLISSIMI! VIR CONSULTISSIME! VIRI CLARISSIMI! DOC- TISSIMI! PLURIMUM VENERANDI! IUVENES DILECTISSIMT! CIVES, HOSPITES, SUO QUISQUE LOCO SPECTABILES! AUDITORES EXOPTATISSIMI! Aa religionem Christianam commendandam omni fere aevo provo- carunt theologi ad antiqua Hebraeorum prophetarum vaticinia Messiana, et provocant etiamnum. Idque recte; dummodo non in minutioribus et for- tuitis quibusdam haereant, sed quod apud ipsos prophetas praecipuum est, praeeipue teneant. Unius Dei cognitionem et adorationem vaticinabantur fore perennem. Hanc ad perfectiora semper adductum iri, ut non lege externa regerentur, sed spiritu intus agerentur homines. Per regnum Divi- num, per Deo sacram societatem id ita effectum iri, ut vel rex, vel ani- mos hominum regens Dei minister, etiamsi vel huic multa ab hominibus forent perpetienda, in hac societate divinam in hominibus vim exerceret. Neque id una gente sua terminandum, sed omnes populos, homines omnes eo adducendos esse, quippe omnes ad Dei imaginem creatos. — Has eximias sane exspectationes eventum habituras prophetae, unius Dei co- gnitione divinisque promissis nixi, certo pronuntiarunt et vaticinati sunt. Izsus Christus autem has ita explevit, ut dicendus sit maxime etiam sub- limia eorum vaticinia longissime superasse. Uti autem haec Hebraeorum prophetarum carmina equidem admiror et magni facio, ita etiam Graecorum Romanorumque philosophorum scripta et amavi semper et amo. In his autem invenire mihi videor similem ali- quem veluti prophetismum, non unius Dei quidem pura cognitione, minus etiam singularibus Dei promissis nixum, sed nitentem natura humana, a 19% 148 L. G PAREAU Deo procreata divinoque praedita ingenio. Quare cum haec mihi contingat coram viris doctis dicendi opportunitas, paucis meam hac de re sententiam exponam. Dicam igitur de perfectionis Christianae in antiqua philosophia praesensionibus et desideriis. Quod agens tantum abest ut res plane novas moliri dicendus sim, ut contra in antiquissima ecelesia Christiana ii imprimis Patres Graeci, qui id sua edocti erant experientia, constanter profiterentur, »prouti Mose pro- phetisque Hebraeos, ita Graecos philosophis tanquam paedagogis ad Chris- tum fuisse praeparatos” 1). Sed antiquissima, si a nonnullis immerito anti- quata censeantur, renovare saepe conducit. — In argumento autem hoc exponendo non ita versabor, ut multa de virtute philosophorum praecepta enumerem, cum Izsu aut Apostolorum praeceptis gquodammodo consonantia; quod et longum sit et ad rem parum faciens. Pauca tantum ex antiqua philosophia depromam, sed praecipua et ita comparata, ut appareat in interiori eius natura inveniri praesensiones et desideria eius perfectionis, quae nobis est in Iesu CuRIısTo concessa. Vos, A. H.! ea, qua soletis, benevolentia favete dicenti! Primo igitur praecipuoque loco commemorandum est, fnem summunm homini propositum, in vita omni spectandum, egregie sensisse nonnullos veteres philosophos. Et Dei quidem rerumque divinarum eos hac in re rationem habuisse, minime sane mirandum est. Homo enim, quam primum excoli incipit, animalibus reliquis se sentit superiorem et naturae cuidam excelsiori cogna- tum, quam in mundo adspectabili viventem agentemque suspicatur. Quare apud gentes paulo quidem cultiores omnino omnes religionis quaedam initia inveniri, omnis testatur historia. Estque hoc confidenter pronuntiandum, hominem, qui sine ulla religione vivat, vere inhumanum esse et honorifico hominis nomine indignum. Sed cultus ille Deorum, uti omnibus notum est, in gentibus antiquis, apud Graecos etiam Romanosque, erat paene unice externus, ritibus sacri- !) V. c, CLEMENS ÄALEXANDRINUS, Strom. I, p. 282. ORATIO. 149 fieiisque contentus et ludis festisque in Deorum honorem institutis, lascivis haud raro illis et cum animi morumque bonitate parum aut nihil commune habentibus.. — Qui Deum animo spirituque colendum et vitae bonitate honorandum esse sentirent, eoque ipso perfectionis Christianae praesensio- nem aliquam manifestarent, philosophi fuere. Si quaeritur, quis eximiae huius sententiae auctor fuerit; respondendum sane, praelusisse iam quodammodo PryTuAGoRAM, virum pium et egregium inter cives et in sodalitio suo honestatis vindiceem. Sed primarius sine du- bio auctor laudandus est admirabilis ille vir, qui Graecorum sapientissimus Delphico oraculo est iudicatus, qui se daemonio, sive spiritu quodam divi- niore a perversis cohiberi profitebatur, qui unum hoc divinum praeceptum tenebat semper: »cognosce temet ipsum, yvadı oeavröv,” quique hoc tenens primum semet ipsum vanis opinionibus et cupiditatibus purgabat, deinde omnis generis cives, iuvenes imprimis, sic instituebat, ut in semet respiciendo quod vere pulcrum, iustum, bonum esset ex sua ipsorum interiori natura persentirent, perspicerent, expeterent, sequerentur. Ita SocrATzs certum indicabat et a Sophistarum etiam cavillationibus tutum omnis honesti bonique fundamentum, in ipsa natura humana positum, ut omnes intus fierent boni, z@Aos zayador. Idque unum a Diis precari solebat, ut intus bene esset compositus, externa autem omnia internis hisce essent conspirantia; et qui eum sectabantur ut: id pariter pro ipsis preca- retur rogabant, ut fieret id bonum amicorum commune !). Caeterum de Deorum, sive, ut loqui malebat, de Dei natura disputabat raro; unum hoc semper et ipse videns et aliis indicans, in maiori mundi theatro ubi- que rationem, mentem cerni agentem et omnia moderantem, pariterque in minori cuiusque hominis mundo, mentem illam rationemque omnia de- bere regere ac moderari: sic hominem, quod fert ipsius natura, revera esse »deum aliquem inter animantia reliqua” 2). His sententiis studiisque imbutus, imo hac Socrarıs institutione penitus informatus Praro cum de virtutis humanae natura explicatius egit et hanc sapientia, fortitudine, temperantia omnique iustitia contineri docuit, tum t) Prato, PAaedro in fine. 2) XenopHon, Memor. L.‘I. c. 4. 150 L. G. PAREAU hac iusta rectaque animi dispositione omnem hominis bonitatem, praestan- tiam, felicitatem veram, imo omnem naturae humanae sanitatem contineri defendit 1). — Idem vero etiam hisce plane moralibus, ut dici solent, prineipiis consentanea egregia multa de Deo pronuntiavit, imprimis in dialogo Timaeo. Deus ipse bonus est. Bonus autem invidet nemini, Itague omnia quam maxime bona et pulera fecit ille mundi fabricator et quasi artifex. Ut igitur pietor quam mente concepit formosam perfectam- que speciem, hanc quasi oculis intuens in eaque defixus manum sie dirigit, ut quam fieri potest maxime hanc pingendo exprimat, ita ille mundi quasi artifex et auctor Deus perfectas puleri, honesti, iusti, boni species intui- tus, his convenientem rerum omnium naturam informavit, mundi, zoo »604ov, nomine dignam, et ad easdem honesti bonique species perpetuo mundum hunc gubernat et regit. — Est autem Deo cognatus homo, quippe ratione praeditus, quam cum illo habet communem. Insitae igitur sunt in natura humana et ingeneratae puleri, boni omnisque eius quod vere est divinum, sive recordationes sive scintillae. Rae suscitandae, alendae, inflammandae sunt, ut, ratione duce, homo magis magisque ad easdem illas perfectas honesti bonique species sese animo vitaque compo- nat et fiat Deo similis. Atque sic a divino illo, ut veteres dicebant, Pratone haec, merito divina dicenda, sententia pronuntiata est: vitae consilium, homini propositum, est ut referat »similitudinem cum Deo, quantum fieri possit; est autem haec similitudo in eo posita, ut iustus et sanctus fiat cum sapientia” 2). Haec autem vita, si eam in corpore hoc inclusus iam homo vixerit, sane, quando corpore hoc liberatus erit, vige- bit immortalis. Num opus est, ut ego vobis, A. H.! demonstrem, his ex antiqua phi- losophia depromtis contineri praesensionem eius quod perfecte nobis per Iesum Curıstum est patefactum ? Jisdem paene verbis, quibus Praro usus est, Pausvs Apostolus hominem vere bonum deseripsit: vad Dei imagi- nem informatum, contentam illam iustitia et sanctitate, veritatis cognitioni !) De Republ. IV, p. 444. 2) Theaeteto, p. 116: önoimoıs ben, zur vd duvarav, ömsimaıs IE Aluzıov uzi bay nerd Drovasews yeveadzı. ORATIO. 151 congrua” 1). Irsus autem, qui patrem Deum ab omnibus spiritu colen- dum praecipiebat, huius Dei exemplum hominibus sequendum inculcans dicebat: »Perfecti estote, uti Pater vester coelestis perfectus est.” Et vero, quod multo etiam maius est, ipsum illum Issum Curistum, qui perfecta erat hominibus Dei patris imago, idemque absolutum hominum omnium exemplum, eo ipso consilio nobis Divinitus datum esse novimus, ut illum sequentes Dei geramus similitudinem. Restat igitur, ut moneam, divinam illam Praronıs sententiam a multis servatam esse veteribus philosophis. ARISTOTELES quidem, rerum physi- carum humanarumque, quae oculis conspieiuntur, acerrimus perscrutator magis quam internae naturae humanae indagator, eam fere neglexit. Quod neque mirandum est, si observemus, Deum ARrıstoTELı vix aliud quid esse quam rerum quae adsunt omnium. causam primam moventem, ro ne@rov zıvoöv. Sed apud Stoicos imprimis, de re ethica optime meri- tos, identidem occurrit.nobis eadem illa sublimis sententia. Ad »naturam” enim illam, quam sequendam Stoici semper dicebant, et mundum refere- bant et ipsum Deum. Quare Seneca id agendum homini praecipit, »guod dii, omnium rerum optimi auctores, (agunt), qui beneficia igno- rantibus dare incipiunt, ingratis perseverant. Imitemur illos,” inquit, »qui non cessant beneficia congerere de beneficiorum auctore dubitantibus, sed aequali tenore bona sua per gentes populosque distribuunt, unam potentiam sortiti, (ut omnibus possint) prodesse” ?), Quodsi igitur finem vivendi homini propositum spectes, summo iure dieendum est, perfectionis Christianae in antiqua philosophia inveniri prae- sensionem egregiam. Deinde, secundo loco, attendendum est ad modum, quo veteres philo- sophi finem illum naturae humanae propositum assequendum iudicabant. Et egregie quidem omnis antiquitas persensit, communionis, coniunctio- nis, societatis vim magnam esse et admirabilem ad bona et eximia quae- que in hominibus efficienda. Moses societatem Theocraticam condidit, !) Eph. IV: 24: vöv zurz Ocdv zricheurz Eu Iınaioadun nur bnsöryrı vhs BAnbeias. 2) De Beneficüs, L. VII. c. 31. 152 L. G. PAREAU ZOROASTER religione coniunctam gentem suam reformare voluit, respublicas Graeci condebant, de Romanis notissimum est illud : "Tu regere imperio populos, Romane, memento!” et revera imperio gentes multas excoluerunt atque orbem antiguum paene universum coniunxerunt. Per hanc vero civilem plane coniunctionem omnia et ipsa fiebant unice eivilia. Literae, historia, artes ad civitatem adstringebantur, virtus ipsa civilis modo erat, religio item civitati tota subiecta. — Qui externis huius- modi moribus, ad civitatis legem exactis, veram nondum contineri virtu- tem, sed altiorem esse debere hominis excellentiam cernerent, philosophi fuerunt, ut modo vidimus. Itaque. alius etiam' et excelsioris generis com- munionem, coniunctionem, societatem expetiverunt. Sodalitium suum con- didit PrruacorAs, amore suos secum ipso coniungere SocRATEsS studebat , amicitiaque eos inter se consocjabat. Omnium vero maxime PrAro totam aliquam rempublicam informandam iudicabat, qua coniuncti homines ad similitudinem cum Deo vera virtute et sanctitate adducerentur. Sed et in hac non legem, non legis praecepta et vim et poenas dominari, imo vero unicam in ea rectricem omnium volebat esse institutionem. Homines enim, ut celeberrima antri illius subterranei imagine descripsit et paene depinxit, vulgo in inferioribus haerent, vanis rerum imaginibus et umbris delectan- tur, et in his vincti vitam omnem degunt. Sunt his vinculis liberandi, sursum erigendi, ad sublimiora evehendi, ut id quod vere pulcrum, bonum, iustum sanctumque est in plena solis luce videant et ei vitam consecrent. Agendum autem id unice #7 nauderz, institutione 1). Communiter igitur cives omnes in republica instituantur, institutione excelsiore gaudeant com- muniter qui civitatis vindices, sublimi autem planeque philosopha qui prin- eipes reipublicae sunt futuri. Sie unam omnes matrem habentes civitatem, Tv unrgiöc, principes suos ut institutores patresque amabunt, se mutuo ut una educatos institutosque fratres diligent. Orieturque societas, in qua suum quidem singuli negotium peragunt, nemo autem suum unius commo- !) De Repuöl. L. VII, initio, u ORATIO. 153 dum spectat, omnes communiter civitatis salutem amant, curant, efficiunt, prouti in corpore nostro membra singula suum habent, quod agant, nego- tium, nullum vero sibi vivit, omnia ad totius corporis sanitatem, incre- mentum, perfectionem efieiendam conspirant 1). Quodsi iam, A. H.! hac societatis, per institutionem informandae mu- tuoque amore in unum veluti corpus coniungendae, imagine equidem per- hibeam perfectionis Christianae praesensionem contineri, erunt fortasse multi qui id magnopere mirentur. Ita enim in recentiori eoque Germanico orbe nos inprimis Protestantes privam singulorum libertatem unice spectare solemus, ut suae quemque internae bonitati, virtuti, religioni ipsum solum- que prospicere debere credamus, in adiumentum fortasse adhibitis quibus- dam aut dogmatices placitis aut ethices praeceptis, prouti ipsi lubuerit; communionis, consociationis, societatis moralis et religiosae, uno verbo eccle- siae, vera animorum institutione informandae, fraternoque amore ad omnium salutem conspirantis, quae vis sit et natura, plane non persentiamus et paene omnino ignoremus. Et vel sic tamen confidenter equidem affirmo , imo constanter inculcandum et proclamandum censeo, communione hac et societate rei Christianae vim contineri paene omnem. — Izsus institutione primum Apostolorum sodalitium, deinde ecclesiam integram conformavit , eamque excolendis, emendandis, perficiendis, uno verbo instituendis homi- nibus destinatam. Dei caritas et paternus amor est nos instituens, 7 xagıg nardevovoe nuäg ?). Fraternoque amore iuncti omnes, ut PauLvs, iterum üsdem paene quibus Praro verbis usus, egregie docuit, unumefficiant corpus, cuius admodum quidem varia sunt membra, suam quodque vim et negotium suum habentia, sed ad communem cuncta salutem conspiran- tia totius illius corporis, cuius caput Curıstus est 3). Societatis eiusmodi perfeetae praesensio igitur apud PLAToNem invenitur. Quod vero uti affırmo, ita statim addo, non praesensionem modo eius in antiqua philosophia haberi, sed etiam desiderium. Namque ille Praro semel quidem iterumque instituendo Syracusis utroque Dioxrsıo periculum !) De Republ. L. V, p. 462, 464. F 2) zit. II: 11, 12. ’ ®) Zom. XIT: 4 sqqg. 1 Cor. XII: 12 sqq. Zp%. IV: 4, 15, 16. 154 L. G. PAREAU fecit eiusmodi civitatem informandi, sed frustra; atque adeo in republica , quam reapse efficere non poterat, fingenda substitit, ipse fassus talem ad- fuisse nunquam et sperare vix ausus, unquam esse futuram 1). Caeterum quam ita Praro verbis depingebat, haec respublica unius erat gentis, aut urbis unius, veluti Athenarum finibus contenta; prouti fere veteres suae quisque gentis et civitatis se continebant limitibus, reliquos populos barbaros existimantes. Neque tamen, posterioribus imprimis tem- poribus, omnes philosophi veteres arctis his finibus circumscribi se passi sunt. Imo ipse iam SocrAtzs, ‚rogatus aliquando, cuiatem se esse dice- ret: »mundanum,” inquit, totius enim mundi se incolam et civem arbitra- batur” 2). Quae sublimis sententia a Stoicis imprimis explicita est et adornata. Ipse adeo iam Zeno hoc omnium maxime praecipiebat: „Ne urbibus aut gentibus vivamus distincti, diversis iuribus dissociati, sed omnes homines existimemus unius gentis esse et civitatis unius socios, ut una sit omnium vita et veluti communis aliquis grex unus” ®). Et vero quo magis Graeci Romanique cum aliis gentibus commercium habuere, eo magis huius rei invaluit desiderium. Prurarcaus adeo, gentibus plurimis excolendis et coniungendis ALEXANDRUM M. voluisse illi philosophiae desi- derio satisfacere, iudicabat %). Cicero autem »caritatem generis humani dicebat unam verissimam esse iustitiam” ®). Et SenzecA unam semper volebat esse »magnam rempublicam, Deorum hominumque omnium socie- tatem” ®). Quem 'igitur Izsvs oriturum dicebat, „gregem unum” pastoris unius, quodque PAavsvs suo iam tempore adesse et increscere docebat „ corpus unum’” ecclesiae, in quo ut conditionum generumque, ita etiam gentium sine discrimine omnium homines consociarentur, huius magnae generis humani societatis veteres philosophi praesensionem egregiam habuerunt ; !) De Republ. L. IX in fine. 2) CICERO, Tusc. Quaest. V, 37. ?) Prurarcnus, de Alerandri fortuna aut virtute, I, p. 329 A, sive ed. WYTTEnBacHu T. II, p. 848 seq. SyıGak 5) De Fin. L. V. c. 23. Conf. de Ofiec. II. 5, 6. 6) V. c. De otio Sapientis, c. 31. ORATIO. 155 simul vero, cum eam revera eflicere se non posse sentirent, ingens eius ostenderunt desiderium. Denique locus in philosophia antiqua clarissimus est, qui agit de Sa- piente,, a quo egregia omnia in societate humana procedant. Scilicet SocrATIs vim animos regentem experti erant ipsius aequales et discipuli, atque institutione eius et vitae exemplo et mortis constantia et certa spe immortalitatis ad sublimia omnia erant erecti. Neque aequales tantum, sed et posteri, ita quidem ut suo etiam tempore SENEcA profite- retur: »Plus ex moribus illius viri, quam e verbis traxit omnis sapientium turba” 1). Neque mirandum igitur, veteres philosophos ad optima quae- que in perfecta republica efficienda semper virum aliquem, quantum fieri posset, perfectum requisivisse. Ita Praro in sua republica principem, institutionis omnis salutisque moderatorem et auctorem, requirit Philosophum. Namque, ait, uti pietor ideam perfeetam mente intuetur, quam pingendo exprimat, ita ille reipu- blieae princeps, Philosophus, sursum semper adspicit aeternaque illa et coelestia puleri bonique exemplaria intuetur, idemque semper deorsum respieit, ut quid in republica sit illis etiamnum contrarium videat, quo deleat hoc, id vero in ea efficiat, ut ipsam reddat magis magisque ad per- fectas illas species compositam 2). — Ubi autem virum bonum depingit, virtute sola beatum exemplumque omnibus luculentum et perfectum, PraTo postulat, ut, in media etiam fortuna adversa, sua se ostendat beatum virtute: atque adeo eum describit male habitum, iniuriis affectum, vincu- lis ligatum, flagellis caesum, denique, cum omnia mala perpessus sit, in crucem sublatum, sed in his etiam immobilem et constantem 3). Haec si in Codice Sacro veteri Hebraeo legerentur, A.! profecto non dubitem equidem, quin omni aevo habita fuissent vaticinia praesignificantia !) Epist. 6. 2) De Republ. VI, p. 500, 501. ?) De Republ. Il, p. 361, 362. Hunc locum laudans, CLEMENS ALEXANDRINUS, Sfrom. V,p. 714, dieit: „Uti Scriptura, ita Prato haec dixit, paene mpoßnreius rry awrApov olkovoniav.” 20 * 156 L. G. PAREAU “ Izsum Curıstum illum, qui et sursum semper ad Deum divinaque omnia oculos fixos tenebat, ut in humana societate divinis contraria omnia deleret summamque cum Deo coniunctionem et similitudinem in gente humana efficeret, &t vero pro hac salute nostra cruci affıxus sanctitatem ostendit in mediis etiam atrocissimis cruciatibus constantem. Caeterum notissimum est, Stoicos imprimis fuisse, qui illam Sapientis imaginem constanter proponerent, verbis adornarent, et quantum liceret perfectam exhiberent, ut scilicet homines maxima imitando optime magna consequerentur !). Et vero, sapiente perfecto opus esse generi humano, nemo acutius vidit aut luculentius significavit, quam SEnEcA, de generis nostri perversitate quam maxime dolens. »Ommnes,” inquit, » peccavimus; alii gravia alii leviora; alii ex destinato alii forte impulsi aut aliena ne- quitia ablati; alii in bonis consiliis parum fortiter stetimus et innocentiam inviti ac renitentes perdidimus. Nec delinguimus tantum, sed usque ad extremum aevi delinquemus’”’?). Quare, uti sapientiam laudabat magistram animorum, multosque philosophos agnoscebat praeceptores hominum; ita - Allum, quem mente sibi perfectum informabat Sapientem, appellabat »ge- neris humani paedagogum” et institutorem 3). Quem autem veteres philosophi mente tantum sibi fingere poterant, hunce verum Sapientem vehementissime desiderabant. Ita ErictErvs: ”Unum mihi,” inquit, »talem exhibete, ut eum adspiciam, quem iamdiu quaero. Hoc beneficio, quaeso, me afficite, hoc spectaculum, quod non- dum vidi, seni homini praebete. Talem illum, qui cum Deo penitus consentire velit et in mortali hoc corpore cum Deo ita communionem habere, ut divinus aliquis homo sit, ostendite talem; sed non potestis’” ®). Pariterque SenecA: »Ubi,” rogat, »ubi Sapientem invenias, quem tot saeculis quaerimus?” 5) — Potuisset Senzcar aequalis, qui aliquamdiu, ut videtur, cum eo in eadem urbe Roma degit, Pauzvs Apostolus respon- 1) Conf. SENEcA, de Benef. VII, c. 23. 2) De Clementia, I, c. 6. 3) Epist. 89. 4) Epıcterı Dissertationes, ab Arriano digestae, L, II, c. 19, $ 24—27, ed. Schweig- haeuseri, T. I. p. 289, °) De Trang. animi, c. 1. ORATIO. 157 dere, praedicando Euangelio illius Irsuv Curıstı, in quo vomnes divinae sapientiae thesauri sunt genti humanae concessi” 1), Argumentum orationis meae quam brevissime poteram exposui. Philo- sophos veteres complures vidimus egregie sensisse, homini per omnem vitam seetandam esse cum Deo similitudinem, virtute et sanctitate con- tentam; effici illam debere in societate humana, per institutionem infor- manda eaque omne genus humanum compleetente; in hac autem requiri Sapientem, perfectum illum et divinum hominem, societatis huius princi- pem, generis humani institutorem. Quod vero illi necessarium esse sen- serunt et summopere desiderarunt, id Deus per Iesum Curıstum genti humanae plenissime perfectissimeque praestitit. — Nunc hoc mihi concedite, A. H.! ut quo illud tendat, sive quodnam huius argumenti sit pretium, paucis indicem et quasi digito monstrem. Et ipsam quidem hanc divini Euangelii praesensionem in excellentissimis ingeniis humanis observare, magni pretiü est. Neque enim quemquam fore confido, qui illam philosophorum praesen- sionem negare aut potius ignorare velit.” Non est ea a me ficta, adornata, aut ad opinionem quamcunque meam pro arbitrio excogitata. Certissima est et verissima, ipsa testante historia. In historia a me est simpliciter observata et indicata, ut eam adesse unusquisque facillime ipse cernat. Quod autem adesse historia, lux illa veritatis, aperte testatur, id vel negare vel ignorare, quid aliud est quam luci splendenti oculos claudere, idque, quod in historia humanitatis est Divina providentia ordinatum, audacter impudenterque dissimulare? Sed et nulla est, me iudice, dis- simulandi causa. Quodsi cui enim haec humana cum divino Euangelio consensio minus huie honorifica videatur, is me minime sibi assentientem habet, imo con- traria omnia iudicantem. — Etenim qui divinum hoc nobis dedit Euan- gelium, idem Deus est, qui homines nos creavit divinoque nos instruxit !) Conf. ad Coloss. II: 3. 158 L."G- PAREAU ingenio: atque adeo quod verissime est humanum cum eo quod prorsus divinum est, natura sua conspirat. — Praeterea si sapientissimi olim naturae nostrae indagatores humanas necessitates naturaeque desideria alte persenserunt luculenterque pronuntiarunt, gratiae sane nobis sunt maximae habendae Deo, qui illis necessitatibus penitus satisfecit, desideria haec perfectissime implevit. — Insuper mihi videor verissime dicere, in homine explicari nihil unquam posse aliud, nisi cuius sit ingenio suo capax; atque adeo Irsv consilium homines omnes consociandi tum demum vere attingi posse certoque aliqguando penitus effectum iri, si hominum omnium na- turae congruit, necessitatibus humanis plane satisfacit divinum ipsius Euangelium. Deinde ad argumenti pretium ex vero aestimandum minime hoc est negligendum : perfectionis illam in antiquitate praesensionem ct ipsam apud veteres imperfectam fuisse et cum ingenti iunetam desiderio. — Uti enim adolescens adultae et virilis aetatis perfectionem imperfecte admodum prae- sentire solet, ita in adolescente genere humano non nisi imperfecta erat praesensio eius perfectionis, quae, utpote nondum patefacta, neque conspici oculis necdum ex vero animo comprehendi poterat. — Ipsa illa laudatissima hominis cum Deo similitudo ita fere erat comparata, ut, prouti artificem summum reliqui artifices mirantur et propterea imitari student, ita Deum imitetur homo. Intimam illam hominis cum Deo communionem et reli- gionis eam vim, qua, ut patrem optimum filius diligit, amat, toto animo amplectitur, sequi per vitam omnem vult, ita patrem Deum amant filü, ut unus ille, qui perfectus erat Dei Filius, hanc igitur veteres ne suspicati quidem sunt. — Quid dicam de perfecta sive societate sive republica, in qua fingenda Praro, ut coniunctionem maximam exhiberet, ad absurdam adeo bonorum, imo foeminarum communionem delapsus est. Scilicet neque ille, neque quisgquam aut philosophorum aut prophetarum aut hominum omnino, sese erigere unquam potuit ad sublimem illam, una divina animorum communione efficiendam, consociationem fraternamque filio- rum Dei fanıiliam, quam solus in humano genere voluit Iesus Curıstus. — Quid de perfecto dieam Sapiente, quem sine peccati aut macula aut certe recordatione ne fingere quidem audebant veteres; nam, ut ZEno et SENEcA aiunt, »etiam cum in eius animo vulnus sanatum est, cicatıix tamen ORATIO, 159 manet’” 1). Sunt illae veterum, etiam maxime illustres, Sapientis ima- gines, si cum sancta Izsu, divini hominis, vita comparentur, stellarum instar, quarum prorsus evanescit lumen oriente sole, qui luce sua omnia perfundit, quique simul vim exeitat ubique vitalem. Et vero, quod, vel me non monente, ipsi iamdiu intelligitis, A.! no- tandum imprimis est ingens illud veterum desiderium perfectionis, quam nos in Izsu Curısto cernimus et quam ab ipso partim effectam esse videmus, partim magis magisque in genere humano effeetum iri certo speramus. Quam veteres philosophi mente sibi proponebant hominis cum Deo similitudinem, quam fingebant perfectam societatem , quam verbis comprehendebant perfectam Sapientis imaginem, hasce re factoque exhi- bere, efficere et in humano genere praestare ipsi se non posse sentiebant summoque cum desiderio profitebantur. — Et vero philosophia cognitionis lumine illustrare mentes hominum potest, quamquam, quod addendum , paucorum admodum hominum, qui ad philosophiam et nati et exculti sunt. Vitam vero, vitam animorum, vitam quorumeunque hominum efücere divinam potest unice vita ipsa, eaque divina, non verbis tantum conspicua sed factis, sed exemplo, institutione, amore ad mortem usque omnia sacrificante. Quod igitur homines non poterant, hominibus per- fectissime praestitit Deus, Iesu Curısto genti humanae dato, humanissimo eodemque divino omnium Duce et Conservatore. Plura addere possim: veluti illud, inanem esse et fundamento omni ca- rentem eorum opinionem, qui vividam perfectissimae et plane unicae Iesu personae descriptionem a primis eius amicis et sectatoribus fingi potuisse censent; cum historia omnis testetur, ne summa quidem in toto genere humano ingenia, suo omnium labore coniuncto, id assequi potuisse, ut vel mente sola comprehensam plane puri divinique hominis notionem perfecte sibi informarent. — Sed id et quae eius generis alia sunt, nunc praetereo; unum hoc addo: ex his etiam cerni, quae verae philosophiae cum verissima religione, Christiana, sit coniunctio. Verae, inquam , philo- sophiae. Nam in rebus moralibus et religiosis sapiat oportet philosophia, ad Socrarıs et sapientissimorum philosophorum antiquorum exemplum , !) Vid. SEeneca de Ira, I, 16. 160 L. G. PAREAU non tam e communi physico rerum omnium complexu, ad quem ut parti- cula quaedam homo pertinet, sed potissimum ex interiori, morali, spirituali hominis natura, mundum religquum omnem longissime superante Deoque cognata. Caeteroquin enim, ut inter veteres in ipso partim ArıSTOTELE et in Neoplatonieis imprimis conspieitur, in materialismum, in pantheismum , aut etiam in determinismum ruunt philosophi et in similes errores, virtuti et religioni noxios, imo plane permniciosos. Vera autem philosophia, si e divino illo homini dato praecepto procedit: yv@ase sewvrov, non modo praesentiet quodammodo, uti in antiquitate, sed magis magisque persentiet et clarissime pronuntiabit, quaenam naturae humanae necessitates sint, quae generis nostri desideria summa. Illas cognoscere, haec excitare,, alere, dirigere egregie philosophia potest. Veruntamen illis necessitatibus penitus et apud omnes satisfacere, haec desideria plane explere in homine et in genere humano una potest Dei per Iesum Carısrum institutio, qua omnes, ipsi se penitus confidentes, redduntur Deo coniunctissimi et simillimi, eoque ipso, secum invicem consociati, homines fiunt, ut esse debent, humanissimi. Quae Academiae nostrae fausta aut etiam minus fausta acciderunt, ut commemorem, lex postulat, animus iubet. Salvus est Rex Augustissimus, qui ut singulari benevolentia Academias semper complectitur, ita nunc Filium suum, imperii haeredem futurum, ad gravissimam dignitatem tum reliqua disciplina, tum vero etiam institu- tione Academica praeparatum esse, gaudet: gaudent cum ipso cives boni omnes. Salvi item sunt huius Academiae Groninganae Curatöres, Viri Nobilis- simi, Amplissimi. Neque salvi modo sunt, sed et ita rebus nostris pro- spiciunt, ut, quantum per praesentem legum conditionem licet, curent, ut hodierni temporis desideriis et necessitatibus Academia satisfacere queat. Quod ut pro sua et benevolentia et sapientia agere pergant, enixe et con- fidenter rogamıus. ORATIO. 161 Salvos vero etiam esse Professores omnes, ipsos etiam Viros Clarissimos DE GrooT, van Hass et van Rees, e morbo convalescentes, impense laetamur. — Collegarum coniunctissimorum nonnullis tristiora, aut etiam tristissima acciderunt, compluribus vero etiam contigerunt laetiora multa. Die 16 mensis Decembris tu, amicissime Mvvruıne ! peractorum in Euangelii praeconio 25 annorum memoriam recoluisti, modeste, ut soles, et laete. Laetissimo et grato erga Deum animo tecum recoluerunt collegae , discipuli, et amici, qui tibi sunt plurimi. Namque tu Euangelium uti praeconio ita vita tua sic commendare soles, ut non nobis modo, Acade- miae civibus, sed et coetus Christiani sociis egregie prosis. Te, ut animi sanitate viges, ita etiam corporis sanitate atque vigore florentem diutissime reddat Deus O. M., ut Ecclesiae aeque atque Academiae insigni pergas esse emolumento, discipulosque Euangelii praecones informes plurimos, tui quam simillimos. Brevi postea, eiusdem mensis Decembris die 21 te salutavimus, aesti- matissime DE La Farutwe! quum per quartam saeculi partem munus tuum Academicum peractum celebrares. Quod ut ipsi toto animo egimus, ita te salutantes audivimus permultos, tibi penitus devinctos, imprimis disci- pulos et qui nune sunt et qui antea fuerunt, gratissimo animo optimum te magistrum laudantes. Alacri, quo es, animo tu, favente Deo, sic vivere pergas, ut et doctrina insigni et vero eximio tuo exemplo medicos informes egregios, simulque huius urbis et regionum circumiacentium incolis prosis admirabili tua medicae artis sagacitate. Tibi, Collega optime van KErckHorr! cum lectissima et tibi dilectissima virgine initum. matrimonium valde gratulati sumus. Prosperam tibi et uxori tuae vitam largiatur summus rerum humanarum Moderator, ut et ipse laetus vivas et hilari animo pergas societati humanae et Academiae nostrae prodesse quam diutissime. Dolemus tecum, amicissime Hecker! fratrem tibi morte ereptum esse, aetatis flore vigentem. Tu, qui in eodem aetatis flore summa cum animi alacritate et indefesso studio in literas incumbis, quaeso, ita corporis viribus et parcas et prospicias, ut spes nobis esse possit, fore ut in provectam usque aetatem Academiae patriaeque ornamento sis atque honori. 2l 162 L. G. PAREAU Dilectissimo Collegae van Hann et laeta hoc anno et tristia acciderunt. Gaudemus cum ipso de inito et filiae et filii honesto atque, ut speramus, felici coniugio. Lugemus vero etiam cum eo mortem Patris carissimi. Luctum vero hunc ipse aequo animo tulit. Et sane, quamvis acerbum sit optimo patre, licet iam sene, orbari; insignis est haec felieitas iudi- canda, tali Viro, familiae suae ornamento eodemque et in patria et in civitate literaria honoratissimo, gloriari posse patre ad extremam usque aetatem vigente. Ipse Vir Clarissimus, favente Deo, Patris instar, ad ultimam usque senectutem vigeat! Et tu, Clarissime van Deren! sortis humanae vicissitudines expertus es. Te Professoris ordinarii emolumento atque honore ex merito condecoratum esse, gavisi sumus. Sed et lugemus tecum maximopere, dileetissimam coniugem tibi tuisque morte esse ereptam. Lugent vero etiam, quod in optimae Matronae honorem commemorandum est, pauperes multi, quibus ipsa pie atque liberalissime benefacere solebat. Te sustentet Deus omni- potens, ut diutissime permultis doctrina, vita et arte tua salutari beneficus esse queas. Vir integerrime, Collega aestimatissime Prınıpsz! Regia te munificentia Ordinis Leonis Belgiei insignibus condecoravit. Quo honore si vel ipse non maximopere gloriaris, scito tamen, nobis, te et amantibus et magni facientibus, honorem hune tuum meritissimum perquam accidisse laetum. Laetamur etiam et gratias tibi agimus, quod tu CorneLu Star NUMAN, qui dilectissimus nobis collega fuit, vitam deserjbere volueris. Viri ima- ginem, accuratissime, ut soles, delineatam, ex vero expressam, et, ut decet amicum, perquam amanter depictam, nobis exhibuisti. Dignum et illo et temet ipso monumentum exegisti. Illius CorneLır Star NUMAN, cuius mors nobis acerbissima aceidit, cathedram etiam doluimus diutius, quam Academiae commoda ferre pote- rant, per annum adeo integrum vacuam esse relictam. Hane vero grato animo agnoscimus Academiae nostrae Curatorum sapientem et benevolam curam , qua tot tantaque, quae ille solus exantlavit, negotia non uni successori ferenda iudicarunt, sed a Rege Augustimo petiverunt, ut duo Viri Clarissimi Ordini Iuridico adiungerentur, quo facilius hie posset et plenius nostri temporis desideriis satisfacere. ORATIO. 163 Te igitur laetissimo animo salutavimus collegam, Vir Qlarissime GraTAauma! pariterque Virum Clarissimum van Rers. Tu quidem cum antea hac in Academia studiis rerum humanarum divinarumque operam dabas, diseipulus nobis fuisti carissimus; tui autem in iurisprudentia magistri iam tum, peracto vix currieulo Academico, te ad cathedram ornandam aptum iudi- cabant. Alter seriptis editis compluribus eruditissimis Patre, Viro Doctis- simo et Clarissimo, qui Academiae Rheno-Traiectinae ornamentum est, se iam dignissimum praestitit filium. — Uterque laetam, quam de vobis suscepimus, spem iam nunc iuvenum Academicorum usibus egregie prospi- ciendo, praeclare confirmatis. Propitius vobis semper adsit Deus O. M. Ad vos venio, Iuvenes praestantissimi, huius Academiae alumni! — Ex ordine vestro tres uno hoc anno flebili morte occubuerunt, A. A. van ANDRINGA DE KENMPENAER, I. I. Poster et B. BLevenBeRg, qui singuli vobis dilecti, familiae suae carissimi, Academiae nostrae in primo aetatis flore sunt erepti. Vos igitur mementote, tum demum institutionem, ut omnem, ita Academicam rite procedere, si non tantum reliquae vitae praesentis sed etiam futurae et immortalis sit apta praeparatio. — Caeterum, Juvenes optimi! parum sit si dixerim, mihi vos magistratum meum non molestum reddidisse; imo publice profiteor .hunc longe plerorumque bonitate morum et omnium erga me humanitate admodum facilem mihi fuisse et iucundum. Studiorum autem diligentiae , eiusque apud haud paucos magnae aut etiam maximae documentum praebent examina, promotiones, complures etiam publice editae hoc anno dissertationes. — Unus imprimis nobis nominandus est Iuvenis egregius, H. Beıns, qui dissertatione, qua summos in Medicina honores consecutus est, instrumentum descripsit physiologieum utilissimum, quod ipse magnopere vel emendavit vel perfecit; quique propterea ab Ordinis Medici Professoribus et ab Academiae Cura- toribus Regi Augustissimo commendatus, hoc insigne emolumentum nactus est, ut Regia munificentia ipsi liceat itinere in exteras Academias instituto studia sua ulterius perficere. — Denique, ut anno praecedenti complures etiam nostri alumni in certamine literario vietores hie sunt praemiis ornati, ita hoc anno Juvenis praestantissimus, $S. van Hovren, Juris candidatus Groninganus, in Academia Leidensi praemio est condecoratus. — Pergite vos omnes ita et studiis et moribus vestris prospicere, ut Academia haec 21* 164 L. G. PAREAU ORATIO. nostra alumnorum, si minus numero, certe praestantia magis magisque inclarescat. Ad finem properat oratio. — Ut antea aliorum, qui olim hac in Acade- mia Professores fuerunt, ita nuperrime duorum Virorum Olarissimorum MvnTInGHE et VAN OoRDT pictas efügies accepimus, alteram dono Viri Olarissimi DE GRooT duorumque eius affınium van EIERWERDEN, alteram ipsius pictoris Groningani Ensıng. Pro quibus donis tanto magis gratias agimus, quanto certius constat, utrumque illum Virum olim Academiae nostrae fuisse ornamento. — Bibliothecae, museis reliquisque studiorum adminiculis sedulo prospicitur, quantum licet per subsidia, quae non admodum larga, imo, si cum aliis regionibus Europaeis instituitur com- paratio, parca potius manu hactenus Academiis Nederlandicis conceduntur. Quare, si vel insignis urget necessitas, vel singularis aliqua sese offert opportunitas, saepius Academiae nostrae Curatores subsidiis nos iuvant extraordinariis. Ita hoc anno Museum Zoologicum incrementum mammalium et avium non contemnendum accepit e collectione Viri Olarissimi Lipr DE Ievpe. Nosocomium vero non modo Academicis, sed etiam Provincialibus et Urbanis subsidiis gaudet. Quapropter ad hoc institutum, quod et magno, imo maximo aegrotantium numero salutare est, et medicis practice infor- mandis egregie inservit, omnibus modis perficiendum, nihil deesse solet. — Denique Bibliotheca, uti fere quotannis, ita hoc etiam anno increvit com- plurium donis, tum Curatorum et Professorum, tum aliorum, qui in hac urbe et in patria nostra, imo etiam in peregrinis regionibus literarum studiis favent. Quod lubenter commemoramus, ut gratum publice dato- ribus animum testificemur, et horum exemplo rem omnibus commendemus. Peractis igitur iis, quae munus meum postulabat, iam lectum in annum sequentem ab Augustissimo Rege Rectorem Magnificum proclamo Iosvam IoaAnnem Purtıppum VALeron. Tu, Vir Olarissime! mihi Rectori egregius adfuisti Actuarius. Nunc permutatis vieibus, tibi Magnifico Rectori ego assidebo Senatus‘ minister. Salve autem, Vir Magnifice! Te Rectore ut vigeat, floreat, crescat Academia nostra, faxit Deus O. M. Cui Patri benignissimo sit laus, honos, gloria ! DIXT BERNARDI IANI GRATAMA- ORATIO DE INQUISITORIO PRINCIPIO ET ACCUSATORIA FORMA IN PUBLICIS IUDICHS RECTE DISTINGUENDIS, HABITA GRONINGAE A. D. XV M. APRILIS A. CIOIOCCCLVIII, QUUM ORDINARIAM IURIS PROFESSIONEM SOLEMNITER AUSPICARETUR, ACADEMIAE GRONINGANAE CURATORES VIRI AMPLISSIMI TLLU- STRISSIMI. QUI HIS AB ACTIS ES VIR CONSULTISSIME. RECTOR MAGNIFICE CAETERIQUE ARTIUM AC DISCIPLINARUM PROFESSORES, VIRI CLARISSIMI. QUI IURI DICUNDO ET CIVITATI REGUNDAE PRAEESTIS, VIRI PRUDENTISSIMI, SPECTATISSIMI. DIVINI VERBI MINISTRI FACUNDISSIMI PLURIMUM VENERANDI. ARTIUM AC DISCIPLINARUM DOCTORES ERUDITISSIMI, PERI- TISSIMI. ACADEMIAE NOSTRAE CIVES, IUVENES OPTIMI, LECTISSIMI. CUIUSCUMQUE DENIQUE LOCI ET ORDINIS HIC ADESTIS AUDI- TORES HUMANISSIMIL 1), More institutogue maiorum academicum docendi munus suscipienti capessentique , pro concione virorum in omni artium disciplinarumque genere clarissimorum , proque ornatissimorum quorum iam praeceptor existes, iuve- num corona, publice verba facienda. Hoc ipso indicatur argumentum, unde sumendum et qua ratione tractandum. Sumendum ex disciplina quam iam traditurus es, ut vinculum adsit inter ea quae dicas et diei solemnitatem. Non autem ex arcanis ut ita 1) Typis expressa est oratio, uti recitata fuit, non vero uti sceripta. Ne enim tempus nimis longum dicendo consumeretur, plura hie illie omittenda contrahendaye fuerunt. Ali in iisdem angustiis versati, orationem scriptam potius typis mandandam censuerunt. Mihi antem veritatem fidemque historicam obseryare tuerique praestare visum est. Huie causae tribuat beneyolus lector, si quem naeta fuerit oratio, quae sibi vel minus recte cohaerere vel brevius nimis obseuriusque exposita videntur. 168 B. L GRATAMA dicam disciplinae, locus est seligendus, ut et iis qui in aliis artibus atque disciplinis vitae posuerunt castra, ut et iuvenibus qui tirones nostra sequun- tur signa, placeat oratio. Hoc in ratione quoque qua argumentum tractas tenendum. Alte quidem et ut oportet a capite, omnia repetenda, sed non nimis accurata subtilitate omnia persequenda. Hoc tandem enitendum, ut ratione et methodo qua tractatur argumentum, omnibus quibus haec res curae cordique, iam appareat, quis qualisque sis, pernoscant omnes, tirones adeo nostri, quo modo in disciplinis quas docendi munus iam suscipis, tradendis versaturus sis. Haecce omnia animo reputanti, visum est verba iam facere de inqui- sitorio principio et accusatoria forma in publicis iudiciis recte distinguendis. Hoc volo, in foro poenali, in causis tractandis eriminalibus omnibus, per totum iudicii cursum, inde a limine litis usque ad sententiam executioni mandatam, distinguendum esse inter prineipium quo regitur, formamque quam induit iudiciorum ordo, illudque unice probandum inquisitorium, hancce accusatoriam. Hisce autem non distinctis proponi solet quaestio illa vexatissima: in iudicis publicis, processus utrum inquisitorius an accusatorius. Nec agi- tatur haec quaestio de iure tantum constituendo, sed et de iure constituto. Agitatur non tantum ab ICtis, non tantum a viris doetis et eruditis, sed a rudibus etiam indoctisqgue hominibus. Agitatur ore et rostris non tan- tum, sed nostra etiam memoria manibus adeo et armis. Omissa autem quam commendo distinctione, quaestio solvi non posse videtur, nec adeo satis perspici, quid sibi velint diversarum partium asser- tores. In tali, tanta, tam vexata quaestione omissa distinctio necessaria, con- fusio eorum quae separanda erant, nocere debuit magnopere, reque vera nocuit. Ita cum paucos ante hos annos vicina in Germania clamarent omnes processum inquisitorium in iudiciis publicis penitus esse abrogandum, eique processum accusatorium substituendum, pro populari clamore satis bene satisque accurate quid sibi vellent perspiciebant. Procedendi methodo, qualem in Germania, populo ut ita dicam e curia et foro educto, undique conflaverant ICti, substituere volebant processum, qualis in Franco-Gallia et Anglia obtinebat. Et bonitate naturae dueti satis bene quod sibi pro- posuerant, assecuti sunt. Accuratiores notiones, iustae distinctiones a ICtis ORATIO, { 169 sperandae fuissent. Eorum erat iuris praesentem conditionem melius quam populares pernosse, latentia quae hos fugiunt principia tenere, praesentem inprimis populi conditionem utilitatem necessitatem perspicere. Sic edocti, ubi iam iuris conditio mutanda emendandaque esset, praeire monstrare viam, saxa syrtesque quae evitandae indicare potuissent et debuissent. Sed, eheu! dicere fere pudet, hie nostra aetate populo defuerunt ICti. Signa quae ipsis efferenda fuissent, ab aliis elata fere secuti sunt. Nec nostro- rum hie moror gregem sed principes nostra in disciplina viros. Ut alios taceam, MITTERMAIER, ZACHARIAE, qui per tot annos in disciplinae nostrae . fere omnibus partibus primum tenuerunt locum, quorum inprimis tunc temporis tanta auctoritas, nil fere praeter popularem vulgaremque monue- runt sapientiam. Solus fere KöstLin, qui unus probavit omnium quid, quantum, quale et in brevissima vita et infirma valetudine praestari posset , opiniorum popularium fluctibus egregie restitit. Nec tamen et hic istarum opiniorum laqueis, quibus et ipse obstrietus erat, prorsus se exuere potuit. Iam autem hoc ultimis hisce annis in Germania intelligi coeptum- Instituta iurisque placita tunc temporis sancita, quibus si non per saecula at saltem per decennia laborabit Germania, opinionibus istis popularibus , ipsi Germaniae ICti accepta referunt. Ex omnibus unum hic citare sufli- ciat auctorem PLAnck, virum subtilissimi ingenü, accuratissimae doctrinae. Neque accuratiores hac de re apud nos, apud Anglos, apud Franco-Gallos inveneris opiniones. Nam et apud hos, etsi non manu armisque nec adeo tantis animis, quia hi populi nunquam sibi prorsus eripi passi sunt, quae Germanis erant recuperanda, eadem saepenumero agitata est quaestio. Saepius etiam quamvis non diserte proponatur, hac de re agitur. Nam longe lateque profecto res serpit, et subest ista quaestio omnibus fere dixerim caeteris, quae in disciplina de iudiciis publieis agitantur. Praecipua illarum minus accuratarum opinionum causa in ipso quaerenda videtur modo, quo vulgo quaestio proponitur. Aiunt enim, visne tu processum inquisitorium an accusatorium? Est autem hoc vitiosum et captiosum disputandi genus. Primum demonstrandum fuisset revera alter- utrum eligi debere, revera tertium non dari. Hoc autem demonstrari opor- tuisse saepius ne cogitatum quidem fuisse videtur. Si tamen semel dilemma illud admiseris, si non audacter te hac ratione circumseribi nolle affırmaveris, 22 170 B. L GRATAMA videas quid tibi velis, quoque modo te expedias. Alterutrum eligendum. Quidquid elegeris premeris difficultatibus , quibus te explicare non poteris, Sua enim et processui inquisitorio et, accusatorio propria sunt incommoda, quae si ulla, certe nostra respuit aetas impositaque nunquam feret. Et sic hie etiam: »Incidis in Scyllam cupiens vitare Charybdim.” Utramque ut evitarent summi quos laudavi viri MiTTErmAIER, ZAcHA- RIAE, Köstuın nil antiquius habuere, quam processui quem quisque lau- dibus efferebat, omnia commoda vindicare, incommoda propria esse ulla negare. Frustra id quidem. Sed ut hoc mittam hac doctissimorum virorum dis- sensione, magis etiam apparet non recte fuisse quaestionem propositam. Nam si processus inquisitorii et accusatoriü vocibus, toto coelo diversa possunt intelligi, inter eos electione facta, ad iuris regunda singula instituta,, singulaque sancienda placita nil omnino provectum, et nisi ad haec regunda sanciendaque quid faciat disputatio, inanis prorsus videtur nec operae pretium. Praestare igitur videtur relicta hacce via, prorsus aliam inire. Distinguendum inter principium quo regitur, formamque quam induit iudieiorum ordo. Principium dicatur finis, quo spectant quo tendunt iuris placita instituta- que omnia. Hic finis, qui rei ipsam naturam et medullam quasi regit, omnes qui hisce institutis et placitis utuntur, ipsos adeo conditores latere et fugere potest. Forma autem est externa rerum facies, quae omnium oculis cernitur, quamvis fortasse et causae quae hanc regunt et effieiunt, populares aequa- lesque lateant. In iudiciis privatis tritum illud proverbium : iudex ne ultra petita. Pri- vatorum res enim in iudicio vertitur, non publica, non populi. Secum agendi tantum potestatem facit magistratus, agunt ii quorum interest. Faciant hi quid sibi videatur, non curat magistratus. Solummodo si postu- latur,, sententiam pronunciat et nonnisi de iis, quae sibi proponuntur. Hisce proponendis non intervenit, nisi ut litigantes officio contineat , ne se invicem eircumscribant, ut ordo servetur iudiciorum. Huius rei vis late longeque diffunditur, in omnibus privatorum iudieiorum cernitur plaeitis institutisque. ORATIO. 171 Est hoc quod dieunt, privatis in iudiciis veritatem tantum investigandam formalem. Est hocce principum quod Germani Yerhandlungsmaxime vocant. i Et sane res est magni momenti. Libertatis civilis fundamentum et prae- sidium recte dixerim, quo sublato etsi populi comitiis et suffragiis respu- blica omnis gerenda relinquatur, de omni libertate actum erit. Magistratus etiam populares privatis civium se immiscere rebus, populi quo verae libertatis studiosiores, eo minus toleraverint. Cernitur hoc vieina in Ger- mania. In plerisque regionibus hereditatem adire, rem immobilem, ne minimum quidem agellum, alienare vel pignori obligare tibi non permit- titur, nisi antea ius tuum magistratui probaveris. Quomodo hoc Americani, Angli, nostrates, Galli adeo ferrent? Et tamen cum nostra memoria in Germania omnia libertatis clamore replerentur, cum adeo in iudiciis pu- blicis processum flagitarent accusatorium, vitam civilem a magistratibus liberare ne cogitasse quidem videntur. Haec iudieiorum privatorum natura varios apud populos variis aetatibus magis minusve apparet. Sed nunquam prorsus exuitur. Nec adeo exui potest; sed quo studiosius opprimitur eo magis eminet. Huius rei exemplum praebet Frıperıcvus II Borussiae rex. Hic ut, quod ipse prae se ferebat, cives ab advocatorum fraudibus et litium impensis salvos praestaret, iudi- ciorum ordinem alio superstruere fundamento decreverat. Ut advocatis careri possit, magistratus ipse ageret, ipse causam instrueret, petitorum finibus non contentus quid in quaque causa verum esset inquireret, et secundum veritatem iudicaret materialem. Sie reiecto quod dicunt Germani Verhandlungsmaxime, iam litigaretur secundum quod iidem vocant Unter- suchungsmaxime. Videtis, auditores, consequentia, quae primis concessis reprehendi iam non possunt. At eo tamen et rex ille, cui, si ulli, pro ratione stabat voluntas, progredi non est ausus. Non ista sancivit conse- quentia regius rerum novator. Sic, ut alia mittam, penes privatos sui iuris ceives plerumque mansit arbitrium, an ad magistratus provocaretur, et nisi in causis exceptis sine provocatione magistratus non intercedebat. Sed tamen et sic, reiectis hisce aliisque quae principium semel admissum secum ferre videtur, adspernante natura, nova diu stare non potuerunt instituta. Brevi nomine relicto, res fere penitus sublata fuit, ita ut et nunc in Borussia 22 * 172 B. LGRATAMA ordo iudiciorum privatorum non discrepet fere ab eo, quo cetera utitur Germania. Alia omnia in publicis usu veniunt iudiciis. In iis res non agitur pri- vata sed publica. Poena delicti sumenda privati laesi non interest, sed omnium, reipublicae civitatisque. Poena enim non est rei persecutio, non damni dati resarcitio, -sed iuris violati idealis vindicatio. Hac, quamvis ipsius natura non perspiciatur, carere non potest, nec unquam caruit humani generis vitae coniunctio. Et quo magis haec coniunctio iure ordi- natur, quo magis crescit reipublicae magistratuumque auctoritas, eo magis haec poenae perspicitur natura, si non perspieitur sentitur tamen, et si non sentitur in vitae usu saltem apparet, vimque exserit suam. Si omnium, non singulorum qui sunt laesi, interest idealis ista iuris vindicatio, quam poenam vocamus, privatorum arbitrio permitti non potest eius persecutio. Privati enim iniuriam non persequentes vel tergiversantes vel praevaricantes, omnium laederent iura. Si humani generis vitae con- iuncetio nunguam poenis, ideali ista iuris vindicatione, caruit, nec defuit unquam privatorum arbitrii poenarum in persecutione coereitio quaedam saltem et circumscriptio. Privatorum autem in persequendo arbitrium si iudieiis proprium est privatis, omne coereitionis eircumscriptionisque vestigium alii, diverso prorsus prineipio tribuendum. Hoc prineipium, quo latius serpente illud arbitrium in dies magis coercetur tolliturque tandem, recte inquisitorium prineipium mihi vocare videor. Hoc prineipium igitur cum vera poenae delictique natura cohaeret. Si delicta puniri omnium interest, privatorum arbitrio hoc relinqui non potest. Iuvenili autem omnium populorum aetate confunduntur saepe, nec distin- guuntur multa, quae virili aetate, quae a nobis seiungi, divelli adeo solent. Confunduntur sic humana et divina, publica et privata, res publicae administrandae gerendaeque , leges ferendae, iura reddenda. Cumque nulla fere vel minuta esset reipublicae auctoritas, omnia quae non ad singulos singulasque familias spectabant, ad Divinum referebant numen. Delicti et poenae vera natura per saecula nonnisi in flagitiis illis apparet, quae directo contra divinum numen committi videbantur. Cum notio eivitatis, universitatis ab hominibus conditae et singulis tamen etiam ORATIO. 173 invitis impositae, quae hominum naturali vitae coniunetione iure ordinata effieitur, homines lateret, Divini numinis tutelae directae commissa, tuta videbantur quae omnium intererant, et sic servata quae illius temporis utilitas et necessitas postulabat. Sie religio civitatis vice fungitur. Flagitia illa quae contra divinum numen commissa videbantur, in quibus ita primum cernitur vera delicti poenaeque natura, non privatorum arbitrio, sed officio puniebantur sacerdotum, quibus divinarum rerum mandata cura. Itaque et in iis prima adsunt inquisitorii prineipü vestigia. Et sic evincunt res humanas nunquam nee ideali ista iniuriae vindicatione, quam poenam dieimus, nec illius persecutione aliis quam privatis mandata caruisse. In re militari deinde delieti eiusque iuris humani vera natura primum apparuisse videtur. Disciplina militaris homines iungit non eiusdem familiae socios. Iusta bella geruntur et inter eiusdem Divini numinis cultores. Nomina dantes non inviti sponte disciplinae isti sese obligant. Et sic tamen per saecula numen divinum exereituum disciplinae militari praesidere putatur, eiusque omnis violatio contra fas videtur. Sed tamen hie primum sentiisse videntur homines esse vinculum quoddam, quo et non eiusdem familiae socii humano iure iunguntur, imperio poenisque adeo subiiciuntur. Desertorum, emansorum, proditorum, profugarum , irreverentium militum poenae non privatorum arbitrio relinguuntur, sed, si primum sacerdotium officio, mox et plerumque ducum imperio expenduntur. Sed et in puniendis delictis, quorum natura privati cuiusdam iuris lae- sionem requirit, iam antiquissimis temporibus non desunt vestigia, nec eommunis populi persuasionis haecce ad omnes quoque pertinere, nec eoereiti subinde in illis persequendis privatorum arbitrü. Illa aucta et in dies longius latiusque serpente, hocce arbitrio magis magisque coereito tandemque fere sublato: hac in re tota continetur iuris criminalis publico- rumque iudiciorum historia. Ne totam hancce historiam persequar, ne longior sim nimio, plura omittenda, monendaque tantum nonnulla, quae proxime ad iudiciorum pu- blicorum ordinem pertinent. Quo praemia indieibus, quadruplatoribus, quo poenae calumniantibus tergiversantibus praevaricantibus constitutae, tendunt spectantque, nisi ut puniantur crimina, quid evincunt, nisi hoc reipublicae interesse putari ? 174 B. L GRATAMA Illud autem ipsum non tantum laesos, sed quemvis de populo reum deferre posse, nonne hoc etiam arguit crimina non ad laesos tantum, sed ad omnes pertinere, nonne accusatione omnibus civibus permissa, ignaviae incuriaeque laesorum medetur aliorum alacritas? Quid quod Romae in quaestionibus perpetuis saecula ante quam in iudi- ciis privatis, testibus citatis obligatio sistendi erat imposita? quid quod lege a praetore accepta accusator ex adversarii domo etiam probationes sibi edi, codices adeo expensi et accepti sibi exhiberi, postulare poterat. Quid? confessi in iudicio privato pro damnatis habentur. Secum fert hoc iudicii privati natura, non Romanum institutum. Quae reus confitetur, de hisce iudici nil pronuntiandum. In publicis autem iudiciis et Romae ad- versus confessos causa dicenda. Apud nos confessio quamvis probationum regina recte dicatur, tamen iudici in confessionis veritatem inquirendum. Apud Anglos ceterosque populos qui Anglico utuntur iure, magistratus reo confitenti, si de confessionis veritate dubitatur, suadet ut confessionem retractet. Eandem refert naturam diversitas regularum, quae in causis civilibus et criminalibus litis contestationem, forum competens, magistratusque ofli- cium definiunt. Cum v. g. apud nos, quae litis contestatione in iudicium sunt deducta minui et mutari, non permutari et augeri possunt in iudiciis privatis; in publieis iudiciis dummodo idem maneat actus, quo crimen perficeretur variari potest, adiici adeo quibus crimen aggravatur. In causis ceivilibus rei forum sequitur actor, et nisi singularibus in causis vel rei sitae vel contractus vel solutionis forum hocce domieilü forum excipit. In criminalibus delicti commissi forum primum locum occupat, et ubi adeo reus reperiri potest accusari permittitur. Quod autem ad iudicis officium attinet, quae ipsi producit accusator diiudicare debet et condemnare si ipsi de rei culpa constiterit; sed apud nos Franco-Gallos et Germanos absolvere ei non licet, nisi sibi persuasum habeat ampliando novasque afferendo probationes, dubia quae remanent tolli non posse. Cum porro in iudielis privatis tritum sit illud proverbium ne ultra ‚petita iudex, poenam etsi multo graviorem quam fuit postulatum, si sibi ita ORATIO. 175 videtur pronuntiat. Dummodo actus quo crimen perficitur idem maneat, res et facta circumstantia adiiciendo vel demendo, alius criminis generis adeo condemnare potest, quam cuius accusatus eratreus. Sed hac in re apud nos , iuris placito singulari de quo valet quod dieitur: non omnium quae a maio- ribus instituta sunt ratio reddi potest, iudex gravioris eiusdem criminis speciei condemnare non potest, nisi accusator ea, quae lite contestata sunt comprehensa, auxerit. In Anglia qua nulla in regione fere accuratius ordo iudieiorum definitur servaturque, peculiaribus legibus quid hac in re iuratis liceat praescriptum. Sic furti accusatum doli, violatae fidei vel fraudis erga creditores condemnari posse diserte sancitum. In eadem illa accurata subtilique ordinis iudicio- rum observantia ne eo res perduceretur, ut qui in minimo errasset, litem perderet, peculiaribus statutis, quae s/afutes of yeofails dieuntur, cautum qui et qua ratione lapsus et errores emendari possunt. Et haecce quoque statuta multa emendari permittunt in causis criminalibus, quorum in eivilibus in integrum restitutio frustra petitur. Reos denique condemnatos in carcerem coniici, ibique publicis ali sum- tibus, maximo est argumento crimina puniri non singulorum sed omnium interesse intelligi. Non magis hoc nostris in regionibus usu venit, quam in üs regionibus, quae Anglico utuntur iure. In his etiam regionibus accusatoribus plerumque litis impensae, quae a reis recuperari non possunt,, e publico restituuntur. Sed quid plura. Evicisse mihi videor, omni aetate, apud omnes populos inquisitorio prineipio iudicia publica nec caruisse nec carere potuisse. Sed fines quibus eircumseribitur varie reguntur, varieque regundi pro moribus, eonsuetudinibus, praesenti conditione, suaque cuiusque gentis indole. Jam videamus de forma, Quae forma accusatoria sit dieenda iam indicavi. Est forma quam refe- runt iudicia privata. Ut in his actor quae sua interest, sic in illis accusator poenam persequitur. Iudex non agit, secum tantum agendi potestatem facit. Coram eo, ut in iudiciis privatis actor et reus, sic in publicis accu- sator et reus diversas sustinent partes. Ipse tantum de iis quae sibi probata sunt pronuntiat. Inquisitoria forma crimina vindicantur si sua sponte, nullo postulante 176 \ B. L. GRATAMA magistratus, quibus hoc munus mandatum, causas instruunt deciduntque. Eadem ratione qua de ceteris reipublicae administrandae partibus statuitur , ipsi agunt, sibique vident, ubi, quando, quid sit agendum. Ä Utriusque formae quasi plures sunt species. Accusat aut laesus, aut quivis de populo, aut peculiaris hanc in rem constitutus magistratus. Alia etiam huius formae species, qua apud Franco-Gallos laesus crimen in indicium deducit, hac re accusatorem provocat publicum, et hie tandem poenam postulat. Inquisitoriae formae iudicium ita ordinatum esse potest, ut apte in partes suas sit distributum, utque diversa causae peragendae stadia rite distin- guantur. Possunt etiam haec magistratui ita relinqgui ut prorsus ab ipsius pendeat arbitrio, quo modo, quaque ratione sibi de criminibus commissis probari velit. Inter haec extrema plures sunt gradus quasi intermedi. Sic in inquisitione canonica libelli forma erat accurate definita, quem index causa cognita reo edi curabat. Edito libello diversa litis stadia distinguebantur, et lite quasi contestata quae in iudieium deducta finie- bantur. Praeterea probationes definitae quibus de delicto constare debebat. Haec species deinde in saecularia migravit quoque iudicia. Sed mox ille libellus fere obsolevit, nostrague memoria in Germaniae plerisque regionibus ex bene ordinata canonica illa inquisitione nil fere remansit nisi probationum generum definitio et causae cognitio, condemnatio aut absolutio, alüis tributa magistratibus quam inquisitio in crimina causaeque instructio. Si omnibus hisce omissis, omnia magistratibus permittuntur, nonnum- quam rei audiendi necessitas ipsis imponitur, inigquumque videtur reum condemnari inauditum. At vel sic, cum omnia magistratuum arbitrio et nutu reguntur, iudicium celebrari dici vix potest. Hac tamen fere ratione et via sacerdotes exereituumque duces utuntur magistratusque, quibus pri- mum iuvenili populorum aetate delicta permittuntur punienda. Ea et Romani libera republica utebantur in eos, in quibus civis Romani dignitas non suspiciebatur, aut cum eversa republica, obsolescentibus iam quaestioni- bus perpetuis, dignitas illa olim tanti habita, vili iam pendebatur. Stetit autem semper iure Romano forma accusatoria. Cum primum extra ordinem cognoscere inciperent magistratus de criminibus, quae antea quaestionibus diiudicabantur perpetuis, formam legibus publicorum iudiciorum praeseriptam Er ORATIO, 177 quantum fieri poterat imitabantur. Sed formis istis nervus erat praecisus, atque in dies vis et usus minuebatur, late longeque serpentibus accusatorlis et forma et principio. Non solum enim in dies de pluribus criminibus nullo accusante et denunciante cognoscebat magistratus, sed etiam ubi apud se accusabatur, quidquid accusatori deerat ex officio supplebat. Eo tandem deventum est, ut si crimen quod detulisset accusator causa agitata parum probasset, sed de alio prorsus crimine magistratui satis constitisset, eadem sententia criminis delati absolveret, ex officio novi criminis con- demnaret. Sic prorsus eversum quod civibus in ordine formaque iudiciorum positum praesidium, nullum nisi in magistratuum moribus relictum. Et si huie praesertim rei tribuenda videtur invalescentis ad principem pro- vocationis causa, magis etiam haecce provocatio omni norma, ordine et forma fere soluta erat. Tristem profecto reipublicae statum referunt inordinata informiaque iudicia quae proprie iudicia vix dicenda. Sed tamen eo redeas necesse est si unice inquisitorium teneas principium, reipublicae interesse delicta pu- niri, si ita posthabitis singulorum iuribus, iuri universitatis omnia tribuas. Nam profecto praesidium, quod in magistratuum positum est moribus, varia ratione firmari potest, eaque re malum quod in inordinatis informibusque situm est iudiciis minui, sed non tolli potest. Nam per rerum naturam magistratibus iisdem numero multis, non omnes mandari possunt causae poenalis partes. Et si semel inter eos partes distribueris, iam adest ordo quidam iudicii et forma. Igitur omnes moratiores gentes vigentioribus aetatibus quemvis tandem constituerunt ordinem iudiciorum et formam, quae praesidio forent iuribus singulorum, quibusque principium inquisitorium, nunquam non admissum, reprimerent coercerentque. Sic et hie agitur de iuribus coniungendis con- ciliandisgque omnium et singulorum, de ratione quae inter totum intercedit eiusque partes. Forma et ordine illo iudieiorum plus minusve iuribus omnium vel singu- lorum tribui potest. Neque tamen huius rei ratio et modus figuraeque, quas ille induit ordo et forma, fortuitae sunt, nec prorsus a legislatorum pendentes arbitrio, neque singulae per se spectandae. Arcte contra cohae- rent cum ceteris publici privatique iuris institutis, definiuntur populi indole, 23 178 B. . GRATAMA fatis, praesenti conditione. Quae cum his non consentiunt introduci fortasse possunt, diu stare nequeunt. Quaeque haec postulant flagitant, iis resisti non potest. Hic coercita repressaque, illic maiori etiam vi prorumpunt. Quae prorumpunt mitigari, quae irrumpunt maturari vel retardari tantum possunt. Et*hoc magnorum fortasse et prudentium est civium, principum, legislatorum. Supererat ex historia iudiciorum publicorum ordinis haecce omnia illu- strare, magis magisque etiam explicare, pro varia populorum indole, fatis, praesenti conditione variare modum rationemque, quibus hac in re iura omnium et singulorum concilientur, principium quod spirent, formamque quam induant iudicia. Romanorum erant persequenda instituta. Indican- dum erat omnium Germanicae stirpis gentium indoli nescio quid proprium quasi et insitum, quo bonitate naturae ductae in iudieiis publicis, singulari felicitate formam inter et prineipium distinxerint. Ostendendum erat, qua ratione a communi illo iuris Germanici fonte deflexi Angli, Galli, Germani, vel singulorum vel omnium iuri, vel inquisitorio principio vel accusatoriae formae plus aequo tribuerint, iamque ad communem illum fontem, nostra inprimis patrumque memoria, redierint redeantve. Demonstrandum erat in pluribus patriae nostrae et Helvetiae regionibus maiorum semper stetisse integra instituta. Docendum erat haecce in patria nostra introductis legibus Gallieis non fuisse eversa, sed contra, pro mutata populi praesenti condi- tione, utilitate, necessitate fere fuisse emendata, et hanc fuisse veram cau- sam, qua tamdiu, cum iam a vi et armis esset cessatum, Gallicae leges hie vigere potuerint, quaque cum iam Gallorum ius patriae exciperent leges, pauca tantum sint mutata. Indicandum tandem ea omnia, quae tunc fue- runt mutata, coercitum iudieis ad causas instruendas delegati arbitrium, abrogatam quae privatis permittebatur, criminum si non accusationem at saltem in iudicium deductionem, esse institutorum quae iam apud maiores floruerant, et restaurationem et pro mutata populi conditione emendationem. Sed iam urget tempus, adque finem properandum. Omittenda igitur haec omnia, quae altius inquirendi latiusque exponendi commilitonibus in scholis non deerit opportunitas. Jam enim pro argumenti ratione quae dicta sunt sufficere videntur. Evicisse mihi videor non recte quaestionem vulgo proponi, processus utrum OR ATI 0. 179 accusatorius an inquisitorius probandus sit et constituendus. Et hac etiam in re usu venire probasse puto, quod toties dieitur, quaestionem bene positam iam fere esse solutam. Nemo prineipium inquisitorium evellere, nemo formam ingquisitoriam nostra aetate defendere velit. Sane et sic de singulis iuris capitibus et placitis, quomodo hoc illove loco iura omnium et singulorum concilianda, ubi inter prineipium inquisitorium formamque accusatoriam fines sint ponendi, de hisce superest supereritque dissensus. Sed de his igitur, non de rerum summa disputandum. Igitur in academia, in qua quondam posita fuere discendi tirocinia, iam ipse docendi munus capesso suscipioque. Decimus quintus mox per- agetur annus, a quo tirocinium emeritus, in forum me contuli. Per quin- decim deinde fere annos forensibus operam dedi negotiis, proximo anno fere immersus eram. Non defuit igitur opportunitas quae hie didiceram, in vitae conferendi usum. Sed stetit mihi semper sententia, non tantum doctrinae copiam et fructum in vitae usum conferendos, sed etiam e vitae usu doctrinae copiam et fructus colligendos. Saltu quasi insuperabili -disciplinam et vitae usum seiungi, error semper mihi visus est ineptus. Et sic si in hac alma Mu- sarum sede disciplinae fündamenta sunt posita, in vitae usu exstructum aedificium. Sed sunt vitae usui molestiae‘suae. Est rerum gerendarum moles, quae ingenii doctrinaeque nil flagitent, animum autem fatigent. Et mihi saltem videtur, si per aliquot annos in vitae versatus es usu, ex eo ad excolen- dam disciplinam, te non multos deinde collecturum fructus, sed magnum fore periculum, ne rerum gerendarum mole et onere prorsus obruaris et opprimaris. Exoptatissimum igitur mihi fuit docendi munus oblatum. Rerum geren- darum mole seposita, omnis excolendae disciplinae vivere potero. Nec tamen hocce munus iam auspicans laetitia efferor. Cum mihi haec provincia mandaretur, gravissimis affligebar domesticis cladibus; provinciam suscipiens in tristissimorum revocor illorum dierum me- moriam. Subit porro animum muneris gravitas. Vereor ut satis viderim, quid 23 * 180 B. L GRATAMA valeant humeri, quid ferre recusent. Haecce verens, haecce agitans, placari fere non potest animus. Precari tantum possum, adsit mihi Deus. Est et alia tandem compressae laetitiae causa. Et iam ad vos me con- vertere liceat, Academiae Curatores! Quamvis me alia opportunitate docendi munere non indignum iudicaveritis, hancce tamen vestro suffragio acceptam ferre provinciam non possum. Vestrae tamen benignitati et me commenda- tum esse velim. Academiae Groninganae utilitas vobis curae cordique. Non potestis igitur, quamvis fortasse alii hane provinciam mandatam maluis- setis, vobis non commendatum habere , qui Academiae civium commodis, quantum possit, prospieit et inservit. Et me Academiae eivium commodis prospecturum et inserviturum quantum possim, solemniter vota feci. Et a labore diligentia assiduitate contentione aliquid saltem mutuari licebit , qnod a natura, ingenio, doctrinae copia obtineri minus poterit. Vestrum ordinem ubi intueor, Clarissimi Professores, animo perturbor. “Adseribor ordini, in quo avus per trientem et quod excurrit saeculi, ca- thedram tenuit. Et non tenuisse tantum sed ornasse, testantur omnes quieunque supersunt collegae, discipuli, ceives. Eius ordini me adscribi, munus ab ipso ita fortiter gestum iam a me suscipi magnum sane. O! si pater carissimus tali patre dignus filius, huius diei solemnitati adesse potuisset. Sed non ita voluit Deus, et eius fiat voluntas sancta. Carissimo patrime in hancce evocatum esse provinciam, ne nuntius quidem afferri potuit. Septem dierum spatio mors oecupaverat. Avi et patris memoriam me hoc die solemni recolere, nemo sane vestrum aegre feret! O quantum beneficium Deus in nos confert, si nobis patrem avumque non tantum colere et amare, sed etiam coram summorum virorum concione laudare, gloriari adeo licet. Sed ne et hie lactitia efferar efficit ipsa avi patrisque laus et gloria. Est Franco-Gallis paroemia noblesse oblige. In Turisconsultorum republica non est ignotum nomen meum, nec tantum in hac academia, sed per totam patriam, nec adeo patriae finibus concluditur. Num tanti nominis digno modo provineciam quam suscipio geram? O! si qua deesse posset causa, quae ad omnis ingenii animique vires exercendas impelleret, quanta foret vis in illo studio natura omnibus insito bonis, ne patre avo familiaque plane videantur indigni. . me x ru no; Po; 2 DT ER ORATIO. 181 Sed et si praeceptores tantum in Ictorum ordine cogito, iam animo commoveor. Desidero Cl. Star Numan, in cuius adeo provinciae partem sufficior. Immaturam , humano nostro iudicio, mortem quantopere ploravimus. Quot quantisque beneficiis obstrietus et devinctus sum praeceptori quondam carissimo, et mihi etiam ex hac Academia dimisso semper amicissimo ! Nostisne autem, auditores, vos praesertim commilitones, quid in viro summo maxime mirari solitus essem? Non erat doctrinae copia, non erat ingenii solertia, non erat prisca venustas, non erat comitas et affabilitas sermonis, quamvis et haec omnino-miranda; sed erat nescio quid in homine, quo nos tirones in Ictorum castris, disciplinae amore et ardore etiam incendebat. Ipsum de iuris origine et progressu, de rationibus et causis quibus iura et instituta populorum efficiuntur, definiuntur, sustinentur disputantem, audiens delectatione saepe satiari non potui. Et ita disciplinae nostrae non tantum utilitatem sed etiam amoenitatem et iucunditatem persentire equidem coepi. Et hoc non tantum publicis in scholis sed privatis praesertim colloquiis,, quibus ita benevole omnes, qui ipsius famialiaritate uti vellent, excipere solitus erat. Hisce colloquiis plurimum me debere gratus profiteor. Et tanti praeceptoris vestigiis incedere cupiens, nec hac in re vobis, commi- litones, deesse spero. ee mea utamini, et si modo praeceptoris aestumatissimi rationem et methodum hac in re assequi possum, hoc vobis fructuosissimum fore mihi est persuasum. E praeceptoribus te, Cl. Nıesuvss, superstitem hic salutare liceet. Non amplius munere fungeris. Valetudine impeditus ante diem rude donari flagitasti. Recreetur valetudo, dulcissima fruaris senectute, et diu incolumis serveris ex animi opto sententia. Multa et tibi me debere gratus profiteor. Benevolentia et benignitate me semper excepisti. Et tuae institutioni acceptum refero, quae ad me Ictum informandum maxime valuerunt. Vitae, fori usu pollebas tu, ad vitae usum omnia referebas, ex vitae usu omnia explicabas. Et est tibi admirabilis quaedam facultas, casus qui in vita occurrunt distinguendi, et ut ita dicam dissecandi, ut appareat quaenam applicari debeant iuris regulae. Si ex vitae usu inprimis iuris doctrinam colligendam esse puto, iuste vitae usum observandi arte a te institutus sum. Non tantum superstitem, sed summo vigore munere fungentem te video, 182 B. LGRATAMA aestimatissime Prıuıpse! Nonne fugaces labentesque cogitas annos, qui avo olim usus es collega, iam nepotem eodem compellas nomine, cui laborum societas fuit cum avo, nunc iam erit cum nepote. Quid tibi dieam? Praeceptores omnes colebam, te autem non ut ceteros amabam, te verebar. Mirabar doctrinae copiam, uberrimam orationis elegantiam , iudicii acumen et summam perspicuitatem, qua subtilissimas et intricatissimas iuris civilis quaestiones explicabas. Mirabar accuratam scientiam, «zg.ßsıwv vocant, quae hodie tantopere desideratur. Sed erat in te aliud, quod magis etiam suspieiebam. Eadem semper severitate et veritate bona malaque notabas, flectere nescius semper te probabas antiquae virtutis et fidei virum, hominem egregie cordatum, et sic iuvenum animos ad iusti amorem,, iniusti horrorem incendebas. Quid mirum me, quamvis summa benignitate et benevolentia semper iuvenem exceperis, te semper suspicientem, familiariter te uti nunquam ausum fuisse. Non eo minus, eo magis fortasse lectionibus tuis, colloquiis, monitis ad Jurisprudentiae civilis cognitionem conformatus est iuvenis. Tibi debeo quidquid in Turisprudentia Romana profeci. Pergas quaeso me collegam tibi datum eo semper animo prosequi, quo discipulum prosequutus es. Tua eruditione meae penuriae, tua experientia meae imperitiae suc- eurras. Ne dubites quin tua benevolentia, tuo exemplo, tuis- consilüs mihi nihil unquam futurum sit gratius, nihil antiquius. Ex is quos in aliis diseiplinis praeceptores habui, plures eheu fato functi sunt. Desidero Viros Cl. TEN Brınk, LımBuRG BROUWER, LuLors, quanta nomina. Alios habeo superstites quos quondam praeceptores, nunc iam collegas saluto. Hoc solemni die quondam discipulus gratum vobis. animum non testificari non potest vobis, Viri Cl. ErMERINS, DE GREUVE, tibi praesertim, Rector Magnifice! Scholis enim etiam tuis interfui, Cl. Parzav. Nullus unguam dies memoriam illius delebit temporis, quo tuo ab ore pendebam, primam cum explicares epistolam discipuli quem Dominus amabat, et de amore de coniunctione nostra cum Deo Christoque egregie disputares. Ceteri omnes Professores, vobis omnibus me commendo. Animo bene- volo me advenam aceipiatis et consiliis vestris adiuvetis. Mihi id vieis- OFBSATTZE 0: 183 sim curae erit, neunguam in ulla re quam officii, benevolentiae, amicitiae ratio postulet, ulli vestrum desim. Vestris autem commodis, Praestantissimi Tuvenes ern Groninganae ceives, summa ope et industria me inserviturum et prospecturum iam disi. Nec tempori nec labori unquam sum pareiturus, quoties de vestris studiis ornandis ac promovendis agitur, quoties vobis vel lectionibus publicis vel magis etiam familiaritati vel privatis colloquiis prodesse potero. Sed inane infructuosumque eritomne quidquid fecerunt praeceptores, nisi et vos omnes animi vires exerceati. Non enim praeceptores vestram operam et laborem in se suscipere possunt. Et molestum in omni re, in omni arte et disciplina tirocinium. Sudan- dum et algendum. Iurisprudentiae inprimis initia arida atque ieiuna. Non propter iucunditatem et amoenitatem, sed propter utilitatem Turisprudentiae militiae nomina dedistis. Et recte. Nil nisi Deus sui in se finem continet. Sed nisi amas quod agis, nunquam recte facies. Et in omni re hoc sum- mum, quod oportet et lubere. Sed eo in omni re per annos, per totius vitae cursum non pervenimus. Disciplina autem cui vitan impendere decretum , si non eo tempore vitae quod in Academia degitis, cara cordique .esse coeperit, vereor ut semper arida ieiunaque vobis videatur. Sed quid faciendum ut cara cordique Iurisprudentia esse possit? Hoc primum ne ante tempus amoenitates iucunditatesque flagitetis, ne ludum putetis ista perdiscere initia, ne quod molestum operosum est, fugere velitis. Hae vestrae partes. Quod secundum nostrae partes, indicare vobis viam qua intelligatis, quae in Turisprudentia sit vis, pulchritudo, delectatio, iu- eunditas et amoenitas. Vobis vestris, nobis nostris beni fungi partibus, det precor Deus. REDEVOERING OVER DE STAATHUISHOUDKUNDIGE GESCHIEDENIS VAN NEDERLAND, UITGESPROKEN DOOR MOV AN: REES, BIJ GELEGENHEID VAN DE AANVAARDING ZIJNER BETREKKING ALS BUITENGEWOON HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER REGTS- GELEERDHEID AAN DE HOOGESCHOOL TE GRONINGEN, OP 24 APRIL 1858. T EDEL GROOTACHTBARE HEEREN, CURATOREN DER GRONING- SCHE HOOGESCHOOL, WELEDEL GESTRENGE HEER, SECRETARIS VAN HET COLLEGIE VAN CURATOREN, HOOGGELEERDE HEER, RECTOR MAGNIFICUS, HOOGGELEERDE HEEREN, HOOGLEERAREN IN DE VERSCHIL- LENDE VAKKEN VAN WETENSCHAP, ZEER GEACHTE AMBT- GENOOTEN, EDELACHTBARE HBREREN, AAN WIE HET BESTUUR VAN DIT GEWEST EN VAN DEZE STAD EN DE HANDHAVING DES REGTS IS TOEVERTROUWD, WELEERWAARDE HBEEREN, LEERAREN DER GODSDIENST, WELEDELE ZEER GELEERDE HEEREN, DOCTOREN IN DE VER- SCHILLENDE FACULTEITEN, AANZIENLIJKE SCHARE VAN JONGELINGEN, DIE U AAN DEZE HOOGESCHOOL OP DE WETENSCHAPPEN TOELEGT, 61J ALLEN VOORTS, VAN WELKEN RANG OF STAND, DIE DEZE PLEGTIGHEID MET UWE TEGENWOORDIGHEID VEREERT, ZEER GEEERDE TOEHOORDERS! Wanneer men de ontwikkeling der staatswetenschappen in den laatsten tijd gadeslaat en de rigting onderzoekt, welke zij inzonderheid sedert het einde der vorige eeuw zijn ingeslagen, dan valt het reeds bij eene oppervlakkige beschouwing in het oog, dat zij zich thans bovenal met de studie van het leven des volks, van de eigenaardige, uit het: wezen yan den mensch voortspruitende, inrigting der maatschappij bezig houden. 24* 188 O..van REES De verwarring van den staat met een bloot uitwendig middel tot handha- ving van regt en orde, de huldiging van een verdicht maatschappelijk ver- drag als zijn eenigen grondslag en wet, wijken meer en meer voor het bewustzijn, dat de staat geen vrijwillige vereeniging van op zich zelven staande menschen, geen gewrocht van menschelijke willekeur, maar een kunstig organisme is, dat zich volgens bepaalde, door de hoogste wijs- heid ingestelde, wetten beweegt, en alleen door hare eerbiediging aan zijne verhevene bestemming kan beantwoorden. Van daar dat op elk gebied der staatswetenschappen het streven zigtbaar is, om dieper in den aard van dat organisme door te dringen, en de oorspronkelijke krachten op te sporen, aan wier geheime werking staat en maatschappij hun aanzijn en hunne inrigting te danken hebben. De politieke geschiedenis bepaalt zich niet meer tot de schildering van de regeringsvormen en de onderlinge verhouding der onderscheidene volken, maar acht het niet beneden zich in de inrigting van het regtswezen, in den toestand van handel en nijver- heid, in het stelsel van opvoeding en onderwijs, en zelfs in de heerschende denkbeelden omtrent godsdienst en zedelijkheid den loop hunner ontwik- keling op te sporen. Het volkenregt, niet meer tevreden de betrekkingen tusschen de natien aan de eeuwige voorschriften des regt te toetsen, stieeft er naar om ook op zijn gebied de wetten te leeren kennen, waardoor het zamenleven der volken wordt beheerscht. Het wijsgeerige staatsregt, dat 200 dikwerf gevaar liep zich in nevelen te verliezen,. door den bodem der werkelijkheid te verlaten, begint meer en meer de ervaring tot grondslag zijner bespiegelingen te nemen. Toen de groote Montzsavızu de Engel- sche staatsregeling als een navolgenswaardig voorbeeld aanprees, beriep hij zich, tot regtvaardiging zijner ingenomenheid, reeds op de omstandigheid , dat zij volkomen overeenstemde met het karakter en de instellingen der volken van Germaanschen oorsprong; en sedert zijne leer aan het consti- tutioneele staatsregt het aanzijn heeft gegeven, is in de geschiedenis dier "wetenschap een voortdurend streven op te merken, om niet slechts het natuurlijk organisme der maatschappij, vooral met het oog op de zamen- stelling eener ware volksvertegenwoordiging, meer in aanmerking te nemen, maar, ook in het algemeen aan de geschiedkundige grondslagen van het positieve_ staatsregt steeds meer waarde te hechten. De behoefte aan vol- REDEVOERING. 189 ledige kennis van al de bestanddeelen en openbaringen der menschelijke gamenleving, in hun oneindige verscheidenheid en onderlingen zamenhang, heeft zelfs eene nieuwe wetenschap, de statistiek, in het leven geroepen; en zou de voorbeeldeloos snelle ontwikkeling der staathuishoudkunde, zelve insgelijks eene vrucht van de ernstiger en naauwkeuriger studie der maat- schappij, niet gedeeltelijk aan de belangstelling zijn toe te schrijven, welke de door haar aan het licht gebragte feiten en toestanden bij geleerden en ongeleerden hebben. opgewekt ? Het is een merkwaardig en in de geschiedenis zelden eirinniend schouw- spel, den bijkans onwederstaanharen invloed gade te slaan, welke de laatst- genoemde wetenschap reeds terstond na haar optreden op de gansche wereld heeft uitgeoefend. Nog geen honderd jaren geleden werd zelfs haar naam als die van een zelfstandig en geordend zamenstel van kennis nog niet genoemd, en was haar wezen zoowel aan staatslieden als geleerden grootendeels onbekend. De gansche reeks der verrigtingen en verhoudin- gen, welke aan de voortbrenging en de verdeeling van stoffelijke goederen ten grondslag ligt, was in haar waren aard en noodwendigen zamenhang nog voor het kortzigtige menschelijke oog verborgen gebleven. Verschijn- selen, die thans uit de eenvoudigste en meest onbetwistbare wetten ver- klaard kunnen worden, werden aan een bloot toeval toegeschreven of van willekeur afhankelijk geacht. Welke regering twijfelde er aan, dat zij door hare verordeningen den loop der nijverheid regelen en zelfs den prijs der waren naar goedvinden bepalen kon? Hoe dikwerf heeft men door muntverzwakking of door uitgifte van papieren geld getracht eene ledige -schatkist te vullen, in den waan dat alleen de stempel der regering aan de munt hare waarde gaf! Doch de feiten weerspraken telkens de leer van het alvermogen van den staat op dit gebied, en wezen op maatschappelijke wetten, die niet straffeloos konden verkracht worden. Reeds had de gewig- tige vraag naar het bestaan en den aard dier wetten veler hersenen ver- moeid en veler pennen in beweging gebragt, en waren hier en daar enkele lichtstralen doorgebroken, toen de staathuishoudkundige wetenschap, gelijk Minerva uit het hoofd van Jupiter, eensklaps in den vollen bloei der jonkvrouwelijke schoonheid, met den ernst der waarheid op het voorhoof(l en de blinkende wapenrusting der geleerdheid om de leden,, uit het vrucht- 190 O. van REES bare brein van een man van genie te voorschijn kwam. Met veelzijdige ervaring toegerust, even bekend met de schuilhoeken van het menschelijke hart als met het leven der maatschappij, met een diepzinnig maar tevens helder verstand en juist oordeel begaafd, legde Anam SmitH de uitkomsten der opmerkingen en overdenkingen van een lang en werkzaam leven in een boek neder, welks inhoud aan zijnen naam de onsterfelijkheid waar- borgt. Eeuwen lang had de dwaling geheerscht, dat goud en zilver alleen den naam van rijkdom verdienen; en de Fransche physiocratische school, hoezeer op dit punt van vooroordeelen vrij, was op hare beurt een nieuwen dwaalweg ingeslagen, door de kracht om rijkdom voort te brengen uit- sluitend aan den grond toe te kennen. Smıru bewees, dat de eenige ware bron van rijkdom in den arbeid gelegen is, schetste in meesterlijke trek- ken de rol, welke bij de voortbrenging door het kapitaal, of de opgespaarde vruchten van vroegeren arbied, gespeeld wordt, stelde de heilrijke gevol- gen der verdeeling van den arbeid in een helder licht, ontvouwde met groote scherpzinnigheid de wetten, waardoor de prijs der waren wordt ge- regeld, en wees aan het geld zijne juiste plaats aan in het grootsche proces der vermeerdering van de stoffelijke welvaart der volken. Al ware hij bij de ontwikkeling van deze grondbeginselen der volkshuishoudkunde stil blijven staan, hij zou als stichter eener zelfstandige en voor de maat- schappij hoogst gewigtige wetenschap eene plaats verdiend hebben in de achtbare rij der grootste geleerden en der weldoeners van het menschelijke geslacht. Doch hij ging nog verder en aarzelde niet de bestaande betrek- kingen tusschen de regering en de nijverheid aan de uitkomsten van zijn onderzoek te toetsen; en ook op dit gebied der eigenlijke staathuishoud- kunde heeft hij de grondslagen eener nieuwe orde van zaken gelegd. Hoe- veel dwalingen en vooroordeelen zijn niet voor den geesel zijner scherpe kritiek bezweken! Het mercantiele stelsel, sedert de ontdekking van Ame- rika voor het toppunt van staatswijsheid gehouden, bleek thans eene dwa- ling, en zelfs in menig opzigt eene schadelijke dwaling te zijn. De glans der krachtvolle maatregelen, waardoor Consert beproefdl had aan het Fransche fabriekwezen eene te voren ongekende vlugt te geven, verbleekte voor het licht der nieuwe wetenschap, die voortdurende bescherming en voogdij als een zoet maar doodelijk vergif- voor de nijverheid leerde be- m FB da REDEVOERING. 191 schouwen. Ook het gewigtige onderwerp der kolonien bleef door Smith niet onbesproken. Terwijl hij aan den eenen kant met levendige kleuren de nadeelige gevolgen schilderde van eene kortzigtige koloniale politiek, en in de veelvuldige moeijelijkheden en teleurstellingen, waarmede alle kolo- niale mogendheden te worstelen hebben gehad, de onverbiddelijke Nemesıs deed opmerken van het onregt, door het baatzuchtige Europa jegens de ingezetenen zijner overzeesche bezittingen gepleegd, wees hij aan den an- deren kant op de groote en onvergankelijke voordeelen, aan een wijzer en regtvaardiger bestuur verbonden. Zoo werd op elk gebied der nijverheid de vrijheid, als de onmisbare voorwaarde tot krachtige ontwikkeling, ge- handhaafd en in hare eere hersteld. Vrijheid van arbeid was voortaan de leuze der staathuishoudkundige wetenschap, en bovendien, wat niet het minst gewigtig mag heeten: er waren op het uitgebreide veld der nijver- heid orde en regelmaat ontdekt, er waren wetten gevonden, die een nieuw inzigt verleenden in den aard en het doel der menschelijke zamenleving en daardoor tot vernieuwden eerbied stemden voor een hooger wereldbestuur. Geroepen tot de eervolle taak, om aan deze hoogeschool mijne krachten te wijden aan het onderwijs en de bevordering der staatswetenschappen, heb ik het niet ongepast geacht, bij het aanvaarden dier gewigtige betrekking, de hoofdtrekken der staathuishoudkundige geschiedenis van ons vaderland te schetsen. Welke denkbeelden hebben onze voorouders gekoesterd om- trent den aard der rijkdommen en de verhouding tusschen de regering en de nijverheid? Welke zijn de gevolgen, zoowel hunner juiste inzigten als hunner dwalingen geweest? Zietdaar voorzeker hoogstgewigtige vragen, waar het eene wetenschap betreft, die, hoewel de jongste der staatsweten- schappen, met de welvaart der volkeren in het naauwste verband staat. Schenkt mij dan uwe vereerende en welwillende aandacht, wanneer ik be- proeven ga een beknopt antwoord op die vragen te geven. Er zijn weinig natien, G. T., die zich beroemen kunnen niet slechts in godsdienstig en staatkundig maar ook in oeconomisch opzigt zulk eene voor- 192 OÖ, van REES treffelijke opvoeding genoten te hebben, als de onze. Verre van in weelde opgebragt en door overdaad. bedorven te zijn, hebben onze voorouders moeijelijke leerjaren doorgeworsteld en reeds vroeg geweten, dat zij zich alleen door eigene krachtsinspanning , langs den weg van onvermoeiden arbeid en vrijwillige zelfbeheersching, tot een gewenschten trap van welvaart en bloei verheffen konden. Klein van omvang en arm aan voortbrengselen, leverde de Nederlandsche bodem te weinig op, om zelfs in de toenemende behoeften zijner eigene bewoners te voorzien. Bovendien, hoe dikwerf kwamen stormen en watervloeden de hoop des landmans verijdelen, en wreekten de verbolgene stroomen zich op vreesselijke wijze over de knellende banden, waarmede hun voormaals vrije loop door den onvermoeiden land- zaat binnen afgeperkte beddingen besloten was. Doch de hinderpalen en gevaren doofden den moed en de volharding onzer voorouders niet uit; integendeel, zij waren krachtige prikkels voor hun vernuft en hunnen on- dernemingsgeest. Nog was geen tiental eeuwen verloopen, sints met de eerste Christenkerk de grondslagen van beschaving en maatschappelijke orde in de voormalige woonplaats der Batavieren en Friezen gegrondvest waren, en reeds had het door de natuur schijnbaar zoozeer misdeelde Nederland zich tot een onafhankelijk gemeenebest verheven, dat in een langdurigen worstelstrijd met de magtigste mogendheid van Europa zijne nationaliteit, zijne burgerlijke en gewetensvrijheid, met de wapenen in de vuist gehand- haafd en gewonnen had. Reeds was het een land geworden overvloeijende van welvaart en rijkdom, vol van groote en volkrijke steden, het middelpunt van den handel tusschen het noorden en het zuiden van ons werelddeel, en de voornaamste stapelplaats der kostbare waren, aan wier vertier Veneti@ zijne grootheid en Portugal zijn kortstondigen bloei verschuldigd waren geweest. En vraagt gij naar de oorzaken dier groote en betrekkelijk snelleomkeering ? Het is bijkans een kort begrip van de eerste beginselen der staathuishoudkunde, dat ik u tot antwoord moet geven. Het Germaansche en derhalve vrijheidlievende en ernstige karakter onzer voorouders kreeg door den invloed van grond- gesteldheid en klimaat eigenaardige trekken, die op de ontwikkeling van handel en nijverheid een allergunstigsten invloed moesten uitoefenen. Gezond verstand en arbeidzaamheid, zelfwerkzaamheid gepaard met de geschiktheid om zich tot een gemeenschappelijk doel met anderen in een A REDEVOERING. 193 organisch geheel te vereenigen, volharding en ondernemingsgeest: zietdaar . de eigenschappen van onzen landaard, welke de grondslagen van Neörlands ontwikkeling en bloei hebben gelegd. Door hare zamenwerking zijn zee en stroomen in een eeuwenlangen strijd niet slechts tot onderwerping gebragt, maar zelfs gedwongen een aanmerkelijk grondgebied als tot prijs van den vrede af te staan. Door hunnen invloed heeft de visscherij zich allengskens tot zeehandel uitgebreid en zijn onze voorouders de bekwame en onverschrokken zeelieden geworden, wier ranke kielen reeds op het einde der middeleeuwen bij voorkeur gebruikt werden, om Pruissische granen tegen Fransche wijnen te verruilen, of Spanje en Portugal van Noordsche balken en Hollandschen haring te voorzien. Doch deze om- standigheden zijn op zich zelve nog niet voldoende, om den buitengewonen bloei van Holland in den aanvang der zeventiende eeuw, in vergelijking met dien zijner naburen, te verklaren, en bepaaldelijk aan te wijzen, waarom de handelskennis, de ondernemingsgeest en de kapitalen van de rijkste der zeventien Nederlandsche provinciön grootendeels binnen de engere grenzen van Noord-Nederland, en wel hoofdzakelijk in de provincie Holland, zijn zamengevloeid. Waarom hebben de Vlaamsche wevers en de Antwerpsche kooplieden gedurende den opstand tegen Spanje in zoo groo- ten getale hun vaderland verlaten, om zich voor een aanzienlijk gedeelte in onze voornaamste koop- en Biester te vestigen? Een onzer be- kwaanste publieisten uit de tweede helft der zeventiende eeuw, PırTER DE LA Court, heeft dat vraagstuk reeds voldoende opgelost. Het waren volgens hem niet alleen de rampen van den krijg, waardoor zoovelen zich genoopt vonden elders een toevlugtsoord te zoeken: bovenal hadden geloofs- dwang en wereldlijk despotisme, met de grootste onkunde van de ware belangen der nijverheid gepaard, de bronnen der volkswelvaart in de zuidelijke Nederlanden langzamerhand uitgedroogd. Welk Protestant, en zelfs welk Katholiek, kon zonder overwegende redenen in een land blijven wonen, waar hij elk oogenblik aan een hatelijk en hagchelijk geloofsonder- zoek kon worden prijs gegeven, waar de medewerking zijner wettige ver- tegenwoordigers aan het bestuur meer en meer door vorstelijke willekeur overschaduwd en vervangen werd, waar de druk der telkens verhoogde belastingen zich paarde aan de roofzucht van losbandige krijgsbenden, en 25 194 O. van REES hij zelfs zijne koopmansboeken niet sluiten kon voor het scherpziende oog van fiscale schraapzucht en woest fanatisme? Doch waarheen zich te wenden? Waar was destijds eene plek te vinden, die aan de nijverheid eene vrije en veilige schuilplaats aanbood? Ook in Frankrijk woedde een vreesselijke godsdienstkrijg, en de gruwelen van den Bartholomeüsnacht waren nog geenszins vergeten. Ook daar matigde de kroon zich onbeperkt gezag aan, en zag bij de hefiing der tolregten uit kortzigtige zorg voor de schatkist de belangen des handels voorbij. Engeland scheen althans de Protestanten met opene armen te zullen ontvangen, en was daartoe inder- daad niet ongenegen, voor zooverre zij niet beproefden eenig aandeel aan zijne industrie te nemen, of zich althans met nieuwe, aldaar nog niet uitgeoefende, bedrijven bezig hielden. Doch wee den vreemdeling, die zich aldaar als mededinger in een inheemschen tak van industrie deed kennen! Strenge wetten sloten hem van de uitsluitend daartoe geregtigde gilden uit en weerden zijne voortbrengselen uit hunne ruime hallen. Door hooge belastingen zwaarder dan de ingezetenen gedrukt en op onderschei- dene wijzen in zijnen arbeid belemmerd en bemoeijelijkt, werd hem dikwerf geen andere keus gelaten, dan de voordeelen van zijn nieuw verblij£ met het verlies van een winstgevend bestaan te betalen, of elders een meer gastvrij oord op te zoeken. Daar wenkte hem, onzeker werwaarts hij zich begeven zou, het volkrijke en bloeijende Holland toe; Holland, waar te midden van den krijg eene veiligheid en orde heerschten, gelijk zij elders, de gansche beschaafde wereld door, te vergeefs gezocht werden; Holland, waar volkomene gewetensvrijheid bestond en zelfs in enkele steden, door een verlicht bestuur, godsdienstvrijheid werd toegelaten ; Holland, welks politiek inzonderheid de ontwikkeling en bevordering van handel en nijverheid beoogde. Reeds van de vroegste tijden af was men daar bedacht geweest, om door vrijdom van tollen en andere voorregten bekwame en kunstvaardige vreemdelingen aan te lokken. ‘Het was er een beginsel van staatswijsheid geworden, dat door de Staten als een kostbaar erfgoed hunner voormalige vorsten in eere werd gehouden, om voor vreemde schepen en kooplieden het verblijf in de Hollandsche havens zoo gemakkelijk en aangenaam mogelijk te maken. De vroedschappen, door denzelfden geest bezield, wedijverden met elkander om de steden in be- REDEVOERING. 195 volking en welvaart te doen toenemen, door aan de fabriekanten, die zich aldaar kwamen nederzetten, bescherming en ondersteuning te verzekeren. Wel bestond ook in Holland, gelijk in alle Nederlandsche gewesten, het gildewezen; doch het was er reeds volkomen ondergeschikt geworden aan de stedelijke overheden, die zorg wisten te dragen, dat het aan de vesti- ging van nijvere vreemdelingen slechts weinig hinderpalen in den weg kon leggen. Bovendien, hoe gunstig was Holland voor den handel gelegen, en hoeveel uitwegen bood het daardoor aan zijne fabriekwaren aan! Tus- schen het noorden en het zuiden van Europa geplaatst, van goede havens ruim voorzien en door breede stroomen met zijne naburen verbonden, scheen het als voorbestemd te zijn om eene der voornaamste stapelplaatsen van den Europeschen en welligt van den wereldhandel te worden. In Holland werden derhalve, naast burgerlijke en gewetensvrijheid, naast veiligheid van personen en goederen, eene voor die dagen betrekkelijk groote vrijheid van arbeid, talrijke en uitstekende middelen van gemeen- schap en een uitgebreid handelsverkeer met alle beschaafde natien aange- troffen. Voorzeker kan het niet bevreemden, G. T., dat Holland in het laatst der zestiende eeuw door zulk een vloed van landverhuizers, niet slechts van bekwame arbeidslieden, maar ook van schatrijke kapitalisten en kundige ondernemers overstroomd werd, dat de muren van onderscheidene steden herhaaldelijk moesten worden uitgelegd en overal prachtige ge- bouwen verrezen, die van den rijkdom der inwoners getuigden. Er zijn in de geschiedenis der menschheid, en ook in die der staat- huishoudkunde, weinig gebeurtenissen, zoo gewigtig wegens oorzaken en gevolgen, zoo tragisch in hare ontwikkeling, zoo rijk in veelzijdige leering, als de zegepraal onzer voorouders in den strijd. tegen Spanje. Welk rijk was ooit in gunstiger omstandigheden geplaatst, om zich tot den hoogsten trap van welvaart en rijkdom op te heffen, dan Spanje onder de regering van Fırırs II? De inwoners vormden eene krachtvolle en ernstige natie, vol moed en ondernemingsgeest. Het land zelf, niet ten onregte »Europa’s lusthof” genoemd, werd door den gloed der zuiderzon gestoofd zonder er door verschroeid te worden, terwijl de kunstige waterleidingen der Ara- bieren zijne buitengewone vruchtbaarheid nog verdubbeld hadden. De landbouw was er reeds vroeg in eere geweest en tot bloei gekomen. De 25* 196 O. van REES fabrieksnijverheid vond in den bodem veelvuldige en kostbare grondstoffen , en wat daaraan ontbreken mogt, werd in overvloed aangevoerd. De handel kon zich schooner toekomst voorspiegelen, dan voor eenig ander volk bereikbaar was. Immers scheen Spanje niet alleen door zijne gunstige ligging aan de Middellandsche zee en den Atlantischen oceaan en door zijne voortreffelijike havens op een gewigtig aandeel in het verkeer tusschen noord- en zuid-Europa te kunnen rekenen; maar sints Fırırs II door de verovering van Portugal het gansche schiereiland onder zijnen schepter vereenigd had, waren bovendien de beide Indien aan hem cijnsbaar ge- worden. Geen andere Europesche natie mogt, volgens de plegtige uitspraak van den Paus, de grenslijn overschrijiden, waarmede de overzeesche be- zittingen van Spanje en Portugal waren afgebakend: en hoewel zijn reg- terlijik gezag in diergelijke geschillen reeds tot de geschiedenis begon te behooren, kwam het echter bijkans niemand in den zin, de aanspraken der Spaansche monarchie op het monopolie van den handel op Indi& te betwisten.: De onbekendheid met den onstuimigen waterweg, die derwaarts voerde, de gevaren van den langdurigen togt en de vrees voor de geduchte Spaansche zeekasteelen, wier aanblik alleen den vijand reeds met ont- zetting vervulde, bleven Koning Fızıps handhaven in het ongestoorde genot zijner rijke koloniöen. Bovendien, waarom zou men, volgens de uitdrukking onzer voorouders, de »verre ende grouwelicke reyse” naar Indi@ onder- nemen, daar de Indische waren te Cadix en te Lissabon in overvloed te verkrijgen waren? Immers was het een grondregel geworden der Spaan- sche en Portugesche politiek, om den uitvoer dier waren naar de overige streken van Europa hoofdzakelijk aan vreemde kooplieden over te laten, en hen tot dat einde niet slechts op de meest voorkomende wijze te be- handelen, maar hun zelfs bij afzonderlijke traktaten veiligheid van personen en goederen te waarborgen. Zoo scheen Spanje derhalve alle vereischten te bezitten voor eene snelle ontwikkeling van zijne stoffelijke krachten en een voorbeeldeloozen bloei. Doch een vreesselijke kanker was reeds be- gonnen aan ’slands welvaart te knagen. Despotisme en fanatisme, door wederzijdsch belang ten naauwste verbonden, hadden er zamengespannen om de vrijheid, in elken vorm, waarin zij zich openbaren kon, te ver- nietigen. Er mogt bij Spaansche onderdanen geen andere gedachte op- REDEVOERING. 197 komen, dan die door de kerk gewettigd was, geen andere wil bestaan, dan die van den koning was uitgegaan. De handel, reeds vroeg aan banden gelegd en aan de belangen der kroon ondergeschikt, werd ge- dwongen zijne schoonste vruchten aan de schatkist af te staan. De af- stammelingen der kunstlievende Arabieren, het nijverste gedeelte der be- volking, werden mei meedoogenlooze gestrengheid behandeld en eindelijk geheel van Spanje’s grond verdreven, omdat zij, niettegenstaande vervol- ging en verdrukking, hun voorvaderlijk geloof niet volkomen konden vergeten. De overoude privilegin van provincien en steden, het krachtige bolwerk der middeleeuwen tegen vorstelijke willekeur, werden met voeten getreden. De zucht naar onderzoek, de behoefte aan het vormen eener eigene overtuiging op het gebied van godsdienst en staatkunde, werden in de kerkers der inquisitie verstikt of smoorden in de vlammen der auto da fe’s, in wier akelig schijnsel Fırıps’ oogen zich verlustigden. Zoo werden de geestkracht, de zelfwerkzaamheid, de ondernemingsgeest der Spanjaarden stelselmatig gedood. Landbouw en nijverheid kwijnden. Allerwege open- baarden zieh achteruitgang en ellende. Doch wat bekommerde Fırıps II zich om de gevolgen zijner handelwijze, zoo hij zijn hoofddoel, de uit- roeijing der ketterij, slechts bereiken kon. Ook in Nederland moest, volgens zijn bevel, hetzelfde stelsel worden toegepast. Doch daar woonde een fier en krachtig volk, dat reeds geleerd had zijne vrijheid als de voorwaarde zijner welvaart te beschouwen. Eensklaps breekt een opstand uit, die weldra de vormen eener omwenteling aanneemt. Te vergeefs beproeven de Spaansche krijgsbenden het gezag des konings te herstellen. Vruchteloos wordt de rijke opbrengst der mijnen van Mexico en Peru voor de onderwerping der Nederlandsche provinciön verkwist. Zeven dier ge- westen sluiten zich naauw aan een, en zweren den voormaligen landsheer af. Het oproer verandert in eenen oorlog, waarin de kleine republiek de magtige Spaansche monarchie allengskens vermoeit en uitput. Ten einde raad, weet Fırıps II op zijn sterfbed geen ander middel meer’uit te denken, om alle Nederlandsche provinciön onder zijn gezag terug te bren- gen, dan te beproeven haar door het lokaas eener schijnbare onafhanke- ljjkheid tot huldiging van zijne dochter IsapeıLa te bewegen. Doch zijn zoon en opvolger, met nog onverstandiger haat tegen de ketters vervuld, 198 O. van REES meent dat doel door een doortastenden maatregel nog sneller te kunnen bereiken. Ook gedurende den krijg had Fırıps II de koopvaarders zijner weörspannige Nederlandsche onderdanen in zijne havens blijven dulden, ten einde Spanje en Portugal niet van een voordeeligen en bijkans onmis- baren handelstak te berooven. Naauwelijks heeft Fırırs III den troon beklommen, of hij besluit aan alle gemeenschap met de oproerlingen een einde te maken. Onverwachts worden hunne schepen verbeurd verklaard, hunne matrozen aan de roeibanken der Spaansche galleijen vastgeketend. Thans, meende men, zouden de Hollanders en Zeeuwen, van een hunner belangrijkste middelen van bestaan beroofd, wel verpligt zijn om genade te smeeken. Doch de uitkomst bespotte de fijne berekening. In den waan, dat hij het doodvonnis van den Nederlandschen handel ondertee- kende, had Fırıps III integendeel aan de welvaart zijner eigene onder- danen den genadeslag gegeven. Van de Spaansche kusten verdreven, zochten onze voorouders zelven in Indi@ de kostbare waren op, die zij voor hunne vrachtvaart noodig hadden. De stapel der specerijön verplaatste zich van Lissabon naar Amsterdam, en terwijl het Spaansche schiereiland meer en meer in magteloosheid wegzonk, nam de Republiek der Vereenigde Nederlanden niet slechts eene eervolle plaats onder de groote mogendheden in, maar verhief zich ook tot een trap van welvaart en beschaving, die destijds door weinig landstreken bereikt was en nergens overtroffen werd. Hoezeer ware het te wenschen geweest, G. T., dat de oorzaken, waaraan ons vaderland zijn aanvankelijken bloei te danken had, steeds en in elk opzigt door onze voorouders als de ware beginselen der volkswelvaart waren beschouwd geworden. Doch het kan niet bevreemden, dat ook zij tol be- taalden aan de zwakheid der menschelijke natuur en door den geest der eeuw, die alle natiön medesleepte, op eenen dwaalweg werden gebragt. Het is eene natuurlijke en toch zeer groote dwaling, dat rijkdom hoofd- zakelijk, zoo niet uitsluitend, in het bezit van goud en zilver bestaat, en dat een volk des te welvarender wordt, naarmate de edele metalen er zich in grootere hoeveelheid opeen hoopen. Reeds in de middeleeuwen was men begonnen op dezen bedriegelijken grondslag politieke stelsels te bouwen. Goud en zilver uit te voeren, werd herhaaldelijk verboden en dikwerf met REDEVOERING. 199 landverraad gelijk gesteld. De ontdekking van Amerika, waardoor de goud- dorst zoo sterk geprikkeld en tevens zoo ruimschoots bevredigd werd, schonk nieuw voedsel aan de reeds algemeen aangenomene leer. Men schatte de kolonien aanvankelijk slechts naar de hoeveelheid edel metaal, die ziji konden opbrengen. De praktijk scheen echter weldra de theorie te logenstraffen. Immers ondervond men dat overzeesche bezittingen ook langs een anderen weg den bloei van het moederland kunnen bevorderen. In den Oost-Indischen archipel werden geen goud- of zilvermijnen aangetrof- fen, en toch hadden zoowel de Portugezen als de Nederlanders hunne goudstukken volgaarne veil voor de geurige voortbrengselen der tropische gewesten. Naauwelijks was deze tegenstrijdigheid opgemerkt, of de we- tenschap had eene schijnbaar voldoende oplossing gevonden. Immers scheen het zonneklaar te zijn, dat men diergelijke waren alleen kocht, om ze weder met winst te verkoopen. De aanvankelijke opoffering werd derhalve later ruimschoots vergoed, en het slot van elke voordeelige handelsonderneming was altijd eene vermeerdering van het geldelijk vermogen der natie. Zoo ontstond het zoogenaamde mercantiele stelsel, eene uit onvolledige waar- neming ontsprotene leer, en zelve de vruchtbare moeder van vele en ge- vaarliike dwalingen. Want als de edele metalen den eenigen waren rijk- dom uitmaken, dan kan het eene land, wanneer het althans geen goud- of zilvermijnen bezit, niet in welvaart toenemen dan ten koste der overige; dan moet elke natie trachten zich volkomen van anderen onafhankelijk en daarentegen velen aan zich cijusbaar te maken; dan is de handel geen vrije ruiling, waarbij beide partijen winnen, maar een strijdperk van tegen elkander botsende belangen, waarin elk door list of geweld zijn voordeel najaagt. Voorzeker behoef ik u niet te herinneren, G. T., welk ceene ge- wigtige rol de handelstraktaten sedert het einde der zestiende eeuw in de geschiedenis van Europa hebben gespeeld, hoe dikwerf ijverzucht en han- delsnijd tot bloedige oorlogen hebben geleid, en welke schatten tot verkrij- ging en handhaving van monopolieregten verspild zijn. Want ook het streven naar monopolie is ten naauwste met het mercantiele stelsel verbon- den. Wanneer elk volk zijne belangen van die der overige afscheidt, en meent zich alleen te hunnen koste te kunnen bevoordeelen, dan is het natuurlijk, dat elke nijverheidstak op hare beurt boven andere bevoorregt 200 O0. van REES zoekt te worden; dat elk koopman er naar streeft om al zijne mededingers uit de havens te weren, waarop hij gewoon is te handelen; dat elk fabrie- kant zijne landgenooten wil dwingen om uitsluitend zijne waren te koopen ; dat de landbouwer den aanvoer van uitheemsch graan tracht te beletten , zoodra het goedkooper dan het zijne en juist daarom voor het algemeene welziin van het hoogste gewigt is. Wel had het eigenbelang reeds veel vroeger eene diergelijke monopoliezucht doen ontstaan, en kunnen wij zelfs hare sporen ontdekken, zooverre onze kennis der grijze oudheid reikt; maar het gevaar werd thans dubbel groot, nu de wetenschap door schoon- schijnende redenen het misbruik scheen te wettigen. Bijkans overal be- gonnen de regeringen zich als de voogden en leidslieden der nijverheid te beschouwen. Terwijl zii zoowel den handel als het fabriekwezen over- eenkomstig de eischen van het mercantiele stelsel trachtten te hervormen, erkenden zij de bestaande monopoliön en zochten slechts deze zooveel mogelijk dienstbaar te maken aan de bereiking van het groote doel: be- vordering der nationale welvaart door toenemende onafhankelıjkheid van vreemde industrie. Ook in ons vaderland hebben de mannen van wetenschap van den aan- vang der zeventiende tot het einde der achttiende eeuw deze denkbeelden gehuldigd. Hvco oz GrooT, de geleerde stichter van.het nieuwe staats- en volkenregt, had omtrent het wezen der volkswelvaart nog zoo weinig juiste inzigten, dat hij het groote voordeel van den handel op Spanje en Portugal hoofdzakelijk in de ruime hoeveelheid goud en zilver stelde, die van daar herwaarts werd gevoerd 1). Onze beroemde geschiedschrijver Pırter Corneuısz. Hoort, bij gelegenheid der sluiting van het twaalf- jarig bestand in een vertrouwelijken brief zijn gevoelen over ’slands toe- stand ontvouwende, achtte het dringend noodig het toenemend gebruik van buitenlandsche fabriekwaren door gestrenge wetten tegen te gaan, ten einde te voorkomen dat het Hollandsche geld uit het land gevoerd werd ?2). De scherpzinnige pE ua Court, hoe verdienstelijk in andere opzigten, misgunde aan vreemde natien elke winst, omdat die zijns inziens 1) Historiarum L. IV, pag. 372. 2) Mengelwerken, bl. 223. REDEVOERING. 201 met een evenredig verlies aan onze zijde gepaard ging, en zag in zijne eenzijdigheid de onschatbare voordeelen van den binnenlandschen handel zoozeer voorbij, dat hij allen, die zich daarmede bezig hielden, slechts als parasieten beschouwde, die op hunne mede-inwoners aasden !). De uit- stekende regtsgeleerde Unrıc Huser, hoezeer erkennende dat elk uitslui- tend handelsprivilegie met het natuurregt in strijd is, haastte zich echter in denzelfden volzin er bij te voegen, dat het toelaten van monopolien "niettemin geoorloofd en noodzakelijk kan zijn, en haalde daarbij de Oost- Indische compagnie tot voorbeeld aan, niettegenstaande in zijnen tijd geen voldoende reden voor de hernieuwing van haar octrooi meer bestond 2). Ook in de achttiende eeuw hebben onze staatkundige schrijvers geen beter licht over dit onderwerp geworpen, niettegenstaande zij zich meer opzet- telijik daarmede begonnen bezig te houden. Het verslappen van den voor- maligen ondernemingsgeest, de toenemende zucht der kapitalisten om hun geld bij voorkeur in staatspapieren te beleggen, en de gevolgen van den gebrekkigen regeringsvorm, gepaard met den snellen vooruitgang onzer mededingers op het gebied van handel en nijverheid, deden een overdreven gevoel van achteruitgang en verval geboren worden, waardoor de aandacht van staatslieden en geleerden op den toestand der inheemsche industrie werd gerigt. Overeenkomstig den geest des tijds werden zelfs verscheidene prijsvragen over de middelen tot herstel uitgeschreven. Doch in den vloed van geschriften, door deze omstandigheden uitgelokt, treft men naauwelijks eenige denkbeelden aan, die een beter inzigt in den aard en de ware oorzaken der volkswelvaart verraden. Reeds had de Italiaan Pırrro VErRI in 1771 de heilrijike vruchten der vrijheid van arbeid in een helder licht gesteld, reeds had Anam Smırta vijf jaren later de wetenschap der staat- huishoudkunde op de ware grondslagen gevestigd, toen onze schrijvers nog voortgingen de dwalingen van het mercantiele stelsel te huldigen en te verspreiden. Het verlangen der kwijnende fabrieken naar bescherming door premiön of verbodswetten werd van alle zijden ondersteund en toe- gejuicht. Men drong er op aan, dat voorwerpen van pracht en weelde 1) Aanwijzing der politieke gronden en maximen van Holland en West-Friesland, bl. 17,119. ?) De iure civitalis, L. II. Sect. II. C. v. ne, 17 et 18. 26 202 O0. van REES bij het inkomen zwaar belast en het gebruik van inlandsch fabriekaat zooveel mogelijk bevorderd zou worden. Men smaalde op hen, die Fran- sche zijde en Engelsch laken droegen, en bezwoer allen, in wier borst de heilige liefde voor het vaderland nog niet geheel was uitgedoofd, om toch liever duurder en slechter waren te gebruiken, dan uit laakbare onver- schilligheid ”’slands onafhankelijkheid en welvaart aan den vreemdeling prijs te geven. In de sterkste bewoordingen werd het deelnemen in buitenlandsche ondernemingen afgekeurd. Immers scheen men daardoor mede te werken om den bloei van andere volken te bevorderen, terwijl men, door hun den bijstand der Hollardsche kapitalen te weigeren, aan hunne nijverheid groote slagen zou kunnen toebrengen. Geheimhouding van de inrigting en de hulpmiddelen onzer fabrieken werd als een der krachtigste middelen beschouwd, om de vreemde mededingers voorhij te streven, en met dat doel voorgesteld, om niet slechts gewone werklieden maar ook bekwame en op ’slands kosten in de nijverheid geoefende jonge lieden op straffe van eeuwige ballingschap te verbieden het land te ver- laten. Deze of diergelijke denkbeelden en plannen worden niet alleen bij middelmatige schrijvers, maar zelfs bij den bekwamen Eur Luzac en bij de coryphaeön der wetenschap, Prster en Kıvrr, aangetroffen. Zoo algemeen en zoo sterk was het vooroordeel, dat de laatste, zelfs nadat hij de werken van Verrı en Smıtm gelezen had, zich daarvan nog niet kon ontslaan. 'Toen hij in 1806 de eerste lessen over statistiek in ons vader- land begon te geven, rekende hij bij de vermelding onzer handelsbetrek- kingen met onderscheidene landen nog telkens angstvallig wit, voor welke waarde wij naar die gewesten uitvoerden en hoeveel wij daarvan terug ontvingen, met het doel om te onderzoeken of de hoeveelheid geld in ons land daardoor toe- of afnam en overeenkomstig deze slotsom een oordeel over de voor- of nadeelen van elken bijzonderen ‚handelstak te vellen !). Bij zooveel eenstemmigheid tusschen de mannen van wetenschap ge- durende een tijdperk van twee eeuwen, bij zulk een algemeen en onaf- gebroken vasthouden aan de dwalingen van het mercantiele stelsel, zou er 1) Het collegie van ADrIaan Kıuit over de statistiek van Nederland, door Mr. O. van Rees, in het Zijdschrift voor staathuishoudkunde en statistiek, 1855. REDEVOERING. 203 voorzeker grond bestaan om te verwachten dat de nijverheidspolitiek onzer voorouders geheel op de bevordering van de. zoogenaamde industriöele onafhankelijkheid der natie gerigt en het fabriekwezen krachtdadig be- schermd zou zijn geweest. Zelfs zou het niet kunnen bevreemden wanneer men. hier te lande in dat opzigt Frankrijk en Engeland verre voorbij ware gestreefd, alwaar althans omstreeks het midden der achttiende eeuw enkele stemmen zich tegen de heerschende dwaalbegrippen begonnen te verheffen. Dit ongunstig vermoeden wordt echter door de geschiedenis gelogenstraft. Geen land is in vroeger dagen zoo nabij de ware beginselen geweest, en heeft door zijne instellingen zooveel tot hunne erkenning bijgedragen, als ons vaderland. Wanneer wij de plakkaten bestuderen, die gedurende de zeventiende en de achttiende eeuw de tolregten geregeld hebben, dan staan wij verbaasd over de betrekkelijk geringe sporen van het bescher- mend stelsel, welke daarin worden aangetroffen, en over het bijkans volslagen gemis van diergelijke pogingen tot opwekking en begunstiging van inheemsche scheepvaart en fabrieksnijverheid, als CromwErı met zijne navigatie-akte en CosBERT met zijne reglementen en verbodswetten beoog- den. Verre van ten gevalle der nationale schepen bemoeijelijkt of geweerd te worden, werden .de buitenlandsche koopvaarders door eene voorkomende behandeling en lage tarieven van allerwege naar ‚onze havens gelokt. Reeds in het jaar 1604 had Warrer RarzıcH ‚koning Jacogus I op deze omstandigheid, als een. der hoofdoorzaken van onzen. bloei, gewezen;. en welke theorien onze geleerden ook mogten verkondigen ‚' onze staatslieden weken in dit opzigt: slechts bij witzondering af van de voorvaderlijke politiek. Niettegenstaande Engeland en Frankrijk door hooge inkomende regten hunne eigene fabrieken poogden te bevoordeelen en. tevens onzen handel afbreuk te doen, bleven.onze voorouders aan dezelfde beginselen getrouw. Ons: tarief van in- en 'uitgaande regten van 1725 vormt in dit opzigt.eene glansrijke tegenstelling, met (die, onzer ‚naburen; (en 'zelfs op het laatst der vorige eeuw, toen het fabriekwezen luide om bescherming riep, bleven onze regenten standvastig weigeren tot opbeuring der kwijnende nijverheid verbods- wetten tegen de voortbrengselen der buitenlandsche industrie uit te vaardigen. Deze onafgebrokene en stelselmatige wederstand tegen algemeen heer- schende dwalingen is voorzeker een krachtig bewijs ‚voor het gezond verstand 26 * 204 O. van REES en den praktischen zin onzer voorvaderen, die bij de behartiging van de belangen des vaderlands zich geenszins door de verkeerde eischen eener dwalende wetenschap van het regte spoor lieten brengen. Doch zij werpt tevens een nieuw licht over de inwendige geschiedenis der voormalige Republiek, en strekt zoowel tot verklaring als tot regtvaardiging der po- gingen van de zoogenaamde zeeprovincien en bepaaldelijk van het rijke en magtige Holland, om in de vergadering der Staten-Generaal een over- wegenden invloed te verkrijgen en te behouden. Vrachtvaart was in die gewesten het voornaamste middel van bestaan; en onze zeesteden waren reeds vöör den opstand stapelplaatsen geworden voor de waren van gansch Europa. Uitsluitend bedacht, om deze beide bronnen van welvaart steeds 'ruimer te doen vloeijen, waren Holland’s staatslieden gevrijwaard tegen den verderfelijiken invloed van leeringen, waarvoor in hun stelsel van nijverheidspolitiek geen plaats gevonden werd. Welk een geringe ruimte bekleedden de voortbrengselen van den vaderlandschen bodem en het in- heemsche fabriekwezen in de met buitenlandsche waren volgeladene ma- gazijnen, die voor de herwaarts komende of van hier vertrekkende schepen altijd ruime gelegenheid tot het bekomen van voordeelige ladingen of retourvrachten aanboden? Wat behoefden de Hollandsche regenten zich te bekommeren om de becijferingen van de aanhangers der handelsbalans, daar de bloei en rijkdom van hun gewest het krachtigste bewijs opleverden van de deugdelijkheid der door hen gevolgde regelen? Zoo bleef han- delsvrijheid steeds het hoofdbeginsel der nijverheidspolitiek van Holland, en daardoor ook van die der gansche Republiek. Te vergeefs klaagde de landbouw reeds tijdens de onderhandelingen over het twaalfjarig bestand, dat zijne belangen aan die des handels werden opgeofferd. Vruchteloos waren de pogingen van het fabriekwezen in het laatst der vorige eeuw, om zich door verbodswetten ten koste der inlandsche verbruikers te laten begunstigen. Holland bleef standvastig eischen, dat aan alle waren der wereld vrije toegang op zijne markten zou worden verleend, en voorkwam daardoor met de daad, dat het beschermende stelsel zich van de studeercel der geleerden eenen weg baande tot in de wetgeving der Republiek. Hoe zou ik mij verheugen, G. T., wanneer ik op een ander, maar REDEVOERING. ] 205 niet minder gewigtig gebied dezelfde getuigenis van onze voorouders kon afleggen! Doch zoo zij in tegenoverstelling van het mercantiele stelsel onbelemmerde ruiling en vrije mededinging der buitenlandsche fabriekwa- ren zijn blijven voorstaan: aan den overal heerschenden monopoliegeest hebben zij op den duur geen weörstand kunnen bieden. Reeds herinnerde ik u, dat het gildewezen ook in ons land heeft bestaan; en hoezeer de wijsheid onzer regenten zijne nadeelen in menig opzigt getemperd heeft: voor de ontwikkeling onzer industrie is het, vooral in de land-provincien, steeds een hinderpaal gebleven. Van meer belang is echter het monopolie der beide groote handelscompagniön geweest, aan wier zorg de ontginning en ontwikkeling onzer kolonien korten tijd na het ontstaan der Republiek is toevertrouwd. Door krachtige zelfwerkzaamheid rijk en magtig geworden, en sints overoude tijden aan eene betrekkelijk groote vrijheid van arbeid gewoon, hadden onze voorouders steeds een gegronden weerzin gevoed tegen alle instellingen of aanmatigingen, die aan hunne vrijheid, om naar willekeur een middel van bestaan te kiezen, afbreuk konden doen. Op den 4den October 1540 vaardigde Karen V een plakkaat uit, waarbij al wat naar monopolie smaakte en voor de algemeene welvaart nadeelig was, op straffe van verbeurdverklaring der op dien grond in beslag genomene goederen en arbitraire correctie verboden werd !); en dat die wet geenszins de bestrijding van een diep ingeworteld kwaad, maar integendeel de beteugeling van een ingeslopen misbruik bedoelde, hetwelk door de open- bare meening. gestrengelijk veroordeeld werd, bewees Jonan van OLDEN- BARNEVELT, 'toen hij in 1618 de merkwaardige verklaring aflegde, dat de staten van Holland en de regenten der voornaamste steden, blijkens hunne resolutien, elk bijzonder voorregt in handel en nijverheid steeds voor ’s lands welzijn zeer schadelijk geacht en zich daarom met grooten ernst daartegen verzet hadden,, »’t zelve verwerpende als monopolie tegen de vrije navigatie en traffjke, die voor alle man gemeen” moeten gehouden worden 2). Doch in het laatst der zestiende eeuw was Nederland begonnen ook zijn deel te eischen van die rijke Oost- en West-Indische bezittingen, op wier 1) Zunck, Codex Batavus, bl. 751 in voce monopolie. 2) Yerhooren, bl. 12. 206 O. van REES schatten Spanje en Portugal tot op dien tijd uitsluitend aanspraak hadden gemaakt; en met het bezit van kolonien voer ook de onverzadelijke, het verstand benevelende en het gemoed toeschroeijende gouddorst, die daaraan althans in den aanvang onafscheidelijk verbonden was, in het hart onzer kooplieden. Voorzeker zou het weinig doorzigt en althans weinig billijk- heid verraden,, indien wij thans, beschenen door het heldere licht der staathuishoudkundige wetenschap, de maatregelen wilden misprijzen, waar- door de Staten-Generaal het aanzijn gaven aan de bevoorregte Oost- en West-Indische compagniön. Zoolang de oorlog met Spanje voortduurde en de Republiek buiten magte was in ver verwijderde oorden aan onze scheepvaart voldoende bescherming te verleenen, was in de vereeniging van vele verspreide krachten en kapitalen welligt het eenige middel gelegen, om niet slechts aan het vaderland duurzame handelsbetrekkingen met Azie en Amerika te verzekeren, maar bovendien den vijand op de gevoeligste wijze afbreuk te doen. Doch dat de slechts tijdelijk verleende octrooijen telkens weder zijn hernieuwd; dat onze regenten, door velerlei banden aan de bewindhebbers dier compagniön verknocht, zich het lot der over- zeesche bezittingen nimmer ernstig hebben aangetrokken; dat die bewind- hebbers zelven, slechts op snelle en groote winsten bedacht, in de uit- gestrekte aan hun bestuur toevertrouwde landstreken regt en menschelijk- heid met voeten getreden en de toekomst op onverantwoordelijke wijze aan het tegenwoordige hebben opgeofferd: dat werpt een vlek op onze handelsgeschiedenis, die door de algemeene schuld van alle zeevarende natien op dit gebied wel eenigermate verzacht maar geenszins uitgewischt wordt. Het is voor onze vrijheidlievende en door het licht der hervorming beschenen voorvaderen slechts eene schrale eer, dat zij zich niet met diergelijke gruwelen hebben bezoedeld, als door Spanje’s fanatieke zonen in Mexico en Peru zijn gepleegd. Doch herinnert u de meedoogenlooze wreedheid, waarmede de inwoners van een groot gedeelte der Molukken van hun eenig middel van bestaan beroofd en tot de grootste ellende gedoemd zijn, opdat de prijs der specerijen op Amsterdam’s wereldmarkt niet door te grooten aanvoer beneden het vastgestelde peil zou dalen. Brengt u de rampspoedige geschiedenis onzer voormalige volkplantingen in Noord-Amerika te binnen, wier ontwikkeling en bloei door kleingeestige REDEVOERING. ; 207 baatzucht aan de handhaving van uitsluitende handelsvoorregten is opge- offerd. Denkt aan de stelselmatige belemmeringen, waardoor overal de vestiging van kolonisten bemoeijelijkt en verhinderd werd, opdat de be- windhebbers op hunnen weg geen lastige mededingers zouden ontmoeten, en van hun oppermagtig beheer geen rekenschap aan vrije Nederlanders zouden behoeven af te leggen. En wat zijn de gevolgen dier kortzigtige politiek geweest? Welke vruchten hebben de ontzettende kapitalen afge- worpen, door de beide compagniön tot handhaving van haar monopolie, zoowel tegen landgenooten als vreemdelingen, besteed? Reeds op het laatst der zeventiende eeuw waren zoowel het rijke maar verwaarloosde Brazili& als het niet minder belangrijke Nieuw-Nederland ten gevolge van een verkeerd koloniaal bestuur voor ons verloren gegaan. Nog lang daarna bleef de Oost-Indische compagnie, gelukkiger dan hare West-Indische zuster, het uitwendige aanzien eener krachtvolle gezondheid behouden: doch reeds ondermijnde een langzame tering haar schijnbaren bloei. Tot behoud van haar monopolie allengskens genoopt om het grootste gedeelte van den Oost-Indischen archipel als met eene dubbele linie van tolbeambten en krijgslieden af te sluiten, werd zij meer en meer met een last van schulden bezwaard, die door geen evenredige winsten werden opgewogen. Niettemin bleef zij hardnekkig vasthouden aan de oude beginselen en sloeg met noodlottige verblinding elke waarschuwing in den wind. Eindelijk, in het laatst der vorige eeuw, door den nood gedwongen aan ’s lands regering geldelijke ondersteuning te vragen, kon zij haar inwendig verval niet langer verheelen. Het bleek toen dat zij de ruime uitdeelingen , waardoor zij de natie had misleid, reeds geruimen tijd geenszins met de vruchten van-haren handel maar met de aanzienlijke kapitalen bestreden had, die zij tot handhaving van haar crediet had opgenomen, en dat haar schijnbare bloei slechts een kunstig blanketsel was geweest, waarmede zij haar waren toestand voor aller oogen had weten te verbergen. Noch haar noch der West-Indische compagnie had het echter aan wij- zen raad ontbroken. Reeds voordat de eerste was opgerigt, had WırLem UsseLıncx, een der meest ervarene en schrandere kooplieden van zijnen tijjd, in een hoogst belangrijk geschrift op het voordeel gewezen, hetwelk geregelde handelsbetrekkingen met nijvere kolonisten konden aanbrengen, 208° O0. van REES en uit dien hoofde aangeraden niet slechts de beschaving der Amerikaan- sche inboorlingen ter harte te nemen, maar ook de toeneming eener wel- varende bevolking door alle daarvoor geschikte middelen te bevorderen 1). Maar noch de West-Indische noch de Oost-Indische compagnie wilde er van hooren, om zich tevreden te stellen met de vruchten van een vrij han- delsverkeer. De kostbare voortbrengselen der overzeesche gewesten bij uitsluiting in hare magt te krijgen en daardoor in staat te zijn, van de Europesche verbruikers een bovenmatigen prijs te eischen: zietdaar het droombeeld, dat beiden voor oogen zweefde en dat zij voortdurend hebben nagejaagd. Toen omstreeks het midden der zeventiende eeuw de snelle ontwikkeling en uitbreiding der Engelsche volkplantingen in Noord-Amerika bij de verspreide Hollandsche kolonisten aldaar ernstige bezorgdheid voor hunne veiligheid en vrijheid deden ontstaan, en zij herhaaldelijk bij de bewindhebbers der West-Indische compagnie op vrijheid van arbeid, aan- deel aan het bestuur en bevordering van landverhuizing aandrongen, als de eenige middelen om den ondergang van het kwijnende Nieuw-Neder- land te voorkomen, hadden zich ook reeds in het moederland onderschei- dene stemmen ten gunste eener meer vrijzinnige koloniale politiek verheven. In scherpe bewoordingen gispte de bekwame scheepskapitein Davın Pır- TERSZ. DE Vrıes in de merkwaardige beschrijving zijner avontuurlijke veizen de onverantwoordelijke en dikwerf trouwelooze handelwijze der West- Indische compagnie, die hij door eigen ervaring had leeren kennen. De voordeelen, aan het bezit van bloeijende landbouwkolonien verbonden, werden tevens door hem in een helder licht gestell. Omstreeks denzelfden tjjd werden door een onbekend schrijver beginselen verkondigd, die zelfs in onze dagen nog met hevigen tegenstand te kampen hebben. Hij leerde dat kolonien alleen tijdelijk tot uitsluitend verkeer met het moederland verpligt mogen worden; dat zelfregering en handelsvrijheid onmisbare vereischten zijn voor haren bloei, en dat het moederland zijne eigene belangen miskent, door hare ontwikkeling en beschaving tegen te houden ?). 1) Van METEREN, f. 593. ?) Geschiedenis der Nederlandsche volkplantingen in Noord-Amerika, beschouwd wit het oogpunt der koloniale politiek, door Mr. O. van Rezs, 1855, bl. 146 vv. REDEVOERING. 209 Weinige jaren later, toen Brazili& reeds voor ons vaderland verloren was, zagen de geschriften van Pırter pr va Court het licht, waarin de na- deelige gevolgen van het monopolie der beide groote handelmaatschappijen en het onregt, hetwelk door zijne handhaving aan Nederland’s inwoners werd aangedaan, in meesterlijke trekken werden uiteengezet 1). Doch de schrandere maar heftige De LA Courr was een partijman, een vurig aan- hanger der Loevesteinsche factie, een vriend van den raadpensionaris Jonan oe Wırt: en toen in 1672 de onderdrukte Oranjepartij op het kussen kwam, deelden zijne geschriften in het lot der ontelbare pamflet- ten, waarin het voormalig bestuur der stadhouders met al de overdrijving en al de hatelijkheid der partijzucht beoordeeld en veroordeeld was ge- worden. Zij werden verwaarloosd en spoedig vergeten. Nog was evenwel de reeks der goede raadgevers niet gesloten. Op het laatst der zeventiende eeuw gaf de Hooge Regering in Oost-Indi& aan de bewindhebbers in overweging, om de kustvaart in de koloniön vrij te stellen, daar de groote onkosten, die het weren van vreemde koopvaarders vereischte, de winsten bijna geheel verslonden. In het jaar 1741 stelde de gouverneur-generaal vAN ImHorr voor, dat de compagnie het grootste gedeelte van haren han- del aan de vrije mededinging overlaten en haar monopolie hoofdzakelijk tot Java, de Molukken en China beperken zou. Zijn opvolger Mosser, die in zijne inzigten deelde, drong er insgelijks op aan, dat de schepen van bijzondere kooplieden niet langer geweerd, maar althans onder eenige voor- waarden in Indi& toegelaten zouden worden ?). Doch al deze voorslagen werden in het moederland op de schaal van het kortzigtige eigenbelang te ligt bevonden. Hoe zou men ook hebben kunnen besluiten, om vrij- willig van den alleenhandel op een gedeelte dier uitgestrekte bezittingen af te zien, wier bestuur aan de bewindhebbers zooveel voordeel, zooveel invloed, zooveel eer, zooveel gelegenheid tot begunstiging van vrienden en verwanten verschafte? Men volhardde zoolang men kon: totdat de com- pagnie, na de gedwongene openlegging harer boeken, als een onttroonde !) Zie mijne Verhandeling over de Aanwijsing enz. van DE LA CoUuRT, Utrecht, 1851. ?) Zie mijne Verhandeling over de staathuishoudkundige verdiensten van G. K. van HoGENDoRP, Utrecht, 1854, bl, 101 vv. 27 210 O. van REES vorstin of, juister welligt, als eene eerlooze bankroetierster ten grave daal- de, en aan het vaderland eene schuld van tachtig millioenen benevens het drukkende beheer van kolonien achterliet, wier onkosten reeds sedert eene reeks van jaren geenszins door hare opbrengst waren geävenaard. Mijne taak, G. T., spoedt ten einde. Reeds ben ik met dit overzigt onze dagen genaderd; doch hoewel ik slechts de hoofdpunten van de staathuishoudkundige geschiedenis der Republiek kon aanstippen , hoop ik u overtuigd te hebben, dat onze schoone en rijke historie ook uit een oeconomisch oogpunt hooge waarde heeft. Wanneer wij haar raadplegen, dan klinkt ons uit het verleden eene ernstige vermaning tegen, om vrijheid van handel en nijverheid als den besten grondslag onzer welvaart te be- schouwen, en ons voor de klippen te wachten, waarop onze voorouders, door den Sirenenzang van monopolievoordeelen onweerstaanbaar aangetrok- ken, schipbreuk hebben geleden. O, mogt die waarschuwende stem van het voorgeslacht steeds gehoord en ter harte genomen worden! Het was het begin van een rampspoedigen tijd voor ons vaderland, toen de Oost-Indische compagnie in het jaar 1798 werd opgeheven. Ten gevolge van den oorlog met Engeland weldra van het verkeer met al hun- ne buitenlandsche bezitingen verstoken, door Frankrijk overheerscht en uitgeplunderd, en eindelijk niet slechts van hunne nationale onafhanke- lijkheid maar van bijkans alle bronnen van bestaan beroofd, schenen onze vaderen niets anders dan den volslagen ondergang van vrijheid en welvaart te kunnen verwachten. Reeds schilderden de dichters in huiveringwek- kende bewoordingen den dag, waarop de laatste telg der Bataven in de weder door zee en stroomen ingenomene landstreken te vergeefs de plaats zou zoeken, waar zijne voorzaten geleefd en voor ’slands vrijheid gestreden hadden. Doch eene betere toekomst was voor ons vaderland weggelegd. De jaren van druk waren tevens jaren van opregte verbroedering tusschen de voormalige staatspartijen, van ernstige opwekking tot verlichte vader- landsliefde, van onmisbare voorbereiding tot een doelmatiger en krachtiger staatsbestuur. Nog voordat de troepen der verbondene mogendheden in het jaar 1813 Nederland binnentrokken, hadden onze vaderen reeds door eigene krachtsinspanning een groot gedeelte van den vaderlandschen bodem REDEVOERING. 211 van Fransche bajonetten gezuiverd. Die heilrijke uitkomst was hoofdzakelijk te danken aan Gisssert KAREL van HoGENDoRP, die, na zijn leven voor de onafhankelijkheid van zijn land op het spel gezet en door zijne doel- treffende maatregelen een beteren regeringsvorm voorbereid te hebben, al de krachten van zijn rijk begaafden geest aan het welzijn van zijne natie bleef toewijden. Door veelzijdige ervaring en ernstige studie tot een helder inzigt in de belangen der volkswelvaart gekomen, en van de waarheid der leerstellingen van Apam SmıtH volkomen overtuigd, stelde hij zich tot taak, de wetgeving van het jonge koningrijk in overeenstemming te bren- gen met de eischen der nieuwe staathuishoudkundige wetenschap. Doch de regering miskende zijne bedoelingen, de natie besefte niet dat hij meer dan bloote theorien, dat hij de voorwaarden van haren bloei verde- digde, en de vereeniging met Belgiö, waar het beschermend stelsel gedu- rende twee eeuwen zeer diepe wortelen geschoten had, sleepte ons op den dwaalweg voort, waarop onze voorouders naauwelijks de eerste schreden hadden gezet. Doch HocenporPp had niet te vergeefs gesproken en ge- schreven, al mogt de edele man de voldoening niet smaken, zijne onver- moeide pogingen naar waarde geschat en met rijke vruchten bekroond te zien. In 1830 werd de diplomatieke band, die ons aan Belgi& hechtte, gewelddadig losgerukt. Tot zijn voormalig grondgebied beperkt, kon Noord-Nederland zich weder ongestoord overgeven aan de studie der voorvaderlijke politiek, waaronder het bloeijend en magtig was geworden. Allengskens klom de overtuiging, dat hare beginselen nog steeds toepassing verdienden. HogEnporp’s geschriften, vroeger naauwelijks opgemerkt, werden gelezen en herlezen en steeds meer op prijs gesteld. Het zaad, sedert de oprigting van leerstoelen voor de staathuishoudkunde aan onze hoogescholen door bekwame mannen uitgestrooid, begon langzamerhand vruchten te dragen. Terzelfder tijd greep bij onze natie eene gewigtige en in menig opzigt weldadige beweging plaats. De opwekking der natio- naliteit in den strijd met Belgie en de meer en meer drukkende gevolgen van het betreurenswaardige stelsel van volharding deden den sedert 1815 bijkans ingesluimerden publieken geest weder ontwaken en bragten de natie tot het besef, dat in de vergaderzaal harer vertegenwoordigers niet slechts onverschillige regeringsontwerpen, maar hare eigene en dierbaarste 2 212 O. vas REES belangen besproken werden. Er ontstond allengskens levendiger belang- stelling in ’slands aangelegenheden, helderder inzigt in de vereischten der volkswelvaart, krachtiger ondernemingsgeest. Het was juist omstreeks dezen tijd, G. T., dat de wetenschap der staathuishoudkunde, na in betrekkelijk weinige jaren de zetels der geleerd- heid zoowel in de oude als in de nieuwe wereld veroverd te hebben, met onwederstaanbare kracht in de kabinetten der vorsten en de raadzalen der regeringen begon door te dringen. Naauwelijks had Engeland, in het fiere bewustzijn zijner eigenwaarde, op aansporing van RoBERT Pre, in het jaar 1845 den slagboom laten vallen, die de navigatie-akte van Cromwern aan de mededinging, vooral onzer kooplieden, in den weg had gesteld, of alle beschaafde natien werden door dezelfde zucht tot hervor- ming harer nijverheidswetgevingen en krachtdadige toepassing van de leerstellingen der wetenschap bewogen. Hoeveel is er in de laatste jaren niet gedaan om de voortbrenging te bevorderen, de ruilingen gemakke- lijker te maken, en daardoor de algemeene welvaart te doen toenemen! Herinnert u de reusachtige werken, tot onderlinge verbinding der rijken en tot verbetering der middelen van gemeenschap tot stand gebragt. Denkt aan de pogingen om het muntwezen te hervormen en de credietin- stellingen niet slechts uit te breiden, maar ook beter aan hare bestemming te doen beantwoorden. Vestigt bovenal het oog op de tariefhervormingen en de trapsgewijze afschafing van beschermende regten, die bijna in alle landen van Europa en zelfs in Amerika plaats grijpen. Overal worden langzamerhand maar stelselmatig de banden losgemaakt, die handel en nijverheid belemmerden. De geest van associatie, die aan onze eeuw eigen is, heeft zich ook op dit gebied doen gelden en zelfs Europesche congressen in het leven geroepen, uitsluitend aan de overweging van staathuishoudkundige vraagstukken toegewijd. Overal vormen zich ver- eenigingen, met het edele doel om de beginselen der wetenschap meer en meer te doen zegevieren, en de tijd is niet verre, waarop zij door de regeringen van alle beschaafde natiön als de ware grondslagen der nijver- heidspolitiek beschouwd en gehuldigd zullen worden. Bij den dikwerf heftigen en hardnekkigen tegenstand van het kortzigtige eigenbelang, dat bij de voortduring van dwaling en onregt ten koste van an REDEVOERING. 213 het algemeene welzijn zijne rekening vindt, zou zulk een snelle en vol- komene zegepraal echter bijkans onbegrijpelijk zijn, indien de staathuis- houdkunde zich uitsluitend van hare stoffelijke zijde, als een middel tot bevordering van bloot materiöele welvaart, kon aanbevelen. Doch het is haar bijzonder voorregt, G. T., niet slechts met de laagste maar ook met de hoogste wetten der menschelijke natuur in de naauwste betrekking te staan, en zoowel aan godsdienst en zedelijkheid als aan staats- en volken- regt den krachtigsten steun te verleenen. Reeds achttienhonderd jaren geleden werd door Curıstus de verhevene waarheid verkondigd, dat alle menschen kinderen zijn van denzelfden Hemelschen Vader, geschapen naar Zijn beeld en tot volkomene ontwikkeliug van hun onsterfelijken geest ge- roepen. Welke gevolgtrekking is eenvoudiger en natuurlijker dan deze, dat allen geregtigd zijn tot het vrije gebruik der krachten en vermogens, die hun door God tot vervulling hunner aardsche behoeften en tot berei- king hunner bestemming voor de eeuwigheid geschonken zijn? Toch bleef de slavernij in hare afschuwelijkste gedaante in de volkplantingen der meest beschaafde natien die verhevene waarheid als in het aangezigt slaan, en werd hare afschafing door geen regering in ernstige overweging genomen, voordat het bewijs geleverd was, dat de gruwelijke verkrachting der persoonlijkheid, die met slavenhandel en slavenarbeid gepaard gaat, niet slechts de ziel beiden van den meester en den slaaf verpest, maar ook voor de materiöele welvaart op den duur vergiftige vruchten draagt. Vraagt” men aan de staathuishoudkunde naar den weg om rijk,te worden of zich althans tegen armoede te vrijwaren: haar antwoord is eene aansporing tot arbeidzaamheid en spaarzaamheid, tot. matigheid en zelfbeheersching. Krach- tig word het regt van eigendom, als de onmisbare voorwaarde tot ontwik- keling der welvaart, door haar gehandhaafd en zoowel tegen socialisme als tegen communisme verdedigd. Zonder zich met godsdienststelsels in te laten, leert zij als op elke bladzijde harer geschiedenis, dat geloofsdwang en onverdraagzaamheid ook aan het stoffelijke welzijn eener natie knagen. Terwijl zij hare leerstellingen en voorschriften op de zelfliefde doet rusten , als de krachtigste drijfveer van het menschelijk gemoed, stelt zij tevens de schoone natuurwet in een helder licht, volgens welke ieder door de behartiging van zijn eigen belang gedreven wordt om met de bijzondere 214 O0. van REES vermogens, die hem geschonken zijn, het algemeene welzijn te bevorderen. Over welk_onderwerp zij ook geraadpleegd moge worden, steeds stemmen hare lessen volkomen met de eenvoudige maar beteekenisvolle zedewet overeen, waarin de Christen al zijne pligten jegens de maatschappij za- menvat: opregte en verlichte liefde tot den naaste. Stelt zij zich tot taak, de oorzaken van het pauperisme op te sporen, dan brengt zij nieuwe be- wijzen aan den dag tot bevestiging der waarheid, dat een betere toestand der maatschappij niet alleen en zelfs niet voornamelijk van regeringsvormen en regeringsmaatregelen, maar vooral van zedelijken vooruitgang, van ernstigen en volhardenden strijd tegen zonde en dwaling te wachten is. Wie kan de heilrijke vruchten berekenen, welke zij voor de ontwikkeling van het volkenregt zal dragen, door de overtuiging te vestigen, dat de stoffelijke belangen der onderscheidene natiön niet vijandig tegen elkander overstaan, maar dat de welvaart van het eene land onafscheidelijk met die der overige verbonden is? En wanneer zij op eerbiediging van de natuurlijke, uit den aard van den mensch en de zamenleving voortspruitende wetten dringt, die de voortbrenging en verdeeling der goederen regelen ; wanneer zij naast de handhaving van veiligheid en regt, vrijheid van ar- beid vordert en vrijheid van mededinging; wanneer zij tegen elke wille- keurige regeling van handel en nijverheid met nadruk hare stem verheft: mag zij dan geen krachtige bondgenoote heeten der regtmatige zucht naar burgerlijke vrijheid ? Eene wetenschap, die zich van zoovele zijden aanbeveelt, heeft voor- zeker regt als een der grondzuilen van vrijheid en orde, van welvaart en beschaving beschouwd te worden. Hoezeer moeten wij ons dan verheu- gen, dat hare beoefening en toepassing in de laatste jaren ook in ons vaderland met reuzenschreden is vooruit gegaan. Wilt gij bewijzen, G. T.? Ik heb u slechts het jaar 1850 te herinneren,, waarin ons muntstelsel naar de eischen der wetenschap hervormd en het vruchtbare beginsel van onbe- perkte mededinging in handel en scheepvaart in onze wetgeving is opge- nomen. Sints dien tijd heeft bijkans elk jaar op de overblijfselen van vroeger gepleegd onregt en verouderde dwalingen nieuwe overwinningen behaald; en zelfs ten opzigte van onze koloniale politiek, die reeds op z00 menig punt gunstig afsteekt bij het stelsel der Oost-Indische compa- REDEVOERING. 215 gnie, begroeten wij met vreugde de morgenschemering van een nog bete- ven dag, waarin de duur gekochte ondervinding der voorvaderen met ernst ter harte genomen en de lessen der wetenschap uit overtuiging toegepast zullen worden. Zoo mogen wij de hoop koesteren, dat ons dierbaar va- derland , onder de leiding van den Almagtigen God, die het lot van staten en volken met de hoogste wijsheid en liefde regelt, met vernieuwde le- venskracht eene schoone toekomst tegengaat. Edel Grootachtbare Heeren Curatoren dezer hoogeschool! Aan uwe keu- ze, door onzen geöerbiedigden koning bekrachtigd, heb ik het te danken, dat het, voortaan mijne levenstaak zal zijn, door het onderwijs van zeer gewigtige wetenschappen tot bevordering van Nederland’s welzijn en bloei mede te werken. Gij hebt mij niet onwaardig gekeurd de schoonste betrekking te bekleeden, welke aan hem te beurt kan vallen, die het vaderland innig lief heeft en tevens zijn lust vindt in het beoefenen van wetenschap. Hoe zal ik woorden vinden om het gevoel van erkentelijkheid ut te drukken, dat mij den boezem vervult? Doch ik weet het, niet door ijdele betuigingen maar door daden verlangt gij uw vereerend vertrouwen geregtvaardigd te zien. Ontvangt in dit plegtig oogenblik de verzekering, dat het de vurigste wensch van mijn hart is, uwe verwach- ting niet teleur te stellen. Wel gevoel ik levendig hoeveel mij nog ont- breekt om den mij door u aangewezen arbeid naar eisch te volbrengen. Op het uitgebreide gebied der staatswetenschappen is nog zoo menig veld, waarop ik naauwelijks de eerste schreden heb gezet, en het is niet zonder schroom,, dat ik de geringheid mijner krachten met de grootschheid mijner taak vergelijk. Doch de gedachte geeft mij moed, dat gij van mij niet meer zult vorderen dan ik door onvermoeiden ijver in staat zal zijn te ge- ven. Voorzeker, indien liefde voor de wetenschap en liefde voor het va- derland, indien hooge ingenomenheid met den werkkring, die mij wacht, eenigen waarborg kunnen geven voor naauwgezette pligtsvervulling, dan mag ik de hoop voeden, dat ik uw vertrouwen niet geheel beschamen zal. Ik aanvaard dien werkkring met de ootmoedige bede in het hart, dat 216 O0. van REES God mij wijsheid en Kracht moge schenken, om dien in het belang der studerende jongelingschap en tot heil des vaderlands te vervullen. Ik aan- vaard dien tevens, Edel Grootachtbare Heeren! met vertrouwen op uwe welwillendheid en op uwe veelvermogende ondersteuning tot uitbreiding der hulpmiddelen van het onderwijs.. Moge deze hoogeschool onder uw bestuur voortdurend in bloei toenemen, en steeds een brandpunt zijn van ware beschaving en verlichting, waaruit de weldadige stralen der weten- schap zich over het gansche vaderland verspreiden ! Hooggeleerde Heeren, Zeer Geachte Ambtgenooten! Hoezeer word ik door tegenstrijdige gevoelens geschokt, nu ik u met dien naam begroeten mag! Hoe zwelt mij de borst van hooggestemde vreugde, dat ik het regt verworven heb in uw midden zitting te nemen! Wanneer ik echter het oog laat gaan over uw achtbare rij en zoovelen voor mij zie, aan wier buitengewone talenten en rustelooze werkzaamheid niet slechts deze hoogeschool maar het, vaderland en de wetenschap veel verschuldigd zijn , dan rijst een twijfel in mij op, of het mij gelukken zal onder u eene niet geheel onwaardige plaats in te nemen. Doch de hoop bezielt mij, dat gij mijne pogingen daartoe met welwillendheid beoordeelen en naar vermogen ondersteunen zult. De roem der vriendschappelijke verhouding, die een der schoonste sieraden uitmaakt van uwen kring, was reeds tot mij doorgedrongen,, voordat ik vermoeden kon, dat het voorregt mij ver- leend zou worden zelf daarvan de aangename vruchten te plukken. Hoe de werkkring, die mij hier werd aangeboden , mij ook toe mogt lagchen : niet zonder diep gevoelden weemoed heb ik de plaats vaarwel gezegd, waar ik van mijne vroegste jeugd zoo oneindig veel goeds genoten heb, waar Gods zegen in hooge mate op mij en de mijnen heeft gerust, waar ik zoovele dierbare betrekkingen,, zoovele trouwe vrienden achterlaat. Thans, in eene mij nog vreemde omgeving verplaatst, tot andere en meer gewigtige werkzaamheden geroepen en onbekend met de eigenaardige moejjelijjkheden , welke daaraan verbonden zijn, sta ik als aan den ingang van een nieuw tijdperk van mijn leven. Een beklemmend gevoel van eenzaamheid zou mij welligt overmeesteren, indien ik niet reeds bij erva- REDEVOERING. 217 ing wist, dat ik op uwe belangstelling, op uwen bijstand, op uwe voorlichting rekenen mag. Hoevele blijken van wiendschappelijke gezind- heid zijn mij, die u allen bijkans even vreemd was, reeds te beurt geval- len! Ontvangt daarvoor mijn opregten dank, en weest verzekerd dat ik er den hoogsten prijs op stellen zal, in uwe vriendschap te mogen deelen. Neemt mij in uw midden op als een jongeren broeder, die, zonder reeds uwe ervaring en uwe verdiensten te bezitten, met u naar hetzelfde doel wil streven, en al zijne krachten zal inspannen om u in naauwgezette beoefe- ning der wetenschap te evenaren, Nooit zal ik, hooggeachte (J. W.) Ermerins! de voorkomende welwil- lendheid vergeten, waarmede gij mij bij mijn vorig bezoek aan Gruno’s veste onder uw gastvrij dak ontvangen hebt. Gij, sints vele jaren de vriend van mijn geliefden vader, hebt uwe vriendschap terstond en onge- vraagd geschonken aan den u toen nog onbekenden zoon. Uw gevoelig hart begreep hoeveel waarde het voor hem hebben moest, reeds dadelijk bij zijne komst in de hem vreemde stad te weten, waar gulle hartelijkheid hem wachten, waar onvermoeide hulpvaardigheid hem bijstaan , waar rijpe ervaring hem voorlichten zou. Het is mij eene behoefte u daarvoor nog- maals in het openbaar mijn innigen dank te betuigen. Blijf steeds voor mi) dezelfde, dien gij u van den aanvang onzer kennismaking hebt betoond, Hooggeleerde Heer Puivıpsw! Behoef ik het nog uit te spreken, hoe- zeer ik de bewijzen van welwillendheid waardeer, die gij mij als uw aan- staanden ambtgenoot reeds bewezen hebt? De vermeerdering van het getal der hoogleeraren in uwe faculteit en de feestelijke plegtigheid dezer dagen kunnen voor u, hoezeer de bloei dezer hoogeschool u ook ter harte gaat, geen bronnen van onvermengde vreugde zijn. Thans voorzeker gevoelt gij levendig het gemis der beide mannen, die gedurende eene recks van jaren met u tot de vorming van degelijke en ontwikkelde regtsgeleerden hebben zamengewerkt, en die door overeenstemming in denkwijze en gezindheid, door gelijken ijver voor de wetenschap, door getrouwe en beproefde vriend- schap ten naauwste met u verbonden waren. In de volle kracht van den „mannelijken leeftijd werd de onvergetelijke Star Numan door den dood 28 mn 218 OÖ. van REES van uwe zijde weggerukt; en uw andere ambtgenoot, wiens tegenwoordig- heid te dezer plaatse mij verheugt en vereert, achtte zich ter zelfder tijd verpligt de taak, die voor zijne verzwakte gezondheid en klimmende jaren te zwaar werd, aan jeugdiger krachten toe te vertrouwen. Zoo zijt gij alleen van het drietal vrienden overgebleven, en de ledige plaatsen in de regtsgeleerde faculteit zijn thans door anderen ingenomen. Doch is het u niet eene streelende gewaarwording, en tevens de beste vergoeding voor de geledene verliezen, twee uwer voormalige leerlingen als ambtgenooten naast u te zien? Wat mij aangaat, hoewel ik, aan eene andere hooge- school opgevoed, uw voortreffelijik onderwijs niet genoten heb, wees verze- kerd dat ook ik het op hoogen prijs stel, in u een voorbeeld te bezitten van echte wetenschappelijkheid en naauwgezette pligtsbetrachting, en onder uwe leiding mijn niewen loopbaan te aanvaarden! Vergun mij daarbij op den steun uwer voorlichting en medewerking te mogen rekenen! Uwe achting en vriendschap meer en meer waardig te worden, zal mijn ernstig streven zijn. Hooggeleerde Heeren Faurz en Gratama! Voorzeker acht gij de be- tuiging overbodig, dat ik het mij tot eere reken naast u zitting te nemen in de regtsgeleerde faculteit aan deze hoogeschool; naast u, hooggeachte Favre, die, toen wij elkander drie jaren geleden voor het eerst ont- moetten, geenzins vermoedende waar en in welke betrekking wij elkander zouden wedervinden, reeds als scherpzinnig beoefenaar van het hedendaag- sche regt een welverdienden roem verworven hadt; naast u, hooggeachte Grarama! aan wiens bekwame hand de zamenstelling van een nieuw strafwetboek overeenkomstig de eischen der wetenschap was toevertrouwd, toen u, te gelijik met mij, een nog hooger bestemming werd aangewezen. Als lid derzelfde faculteit met u en den door ons evenzeer hooggeschatten Phınıpse werkzaam te zijn, is een voorregt, dat ik te meer waardeer, daar ik het streelende voorgevoel koester dat ware vriendschap, op weder- zijdsche achting gegrond, ons steeds naauwer vereenigen en onze gemeen- schappelijke taak zoowel aangenamer als ligter maken zal. Edele jongelingen, kweekelingen dezer hoogeschool! Gij hebt gehoord REDEVOERING. 219 door welke middelen ons vaderland in vroeger dagen bloeijend en magtig is geworden; en voorzeker, bij de herdenking van de grootsche daden onzer voorvaderen heeft uw hart sneller geklopt, en is de vurige wensch bij u opgerezen, dat Nederland steeds de zetel zij van welvaart en be- schaving, en zoowel door de voortreffelijikheid zijner instellingen en de doelmatigheid van zijn bestuur, als door den degelijken en opgewekten zin zijner burgers, eene eervolle plaats onder de meest ontwikkelde natien blijve innemen. Welnu, de verwezenlijking van dien wensch zal grooten- deels van u zelven afhangen. In welke betrekking gij ook later tot wel- ziin der maatschappij zult werkzaam zijn, uwe denkbeelden en gevoelens zullen op de openbare meening een krachtigen invloed uitoefenen en daar- door eene hooge beteekenis verkrijgen voor de toekomst des vaderlands. Zoo gij de overtuiging koestert, dat vrijheid, zoowel op het gebied van geestelijke als van stoffelijike werkzaamheid, de onmisbare voorwaarde is tot krachtige en veelzijdige ontwikkeling der natie, doch tevens de gevaren kent, welke aan eene miskenning van den waren aard dier vrijheid ver- bonden zijn; zoo gij inziet dat het welzijn van den staat hoofdzakelijk van den ernst, de bekwaamheid, de werkzaamheid en de geestkracht zijner burgers afhankelijk is; zoo gij doordrongen zijt van de waarheid, dat op den weg van den vooruitgang de reiniging van het gemoed gelijken tred moet houden met de beschaving van het verstand, en dat zoowel mate- riöele welvaart als wetenschappelijke ontwikkeling weinig waarborgen van duurzaamheid en vruchtbaarheid aanbieden, wanneer zij niet steunen op den grondslag van zuivere zedelijkheid en verlichten godsdienstzin: dan zult gij krachtdadig medewerken, niet. slechts tot bevordering van den bloei des vaderlands, maar ook tot uitbreiding van het rijk- van waarheid en liefde, van vrijheid en regt op aarde. Gij inzonderheid, die u meer bepaaldelijk aan de beoefening der regtsgeleerde wetenschappen toewijdt: van u hangt voor een aanmerkelijk gedeelte de toekomst van Nederland af. Gij bereidt u voor om in onderscheidene betrekkingen den staat te dienen, en mij is de schoone taak aangewezen, om u daarbij voor te lichten en behulpzaam te zijn. O, dat wij nimmer vergeten wat het vaderland van ons vorderen mag! Moge de vriendschapsband, die ik met u hoop aan te knoopen, in gelijke liefde voor vaderland en wetenschap een onwankelba- 28 * 220 O. van REES REDEVOERING. ren grondslag vinden! Beschouwt mij, die u nog slechts weinig in leeftijd en ervaring vooruit ben, als een ouderen vriend, wiens pligt niet alleen, maar ook wiens lust het is, voor u te leven en te werken. Hoezeer zou ik wenschen u daardoor, voor zooverre het de mij toevertrouwde weten- schappen betreft, eenigermate het gemis te vergoeden van den uitstekenden man, die niet alleen door zijne veelomvattende geleerdheid en onvermoeide werkzaamheid uwe achting, maar ook door zijne levendige belangstelling in uw welzijn en uwe studiön en door zijn aangenamen en vriendschappe- lijken omgang uwe genegenheid in hooge mate verworven had. Doch ook al mag ik de hoop niet voeden om Srar Numan in alle opzigten te evenaren, laat mij het vertrouwen koesteren dat het mij evenzeer geluk- ken zal u liefde en eerbied in te boezemen voor de gewigtige wetenschap- pen, tot wier beoefening ik geroepen ben u aan te sporen. Dan zullen wij met eendragtigen zin te zamen arbeiden tot ontwikkeling van ons zelven, tot bevordering en verspreiding der wetenschap, tot verhooging van den bloei dezer hoogeschool, tot vermeerdering van het welzijn van ons dierbaar vaderland. ORDO LECTIONUM, IN ACADEMIA GRONINGANA HABENDARUM INDE A DIE 1M.SEPT. ANNICIDIOCCCLVII AD FERIAS AESTIVAS ANNICIOTICCCLVIN. IN FACULTATE DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM ET PHYSICARUM. HERMANNUS CHrıstIanus van Harz die Veneris, hora VIII et IX, autumnali et aestivo tempore etiam die Martis, Iovis et Saturni, hora VIII, elementa Botanices illustrabit; Botanices sublimioris selecta quaedam capita tradet die Martis, hora I; die Mercurü hora IX et X aget de plantis medicinalibus aliisque vario respectu wdilibus, sive de .Botanica applicata, ordine Familiarum naturalium; die Saturni autem, hora X et XI, Oeconomiam ruralem docebit. Post ferias Paschales et mense Septem- bri, alternis dierum hebdomadibus, die Mercuri hora matutina VII ezxcursionibus botanicis praeärit. Ianvs GuILieLmus Ermerıns diebus Iovis, Veneris et Saturni, hora XI, Arithmetices, Algebrae, Geometriae et Trigonometriae planae elementa explicabit; Piysicam experimentalem docebit die Mercurii, hora I, diebus Iovis, Veneris et Saturni, hora XII, Päysicam theoreticam universe, aut selecta eius capita, provectioribus discipulis exponet. De Matheseos ele- mentis disquisitio habebitur diebus Iovis, Veneris et Saturni, hora pome- ridiana III. NıcorLaus MuLper die Lunae, hora X, Zoologiae elementa die Martis, hora X et XII, Historiam Mammalium et Avium naturalem docebit; die- bus Veneris et Satumi, hora XI, Analomen animalium comparatam tradet. Exercitüs zoologieis et zoofomicis practicis quotidie praeerit. GUILIELMUS ADRIANUS ENSCHEDE diebus Iovis et Satumi, hora IX, Stereometriam et Trigonometriam sphaericam docebit ; selecta Alyebrae capita 222 ORDO LECTIONUM. exponet diebus Lunae et Martis, hora XI; Astronomiae elementa tradet die Mercurü, hora I, et die Iovis, hora pomeridiana VI; Geometriam analyticam , Calculum differentialem et intregalem, Mechanicam analyticam exponet horis commilitonibus commodis ; Zxereitia mathematica futurorum Praeceptorum moderabitur horis postea indicandis. Prrrus Ionannes VAN KerckHorr diebus Lunae et Martis, hora IX, die vero Mercurii, horis XI et XII, Chemiam anorganicam docebit ; diebus Iovis, hora XI, et Saturmi, hora X, Chemiam corporum organicorum expo- net; diebus Lunae, hora XII, et Iovis, hora X, Chemiam pharmaceuticam tradet; Ohemiae technologicae capita in usum publicum explicabit diebus Lunae et Martis, hora pomeridiana VI; Chemiam practicam docebit et Exereitia analytica in Laboratorio moderabitur quotidie. IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. FREDERICUS CHRISTIANUS DE GREUVE diebus Lunae, Martis et Mercurüi, hora XI, .Zogicam docebit; diebus autem Iovis, Veneris et Saturni, hora IX, Historiam Philosophiae antiquae exponet; iisdem diebus, hora X, Metaphysicam tradet; Encyclopaediam, Ethicam , aliamve Phrlosophiae par- tem hora auditoribus commoda explicabit. Cum provectioribus Kanrtıı et KınkErı pÄilosophandi ralionem interpretabitur. Iosva loannes Puınıppus VALETON Antiquitatem Hebraicam explicabit diebus Lunae, Martis et Mercurii, hora X; Zibrum DEUTERONOMII interpretabitur diebus iisdem, hora XI; Zlementa Grammatices Hebraicae, additis exereitiis analyticis, tradet die Iovis, hora XII, et Veneris, hora IX et XII; Grammaticam linguarum Semiticarum comparatam, additis exereitiis analytieis Arabicis et Aramaeis, exponet diebus Iovis, Veneris et Saturni, hora VIII; Psarmos selectos interpretabitur die Saturni, hora IX. Cum provectioribus Koss GARTENII Chrestomathiam privatim leget die Iovis, hora VI, et Chrestomathiam Kirschianam a BERNSTEINIO editam eodem die, hora VII. GvILIELMus IosEPHUS ANDREAS IONcKBLOET Historiam Patriae politicam exponet diebus Iovis, Veneris et Satumi, hora XII; Zinguam Literasgue Belgicas exsplicabit et Eloguentiae praecepta tradet diebus Lunae, Martis et nn ORDO LECTIONUM. 223 Mercurü, hora XII; Zxereitia practica moderabitur die Martis, hora I; selecta Vondelii et Hoofdii carmina interpretabitur diebus Lunae et lovis, hora I; Shaksperü, Racinü, Goethii et Schillerii selectas tragoedias _ aesthetice tractabit diebus Mereurii et Veneris, hora I; Zercitia oratoria moderabitur diebus Lunae et Iovis, hora VI p- m. GusLieLmvs Hecker diebus Lunae, Martis et Mercurii, hora IX, Caroli Magni vitam et res gestas duce EiNarDo enarrabit; post ferias hibernas politicarum, quae dieuntur, partium in Graeciae eivitatibus obviarum rationes exponet; Antiquitates Romanas tradet iisdem diebus, hora X; Antiquitates Graecas iisdem diebus, hora VIII. CoRNELIUS MARINUS FRANcKEN diebus Iovis, Veneris, Satumi, hora X, interpretabitur Lıvıı Zistoriarum librum XXI, Carvunı et Tızunee carmina selecta; iisdem diebus, hora I, Hrrovorı Zistoriarum hbrum I, Sormocniıs Oedipum Begem; die Iovis et Veneris, hora XI, de historia poesis Graecae esponet privatim. Die Lunae et Mercurü, hora I, Paedagogicen tradet, adiunctis Latine scribendi et disserendi exercitiis. IN FACULTATE THEOLOGICA.. Prrrvs HorsTEpDE DE Groor diebus Lunae, hora VIII, Martis, hora X, et Mercurü, hora VIII, Zistoriam Beelesiae Christianae, secundum Zinea- menla, a se typis divulgata, enarrabit;; diebus Lunae, Mereurii et Vene- ris, hora X, Doymaticam et Apologeticam Christianam, secundum Com- pendium a L.G.Parzav et se editum, exponet; diebus Lunae et Mercuri, hora IX, et Martis, hora XI, Theologiam Naturalem , secundum Compen- dium a se editum, tradet; die Mercurii et Veneris hora I Theologiam Biblicam explicabit. Lupovıcus GerLacHus Parzav diebus Iovis et Veneris, hora XI, Eneyclopaediam Theologi Christiani , secandum Compendium , a P. Horstepe DE GrooT et se editum, exponet; diebus Martis, Mereurii et Iovis, hora XII, secundum Compendium suum typis expressum, in 7eologiam Chri- stianam moralem inquiret; diebus Lunae atque Veneris, hora XII, et die Martis, hora I, loca nonnulla Hermeneutices sacrae, secundum Compendium suum, typis editum, tractabit et quaedam Carmina Hebraica cum Commi- 224 ORDO LEGTIONUM. litonibus interpretabitur; die Lunae, hora I, et Mercurii, hora XI, aget de Critica et de Historia librorum Veteris Foederis. Gvisıermus Muuruing die Lunae, hora XT, et die Iovis, hora I, aget de Historia et de Critica librorum Novi Foederis; die Martis, hora IX, Euangelium louannıs, inde a capite XIII, et diebus Iovis et Veneris, hora IX, Zpistolam Pavnı ad Tınoruzum secundam, eiusdemque ad Tırum Epistolam cum Commilitonibus interpretabitur; diebus Martis et Veneris, hora VIIT, et die Iovis, hora X, Zheologiam Praclicam tradet, secundum Compendium suum, typis editum ; die Veneris, hora IV dimidiata, exereitia ; Homiletica, et die Satumi, hora XI, ewercitia provectiorum Calechetica , cum pueris instituenda, moderabitur. Disputationibus cum publicis tum privatis de Zocis heologieis,, die Mercurii, hora III, suis vicibus praeörunt 'Theologiae Professores. IN FACULTATE IURIDICA. Hrnrıcus Nırsuvis diebus Mercurii, lovis et Veneris, hora XII, locum de foro competente in causis civilibus, ipsiusque Processus Civilis cum prineipia tum praecepta exponet, ratione maxime habita iuris, quo utimur: quibus, post ferias hyemales, adiunget Hwereitationes forenses. Tacogus Hrrmannus Pnınırsz diebus Martis, Mereurii, Iovis et Veneris, hora X, /nstitutiones Tustınıanı explicabit; die Lunae, Martis, Tovis et Veneris, hora XT, mense vero Maio, Iunio et Septembri, iisdem diebus, hora VIII, selectos Pandectarum locos tractabit; die Lunae, hora IX et X, die Martis; hora IX, Historiam Iuris Romani enarrabit; die Mercurii, Tovis et Veneris, hora IX, Zncyelopaediam et Methodologiam Turis tradet. Rrusr Tosıas Hvco Prrrus Liseecnt ALEXANDER VAN BoNEVAL Favre diebus Lunae, Martis, Mercurii, et Saturni, hora XI, Zus Civile hodiernum, jisdemque diebus, excepto die Mercurü, hora XII, Zus Mer- catorium explicabit. Zeges de is Zributis, quorum ratio maxime cum iure privato coniuncta est, interpretabitur horis postea constituendis. Lectiones de Iure Naturali, Publico ac Gentium, de Delictis et Poenis, item de Codicis Criminalis interpretatione caet. postea indicabuntur. Disputationibus publicis et privatis lubenter praeörunt Iuris Professores. ORDO LECTIONUM. 225 IN FACULTATE MEDICA. Iacosus BAART DE LA FaısLıe diebus Mercurii et Iovis hora VIII, et Saturni hora IX, sed post ferias Paschales, diebus Mercurii et Iovis hora VIII, Veneris et Saturni hora VII, Artem Obstetriciam Theoreticam et Practicam exponet, et in Nosocomio ad parturientium lectos practice instituet: — diebus Lunae et Martis hora VIII, Artis Obstetriciae partem Technicam docebit: — Iherapiam Specialem morborum tradet diebus Lunae, Martis et Mercuriü hora IX, et post ferias Paschales diebus Lunae, Martis, Mercurü et Iovis hora VII, et Lunae et Mercuri hora IX: — diebus Mercuriü hora X, et Satumi hora VIII, Medieinam Forensem docebit: — diebus Lunae, Iovis et Saturni hora X ad XII, ceteris diebus hora XI ad XII, in Nosocomio Academico Clinieis ewereitationibus vacabit. Francıscus ZacHarıas ERMERINs Pathologiam generalem docebit diebus Lunae, Martis, Mercurii, Iovis et Saturni, hora IX; Histologiam , diebus Lunae, Mercurii et Iovis, hora XI; Anatomiam ‚pathologicam, die Martis, hora XI, die Veneris, hora VIII et X. Zxercitationibus clinieis in Noso- comio quotidie vacabit, hora T. Janus Hıssınk Tansen Chirurgiam docebit die Martis, hora X, diebus Iovis et Veneris, hora IX, et post ferias Paschales etiam die Saturni, hora IX; Doctrinam de morbis oculorum tradet diebus Mercurii et Saturni, hora XII; Clinieis exereitationibus in Nosocomio Academico vacabit diebus Lunae, Martis, Iovis et Veneris, hora XII; Anatomen corporis humani exponet diebus Mercurii, Iovis, Veneris et Saturni, hora IV ; Dissectionibus cadaverum anatomicis tempore opportuno instituendis quotidie praeärit. Isaacus van Deren Pysiologiam generalem docebit diebus Lunae, Martis et Mercurü, hora VIII; PAysiologiam specialem et experimentalem diebus Iovis, Veneris et Saturni, hora VIII, et die Martis, hora XI—1; Remediorum effectum et therapeuticum usum, diebus Lunae, Martis et Mercurü, hora X; PAarmacognosin et Pharmacologiam experimentalem, die Iovis et Saturni, hora X, et die Veneris, hora IX; Diaeteticam et Politiam medicam die Lunae et Mercurii, hora IV, Morbos systematis nervosi diebus deinde indicandis; Indagationibus plysiologicis in Laboratorio Physiologico quotidie praeerit, — 29 NUMERUS STUDIOSORUM IN ACADEMIA GRONINGANA DIE XXXI DECEMBRIS CIOIICCCLVI. In Facultate Theologica. ..... . a ange 43. " " Phil. Theor. et Lit. Hum., ... 51. " [2 Turidienst Mess ee. 55. ” ” EICH We RES 33. " " Dise. "Math. 'ei’Phys 2. 2%. 13. 195. | DOCTORES CREATI IN ACADEMIA GRONINGANA, INDE A DIE VII OCTOBRIS CIOIOCCCLVII AD XIV OCTOBRIS CIJIICCCLVIII. IN FACULTATE THEOLOGICA. 1858. d.25 Jun. Ianus LANBERTUS DE Boerr, Workumensis Frisius, publice defensa dissertatione de 2 Sam. VII vatieiniorum Messaniorum fonte , Theol. Doct,, mayna cum laude. IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. 1858, i d. 12 Iun. Ivstınus Andrıanus van GENNEP, Groninganus, Iur. Rom. et Hod. Doct., publico et Latino sermone defenso specimine in- augurali vernacula lingua scripto over Simon Renard, Phil. Theor. et Lit. Hum. Doct., cum Zaude. IN FACULTATE IURIDICA. 1857. d. 14 Oct. Reenerus Tyaarva Mers, Appingedamensis, privatim defensis quaestionibus iuris inauguralibus, Iur. Rom. et Hod. Doct., cum Zaude. d. 14Nov. GuitiELmus MEURSINGE, ex pago Eext Drenthinus, privatim defensis quaestionibus iuris inauguralibus, Iur. Rom. et Hod, Doct. Eodem die. Freperıcus AuLzxanner RoBBERTUS ARNOLDUS VAN IrTErsum, Groninganus, privatim defensis quaestionibus iuris inauguralibus , Iur. Rom. et Hod. Doct., cum laude. 29* 228 DOCTORES CREATI. d. 2 Dec. Prrrus Aprıanus BergsmA, ex pago Idaart Frisius, privatim defensis quaestionibus iuris inauguralibus, Iur. Rom. et Hod. Doct., cum laude. Eodem die. Lamgertus Kymmert, ex pago Havelte Drenthinus, privatim defensis quaestionibus iuris inauguralibus, Iur. Rom. et Hod. Doct., cum laude. d. 16 Dec. Lamgertus Vos, Assena-Drenthinus, privatim defensis quae- stionibus iuris inauguralibus, Iur. Rom. et Hod. Doct. Eodem die. Wyrze DE Vrıes Schuntze, Leovardiensis, privatim defensis quaestionibus iuris inauguralibus, Iur. Rom. et Hod. Doct., cum Zaude. 1858. d.11 Jan. Anperrus NaP, Groninganus, privatim defensis quaestionibus iuris inauguralibus, Iur. Rom. et Hod. Doct. d. 18 Ian. Iustınus ADRıANUS VAN GENNEP, Groninganus, privatim de- fensis quaestionibus iuris inauguralibus, Iur. Rom. et Hod. Doct,, magna cum laude. d.25 Mart. Janus Auprıcus Suuss, Assena-Drenthinus, privatim defensis quaestionibus iuris inauguralibus, Jur. Rom. et Hod. Doct. , cum laude. Eodem die. Isaacus RozssineGH, ex pago Gasselter Nyeveen Drenthinus, privatim defensis quaestionibus iuris inauguralibus, Iur. Rom. et Hod. Doct., magna cum laude. d.17 Iun. Ioannes Ruarpı van RovEn, ex pago Onderdendam Gro- ninganus, privatim defensis quaestionibus iuris inauguralibus, Iur. Rom. et Hod. Doct. d. 23 Jun. GuImnIELMUS VAN DER TuvK, ex pago Noordlaren Groninganus, privatim defensis quaestionibus iuris inauguralibus, Iur. Rom. et Hod. Doct. d. 9 Oct. Epzarp Jouan MoppvErMmAN, Groninganus, privatim defensis quaestionibus iuris inauguralibus, Iur. Rom. et Hod. Doct., cum laude. d. 11 Oct. ALEXANDER MaArrınus PARFAU, Groninganus, privatim defensa dissertatione vernacula lingua conscripta over den intrest, lur. Rom. et Hod. Doct., cum laude. d. 12 Oct. SeBastıanus MATTHEUS Sıcısumunn DE Ranınz, Groninganus, publice et Latino sermone defensa dissertatione lingua vernacula DOCTORES GREATI. 229 conscripta over art. 68 der Grondwet in verband met de geschiedenis van het Nederlandsche staatsregt beschouwd, Tur. Rom. et Hod. Doct., magna cum laude. IN FACULTATE MEDICA. 1857. d. 31 Oct. SamuEL ROBBERTUS DANIEL VAN WAGENINGEN, ex pago Jellum Frisius, Med. Doct., privatim defensis thesibus argumenti obstetricii, Art. Obst. Doct., eum laude. 1858. d. 30 Ian. Janus Antonıus HEnRıcus GooszEN, ex pago Eibergen Gelrus, Med. Doct., privatim defensis thesibus argumenti obstetricii, Art. Obst. Doct. , cum laude. d. 6 Febr. Prrrus Hrrmanus Asman, Leovardiensis, Med. Doct., pri- vatim defensis thesibus argumenti obstetriei, Art. Obst. Doct., magna cum laude. d.27 Febr. ALsErTUs JOHANNES DE GROOT, ex pago Vries Drenthinus, Med. Doct., privatim defensis thesibus argumenti obstetricii, Art. Obst. Doct., cum laude. d. 6 Mart. Everarpus Iacopuvs van RoyEn, ex pago Onderdendam Groninganus, Med. Doct., privatim defensis thesibus argumenti obstetricii, Art. Obst. Doct, cum laude. d. 27 Mart. Henrıcus Wichzrs, ex pago Middelstum Groninganus, Med. Doct., privatim defensis thesibus argumenti obstetricii, Art. Obst. Doct. , cum laude. d. 17 April. GuswıeLmus Kent, Franequera-Frisius, Med. Doct., privatim defensis thesibus argumenti obstetricii, Art. Obst. Doct., magna cum laude. d. 1 Mail. Hieronymus ULFERDUS SCHLEURHOLTS, ex pago Bedum Gro- ninganus, Med. Doct., privatim defensis thesibus argumenti obste- trieci, Art. Obst. Doct., cum laude. Eodem die. Nıcoraus WEsTEnDorP BoERMA, ex pago ’t Zandt Gronin- ganus, Med. Doct., privatim defensis thesibus argumenti obstetricii, Art. Obst. Doct., cum laude. . 230 DOCTORES CREATI. d.22 Mail. Hrrmanus RupouLpuus BoERMA, ex pago ’t Zandt Gronin- ganus, Med. Doct., privatim defensis thesibus argumenti obstetricii , Art. Obst. Doct., cum laude. d. 16 Tun. Arenp Former, Groninganus, privatim defensa dissertatione lingua vernacula conscripta over het wezen van het Itheumatisme , Med. Doct., magna cum laude. d.17 Iun. lIonannes Sopnıus WIcHERs. e pago Middelstum Groninganus, privatim defensa dissertatione lingua vernacula conscripta over de verkrommingen der beenderen en de daardoor teweeg gebragte misvor- mingen bij Rachitis, Med. Doct., magna cum laude. Eodem die. Nanko Rorror Herring, Appingedamensis, privatim defensa dissertatione lingua vernacula conscripta bevatiende eenige opmerkingen over de verschijnselen van Apoplezie, Med. Doct. d.23 Iun. Sısranpus Erzo Strarınen, Groninganus, privatim defensa dissertatione lingua vernacula conscripta sub titulo: Groningen als woonplaats beschouwd, Med. Doct., magna cum laude. d. 24 Tun. Hesgıcus Beins, e pago Hoogezand Groninganus, privatim defensa dissertatione lingua vernacula conscripta over de yalvanische polarisatie, Med. Doct., magna cum laude. Eodem die. Iacogus Ianus BEuKEMmA, e pago Niezijl Groninganus, privatim defensa dissertatione lingua vernacula conscripta over de lijjkverstijving , Med. Doct., magna cum laude. d.26 Iun. Irev Isst, e pago Stiens Frisius, privatim defensa disserta- tione vernacula lingua conscripta sub titulo: ve/s over de werking der strychnine, Med. Doct., mayna cum laude. Eodem die. Harm Reımen D. rır., Groninganus, privatim defensa dissertatione lingua vernacula conscripta sub titulo: geschiedkundig- geneeskundige beschouwing der in de provincie Groningen epidemisch geheerscht hebbende tusschenpoozende koortsen sedert de 11° eeuw, Med. Doct., magna cum laude. d. 3 ITul. Arenp Hınsıncu Prıns, ex pago GasselteDrenthinus, privatim defensa dissertatione lingua vernacula conseripta sub titulo: desehrij- ving van een geval van carcinoma medullare testieuli, Med. Doct. mn — ATHENAEUM ILLUSTRE _ ANSTELODAMENSE. NOMINA PROFESSORUM, auI IN ILLUSTRI ATHENAEO AMSTELODAMENSI GONIUNGTISQUE CUM EO SEMINARIIS INDE A KAL. IAN. AD D. XXXI M. DEC. CIOIOCCCLVII DOCENDI MUNUS OBIERUNT. MEDICINAE. GER. VROLIK, Prof. emeritus. GUIL. VROLIK, Clar. Ord. Praeses a. 1857—1858. I. VAN GEUNS.. - C. B. TILANUS, Prof. honorarius. P. H. SURINGAR, Prof. honorarius. G. E. VOORHELM SCHNEEVOOGT, Prof. extraordinarius. DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM ET PHYSICARUM. F. A. G. MIQUEL. C, EEE E. H VON BAUMHAUER. THEOLOGIAE. G. MOLL. n pre a Proff. in Semin. Luther. S. MULLER, emeritus, I. VAN GILSE, S. HOEKSTRA, Ben. FIL. I. TIDEMAN, Prof. in Semin. Remonstr. | IURISPRUDENTIAE. M. DES AMORIE VAN DER HOEVEN. H. DE BOSCH KEMPER. PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. I. BOSSCHA, Prof. emeritus. | H. BEYERMAN. P. I. VETH. IL. C. G. BOOT. Proff. in Semin. Teleiobapt. Die Die Die Die Die 17 13 ACTA ET GESTA IN CONVENTIBUS CLARISSIMI ORDINIS PROFESSORUM 8 21 1 I ATHENAEI ILLUSTRIS AMSTELODAMENSIS, ANNO CIDIOCCCLVIL. m. Ianuarii ordo universus convenit, ut audiret Praesidem suum Virum Cl. H. Beyerman in Auditorio diem natalem illustris Athenaei ante annos CCXXV conditi Belgico sermone celebrantem ‚ simulque nuntiantem, studiosae iuventuti a Professoribus ad DCC florenos esse collatos ad coömendos e vario disciplinarum genere libros, qui Bibliothecae urbis publicae copias augerent. m. Februarii Vir plurimum reverendus Syrse HorkstrA , BENEDICTI rıLıus, Theol. Doctor, Theologiae in Teleiobaptistarum Seminario docendae munus auspicatus est oratione habita de summae veritatis cognoscendae ratione atque via. m. Iunii recitantur literae Curatorum, diei 31 Martis quae nuntiant in locum Viri Ampl. M. Wıarpı BEckmAn, qui munus abdicavit, collegio adscriptum esse Virum Ampl. H. van Bezeck VoLLEN- HOVEN, Med. Doctorem. m. Iunü I. van Geuns, Professor extraordinarius , creatus est Pro- fessor ordinarius. m. Octobris Vir Cl. E. H. von BaumuAvEr ordini nuntiat Labo- ratorium chemicum publieis sumptibus exstructum esse et apertum iri die xxxvı Octobris. SERIES LECTIONUM IN ILLUSTRI ATHENAEO AMSTELODAMENSI ET IN SEMINARIIS privatim privatim HABENDARUM INDE A DIE I M. OCT. A. CIOIDCCCLYIL AD FERIAS ABSTIVAS A. CIOTICCELVIN. GUILIELMUS VROLIK demonstrationes anatomicas habebit, tempore hiemali, diebus Lu- nae, Martis, Mercurii, Iovis, Veneris et Saturni, hora p. m. I; docebit tempore vernali, Zoofomiam, diebus Iovis, Veneris et Saturni, hora matutina X; Osteologiam, tempore autumnali, iisdem diebus et horis; Histiologiam et Physiologiam, iisdem diebus, hora IX et XI; Methodum secandi, tempore hiemali quotidie. GERARDUS VROLIK Botanices et Artis obstetriciae studia promovere perget. CHRISTIANUS BERNARDUS TILANUS docebit Pathologiam et Z’herapiam Chirurgicam, ter quavis heb- domade, hora XII; Artem obstetriciam, tribus reliquis diebus, hora XII; Examini aegrotantium et artis ezercitio in Nosocomio Scholae Clinicae praeerit diebus singulis, hora IX; Enchireses medicas in cadavere demonstrabit, diebus et horis indicandis. 30* 236 SERIES LECTIONUM. PETRUS HENRICUS SURINGAR privatim Pathologiam et Therapiam ygeneralem docebit, diebus Martis, Mereurii et Iovis, hora p. m. II; Doctrinam morborum singularium interpretabitur, iisdem diebus, hora p. m. Il; Praxin medicam ad lectulos aegrotantium moderabitur, diebus singulis, hora matutina VII. IOANNES VAN GEUNS privatim Pathologiam generalem docebit diebus Lunae, Martis, Mereurü et Iovis, hora X; Morborum signa indagandi methodum exponet, una cum exerci- tationibus clinieis, quotidie, hora XI—I; Medicinam forensem tradet bis quavis hebdomade. GUSTAVUS EDUARDUS VOORHELM SCHNEEVOOGT privatim Deuropathologiam docebit et ad. lectulos aegrotantium exponet, die Saturni hora XI—I. EBlementa psychiatriae exponet hora dein indicanda. FREDERICUS ANTONIUS GUILIELMUS MIQUEL - publice tradet Geologiam soli Neerlandici; horis auditoribus commodis; Plantarum in Colonüs Neerlandicis cultarum historiam botanicam et oeconomicam. privatim Pharmacologiam generalem et specialem, diebus Lunae, Martis, Mereurii et Iovis, hora XI; Botanices Elementa, isdem diebus, hora X; Stirpium medicinalium, venenatarum et oeconomicarum historiam , ter per dierum hebdomadem ; Vegetabilia eryptogamica et Oeconomiae ruralis elementa explicare paratus erit. SERIES LECTIONUM. 237 CAROLUS IOANNES MATTHES privatim docebit Planimetriam et Trigonometriam rectilineam , diebus Martis, privatim Mereurü, Iovis et Veneris, hora IX. matutina ; Physicam experimentis illustratam , iisdem diebus, hora XI; Stereometriam, inclusa Zrigonometria sphaerica, in commodum Medicinae et Literarum studiosorum, diebus Iovis et Veneris, hora I; Astronomiam Popularem quae dieitur, horis cum auditoribus constituendis. EDUARDUS HENRICUS VON BAUMHAUER Chemiam anorganicam docebit, die Lunae, hora XII—II et die- bus Martis et Mercuri, hora XII; Chemiam organicam et Plysiologicam, diebus Lunae, Martis et Mercurü, hora IX; Chemiam analyticam docebit diebus Lunae, Mercurii et Veneris, hora I—IV. in usum publicum Alimentorum Jalsificationes indagandi methodum exponet privatim hora dein indicanda; Chemiae technologieae capita esponet horis vespertinis dein in- dicandis; Ewereitia analytica in Laboratorio moderabitur quotidie horis IX—IV et horis vespertinis VI—X. GUILIELMUS MOLL tradet Zixegesin Novi Foederis, interpretanda oratione, guam Jesus in monte habuit, diebus Martis et Mereurii, hora X; Historiam universalem Religionis et Beelesiae Chr., diebus Martis, Mercurü, Iovis et Veneris, hora XI; Theologiam dogmaticam, iisdem diebus, hora IX; Studia ad Introductionem in Theologiam et ad Historiam Beclesiae Neerlandiae pertinentia, et Zxwercitationes Homileticas modera- bitur diebus et horis vespertinis deinceps indicandis. 238 SERIES LECTIONUM. MARTINUS DES AMORIE VAN DER HOEVEN privatim Zus civile Hollandieum docebit, diebus Martis, Mercurii et Iovis, hora IX matutina; Jus Mercatorium docebit, iisdem diebus, hora X; Institutiones Imp. Justiniani interpretabitur, iisdem diebus, hora XII; Historiam Iuris Romani enarrabit, üsdem diebus, hora I; Digestorum selecta capita tractabit, isdem diebus hora II; HIERONYMUS DE BOSCH KEMPER privatim tradet Zneyclopaediam Juris, diebus Martis, Mercuri et lovis, hora IX; Philosophiam Juris, üsdem diebus, hora X; Jus Criminale, üsdem diebus, hora XI; Initia Oeconomiae politicae, diebus Martis et Mercurü, hora XII; Historiam politicam Buropae, iisdem diebus, hora 1. HUGO BEYERMAN privatim Zketoricen sive praecepta stili Belgiei, additis belgice scribendi exercitationibus, tradet die Lunae, hora X—XII et die Saturni, hora IX—XI; Historvcam Patriae enarrabit, die Lunae, hora XII—II et die Sa- turmi, hora XI—J; Pronuntiationis sive eloguentiae exterioris exercitia moderabitur. IOANNES BOSSCHA Ziterarum et Historiae studia quovis alio modo quam lectionibus habendis promovere studebit. PETRUS IOANNES VETH privatim docebit Zxtroductionem in libros Veteris Foederis, diebus Martis et Mercurii, hora VIII matutina; Grammaticae drabicae elementa, diebus Iovis et Veneris, hora VIII; privatim SERIES LECTIONUM. 239 Antiquitates Hebraeas, diebus Martis, Mercurii, Iovis et Veneris, hora IX; Grammaticam Hebraeam, adiuncta libri Iudiecum lectione, iisdem diebus, hora X; Cum provectioribus tractabit Zocos selectos e seriptoribus Arabicis , Syriacis et Rabbinicis, diebus Mereurü, Iovis et Veneris, hora III; Logicam tradet, diebus Lunae et Saturni, hora VIII. IOANNES CORNELIUS GERARDUS BOOT Antiquitates Romanas tractabit diebus Martis, Mereuri, Iovis, Veneris, hora XII; Ziteras Latinas docebit explicans Ciceronis Orat. pro Plancio, dialogum de Oratoribus, Juvenalis Satiras selectas, iisdem diebus, hora I; E lieris Graecis interpretabitur Zysiae orationes , Sophoclis fabu- lam, Theocriti idyllia, iisdem diebus, hora II. ADRIANUS HEYNSIUS Exereitationes ad illustrandas Plysiologiam et Pathologiam mo- derabitur in Laboratorio his diseiplinis dicato quotidie, hora XU—Il. FERDIN. IACOB. DOMELA NIEUWENHUIS, Theol. Professor in Sem. Evangel.-Luther. , Theologiam moralem tradet,, diebus lovis, hora X, et Veneris, hora IX—XI; T’heologiam Dogmaticam , diebus Martis et Mercuri, hora IX. Exegesin practicam docebit , interpretando Acta apostolorum , diebus Martis, Mercurii, hora X, et Iovis, hora IX; 240 SERIES LECTIONUM. Exercitüs Oratoris vacabit die Iovis, hora III, Catechetieis, die Martis, hora XI—I, Colloguio homiletico, die Martis, hora VI-VII p. m. Discipulis provectioribus Orationes sacras habentibus praeses aderit die Veneris, hora II. ABRAHAMUS DIDERICUS LOMAN, Theol. in Semin. Evang.-Luth. Professor , Eneyclopaediam et Methodologiam T’heologiae docebit, diebus Martis et Mercurü, hora XII; Historiam librorum Sacrorum N. T., duce Revss, enarrare per- get, diebus Mercurii, Iovis et Veneris, hora I; Dogmatum historiam tradet, diebus Iovis et Veneris, hora XII; Disputandi exereitia moderabitur, die Martis, hora I; Privatim selecta guaedam capita ad Theologiam Biblicam u. v. pertinentia tractabit horis vespertinis deinceps indicandis. SAMUEL MULLER, Theol. Professor in Semin. Teleiobapt., Praecepta stili bene belgiei in orationibus sacris dare sibi proponit; Historiam literariam Teleiobaptistarum Neerlandiae enarrabit , horis auditoribus commodis, deinceps indicandis. IANUS VAN GILSE, Theol. Professor in Semin. Teleiobapt., Ewegesin Veteris Testamenti tradet explicando libro, qui Salomonis Ecclesiastes inseribitur, diebus Martis et Mercurü, hora I—II; Ewegesin Novi Testamenti explicandis Epistolis Iohanneis, diebus Iovis et Veneris, hora I—II; Historiam Eeclesiae docebit ita ut imprimis exponendis antiquis- simorum Ecelesiae Patrum libris operam det, diebus Martis et Mercuri, hora II—III; SERIES LECTIONUM. 241 Artem homileticam tradet, die Veneris, hora II—III ; Exercitia oratoria moderabitur, die Lunae, hora III—IV ; Uommilitonibus orationes sacras habentibus praeses aderit, die Iovis, hora I. SYTSE HOEKSTRA Ben" rıLıus, Theol. Professor in Semin. Teleiobapt., Theologiam ehristianam dogmaticam docebit diebus Martis, Mer- curii, lovis, Veneris, hora IX; Disciplinam morum christianam tradet diebus Martis, Mercurii, hora X; Historiae plilosopliae theoreticae illam potissimum partem, quae continet Kantii philosophiam, diebus Martis, Mercurüi, hora XI. IOANNES TIDEMAN, Theol. in Semin. Remonstr, Reform. Professor , Introductionem in Theologiam Christianam twadet diebus Iovis et Veneris, hora X; Theologiae Chr. Dogmaticae partem Biblico-Bvangelicam docebit diebus Martis, Mercurii, hora I, Iovis et Veneris, hora XII; partem eritico-historicam (Apologeticam et Symbolicam) diebus Martis et Mercurü, hora IX; De EZuangelii Ministerio eiusque partibus diversis aget, diebus Iovis et Veneris, hora IX; Discipulis Orationes sacras habentibus praeses aderit, die Martis, hora II; Eoercitia Oratoria moderabitur, et de Historia Biblica eiusque Fontibus cum discipulis colloquetur diebus et horis, sibi illisque commodis. 3l NUMERUS STUDIOSORUM IN ILLUSTRI ATHENAEO ANSTELODAMENSI CONIUNGTISQUE CUN EO SEMINARIIS DIE XXXI M. DECEMBRIS CIOIICCCLVII. In Facultate Theologiae, . . . nu. .... . 73. " » Jurisprudentiae ........ 53. v " eria ARHLEEr : 3. n [2 Medieinaevmnt ‚wiunia.l on? 19: " ev Binlosoplaner. 2. 22. 00» 3 151. ATHENAEUM DAVENTRIENSE. 3.* NOMINA PROFESSORUM ET LECTORIS auI A. D. XVI FEBR. CIDIOCCCLVII A. D. XVI FEBR. CIOIICCCVIII DOCENDI MUNUS OBIERUNT IN ILLUSTRI ATHENAEO DAVENTRIENSI. V. S. M. van per WILLIGEN, Mathes. et Phys. Prof., h. t. Rector Magn. I. VERBURG, Theol. et Doctrin. Moralis Prof. honorarius. P. BOSSCHA, Litt. Antig. Prof. honorarius. I. DUYMAER van TWIST, Iur. Prof. M. I. COP, Chemiae Prof. I. van VLOTEN, Litt. Belg. et Hist. Patriae Prof. L. MULDER, Botan., Geol. et Oecon. ruralis Prof. E. I. KIEHL, Litt. Antiq. Prof. I. I. METZLAR, Litt. Hebr. et Antigq. Prof. extraord. | S. SUSAN, Litt. Hod. Lector, iu ORATIO INAUGURALIS DE N. ET V. FE UNO ET VARIO, QUAM HABUIT IL L METZLAR, LITT. ET ANTIQ. HEBR, PROF. EXTRAORD., QUUM PUBLICE MUNUS SUSCEPERIT IN ATHENAEO DAVENTRIENSI. EI AAUTRTAVT OITAAO OIAAV TE 04H U AN TEA ‚ALTSTIM 1 dA x a EZ v12912 09898 SBUHUM Z29ldayg vun JEeAMATUIVAG OIAKUMHTA Kl Furg PRAESES ET CETERI HUIUS CIVITATIS MAGISTRATUS, VIRI AMPLISSIMI! NEC NON HUIUS ATHENAEI CURATORES, VIRI PRUDENTISSIMI! QUIQUE HIS COLLEGIIS AB ACTIS ESTIS, VIRI DILIGENTISSIMI! RECTOR MAGNIFICE! ARTIUM ET DISCIPLINARUM PROFESSORES, VIRI CLARISSIMT! IUSTITIAE ANTISTITES, VIRI SEVERISSIMI, INTEGERRIMI! RELIGIONIS INTERPRETES, VIRI HONORATISSIMI! QUARUMVIS ARTIUM ET DOCTRINARUM DOCTORES, VIRI ERU- DITISSIMI! BONARUM ARTIUM STUDIOSI, IUVENES ORNATISSIMI! OMNIUM ORDINUM CIVES, HOSPITES, AUDITORES EXOPTATIS- SIMI! Ne exspectetis quaeso de oratione iam habenda, ut vobis doctrinae specimen qualecunque exhibeat, verum eam habeatis potius documentum quodammodo humanitatis. Non satis honestum enim esse putabam, si munus susciperem, et non, data occasione, aliquid, isti occasioni mune- risque quo fungor rationi, conveniens, proferrem. Mirabimini quae causa sit huius orationis latine habendae? In eo certe minime quaerendam esse censeam quod tam bene versatum me crederem, si crediderim unquam, in cognitione linguae, olim doctorum nuncupatae. Verum, cui bono confessio ista, eaque vobis, inter quos cum adsint, quibus litteris humanioribus studium operamque dare et gaudium et offi- 32 250 L LMETZLAR Audita enim hacce oratiuncula, vobis persuasum habebitis non hanc fuisse causam ; tenuitatis hac in re mihi conscius sum. Non vereor tamen ne apud Judices, qui fideliter artes non solum didicisse, verum etiam docuisse diei merentur, mihi exspectandum sit iudicium nimis severum; mixtum illud erit solita vestra humanitate atque benevolentia, cuius me indigere quam maxime sentio. Cur autem latine dicam, haec causa est; primo, quod lingua latina tempori ac loco paullo accommodatior videtur. Dein, cum Iuvenibus, — fere dixerim: amicis, in colloquiis et lectionibus latine loqui solemus, idque in Iuvenum ipsorum commodum, quippe qui, cum tandem aliquando coram Moderamine ecclesiastico-Provinciali examini se offerunt, ex legis statuto tenentur et coguntur huius examinis partem, exegeticam dietam, latine eluctari; quorum multi gravatos quidem, minime certe adiutos istius lege praescriptae linguae usu se sentiunt. Eheu, revera plus semel, luce cla- rius quantas in angustias eius usu redigantur, conspiciebatur triste speci- men. Jam, inde molestiam oriri et detrimenti quid concipi, quis est qui neget et mecum affirmare recuset ? Quae cum ita sint, visum est nobis, in nostris scilicet litteris, omnem isti rei curam intendere, ut, quoad eius fieri possit, gravis illa molestia, si non penitus dimoveatur, levius saltem feratur, atque adeo ab initio inde in usum inducere sermonem latınum. Jam, si causas consideretis allatas, num ita mirum vobis videtur cur illa, qua in privatis conventibus utimur lingua, nunc quoque publice utar, cum munus, mihi mandatum, auspicor? De argumento seligendo non vehementer dubitavi. Consului simpliciter conditionem mihi propriam, nec non personam quam gero, eamque quo- dammodo duplicem !). Quis ego? Me scio Novi T. ministrum et, — cum Hebraeas litteras atque antiquitates docere mihi mandatum videam ; hine inde aliquatenus V. Foederis doctorem me nominari oportebat. Medium igitur quendam inter utrumque teneo locum. Non longe petitum itaque videtur aliquid de utroque proferre et quidem, quod in promptu et ad D 1) Etsi in unum iure coniungendam. ORATIO. 251 manum quasi adest, de quo dubium vix movetur: de utriusque nexu et dissensu , sive brevius: de Novo et V. F. uno et vario. Per totum eius ambitum, campum hunc tam longe lateque patentem, vobiscum perambulare; quaecunque in eo reperiantur, accurafe exponere, me non posse confiteor. Lineamentis quibusdam rem adumbrare atque, huius loci ac temporis ratione habita, inprimis ad Vetus attendere Foedus, sufficiat ! A priori rem contemplantibus, nihil verosimilius videtur, quam Deum non nisi uno eodemque sensu paterno, quo efformaverit, ad unum quo- que eundemque finem duxisse genus humanum. De alia conditione sen- sim sensimque in aliam transgredi videmus res omnes creatas. Nullibi pedis tanquam saltu, ab iis quae fuere ante ad ea quae iam sunt, pro- perat providens Numinis cura. Sin vero locum obtinere videatur ut, puncto temporis, nonnulla subeant mutationem inexspectatam, cuius ad- spectus nos obstupefacit plerumque, e. g. ubi atra nubes lucidum fulmen repente peperit; iis nihilominus, quibus, physicarum rerum peritia, licet ad rerum origines adscendere, phaenomenorum ortum et progressum ex- plorare, apparebit omnino nexum adfuisse causas inter et qui inde oriun- tur, effectus, quo arcte cohaererent. Haud secus in re nostra! Sub veteri iam latet N. Foedus. Ibi in nuce, hie in luce, videamus! Sit venia verbo capiti cuique inscripto, sumtoque de arca foederis quae ferebatur. Agam igitur. 1°. De portatoribus. Zum de eo guod portabatur. Denique de modo guo portabatur. 1. PORTATORES, Historieis 2%s adstipulor, qui partem a se tractandam, proponere gau- dent sub viri cuiusdam praestantis imagine, quem constat, in alicuius periodi rerum gestarum conditionem, habitum civilem s. moralem, maio- 32* 252 LL METZLAR rem vim exercuisse. Non secus ac si ista quaecunque historiae pars, eius summa certe ac praecipua, se adspectui praeberent in isto, prae aliis do- minante et eminente homine; omniaque fere facta et fata alicuius populi, totiusve mundi, radiorum instar recurrere ad idem viderentur, de quo itidem exiisse diei potuerint centro, Sic et nobis sufficiet nuncupare nomen ABRAHAMI, Mosıs, IzsAIaE; quorum quisque sui temporis partes egisse dicendus est. ABRAHAMI aetas etiamsi vetustate ab initio Novi F. longius quam Mosaica distat, ipsa tamen eius indole, multo propior existimanda. Omissis enim ritibus sacris, legibusque isti Mosıs tempori accommodatis, maximopere inter se convenire hanc V. periodum cum toto N. F. tempore atque sibi suaviter respondere vieissim, quisque videt. Nec aliud quid temporum lapsus effecisse videtur, quam ut ea quae semel a Deo data atque a ho- mine erant recepta, magis magisque sint exculta. A Numinis supremi iam pridem cultu aberraverat genus humanum. Ecce, consilium, Deo dignum, hominique idem saluberrimum, secum reconciliandi genus illud disiunetum, incipit prodire in lucem, descendere in animos eosque flectere ad meliora, modo, in caeteris Dei operibus con- spicuo rebusque humanis, eique conveniente i. e. Zente festinando. Unum seligit Deus hominem, transit ad unam familiam, pergitque ad populum unum ut sic tandem aliquando, amore suo paterno, complecteretur totum terrarum orbem. Jam ille amor non potuit non splendore sibi proprio , prima sua apparitione, elucere quam maxime et flectere animos eius gratiae capaces, cupidosque. Ille, primus inter pares, ABrAHAMmUus, ingenii acu- mine forsan minus, at vero aliis praestantis animi dotibus eo magis instruc- tus; fiduciae, obedientiae, magnanimitatis documentum idque ita eximium praebuit, ut nos, obliti quibus vixerit temporibus, seriori aevo eoque christiano vitam eum degisse credamus, eumque ipsum iam adspexisse novum qui procul tunc aberat diem. Haec omnia, quae in hoc viro praeclaro observamus, iis quae zoig vioig rov Osov in N. F. adseribuntur, ab iisque ibi desiderantur, parum dissi- milia sunt habenda. Parum dissimilia, inqguam, i. e. non prorsus eadem. Adeoque quum sit unum, varium etiam hic est N. T. et V. Novum enim illud non sinit nos esse et manere ynmiovg sed vior ut ORATIO. 253 famus voluit filius ipse Dei non auctoritate sed proprio motu ducere atque interno animi sensu sibi iunctos nos facere studet, sic ut ipse est cum Deo patre unus. Taceam de miraculis, quae plurimis impedimenta potius sint, quam quae ad fidem permoveant adminicula. Ipse, qui patra- verat, ea vocat: r& &gya, tribuitque Deo. Miraculorum minus iusta for- sitan est denominatio. Mirandum nimirum multo magis videretur si ille eminens prae ceteris omnibus, inter quos, qui ipsi, dotibus suis, multum praestare se putent prae multis; si ille, inguam, qui humanae cum divina, modo perfecto, i. e. arctissimo in varietate consensu iunctae sibi conscius fuit naturae. Jure mirandum dico si nil unquam dixisset, fecissetque quod non aeque bene a minus praestantibus dieci, eflicique posset. Nostrumne est terminos definire, quos hominis natura, ad culmen perfectionis sublata, attingere queat tandem? Omissis miraculis, iisque omnibus quibus disci- pulorum inscitia censeri possit magistri laudem nimis tollere voluisse in altum. Jascitia illa exhibet testimonium minime despieciendum, ipsum Iesum fuisse heroeem moralem, cui essent animi dütes et sapientia tam sublimes, eoque ipso tam alte supra amicorum captum sitae, ut ne du- bium quidem manere possit, num illi, humanitatis stugliis non exculti, suis ipsi viribus, divinam istam imaginem depingere potuerint, nisi ante oculos eam haberent. Non idealem, ut vocant, de qua sola mens capiat notio- nem, verum in re positam praebet nobis filius ille unicus adspiciendam imaginem realem eamque tam sublimem ut ante susceptas easque meliores opiniones de bono, vero et pulcro, puriores etiam et sublimiores fieri vide- amus et inde ab historia capere lumen, robur et firmamentum quantivis pretii aestimandum. ABRAHAMUM amicum Dei vocatum, fuisse concedimus, verum non ad summum illud culmen evectus fuit ipse nec alios evehere potuit. Praestan- tius itaque novum contendimus esse, comparatum cum altero illo veteri. Progrediamur ad alteram periodum Mosaicam. Primo obtutu ne umbra quidem remansisse videtur pristinae illius an- terioris periodi lucis, neque haecce nova periodus aliquid continere quo aliquatenus conveniat cum N. F. Novum scilicet ex intimo pectore ut hauriamus pietatem, qua Deum amore et reverentia prosequamur, postulat. 254 1. L METZLAR Inde, veluti e fonte communi deducit et nos deducere docet omne offi- cium, vim omnem moralem. Hinc adeo centies fere in N. F. scriptis legis et gratiae notiones, sieut ZÜlterae et spiritus, eius quod vivum facit et morti tradit, verbo: N. itaque et Y. prorsus sibi invicem opponuntur. Revera, quod maius, quod perpetuum magis discrimen excogitari potest quam illud quod V. intercedit et N? Zlud enim fulmina mittit de caelo, vi et armis coörcere quodcunque sit oppositum, a se alienum, mortis poena caput auferre, quaerit ubique. Hoc suavi modo, voce clementi hominem vocat, invitatque ut denuo amissae salutis magis etiam quam antea capax atque particeps fiat. Intima vi leniter flectere tentat animos, eosque ad meliorem frugem ducere studet. Attamen legem continere iam elementa rerum meliorum futurarum atque adeo ozıav Tod omuerog, ipsius est N. F. testimonium, dignum quod a nobis comprobetur. Utriusque Foederis argumento bene considerato, nobis obvia venit cuius- dam consensionis laeta imago, non prorsus ei imparis convenientiae, quae observatur umbram inter et quod illam peperit obiectum. Corporis cir- cumferentia in pariete depingi solet umbra. Nunc obscurius, iam confu- sius hoc fieri et non semel informe quidquam apparere videmus, ita ut vix ac ne vix quidem corpus ex illius umbra agnosci queat. At vero plerumque, aliquatenus saltem, notionem de re, eius umbra dare posse, non dubitatur. Sic fabula narrat de inventa arte picturae. Remotis enim legis praeceptis, rituumque observationibus, quibus illa institutio Mosaica fuerat circumdata, residua manebunt principia meliora eaque non valde discordia iis, quorum summum continetur Foedere N. Ex uno eodemque fonte amoris scilicet erga Deum nostraeque naturae socios, deduci omnia posse videntur. Profecto, elementa quibus, basis instar, vitae agendi modus, mentis cogitandi ratio, niti oportet, docente V. F. eadem et nos edocet Novum. Merito diei potest N. illud F. per- fecisse legem, eiusque fines magis magisque protulisse et adhuc proferre. Pervenimus ad tertiam nostri capitis partem et, loco omnium , nominare sufficiat unum Izsaram. ORATIO. 255 Sicut quaecunque fere regio sibi quid proprium habet et varia fructuum genera producere, variis quisque populus artibus excellere et ab aliis se distinguere solet, ita terra, ubi populus Israäliticus fixas sibi posuerat sedes, fertilis fuit non agri tantum proventu sed incolarum quoque piis animi dotibus, sensibusque religiosis. Videmus ibi fluminis instar illa religio percurrere, non quidem per ripas semper aequales nec supra fun- dum aeque purum ubique attamen perpetuo fluxu. Obvium ire tibi putas et videris audire sancti cuiusdam spiritus flatum quovis te vertas. Hie illie adspieis caput tollentes viros prae ceteris nobiles, quorum ope et genio religiosus animi sensus novam acquirit vim, quosque, ratione temporis quo vivebant, respectu virium, indolisque cuique peculiaribus , ad meliorem, Deo magis gratam conditionem populum permovere stu- dentes. Inter eos eminuit Izsaıas. Quaenam fuerint eius fata, satis in- certum est, certius longe eum fuisse diligentissime institutum atque bona- rum litterarum studio excultum, sublimi stilo prae omnibus excellentem. Auctorum veterum Iudaicorum nullus tam Deo dignas, tam sublimes cumque N. F. doctrina convenientes, de rebus divinis, fovit sententias. Quemadmodum fortasse Mosıs nomine post eum usi sunt ut leges suas commendarent; Davıpıs, ut libentius acciperent carmina, mirum ni primarius ille inter Prophetas nomen suum dare debuerit ut aliorum vaticinia suis annecterentur eoque facilius propagarentur. Jam, perspectis huius vatis vaticinüs, nobis non secus fere est ac si, oblita transitaque illa periodo Mosaica, anterioris temporis filum, per illam Mosıs aetatem abruptum et amissum, denuo manu capiamus. Dispersa hie illie per V. F. obscuriora promissa de futuro aureo aevo, magis prae- ceise clariusque prodire facit in lucem atque illa refert ad personam quan- dam olim orituram. Ecce praeteriti aevi documentum praeclarum, te- stans: omni aevo oriri posse et revera ortos fuisse, qui, veluti lumina in tenebris, prae ceteris, quibus erant circumdati, eminerent liberaliori inge- nio, animique sensu sublimiori. Omnia haec clara clamant voce: ab humanis nunquam aliena fuisse omnino divina sed inter se iuncta et mixta esse posse atque debere! Quamvis enim vates illi revocarent populum ad accuratam legis obser- vationem, simul illum adhortabantur ne nimis in ritibus observandis ex- 256 L. LMETZLAR ternis quaererent animi tranquillitatem et salutem. Ipsi saltem supra ex- terna evecti stabant atque fovebant de Dei cultu et cognitione, opiniones, quibus consideratis, et nos de nostri aevi hominibus ut quondam de suo populo Moses, lubentes foveremus: Ulinam omnes essent vates ! Omnes fere V. F. vates, quam maxime ceteroquin diversi, unum ali- quid inter se habuere commune; omnes nimirum in eo consentiunt ut de futuro tempore demum aureum illud aevum sperent; hac in re magnopere dissentientes ab iis inter ethnicos poetis, qui suo longe antiquiore tempore fuisse et dudum iam praeterüsse canunt feliciorem eam aetatem. In multis adeo V, se assimilare videtur Novo et tamen ab eo discerepare censemus, Futura eos praevidisse vidimus, de iisque praedicasse et nobis quasi digito monstrasse diem illum beatum. Iam vero, N. audientibus,, nonne adesse praesentem dieit horam istam? Spes «di nos suis transfert in futura tempora alis. ZZe vero fides tranquillam suam collocat sedem et consequi permittit statim quod alterum de postremis demum temporibus exspectare nos iubet. Ad haec; felicitas illa olim aliquando oritura, depingitur nobis a Pro- phetis, vividis quidem coloribus, sed sumtis a rebus terrestribus. Non deest quidem omnino praedictio eius salutis cui iuncta esse debet animi mutatio, illius salutis recuperandae tanquam conditio. Praevalet tamen descriptio cuiusdam felicitatis, homini, sensibus addicto, gratae et cum certa quadam terrarum superficiei renovatione iunctae, ac si ab ea reno- vatione esset exspectanda hominum prospera conditio. Eo certe sensu accipi posse plura Prophetarum vaticinia et ita revera accepta fuisse atque intellecta a magna populi parte, tristibus affırmat posteriorum temporum documentis historia. _Novum F. quum ex intimo animi sensu tantum fontes fluere declaret verae salutis humanae; hinc etiam quanquam in pluribus unum, varium tamen diei meretur cum V. comparatum. 1I. DE EO QUOD PORTABATUR. Transeamus iam ad illud quod portatur. Nil aliud quam Deus ipse fuit unquam eiusque cultus atque cognitio. Eum cultum nimirum et quae ORATIO. 257 ad Dei cognitionem pertinerent, propagare, augere, cuiuscunque periodi, utriusque F. erat officium et munus. Inde non aliter fieri potest, quam ut opiniones nonnullas omnibus com- munes inveniamus ubique. Huc pertinet opinio de Deo omnium rerum auctore, cuique ab ommnibus debetur laus. Et vero, ea quae nos adscri- bere solemus causis, sie dictis, intermedüs, tribuit s. codex immediate Deo, oblitus quasi naturae legum, iisque' praetermissis. Ubique, in rebus etiam inanimatis, vide Deum omnia agentem, curantem. Omnia refert ad supremum Moderatorem. Quae agendi ratio, si minus fortasse ingenii acumen, eo magis sane puerilem, piumque sensum indicat. N. et V. hac in re unum esse patet quod et illud non solum res visi- biles, verum etiam mentis cogitata, consilia, animi motus interiores referre videtis ad Deum, qui tandem erit in omnibus omnia. Eodem etiam modo loquitur utrumque F. de Deo uno. Unum modo esse Deum primaevi fuisse videtur sententia, postea relicta. Iam, ut obstaret Polytheismo, selegit Deus (uti supra vidimus) personam , familiam, populum, quorum cura et opere, cultum suum, apud illos iam introduetum, propagare etiam ad eos studuit, qui adhuc cognitione illa destituti erant. Jam hocce omnium fuit dogma primarium, cui superstructa fuit Resp. divina cuique substratum erat hoc fundamentum. Comminabantur poenas gravissimas, iis infligendas, qui ad Deos pere- grinos colendos se converterent. Etiamsi N. non aliter docet et in eo unum cum V. dicendum et itidem unicum Deum revereri iubet, tamen varium quoque dici possit cum non ita zumerorum unitatem observatam habere voluit, verum multo magis ut cogitemus de Deo, sui semper simili, qui iisdem beneficiis felices reddere vult omnes, eodem erga omnes omnino quovis tempore sensu paterno. Itaque cum sit sublimius, eo ipso varium nominare licet. Ad ea, quae cuique periodo peculiaria annumeranda sunt, pertinet opinio vel potius sensus animi de Deo suo, inprimis aevo patriarchali. Valde degenerasse sequenti tempore hanc opinionem videmus inter Israälitas, qui sibi interdum habuerunt persuasum sza solummodo commoda curare Iehovam, 33 258 Il. LMETZLAR ceteris neglectis gentibus. Puerilibus animis, quales Patriarchis adscribere non dubitamus, potuit esse solatio illa de Deo, tanguam Deo suo, pa- trumque suorum, opinio, Familiaritatis quid inerat isti sentiendi rationi, qua firmius niti poterat fiducia. N. F. patefacit eundem Deum, cuius provida cura, dum complectitur omnes omnino, cuique nostrum tamen adesse videtur et quidem ita, ut quasi nil aliud sibi sit agendum, quam curam omnem intendere suam, ne quisquam quid detrimenti capiat. Jam vero fiduciae illi intimae nil nocet persuasio: illum esse omnium patrem. Periodi Mosaicae nota diacritica in eo conspiei videtur quod sanctitatis, severitatisgue notiones de Deo prae aliis dominium quoddam exercent. Hae quidem notionibus misericordiae et benevolentiae sunt mixtae; sed tamen, etsi ita mitigatae, ad eandem ducunt persuasionem de Deo domino, quem timebant veluti servi durum herum. Sanctus, ter sanctus est Deus = vox fuit clamantis ad populum. Lucebat veluti ignis illa Domini sancti- tas, usque revocabatur illud in memoriam ut a malo deterrens, ad bonum exeitans, hoc Deo proprium ante oculos haberent ubique. Eandem tribuit N. Enti supremo proprietatem estque adeo unum. Atta- men argumenti summam N. F. in amore positam esse, patet, qui vero amor sanctus est, ne perversa facilitate, veluti inter homines fieri solet, deperdat quos servare intendit. Itaque minime proponitur Deus ac si zune sanctus, zurc benignus sit habendus; sed ut unus idemqgue qui nunquam denegat amorem, nunquam amittit sanctitatem, sancti amoris semper plenus. Restat ut breviter aliquid moneamus de eo quod periodo propheticae peculiare et proprium est. Prophetae maiori quadam cura cogitasse et locuti fuisse videntur de Deo aeterno, ad quam contemplationem Numinis supremi eos perducebat temporis sui ratio, populique conditio, nec non munus quo fungi debe- bant. Illis nempe, quibus Prophetae vixerunt, temporibus, populi sors fuit ac vitae conditio infelix plerumque. Quid iam? Unde solatiunı ? A praeteritis? Nil nisi memoria tristis. Ex iis quae adessent? Nil fere nisi quod deprimeret graviter mentem. Nil iis supererat amplius praeter ORATIO. 259 futurum. Iam vero si inde solamen afferri posset, fidem firmam habere debu- erunt Deum futuris etiam temporibus praeesse. Prophetarum erat futuros prospicere casus, praedicere simul de Eo qui futuros regit casus, Deo aeterno. Hae in re non multum distare videtur V. a N. F. quod etiam maxi- mam impendit operam ut a futuro consequamur salutem }). II. DE MODO ET MEDIO QUO PORTABATUR. Ferculum autem quo portatur Dei cognitio, Eiusque cultus, pari modo, varium simul et unum dici potest, estque pro magna parte methodus historica utriusque Foederis. Non huius est loci definire quaenam sint de rebus in factis positis sumtae narrationes, quaenam minus. Critices est secernere vera a fietis; diiudi- care num sit biblicum inter et historicum sermonem discrimen bene tenen- dum. Dummodo caveatur arte critica ne procedat a praeoccupata opinione, de Deo mundoque accepta, neque sibi placeat verbis alio quam usu value- rint sensu neque tandem separatistarum more, dubitantibus compellet: Haud intelligitis, vobis enim non spiritus est! Quidquid huius sit; sive historiam e traditione ortam, dein exornatam et scriptis depositam, vel in rebus gestis positam et bene servatam specte- mus; magna semper eius methodi historicae fuit vis et manebit ad Hec- tendos animos, auscultandos aures. Speculi instar repercutit quasi sequenti aetati antecedenlis imaginem. Etenim, res ab homine gestas et varios casus variaque fata quae per- patitur, exponit; adducere methodus illa nos studet ad supremum Numen de caelo res terrestres gubernans, iam frenum inhibendo, iam liberum laxumque illud remittendo, prouti hoc vel illo magis minusve indigeat homo. Sinit eos libere perambulare vias suas, vigilatque simul et curat ne irritum unquam fieret suum sibi propositum. !) Attamen: non in conditione externa nec tempore demum futuro sed in statu animi his in terris iam adesse debere ac posse vitam aeternam atque huius inchoatae vitae consumma- tionem tandem exspectandam esse ab altero aevo docet N. F., 33% 260 .L METZLAR Jam vero nonne itidem praecipua pars N. F. est forma historica? Nonne adhibitam istam methodum videmus a Servatore in parabolis? Etiam nune magnam vim et eflicaciam illa loquendi ratio tenet in hominum animos. Est igitur consensus hac in re Novi cum V. F. Quod attinet ad Dei cultum periodo Mosaicae inprimis proprio; primo nutu nil inter se commune habuisse videnter N. et V. F. Illud enim absolvit ab omni lege, omnique ritu. Non hic vides tem- plum, altare nec sacerdotem ne quidem sacrificium. Animi sensu Deum esse colendum, erga Deum gratum esse debere ex intimo pectore, hominem docet. Habent tamen quo conveniunt. Generatim enim statuendum est V. F. non adeo per ipsam legem, eius- que verba, sed multo magis symbolis, rebus oculis sensibusque obiectis, populum Dei cultum edocere voluisse. In his igitur quodammodo convenit cum N. quod seilicet etiam ante oculos ponit et pingit illud quo cuiusque notione ac sensu imbuere tentat animos; adspectu igitur atque observatione magis quam verbo et dogmate, ad Deum vult ducere hominem. Attendamus modo ad illius V. F. cultus praecipuam partem; sacrificium nempe. Etiamsi superficies rei nullam similitudinem exhibeat nobis, nihilominus, penitus magis indagantes, in- venimus et hie convenientiam. Homo nimirum peccato a Deo remotus, infelicem et miserum se non sentire non potuit. Procul a Deo, procul a salute. Jam, quomodo animus denuo propior Deo fieri e£ deberet ei posset, sub V. F. sacrificio designabatur. Victimae enim sanguis continere dice- batur animum. Animus sacrificantis, cuius loco substituta erat vietima (id, quod manuum impositione significabatur) peccato remotus a Deo, denuo Ei reconciliabatur atque propior fiebat, quod sanguinis adsper- sione ad certam sacram partem Numinis supremi tanquam sedem indi- cabatur. Iam, quod eo modo adumbrabat sacrifiium, revera factum est a Christo, qui se ipse dedit, devovitque Deo, atque nos docuit in ipsa devotione animi verum Dei cultum esse positum, veramque reconcilia- tionem quaerendam. ORATIO. 261 Tandem, etiamsi, uti vidimus, signis, sacrificiis, ritibus externis, magna V. F. pars absorbeatur, haud tamen ab linguae usu abstinuit. Vox. et verbum ubique vehiculum censendum est quo communicabantur mentis cogitata, animique sensus, explicabantur historiae facta. Prae ceteris vero Prophetico aevo proprium dicendum. Verba facere , logui fuit ei sub V. Prophetis, eZ£ sub N. F. Apostolis mandatum solemniter et saepius repetitum. Praeterea in ipso dicendi genere magna est convenientia. Notum cuique quidem V. hebraice, N. Foedus graece esse conscriptum. At- tamen in ista varietate esse consensum, quis neget? In loquendi for- mulis, dietionibus, sermonis idiomatibus N. cum V. valde conveniunt. Hebraice cogitässe, hebraica loquendi ratione usos esse scriptores, lucu- lenter patet. Ut taceam de poätarum scriptis; prosa oratio omnino simplex est dicenda. Habet in ipsa simplicitate,- ab omni artis studio maxime remota, laudem eamque profecto minime exiguam. Non alicuius artis splendida progenies est illa simplieitas, sed naturae modesta fila. Qüotiescunque enim in rebus paullo uberius enarrandis versantur scriptores, eas ita enarrant ut non legere eas descriptas, sed iis ipsi interesse videamur, De utroque F. idem hoc valet. Nominare sufficiat Ioszpnı historiam et parabolam de filio perdito. Sic etiam utrique proprium est sapientiae sedem quaerere non, veluti nos solemus, in capite sed multo magis in corde. Sic Ps. XC: 12 legi- mus: Doce me meos numerare dies ut cor sapiens consequar. Nil aliter N. Ibi est de discipulis: „Tardi et bruti cordis” Luc. XXIV: 25. Confe- ratur Epist. Ephesina I: 18, ubi Ösavoceg lectio interpolata est et resti- tuenda zaegdies, ita ut legatur: mepworıouevovg rovs Opdakuovs AS zagdilas. Speciatim quod V. F. spectat. Pauper et locuples simul est eius bene loquendi thesaurus. Sic, cogifare Hebraeis erat: secum loqui. Rem quam- eunque fere denotant secundum agendi rationem ei propriam. Ita ewire, inire iis fuit quod nos diceremus: res suas agere. Diligenter quid efficere, lis est: mane surgere. Iter suscipere: annectere sandalium. Omnia vivunt et agunt; verba, verbalia fere omnia in hac infantium lingua eaque apta 262 L. 1. METZLAR 2 qua virtus ante oculos pingatur animisque imprimatur. Sed hactenus; de novo enim accuratius disputare necesse esset si huius linguae propria expo- nere vellem. Ecce, pro viribus quaedam de V. et N. F. uno et vario, quae convenire mihi videbantur et meae conditioni privatae e/ publicae, nec abhorrere a loco (Athenaei auditorio), nec a tempore (die eius natali). Athenaeum illustre, nonne etiam cum pluribus eius generis institutis, originem duxit a liberaliori veritatis atque ergo etiam S. Scripturae indagatione cuius laus debetur in primis reformationi? Nonne diei natali congruum,, firmare velle , quamquam lapide impolito, aedificium? Munus ab huius urbis senatu mihi mandatum, cum et me commendassent huius Athenaei Ouratores, grato animo suscepi. Stipendium quidem non adeo me permovere potuit, estque illud, titulo mihi concesso conveniens, i. e. extraordinarium (infra-ordinarium non dici solet). At cur aegre feram? Si quid habet, quo sese mihi iucundidatis nomine commendet illud, quod hodie auspicor munus, in primis hoc est quod nactus sum officium et occasionem de novo operam dandi studis, a iuventute inde prae aliis amatis. Spero illud munus et me non omnino frustra sed in iuvenum commodum suscepisse, dum vobis Curatores, Ma- gistratusque qui me ad illud commendavistis, illudque mihi obtulistis, pro illa vestra fiducia sinceras gratias ago et debitas. Professores Viri Olarissimi! quos collegas salutare iure muneris mihi licet. Huius honoris cupidum me fuisse, hoc nunc laetari me profiteor, eoque magis, quod inter vos adspicio, quorum benevolentiam et fidem du- dum iam expertus sum. Benigne me accipite qui, cum eruditione atque prudentia cuivis vestrum facile cedam, a nemine tamen animi voluntate aut quaevis honesta sive amicitiae, sive humanitatis officia praestandi studio, vinci me patiar. Nil magis exopto quam ut non necessitudine tantum sed mutua quoque benevolentia iuncti esse videamur! Ceteroquin, supplex Deum precor ut vos omnes et in fungendo munere vestro et in rebus do- ınesticis tueatur et benignus vobis adsit! Huius Athenaei alumni! Juvenes ornatissimi, quorum ergo exstitit, stat, stetque diu haec nostra schola illustris! Deus faveat vobis omnibus! OERTAZBTEEON 263 Teneatis cursum constanter per ardua ad astra! Dolendum est huius diei gaudio tristia se miscuisse, natalis diei Jaetam memoriam turbatam esse funeris recordatione. Morte enim abiit, qui carus erat fidelis vester com- milito. Non vigiliae ad aegrotantis et morientis lectum vobis, cum longe in terra peregrina cubaret, fuerunt concessae. Genere nobilis, nobilior etiam erat indolis humanitate. Flebilis mors illa vobis, flebilior etiam parentibus, quorum spes erat et gaudium !). Sic ergo discedunt qui nobiscum fuere studio, aetate, amieitia coniuncti. Ex quo tempore condi- tum est hoc nostrum illustre Athenaeum, quot iam transierunt ex hac vita in alteram? Superstes mansit haec alma nutrix adhuc et multas iam perduravit hominum aetates. In posterum maneat, floreat, crescat et dies hic natalis iterum, iterumque redeat! Et vobis ?), qui, etiamsi rude donati, munere defuncti, viribus tamen nondum destituti, exereitiis studiisque huius Athenaei alumnorum pro- desse adhuc cupitis, quibus dignitas et docendi facultas honorifice relicta, vacatio vero ofliciorum ob aetatem et merita liberaliter concessa est. Dulce sit otium cum sit bene meritum, honorisque plenum ! Ad te vero praesertim orationem converto, senex venerabilis, in cuius locum hodie succedo, non ut tuas laudes hic praedicem, quae praeconio meo haud indigent et quarum commemoratio modestiam tuam offenderet; sed ut publice testificer quanti te faciam, semperque fecerim, ut ab hoc loco etiam me tibi commendem. Tu consilio, prudentia, doctrina tua me adiuvare perge! Tu amicitia me complecti ne desine! Faciat Deus, ut, quum in portum quasi perveneris, leni et placida senectute fruaris et in extremo quidem tempore aetatis bene actae vitae recordatio tibi sit iucun- dissima ! Cum Vos tandem alloquar, V. D. interpretes, eiusdem quo fungi- mur muneris, recordatione me arcte vobiscum sentio iunctum. Vobi- scum, vice quisque sua, auditorio suo, et mihi, favente Numine supremo, liceat per multos, post hunc diem, dies, Deum Patrem eiusque in 1) Ernest von KNOBELSDORFF, Jur. Stud., anno aetatis XIX obiit 23 die Ianuarii 1857 Berolini. 2) Cll. I. VerBuRe et P. BosscHa. 264 I. I. METZLAR ORATIO. Christo humanı generis beandi consilium annunciare, alta voce et intimo pectore! Huius civitatis Magistratus, Athenaei Curatores, Professores, Alumni, Auditores euiuscunque generis et aetatis, literarum, artiumque Doctores, Magistri, fautores qui huc convenire non denegastis atque eo ipso nobis- cum festum natale illustris Athenaei celebravistis, vobis Deus huncce diem atque omnes sequentes, faustos, felicesque reddat ! DIXI. ORDO LECTIONUM HABENDARUM IN ILLUSTRIDAVENTRIAE ATHENAEO, A. D. XV SEPT, A. CIOIICCCLVIL USQUE AD FERIAS AESTIVAS A. CIIIICCCLVINT. Recrore Macn. V. S. M. van per WILLIGEN. V.S.M. van DER WırLigen, Math. Mag. Phil. Nat. Doct. Ma- theseos et Physices Professor , h.t. Rector Magnificus, Elementa Geometriae docebit diebus Martis, Mercurii et Veneris, hara mature ET SEITER, VIn. Arithmeticam universalem, diebus Mercurü, hora ...... IX. Iris et. tr ee EEE RITTER VM. Neneris pBarar N HR Pa Aral - IX Physicam sahen, diebus Martis, Mercurü , Iovis et Veneris, hora'post meridiem: .. . 2... „meeting rel I. Calculum diktekenttslen) diebus Martis et Iovis, hora ...... IX. Mechanicam, quam applicatam vocant, die Veneris, hora. . X.- I. VerBurG, Zheol. Doct. Litteraturae Orientalis, Theologiae et Doctrinae Moralis Professor honorarius, si qui sint Athenaei cives, qui ad studia sua dirigenda, ipsius opem in iis, quas professus est, literis, adhuc desiderent, illorum desiderio satis- facere, quantum poterit, haud recusabit. P. BosscHa, Phil. Theor. May. Litt. Hum, et lur. Utriusg. .Doct. Professor honorarius, Historiam recentiorem explicabit, aut aliquam veterum literarum partem tractabit horis cum auditori- bus conveniendis, Praeterea lectiones publicas habebit de aliquo historiae capite. 34 266 ORDO LECTIONUM. I. Durmaer van Twist, Jur. Rom. et Hordieni Doct., Iur. Pro- fessor, Institutiones Justinianeas explicabit diebus Lunae, Martis ‚MereuriiretiTovis, horası en. 2 2 cn en ee Historiam Juris Romani tradet diebus Lunae, Martis, Mercurii et-loyisshorar TB, A ER IE Encyelopaediam Iuris docebit diebus Lunae et Iovis, hora . . Ius Naturae exponet diebus Martis, hra .......... ELRVIENELISYS ROT. ES ee ae EEE ERSEN 2 er Oeconomiae politicae principia tradet diebus Lunae et Mer- RE IOE ESe e Selecta iuris mercatorii capita exponet hora auditoribus sibique commoda. M. I. Cor, Math. Mag. Phil. Nat. Doct., Chemiae Professor , Chemiam corporum anorganicorum docebit diebus Lunae, Martis ‚eblons horn nk al I 1 ee Chemiam corporum organicorum tradet diebus Lunae, Martis EA ROTE er A De arte pharmaceutica disseret die Mercurü, hora ..... Technologiam chemicam tractabit, diebus et horis auditoribus commodis. Chemiam physiologicam aut Chemiae forensis capita selecta tradere paratus est. Chemiam analyticam docens quotidie exercitia moderabitur in laboratorio, ubi experientibus praesto erit G. I. lacoBson , A.B. rın. Provectiorum colloquiis pharmaceuticis praeerit hora dein con- stituenda. I. van VLonEn, Zheol, Doct., Litt. Bely. et Hist. Patriae Professor , Historiam patriae et litterarum Neerlandicarum inde ab anno 1672 ad pacem Ultraiectinam tradet diebus Martis, Mercurü et. Iovig;;choraiauifers. tasten. aha. „ke: Grammaticam Neerlandicam et praecepta stili bene Neerlandici docebit diebus Martis, Mercurii et lovis, hora .... . . Exereitia oratoria moderabitur die Iovis, hora ........: ORDO LECTIONUNM. 267 Ei Veen Eee a r Grammaticam Gothicam et Grammaticam litterasque Anglo- saxonicas provectioribus tradet horis cum auditoribus, si adsunt, conveniendis. ? Logicam docebit die Lunae, hora . 2. oc cc. VIH. ersdle? Venen Nhoras. 5 RE lad ee a X. Seculi XVI historiam continuabit decimo quinto quoque die Saturni, hora vespertina u oc ern \ailR Menirusckera Skala: zone Seas Abekirunlän X. 6. Anatomen et physiologiam plantarum diebus Martis et Mereuzäschötn.h law. . ee ah: XI. Botanicem specialem -(phytographiam plantarum et botanicem systematicam) exponet die Iovis, horis .. . 22222... Xlet XI. Favente coeli temperie, cum discipulis excursiones botanicas moderabitur. Pharmacognosin tradet diebus et horis auditoribus commodis. Geologiae capita selecta tradere paratus est die et hora audi- toribus, si adsunt, commodis, ’ Oeconomiam ruralem docebit diebus Martis, Mereurii, Iovis, Veneris et Saturni, hora bus Veneris et Saturni, hora . .... re Ste XL. interpretabitur diebus Lunae, Martis, Mercurii et Iovis, hora XI Ciceronis in Verrem actionem V et selecta ex Horatio diebus Lunae, Mercurii, Martis et Iovisiehoraenssak. ale un: X. Antiquitates Romanas tradet diebus Lnnae,, hera. woidisst 1. Martissek Toys hau 0 See, IX. et Veneris, hora 268 ORDO LECTIONUM. Historiae antiquae capita selecta, Persicum , Peloponnesiacum , Punica bella, historiam Romanam a L. Sullae dictatura ad praelium Actiacum diebus Lunae, Martis, Mercurii et Veneris, horn ER ENSAREENe Colloquia Latina moderabitur, octavo quoque die, hora audi- toribus commoda. Futuris philologis prospiciet quantum fieri poterit. 1. I. Merzuar, Zitt. Hebr. et Antiquitatis Prof. extraord., Elementa linguae Hebraeae docebit diebus Mercurii et Iovis, horasanedia ge ENTER = ROUTE en WE VE See Librum Josua explicare cs diebus lovis et Saturni, hora De antiquitate Hebraea lectiones habebit diebus Mereurii, VenerisetlSatani, homskal, erlernen Locos quosdam selectos V. F. tractabit die Veneris, hora . . S. Susan, Zitterarum Hodiernarum Lector, Athenaei eivium, qui Litteras Germanicas, Anglicas, Italicas et Gallicas sibi tradi cupient, desiderio lubens satisfaciet. Idem cum auditoribus de poemate Italico, Za Gerusalemme liberata di Torquato Tasso inscripto, disseret. Diseiplinae mathematicae et physicae, litterae Belgicae et historia patriae, ceterae doctrinae, quae alumnis Athenaei linguae Lati- nae non peritis utiles esse possunt, sermone tradentur vernaculo. Bibliotheca Athenaei unicuique patebit die Mercurü, horis.. . et aSaburnı ‚Ahorn ER IA: feriarum autem tempore die Mercurü, horis ..... . Laboratorium chemicum, herbarium, apotheca mercium et museum physicum inspiei possunt quotidie, exceptis horis quibus ha- bentur lectiones. xl. 11. VI. IX. X et Xi. I—IV. XI—lI. I—IV. ANNALES ARULALDENENM 26 I, CIHIICCELVIH—CHIICCCLIX. LUGDUNI-BATAVORUM, EX TYPOGRAPHEO ’ PROSTAT APUD J. C. DRABBER. ! E. J. BRILL. 1862. QOuae hoc Annalium volumine continentur , haec sunt: ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA. Nomina Professorum, cat. 22.22 enn0n. 0.0.0 So on a © Oratio Rect. Magn. ...... ee aaa 6.00086.060 Aldıı GG 5000 00 bVocronsnnonn sone ae 00 Oratio inauguralis Professoris 1. @. HULLEMAN „2.2... Doo0oD00& ‚Series Lectionum Re OEL. he er . Numerus Studioorum 2 u a eaeeue. ö ra OO 2 Doctoreszereati ee ee I nen Ks ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA, Nomina Professorum, cat. es ee2eeenn nn . Oratio Rect. Magn. . 2.2.2... repfeike len Saeze le ee ‚Acta ini Senatn sata ahaheı alerer teure Öl BAD OLG RD 00 re 1 er1e3:.DEctonum HN N ME arakefee m ae hs >00 c Vurnerus" StUdiosorum Eee ehalte never a nee ee HDOCtOTeBn create leere sale 6.5.0 8.0.0 dio Dia. DB. bo 00 /bX 67. 71. 79. 125. 128. 136. 137. ACADEMIA GRONINGANA. Nomina; Brofessorum Suse Se anna kehren ee Tee ee Oratior.Bect!-Magn. "ion. Alena ern are ee Bir Eee Inwijdingsrede van den Hoogleeraar Mr. @. DIEPRUBS . 2. vu. .0 2 .. OrdomBectonUm ee een Eee ee: ATHENAEUM AMSTELODAMENSE. MVomnae no Jess0rUm ee N ee ee Acta et gesta in Conventibus, caet. ..... RR een een: SET LESERN EL rer Seneenereeike drehe Inwijdingsrede van den Hoogleeraar A. HEXNSIUS .. 2. een eennn ATHENAEUM DAVENTRIENSE. IN oma E00) E33 07T a A ee DOW Tec On ee Ban 050.8 0. | ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA. NOMINA PROFESSORUM ET LECTORUM, QuI INDE A D. IX FEBR. CIOIOCCCLVIII AD D. VII FEBR. CIOIICCCLIX IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA DOCENDI MUNUS OBIERUNT, RECTOR MAGNIFICUS IOANNES HENRICUS STUFFKEN. SENATUS ACADEMICI ACTUARIUS FREDERICUS KAISER. IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. I. H. STUFFKEN. ER I. BAKE, quantum aetas et valetudo sinebant. A. RUTGERS,. T. G. I. IUYNBOLL. C. G. COBET. R. P., A. DOZY. M. DE VRIES. TI. G. HULLEMAN. IN FACULTATE MEDICA. C. PRUYS VAN DER HOEVEN. G. C. B. SURINGAR, F. G. KRIEGER, A. E. SIMON THOMAS. H. HALBERTSMA IUST. Fır. 1 * NOMINA PROFESSORUM ET LECTORUM. IN FACULTATE IURIDICA, H. G. TYDEMAN, quantum aetas et valetudo sinebant. C. I. VAN ASSEN. H. COCK, I. DE WAL. S. VISSERING. IN FACULTATE THEOLOGICA, W. A. VAN HENGEL, quantum aetas et valetudo sinebant. N. C. KIST. I. H. SCHOLTEN. A. KUENEN. I. L. PRINS. IN FACULTATE DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM ET PHYSICARUM. I. VAN DER HOEVEN. A. H. VAN DER BOON MESCH., G. I. VERDAM. F. KAISER. P. L. RYKE. F. W. R. SURINGAR, Prof. extraord. P. O0. VAN DER CHIJS, titulo Prof. extraord. I. A. BOOGAARD, in Theatro anatomico Prosector. C. A. X. G. F. SICHERER, Lector German. Literarum, H. ATTWELL, Lector Anglic. Literarum. ORATIO DE MODO QUO EXPERIENTIA QMNIS NOSTRAE COGNITIONIS FONS SIT HABENDUS UNICUS, QUAM HABUIT IOANNES HENRICUS STUFFKEN, D. VIII M. FEBRUARIT A. CIOIOCCCLIX, QUUM ACADEMIAE LUGDUNO-BATAVAE MAGISTRATUM DEPONERET. AUDITORES HUMANISSIMI, SPECTATISSIMI! Constat inter ommnes veteris Philosophiae non prorsus ignaros, antiquissimos Graecorum Philosophos in rerum inquisivisse naturam, men- tem vero humanam non explorasse, neque ad viam, quae ad rerum eognitionem ducat, animum attendisse. Socrarı autem Dialectices initia debentur, quam excoluere postea PLATO et ARISTOTELES. PLATo a rebus in sensus cadentibus, quae hominum vulgo esse videntur, eas distinxit, quas solas revera esse dicebat, sensibus non percipiendas, sed mentis tanquam oculis contemplandas. Eorum autem, quibus universa PLATONIS doctrina non placebat, multi hactenus illi assenserunt, ut aut cognitioni e singularum rerum consideratione oriundae longe praeferrent eam, quae soli rationis debeatur luci, aut hanc unam scientiae nomine dignam iudicarent. Sed ut praro statuit ad rerum adspectabilium notitiam sensuum perce- ptione opus esse, ita etiam hi non negant rationem experientiae uti admi- nieulis ad copias in sinu suo reconditas in lucem proferendas. Omnes igitur fere in eo consentiunt, sine accurata rerum inquisitione nihil sciri posse: eorum autem numerus magis magisque accrevit, qui viam, quam experientiae dicere solemus, tanquam unice veram consectarentur. Neque tamen hodie desunt, qui experientiae opponant, quam dicunt, speculationem, rationem scilicet aut magis aut unice philosopham. Praeter eos, qui nihil verum certumque existimant, nisi quod aut sensui externo internove debeatur, aut iusta inde ratiocinatione eliciatur, sunt nonnulli, qui his terminis rerum scientiam finitam esse nolint, mentis propriam esse supellectilem arbitrantes. Alii rursus omnia, quibus scientiam nobis comparamus, ipsis rebus sensu perceptis, alii nonnulla mentis actioni adscribunt. 8 Il. H STUFFKEN Quae quum ita sint, cogitanti mihi, quid potissimum argumenti elige- rem, de quo magistratum academicum depositurus dicerem, se obtulit quaestio, quomodo experientia omnis nostrae cognitionis fons sit habendus unicus. Quae quidem quaestio et a mea persona non est aliena, et ad omnes artium disciplinarumque cultores pertinet. Vos, auditores, me hac de re dicentem benigne, quaeso, audite, pro humanitate vestra conniventes in erroribus sive rationis, sive orationis, quibus captus esse deprenhendar. Memorabam eos, qui experientiae opponunt speculationem. Quod attinet ad illam, non eam dico experientiam sive gwrergiev, cUl ARISTOTELES medium inter sensum et artem scientiamque locum attribuit. Sensus, ex eius sententia, cognitionis praebet semina, unde tam memoria quam expe- rientia nascitur. Haec cum arte et scientia nonnihil habet convenientiae , inter se tamen differunt. Nam experientia ad singula spectat, ars et scientia ad universa. Sed experientia ad germanam scientiam perducit eum, qui ea reete utitur. Non reapse igitur, sed verbo tantum ARISTOTELES discrepat ab üs, qui hodie omnem scientiam ab experientia profectam seu empiricam esse contendunt. Neque eam dico speculationem, cui antiquiores se dabant Philosophi. Hi enim omnem accuratiorem rerum indagationem hoc nomine appellabant, ac speculari et philosophari erat iis prorsus idem. Postea autem hoc vocabulo designari coepit singularis quaedam disputandi verique inveniendi via, quam ingressi non rebus explorandis, sed vi menti insita ad verae scientiae arcana penetrare conabantur. Philosophi, qui hanc methodum sequuntur, quamquam ultro fatentur experientiam ad singularum rerum cognitionem esse necessariam, nec verum esse quidquam, quod rebus ex hoc tanquam fonte haustis repugnet, contendunt tamen non experientiam, sed unam rationem Philosophi esse magistram. Qui naturae historiaeve se dedit studio, cognitamque habet viam, quae in utroque ad verum reperiundum ducit, nec tamen animum attendit ad cognoscendi prineipia maxime generalia, mirabitur fortasse, esse quosdam, qui alium praeter experientiam ad cognitionem aditum esse sibi persuase- rint: nihil enim ei pro certo habendum esse videtur nisi quod rite perce- ptum exploratumque sit, aut legitime ex hoc quasi fonte derivatum. At- ORATIO. S tamen non est mirum esse quoque, qui nonnullarum rerum scientiam aliunde petendam esse existiment. Nam praeter res in sensus incurrentes tales etiam animo obversantur, quae a sensibus sunt remotae, quarum tamen non omnis notitia negata nobis videtur. In omnibus gentibus paulo eultioribus fuere, qui rerum omnium naturam et originem explorarent, et ad quid homines geniti essent investigare studerent. Multi populi a ma- ioribus acceptam coluerunt doctrinam de vita animi post mortem corporis, de Deo deque eius cum hominibus coniunctione et hominum erga Deum officiis. Divinam religionis Christianae originem multi Theologi historieis defenderunt argumentis: sed eorum etiam, qui ad religionem vindicandam historiam testem adhibendam censebant, multi argumentis quoque aliunde petitis hac in re opus esse viderunt: nec profecto defuere, qui in rebus ad Dei cognitionem religionemque pertinentibus nullias auctoritate standum “esse, aut certe per fidem ad intellectum progrediendum esse existimarent. Hos omnes, quantumvis ceterum inter se discrepantes, hactenus convenire, ut omnem cognitionis materiem sensibus inesse negent, manifestum est. Theologiae autem, quam dicunt, naturali, rerum sensu externo internove pereipiendarum causam absolutam quaerenti, nonnulli opposuerunt Theolo- giany speculativam sive rationalem. Rationem nempe illi disiunxerunt ab intellectu. Huic attribuerunt rerum finitarum distinctionem, eamque illarum cognitionem, ut quo ordine sint dispositae, quo inter se cohaereant modo, seseque subsequantur, intelligamus: illi, quippe summi numinis imagini, sublimiorem assignarunt scientiam, non singulis perscrutandis acquisitam, sed ex ipsius luce enatam. His quidem non sunt annumerandi, qui notio- nes entis, unius, eiusdem, substantiae, causae et: huiuscemodi alias, ad cognitionis formam spectantes, cum LEIBNITIO aliisque, menti ipsi vindicant. Sed propius ad sententiam, quam commemorabam, accedit novae Philoso- phiae parens cartzsıus. Hic, quum animo in se converso inter ceteras ideas sibi insitas invenisset illam, quae substantiam quamdam infinitam , independentem, summe intelligentem summeque potentem, omnium rerum creatorem exhiberet, hanc nonnisi a Deo ipso proficisci potuisse demonstrare conatus est: nec dissimili modo ratiocinati sunt, qui Philosophiam cArTESI11 probabant. Animis eorum obversabatur quod postea carrzsır admiratores esplicarunt dicendo, rationem nostram, cui insint spatii temporisque infiniti, 2 10 I. H. STUFFKEN itemque ordinis, boni, pulchrique absoluti notiones, rebus finitis omnibus esse superiorem, Deumque esse in nobis, z0 pag To aAmdıvov 6 pariıLeı navra &v9gonov. Natura Dei cArTESIO, qui eum ratione cognitum esse putat, est argumento, veritatem nobis esse patefactam; tum demum autem verum nos percipere ait, quum quid clare distincteque perceperimus. Quod quum non cadat in ea, quae sensibus debemus, consequens est, magnam rerum physicarum partem scientia comprehendi non posse. „Plane profiteor,” inquit, me nullam aliam rerum corporearum materiem agnoscere, quam villam omnino divisibilem, figurabilem et mobilem, quam geometrae quan- titatem vocant et pro obiecto suarum demonstrationum assumunt, ac »nihil plane in ipsa considerare praeter istas divisiones, figuras et motus.” Sed ex hac, quam sibi informaverat, substantiae corporeae notione effi- ciebat alia, velut nullum esse spatium vacuum, nullas esse atomos, mundum esse unum et infinitum. Porro, ut denuo eius verbis utar, causas omnium, quae sunt aut esse possunt, invenire conatus est in mundo ad Deum solum, qui ipsum creavit, attendendo easque aliunde non educendo quam ex quibusdam veritatis seminibus animis nostris a natura inditis. Sed in conatu substitit nec rem peregit. Vere urerrıus dixit, methodum, quam speculativam vocat, cuius usu quis certa quadam via ac ratione ab una notione ad ceteras progrediatur, a rıcutıo demum in Philosophiam esse introductam. Eius autem perfectio ipsi debetur nEeELIO, qui ad omnes eam adhibuit Philosophiae partes. Kanrıus a sensus externi internique perceptione tum visionis formas, tum eas, quibus intelleetus in digerendis connectendisque visis utitur, distinxerat, vocabulo ab ARISTOTELE sumto, eas nominans Categorias. Mentem humanam earum esse fontem ostenderat, nihil autem iis pereipi nisi accederet sensus. Fıc#Tıo contra Philosophia est scientia, quae extrin- secus assumit nihil et ex unico principio reliqua ducit omnia. HrezLıo autem non satisfecit; quamquam disputandi ratio, qua ille utitur, habet in quo cum FıcHTıo conveniat. Methodum suam dialecticam vocavit. Est illa, HEGELIO auctore, non alia quam rei, quae vere est, ipsius: vere autem est quod absolutum est, i.e. idea absoluta, sive ratio, quae sepa- ratim considerata a categoriarum logicarum complexu non differt, diffusa autem est per naturam, cuius est veritas, unde sui nacta conscientiam ad ORATIO. 11 se revertitur. Philosophia, illo iudice, considerat rationis motum diver- sosque, quibus ea progreditur, gradus; et ratio hactenus conferri potest cum corporibus viventibus, quod se evolvenda mutatur, nec tamen a se ipsa recedit: hactenus vero inter se discrepant, quod nihil aliunde sumit ratio, sed omnia sua ex se ipsa procreat. Ratio autem, cui res omnes subiectae sunt, quum sit eadem atque illa, quae in nobis cogitat, in promptu est, qui fiat, ut Philosophus hac bene usus scientiam consequatur. Rerum enim dialecticam methodus philosophandi dialectica imitatur. Ab eo, quod non cogitari non potest, initio sumto, pergit ad notionem contra- riam prioremque negantem: negationis denique negatione prior, sed nune amplificata, restituitur. Notione enim, quae ex priore orta est, cum hac collata, apparet ambas esse partes tertiae utramque sublimiori, quam vocant, unitate complectentis. Ad hunc modum rationis purae partes, neque logicae tantum categoriae, sed naturae etiam mentisque in Jucem vocantur. Fatetur sane haec Philosophia ad omnia cognoscenda usum rationis non sufficere ; obstare enim praeter alia quod multa accidant fortuito: neque eo procedit arrogantiae, ut contendat, Philosophum, si experientia caruisset, verum nihilominus deprehensurum fuisse: sed quoniam z@ övrwg övr« sunt vonrd et r& vonr& vicissim övrwg Övr@, ea, quae Tevera sunt et ex ratione manarunt absoluta, se produnt Philosopho, rationis viam i.e. methodum dialecticam vereque speculativam sequenti. Hrezuir auctoritatem extra Germaniam pauci, Germanorum satis multi secuti sunt: sed inter hos quoque nactus est adversarios, qui luculenter demonstrarent, viam, quam ille rationi tribueret, sanae rationi adversam esse; quae autem dialecticae suae adscriberet aliunde esse derivata. Admi- randa profecto fuit HEGELIT sagacitas, multisque rebus lucem attulit; sed hoc non methodo debetur ab illo inventae aut emendatae, verum ingenio illius doctrinaeque insigni. Philosophia tamen eius documento fuit, eum, qui hac via verum investigare studeat, oleum et operam perdere. At sunt, qui etsi perspiciunt, absolutam, quae se iactat, philosophiam promissa sua non solvere, adduci tamen vix possint ut fateantur, experien- tiam omnis scientiae unicum esse fontem. Et summo quidem iure id negarent, si omnia, quae experientiae tribuimus, ex sensuum repeteremus perceptione. Constat enim notitiam nobis inesse talium’ quoque rerum, )* 07 12 I. H,. STUFFKEN quae sensus movere prorsus nequeant. Verumtamen hoc etiam certissimum est, notitiam illam, quamquam non ex sensuum perceptione oriundam , non sola mentis exstitisse actione. Cognoscendi materiem praebuit ipsa mentis natura, quam conscientiae intuemur oculis. Nulli corporis sensus mentis actiones nobis monstrant: sed ipsa eas mens percipit et interiori experientia cognoscit. Sed missis his, quos vocis ambiguitas decepit, restant alii iique a philo- sophia postremum memorata alieni, qui tamen, ne religio aliquid detrimenti capiat, experientiam omnis scientiae fontem esse unicum confiteri gravantur. Existimant enim, nec sane iniuria, nisi aliqua mentibus insit Dei notitia, nullam esse religionem vere sic dietam, nec spem immortalitatis satis esse firmam, si qualis animi sit natura penitus nos lateat: in experientia autem hie parum esse praesidii. Hi igitur aut statuere coguntur omnem, quam habeant, rerum divinarum notitiam ab una singulari Dei profectam esse patefactione, aut assentiri quodammodo iis, a quibus hac in re ipsi dissentiunt. Si autem constat sine rerum externarum internarumve perceptione percipi omnino nihil, fieri non potest, quin intelligamus, multa, quae haud paucis satis aperta videantur, tenebris esse abscondita, nostraeque de his rebus persuasioni scientiae nomen non congruere. Alia rursus revera tam sunt perspicua, ut sine ullo negotio ea cognoscamus et reperiamus nostra de illis iudicia esse vera. At quaenam cogitationes vel enuntiationes per se satis sunt certae? FEae tantum, quae analyticae in scholis vocantur. Et quaenam nulla aliena indigent ope, ut falsae esse arguantur? Quae secum aperte pugnantia coniungunt. Per se autem, sive sola cogitatione, nihil nobis cognitum est, nisi quod axiomata, quae proprie et vere dicuntur, continent, aut quae inde sequuntur. Cetera vel notissima, et de quibus nemo, nisi insanus, dubitare potest, sine ulla exceptione uni experientiae debemus magistrae. Cur autem res efficiant id quod cernimus, non vero alia omnia, illud nos penitus ignorare confitendum est. Futura cogitando praecipimus: sed quorum nulla est experientia, eorum nulla est certa pro- visio. Disciplinae physicae multorum industria et ingenio mirifice sunt excultae: incrementa autem, quae cepere, diligenti naturae investigatione parta sunt omnia. Neque alia disciplinarum moralium ratio est. Concedo has non adeo ORATIO. 13 atque illas amplificatas esse et perfectas: nec difficile intellectu est, cur non pari passu progressae sint. Disciplinae autem, quae inquirunt in animi humani naturam, quae tractant quaestiones de iusto, bono, pulchro, vel de hominum societate, unde profectae sunt, nisi ex iis, quae animo humano perscrutando cognoscimus? In his disquirendis et necessitatem agnoscimus, qua in cogitando, volendo, agendo constricti sumus, et normam, ad quam ultro cogitationes nostras et facta ipsi exigimus. Sed quae nostra sunt, quae sunt veluti fons omnium, quibus in nobis excolendis rebusque agendis utimur, haec ipsa, quamvis non extrinsecus nobis obiiciuntur neque sensus nostros afficiunt, mente tamen eorum sibi conscia percipiuntur. In sententiam de cognitionis humanae origine, quam paucis complexi sumus, non convenit Sensualismi nomen. Huic enim quidquid mens volvit ex sensuum perceptione ortum videtur. Neque Empirismi con- venit appellatio. Nam quamvis, si vera est nostra sententia, ea tantum, quae offeruntur homini, ab illo cognosci possint, vetat tamen illa in expe- rientia veritatis quaeri iudicum. Quod qui fecerunt, ii, ut speculativae methodi evitarent errorem, in contrarium mihi incidisse videntur, et quae rationis sunt ad experientiam retulisse. Sed paulo accuratius iam videndum est, quinam experientiae fines sint constituendi. Qua quidem in re KANTIT, qui in primis hunc locum illustravit, ratio est habenda. Philosophiae theoreticae KAntır mentione iniecta prae ceteris menti obversari solet decretum, res ipsas homini prorsus esse absconditas nul- lamque esse scientiam theoreticam nisi r@v paıwvoufvov. Argumenta, quibus in hac re usus est, sexcenties sunt reprobata atque etiam refutata. Et sane, si in hanc sententiam eundum esset, simul confiteri deberemus, neminem umquam scire posse, an veri aliquid perceperit. Sin autem hoc seiri nequit, frustra etiam laboret necesse est is, qui in cognitionis natura et origine explicanda operam collocaverit: neque KANTIUS ipse spe- rare potuit, se certi aliquid reperturum fuisse. Eorum vero, quae praecepit de partibus menti humanae in omni cognitione tribuendis, longe alia est ratio. Jam pridem perspectum fuerat sensibus non percipi res ipsas, sed ea percipere animum, quae vi sensuum rerumque consociata gignantur. Sensus autem quum moventur, accipimus aliena, sed ubi rerum notitiam comparamus ipsi in actione versamur. Vel res singulae ne leviter quidem 14 I. H. STUFFKEN pereipi possunt, nisi mentis ad hoc opera adhibita. Movetur animus eas a contiguis discernens earumque partes et proprietates cogitatione compre- hendens. In hoc animi motu temporis spatiique nascuntur notiones. Fieri enim non potest, ut motum cogitet animus, quin has, quas KANTIUS visionis formas nominavit, ex sinu suo proferat. Quod non ita intelligen- dum est, ac si, quod Philosophus acutissimus voluit, de suo rebus tribuat, quod illis deest, sed mentis actione pereipi, quod e sensibus peti nequeat. Idem dicendum est de iis, quae categoriae appellari solent et normae sunt quaedam, ad quas res animo oblatas exigimus et inter se distinguimus, et quaedam quasi vincula, quibus eas inter se colligamus. Nam hae quoque ita nobis sunt propriae, ut a rebus non sint alienae. Menti sunt rebusque communes, atque hac communitate fit, ut res non sensus tantum afficiant, sed intelligi possint. Similia enim, ut veteri in proverbio est, similibus cognoscuntur. Nisi enim statuere velimus cum nonnullis supe- rioris seculi philosophis, omnem nostrae mentis actionem constare sensa- tione, quam vocabant, aut primigenia aut transformata, et cogitandi ac sentiendi negotia eodem plane redire, concedendum est, menti praeter sensus alia cognitionis adiumenta esse. Sed nulla sunt praeter ipsam cogitandi vim, quae cernitur in rebus ope categoriarum digerendis copu- landisque. Quod quidem ad causae categoriam attinet, iam muMıus ostendit, rem alteram altera effici, sensu non comprehendi. Et re paulo accuratius per- pensa intellectu facile est, res mutandi effieiendique vim in sensus non cadere. Ad naturae cognoscendae viam illi ducunt, sed in rerum natura nullas agnosceremus causas, nisi ipsi essemus auctores sive causae nostrarum cogitationum, huiusque rei haberemus conscientiam. Ut alia, sic quod huie notioni subest, in nobismet ipsis inventum, ad naturae explicationem traducimus. Non igitur ab omni parte verum est, quod a multis praedicari solet, omnes nostras de natura cogitationes ex sensuum manare fonte. Confessi sumus, quae in. animo deprehendantur non ab omni experientia esse remota. Sed cogitandi cognoscendique subsidia, quae in nosmet ipsos introspicientes invenimus, non habitus sunt aut affectus animi, sed actio- nes. Mens sua agit, materiamque suggestam disponit et variis modis connectit. Mentis autem actioni res, quae pereipitur, dat occasionem , ORATIO. 15 sed neque actionis, neque legum, ex mentis ipsius natura exortarum , quibus est adstricta, veluti mater est. Certissimum quidem est nos harum legum esse ignaros, nullasque categoriarum effingere posse notiones, prius- quam ad cogitationem nostram animum attenderimus. Verum quemadmodum cetera nostra non tum demum existunt, quum eorum fimus conscii, ita neque illi animi motus inter se diversi, quibus res comprehendimus atque intelligimus. Ut igitur ille in errore versatur, qui se ex nudis mentis conceptibus doctrinae corpus effecturum sperat, quum antitheseos syntheseosque via procedens, nihil agit aliud, quam ut revocet seposita, quae memoriae infisa haeserant, sie, si quid video, is quoque fallitur, qui supra commemorata intelligendi instrumenta ex sensuum visis nata et a rebus distincta sive abstracta esse putat. Non negandum est eadem via notiones categoricas atque alias informari: sed utrarumque diversa est materia. Harum ma- teria ipsa est cogitatio, seu mentis actio materiam undecunque ortam dige- rentis cognitionemque inde efficientis. Distingui solebat inter disciplines empiricas et rationales. Dialecticam qui sequuntur methodum, ea, quae vere sint, una ratione cognosci existimant. Sed rursus empiricae methodi patroni nimii mihi videntur, quum experientiam disciplinarum etiam, quae formales dieuntur, unicum esse fontem ‚contendunt. Mathematicam illi subiieiunt Physicae. Et Geo- metria quidem Physicae pars hactenus diei potest, quod tractat quae omnibus corporibus sunt communia. Sed quamquam, ut figuram vel spatium cogi- temus, nulla experientia opus est, inde tamen haud pauci harım rerum notionem natam esse arbitrantur, Sed si vel hoc largiamur, tenendum est eorum, quae sensibus pereipiuntur, in disciplina ipsa excolenda nullum esse usum. Inventa eius, uti ab una mentis cogitatione orta sunt, sic nulla adhibita experientia vera esse demonstrantur. Fatendum est Mathe- maticos corporum simulacra in animo praesentia contemplari, sed in is etiam sunt, quae nulli rerum observationi, sed soli debeantur cogitationi, quae hie praecedit, dum sequitur contemplatio. Jidem, quibus nos oppo- nimus, contendere solent, omnia, quae axiomatibus enuncientur, non ex unius mentis functione provenire, sed experientiam fontem habere unde emanent: idque effici putant hoc argumento, quod multi eorum sunt inscii. 16 “I. H. STUFFKEN At pauciores non sunt, qui cogitandi leges, quibus omnes parent homines, quasque mentis proprias esse haud facile quis negaverit, plane ignorent. Sed id quoque demus, experientiae deberi quae axiomatibus contineantur; inde autem eorum veritatem probari pernegandum est. Veritatum neces- sariarum nomine ab illis, quae usu cognoscuntur, non sine causa seiuncta sunt. Incurrit quidem haec distinctio in reprehensionem nonnullorum dicen- tium, naturae leges experientia cognitas non minus necessarias esse habendas. Sed sie vocabulis luditur. Necesse est duo tertio aequalia inter se esse aequalia, aequalesque causas aequales habere effectus: necesse est etiam magnetem attrahere ferrum. At ita duo memoramus genera, quae multum inter se differunt: illud perspicimus, hoc non item. Quare magnes ferrum attrahat ignoramus: rem ita se habere experientia tantum didieimus: qua si caruissemus, non videremus a vero nos aberraturos, si magneti hanc attrahendi vim denegaremus. Simulatque autem hoc sensibus est perceptum, non possumus dubitare, quin omnibus eiusdem generis lapidibus idem commune sit. Quid ita? Quoniam intelligimus cogitationem, aequales causas inaequales habere effectus, non minus absurdam esse, quam quid- quam sibi ipsum esse dissimile: quod sane experientiae tribui nequit. Praeterea sola rerum contemplatione, quid sit factumque sit, non quid futurum sit, mens assequitur. At mihi occurrere video, qui dicat, ex uno omnia huic aequalia cognosci posse. Rectissime. Si autem rogatus, quare ex uno de ceteris constet, nune quoque experientiam causaris, nonne vides in orbem te circumagi et rationem afferre nullam? Experientiae igitur tribuamus quod est experientiae, sed rationi quod est rationis. Longe abest ut negem, saepe rationi esse adscripta, quae aliunde petita essent; sed restant, quae summo iure ei referuntur accepta: illa dico, quae ita probari possunt, ut demonstretur contrariüm ne posse quidem vere cogitari. His et his quidem solis veritatum necessariarum convenit appel- latio. Qui autem putat, experientiam eorum quoque esse matrem, statuat ille necesse est, eidem ipsam quoque cogitandi facultatem deberi. Si vera sunt, quae in medium attuli, existimandum est, omnem cogni- tionis materiem oriundam esse ex sensuum perceptione animique con- scientia, formam autem ita nobis esse adscribendam, non ut rebus obtrudamus, quae ab iis aliena sunt, sed ut vi mentis naturali coneipiamus, ORATIO. 17 quae ad res intelligendas et ad internam earum naturam cognoscendam requiruntur, at sensuum captum superant. A vero aberrant, qui disc» plinas ab experientia profectas satis certas esse negant: multa enim ita demonstrant illae, ut nihil desit ad fidem faciendam. Atqui utuntur in hac re non solum sensuum visis, sed rationis etiam decretis. Quae autem ad res explicandas assumunt ex iis, quae sensibus accepta sunt, illa cogni- tionis principia ipsa sunt obscura: quod fateatur necesse est quicunque tenet non modo, sed perspectum habet quid sit, cuiusvis rerum scientiae experientiam esse magistram. Longe autem abest, ut verae rerum cogno- scendarum rationes omnes iam sint repertae. Saepissime quid fiat pereipi- mus, sed causam ignoramus. Hominum industria et sagacitas disciplinas praesertim physicas mirum in modum excoluit et amplificavit: sed multis in clarissimam lucem collocatis multo plura adhuc in tenebris iacent. Qui igitur non acquiescit in quibusdam scientiae partibus et tanquam fragmentis,, sed omnium rerum cohaerentiam veraque earum principia cognoscere cupit, hie experientiae fines egredi cogitur. Ad analogiam quidem eorum, quae bene cognita habet, iudicium fert de ceteris: sed causarum scientia, ubi explorationis earum periclitandae copia non est, plerumque nihil aliud est quam coniectura sive hypothesis, quam veram esse liquido demonstrari nequit. Notissimum est a viris summo ingenio praeditis excogitata esse, quae rerum inter se diversissimarum ita reddant rationem, ut veras earum causas repertas esse credendum sit. Sed hypothesium, quibus utendum est, aliae, etsi fortasse non minus verae, luculenter probari non possunt. Et sive eiusmodi sunt, ut pro certis haberi mereantur, sive tales, ut supersit dubitandi locus, non inductione legitima, sed ratione non omnino solida nituntur. Hypothesibus qui utatur, manifestum est eum non prorsus obtemperare praecepto, nihil pro certo habendum esse, nisi quod expe- rientia constet. In antiquis Philosophis fuere, qui contenderent sapientem nunquam opinari. Et profecto Deus haud opinatur, sed ne sapientissimus quidem mortalium ab opinione abstinere potest: hactenus autem differt ab insipiente, quod cognitionem valde imperfectam vere ita dietae scientiae non aequiparat, nec coniecturas, ne verisimillimas quidem, cum iis confundit, quae per se sunt certa aut firmis argumentis probata. Sed sapientiae studiosus non 3 18 I. H., STUFFKEN coercendus est penitus intra limites exactae, quae dieitur, scientiae. Quod si fieri posset, parum prodesset: nam viis usitatis relietis ille eo duci potest, ubi deprehendat, quae antea inventis lumen afferant. Qui autem perfectius quid appetit quam scientiae partes experientiae ope consequendas, hie aliam viam, quam parum refert utrum speculativam appelles an alio vocabulo designes, ingrediatur necesse est. Rerum genera, proprietates, magnitudines, coniunctiones disiunctionesque et omnino mutationes expe- Yientia cognoscuntur: at non ostendit illa, quid sit quod rebus visu, tactu, auditu perceptis, materiaeque nomen gerentibus, subiectum sit. Nostri conscientia compertum est nobis, quid agat animus, quaeque eius sint affectiones: sed non item, quid sit illud quod cogitat, sentit, decemnit. Quae autem disciplinis mathematicis, physicis, ethicis subiectae sunt notiones temporis, spatii, motus, virium, atomorum, iusti ac boni, necessarii et contingentis et id genus aliae, utrum nulla excepta originem debeant expe- ientiae, an partim ex mente ipsa depromptae sint, in controversia est: hoc autem dubio vacat, earum naturam experientia non explicari. Verum dicet fortasse aliquis, se illarum naturam non curare, sed ea tantum quae- rere, quae experientia constare possint, aut ex his certa ratione conse- quantur. Nec diffitendum est haud ita magno numero esse homines, qui accurata talium rerum exploratione delectentur. Eorum tamen, qui hanc quaestionem, metaphysicam scilicet, contemnunt, nonnulli imprudenter incidunt in opiniones metaphysicas, sed nulla ratione nitentes. Qui autem philosopha gaudent natura sponte sua impelluntur ad talia exploranda. Quamquam de naturae studio aliter censent quam PrLATo, id tamen cum eo maxime agunt, ut non solum cognoscant adspectabilia et leges, quibus haec obtemperant, sed praesertim, quid vere sit et quaenam iis, quae sensibus monstrantur, sint subiecta. Non latet eos, haec non ita posse cognosci, ut nulla supersit dubitandi causa: at propterea illa non intacta relinquenda esse existimant. Insita eorum animis philosophia vetat eos a philosophando desistere. In primis quaestio de summo omnium rerum principio ad Philosophiam pertinet; etsi agitatur etiam inter illos, qui ceterum Philosophiam parum eurant. Quod quidem mirandum non est. Animus enim humanus natura sua ita Comparatus est, ut tendat ad Deum, atque haec propensio in ORATIO. 19 homine augetur, quum sentiat se non solum pendere a multis rebus extra suam potestatem positis, sed etiam legibus teneri, ad quarum normam . vitam actionesque instituat. Propagatur haec Dei cogitatio per societates religionis communione iunctas, quae persuasionem, esse Deum, mundi conditorem, rerum humanarum gubernatorem, summum legislatorem iudi- cemque aequissimum, omniumque omnino bonorum largitorem, tenerae iuventuti instillant et apud homines aetate provectiores confirmant, tum oratione, tum ritibus sacris ad Deum colendum institutis. Adiungitur de Deo rebusque divinis doctrina quaedam, quae, etsi agit de eo, quo maius cogitari nequit, haud magis tamen ab uno veri scientiaeque amore originem ducit, quam vulgaris de Deo rebusque divinis persuasio. Sed nec 'Theo- logiae pars, quae ad Philosophiam pertinet, eandem veri investigandi viam sequitur, ac ceterae disciplinae. Hae a singulis rebus accurate consideratis initio capto ad generaliora lento gradu procedunt: illa ingentem rerum multitudinem, nondum satis cognitam, uno quasi impetu transsiliens, rerum omnium principium animo contemplari properat. Quamvis autem via ac ratio, qua ceterae diseiplinae inventae et excultae sunt, differat ab ea, quam inierunt homines ad Deum agnoscendum et quantum fieri. posset cognoscendum, habent tamen aliquid similitudinis. Illae, quum res natu- rales humanasque interpretari conantur et in primas inquirunt causas, tales etiam admittere coguntur, quarum veritas non ita demonstrari potest, ut nullum contradicendi se prodat argumentum. Theologia a religione pro- fecta perfectissimum nullisque limitibus circumscriptum rerum omnium auctorem mente assequi annititur. Non difficile igitur est intellectu, statuta eius non ita confirmari posse atque illa, quae ab experientia vulgari propius absunt. Fieri nequit, ut ullus mortalium Dei scientiam habeat vere ita dietam. Sed aliis etiam disciplinis usu venit, ut quae in iis sunt summa, demonstrationem non capiant. Illi autem, qui disciplinis exculti sunt, quidquid primum eos induxit ad Deum cogitandum agnoscendumque, id maxime student, ut de rerum omnium conditore et gubernatore sententiam acquirant cum rerum, quam acquisivere, scientia cohaerentem. Sunt tamen inter viros ingenii doctrinaeque laude florentes, qui palam profiteantur, suas de rebus divinis sententias cum iis, quae bene cognita esse arbitren- tur, aperte pugnare, neque se tamen eam ob causam moveri, ut ab 5* 20 I. H, STUFFKEN alterutra parte discedant. Hos reperies praesertim inter experientiae patronos acerrimos. Sed quamquam ceterum nimii fortasse sunt in experientia lau- danda, hac tamen in re debitam ei denegant fidem. Ita vero eam observare oportet, ut nihil, quod ei adversetur, pro vero amplectamur; nec minus ea, quae experientia respuit, spernamus, quam quae sibi ipsa contraria esse ‚perspicimus. Hoc tantum caveamus, ne ea, quae experientiae ope revera cognita sunt, confundamus cum iis, quae ab ea ducta esse creduntur, sed aliunde profecta sunt, partimque nihil habent, quod experientia docere possit. Nec quod intelligere non possumus propterea tale esse opinemur, ut aut non sit aut fieri nequeat. Itaque de Deo rebusque divinis teneamus, quae, quamvis superent quidquid naturam et nosmet ipsos perscrutantes didieimus, his tamen non adversantur, et scientiae experientia partae non impedimento sunt, sed complemento. Ad alteram accedo officii partem commemoraturus ea, quae hoc anno Academiae laeta tristiaque acciderunt. Facere non possum, quin primum gratuler Regi augustissimo, cui con- tigit filii dilectissimi, Principis Arausiae, videre diem natalem duodevice- simum, gratoque recolere animo, regni haeredem ad eam pervenisse aetatem, quae aditum ei faciat ad rempublicam capessendam. Laetus dies fuit ille toti patriae, optima quaevis de iuvene generosissimo speranti, inque prima patriae urbe multisque aliis locis magno apparatu celebratus. Qua quidem in re si aliis fuimus inferiores, nullis secundi esse volumus in studio erga Principem, Patremque eius augustissimum et gentem omnino Arausiacam. Magno duximus honori, Regi, filium carissimum bona disciplina educari optimisque artibus instrui volenti, nihil melius esse visum, quam eum, curae traditum viri et generis et animi praesertim nobilitate conspicui, huc mittere, qui et ab aliis viris doctis et a nonnullis Academiae nostrae Pro- fessoribus doctrina institueretur. Multorum ex illustrissima sua gente exemplum secutus, ante hos duos annos Princeps Regius albo civium academicorum, est inscriptus: sibi autem suos devinxit Praeceptores ingenii ORATIO. 21 bonitate, alacri discendi studio et eximiis in literis disciplinisque progres- sibus, Academiae cives mira comitate et humanitate, omnes morum honestate animique virtute. Praeceptorum ex nostro ordine tam honorificum, cum de omni vita eius, tum de studiis, fuit iudicium, ut suadente Facultate iuridica Senatus academicus unanimi consensu Doctoratum iuris Romani et hodierni, honoris causa, ei decerneret; quem honorem pro suo literarum amore lubens accepit. Rex autem quale iudicium ferret de iis, qui filüi studiis praefecti fuissent, palam fecit, quum equestris ordinis insignia et ceteris praeceptoribus et iis praesertim, qui in collegarum nostrorum sunt numero, donaret. Honores, viri clarissimi, qui in vos collati sunt, vobis gratulamur. Documento sunt illa, quanti Rex aestimaverit filium dilectis- simum, Regni haeredem, bonis instructum esse artibus, quantique fecerit operam vestram hac in re praestitam. Hoc autem ante omnia vobis gra- tulamur, contigisse vobis, ut cura vestra et industria prodesses Principi nobis omnibus carissimo atque adeo patriae universae. Quam vellem post laeta haec silere possem, quod nunc commemorare debeo, nec sine gravi animi dolore attingere possum. Nobilissimus van LIMBURG STIRUM, civitatis Leidensis Consul et Curatorum huius Academiae collegio adseriptus, flebili morte nobis ereptus est. Lugent optimum virum sul, quibus erat carissimus; lugent urbis Academiaeque cives, quorum observantiam amoremque sibi conciliaverat animi integritate et benignitate inque muneris administratione diligentia et religione. Egregü viri memoria in animis nostris vigebit. Nuper subita morte patria amisit quoque virum illustrissimum van EWICK VAN DE BILDT, de republica diversis muneribus obeundis et cura etiam publicae iuventutis institutionis agenda meritissimum. Inter Academiae huius Curatores relatus per aliquot annos utilem ei operam navavit, donec aetatis causa munerum vacatione impetrata Ultraiectum concessit. Dolemus illius urbis Academiae non licuisse diutius frui cura, quam vir doctrina et ingenii dotibus animique virtute pariter insignis susceperat. Regi augustissimo gratiam debemus, quod in locum illustrissimi van LIMBURG STIRUM morte vacantem substituit DANIELEM TIEBOEL SIEGENBEER, virum amplissinum, civem nostrum, Academiae nostrae quondam alumnum eximium, literarum amore doctrinaeque laude insignem. De munere, vir 22 I. H. STUFFKEN amplissime, tibi demandato gravissimo ac splendido, impense tibi gratula- mur, nec minus Civitati Leidensi Academiaeque de te Consule et Acade- miae Curatore. Nulli dubitamus, quin cum collegis tuis, viris amplissimis, Academiae Curatoribus, quos salvos esse et incolumes magnopere gaudemus, gloriae eius inservire bonarumque artium et literarum studia iuvare velis, utilissimamque ei praebiturus sis operam. Faxit Deus ut diu praesis Civi- tati, Academiaeque curam geras, vitaque tua sit felicissima. Vobiscum, collegae aestumatissimi, viri clarissimi, laetamur, nostri ordi- nis neminem hoc anno morte nobis esse ademtum. ÜClarissimus autem van ASSEN, qui septuagesimum aetatis annum impleverat, rude donatus est. Per longam annorum seriem Academiam nostram insigniter ornavit vir, et iuris et literarum elegantiorum scientia praecellens, et de iuventute Iuris- prudentiae operam dante optime meritus. Beneficiis in Academiam collatis cumulum addidit, Curatorum petentium, ut Professoris munus, donec vacanti cathedrae prospectum esset, obire pergeret, voluntati obtemperans. Gratias tibi agimus, vir clarissime, quod, quum otio tibi frui liceret, hoc onus suscipere et sustinere voluisti, quemadmodum numquam pepercisti labori, quo eximios ingenii doctrinaeque fructus cum discipulis communi- cares. Quod quanti faciant, et quonam loco et numero te tuamque institutionem habeant, nuper eximio modo declararunt multi cuiusvis ordinis viri, quibus te iuris praeceptore uti contigerat. In hoc autem admodum delectamur omnes, quod tibi ad aliorum studia iuvanda, quum non desit animi voluntas, vires quoque corporis suppetunt: quae ut tibi diu incolumes serventur Deum enixe precamur. Rebus prosperis grato animo memorandis annumerandum est, viros cla- rissimos aetatis causa antea rude donatos, TYDEMANNUM, HENGELIUM, SCHRANTIUM, BAKIUM, salvos esse omnes, nec modo in vivis esse senes, sed corpore et animo vigere: nec modo memoria recolere labores laudabiliter peractos, sed in doctrinarum studiis perseverare eorunıque fructus identidem in lucem edere haud spernendos. Quod tibi in primis dietum aceipe, clarissime VAN HENGEL, quem prope octogenarium admiramur omnes, quum iuvenili ardore literarum studia tractare tuisque operibus praeclaris hanc patriam nostram ornare pergas. ORATIO. 23 In locum clarissimi BAKE, qui plus quadraginta annos in hac Academia cum omnium admiratione literas antiquas docuit, suffectus tu es, clariss. HULLEMAN. Onus suscepisti haud sane leve, eoque gravius, quod locum occupasti viri omni laude celebratissimi et collega additus es clarissimo coBET in hoc literarum genere principatum tenenti. Gratissimum autem fuit nobis te munus, quo dignissimus iudicareris ab omnibus te noscenti- bus, non detrectasse. Nobis enim persuasissimum est Latinas quoque literas te doctore suum habituras esse honorem. Speramus non tantum, sed plane confidimus fore ut opera tua harum literarum studia vigeant erescantque. Placuit Regi augustissimo provinciam, quam clariss. van AssEN solus tenebat, in duas dividere partes, earumque alteri praeficere clariss. van BONEVAL FAURE, Jurisprudentiae in Academia Groningana Professorem , alteri IOELEM EMANUELEM GOUDSMIT, virum consultissimum, civem nostrum. Gratiam habemus Academiae Curatoribus, auctoribus huius consilii. Etenim tum opus bipartientes, tum Regi suadentes, ut his viris iuris peritissimis iuris docendi provinciam committeret, de studiis academicis bene meruisse censendi sunt. Nam magna in spe versamur fore, ut utriusque opera iuris et Romani et patrii studium incitetur civesque nostri uberes inde capiant fructus. Non minus igitur Academiae gratulari nos oportet de Professori- bus designatis, quam his viris de honoribus in eos collatis. Precamur autem, ut provinciam uterque suam feliciter ineat, inque docendi munere prospera utatur fortuna. Superest ut verbo moneam virum ornatissimum ATTWELL literarum An- glicarum Lectorem esse creatum, se autem brevi post munere sibi deman- dato abdicasse. Pauca addenda sunt de studiorum adminiculis et instrumentis. Quae ante hos sex annos de hac ipsa cathedra verba faciens dixit Rector Magni- ficus, haec, quoniam praesentibus plane congruunt, nostra facere possumus. »Bibliothecas, inquit, Musea, Theatra, ceteraque eiusmodi loca si perlu- 24 L H. STUFFKEN „stramus, auctam rerum multitudinem, aptum eorum ordinem, integrita- „tem, curam in adparando, describendo, et conservando, nitorem et »splendorem , quibus oculi alliciuntur, admiramur; studium porro et dili- „gentiam , immo industriam et laborem eorum, qui his administrandis »praepositi sunt, maxime laudamus.” Quod autem amnotavit vir clariss. de Academiae et Urbis Nosocomia coniungendi consilio, quo medicae insti- tutioni amplior daretur locus, optatum eventum nondum habuit. Sed aedificium Physices, Chemiae, Anatomiae usibus destinatum, quod Cura- torum debemus munificentiae, perfectum est idoneamque, qua instruatur, supellectilem exspectat. Specula astronomica aedificari coepit. De Astro- nomia, cui nunc multo meliora comparantur subsidia, gaudemus admodum: gratulamur autem tibi, clarissime KAISER, de hac disciplina in patria nostra optime merito, qui exiguis subsidiis magna perfeeisti et Academiae gloriam amplificasti. Quam maxime optamus, ut conservetur tibi vita, confirmeturque valetudo; et ubi nactus fueris Astronomiae instrumenta et te et illa digniora, concedatur tibi his uti longo annorum spatio in nobilissimae disciplinae emolumentum. Silentio tamen opprimendum non est, fama ad nos delata de speculae intra horti botanici fines aedificandae consilio, gaudio nostro aliquantum doloris esse admixtum, Senatumque academicum unanimi fere consensu, frustra tamen, Regis Ministrum rogasse, ut alius quidam speculae exstruen- dae assignaretur locus, hortus, Academiae nostrae ornamentum, servaretur integer. Museo Historiae naturalis, doctissimo TEMMINcK, cui id infinita debet, sub finem anni academici superioris mortuo, Rex praefecit collegam nostrum IOANNEM VAN DER HOEVEN, Zoologiae praesertim scientiae laude et in patria et apud exteros celebrem; locumque huic proximum mandavit doctissimo SCHLEGEL, eumque, ut viri eruditissimi in eandem scientiam merita publice praedicaret, Professoris honorarii titulo condecoravit. Honores illos, viri clarissimi, gratulamur vobis Academiaeque. Haud enim dubitamus, quin vestra cura musei illustris splendor non solum conservetur, sed etiam augeatur. Non iniusta est querela saepius repetita, quod in Bibliotheca academica libri desiderentur multi, quibus ea sine damno carere nequit. Laudanda ORATIO. 25 tamen est liberalitas Curatorum, qui ut librorum historicorum copia auge- retur, pecuniae in Bibliothecam erogatae additamentum adiunxere haud contemnendum: nec silentio praetereundum pecuniam extraordinariam satis magnam ex aerario publico esse depromtam tum ad libros zoologici maxime argumenti coemendos, tum ad Codices aliquot Syriacos, qui Londini asser- vantur, manuscriptos transscribendos. JAcoBo GEEL, viro clarissimo, qui, ut successoris, viri doctissimi, verbis utar, per sex et triginta annos Bibliothecae publicae singulari prudentia et liberalitate praefuit et de eivibus et de externis optime meritus fuit, otium cum dignitate concessum est. Nos quoque ex animi sententia viro claris- simo gratulamur. Nos quoque habemus in votis, ut post praeclare actos labores placida illi contingat senectus, diuque conservetur nobis aliisque multis, quibus est carissimus. Tibi quoque, doctissime pruyeers, cui Bibliothecae academicae cura iam mandata est, ex animo gratulamur. Non minore quam venerandus decessor tuus utere felicitate. Solertia tua prudentiaque confidimus pariter ac voluntate. Utinam te curante Bibliotheca multorum utilium librorum accessione locupletetur. Denique ad vos venio, leetissimi iuvenes, in hac Academia liberalibus artibus et disciplinis operam dantes. Dolemus vestros sodales GuiLELmum LUDOVICUM WEYER €i FERNANDUM ADRIANUM WALTHERUM VAN CAMPEN, Medicinae Candidatos, ingenüi bonitate et doctrinae praestantia conspicuos, spatium academicum fere emensos, uti propinquis suis amieisque, ita medicae arti morte ereptos esse. At gaudemus tamen ceteros vos omnes esse salvos. Numerus vester hoc quoque anno auctus est, unde documen- tum capimus Academiae famam mansisse integram. Nos vero minus civium multitudinem quam praestantiam in gloria ponere oportet. Virtutem autem vestram morumque honestatem si praedicamus, id iure meritoque fieri valde laetamur. Mihi nihil accidisset molestius, quam ut cogerer Rectoris uti auctoritate ad peccata coercenda. Sed, quod gratus agnosco, hoc onus mihi imponere noluistis committendo quod offieii causa reprehendere de- buissem. Quae pectus relaxant exhilarantque distinguere didicistis a vitiorum licentia, quae, uti eivitatem perturbant,, sic corpus animumque vigore suo 4 26 I. I. STUFFKEN ORATIO. privant. In studiorum curriculo non omnes, quod nemo mirabitur, eandem ingenii, iudicii, memoriae vim, non omnes eandem sedulitatem et indu- striam feeistis conspicuam. Sed alii vestrum quod desiderabatur assiduo labore nec sine fructu supplere conati sunt: aliis nihil antiquius fuit quam egregias mentis, quibus emineant, dotes diligenter. excolere. Perseverate, optimi iuvenes, in artium, doctrinarum literarumque studüs. Quod emen- dandum esse ipsi videtis, emendate, quod conservandum conservate, quod excolendum, intentissima cura excolite. Erga parentes, Academiam, pa- triam, quidquid iure suo a vobis postulant, religiose praestate. Sic, Deo adiuvante, artibus, doctrinis, literis colendis huie patriae nostrae emolu- mento aliquando eritis et ormamento. Ad muneris Rectoris finem perveni. Omnibus, qui eius administrationem mihi uteunque reddiderunt faciliorem, gratias ago habeoque maximas, Lubentissime autem id depono tibique trado, clarissime sımoN THOMAS, cui Rex augustissimus id in proximum annum detulit. Salve, vir magnifice, iterumque salve. In munere tuo obeundo prospera utere fortuna. Deus si annuit votis, te Rectore vigebit et florebit Academia Lugduno-Batava. Dixi. ACTA ET GESTA ACADEMIAE LUGDUNO-BATAVAR. 1858, Die 20 m. Martü. Vir clarissimus 1, e. HULLEMAN munus auspicatus est Die 16 Die 21 Die 17 habita oratione »de Zitterarum ‚praesertim Latinarum apud Romanos studüis Nerva Traiano Imperatore.” m. Tunii. Senatus decrevit doctoratum Juris Romani et Hodierni honoris causa conferre in Celsissimum Regiumque sviLıELmum NICOLAUM ALEXANDRUM FREDERICUM CAROLUM HENRICUM, Princi- pem Arausiacum. Reeitantur literae Curatorum cum Senatu communicantium Le- etorem linguae Anglicae a se creatum esse virum omatissimum HENRICUM ATTWELL, m. Octobris. Recitantur literae quibus vidua comitis A. 0. E. van LIMBURG STIRUM, Urbis Consulis et Academiae Curatoris, Senatum de viri amplissimi obitu certiorem facit. Reeitantur literae Curatorum Senatum certiorem facientium Le- ctorem linguae Anglicae u. artwerz docendi provinciam deposuisse. 1859. m. Ianuari. Senatus designavit quatuor Professores, quorum no- mina ad Regem deferantur, ut inde in proximum annum Aca- demicum Academiae Rectorem Magnificum eligat. Sunt autem 4* 28 Die ACTA ET GESTA. ABRAHAMUS EVERARDUS SIMON THOMAS, HENRICUS COCK, ABRAHAMUS KUENEN, PETRUS LEONARDUS RIJKE. Designantur porro quatuor Professores, viri clarissimi: I. H. STUFFKEN, S. VISSERING, H. I. HALBERTSMA, I. I. PRINS, e quibus in proximum annum Actuarius constituatur. Assessores in proximum annum creati sunt viri elarissimi: I. DE WAL, N. c. KIST, G. I. VERDAM, C. G. COBET. Recitantur literae Curatorum Senatum certiorem facientium viro clarissimo ı. GeeL Bibliothecario Academico honestam missionem concessam esse et in eius locum substitutum esse virum doctis- simum W. G. PLUYGERS. Recitantur literae Curatorum, quibus Senatum certiorem faciunt viro clarissimo VAN ASSEN propter aetatem septuagenariam hone- stam missionem concessam esse. Item eorundem literae, quibus cum Senatu communicant Decre- tum Regium, quo Professores Ordinarüi in Facultate Iuridica creati sunt viri clarissimi R. T. H. P. L. A. VAN BONEVAL FAURE e£ I. FR. GOUDSMIT. m. Februarüi. Recitatur Decretum Regium, quo in annum proximum Academiae Rector Magnificus creatur vir clarissimus ABRAHAMUS EVERARDUS SIMON THOMAS. ACTA ET GESTA. 29 Die 8 m. Februarii. Rector ad Senatum refert in conventu Guratorum , Rectoris Magnifici et Assessorum Actuarium in proximum annum creatum esse virum clarissimum IOANNEM HENRICUM STUFFKEN. Rector Magnificus cum Senatu reliquisque Professoribus in au- ditorium maius descendit et ascensa cathedra orationem dieit » de modo, quo esperientia omnis nostrae cognitionis fons sit habendus unieus.” Mox solemnibus verbis posito magistratu Rector e cathedra descendit. i Novum Rectorem Magnificum Professores in senaculum deduxe- runt et officiosissime salutarunt. ORATIO DE LITERARUM, PRAESERTIM LATINARUM, APUD ROMANOS STUDIS, NERVA TRAIANO IMPERATORE, QUAM HABUIT IANUS GERARDUS HULLEMAN, A. D. XX M. MARTII A. CIOIOCCCLVIL, QUUM IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAYA LITERARUM HUMANIORUM ET PHILOSOPHIAE THEORETICAE PROFESSIONEM SOLLENNI RITU AUSPICARETUR. ACADEMIAE LUGDUNO-BATAVAE CURATORES, VIRI NOBILISSIMI, AMPLISSIMI! QUI CURATORIBUS AB ACTIS ES, VIR CONSULTISSIME! RECTOR MAGNIFICE, CETERIQUE ARTIUM AC DISCIPLINARUM PROFESSORES, VIRI CLARISSIMI! QUI IN HAC URBE AUT PROVINCIA MUNERUM HONORUMQUE AMPLITUDINE INSIGNES ESTIS, VIRI SPECTATISSIMI! LITERARUM DIVINARUM INTERPRETES PLURIMUM VENERANDI! DISCIPLINARUM ET ARTIUM DOCTORES CONSULTISSIMI, PERITIS- SIMI! ORNATISSIMI ACADEMIAE HUIUS ALUMNI, COMMILITONES OP- TATISSIMI! QUOTQUOT DENIQUE ADESTIS, CIVES ET HOSPITES, AUDITORES HUMANISSIMI! Si quid valent in oratore, praeter ingenium, usus atque exercita- tio, si quas debet ex utroque accipere vires, quo tandem animo me esse censetis, qui publice dicendi partes primum hac hora sustineam, idque in tanta auditorum lectissimorum frequentia? Si porro eum constat esse ora- torem, qui de omni quaestione pulchre et ornate et ad persuadendum apte dicere, pro dignitate rerum, ad utilitatem temporum, cum voluptate au- dientium possit !), vestrae exspectationi quomodo ego satisfaciam, qui penitus sentiam in me illud convenire: &yo Ö' aromyog eis Öxhov Öovvaı hoyov? Sed quantacunque verecundia hoc suggestum ascendi, ex quo solent non- nisi composite, ornate, copiose eloquentium audiri voces, est quo vacillan- tem animum confirmari, quo vires paene deficientes corroborari sentiam : 5 34 I. G. HULLEMAN vestra, A. A.! benevolentia, indulgentia, humanitas, Quam quidem spem si non temere concepisse videor, vos oratoris et voluntatem laudabitis et artem incomptam aequi bonique facietis. Historiam gentiam qui statuunt humanitatis esse historiam, hi quum recte definire mihi videntur, tum eo ipso indicare verissime, artium et literarum cultui quam arta intercedat cum civili ac morali populorum con- dicione necessitudo. Et vero cuiuscunque gentis vel nationis res diligentius attenderis, ubivis tum maxime floruisse cum artibus literas videbis, quum vigentibus legibus et moribus ipsae florerent civitates; tum florem venusta- temque sensim amisisse, quum flueret atque inclinata esset disciplina mo- rum. Cuius quidem rei, ut alia omittam, in Romani imperii historia exempla sunt luculentissima. Quamvis enim post Actiacam pugnam, omni potestate ad unum collata, magna illa ingenia cesserint et coepta sint cogi in privatae vitae angustias, veritas etiam pluribus modis infracta sit, non ita enervata tamen nec quasi efleta fuit civitas, ut patrium animum virtu- temque statim velut exuisse videretur. Multi supererant eximii et avitae gloriae aemuli viri, qui quum gererent ipsi invictum a temporum pravitate animum, eo praeclaris studiis, eo omnibus nervis contendebant, ut graviter afflietam libertatem, propriam Romani et generis et nominis, aliquatenus saltem erigerent et civium suorum labefactatam virtutem confirmarent. Quin primus ille populi Romani dominus, quum cuncta discordiis civilibus fessa nomine Principis sub imperium accepisset, adeo non fuit a liberalibus stu- diis aversus, ut sine blanditiarum suspicione compellasse Musas poeta videatur 2): Vos Caesarem altum, militia simul Fessas cohortes abdidit oppidis, Finire quaerentem labores, Pierio recreatis antro. Postquam vero exstinctae paene libertatis etiam speciem Tiberius sustulit; oppressis dira servitute civibus virtutem ipsam studuit delere Nero; Domi- ORATIO. 35 tianus tandem haud ita magno intervallo velut uno ictu rem publicam ex- hausit; — quamquam ne tum quidem adeo virtutum sterile seculum fuit, ut non et bona exempla proderet, literarum quae potuerunt esse nisi flac- cescentia studia, quae fuit reapse nisi miserrima condicio? Quid, quod vel mortuos laudare capitale fuit, suntque triumviri designati, qui in comitio ac foro monumenta clarissimorum ingeniorum subdito igne concremarent ? Non teneo me, A.A.! quin hoc loco in memoriam vobis reducam histori- corum disertissimi indignabundam eandemque gravissimam vocem. »Scilicet illo igne vocem populi Romani et libertatem Senatus et conscientiam ge- neris humani aboleri arbitrabantur, expulsis insuper sapientiae professoribus, atque omni bona arte in exsilium acta, ne quid usquam honestum occur- reret. Dedimus profecto grande patientiae documentum, et, sicut vetus aetas vidit, quid ultimum in libertate esset, ita nos, quid in servitute, adempto per inquisitiones et loquendi audiendique commercio. Memoriam quoque ipsam cum voce perdidissemus, si tam in nostra potestate esset oblivisci quam tacere” 3). Convenit in hanc Corn. Taciti orationem, A.A.! quod dietum est de egregia pietura: decies repetita placebit. Ut vero in his prudentissimi viri verbis nescio quae amara dulcedo nos capit tenetque, ita admiramur saga- citatem, qua deinceps quum praedicaret seculi sui libertatem et felicitatem, imminens literarum Romanarum exitium tanguam praenuntiavit. »Natura tamen infirmitatis humanae tardiora sunt remedia, quam mala, et ut cor- pora lente augescunt, eito exstinguuntur, sic ingenia studiaque oppresseris facilius, quam revocaveris.” Aut ego fallor, aut hoc est praesentia acute perspexisse, hoc vatis instar cecinisse futura. Et mihi quidem, A. A.! Taciti illa verba quum saepius in memoriam redire soleant, tum rediere nuper argumentum cogitanti, de quo dicens auspicarer munus, quod Regis Augustissimi benignitate in me collatum gaudeo. Ut paucis rem conclu- dam, visum mihi est neque ab hae sollennitate alienum, nee vobis ingratum fore, si dicerem de literarum, praesertim Latinarum, apud Romanos studüs, Nerva Traiano Imperatore. Quod quidem iam acturus vos ut attente, ut placide, in primis ut benigne me audiatis, etiam atque etiam rogo et obsecro. Auctor igitur rarae temporum felicitatis, reddita antiqua sentiendi dicen- 5* 36 I. G. HULLEMAN dique libertate, Nerva viam ad optima quaeque etiam Traianum adoptando praemunivit. Cui quidem si gravissimus labor restituendi quae priorum temporum servitus perverterat non cessit omnino, culpandum ipsum secu- lum est, culpanda inveterati mali vis et magnitudo, non animus praestan- tissimi Prineipis, qui nihil se impensius curare, quam ut bonis artibus ad virtutem vere Romanam suos conformaret, multis praeclare institutis suoque ipse exemplo luculenter probavit. Praeter Imperatorem autem meliorum eivium et prudentiorum quotusquisque inventus est, qui non pari studio idem contenderet? Nimirum meminerant illi ingue animis tanquam inscul- ptum habebant, quod seite est Enniano versiculo expressum: Moribus antiquis stat res Romana virisque. Quod tamen propositum quam variis modis sint exsecuti, diligenter et sin- gulatim exponere quum historiae esse videatur, nobis quidem suffecerit passim ea capita attingere, quae ad literarum tam indolem quam studia proxime pertineant. Ipse autem Traianus literatus nec fuit neque, ut Ha- drianus, videri voluit; ne dicendo quidem multum eum valuisse accepi- mus 4); sed quamvis esset a doctrina medioeriter instructus, idem tamen praeceptis philosophiae satis imbutus et artium ingenuarum ut qui maxime amans, illam ad vitae usum accommodare didicerat, literarum patronum se praestabat diligentissimum. Condidisse bibliothecas plures traditur, quarum certe quae Ulpia dicta est in primis inclaruit 5), utque laudatur eius in viros doctos benevolentia, ita celebrantur quos habuit dicendi magistris et sapientiae doctoribus honores. Qua tamen in re videtur auctoritate sua scienter, liberalitate modice usus esse, neque effecisse, quod ab aliis com- missum est, ut literatores potius quam ipsas literas aleret ®). Sed quan- tumeunque Traiano literae debuerunt, blandissima tamen verba Plinii, servitutem priorem cum restituta libertate comparantis, multum abest, A.A.! ego ut mea faciam. Laudibus ille Principem suum eundemque fautorem gratus cumulavit, ad veritatem parum locutus est, quum hoc Imperatore literarum studia spiritum et sanguinem et patriam recepisse asse- veraret 7). Illud quidem vix quisquam negaverit, post Octaviani tempora in orbe Romano, praecipue in ipsa Urbe, eas artes, quae ad humanitatem ORATIO. 87 pertinent, non frequentius cultas esse, non diligentius, non felicius quam sub beatissimo imperio Traiani. Atque ita literae videri poterant recepisse patriam. Sed aliud est patriam habere, aliud spiritum et sanguinem. Uteunque coepta sunt Traiani seculo studia prope exstincta refoveri, virile suum robur et nervos non magis illa recuperarunt, quam antiguam suam virtutem et bene moratos viros civitas; in qua iam pridem non minora praemia, immo maiora, nequitia et improbitas, quam pudor et virtus, habebant 8).” Quae ubi eundem Plinium tam diserte testantem legimus, seculi sui haud sane levem vituperatorem, quid a satiricis aut scriptoribus aut poetis, quid ab aliis non ita veracibus auctoribus confirmatam rem certam velimus? Sed rumpendae tandem morae sunt, et ad ipsa literarum studiorumque penetralia, ut ita dicam, accedendum. A Musis igitur ut ordiamur atque e multis nominibus nonnisi illustris- sima deligamus, ecce, circumspicientibus comparet statim poetarum huius seculi facile princeps D. ıunıus IUVENALISs. Acerbus potius quam severus castigator morum, est ille quidem paulo luxuriantior et Horatio leporis et urbanitatis laudibus inferior, sed eleganti suavitate et gravitate sententiarum qui cum Venusino vate comparetur, utique nemo dignior. Non laudamus Catulli vestigia persecutum VALERIUM MARTIALEM, ubi animum ad turpis- simam adulationem advertimus, qua vel Domitianum, immanem beluam, “ad coelum extulit; taedet etiam obscoenitatis et scurrilitatis, ad quae vitia seculi sui pravitati nimis indulgens se passus est prolabi; sed laudes ho- minis ingeniosi, acuti, acris, et qui plurimum in scribendo et salis haberet et fellis 9), non immerito ei datas esse, lubenter et ultro concedimus. Quodsi restaurasse quodammodo Juvenalis poeticae genus videatur, quod ante ipsum non floruerat magis, quod cum ipso florere, immo esse in Latinis literis desiit; quanto maiore iure a Martiale condita carmina dica- mus, Musis Latinis neque antea cognita omnino, nec nisi dispari prorsus successu posthac exculta? Jam tertius accedat in illorum amieitiam ad- scriptus ITALICUS SILIUS, quamquam suae sibi mediocritatis conscius gradu accedit aliquanto tardiore. Primum Ciceronis aemulus summis eloquentiae laudibus floruit; tum studiose imitatus, parum assecutus quem sancte colebat Vergilium, carmina scripsisse maiore cura quam ingenio putatur. 38 I. G HULLEMAN Paene credideris, satistacere eum voluisse Martialis 10%) sui desiderio, vere conquesti: Temporibus nostris aetas quum cedat avorum, Creverit et maior cum Duce Roma suo: Ingenium sacri miraris abesse Maronis, Nec quemquam tanta bella sonare tuba. Sed laborem Silius sibi sumpsit suis viribus longe maiorem. Quamvis enim a digressionibus, locorum et rerum descriptionibus, notationibus etiam morum eius Pxzica multum laudis mereantur, eadem tamen referunt passim adstrietam potius numeris historiam, quam adsurgunt ad 4eneidos praestantiam et epici carminis maiestatem. En satis honesta nomina, A. A.! quibus multa si adiungam, forsitan ostendam quidem, quo ardore Musas Romani tum coluerint, sed floruisse et viguisse haec studia non probabo certius. Umum tamen addere lubet VERGINIUM ROMANUM, ideo quod rem magnam et illis temporibus plane singularem molitus est. Scripsisse enim praeter mimiiambos comoedias fertur, quarum in ceteris Menandrum aliosque eiusdem aetatis aemulatus sit, una autem retulerit comoediam veterem, et ita quidem, ut ornaret virtutes, insectaretur vitia, ut fictis nominibus decenter, veris apte utere- tur 1). Rem inauditam atque a tyrannide utcunque miti alienam vix crederes, nisi ex teste praesente compertam haberes. Quamquam tota haec Verginii ars non tam in seriis, quam in ludicris exereitationibus reponenda videtur. Quot omnino tulerint ea tempora, poetas dicam an versificatores ? hine satis ipsi efficietis, quod cuiusdam anni toto mense Aprili nullum fere diem praeterüisse legimus, quo non recitaret aliquis 12). Delectabat ea res Plinium, quem et ipsum poetarum choro sese immiscuisse notum est, quod vigerent studia, proferrent se ingenia hominum et ostentarent. Cui equidem sententiae non ita facile subseripserim, qui minus benigne de privatis illis coetibus existimo, quibus illa aetate viri literarum studiosi sua inter se carmina, suas historias aliaque scripta, anteqguam evulgarent, quasi recognoscenda recitare solebant. Magis placet audire testantem 13): Spissis indigna theatris Seripta pudet recitare et nugis addere pondus. ORATIO. 39 Mihi illa res, a bonis initiis profeeta, malos eventus habuisse videtur, et literis ipsis recte colendis vehementer nocuisse. Non est istud studiorum vigor, sed capitalis pestis, ubi vanissimorum hominum ingenia, quodam velut scribendi pruritu agitata, hoc uno consilio sese ostentant, ut captatis blandientium amicorum laudibus, tanto plus habeant quod sibi sapere videantur, quanto minus intellegunt. Huc enim duxerunt illae a Plinio commendatae recitationes, vel potius ostentationes, duos interdum aut tres . dies continuatae, eorum maxime precibus, qui quamtumvis clamitarent pulchre! bene! recte! quantumvis pallescerent, stillarent amieis ex oculis rorem, salirent, tunderent pede terram, stolidum recitatorem obmutescere ilico cupiebant. Ita videbatur Derisor vero plus laudatore moveri !*). Poetas iam ceteri scriptores excipiant, qui Traiano Imperatore maxime inclaruerunt. Quorum primum quum excitem FABIUM QUINTILIANUM, non multo ante 15) artis suae praecepta XII JInstitutionum oratoriarum \ibris complexum, non est quidem in animo praestantissimi viri laudes diligen- tius persequi, sed deberi hunc locum clarissimo rhetori arbitror, ex cuius disciplina nescio an profecti sint eorum plerique, qui iisdem temporibus probabiles oratores inter Romanos exstiterunt, aut omnino de literis Latinis bene sunt meriti. Illorum tantum non omnium praetermitto nomina, quo- niam de scriptis siletur 16); sed pLınıo SECUNDO MInorI hic suus est, hic debitus locus. Ab hoc num divellere licet eximium illum et oratorem et historiae scriptorem corn. TAcırum? Jungamus igitur par nobile virorum, qui non tam ingenio inter se simillimi quam studis, concordia, familiari- tate et fide per totam vitam fuerunt coniunctissimi. Habent profecto sua uterque vitia, sed virtutibus multo maioribus egregie compensata. Quarum quidem splendor in Tacito, seculi sui lumine atque ornamento praeci- puo, ita oculorum praestringit aciem, ut illa, si attendas, cernere aegre videare.. Quod pulchrum sit, quod honestum, quod verum iustum- que quaerit uterque, tuetur, propugnat, studio quidem et ardore pari, sed dispari et modo et successu. Apud Tacitum coniunctum fere videas impetum illum C. Gracchi cum L. Crassi maturitate; habet propemodum Plinius calamistros et cincinnos Maecenatis tinnitusque Gallionis. Est illi, 40 IL. G. HULLEMAN Sallustii in primis et Vergilii lectione penitus imbuto, neque antiqui nee poetici coloris experti, quamquam venari interdum dictionis acumen vide- tur, naturalis quaedam gravitas et robur virile; rapit nos alter amore sui delectatque, sed paene serviliter imitatus Ciceronem, fucatis magis quam decoris vestibus ornatus, in tempus detinet legentes, aculeos in animis vix relinquit. Postremo — nam tempus est horum facere fnem — ad servi- lem illam imitationem si adulationem addideris, a qua ne Tacitus quidem cavere omnino potuit, Plinius Traianum suum praesentem laudans prorsus nihil abstinendum putavit, duo habebis huius seculi ex temporibus velut nata vilia, quae languescentibus literis tanquam succum ac sanguinem mox omnem exsorbuerunt. Non ita urgebo, A. A.! ceterum verissimam vocem, in sole cerni sidera ipsa desinere, ut in hac scriptorum recensione C. SUETONII TRANQUILLI, viri docti et eruditi, non meminisse videar. Etenim ipsam artem si spe- ctemus, eius Caesares, ne commemorem alia, cum Jul. Agricolae vita ne comparari quidem posse, statim mihi concedetis. Nihil est ad Tacitum Suetonius. Sed quo magis tum descitum est ab antiqua sermonis castitate et degeneravit nativa dieendi simplicitas; quo rarior coepit esse in rebus scribendis ingenuus candor atque incorrupta veritas; quo pluris denique faciendum in historico est indieii acumen et antiquitatis cognitio, eo ini- quius est hoc loco neglegere aut contemnere Suetonium. Neque hunc solum, sed plures reddita Romanis sentiendi dicendique libera potestas excitavit, ut in consimili literarum genere vires suas periclitarentur. Egerunt hoc in primis c. FANNIUS et TITINIUS CAPITO, quorum illum, hominem , ut ferunt, natura acutum, usu exercitatum, varietate promptissimum, mors supervenit absolutis tribus libris, quibus subtiliter, diligenter et Latine scripserat exitus oceisorum aut relegatorum a Nerone !7). Capito autem, qui literarum iam senescentinm non patronus tantum, sed reductor ac reformator habitus est, idemque avitae virtutis exemplum; qui quum acerrimos olim libertatis vindices Brutos, Cassios, Catones, summa religione coleret, elarissimi cuiusque vitam egregiüs carminibus exornasse traditur; — Capito igitur eandem telam exorsus pertexuit, enarratis praeterea illustrium virorum fatis, quos Domitiani immanitas sustulerat aut ex Urbe vel ex Italia relegaverat 1%). Est denique inter eos, quorum libros habemus ORATIO. al superstites, verbo saltem SEX. IULIUS FRONTINUS memorandus, qui bello aeque ac pacis artibus clarus, scriptis de Aguaeductibus et Strategematicon bonae frugis libris, ea potissimum tractavit, quorum diuturno rerum usu et scientiam sibi comparaverat et perspexerat utilitatem. Hoc gratum nobis, sibi perenne monumentum reliquit, qui vetuit aliud sibi exstrui, his verbis: „Impensa monumenti supervacua est. Memoria nostri durabit, si vita meruimus” 19), Probant utique haec exempla, A. A.! quae multis augere facile est, quantumcunque ab Octaviani seculo et veteri gloria tempora Traiani reces- sissent, non adeo tum refrixisse literarum studia, ut omni vita et calore destituta aut paene intermortua esse viderentur. Sed hactenus vix aliud quam seriptores et libros attendimus, quibus se prodiderunt elegantissima eius aetatis ingenia; ad ipsam studiorum rationem interius cognoscendam parum profecimus. Ubi vero domos, ubi scholas intraverimus, haud ita laeta illa nec sana fuisse apparebit, sed principia serpentis longius et ingra- vescentis mali multo certius dignoscemus. Hoc igitur agamus, oculis ad grammaticam, rhetoricam, philosophiam conversis. Sunt studia grammatica a veteribus brevissime in duas partes divisa, in recte loguendi scientiam et poetarum enarrationem ; quarum cum illa coniuncta erat scribendi ratio, hanc praecedebat emendata lectio, mixto his omnibus iudicio 20). Et ipsa quidem ars quum pro dignitate sua magno in honore haberetur et aliquando in Urbe supra viginti celebribus scholis traderetur, ab ignobiliore hominum genere, plerumque a libertinis factitata, ignorantia et stoliditate praecipientium aut neglecta sensim est aut turpiter degene- ravit. Solebant illi colligere discipulos non severitate disciplinae, nec ingenii experimento, sed ambitione salutationum et illecebris adulationis; inscientia autem tradendi vel neglegentia, aut cupiditate diutius exigendi mercedulas, quos occupaverant detinere ?!). Num mirum videri potest, A.A.! sia talibus magistris ad maximas quasque ineptias descendebatur, puerorumque ingenia in anilibus nugis detinebantur? Jidem magistri, custodiam Latini sermonis suam esse rati, iudicium suum exercebant in Vergilio et Ovidio, in Sallustio et Cicerone, denique in optimis quibusque poetis et scriptori- bus notandis atque ex suo ingenio castigandis. Sic, ut hoc exemplo utar, notabatur a criticis Vergilius, quod notissimam illam sententiam Zrakit 6 42 I. G HULLEMAN sua guemgue voluptas Corydoni tribuisset rustico, contra bucolici carminis legem 2). Si autem non toti erant in huiuscemodi nugis, haerebant in verbis. Largi Licinii liber ferebatur horrendo titulo Ciceromastix, quo M. Ciceronem parum integre, improprie, inconsiderate locutum esse asse- veravit, ipse neque dietu neque auditu digna commentatus *®). Jam vero ex libris si ad scholas concludimus, quod mea quidem sententia facere prorsus licet, ecquid boni puerorum ingeniis ex tali institutione redundare potuit? Ecquid curae fuisse illis magistris praeceptum putemus, »ut teneras adhuc mentes more nutricum mollius alerent, et satiari velut quodam iucundioris disciplinae lacte paterentur” ?4)? Talia quid valent ad pueriles animos pulchri, recti, veri iustique sensu mature imbuendos, quove pos- sunt modo erudire adolescentulos ad eam quam vocamus humanitatem ? Sit ita sane, ut qui vim propriam et significationem verborum, cetera huius generis, non plane percepta habeat et cognita, eius nulla possit esse ars critica, sine qua irrita est omnis scriptorum interpretatio, tota philologia ad nihilum recidit; sed primum maturiori aetati haec reservanda sunt et subacto magis ingenio, tum vero cavendum, ne male seduli ita hac ipsa arte abutamur, ut subsidium et instrumentum quam maxime necessarium cum fine studiorum temere permutemus. Quoniam eo nos res deduxit, ut attendamus Toauuerızav nlozag zai hoyodadakınv, non importunum fuerit eo consilio haec persequi, ut mutatae extra scholae cancellos Latinitatis non accuratiorem quidem, sed aliquam tamen habeamus rationem. Fuit igitur Traiani temporum hoc in primis proprium, ut sen- tirent Romani, quantopere ab avita virtute descivissent, et assequi illam optimus quisque acerrime certaret. Maiorum vestigia sequi, ubi recta via illi praecessissent, quum als in rebus honestissimum putabant, tum in literis elegantioribus studebant ardentissime. Cuius quidem rei consilium laudabile, eventus, quod paulo ante quasi praeteriens notavi, quia vertit plerisque in servilem imitationem aemulatio, studiis ipsis tristissimus fuit. Aliud esse conformari ad exemplum antiquitatis, aliud, ut ita dicam, simiam agere antiquorum, Tacitus certe intellexit; voluit illud, hoc vereor ne assecutus sit Plinius. Nec vos fugit, opinor, A. A.! quod passim con- — ORATIO. 43 sulto monui, in huius seculi seriptoribus quam multi fuerint, qui aliquem ex antiquis praecipue imitandum sibi proponerent 25). Adeo Romani illi etiam in literarum studüs sui esse desierunt. Sed usque eo haec servitus processit, ut voces et terminationes pridem emortuas tanquam ab inferis excitarent. Unde Sextum quendam carpens Martialis ®®): Scribere te, quae vix intellegat ipse Modestus, Et vix Claranus, quid, rogo, Sexte, iuvat? Non leetore tuis opus est, sed Apolline libris. Scilicet ita demum isti eruditi sibi videbantur, ita quaedam soli scire, si ex alieno seculo verba peterent et XII Tabulas loquerentur ?7), non tam sollieiti an quae scripsissent dicerentque intellegerentur, quam ut reconditam suam doctrinam venerantes homines stuperent. Cuius pravitatis quum prineipia in grammaticorum ludis et scenis rhetorum quaerenda sint, valde mirandum non est, si illa paulatim etiam in forum et domos irrepsit. Sonantia verba et antiqua in oratore placebant mirifice; in sermone plebeio in primis etiam figuris delectabantur 28), Sed ne hoc quidem nonnullis satis fuisse ostendunt quae adolescenti cuidam obiecta a Favorino accepi- mus. „Tu, inquit, proinde quasi cum matre Euandri nunc loquare, sermone abhine multis annis iam desito uteris, quod scire atque intellegere neminem vis quae dicas. Nonne, homo inepte, ut quod vis abunde consequaris, taces? Sed antiquitatem tibi placere ais, quod honesta et bona et sobria et modesta sit. Vive ergo moribus praeteritis, loquere verbis praesenti- bus.” Non vidit, qui haec laudavit, Gellius 29), se modo tantum, non re ab illo adolescente differre, quum conciliaturus sibi, ubi venisset usus, verborum sententiarumque elegantium recordationes, ipse obsoleta quaeque ex Q. Claudii annali excerperet. Certe enim absurdum est in Caesaris aut Ciceronis verba ita iurare, quasi puri, elegantis ornatique sermonis Latini notitia ex aliis fontibus hauriri nequeat; at sole occaso ex legibus XII Ta- bularum defendere et dicere, non insuavi vetustate hoc esse 30), id mih quidem nescio quid putidae affectationis habere cumque omni elegantia ac veritate vehementer pugnare videtur. Cetera transeo, A.A.! non quod me dicentem deficit materies, sed ne vestra audientium patientia abutar. Neque enim uno tempore nec modo 44 L G HULLEMAN uno corrupta est Latinitas, in quam, praeter vetera et antiqua, nova pede- tentim inducta sunt innumerabilia, mutata verborum genuina significatione aut flexione, vel adhibitis vocabulis antea poeticis aut recens fictis, denique multis ex lingua Graeca aut sermone rustico et plebeio adsumptis. Quae res quod Traiani seculo non exigua nec vulgaria inerementa cepit, partim fortasse repetendum est ex magno numero Italicorum et Provincialium, qui in primis inde a Vespasiani temporibus in Urbem confluxerant, sive sena- toria dignitate ornati, sive aliis summis honoribus conspicui, haud pauci etiam scriptores; partim et maxime quidem inde, quod fieri iam tum Roma coepit, qualis imperante Hadriano plane fuit, doctrinae Graecanicae et Graecanici eultus sedes. Hinc nata Latinae linguae cum Graeca quaedam quasi consociatio; hine Latini non modo loqui, verum scribere etiam Graece consuerunt 31); hinc tandem patrii sermonis iam nimis corruptae integritati extrema vis allata. Sed haec subtilius persequi quum nunc quidem non sit propositum, praestat ad cetera accedere et contemplari paulisper ratio- nem oratoriae. Est haec poetarum et scriptorum, qui paulo ante Traianum vel his ipsis temporibus floruerunt, omnium una et consentiens vox, praeter grammati- corum scholas nihil fuisse scenis rhetorum ineptius, nihil miserius. Prae aliis Tacitus, mea quidem sententia scriptor egregii illius qui est de orato- ribus dialogi, brevi, sed acute funestas istas eloquentiae pestes notavit, quum decernere vereretur, locus ipse an condiscipuli an genus studiorum plus mali ingeniis adferrent ®?). Adeo enim haec sunt verissima, ut in rhetorum offieinis non solum obtunderentur et exstinguerentur ingenia, sed morum castitas haud raro pollui 33), in dies etiam ali et corroborari impu- dentia soleret. Videliceet quum duobus orationum generibus, suasoriis et controversiis, a rhetoribus adolescentuli exercerentur, iisdem declamationibus simul discebant invicem qualiacunque laudare. Quae quidem modestiae pariter ac studiorum perniciosissima hostis Aumanitas — hoc ei datum est nomen — in eo potissimum cernebatur, quod adolescentuli ad omnem clausulam declamantis condiscipuli exsurgentes et excurrentes cum indecora exsultatione conclamabant. Quo tumultu inflati declamatores, si parum a praeceptore laudarentur, ipsi de illo male sentiebant 3%. Saepius enim legem, qua discerent, discipuli ipsi dabant 3°), et miselli doctores necesse ORATIO, 45 habebant cum insanientibus furere, ne soli in scholis relinquerentur. Itaque eloquentiae magister satis lepide cum piscatore confertur, qui nisi cam imposuerit hamis escam, quam scierit adpetituros esse pisciculos, sine spe praedae moratur in scopulo 3%). Aliquanto melius rem suam egisse Oestius videtur, is qui Ciceronis actioni habitae pro Milone rescripsit. De quo homine festiva est Senecae rhetoris narratio, qua cognita quum ipsum do- etorem umbraticum, tum scenam scholasticam clarius vobis repraesentabitis. Sie igitur ille: »Pueri fere aut iuvenes scholas frequentant. Hi non tantum disertissimis viris, Pollioni Asinio et Messalae Corvino et Passieno, Cestium suum praeferunt, sed etiam Ciceroni praeferrent, nisi lapides timerent. Quo tamen uno modo possunt, praeferunt: huius enim declamationes edi- scunt, illius orationes non legunt, nisi eas quibus Cestius rescripsit. Me- mini me intrare scholam eius, cum recitaturus esset in Milonem Cestius. Ex 'consuetudine sua praefatus dicebat, & Zhrax essem, Fusius essem, si pantomimus essem, Bathyllus essem, si eguus, Melissio. Non continui bilem et exclamavi: 8% cloaca esses, Maxima esses. Risus omnium ingens. Schg- lastici intueri me, quis essem, qui tam crassas cervices haberem. Cestius, Ciceroni responsurus, mihi quod responderet non invenit, sed negavit se exsecuturum, nisi exissem de domo. Ego negavi me de balneo publico exiturum, nisi lotus essem”” 37), Et de scenis quidem scholasticorum satis vidimus. Ad dicendum autem quantum ea institutio profecerit, ultro perspieitis, A. A.! Tantum, ut in forum quum prodiissent adolescentuli, putarent se in alium terrarum orbem delatos, quia ex iis, quae in usu erant, neque audiverant quidquam nec viderant 3°). At üdem facundiam tamen afferebant et eloquentiam? Vero, afferebant, fractam scilicet atque enervatam, talem omnino, cuius orna- mentum primarium esset infinita paene et ventosa loquacitas. Ad quam linguae volubilitatem si quid forte deesse videretur, praesto erant et arte sua et exemplo declamitantes Graeculi. Plerique oratores solam orationis virtutem positam in crebris et argutis sententiis putabant, quas praecipue in clausulis adhiberent, ut omnis locus in fine sermonis feriret aurem 3°); quumque grandia et sonantia, antiqua et obsoleta verba affectarent, in actionibus eorum quotidiani quoque sermonis foeda ac pudenda vitia de- prehendebantur. Universe lascivia verborum, levitate sententiarum,, licentia 46 I. G. HULLEMAN compositionis histrionales modos ita in diecendo exprimebant, ut oratores Zenere dicere, histriones diserte saltare quidam haud iniuria iocarentur 20). Denique artium scientiam si spectemus, magna erat his disertis et legum et senatusconsultorum ignorantia, mira contemptio iuris, philosophiae et exquisitioris doctrinae despicientia #),. Haee igitur umbratilis, haec plena fucati nitoris eloquentia antiquis illis forensibus certaminibus successit, quum submota a curis publieis multitudo tanguam animi remittendi causa in foro otiaretur, viros autem nobiliores vixdum excitaret id quod libera re publica sibi persuaserant, neminem sine eloquentia aut adsequi posse in eivitate aut tueri conspicuum et eminentem locum @). Hoc addam, iam eo impudentiae tum processum esse, ut non tantum audacissimus quisque magnaque ex parte adolescentuli obseuri ad declamandum in forum transirent, vel potius irrumperent; sed sequerentur auditores, actoribus similes, a maneipe conducti et redempti, qui dato signo infinitos clamores commoverent. Est ergo non tam re quam dietu mirabile, A. A.! hos ipsos clamores quasi normam factam esse, ad quam suum de facundia oratoris iudicium etiam qui non audissent satis certo dirigi posse putabant. Quid multa? Videbatur ille pessime dixisse, qui laudatus esset maxime #3). Religuum est ut rationem habeamus philosophiae. Haec autem a literis Latinis nunguam abfuit magis quam illis de quibus agimus temporibus, usque eo ut nullus tum invenerit explanatores vel interpretes. Philosophiam qui scriptis illustrarunt Graeei fuerunt, quorum, ut praetermittam in patria iam degentem PLUTARCHUM CHAERONENSEM, maxime inclaruerunt Stoicorum placita professi HIERAPOLITANUS Erıcrktus, Musonii Rufi discipulus, et PRUSANUS DIO SIVe CHRYSOSTOMUS; inclarescere etiam coeperunt THEO SMYR- narus et Graecis facile adnumerandus FAVORINUS ARELATENSISs. Horum ille Platonicam philosophiam cum Pythagoreorum doctrina coniunxit, qua ipsa tum aliquam nominis famam consecutus est APOLLONIUS TYANENSIS; Favorinus autem, Dione praeceptore usus, Romae et rhetoricam et philo- sophiam professus, dignior est qui in sophistarum quam in philosophorum numerum adscribatur. Sub haec enim tempora genus Graeculorum quum in Asiae oppida et Athenas haud ita pridem irrepsisset, etiam in caput imperii Romam delatum est, ubi sophistica sua doctrina pariter philoso- phiae atque eloquentiae quidquid remanserat commiseuit et pervertit. Quae . . ORATIO. 47 quidem sophistica etsi temporibus Hadriani, fautoris sui et patroni, Romae in primis effloruit, eius tamen causae et principia dudum adfuerant, ex mutato rerum statu studiisque depravatis repetenda. Iam L. Senecae aetate habebantur multorum philosophorum scholae diversoria otii 4), videban- turque alii ad syllabarum distinctiones et coniunctionum ac praepositionum proprietates descendisse, adeoque invidisse grammaticis, ut in horum arte quod supervacaneum esset, id transtulissent in suam. Quo factum ut dili- gentius scirent illi loqui quam vivere; ut esset philosophiae paene invidio- sum nomen; postremo, ut ipsa, quum esse desiisset ars vifae, e schola in communem societatem traducta plus mali quam boni efficeret. In hoc quidem nobilissimi etiam viri, quibus ceterum non deerat vitae quaedam integritas et probitas morum, sibi esse philosophi videbantur, ut dolore vel morbo insuperabili correpti aut exhaustis seneetute viribus, inedia aliave quaesita morte vitam finirent. Sic enim putabant: »impetu quodam et instinctu procurrere ad mortem, commune cum multis; deliberare vero et causas eius expendere, utque suaserit ratio, vitae mortisque consilium suscipere vel ponere, ingentis est animi”#). Illam igitur, ut merito vocata est, virlulis indagatricem ewpultricemgue vitiorum vespicienti, ad Nervae Traiani aequales accommodare licet, quae de iure iustitiaque vergente re publica seite dieta sunt %): verae germanaeque philosophiae solidam et expressam effigiem nullam tenebant; umbra et imaginibus utebantur. Subvereor, A. A.! ne nimis vos senseritis, rerum copia quantam gignat verborum. Id tamen unum mihi concedite, quaeso, ut ea quae passim observavimus vobiscum strietim percurram. Unde enim profecta est mea oratio, esse literis cum moribus necessitudinem tantam, ut cum horum integritate simul illarum studia depraventur et paulatim oceidant, id vidi- mus Nervae Traiani temporibus liquido confirmari. Vidimus etiam, quod maxime nobis proposueramus, quum post »saeva et infesta virtutibus tem- pora” ingenia semel obtorpuerint, parum esse, pessimo Prineipi optimum successisse, parum, paucos spectatos viros adspirare ad laudes maiorum suoque exemplo excitare alios, nisi una cum mutatis temporibus ad mores temperatos moderatosque civitatem reducere valeant. Manserat iuventuti Romanae post foedam Domitiani tyrannidem desidia, manserat parentibus in liberis educandis neglegentia, manserat artium doctoribus inscientia, 48 Il. G. HULLEMAN denique universis moris antiqui oblivio #7). Decantata fere est, non ficta de populo Romano fabula: , Qui dabat olim Imperium, fasces, legiones, omnia, nunc se Continet atque duas tantum res anxius optat, Panem et Circenses *°), Quid ergo a poeta ad historicum provocem, acri iudicio virum, quumı dieit: »Propria et peculiaria huius urbis vitia paene in utero matris coneipi mihi videntur, histrionalis favor et gladiatorum equorumque studia; quibus occupatus et obsessus animus quantulum loci bonis artibus relinquit’” 49) ? Quid plura et turpiora etiam afferam, ex Urbe in Italiam, deinde in provincias longe lateque diffusa? Tam vario et ingenti malo quae medi- cina paretur? Desierit licet, Traiano auctore 50), valere in obscoenos pantomimorum ludos: Spectant hoc nuptae iuxta recubante marito, Quod pudeat narrasse aliquem praesentibus ipsis 51), rivulum ille obstruxit, ipsum flumen nec arcere potuit neque avertere. Eadem res est in literarum studiis. Fuerit licet Et spes et ratio studiorum in Caesare tantum °2), formatae sunt his praemiis sensim tanquam classes eruditorum, ipsis literis in communi fere ingeniorum torpore non sunt dati nervi, non vigor, non virtus. Haec igitur omnia quum perspecta haberet Tacitus, sagaciter est auguratus, quae equidem hac oratione satis illustrasse mihi videor: »Natura infirmitatis humanae tardiora sunt remedia, quam mala, et ut corpora lente augescunt, cito exstinguuntur, sic ingenia studiaque oppresseris faci- lius, quam revocaveris.’” Fert et tempus et ratio, sed multo magis me cogit animus, ut antequam dicendi faciam finem vos appellem, illustris huius Academiae Curatores! Vestra enim commendatione Augustissimo Regi placuit, ut quam provin- ORATIO. 49 ciam Bakius, Vir Clarissimus, plus quadraginta annos praeclare obtinuisset, hanc ego susciperem, haec mihi Sparta ornanda traderetur. Prorsus nihil est quod celem, Viri Amplissimi! — neque enim statim ab initio dissi- mulavi — primum tanti muneris nec sperati neque exspectati adeo me ' suspexisse gravitatem, ut viribus meis diffidenti manere in statione Amste- lodamensi, quam Leidae agmen ducere paene potius esse videretur. Sie enim persuasum semper mihi fuit: quem titulum quis non tueatur satis, eo quidem ipsum non tam ornari solere quam onerari. Num alia referam, quae tunc dubitationem mihi augebant? Non faciam, quoniam cui id bono sit non video. Ne illa quidem commemorassem, nisi id ipsum decla- varent, quod in primis velim teneatis, non levi quadam abreptum ambitione, sed verecunda prudentia adductum, tandem me gravissimam illam provin- ciam obisse, ad cuius procurationem vobis visus sum prae aliis idoneus. Qua honorifica de me sententia utinam ne falsi esse unquam reperiamini! Hoc equidem spondeo testorque, nihil me cupere magis, nihil mihi fore prius, nihil antiquius, quam ut illustri huius Academiae nomini famaeque quocunque possim modo consulam serviamque constanter. Vos ubi intueor, qui divinarum rerum scientiam humanasque disciplinas in hac Musarum sede profitemini, simul exeitatum me sentio, ut alacri et erecto animo esse pergam. Quum enim paucis vestrum iam antea usus essem familiariter, omnes huc vocatum ita me excepistis, ut salutare non tam collegam velut sorte datum videremini, quam futurum amicum, cui erranti comiter monstrare viam velletis. Quo quidem gratius accidere mihi nec tune quidquam potuit, nec facile poterit posthac. Quapropter, Viri Clarissimi, collegae spectatissimi, quod pro vestra benevolentia facere ultro coepistis, id iam rogati mea causa vos perficite. Ego tantae gratiae ut eumulate respondeam quum diligenter curabo, tum in officiis reponam suavissimis. Quae quum praecipue ad eos vestrum dicta velim, quibuscum artior mihi erit ex cognatis studüs necessitudo, prae aliis tamen vestris consilüs, Baki et Cobete, vestris monitis praeceptisque et indigebo plurimum et utar lubentissime. Quod enim curriculum ego iam ingredior, tu confectum , Baki, ita percurristi, ut, quod tua te modestia vetat cum poeta septua- genario de te ipso praedicare, 7 50 I. G. HULLEMAN Sic ut fortis equus, spatio qui saepe supremo Vieit Olympia, nunc senio confectu’ quiescit 5°), id haud vereor ego cum maximo horum omnium consensu ab Enniana senectute transferre ad tuam. Quamquam .qui bene te norunt et negotiosa tua otia, vel ista senectutis quies quam salubris, quam fructuosa sit his literis futura, iam nunc praesentiunt. Sed illuc rede. Tu mihi ut antea favisti, ita porro adesse tuaque in primis prudentia ex longo rerum usu contracta prodesse ne gravere. Me a te discere non pudebit, sed maiori- bus etiam humanitatis ofliciis tibi obstringi plurimum iuvabit. — Tuam - autem, Cobete, amicitiam si expeterem, subridicule agere iure tibi viderer, Ex quo enim primum dextras iunximus, tu Bakii et Peerlkampii auditor, Heusdii et Goudoeveri ego, abhinc anni sunt fere quinque et viginti, ste- titque haec nobis temporibus non interrupta fides. Quid, quod his ipsis diebus, quum adversa valetudine diu conflictarer, non solum auctor mihi fuisti ne nimis festinando male mihi consulerem, sed obeundo interim vices meas amoris et gratiae documentum dedisti certissimum? Aut enim haec est amiciıtia, aut omnino nulla est. Quae ut in dies confirmetur et crescat si jam oro et flagito, hoc quidem abs te tanto facilius impetrabo, quanto plus incrementi ex concordia nostra res captura est, quam communiter augere studemus et tueri fortiter. Id enim honestissimum certamen tecum mihi esse volo, cuius propositum sit iuventutis commodis omni ratione totisque viribus inservire. Quamquam qua tu es eruditionis et ingenii praestantia, qua polles in primis facultate rapiendi auditorum animos atque ad pulchri honestique amorem inflammandi, in hac concertatione tibi me non parem, sed longe inferiorem fore facilis est et paene certa divinatio. Hoc vero quomodocunque eveniet, unum velim tu tibi ante omnia persua- deas, collegam tibi obtingere potuisse me quidem multo doctiorem, sed qui promereri hunc titulum ardentius cuperet, neminem. Vos denique salvete, ornatissimi iuvenes! Salvete iterum, futuri commi- litones! Serius ad vos accessi, sed, credite mihi, optime vobis cupiens. Neque ita rerum ignarus veni, quin multorum annorum usu magna mea voluptate perceperim, studiosis et modestis discipulis cum doctore nee nimis severo nec turpiter indulgente quam iucunda possit esse societas, quam grata necessitudo. Huius igitur suavissimae coniunctionis vinculo ut OZROATIT O: \ Sl nos quoque brevi devinciamur, equidem lubentissime contendam, vos pa- ziter velle confido. Neque arduum est quod suscipimus negotium, dum ineam €g0, vos vestram rem strenue et constanter agamus. Jam vero quid mea ferat voluntas, quid toto animi ardore cupiam, his Viris Amplissimis, huic vestro Cobeto aperte et plane me declarantem audistis. A vobis quid exspectem, dicam paueissimis: ea, quae sperare de generosis iuvenibus licet, qui trahuntur et ducuntur ad cognitionis et scientiae ceupiditatem, in qua excellere pulchrum putant, labi aufem, errare, nescire, deeipi, et malum et turpe ducunt 59. Cuius spei plenus ego viam indicabo, qua eam Latinarum literarum aliarumque rerum cognitionem et scientiam vos assequi, ut mihi quidem videtur, optime possitis. Itaque hoc probe tenea- tis, dux vobis esse volo, magister nolo. Nam in magisterio inest quod maxime ego abominor, vos fugere tanquam pestilentiam debetis, auczoritatis notio. Non est auctoritas, neque in his literis neque in humana disciplina ulla. Cur istud? quaeritis. Respondeam M. Tullii verbis, non quia mihi alicuius sunt auctoritatis, sed quia id, quod ipse cogito, ille recte expressit. nObest plerumque iis, qui discere volunt, auctoritas eorum, qui se docere profitentur: desinunt enim suum iudieium adhibere; id habent ratum , quod ab eo quem probant iudicatum vident” °°). Quapropter hoc in primis cavete, commilitones! Cetera dies expediet et consuetudo nostra. DIXI Lied ADNOTATIONES. 1) Deprompta est haec oratoris definitio ex Dial. de oratoribus XXX s. f. 2) Horat. Carm. IH. 4. 37 sqq. De ipsa re exposuit accuratissime Weichert, Zmp. Caes. Augusti script. reliquiae, in primis inde a p. 87. 3) Tacitus Fit. Agrie. II. 4) Izideizs pEv Aupıßods, dam Ev Abyoıs, ou MEreoxev To yE uny Epyov würns nun Arloraro 23 Erolcı. Sic enim tradit apud Xiphilinum Cassius Dio, euius vide LXVIII. 7. Ex Pri- sciano (VI. 13) eflicias, scripsisse etiam Traianum de rebus a se gestis; laudat saltem eius Daeicorum librum I, in quo seriptum fuerit: »inde Berzobim, deinde Aizi processimus ;” sed de his commentariis praeterea nihil constat. Quae autem hodie feruntur Zpistolae, a Traiano et Plinio mutuo ad se scriptae, harum quam suspecta sit origo peculiari dissertatione, Suidnieii a. 1835 edita, demonstravit Heldius. 5) Karsoxevase ur BıßAlav Zrobsezs, ait Dio 1.1. 16. Ulpia bibliotheca commemoratur a Vopisco, Aurelian. I s. f., VIII, Prod. II, ubi refert aetate sua eam fuisse thermis Diocletianis. Neque aliam indicare Gellius videtur, N. 4. XI. 17, ubi mentio est de biblio- theca templi Traiani. 6) Ut saepe verbis res poetae extollunt, ita prudenter utendum est testimonio Iuyenalis, adfirmantis: Et spes et ratio studiorum in Caesare tantum: Solus enim tristes hac tempestate Camenas Respexit, quum jam celebres notique poetae Balneolum Gabiis, Romae conducere furnos Tentarent, nec foedum alii nec turpe putarent Praecones fieri; quum desertis Aganippes Vallibus esuriens migraret in atria Clio. ORATIO. 53 Et paucis interiectis: Nemo tamen studiis indignum ferre laborem Cogetur posthac, nectit quicunque canoris Eloquium vocale modis Jaurumque momordit. Hoc agite, o iuvenes, eircumspicit et stimulat vos Materiamque sibi Ducis indulgentia quaerit. Hanc enim VII Iuvenalis Saziram quum alii alio tempore scriptam statuissent, post Franckium , Exam. crit. D. Iunii Iuven. vitae p. 71 sqq., Heinrichius ad imperium Hadriani retulisset, Car. Frid. Hermannus paulo post Panegyricum Plinii a. 101 vel 102 editam esse idoneis argumentis firmavit, Ind. scholl. Gott. a. 1843. Eodem fere tempore seripta est Plinii de obitu Valerii Martialis epistola, III. 21, qua meo iudicio magnificae illius liberalitatis laudes, a Iuvenale in Traianum collatae, non refutantur quidem, sed temperantur. Scribit enim Plinius: »Fuit moris antiqui, eos, qui vel singulorum laudes vel urbium scripserant, aut honoribus aut pecunia ornare. Nostris vero temporibus, ut alia speciosa et egregia, ita hoc in primis exolevit.”” Non effeeisse Traianus, ut possent viri literati, de rebus suis securi, in utramque aurem dormire, sed merentibus iusta praemia decrevisse videtur et liberaliter suceurrisse egentibus. Huc redit omnium testimoniorum summa. Maior Hadriani fuit libe- ralitas, non prudentia, qui »omnes professores et honoravit et divites feeit,”” quin »doctores, qui professioni suae inhabiles videbantur, ditatos honoratosque a professione dimisit,”” ut tradit Spartianus XVT. »Rhetoribus et philosophis per omnes provincias et honores et sala- ria detulit”” Antonius Pius (Capitol. XI), secutus in hoc exemplum Vespasiani, de quo vid. Sueton. XVII. 7) Panegyr. XLVII, ubi Traianum Plinius sie adpellat: »Quid? vitam, mores iuyen- tutis quam principaliter formas! quem honorem dicendi magistris, quam dignationem sa- pientiae doctoribus habes! ut sub te spiritum et sanguinem et patriam receperunt studia, quae priorum temporum immanitas exsiliis puniebat! cum sibi vitiorum omnium conseius Princeps inimicas vitiis artes non odio magis quam reverentia relegaret. At tu easdem artes in complexu, oculis, auribus habes. Praestas enim quaecumque praecipiunt, tantumque eas diligis, quantum ab illis probaris. An quisquam studia humanitatis professus non cum om- nia tua, tum vel in primis laudibus ferat admissionum tuarum facilitatem?”” Ipsa ratio loci ostendit, quanta sit cautione adhibendus. 8) Plinius 2pp. II. 20. 12. 9) His laudibus Martialem suum omat Plinius 2pp. II. 21. 1. 10) Zpigr. VIII. 56. Laudat idem Zpigr. VII. 62 Perpetui nunguam moritura volumina Sili. 11) Plinius Zpp. VI. 21. 12) Ibid. I. 13. Ceterum ex his Zpistolis ad poetas huius aetatis referendi sunt ocTAvIus (1.7.5; II. 10), canınıus (VIII. 4; IX. 33. 1, 11) et 1. vercwius (V.3.5;1X.19.1), omnes RUFI cognomine; quorum quidem Verginius, Plinii tutor, is est qui Iulium Vindicem proelio superavit, celebratus in Zistoriis Cluvii Rufi (IV. 19. 5) et oratione funebri a 54 Il. G. HULLEMAN Corn. Tacito Consule laudatus (II. 1. 6). Praeter hos memorantur proouzus (II, 15) et VESTRITIUS SPURINNA, poeta Iyrieus (III. 1. 7), sENTIT AUGURINI et ARRII ANTONINI con- tubernalis, quorum huius Graeca epigrammata et iambi (IV. 3. 4, 5; IV. 18; V. 10), illius poematia tanta praedicatione efferuntur, ut taedium potius quam fidem laudator faciat; quae tantum non omnis tollitur, leetis Augurini versiceulis, 2pp. IX. 8. Laudantur etiam Iyrica et epigrammata, ut videtur, POMPEIT SATURNINI, I. 16, Tandem elegi celebrantur CALPURNIT PISONIS (V. 17. 1) et in primis PAssienı pauzzı (VI. 15. 1; IX. 22. 1, 2). 13) Horat. Zpp. I. 19. 41. Of. Sat. I. 4. 73 sqq. Non mitius est Senecae iudieium Ep. LI. 14) Horat. 4. P. 419—433. Rationem atque indolem harum recitationum, plerisque loeis veterum diligenter collectis, illustravit Gierigius, Zxeursu IT in Plinii Epistolas. 15) Seripsisse enim hos libros videtur intra triennium, quod fuit ab a. 92 ad 94, edidisse a. 95, LX annos natus, ut effecit Driesen, de M. Fabiü Quintil. vita p. 13 sqgq., refutato Hummelio, qui Yis. M. Fabii Quintikiani, P. I. p. 28 sqq., intra annos 87 et 89 con- scriptos putavit. 16) Ex Zpistolis Plinianis apparet in eo numero fuisse POMPEIUM SATURNINUM, eun- dem poetam et historiarum seriptorem (I. 16. 2 sqgq.), FRONTONEM cATıum (U. 11. 3), SALVIUM LIBERALEM (II. 11, 17), LuccEIUM ALBINUM (III. 9. 7), VALERIUM LICINIANUM (IV. 11. 1), IULIUM AFRICANUM et PASSIENUM CRISPUM (VII. 6. 11). De sıLıo ımALıco supra memoravi p. 33 ex Martialis Zpigr. VII. 62. Valde etiam excelluisse dicendi facul- tate M. AQUILIUS REGULUS videtur, non virtute nec honestate morum: uter enim hac in re maiore fide dignus sit, Plinius (I. 5; II. 20; IV. 2, 7; VI. 2) an vanum et locupletem hominem fortasse fautorem expertus Martialis (Zpigr. VII. 5—8; VII. 11), quaerere nihil opus est. Nec dubito ad insignes eius seculi oratores referre Plinii contubernalem voconıum ROMANUM, ad quem scriptae sunt Zpp. I. 5; II. 1; IX. 28, Prisco Neratio ICto diligen- tissime commendatum II. 13, et MESSIUM MAXIMUM, cuius et libros Plinius valde proba- bat (IV. 20; IX. 1) et iudicio plurimum tribuebat (VIII. 19). Cf. adnot, Gierigii ad II. 14. Denique de sarno (IX. 31), Appıo (IX, 35) et ıurıo Avıro (V. 9. 5) incerta sunt omnia, Cum oratoribus iungere iuvat, quia suo iure iunguntur, ICtorum huius aetatis nobilissi- mos, quorum quidem nomina nunc mihi suppetunt. Primus sese offert Salvii Iuliani prae- ceptor PRISCUS IAVOLENUS (Plin. VI. 15. 2 sq.), cuius Ziöri ex Oassio XV aliaque scripta saepissime in Pandectis laudantur. Memoratur in iisdem, etiam ex Plinio (VI. 5. 4 sqgq.) cognitus, IUVENTIUS CELSUS, cui statuam Traianus posuit (Xiphil. ex Cass. Dion. LXVII. 16). Inclaruit porro T. ARISTO, ad quem sunt Plini Zpp. V. 3 et VII. 14, cuiusque laudes haud vulgares leguntur I. 22. His adde supra commemoratum NERATIUM PRISCUM, quem Traiano Imperatorem successurum fuisse multi opinati sunt, teste Spartiano Hadrian. IV. 17) Plinius Zpp. V. 5.1, 3. 18) Ibid. I. 17; VIII. 12. 19) Ibid. IX. 19. 6. 20) Vid. Quintil. 7. 0.1. 4. 2, 3. ORATIO, 55 21) Dial. de oratt. XXIX s. £.; Quintil, XII, 11. 14. 22) Servius ad Verg. Zel. II, 65. 23) Gellius N. 4. XVII. 1. 24) Quintiliani verba sunt, quae leguntur 7. 0. II. 4. 5. 25) Solet etiam Plinius, in poetis maxime, tam diligenter adnotare ‚ quem veterum asse- qui singuli studuerint, ut cam rem fere religioni habuisse videatur. Sie y. c. Pompeium Saturninum et Sentium Augurinum Catulli Calvique aemulis adnumerat (Epp.1.16; IV. 27); Passienum Paullum aemulatum refert in elegis Propertium, a quo genus duceret, in Iyrieis Horatium (IX. 22). Ipse ab exemplo Ciceronis quantopere pependerit quid ostendam? 26) Epigr. X. 21. Of. Persius Sat. I. 76 sqg. Ceterum studium iHud non tunc primum invalescere coepisse, clara atque ex Horatio (Zpp. II. 1. 23 sqg.), cuius sententiam Quin- tilianus VIII. 2. 12 expressit, notissima res est. Octavianım Augustum, exosum recondito- rum verborum ‚foetores, cacozelos et antiquarios, ut diverso genere vitiosos, pari fastidio sprevisse, auctor est Suetonius, Octav. LXXXVI. Addit haec: „Sed nec Tiberio parcit, exoletas interdum et reconditas voces aucupanti. M, quidem Antonium ut insanum increpat, quasi ea seribentem, quae mirentur potius homines quam intellegant.” Tisdem temporibus Veranius Flaccus, grammaticus haud ignobilis, librum edidit Priscarum vocum inscriptum , quem laudat Festus i. v. Mille urbium, p. 158 ed. Muell. Sie natum fere cum tyrannide malum dies auxit novis inerementis, 27) Seneca Zp. CXIV. 28) »Si antiquum sermonem nostro comparemus, paene iam quidquid loquimur figura est,” ait Quintilianus IX, 3, 1. 29) D. 4.1. 10. 30) Ibid. XVII. 2, ubi complura istiusmodi „non insuayis vetustatis” exempla afferuntur, euivis percipiendae, qui zaurem habeat non sordidam nec proculcatam.? 31) Testes rursus producam ex Plinianis Epistolis, in quibus quum praecipua laude fera- tur Terentii Iunioris peritia utriusque linguae (VII. 25. 4), mirum quantum praedicatur Attica Graeeitas epigrammatum et iamborum, quos feeit Arrius Antoninus (IV. 3). Seri- psisse etiam Spurinna dieitur utraque lingua Iyrica doctissime (III. 1. 7). Caninius autem utrum perstiterit in proposito an consilium abiecerit, ignoratur; sed Graeco carmine bellum Dacieum perscribere paravit saltem. Vid, VIII. 4. 32) Dial. de oratt. XXXV, his additis rationibus: Nam in loco nihil reverentiae est, in quem nemo nisi aeque imperitus intrat, in condiseipulis nihil profectus, cum pueri inter pueros et adulescentuli inter adulescentulos pari seeuritate et dicant et audiantur; ipsae vero exereitationes magna ex parte contrariae.” 33) Cf. Plinius Zpp. II. 3, 3 sqqg. Ingenia in scenis rhetorum obtundi, corroborari impudentiam, apud Ciceronem de Orat. III. 24. 93 Crassus afirmat; quo respexit 1. 1. Taeitus. 34) Quintil. II. 2. 10, 12, 35) Cf. Gellius N. 4. I. 9, 56 Il. G HULLEMAN 36) Petronius Saf. IIT, qui in sequentibus maiorem culpae partem ad parentes transfert, etiam a Iuvenale Sat. VII. 154 sqg. notatos. Neque alio pertinent quae dieuntur a Quinti- liano X. 1. 125 sq. 37) Seneca Exec. Controv. III. p. 363 sq. ed. Bursian-, ex cuius recensione efficio, nihil variare codices in vulgata lectione: „ex consuetudine sua miratus dicebat.” Quas quidem ineptias non facile erit qui explicet. Quod praefatus seripsi, eo utique rei vis nulla infer- tur: praefationibus enim uti communis ferebat rhetorum consuetudo. WVid. Plin, Zpp. II. 3. 1; IV. 11. 2, 4; coll. Gel. N. 4. IX. 15. Quamquam nune quidem tumidam et elatam Oestii orationem cogitanti in vocabulo miratus aliud latere videtur. Ne multa, seri- pserim önflatus. Cf. v. c. Quintil. 7.0. XII. 10. 16: „Attiei pressi et integri, Asiani in/lati et inanes.” 38) Petronius Sat. I: »Ideo ego adolescentulos existimo in scholis stultissimos fieri, quia nihil ex iis, quae in usu habemus, aut audiunt aut vident; sed piratas cum catenis in litore stantes; sed tyrannos edicta scribentes, quibus imperent filiis, ut patrum suorum capita praeeidant; sed responsa in pestilentia data, ut virgines tres aut plures immolentur; sed mellitos verborum globulos, et omnia dicta factaque quasi papavere et sesamo sparsa.. Qui inter haec nutriuntur, non magis sapere possunt, quam bene olere qui in culina habitant.’’ Simillima declamationum scholasticarum argumenta commemorant Quintil, II. 10. 3 sgq., Tacit. Dial. de oratt., XXXV et Iuvenalis Saf. VII. 150 sqgq. 39) Quintil. VIIL 5. 2, 13. 40) Dial. de oratt. XXVI. 41) Est hac de re elegantissimus loeus in Dial. XXXII, ubi Messala: » Oratorem non posse aliter existere nee extitisse umquam confirmo, nisi eum, qui tamquam in aciem omni- bus artibus armatus exierit. Quod adeo neglegitur ab horum temporum disertis, ut in actionibus eorum huius quoque cotidiani sermonis foeda ac pudenda vitia deprehendantur; ut ignorent leges, non teneant Senatusconsulta, ius eivitatis ultro derideant, sapientiae vero studium et praecepta prudentium penitus reformident, in paueissimos sensus et angustas sen- tentias detrudant eloquentiam velut expulsam regno suo, ut quae olim omnium artium do- mina pulcherrimo comitatu pectora implebat, nune circumeisa et amputata, sine apparatu, sine honore, paene dixerim sine ingenuitate, quasi una ex sordidissimis artihiciis discatur.’ 42) Dial. XXXVI. 43) Enucleatius rem exponit Plinius Zpp. II. 14, 44) Seneca Zp. CIX,. Of, eius Zp. V, LXXVI, LXXXVIIL 45) Legitur haec e Stoicorum plaeitis repetenda sententia apud Plinium, Zpp. I. 22. 10, quacum operae est pretium conferre eiusdem Zpp. I. 12, scriptam de morte voluntaria Corellii Rufi. 46) Cie. de Of. III. 17. 69, 47) Auctorem secutus sum Taeitum, Dial. XXVIII, quo loco causas explicaturus est, quibus factum sit ut eloquentia et ceterae artes liberales a vetere gloria desciverint. Con» ferri possunt quae seribit Plinius Zpp. VII. 14, 3 sqgq. ORATIO. 57 48) Iuvenalis Sad. X. 78 sqq. 49) Dial. de oratt. XXIX. Iisdem rationibus motus Plinius quoque in Iudos Circenses invehitur, quorum studio captos aequales suos, graves etiam viros, vehementer dolet, Zpp. IX. 6. Sed in primis memorabilia sunt, quae de sublato Viennensium agone gymnico re- fert Zpp. IV. 22. Hoc enim certamen quum Trebonius Rufinus in Duumviratu suo abo- lendum curavisset, Iunius Maurieus, in cognitione Traiani rogatus sententiam, restituendum Viennensibus agona negavit, adiiciens: Tellem etiam Romae tolli posset! »Placuit agona tolli, qui mores Viennensium infecerat, ut noster hie omnium. Nam Viennensium vitia intra ipsos residunt, nostra late vagantur: utque in corporibus, sic in imperio, gravissimus est morbus, qui a capite diffunditur.’ 50) Apparet ex Plinii Panegyr. XLVI: »Quis terror valuisset efficere, quod reverentia tui effecit? Obtinuit aliquis, ut spectaculum pantomimorum populus Romanus tolli pateretur? Sed non obtinuit, ut vellet. Rogatus es tu, quod cogebat alius, coepitque esse beneficium, quod necessitas fuerat. Neque enim a te minore concentu ut tolleres pantomimos, quam a patre tuo ut restitueret, exactum est. — Idem ergo populus ille, aliquando scenici Impera- toris speetator et adplausor, nunc in pantomimis quoque aversatur et damnat effeminatas artes et indecora seculo studia.’ 51) Iuvenalis Sa. XI. 165 sq., quo loco incredibilem paene obscoenitatem et turpitudi- nem pantomimorum, quos Gadibus potissimum in Urbem arcessebant, claris coloribus pinzit. Eorundem memor fuit Martialis Zpigr. V. 178; XIV. 203. 52) Cf. Adnot, 6. 53) Ennius ap. Cic. Oat. Mai. V. 14. 54) Usus sum loco Tulliano, qui est de Of. 1. 6. 2. 55) Cicero N. D. 1. 5. 10. SERIES LECTIONUM, IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA HABENDARUM, POST FERIAS AESTIVAS ANNI CIOIOCCCLVII. FACULTAS PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. I. H. STUFFKEN Logicam tradet, die Iovis, ... „2... 220. hora IX, eb. die, Venerisshmdeeuesie, ee ua 10 Teeonen ie ra, ke rege XIetl. Metaphysicam docebit, diebus Martis et Mereurü, ...... X. Historiam Philosophiae explicabit, diebus Lunae et Iovis, . . XI. Paedagogicam exponet, diebus et horis Auditoribus commodis. I. BAKE, quantum poterit et licebit, auctoritate et consilio adiu- vare conabitur eos, qui in Literarum Humaniorum studiis ver- santur. A. RUTGERS IESAIAE et NnamuMmı Vaticinia et Psalmos selectos interpretabitur, diebus Lunae et Martis, ..... 2. .2... IX, et: die MMereum ee este eh ee ee VII. Secundum samveLıs Librum cursoriä lectione tractare perget, die Martiscun ee el ER: NEE Et: AdieToviss ee ertn ere rllepee Te RES XI. Antiquitates Israelitarum explicabit, diebus Lunae, Martis et Mercure ee ar ee EM XI. Grammaticam Sanseritam docebit, die et horis Auditoribus commodis. SERIES LECTIONUM. 59 T. 6. I. IUYNBOLL Sermonis Hebraei elementa tradet, cum Gram- matica explicanda, tum analytieis Exereitiis moderandis, diebus Lunae, Martis, Mercurü et Iovis, . 2 cc cc. hora VIII. Literarum Arabicarum, Chaldaicarım et Syriacarum initia docebit (duce Cl. ROORDA, WINERO, UHLEMANNO), die Iovis, %, et diebus Veneris et Satumi, So cz ce n VII. Cum provectioribus Discipulis Chrestomathiam Arabicam, a Doct. FR. A. ARNoLDO editam, leget, die Lunae,..... 1. Coranums,-|die.Mereuminh Jah) uslimessie lau II. In Codd. MSS. Arab. legendis et interpretandis cum iisdem operam ponet, die Veneris et Satumi, .. 22. ..2... II. C. G. COBET interpretabitur ARISTOPHANEM, DEMOSTHENEM, HERO- DOTUM et HOMERUM, diebus Lunae, Martis et Mercurü,..... X. Cum provectioribus leget PLATONEM et SOPHOCLEM, diebus Irene RTV aa am. - I. Antiquitates Romanas tradet, diebus Lunae, Martis et Be XI. Artem metricam docebit, diebus Iovis et Veneris, ...... XI. Scholas paedagogicas habebit, diebus Martis et Iovis,.... IM: Initia Palaeographiae Graecae Candidatis Literarum explica- bit, diebus Veneris et Satumi, ..... RE NARIELNIR, IX—XI Disputandi exereitia publica moderabitur, die Iovis,..... XI. R. P, A. DOZY Historiam universalem explicabit, diebus Lunae, Martis Pe Men N seat rn A XI. Varios locos historiae aevi medii et historiae recentioris expo- net, diebus Iovis et Veneris, ....... N re Ru Al-Makkarium interpretabitur, die Iovis, ...-.2..... I—II. Codices Arabicos manu seriptos, die Veneris, ........ I—I. M. DE VRIES Historiam Patriae tradet, die Mercurü,....... I, et diebus Iovis et Veneris, . 2... nur. II. Linguam Literasque patrias explicabit, diebus Lunae, Martis eb BMercuripiTaR ae ea 11. Linguam Literasque patrias medi aevi explicabit, diebus Malie set Tr nn ie L II. Linguam Literasque patrias saeculi XVII explicabit, ie Se I 8* 60 SERIES LECGTIONUM. Exereitia oratoria“moderabitur, die Veneris, ..». 2.2... hora 1. Linguam Gothicam tradet, et carminum medü aevi interpre- tationem criticam provectiores docebit, die Martis, hora VeBp&rtinag Hin. a rer. ee VI—IX, et.sdie 5Satuın any er re ee Er aa II. I. G. HULLEMAN interpretabitur Zlegos Tibulli, Taciti Yitam Agricolae et Ciceronis Orationem pro Sex. Roscio Amerino, die- bus Lunae, Martis et Mercurü, .......... en an oshfer ah IX. Praecepta artis Latine scribendi tradet, diebus Lunae et Martis, XI. Antiquitates Atticas explicabit, die Iovis,........... IX, et: ıdieVeneris,- ...„ Kisten da erları!! sale „ißate Biete XI. q FACULTAS MEDICA. C. PRUYS VAN DER HOEVEN Pathologiam docebit, diebus Mercurii, Tovis: etiVenernis, ne RA en as. Sera gech: I. Medicinam practicam cum exercitatione in Nosocomio acade- mice,. guetidie,) Hiill. ERiE BI Se re B. XI. Historiam Medicinae tradet, diebus Lunae et Martis,.... IR G. C. B. SURINGAR Therapiam generalem docebit, diebus Martis er MTOVIE ee een: Alena Shine XI, etsidie: Saturnı, Arte: aan Seas. Pat IX. Pharmacognosin et naturalem remediorum Historiam, diebus Lunae, Mercurü et Veneris, ... 2:2 22200000. XI, Therapeuticum remediorum usum indicabit, diebus Mercurü et: Venenisyt via.e are Ps enlak ee Serie: IX. Doctrinam morborum singularium tradet, diebus Lunae, Marttis: set Tovssnmi. at ae a IX. Praxin medicam ad lectulos aegrotantium moderabitur, die- busisiapulis sind .andib., Iilmsikıte ia < Suse Ayap X. F. W. KRIEGER 'Theoriam Disciplinae chirurgicae exponet, diebus Lunae,,; Mercurii et Veneris, . le ec no ae a elle len VI. Exereitationibus clinicis, in Nosocomio academico habendis, va- cabit, diebus Lunae, Mercurüi, Iovis et Satumi, ..... XI. Collegio casuali, diebus Martis et Veneris, .......... XII—II. SERIES LECTIONUM. 61 Operationes chirurgieas demonstrabit, horis deinde indicandis. Doctrinam de morbis oculorum exponet, die Satumi, . hora X—XIl. Medicinam forensem , diebus Lunae et Iovis, ........ I. Aurchropologiam medico-forensem docebit, die Veneris,.... 11. A. E. SIMON THOMAS Theoriam artis obstetriciae exponet, diebus Martıs@loyisvek Satumiean a 22a Ar Mar VIII, Exereitationibus clinicis, Nosocomio academico habendis, va- ea Keuolidie, ala a tin. IX. Doctrinam Operationum tradet, et Opsaknaihus obstetriciis, tum in pelvi factitia, tum in cadavere instituendis, prae- Erb KO ANELC TE ee a 5: ll Gynaecologiae et nen capita selecta tradet, die. Lunae,...... ee ee er, Bir I. Praxin obstetriciam, tum in Nosocomio academico, tum in Policlinico obstetricio, quoties necesse erit, moderabitur. H. HALBERTSMA, JUST. FIL., Anatomiam specialem et practicam docebit, diebus Lunae, Martis, Mercurii, Iovis et Veneris, . . X. Physiologiam, experimentis et observationibus microscopicis illustratam, iisdem diebus, ... 2.2222... R RE IX. Methodum secandi cadavera, quotidie, hiberno .. K-Il. FACULTAS IURIDICA. H. G. TYDEMAN, Emeritatum nactus et cessans a Praelectionibus , non tamen cessabit in studiorum suorum fructu lubenter com- municando. C. I. VAN ASSEN, Emeritus, Ciceronis locos selectos ad ius civile eiusque historiam pertinentes interpretabitur, hora auditoribus commoda. H. COCK tradet Ius criminale, diebus Lunae, Martis, Mercurü et Tovis,. 1.2 yoR Mu mann ln dert: Seile watreste IX. Jus publicum et gentium, diebus Lunae, Martis et Mercurii, X. Jus naturale, diebus Lunae, Martis et Mercurü, ...... XI. Ordinem Iudiciorum criminalium, diebus Lunae, Martis et Mercure: KU en. oe EERER XI. 62 SERIES LECTIONUM. 1. DE WAL Historiam Juris Romani enarrabit, diebus Martis, Merourü.et Toviss Me ee THE Encyclopaediam et Methodologiam Iuris explicabit, iisdem diebus van RE ER Sa Ius mercatorium exponet, die lovis, .... 2.222 e020% et die: Veneris ne a ee REIN RR DAR Ay; S. VISSERING Statisticam Patriae explicabit, diebus Lunae, Martis Eb- METCUHU Ne ee ee SEE SErE- Historiam Europae diplomaticam, üsdem diebus, ...... Oeconomiam politicam, die lovis, ..... de oe et ndiewVenenisun. sohn teen nen ER ea Disputandi exereitia moderabitur, die Veneris,........ Vacanti cathedrae ubi prospectum erit, caeterae lectiones ad valvas Academiae indicabuntur. FACULTAS THEOLOGICA. W. A. VAN HENGEL, provectae aetatis causa rude donatus, quan- tum per vires licebit, Academiae alumnis prodesse conabitur. N. C. KIST Historiam ecclesiasticam docebit, imprimis recentiorem , diebus Lunae, Martis et Mereurü, .......... ER DELERM Christianae Morum Disciplinae partem exponet ZAeoreticam et practicam, diebus Lunae, Mercurii et Veneris, ... Scriptorum Ecclesiasticorum , maxime Belgicorum , Historiam tradet, diebus Iovis et Veneris, ... 2.22 22220. 3 Artis Christianae historiam explicabit, die Martis,..... Orationibus sacris praeerit, die Martis, .... 2.2.2.2... 1. H. SCHOLTEN Dogmatices Christianae partem posteriorem ex- plicare perget, diebus Martis et Iovis,........ 2.2... et’diebus Tovis et Veneriss. cr „0. m, Introitum in libris N. T. tradet, diebus Lunae et Iovis,..... Theologiam naturalem docebit, enarranda historia philoso- phiae de Deo, praesertim antiqua, diebus Martis et Veneris, Orationibus sacris praeörit, diebus et horis sibi et Candidatis Theologiae commodis. hora IX. Ri XI, IX etX. XI. T; Xlet , XI. I: XI. SERIES LEGTIONUM. A. KUENEN Theologiam V. T. sive historiam religionis Israäliticae exponet, die Lunae, .......... SEN HR nt etldie Lovisalle een 9; VAR. rl N! De Israälitarum historia aget, die Mercurü, ......... Encyclopaediam et Methodologiam Theologiae tradet, die Merc., et die Veneris, . . 2.2.2... 9 SEHEN. ELSE Orationibus sacris praeerit, diebus et Be sibi et Candidatis Theologiae commodis. I. I. PRINS an passionis Jesu Christi, secundum narratio- nem lJoanneam, collatis Synopticorum Euangelüs, explicabit, diebus Mercurü, Tovis et Veneris, .. 22 2 220er. Theologiae Practicae partem homileticam et pastoralem trac- tabit, diebus Martis et Merceurü, . 2... : 2» 222022. Exercitationes tam catecheticas quam homileticas modera- bitur, diebus Lunae et Martis, ........ RR Orationibus sacris habendis praeärit, diebus et horis sibi et Theologiae Candidatis commodis. ***Publice disputandi exercitationibus praeörunt N. C. KIST, I. H. SCHOLTEN, A. KUENEN et 1. I. PRINS, die Veneris, FACULTAS DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM ET PHYSICARUM. J. VAN DER HOEVEN Zoologiam et Anatomen comparatam doce- bit, diebus Lunae, Martis, Mercurüi, Iovis et Veneris, Mineralogiae et Geologiae elementa exponet, diebus Lunae ERMVERCULD A A N ER, Mr y 5 Anthropologiam et generis humani Historiam en a cebit, ‘diebus- Martis, et Tovis; .. ..... Mu. N 2. A. H. VAN DER BOON MESCH Chymiam corporum organicorum exponet, diebus Lunae, Martis, Mercurü et Iovis,...... Chymiam, quae anorganica vocatur, docebit, iisdem diehus, Artem pharmaceuticam theoreticam et experimentalem expo- net, diebus Lunae et Mereurü, .. screen : Oeconomiam ruralem tradet, diebus Martis et lovis, .... IX. X. I. 1. XI. il: 64 SERIES LEGTIONUM. Experimenta instituendi artem docebit et Exereitia practica in Laboratorio moderabitur quotidie. Cum Studiosis provectioribus de Physiologia chymica collo- quetur, die Veneris, hora vespertina, ....... . hora V—VIII. G. I. VERDAM Elementa Geometriae planae et Trigonometriam planam tradet, die Iovis,.... co. cr moon runen nn Re“ 662. die: Venen: N. end Ha IX X Stereometriam et Trigonometriam sphaericam docebit, diebus Meartisret1oviss ir sr Ziele RE Te 2% VIII Caleulum Differentialem eö=Integralem itemque Mechanicam tractabit,, diebus et horis deinde indicandis. Scholas paedagogicas habebit, die Lunae, hora commoda. F. KAISER Astronomiam theoreticam tradet, diebus Lunae, Martis, MercurivetTovis: KR Eee uk. lee IX. Astronomiam practicam, üsdem diebus,...... 2.2... - X. Astronomiam, quam popularem vocant, tradet, diebus Lunae EL aloyiswhorasyespertina, 2=r er ee V. Arithmeticam universalem tradet, diebus Lunae, Martis et Meere Re ee 11% Singulos suos Auditores ad coelum tubi optiei ope perlu- strandum aptis temporibus evocabit. Artis observandi Exereitiis quotidie praeörit. G. H. DE VRIESE in India versante, illius scholas habebit W. F. R. SURINGAR, Prof. extraord. P. L. RIIKE Physicam experimentalem docebit, diebus Lunae, Martis, Mercurü, Iovis et Veneris, .... 2.2.2. 22200. XI. De physices capitibus selectis latius et fusius disseret, die- bus Lunae et Mercurü, ..... ee er len She X. Physicam mathematicam tradet, diebus Lunae et Veneris, ... II. Exereitiis physicis practicis praeerit quotidie. W. F. R. SURINGAR, Prof. extraord., morphologiam, anatomiam et physiologiam plantarum exponet, diebus Mercurii, Iovis et Veneris, Ir Phytographiam et taxonomiam plantarum docebit, diebus Lunae ELWATIR, ver = RR RS Rise I, SERIES LECTIONUM. Exereitüs practieis in structura plantarum ope microscopii ex- ploranda praeörit, horis postea indicandis. Praeörit excursionibus botanicis. P. O0. VAN DER CHIS, titulo Professoris Extraordinarii ornatus, Numismaticam universalem docebit, diebus et horis, quae Auditoribus convenient. toribus commodis. Vineturarum et fasciarum Doctrinam demonstrabit ‚ horis deinde indicandis. 0. A. X. G. F. SICHERER, Literarum Germanicarum Lector,, selecta principum Poetarum germanicorum carmina interpretari paratus est, simul id acturus, ut his ipsis exemplis varia Po&seos ge- nera explicet Auditoribus. Si qui sint linguae Germanicae minus periti, qui Gramma- ticam doceri cupiant, his quoque Jubentissime vacabit. H. ATTWELL, Literarum Anglicarum Lector, poötas Anglicos qui Elisabethae reginae tempore floruerunt interpretabitur, horis Auditoribus commodis. Idem minus provectos privatim instituere paratus est. ©. G. LOKKERS, Academicus Artis gladiatoriae Magister, aptum et elegantem gladii usum docebit. 65 hora II. UI—IV. I—IV. NUMERUS STUDIOSORUM IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA DIE XXXI DECEMBRIS ANNI CIOIOCCCLVII. In Facultate Phil. Theor. et Litt. Hum. .. 27.- N 7 Medica BL RER TEN 95. u n Insuntileiee re, N 219. u " Theologie sau al: 158. n " Math. et Phil. Nat....... 12. 51]. Praeterea in Album Academicum nomina Studiosorum, in Athenaeis studiis operam navantium, relata sunt, eo consilio, ut hic examinentur et Doctores creentur, quorum: In Facultate Phil. Theor. et Litt. Hum. .. 8. N n Medien an, tn a NN 49. n n Turidica te ee em 46. " n Theglogien 2.2.7. waere. 31. 7 n !Matheretephil "Nat ee are > DOCTORES CREATI IN ACADEMIA LUGDUNO-BATAVA, A DIE VIII M. FEBRUARII CIOIOCCCLVII AD DIEM IX M. FEBRUARII CIOIICCCLIX. Die 1 Martii. Lupovicus IANUS HERCKENRATH, Amstelodamensis, defensa publice dissertatione continente: dijdrage tot de kennis van den bouw en de verrigting der vesicula seminalis, Med. Doctor, cum laude. D. 9 Marti. PHıLıppus CATHARINUS ELISA SPECHT GRIJP, Thielensis, publice defensa dissertatione: over de wraking van den regter, Tur. Rom. et Hod. Doctor, magna cum laude. D. 12 Martii. IAacoBUs VAN KAATHOVEN, Med. Doctor, defensis thesibus, Art. Chir. Doctor. D. 15 Martii. C. p. pous KooLHAAs, Med. et Art. Obst. Doctor, de- fensis thesibus, Art. Chir. Doctor. Eodem die. GUILIELMUS ANTONIUS SCHEURLEER, Amstelodamensis, publice defensa dissertatione: de Demetrio Magnete, Phil. Theor. Mag. Lit. Hum. Doctor, magra cum laude. D. 16 Martii. EuGENIUs 10SEPHUS DE prEZ, Med. Doctor, defensis the- sibus, Art. Obst. Doctor. D. 26 Marti. IoANNES CLEMENS HUBERTUS ALOYSIUS VAN NISPEN TOT SEVENAER, Leomerico-Gelrus, defensis thesibus, Tur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. D. 27 Marti. FREDERICUS GERHARDUS ALBERTUS IONGKINDT CONINCK, publice defensa dissertatione continente: beschrijving van longont- steking, enz., Med. Doctor, cum laude. Eodem die. Lunovicus CORNELIUS VAN GENK, Med. Doctor, defensis the- sibus, Art. Obst. Doctor. 68 DOCTORES CREATI. Eodem die. Bruinıngıus stepmAN, Med. Doctor, defensis thesibus, Art. Obst. Doctor. D. 17 Aprilis. GiLıAmUs RUDOLPHUS LEMKE, Med. Doctor, defensis the- sibus, Art. Obst. Doctor. D. 19 Aprilis. REINHARDUS IACOBUS LAMBRECHTS, Amisfurtanus, pwblice defensa dissertatione: de Platonis sententia de animi hibertate, Phil. Theor. Mag. Lit. Hum. Doctor, magna cum laude. D. 24 Aprilis. lIomannes PETRUS BERDENIS VAN BERLEKOM, Mediobur- gensis, Med. Doctor, defensis thesibus, Art. Obst. Doctor. D. 27 Aprilis. LeoNARrDUs IsAÄcUS HENRICUS PHILıps, Zalt-Bommelien-- sis, defensis thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. D. 30 Aprilis. Perrus moocvuıer, Delfensis, publice defensa disserta- tione: de vita et scriptis Heraclidae Pontici, Phil. Theor. Mag. Lit. Hum. Doctor, magna cum laude. D. 3 Mail. ARENTIUS SNELTIES, e pago Abcoude, Med. Doctor, defensis thesibus, Art. Obst. Doctor. D. 6 Mail. BaLTus VAN DE WATER, Med. Doctor, defensis thesibus, Art. Pharm. Doctor. D. 7 Mail. ABRAHAMUS HENRICUS RENATUS EMILIUS BOUSQUET, Mosa- Traiectinus, defensis thesibus, Jur. Rom. et Hod. Doctor. D. 12 Mail. DipEerıcus ENGELBERTUS GUILIELMUS WOLF, Zwollanus, pu- blice defensa dissertatione continente: odservationes de textu Masore- thico Veteris Testamenti comparato cum versione Graeca Alewandrina , Phil. Theor. Mag. Lit. Hum. Doctor, magna cum laude. Eodem die. EDUARDUS SALOMON VAN RAALTE, Amstelodamensis, publice defensa dissertatione: over de magt, die den regter ambtshalve in strafzaken loekomt, Jur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. D. 15 Mail. Euıza van DER VEN, publice defensa dissertatione conti- nente: eenige beschouwingen over de potentiaal-functie, Math. Mag. ‚ Phil. Nat. Doctor, magna cum laude. D. 17 Mai. FREDERICUS PLATE, ex insula Sumatra, defensis thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. D, 21 Mail. Ianus VAN DER HOEVEN, IANı filius, Med. Doctor, defensis thesibus, Art. Obst. Doct. DOCTORES CREATI 69 . 27 Mail. ANNE MARIE MAAS GEESTERANUS, Delfensis, defensis thesi- bus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, czm laude. D. 31 Mail. Ianus VAN DER HOEVEN, Ianı filius, Med. et Art. Obst. Doctor, defensis thesibus, Art. Chir. Doctor. D. 5 Iunii. CARoLUS CORNELIUS IACOBUS TEERLINK, defensa disserta- tione continente: de bepaling van de anorganische bestanddeelen der planten, Math. Mag. Phil. Nat. Doctor, mayna cum laude. D. 7 Iunii. Hxnrıcus GoEMANs, ex urbe Zierikzee, defensa dissertatione continente: drie ziektegevallen, door den schrijver waargenomen , Med. Doctor, magna cum laude. 9 Junii. IoANNES MATTHIAS EUGENIUS VAN OPPEN, Heerlenensis, de- fenso specimine: de controversüis Ictorum in Dig. libris XXX—AAXAIT, Iur. Rom. et Hod. Doctor, magna cum laude. D. 11 Iuni. BaLtus van DE WATER, Med. et Art. Pharm. Doctor, defensis thesibus, Art. Obst. Doctor. Eodem die. DANIEL ADRIANUS VAN LIMBURG STIRUM, Lugduno-Batavus, defensis thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. Eodem die. Prrrus van wessem, Tiela-Gelrus, defensis thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. D. 12 Iuni. Ianus MmuLpDer, Med. et Art. Obst. Doctor, defensis the- sibus, Art. Chir. Doctor. D. 14 Iuni. A. ı. ı. BIEsMAN sımons, Amstelodamensis, Med. Doctor, defensis thesibus, Art. Chir. Doctor. Eodem die. IoANNES ADRIANUS VORSTMAN, Roterodamensis, pwblice de- fensa dissertatione cui titulus: gemeenschap van winst en verlies, enz., lur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. Eodem die. Janus HENRICUS BROERS, e pago Obdam, defensa disser- tatione continente: /wee gevallen van scheurbuik door den schrijver waargenomen, Med. Doctor, cum laude. D. 15 Iunii. GUuILIELMUS HERMANNUS ENGELMANN, e pago Keppel Gel- rus, publice defenso specimine exhibente: Al-Hadirae Diwanum , Arabice: editum, versione latina et annotatione «Wlustratum, Phil. Theor. Mag. Lit. Hum. Doctor, magna cum laude. D. 18 Iunii. CAROLUS GUILIELMUS THALMAN BICCARD, e Promontorio OS S R-, DOCTORES CREATI Bonae Spei, publice defensa dissertatione: over Zracheotomie bij croup, Med. Doctor, cum laude. Eodem die. IoANNES FRANCISCUS BENIAMINUS BAERT, e pago Harmelen , defensa dissertatione de: Adam Smith en zijn onderzoek naar den rijkdom der volken,, Tur. Rom. et Hod. Doctor, magna cum laude. Eodem die. Janus GVILIELMUS BısLsMmıT, Amstelodamensis, publice de- fensa dissertatione: over de lijkverstijving, Med. Doct. cum laude. D. 23 Iunii. FERDINANDUS PETRUS IOANNES DE sAIn, Lugduno-Batavus, defensa dissertatione: de Zegibus Neerlandicis ab exteris prae sermonis proprietaltum ignoratione parum intellectis, Tur. Rom, et Hod. Doctor, magna cum laude. D. 24 Iunii. MercHIorR VAN DEN HEUVELL, Roterodamensis, defensis thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum Zaude. Eodem die. GusTAVUS FREDERICUS SICHEL, Amstelodamensis, defensis thesibus, Jur. Rom. et Hod. Doctor, mayna cum laude. D. 26 Iunii. CORNELIUS PAULUS ELZELINUS HANEGRAAFF, Roterodamensis, defensis thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum Zaude. Eodem die. GUVILIELMUS VAN LENNEP, Amstelodamensis, publice defensa dissertatione: de iure asyli, Tur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. Eodem.die. GUILIELMUS CORNELIUS SCHILLEMANS, € pago Oosterhout, defensa dissertatione continente: drie heelkundige ziektegevallen , Med. Doctor, cum laude. D. 29 Iunil. MATTHEUS ENGELHARDUS ANDREAS, Samarangensis, defensis thesibus, Tur. Rom. et Hod. Doctor. Eodem die. DoEkE HELLSMA, nm. filius, Med. Doctor, defensis thesibus, Art. Chir. Doctor. Eodem die. MaAvrıtius P. SCHLESINGER, Sylva-Ducensis, defensa disser- tatione cui titulus: de schuldvergelijking volgens het Nederlandsche regt, Iur. Rom. et Hod. Doctor, magna cum laude. D. 30 Iuni. RısJKLoF GUILIELMUS VAN GOENS, defensa dissertatione cui titulus: over tandvormen van raderwerken, Math. Mag. Phil. Nat. Doctor, magna cum laude. D. 1 Iuli. I. wıscerts van nAUTA, Rauwerda-Frisius, defensis the- sibus, Iur, Rom. et Hod. Doctor, cum laude. DOCTORES CREATI. 1 Eodem die. Tmaomas van sToLK, Roterodamensis, publice defensa disser- tatione: de stelsels der staathuishoudkundigen omtrent grondrente ontvouwd en beoordeeld, ITur. Rom. et Hod. Doctor, cxm Zaude. D. 2 Iuli. WıLLEBRORDUS NICOLAUS KOENE, Harlemensis, publice de- fensa disputatione: behelzende een ziekteverhaal en eenige uitge- werkte stellingen, Med. Doctor. Eodem die. GOoDEFRIDUS ANTONIUS HUBERTUS LOIX, ex pago Stratum, defensis thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. Eodem die. HENRICUS ROODHUYZEN I., e pago Oosterbeek, publice de- fensa dissertatione continente: Zef leven van Guilhelmus Gnapheus, Theol. Doctor, cum laude. Eodem die. SALoMmoN BACKER, Amstelodamensis, pubdlice defensa dis- sertatione continente: Zevens- en karakterscheis van Mr. Joachim KRendorp Vrijheer van Marguette, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. Eodem die. BERNARDUS MATTHIAS SwArT, Mosa-Traiectinus, defensis thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cxm laude. D. 3 Iulii. -ABRAHAMUS STERK, Amstelodamensis, defensa dissertatione continente: Zwee waarnemingen van ygestoorde baring door bekken- vernaauwing , Med. Doctor, cum laude. Eodem die. IOoHANNES ALBERTUS VAN DISSEL Ss. filius, Med. Doctor, de- fensis thesibus, Art. Obst. Doctor. D. 13 Septembris. Henkıcvs gormAans, Med. Doctor, defensis thesibus, Art. Obst. Doctor. D. 21 Septembris. GuILIELMUS ARNOLDUS PETRUS VERKERK PISTORIUS, e pago Velp, pudlice defensa dissertatione: de bepalingen der wet van 23 December 1337 (Stbl. N°. 78) omtrent het huwelijk enz., Jur. Rom. et Hod. Doctor, mayna cum laude. Eodem die. Antonıus Ianus HovY, Amstelodamensis, pxblice defensa dissertatione: de beginselen van het internationaal wisselregt, Tur. Rom. et Hod. Doctor, magna cum laude. D. 23 Septembris. Janus wıarpa, Amstelodamensis, publice defensa dissertatione de: Huibert Duifhuis de prediker van St. Jacob, Theol. Doctor, magna cum’ laude. 72 DOCTORES CREATI. D. 27 Septembris. Janus van nurst, Bolswardensis, defensis thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cxm laude. D. 2 Octobris. PETRUS MARTINUS SIMON KROS, e pago Spaarnwoude, defensa dissertatione: over hei scheef vernaauwde bekken en zijne herkenning bij het leven, Med. Doctor, magna cum laude. D. 8 Octobris. RupoLpnUs THEODORUS BIJLEVELD, Haganus, defensis thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. D. 18 Octobris. Rocuus kruL, Med. Doctor, Haganus, defensis the- sibus, Art. Obst. Doctor. D. 22 Octobris. NıcoLAUS HOFFER DE KANTER, e pago Alphen, de- fensa dissertatione: over de verpleging der zuigelingen, Med. Do- ctor, cum laude. D. 25 Octobris. FREDERICUS GUILIELMUS MARINUS HOOGENSTRATEN, Lei- densis, publice defensa dissertatione: over de scabies, Med. Doctor, cum laude. D. 1 Novembris. FREDERICUS GERHARDUS ALBERTUS IONGKINDT CONINCK, e pago Aarlanderveen, Med. Doctor, defensis thesibus, Art. Obst. Doctor. D. 8 Novembris. LupovIcUs CORNELIUS DRIEBEEK, Roterodamensis, de- fensis thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. Eodem die. Iaäcus ron, Haganus, defensis thesibus, IJur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. D. 12 Novembris. PETRUS MARTINUS SIMON KROS, € pago Spaarnwoude, Med. Doctor, defensis thesibus, Art. Chir. Doctor. Eodem die. PETRUS MARTINUS SIMON KROS, e pago Spaarnwoude, Med, et Art. Chir. Doctor, defensis thesibus, Art. Obst. Doctor. D. 17 Novembris. GERARDUS IOANNES GUSTAVUS MINDEROP , Roteroda- mensis, defensa dissertatione: Zwee ziektegevallen door den schrijver waargenomen, Med. Doctor, magna cum laude. Eodem die. H£ENRICUS IOHANNES SLEURS, Roterodamensis, defensa dis- sertatione: el moerasgif en zijne hygieine, Med. Doctor, magna cum laude. D. 25 Novembris. IoHANNES PETRUS BERDENIS VAN BERLEKOM, Mediobur- gensis, Med. et Art. Obst. Doctor, defensis thesibus, Art, Chir. Doctor. DOCTORES CGREATI. 73 Eodem die. lAcoBUS ENSCHEDE, IANı ıustı filius, Harlemensis, defensis thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, mayna cum laude. D. 26 Novembris. PETRUS Anrıanus MmArTHEs, Zalt-Boemeliensis, de- fensis thesibus, Iur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. Eodem die. HENRICUS FREDERICUS CORNELIUS ENGELBRECHT, ex insula 1) 8 . 14 15 16 iz, 18 22 12 . 20 [> Java, defensis thesibus, Tur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. Decembris. FREDERICVS HENRICUS IOSEPHUS DE BIEBERSTEIN, Ultraiectinus, publice defensa dissertatione continente: bijdrage tot de kennis der geldmiddelen van de gemeenten in de provincie Lim- burg, lur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. Decembris. Diperıcus DE Loos, Roterodamensis, publice defensa dissertatione continente: Zustorisch-kritische beschouwing der gluco- siden, Math. Mag. Phil. Nat. Doctor, mayna cum laude. Decembris. GUILIELMUS FREDERICUS BÜCHNER, Goudanus, defensa dissertatione: over coremorphosis, Med. Doctor, cum Zaude. Decembris. ADRIANUS CORNELIUS IOHANNES VAN DER DRIFT, Flare- dingensis, defensis thesibus, Iur. Rom. et Höd. Doctor, cum laude. Decembris. GUILIELMUS ADRIANUS LUDOYVIcus Domıs, Amsteloda- mensis, defensis thesibus, ITur. Rom. et Hod. Doctor, cum laude. Decembris. STEPHANUS IACOBUS VAN ROYEN, Groningensis, Math. Mag. Phil. Nat. Doctor, pxdlice defensa dissertatione: over de diagnostiek van gelen typhus, Med. Doctor, magna cum laude. Decembris. BALTUs VAN DE WATER, Med. Art. Pharm. et Art. Obst. Doctor, defensis thesibus, Art. Chir. Doctor. Januarii 1859. CHrisTIaNUS ALBERTUS TEBBENHOFF, € pago Poor- tugal, defensa dissertatione qua continentur observationes in Thy- eididis Bellum Peloponnesium, Phil. Theor. et Lit. Hum. Doctor, cum laude. ; Januari. SERVATIUS HENRICUS LOTSY, Dordracensis, publice de- fensa dissertatione: over de reederijen, Iur. Rom. et Hod. Doctor, magna cum laude. Februari. DBExnıUus conEN, Stenovicensis, defensa dissertatione: over lijfsdwang in handelszaken, Iur. Rom. et Hod. Doctor, mayna cum laude. 10 74 4 ot I 16 DOCTORES CGREATI. Februarii. GIJSBERTUS WALLER, Amstelodamensis, defensis the- sibus, Iur. Rom, et Hod. Doctor. Februari. ANTONIUS KIST, n. c. filius, Leidensis, defensa disser- tatione: over de ongelijke verwarming aan de poolplaten van een ontledings-toestel, Math. Mag. Phil. Nat. Doctor, magna cum laude. Februarii. FREDERICUS GERHARDUS ALBERTUS IONGKINDT CONINCK, ex pago Aarlanderveen, Med. et Art. Obst. Doctor, defensis thesi- bus, Art. Chir. Doctor. HONORIS CAUSA. Junii. Celsissimus Regiusque GUILIELMUS NICOLAUS ALEXANDER FREDERICUS CAROLUS HENRICUS, Princeps Arausiacus, lur. Rom. et Hod. Doctor. ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA 0 NOMINA PROFESSORUM ET LECTORUM, QuI INDE AD. XXVIIM. MARTII A. CIOIOCOCLVIIL AD D. XXVIIILM. MARTIT A, CIOIOCCCLIX IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA DOCENDI MUNUS OBIERUNT, RECTOR MAGNIFICUS PETRUS HARTING. SENATUS ACADEMICI GRAPHIARIUS IACOBUS LUDOVICUS CONRADUS SCHROEDER VAN DER KOLK. IN FACULTATE MATHESEOS ET PHILOSOPHIAE NATURALIS. TH.G.VANLIDTHDE JEUDE (Emeritus G. I. MULDER. die 1 m. Octobris). P. HARTING. R. VAN REES. C. H. D. BUYS BALLOT. C. A. BERGSMA. IN FACULTATE THEOLOGICA. H. BOUMAN. B. TER HAAR. H. E. VINKE. IN FACULTATE IURIDICA. 4. C. HOLTIUS (Emeritus). B. I. LINTELO DE GEER. I. ACKERSDYCK, I. VAN HALL. (Obiit d. 19 m. Marti.) G. G. VREEDE. 78 NOMINA PROFESSORUM ET LECTORUM. IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. I. C. SWVYGHUISEN GROENEWOUD S. KARSTEN. (Emeritus). C. G. OPZOOMER. L. G. VISSCHER. (Obiit die 26 m. Ia- I. A. ©. ROVERS,. nuarli.) H. C. MILLIES. IN FACULTATE MEDICA. B. F. SUERMAN (Emeritus). F. C. DONDERS. I. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK. L. C. VAN GOUDOEVER. G. I. LONCQ, Corn. Ian. Fır. LECTORES. G. DORN SEIFFEN, Lit. Humaniorum. I. VENNING, Lit. Anglicarum. (Obiit die 16 m. Novembris.) I. W. GUNNING, Chemiae. 1. H. HISGEN, Lit. Germanicarum. DOCTORES ACADEMICI. A. C. OUDEMANS. C. L. VLAANDEREN. ORATIO QUAM HABUIT PETRUS HARTING, D. XXVIIT M. MARTII CIOIOCCCLIX, QUUM MAGISTRATUM ACADEMICUM DEPONERET. ACADEMIAE TRAIECTINAE CURATORES QUIQUE IIS AB ACTIS ES, PROFESSORES, ALUMNI, CUIUSCUNQUE ORDINIS ET LOCI AUDITORES EXOPTATISSIMI! Rectoris Magnifici, munere abeuntis, duplex est officium, alterum necessarium, voluntarium alterum. Nam articulus 251 Deereti Regii de Institutione Superiore iubet eum res Academiae, ipso Rectore, prosperas et adversas enarrare, et, si forte harum rerum commemoratio orationis amplitudinem assecutura non est, tum ei veniam dat eligendi argumenti peeuliaris, de quo coram viris doctis verba faciat. Equidem per maximam magistratus mei partem speravi fore ut mihi hac venia uti liceret. Sed spem, eheu! menses proxime clapsi fefellerunt, quin eam insigni cum dolore nostro attulerant dicendi copiam, ut, si vos argumenti e diseiplina mea promti explicatione ad fata Academica audienda praepararem, non tantum patientia vestra abuti, sed etiam ipsi illi Deereti Regii articulo adversari mihi viderer. Intelligitis quid velim. Extrema anni Academici pars minime sine clade nostra exacta est. ; Et primum quidem in Curatorum Ordinem oculos convertens, desidero Virum Excellentissimum, qui superiore anno huius Collegii Praeses his * solennibus interfuit, cuiusque ut viri virtutes exquisitas coluimus, sic mor- tui recordatione delectamur. Neque tamen, Auditores humanissimi, a me exspectetis vitae descriptio- nem EWYcKIo, viro multis nominibus egregio, dignam. Et ego huic rei me imparem esse sentio, et vos intelligitis, temporis ad diceendum concessi fines angustiores esse, quam ut vita viri plurimis amplissimisque muneri- bus functi et de patria ad senectutem usque optime meriti plene digneque exponatur. Id ut aliquando fiat ab integro Ewyckianae vitae teste, mihi 11 82 P. HARTING in votis est. Ego quae de hac vita comperi, haec ea narrationis simplici- tate vobiscum communicare conabor, ut imaginem viri desideratissimi non omnino requiratis. DanıEn IACOBUS VAN EWYcK, dominus pagorum Oostbroek et de Bilt, die 13 m. Nov. A. 1786 Traiecti ad Rhenum ex illustri genere natus est. Pater enim, FLORUS PETRUS VAN EWYCK, eorundem pagorum dominus, ad annum 1795 consilio publico civitatis Traiectinae adscriptus fuit. Mater verO SARA MARIA DE LA COURT filia fuit PETRI DE LA COURT, Consulis Amstelodamensis, quem cognominem esse meminimus inclyti scriptoris de ‚politieis Hollandiae prineipüs , familiarite iuncti IOANNI WITTIO. Ewrekıum non unum e multis futurum esse, iam eo tempore apparuit, quo literis doctrinisgue in hac Academia operam dedit. Discendi avidus tenebat illud, veram humanitatem fundamento niti non minus amplo quam firmo. Literae et Historia gentium, disciplinae Mathematicae et Physicae, Philosophia et Iurisprudentia ei in deliciis erant, ingeniumque ad multi- plicem illum cultum informabant et explicabant, quo ipse multique eius aequales conspicui fuerunt, quemque hodie in paucioribus animadverti dolemus. In his autem studiis, quantum se Praeceptoribus debere puta- ret, sermones indicarunt, quibus vir aetate provectior lubens HEUSDIT, RHOERII et CALKOENIT in ingenio suo excolendo merita celebrare solebat. Quum per plures annos toto pectore in haec studia incubuerat, die 13 m. Febr. A. 1810 progressuum suorum specimen edidit, ex quo optime de eo sperare sive potius confidere licere periti harum rerum iudices effe- cerunt. Dissertationem dico de comparata cognitionis in Mathesi et Phi- losophia indole; qua Dissertatione a viginti-trium annorum iuvene, teste 1ODOCO HERINGA !), magno cum audientium applausu publice defensa, crea- tus. ille est: Artium Liberalium Magister et Philosophiae Doctor. Supererat, ut summos in utroque Jure honores peteret. Quos si cum defensis Thesibus Juridicis consecutum esse dixero, non dubito quin non- !) In Annotatis ad Orationem de auditorio academiae rheno-traiectinae, variam olim fortu- nam ewperto, nunc praesenti eins conditioni adaptato, dieta publice die 25 Martü A. 1525, pag. 207. ORATIO. 83 nulli hodiernum morem Thesium aliquot examini submittendarum et illius temporis auetoritate et egregii iuvenis exemplo comprobari gaudeant. Sed videant quam exigua sit gaudii causa, quantumque praestet in EwycKII exemplum intueri. Hic enim, edito specimine philosopho, non censuit summos in Jurisprudentia honores sibi exiguo aut nullo labore comparan- dos esse, sed continuo Disputationis, quam aliquando publice defenderet, argumentum sibi tractandum sumsit, non tritum illud vel adeo exile ut curet nemo, sed gravissimum et in patria nostra tunc plerisque ignotum. Nam exponere constituit sententiam Malthi de augescente incolarum nu- mero eiusque vi in civitatum felieitate. In hanc sententiam ille diligenter inquisiverat eamque ex vero aestimare coeperat. Sed propter novitatem placitorum, quorum etiam severilas metuebat ne pluribus displiceret quam placeret gravitas, omnia sibi accuratius exploranda et perpendenda esse statuit, antequam huius doctrinae interpres prodiret. In hac autem me- ditatione defixum alio avocarunt temporum moment. Nam Academiis patriis a Francis wer@uöepooıv parari, Traiectinae interitum adeo immi- nere, primum dubia fama, mox nunciis fide dignis allatum est, quam- obrem multi Iurisprudentiae studiosi, in quibus ewrcekıus fuit, nihil prius habuerunt, quam ut instantem Academiae cladem Doctores Iuris accipe- rent. Hinc ille temporibus coactus et invitus et lugens patriae casum, Thesibus defendendis gradum Doctoratus consecutus est, paucis mensibus ante Decretum Imperatoris Napoleonis, quo ex quinque Academiis patriis Leidensis tantum et Groningana suum locum uteumque tenuerunt, Frane- querana et Harderovicena sunt deletae, Traiectina in secundi ordinis scholam commutata est. Haud iucundum est illud vitae tempus, quo quis, peractis studiis aca- demieis, suum in civitate locum obtinet et tanquam in medias res conii- eitur. Multa saepe incidunt, de quibus nihil unguam monuerunt Prae- ceptores, in quibus tibi ipsi, ingenio, usu atque exercitatione nondum subacto relictus es, et, quantameunque tibi parasti doctrinae copiam, pronum est falli. Atque haec ipsa vitae practicae studia quantum differunt saepe ab iis, in quae incubuit eivis academicus! Ut haec ieiuna novo Doctori videntur nanseamque creant recordanti vitae illius, varietate et vigore et multiplici ingeniorum agitatione conspieuae! Hoc utriusque con- 1 84 P. HARTING ditionis discrimen, initio satis molestum, multi usu cognoverunt, cognovit quoque EWYCKIVS, quippe qui brevi post Academiae spatia honorifice de- cursa, quinto et vicesimo aetatis anno, ornatus est munere Graphiario secundi ordinis in Tribunali Traiectino. Eo munere functus est illo ipso tempore, quo leges Francicae hobis obtrusae sunt. Quarum quidem eae, quae spectabant publicam actorum perscriptionem et curam hypothecarum , plurimis ipsi constiterunt bonis horis. Ex his enim eius erat, referre acta tum antiquiora tum recentiora in suum singula indicem. Laborem dicas licet futilem,, certe ingenio disciplinarum studiis culto parum dignum. Idem tamen, caeteris iunctus muneris officiis, non censendus est nullos ei fructus attulisse. Contra haec primum praepararunt eum et tamquam viam ei monstrarunt ad eam sibi paulatim comparandam rerum gerendarum peritiam, qua postea excelluit. Quidquid autem Ewrckio tunc peragendum erat ut munere suo rite fungeretur, florebat ille intelligentissimorum virorum gratia, qui etiam in- genü laudes doctrinamque eius tanti faciebant, ut_eodem anno 1811 eum adscribendum curarent Societati Artium et Disciplinarum Traiectinae. Per triennium in loco Tribunalis Traiectini inferiore positus, anno 1814 lectus est eiusdem Tribunalis Graphiarius. Sed aliquanto ante iugum ser- vile, quod Franei nobis imposuerant, a cervicibus nostris deiectum erat. In iis, quibus servitus dura visa est et gratissima aceidit patriae reddita avrovouie, EWYCKIUM fuisse, propter mores eius prorsus Nederlandicos, admodum credibile est. Quamquam quid suspicamur, ubi facta declarant viri in instaurata patria tuenda alacritatem? Quum enim ineunte anno 1815 liberum Baronem VAN LYNDEN VAN SANDENBURG, militiae urbanae Traiectinae Praefectum, ipse Subcenturio iuvabat in duabus militiae ur- banae cohortibus conscribendis et ordinandis, extemplo nuncius allatus est: NAPOLEON BUONAPARTA Ilvam reliquit, — pedem posuit in ora Franciae, — copiae Francicae ad eum defecerunt, — venit Lutetiam Parisiorrum, — in eo est, ut fines, quibus Francia modo conclusa est, superet, — denuo Europae formidinem nominis illius iniiciat, quod diu victoriae symbolum fuit et patriae nostrae iterum ruinam minabatur. His auditis, facta sunt ea, quae quindecim annis post renovata sunt, et, quamdiu a maioribus non degeneraverimus, semper in rebus dubiis ORATTO: 85 eventura esse videntur. Certatim quisque arma capiebat, patriae, cui ty- rannus iamiam immineret, tuendae causa. Voluntariorum copiae ex vario incolarum genere, e civibus quoque Academicis, prodibant, lectaeque e militia urbana cohortes ipsi exereitui praesto esse debebant. Tam in ha- rum rerum communionem Ewyckıius venit, tantique habitus, ut Centurio praeficeretur uni e manipulis urbanis Traiectinis, qui exereitui patrio adiungerentur. Sed haec omnia quamquam celerrime parata erant, NAPOLEON tamen, nulla mora interposita, copias suas prius in aciem eduxerat, quam milites illi voluntarii eos in armorum usu progressus fecerant, ut socii periculorum .et gloriae addi militiae Nederlandorum perpetuae possent. Vehementis- simos Imperatoris, ad desperationem adacti, impetus una cum exerciti- bus foederatis reprimendi üs, in flagrantissima voluntate, defuit facultas. Et vietoria in campis Waterlois reportata, omne Europae libertati immi- nens pulsum erat periculum. Ab armorum strepitu vocatus est Ewickıus ad curam rerum, pacis ad vigorem suum indigentium, munusque gessit, cuius gravitatem temporum illorum momenta auxerunt. NaronEon Academiam Traiectinam in eum locum detrudi iusserat, ut ea proxime ab interitu abesset. Sed ipsa ne malis cederet, fecerunt potissi- mum civium inprimisque decessorum nostrorum in munere Professorio for- titudo et prudentia. Juribus avitis destituta, ingue scholam secundi ordi- nis commutata, ea per quatuor fere annos usa erat conditione, cuius ima- ginem optime praebet chrysalis, ex qua aliquando papilio prodibit. Extrin- secus vitae indicia apparebant pauca, sed haec vita intus conclusa vigoris- que plena erat. Ruptis patriae vinculis, ipsa quoque ignominiosa vincula abiecit. Audita voce GUILIELMI I experrecta est ad vitam splendidiorem et suum sibi locum vindicavit in patriae nostrae Academiis. Adhuc resonare multorum auri- bus videbatur sonus tormentorum bellicorum, quae in campis Waterlois stragem ediderant, quum regium de Institutione superiori Deeretum pro- mulgabatur. Licet in hoc Deereto ratio haberetur eorum, quae ante insti- tuta usuque diuturno probata erant, alia tamen mutata, amplificata et emendata, nova alia esse apparebant. Horum omnium inducendorum cura 86 POHFAIRITIINIG: mandata est Collegiis Curatorum, quorum illi, quod Academiae Traiectinae rebus prospiceret, ut zwyckIus ab Actis esset, Regi placuit. Ecequis eo munere dignior aptiorque ad illud summa cum fide gerendum legi potuisset, difficile dietu. Per biennium zwrckıvs, quidquid in ipso virium atque nervorum erat, contulit ad carissimae Academiae salutem promovendam. Exacto autem hoc temporis spatio, Hagam Comitum tra- duetus est in ampliorem provinciam, quae uberrimam ei universae institu- tionis tuendae opportunitatem praeberet. Scilicet anno 1817 Hagae partes administrationis publicae ita comparatae erant, ut separatus in iis locus esset /nstilutioni, Artibus et Doctrinis. Huic parti praefectus erat Vir Amplissimus REPELAER VAN DRIEL, eius autem scriniis praepositus est rwyekıus. Illo itaque tempore ea, quae ad civium ingenii animique cultum promovendum pertinent, suum sibi prae. fectum postulare censebantur. Verum tamen iusto celerius de hac sen- tentia decessum est, et res sensim paulatimque in eum delapsa statum, quo jam a multis annis utimur, et universa institutio, appendieis alicuius instar addita curae illorum Virorum Excellentissimorum, qui regii sunt rerum regni domesticarum praefecti. Jam sequenti anno (1818) titulum mutare visum est, ita ut loquerentur: Ministerium institutionis publicae, industriae nationis universae et coloniarum, in qua rerum diversarum com- mixtione primum quidem locum tenebat institutio, sed nulla magnopere sagacitate opus erat ad suspicandum, iis, quae cum externa civium prospe- ritate cohaererent, brevi primas partes concessum iri. Ad annum 1824 EWYcKII, eo quem dixi titulo ornati, cura in his rebus versata est, Prae- fecto earum Viro Egregio ANTONIO REINHARDO FALCK; qui quum anno 1820 Vindobonae et anno 1824 Londini legatus degeret, bis EwYcKIus ipsius diu absentis oflicia exsecutus est; quae quidem res eo tutius illi mandari potuit, quo pluris ipse faciebat rauLekır de rebus politieis sententiam. Anno 1824 haec administrationis publicae pars abrogata et nomen 7n- stitutionis sublatum est ex Indice nominum, quibus variae huius adminis- trationis partes insigniuntur. Et ipsa quidem relata est ad Praefecturam rerum regni domesticarum, ita tamen ut cura eius, quippe peculiari man- data magistratui, iustam agendi libertatem minime amitteret. Hic Magis- ORATIO. 87 tratus dicebatur: Administrator Institutionis, Artium et Doctrinarum causa. Fuit autem Ewvekıus. Atque hic non vereor, Auditores! ne quis vestrum a me dissentiat, statuente: cognitam perspectamque huius viri peritiam peculiaris eiusmodi et suis viribus nixae administrationis Regi, cuius gratia ille magnopere florebat, commendaturam fuisse huius muneris utilitatem. Quod sane eo lubentius a Rege institutum esse arbitror, quoniam, quid- quid errorum huic Prineipi iure obiicitur, eum studio populi exeulendi et puleri amore imbuendi eximio fuisse constat. Pervenimus ad vitae Ewyckianae partem gravissimam et laboriosissimam. Ardore flagrans pulcherrimae, quae ei mandata erat, rei rite curandae, ingenio praeditus perspicaci accurataeque scientiae varietate excellens, sin- gulari prudentia et fide commoda explorabat et promovebat institutionis tam inferioris quam superioris. Quaecunque in regionibus exteris sapienter excogitata neque aliena erant a nostratium moribus, huc transferebantur. Tpso suasore saluberrima tum decereta fiebant, tum instituta prodibant. Hinc sum- mam apud optimum quemque gratiam iniit et conatus illi assidui cultus atque humanitatis augendae in eorum ore erant. Verum tamen in hac ipsa grati animi significatione non deerant voces contra sentientium. Nec mirum. Illi enim quorum intererat ignorantiae tenebras haud pelli, non poterant non eius consiliis adversari. Primum si quid dissensionis aut inimicitia- um erat, ad paucorum notitiam perveniebat, sed sensim illud foras pro- dibat et gravium difficultatum fons erat. Ewrekıvs iam diu intelligens, ignem doloso sub cinere latere, tempora postulare censebat, ut eivitatis gubernatores nonnihil de via, quam inierant, decederent. Quamquam in multis dissentiens a Viro Excellentissimo van MAANEN, Regis rerum iudicia- lium praefecto, in reprehensionis famen, qua hie a Belgii delegatis peti solebat, communionem venit. Omniumque maxime illi, quibus decereta Cleriecorum. medullis infixa erant, indignabantur, curam institutionis popu- laris esse penes virum avitis Nederlandorum moribus praeditum aliisque sacris addietum, etsi opinionum de rebus sacris dissensionem ca, qua par erat, sapientia ferentem. Neque tamen haec ideo a me commemorata sunt, ut civitatis guberna- tores ab omni omnino suspicione errorum tum in aliis rebus procurandis tum in ordinanda institutione tuerer. Contra se res habet. Et de Ewvekıo 88 P, HARTING si quaeritur, fieri potest, ut interdum fidem habuerit iis, qui postea hac fide se indignos esse probarunt. Scilicet homo fuit ille, cuius memoriam commendamus. Quidquid autem est, eum semper optima quaeque spec- tasse, adversarios autem, consiliorum eius honestate prorsus spreta, id egisse ut, quaecunque suis commodis adversarentur, atro carbone nota- rent, hoc, si quid aliud, omni dubio maius est. Atque haec causa est animi parum aequi, quo inprimis post annum 1828 in Provinciis Regni neridionalibus excepti suht eius institutionis emendandae conatus. His conatibus, etsi benevolentiae plenis et ad animos placandos comparatis, haud fidendum esse, quin ortos eos esse ex impuro, nescio quo, fonte, malevolentia spargebat. Foedus eorum, qui pendent ex Clericorum auctoritate et hominum, qui- bus libertas in ore est, constat ex partibus adeo diversis, ut sola continea- tur sociorum voluntate evertendi praesentem rerum ordinem. Nostra nos aetas luculentissime docuit, indolem utriusque partis stabilitatem amiecitiae respuere. Sed notissimae illi, quae tunc in breve tempus inita est, socie- tatı tribuendum est, Ewyckıum, etsi libertatis amantem illius, quae toto coelo a licentia differt, et vero progressuum in omni causa vindicem, ha- bitum esse vel Jaudatorem vel certe reum universae administrandae rationis, quam multum abest ut omni nomine probarit. Quis fuerit horum ommnium eventus, fugit neminem. Rerum in Francia anno 1330 conversionem excepit seditio Bruxellensis, quae brevi per omnes Belgii partes pervasit. Non solum civitatis administrationi, sed etiam mul- torum eivium saluti variisque institutis publicis gravissimum imminebat periculum. Et horum quidem pars haud exigua Ewyckı curae mandata erat. Itaque officii memor in maxima omnium perturbatione ipsaque anar- chia tantum, quantum turbis eripi potuit, servare ab interitu conatus est. Professorum originis Batavae, qui in Belgii Academiis docendi munere fun- gentes derepente de statu suo deiecti erant, conditionem ad se pertinere existimavit eosque ratione ipsis digna adseribendos curavit Academiis pa- triis, quibus haud pauci eorum decori et ornamento fuerunt. Neque ne- glexit thesauros naturae, artis et eruditionis in Bibliotheeis et Museis asser- vatos, eaque in re non magis vigilantia eius quam honestas spectata est, curantis quippe, ut quae Belgii Academiis vel Museis data promissave ORATIO. 89 erant, ibi aut manerent, aut serius ocius in locum destinatum pervenirent. Sic ewrekı in bona fide tuenda religioni Observatorium Bruxellense unum e praestantissimis instrumentis acceptum refert. Rerum publicarum conversio et alias attulit diffieultates et maximas pos- tulavit impensas. Quis temporum illorum memor nescit, pulcherrimum illum, qui rege ad arma vocante conscriptus est, exercitum brevi aerario tanti constitisse, ut caeteris impensis omnibus modus esset faciendus? Hanc parcimoniam primum experta est institutionis, artium et doctrinarum causa, qua munificentissime tuenda GUILIELMUS I primos regni sui annos illustraverat. Mox visum est Regi abrogare munus Administratoris, quod EWYCKIUS per septem annos egregie gesserat. Quamquam a Praefectura rerum domesticarum non separatus est, sed titulo Consiliarii ei iunctus, illis in rebus a consiliis esset, quorum antea penes ipsum cura fuerat. Intelligitis non tantum tituli, sed, quod gravius, conditionis commutatio- nem esse allatam. Nam, quemadmodum adhuc eo principis magistratus iure eaque agendi libertate usus erat, ut, quae optima censeret ad insti- tutionem emendandam, artiumque et doctrinarum studia provehenda, Regi ipse commendaret, et in nonnullis tantum causis Praefecto rerum do- mesticarum administrationis suae rationes redderet, ita tunc detrusus est in locum inferiorrem, quo consilium Praefecto illi impertire debebat, si forte consilii aliquid ab eo peteretur. Indignum sane Ewyckıo munus! Quod tamen ipsi haud attulit ignominiam, sed intelligentissimo cuique palam fecit, in institutionis, artium doctrinarumque vigorem nullum num- mum erogari posse. Verum vidisse, qui istud munus eam in partem in- terpretarentur, tempora mox insecuta efficacissime probarunt. Nam de Regis erga EwWYcKIUM animo si quaeritur, illius benevolentiam hic nun- quam requisivit. Contra, quanti eum faceret Princeps, paucis mensibus post (1832) apparuit, lecto Ewyokıo Provinciae Drenthinae Gubernatore. Ab hoc tempore publica wyrckur vita per longam annorum seriem parum commutationis subüt. Kalendis Ianuariis anni 1840 e Provincia Drenthina traductus est in Hollandiam Septemtrionalem, huius amplissimae Provinciae regundae causa eique hic habitus est honos, ut Consilio Status extra or- dinem adscriberetur. . Meum non est, EwYcKıı merita in utriusque Provinciae administratione 12 90 P. HARTING diiudicare. Constat autem inter omnes, penes quas hac de re iudieium est, eum hoc quoque munere, finibus eircumscripto arctioribus quam Prae- fectura Institutionis, sic functum esse, ut in eorum virorum numerum referretur, quibus patriae nostrae gloriari liceret. Vultisne exemplum, ex quo efliciatur, quam late paterent eius curae et cogitationes? Petam illud ex earum rerum genere, quae minus notae, non vero mentione minus dignae sunt. Est in vicinia Harlemi Asylum Maniacorum, cuius ab origine non prorsus aliena sunt consilia unius e Professoribus nostrae Academiae. Ewrexıvs nisi huius rei curam ad se pertinere existimasset eamque omni, qua pollebat, auctoritate et constantia commendasset, promovisset omnique ursisset ratione, careret profecto patria nostra Asylo, quod hodie optimis annumeratur Europae Nosocomiis. Multi exacti erant anni, quum Ewyckıo institutionis publicae cura ademta erat. Verumtamen eximiae eius rerum Academicarum peritiae me- moriam tempus non deleverat. Testis fuit annus 1849, quo anno civitatis moderatoribus visum est harum rerum emendandarum consilia instaurare. Dudum ante perspectum erat, regio de Institutione superiori decreto diei 2 Aug. anni 1815 plurimum ad perfectionem deesse. Hinc anno 1828, suasore EWYCKIO, plurimae ad variarum Academiarum Senatus missae sunt quaestiones, ad quas ut accurate responderetur, nec tempori nec labori pepercerunt Senatores. Fructus autem quominus ex hoc labore caperen- tur, impediverunt dubia civitatis tempora. Et postea quidem ad emenda- tionis consilia redire placuit, verum si disquisitionem publicam exeipimus cum futuris Academiae civibus instituendam, nihil quidquam commutatum est. Sed anno 1849 spes affulsit melioris eventus.. Nam decem viri, tum eruditione insignes tum periti eorum, quae Institutionis superioris indoli convenire videntur, rogati sunt, ut quod huic Institutioni plurimum pro- futurum esse censerent, in legis formam redigerent Regique offerrent. In horum virorum numero zwyckıus fuit, ipseque Praesidis munere a Rege ornatus invitatusque est, ut deliberationum socios Harlemum convocaret, Gubernatoris sedem. Horum virorum deliberationes non diuturniores quam graviores fuerunt. Quum summa earum in legis formam redacta Regique oblata erat, in lu- cem prodüt. Nullum est dubium, quin multum praestet veteri, quo adhuc ORATIO. 91 utimur, decreto. Attamen hic illic temporum, quae tunc erant, adverso- rum indicia tibi cernere videris. Quamobrem huie labori non statim vim legis datam esse, haud dolemus. Sed si aliquando, quod utinam brevi fiat, lex de Institutione superiori ad populi delegatos fertur, optamus profecto, ut haec pleraque contineat eorum, quae a viris-illis doctissimis sunt commendata. Sic Ewyckıus, cuius ingenium hie quoque praestantiae suae vestigia reliquit, ad nos loqui perget, etiamsi sit mortuus. Per quatuordeeim annos zwyekıus Hollandiae Septemtrionali praefuerat, quum anno 1854 in morbum incidit adeo gravem, ut non procul a vitae periculo abesse videretur. Sed vanus fuit cognatorum amicorumque metus. Postquam autem ex hoc morbo convaluit, vir prudens et eum in modum suarum sibi virium conscius, qui modus non est omnium aetate provectio- rum, tempus instare iudicavit, quo a republica curanda decederet. Itaque rogante ipso anno 1855 honorificentissime a Rege dimissus est, gratis ipsi actis pro egregiis et diuturnis in patriam meritis, habitoque hoc honore, ut Minister Status legeretur. Tum in dilectissimam urbem patriam, quam quadraginta prope annis ante, aetäte florens et vix ingressus honorum cursum, reliquerat, redire decrevit. Traiectum venerandum senem cum laetitiae significatione exce- pit, et haec laetitia aliquanto post aucta est, quum ipse, qui per plures annos Academiae Leidensis Curator fuerat, hoc munere deposito, Collegio Curatorum Traiectinorum, Praesidis nomine, adscriberetur. Diei vix potest quanta cum voluptate huius Collegii socius esset. Non acquiescebat in titulo honorifico, sed ipsa muneris oficia ei in deliciis erant. Omninoque virum se probabat, cui in more positum erat manus operi admovere, qui- que non magis alienam industriam exeitare quam industriae ipse exemplum praebere solebat. Nullus fere dies praeteribat, quin rebus Academieis operam daret. Si professores eum salutatum adibant, eum plurimum de- lectari apparebat mutuis de institutione deque doctrinarum studio sermoni- bus, hos etiam, quo maiore necessitudine secum coniungeret, nonnun- quam convivio excipiebat. Tum dubium, utra nobis pluris esset, mitis sapientia senis, longo rerum usu comparata, an amieitia viri summis hono- ribus perfuneti omnique doctrinae genere politi. Quum igitur die 16 m. Decembris anni 1858 nonnulli Professores ab 12* 92 P. HARTING ipso ad coenam vocati essent, iis hoc suavissivum fore videbatur feriarum hyemalium initium. Sed dies festus non illuxit. Contra paucis ante con- vivium horis perculit nos et paene prostravit nuncius: — EwYckıus diem obiit! Pridie sub noctem subito ereptus rebus humanis erat. Est sane quod Academia gwveku sui mortem lugeat. Eius valetudo, ut videbatur, confirmata, vegeta senectus, ingenium acre aeque atque ardor omnia provehendi quae bona utiliaque essent, spem nobis faciebant fore ut aliquamdiu fructus caperemus maturos arboris, quae iam uno ietu ceci- derat. Eius cognati et amici et quicunque in variis patriae regionibus eum veneratione quadam prosequebantur, vehementi dolore sunt afflieti. Et quum in sepulereto pagi de Bilt iusta peragebamus, multi a lacrymis, grati animi indicio, sibi temperare non potuerunt. Nec mirum. Animo enim observabatur imago viri indole Nederlandica unius in paucis conspicui et afferentis omnibus, qui eum paulo accuratius noverant, memoriam prae- stantium virorum, quorum ingenii animique viribus patria olim creverat. Cernere nobis videbamur virum illum agendi quam dicendi studiosiorem et ita pium ut bonus esse quam videri mallet, et mirae in habitu quoque simplieitati iungentem animi vim prorsus singularem, quae unicuique, ip- sum adeunti, ex vultu oculisque vigore plenis apparebat, et ei adiumento atque praesidio fuit, ut egregias ingenii dotes per longam annorum seriem in maximam patriae utilitatem conferret. Tales viri ex maxime raro hominum genere sunt. Eorum memoriam posteri, si grati esse volunt, vivam tenent. Ewrekir exsequiis non interfuit amicorum eius antiquissimus idemque Academiae Traiectinae arctissima tum muneris tum benevolentiae necessi- tudine iunctus. Jam enim eo laborabat morbo, quem letalem fore paulo post perspectum est. Intelligitis me dicere Virum Consultissimum LUDo- VICUM CRAEYVANGER. Patre usus est GUILIELMO CRAEYVANGER, qui primum Curiae Traiec- tinae adscriptus et socius regundae regionis Traiectinae fuit, postea vero a Rege Hollandiae lectus est in Consilium Status; quo tamen munere ne fungeretur, mors prohibuit, quae anno 1806 luctuosa accidit bonis omni- ORATIO. 93 bus, acerba autem filio LuDovIco fuit, eo ipso anno in Civium Academi- corum album relato. Hic igitur, natus die 13 m. Novembris anni 1788, rwrckı, duobus annis maioris, condiscipulus et amicus fuit, eodemque fere quo ille tem- pore, i. e. die 18 mensis Augusti anni 1810 summos in utroque iure honores consecutus est. Triennio post Amisfurtam abiit, hypothecarum curam acturus, unde postea eiusdem rei curandae causa Traiectum rediit, ubi difficili huic negotio ad obitum praefuit. Ab huius muneris laboribus prorsus diversi illi, quos CRAEYVANGERUS anno suscepit 1825. Scilicet in rwreku, Hagam delati, locum Academiae Curatoribus ab actis datus erat Vir Consultissimus JANUS ACKERSDYCK, quo nunc haec Academia doctore, nos Collega gaudemus. Hic autem quoties ad videndos multorum homirum mores et urbes peregre profectus erat, CRAEYVANGERUS eius in munere graphiario vicarius fuit eamque tum Curatoribus probavit diligentiam rerumque agendarum peritiam, ut die 19 mensis Novembris anni 1825 Ackersprekis, ad Iurisprudentiam in Aca- demia Leodiensi tradendam vocati, successor a Rege legeretur. Per tres igitur et triginta annos Academiae nostrae arcto vinculo iunctus fuit. Verumtamen non fuit in eorum numero, qui acquiescunt in illis. dili- genter exsequendis, quae ab ipsis, quippe mercede conductis, postulari queunt. Contra nec tempori pepercit et quantum ingenio usuque valebat, id lubens contulit ad utilia quaeque promovenda. Sic, ut hoc utar, ab anno 1819 per unum deinceps et viginti annos ita cum collegis suis car- cerum regimini praefuit, ut ardore et diligentia cederet nemini. Eiusdem diligentiae laudem tulit adscriptus ab anno 1825 usque ad annum 1847 Collegio urbano moderandae Institutionis inferioris. Et, quamquam in re- rum Academicarum procuratione eas interdum partes egit, ut pleraque ex eius auctoritate pendere viderentur, nunguam tamen haec loci, titulo longe amplioris, dignitas eius mentem a reliqua in hac urbe Institutione avertit. Nam et constabat ipsi de summo universae Institutionis in civitate momento, et tenebat illud, Institutionem superiorem tum demum consilio suo satisfacere posse, si Academiarum cives omni, quae pueris et adoles- centibus impertiri debet, disciplina rite informati excultique essent. Hoc ille saepius et magna cum asseveratione contendebat. Neque a verecundia, 94 P. HARTING quae eius memoriae debetur, alienum censemus illud commemorare, quod ipsi aliquando eum dicentem audivimus, se auctorem fuisse sententiae de disquisitione publica cum omnibus instituenda, qui se in Civium Acade- micorum album referri cuperent. Et licet nos huius disquisitionis, anno 1845 sancitae, formam et rationem universam a multorum animadversionibus tueri nolimus, multiplex tamen ipsius rei vis ad emendandam discipli- nam scholasticam negari nullo modo potest. Ac profecto opportunitas, quam ea disquisitio praebuit, arcendi ab Institutione superiore adoles- centes ineptos, longe multumque anteponenda est illis Deeretis, quae, auctore regio rerum domesticarum Praefecto, ab anno 1850 ad annum 1853 imperitissimo et ineptissimo cuique liberrimum ad Academiam adıtum con- cesserant. ÜRAEYVANGERO, omnibus rebus modum et ordinem adhibenti, ea, in quam detrusi eramus, conditio videbatur «ra&ie, quam eo vehe- mentius dolebat, quo certius ipsi persuasum erat de summo Institutionis Academicae momento, quoque lubentius ipse huic prospiciebat. Affirmare licet, eum in huius rei cogitatione magis magisque defixum fuisse. Mu- nere graphiario sic fungebatur, eum ut non magis honestatis sensu moveri quam studio delicarum suarum duci putares. Haec est opinio illorum Professorum, qui de disciplinarum suarum commodis saepissime sermones cum eo miscuerunt. Laudant eius in audiendo benevolentiam , in consiliis impertiendis alacritatem, in annuendo votis, quae cum subsidiorum publi- corum tenuitate non omınino pugnabant, liberalitatem, sed laudant etiam eius in dissentiendo et recusando humanitatem inprimisque artem illam difficillimam persuadendi rogantibus, iure meritoque haud satisfieri votis, non vero vel amicitiam vel institutorum quorundam Academicorum amorem partes hac in re agere ullas. Dicam, quod sentio, CRAEYVANGERUS ipsam Academiam diligebat; quod huius commodis et rationibus inserviebat, id omne ipsius commodorum pars magna evaserat, utraque tanquam in unum coaluerant. Hinc ea illi plurimum et ultimum obversata sunt, quum gravi mortiferogue morbo affectus et febri, quae mentem alienabat, luctatus, verba tamen protulerit, Academiae amorem spirantia. Metus, ne quid ipsi accideret, sollicitos aliquamdiu habuit et cognatos et amicos et omnes quibus Academia Traiectina cordi est; hic autem, quum die 6 mensis Ianuarii in gravissimum luctum abiit, iudicarunt omnes ad ORATIO, 95 ingens damnum, brevi ante in Ewrek1o factum, CRARYVANGERI obitu haud parvam allatam esse accessionem. Quantum boni talium virorum, quos non tantum decem lustrorum ami- citia, sed etiam studium commendandi pulchra et bona quaeque, atque almae matris, cuius eodem tempore alumni fuerant, amor arctissime iunxerat, quos praete:ea ornarunt ingenium perspicax et aequabilis mentis constantia, talium igitur virorum de rationibus cultus atque humanitatis provehendae consen- sio, quantum boni in Academiam nostram porro conferre potuerant! Sed Deo aliter visum! Nos decet animo erga Eum grato esse, qui alterius vegetam senectutem , virilem vero alterius aetatem ad senectutem usque nobis fruendam concesserit. Quod si Curatorum Collegium annum haud exegit sine clade sua, Ordini Professorum mors non pepercit. Die enim 26 mensis Ianuarii obiit LuDo- VICUS GERARDUS VISSCHER, qui per viginti octo annos in hac Academia munere Professoris functus est. VisscHErus in paueis illis fuit, qui omnem, qua pollent rerum scien- h tiam sibimet ipsis potissimum acceptam referunt. Fuit omnino avrod@daz- zog. Hinc multa eorum, quae ei priva fuerunt, facillime explicantur. Natus est Bredae, die 1 mensis Martii anni 1797, parentibus honestis, THOMAS KROGT VISSCHER et CATHARINA DOROTHEA BOELLAARD. Patrem, centurionem, in Hollandica Anglorum expeditione caesum, bimus amisit, cui in pueri tutela successit vitricus ADoLPHUs BIERMAN, tributorum coactor in pago Lage Zwaluwe. Adolescentulus primum Hagae Comitum tum Amstelodami usus est dis- eiplina, qua haec aetas illis temporibus imbui solebat. Quae tamen insti- tutio qualis fuerit, haud constat. Sunt autem paucissima ex hoc tempore memoratu digna. Hagae Comitum in notitiam Ppervenit HENRICI VAN WIJN et IACOBI ARNOLDI CLIGNETT, quorum sermonibus primum acceptum retulit historiae et antiquitatis patriae amorem atque cupidinem illam fontium , quam posterior aetas confirmavit. Amstelodami autem in praeceptoribus eius fuit roxkrus smonis filius, cui quum in more positum esset seris historiae argumentis iocos adspergere, fieri sane potest, ut haec dicendi seribendique ratio amorem excitaverit leporum et facetiarum, quibus postea Be ne 96 P. HARTING VISSCHERUM in huiusmodi argumentorum explicatione lubentissime usum esse constat. Ea aetate, qua iuvenes destinatos vitae, cuius subsidia arte vel doctrina quadam factitanda parantur, totos in studiis esse oportet, vısscuerus in vitam practicam tanquam coniectus est munusque iniit ab ipsius ingenio prorsus alienum. Annos enim natus undeviginti praefectus est rationibus tributorum Bruxellis dispungendis. Equidem de huius muneris gravitate nihil detractum volo. Sed cogitanti mihi iuvenem discendi amore flagran- tem, alacrem, genioque indulgendi cupidum, fervida etiam phantasia prae- ditum et carminum auctorem, quibus se Musis amicum esse probaverat, — hunc igitur iuvenem cogitanti parum credibile videtur, eum sive in tribu- torum tabulis conficiendis et comparandis, plenis illis nominum et nume- rorum, sive in coactorum arca exploranda lubentissime bonas horas consum- turum fuisse. Hoc constat, visscHERUM, quidquid superesset temporis, id omne in lucro deputasse, ut deliciis suis operam navaret. Qua in re quanto studio versaretur, paucis annis post libris edendis probavit. Nam anno 1820 publiei iuris fecit tum francice Miscellanea e Poesi et Literis Nederlandieis, tum patrio sermone volumen primum Anthologiae ex optimis ‚poetis Nederlandicis inde a seculo 13° ad seculum 18", cuius operis proximo biennio adhuc duo volumina prodierunt. Sicut autem in utroque opere melliferae apis partes egerat, ita brevi ostendit, non deesse sibi ingenü vires, ut ex se ipse nonnihil promeret et in lucem proferret. Anno enim 1822 carmen eius Nederlandicum Pastor in Campo pugnae ad Neoportum commissae a vegia Linguae et Po&seos societate Neoportensi praemio oma- tum est, eodemque anno lingua vernacula prodiit carmen. lyricum: .Aegi et populo, anno autem proximo e genere dramatico haec ab eo Neder- landice edita est fabula: Zeyes in urbe Breda. Sed haec omnia gravi- tate superat eius opusculum de consilio instaurandi et praeseribendi usum linguae Nederlandicae. In lucem illud prodüt anno 1825, i. e,, co tempore, quo civitatis nostrae moderatores summa vel potius nimia ope nitebantur, ut, quidquid actorum publicorum in universo regno fieret, ubique his rebus peragendis una inserviret lingua Nederlan- dic. Non igitur mirum, vIsScCHERUM, industria etiam et iuvenili vigore se commendantem, Regi GUVILIELMO ı aptissimum esse visum ad consilia ORATIO. 97 illa sermonis Nederlandici inducendi in Provincias Wallonicas promovenda et cultioribus civibus commendanda. Jam huius rei ut amplissima fruere- tur opportunitate, creatus ille est Professor extraordinarius in Academia Lovaniensi. Dispungere rationes tributorum et vivere Musis, haec quantum distant! Inter pulpitum atque cubiculum numerariorum et cathedram atque audito- rium Academicum quantum discrimen! Nos, Auditores, qui vISSCHERUM novimus, quodammodo certe intelligi- mus, quanta cum voluptate illine huc transierit. Fieri potest, ut iacturam fecerit rei familiaris, honorario quippe multis Professoribus aliisque doctis viris minus lauto quam iis, qui aerario inprimis in magnis urbibus consu- lunt. Sed liber ille a conferendis tributorum tabulis earumque rerum cura, quae-nullum postulant ingenii acumen meliusque vulgo ab iis administran- tur, quibus exiguus est doctrinarum amor, toto pectore in literas incum- bere poterat. Viro haud fruito docta, ut aiunt, institutione, veterum linguarum tantum non imperito, aditus patefactus ad auditoria antiquae illius et inclytae Academiae, ut et suam ipse discendi sitim expleret et docendo aliis prodesset. Secuti sunt quinque anni, quos vitae Visscherianae partem voces splen- didissimam et felicissimam. Mirae ingenii celeritati summam iungens stu- diorum constantiam , quotidie sive Francica sive patria lingua coram ingenti eivium Academicorum numero disserebat de lingua, literis, historia et oeco- nomia politica, et quidquid ei supererat temporis, id conferebat ad scri- benda opuscula de sermone Nederlandico. Verum tamen consilium, euius causa Lovanium vocatus erat, irritum fore videbatur. Postea demum nobis adeo felicibus esse contigit, ut linguam nostram ex humili loco, quo diu in Belgio contemta iacuerat, se efferentem modesteque alterum a peregrino sermone locum occupantem videremus. Seminis autem eo tempore etiam a VISSCHERO sparsi nonnihil maturuisse, profecto non est temeraria sententia. Anno 1831, immutata in Belgio civitatis facie, vIsscHERUS una cum aliis nostratibus Professorum Traiectinorum ordini adiunctus est. Neque tamen continuo suae ei publice dari potuerunt docendi partes. Triennio demum post in ADAMI sımonsır locum Professor lectus est Ordinarius; a quo tempore historiam, linguam et literas patrias quotannis Academiae 13 98 P. HARTING nostrae alumnis tradidit. Anno 1837 Senatui Academico plaeuit eum ho- noris causa creare Philosophiae 'Theoreticae Magistrum et Literarum hu- maniorum Doctorem. Sie igitur vısscherus illud, quod praecipue in votis fuit, assecutus est. Et huic quidem cogitationi iuvat paululum immorari. Namque vir ille, qui nec Gymnasii spatia decurrerat, neque Academiae Doctorem habuerat, a cuius latere non discederet, et vero iuvenis ita in medias res coniectus erat, ut omnis ingenii excolendi opportunitas defutura videretur, — hic igitur vir locum sibi in doctorum virorum ordine comparavit, a suis ipse collegis hoc nomine ornatus et insignitus hoc honore est. Paueissima, ni fallor, huius rei in Annalibus Academieis exstant exempla, Si quis a puero destinatus vitae in literis doctrinisve degendae, optime et prorsus ad hoc consilium accommodate instituitur, tandemque, quum per multos annos in studia doctrinae incubuit, Doctoris gradum consequitur, quin etiam, si propter exquisitas ingenii virtutes postea dignus censetur munere professoris, nihil profecto est quod miremur. Utrumque in rerum ordine et ratione positum est. Via, quae ad propositum ducit, strata est, requiruntur tantum discendi ardor et industria, ut illud assequaris. Similis omnino hic est peregrinatoris, qui cultissimas Europae nostrae regiones peragrat. Naves et rhedae machina atmica celerrime propulsae, deversoria omnibus vitae deliciis grata, periti viae duces accurataeque locorum de- scriptiones ita omnes itineris difficultates minuunt, ut videatur illud ab habitationis commutatione parum differre, neque ullius aut audaciae sit aut fortitudinis, eo proficisci, ubi longissimo a patria separamur intervallo. Prorsus dissimilis est conditio illius peregrinatoris, qui, sibi unice con- fidens suisque fretus ingenii animique viribus, iuxta avia et devia in regio- nes penetrat, quas penitus lustrare decrevit, ut tantillum conferret ad terrarum dissitarum scientiam augendam. Huic peregrinatori perpetuum instat varli generi» certamen, nulla non impedimenta et molestissimae quaeque diffieultates crebro incidunt, quibus ne obruatur, summa opus est virium intentione eaque constantia, cuius haec est, ad labores perfe- rendos, eflicacissima vox: Zu ne cede malis, sed contra audentior ılo. Vitae delicis, quibus alter in itinere fruitur, caret alter; intervalla loco- rum, per quae ille volat, hic lento gradu transit; saepe in eo est ut a via ORATIO, 99 deflectat, et vero dubius saepe haeret, quo se conferat. Verumtamen si post varios casus et tot discrimina rerum inceptum iter peregit, tum vero: guanlum, inquiunt, mutatus ab illo! Et sane plurima, quae vulgus pere- grinatorum non animadvertit, in ipsius animo quasi signarunt speciem suam, Habet, quo ab aliis distingui prorsusque suus esse censeatur. Quod tamen unice tribuendum est repercussioni imaginum, quae secum invicem commiscentur et mutuo se tum illustrant tum obscurant. Imagi- nes dico rerum infinitarum, ei in itinere 'oblatarum quas unice ea luce collustratas vidit, qua, ex loco peregrinatoris nonnihil fortuito conspectae, splendere debuerunt. Huiusmodi peregrinator visscHErUs in campo doctrinae fuit. Memoria firmissima praeditus, ardore et assiduitate nemini cedens, nullisque difh- cultatibus deterritus a proposito, sine ducibus per hanc regionem processit sibique ingentem comparavit rerum cognitu dignissimarum copiam. Num- quam acquievit in contemplatione locorum e vertice montis, neque in naturae maiestate e longinquo intuenda. Sed loca illa prope adspicere, omnia, quo oculos converterat ; singulatim contemplari, amnium et rivorum flexiones persequi ad fontem, dispicere sylvarım arbores et fruticeta, aquae inter praecipites scopulos ruentis radios et guttas, haec ei in deliciis fuerunt. Hanc singulatim quaeque attendendi et persequendi rationem vISSCHERO potissimum menti obversatam esse, luculentissime apparuit in eius studio historiae patriae. Eius memoria custos fidissima erat innumerorum facto- rum, quae multos historiographos aut fugiunt aut prorsus latent, et, licet per se tenuia dicantur, non tamen nullius sunt momenti, quoniam una- quaeque historia constat e coniunctione rerum singularum, quarum nulli sua defuit vis ad hanc conditionem pariendam. Novimus vısscHert lectio- nes tum Academicas tum publicas, saepius pro frequenti concione habitas, animos auditorum plurimum tenuisse. Id autem eae potissimum debue- runt mentioni nullorum non illius generis factorum, quae nee provisa et apte inserta omnibus admirationi erant, eoque magis placebant, quo acu- tius orator, leporibus et facetiis affluens, severa exhilarabat et ornabat exilia atque arida. Haud raro tamen analytica illa, qua vısscherus delectabatur, historiae 13* 100 P. HARTING indagandae ratio peperit opiniones, a vulgari sententia prorsus diversas. Sie, v. c., lubentissime contemplabatur clarissimos in historia viros sine toga et discalceatos, i. e. nudatos illis divinis poene honoribus, quos grata in eos contulerit posteritas; tum enim in ipsorum consilüs et rebus tan- tumdem honestatis quantum in reliquorum mortalium studiis et contentio- nibus sibi deprehendere videbatur. Pariter in aliarum quarundam rerum tamquam cursu et significatione diiudicandis plurimum a ceteris omnibus distabat. Sed licet se manciparet nemini et vero ius suum sententiae libere profe- rendae retineret, numquam tamen aegre ferebat dissentientes. Contra hos levissimo animo ferens, semper comis et ad iuvandum omni, qua valebat, ratione promtus, facilis in hominibus audiendis et admittendis, is fuit nostri ordinis socius, qui ingenii sui alacritate et facetissimi salis argutüs saepius nobis temporis suavissime transacti memoriam relinqueret. VisschErUM, in hac Academia Doctoris munere fungentem, nullo om- nino tempore studia sua intermisisse optime probat ingens librorum ab eo editorum series. Sunt hi maximam partem de historia patriae, verum Literarum etiam Nederlandicarum historia ei plures symbolas acceptas re- fert. Scriptorum multitudine paucos eum aequasse, nobis quidem per- suasum est. Itaque a collega, vita defuncto, discamus, quantum constantissimae voluntatis robur valeat, ad insitas mentis dotes excolendas. Ea, qua vi- vimus aetas, haec ipsa patria indiget virorum, qui fortiter et constanter progrediuntur, hoc tenentes: per ardua ad astra !'). 1) Opera a VISSCHERO in lucem edita sunt: Nationaal-Lied van L. c. vısscuer. Voor de Piano-Forte in Muziek gesteld door F. von GUNTER. Uitgegeven ten behoeve der Armen. 4°, Melanges de Poesie et de Litterature des Pays-Bas, par L. G. vIsscHER, membre de plusieurs societes Litt@raires. Brux. 1820. 8°. Cum eff. P. NIEUWLAND. Bloemlezing uit de beste schriften der Nederlandsche Dichters van de 13° tot en met de 18° eeuw. 1° deel. Brussel, 1820, 2° en 3° deel. Breda, 1821—22. 8°. Een paar woorden over Amsterdam en Brussel, bij den jongsten Watersnood. Brussel, 1820. 8°. De Herder op het slagveld te Nieuwpoort, door L. 6. VISSCHER, aan wien bij de Ko- ORATIO, 101 Mors nulli pareit aetati. Eripuit nobis venerandum senem, qui his maioribus natu aetate longe antecessit, GERARDUM DORNSEIFFEN, Literarum ninklijke Maatschappij van Taal- en Dichtkunde ts Nieuwpoort, eenen buitengewonen eer- penning is uitgereikt. Brussel, 1822. 8°, 2e druk. Brussel, 1822. 8°, Aan den Koning en het Volk. Lierzang. Brussel, 1822. 8°. De Koningen te Breda. Tooneelspel. Brussel, 1823. 8°, Over het herstel en de invoering der Nederlandsche Taal. Brussel, 1825. 80, Nederlandsche Chrestomatie, ten gebruike bij het Hooger Onderwijs. Leuven, 1827. 8°, Bloemlezing uit de Nederlandsche Dichters en Prozaschrijvers. Leuven, 1828—29. 2 deelen. 8°. Kleine Handleiding voor de Uitspraak der Nederlandsche taal ‚, bestaande in eene Verza- meling van eigenaardige spreekwijzen. Leuven, 1828. 80, Handleiding tot de Algemeene Geschiedenis der Nederlanden, inzonderheid ten gebruike bij Academische studien. Berste cursus: Van de vroegste tijden tot op den jare 1500. Utrecht, 1832—33. 2 stukken. 8°. Tweede cursus: Van 1500 tot op dezen tijd. Utrecht 1833. 1e stuk. 80. Chronologisch overzigt der Nederlandsche Vorsten, in 2 Afdeelingen, Utrecht, 1832. fol. Toelichtingen tot het chronologisch overzigt. Utrecht, 1833. 80. — Ook onder den titel: Beknopt Overzigt der Nederlandsche Geschiedenis. Inzonderheid ten gebruike bij het onder- wijs en ter verduidelijking der gelijktijdige regering van Keizers, Koningen en Graven in de onderscheidene Provinciön. Utrecht, 1849. 80, Bijdrage tot de Oude Letterkunde der Nederlanden. Utrecht, 1835. 8o, Ferguut. Ridderroman uit den Fabelkring van de Ronde Tafel, Uitgegeven door 1. c. VISSCHER. Utrecht, 1338, 80, Iets over Jacob de Coster van Maerlant, Utrecht 1838. 8, Oratio de GERARDO MoLL. Dicta publice die XX VI Martii 1838. Hagae Comitis, 1840. 4°, Historisch Tijdschrift, onder Medewerking van eenige Geleerden. Uitgegeven door Prof. L. G. VISSCHER, 1° en 2° Jaarg. Utrecht, 1841—42, 40, Natuurkunde van het Heelal door GEERART LEENHOUT, benevens eene Verhandeling over hetzelfde onderwerp, door broeder tuomas. Uitgeg. door L. 6. VISSCHER. Utrecht, 1840. 8°, Feestlied den Koning in Mannenkoor toegezongen. Bij gelegenheid van Z. M. blijde Inkomst te Utrecht, Mei 1841. Muzijk van H. KUFFERATH. Utrecht, 1841. 8°, Bronnen en Bouwstoffen voor de Beoefening der Algemeene Geschiedenis van het Vader- land. Utrecht 1846. 2 deelen. 80, Anthologie van Nederlandsche Prozaschrijvers en Dichters sedert 1795 tot op onzen tijd. 1° deel. Proza. Utrecht, 1847. 12°, Kort begrip der Algemeene Geschiedenis yan ons Vaderland, van den vroegsten tijd tot op onze dagen. Utrecht, 1848. 120, — Tweede vermeerderde en verbeterde druk. Utrecht, 1848. 12°. — Derde vermeerderde en verbeterde druk. Utrecht 1853. 120, 102 P. HARTING humaniorum in hac Academia Lectorem; eripuit etiam ornatissimos Aca- demiae alumnos: GUILIELMUM VAN RIET et GUILIELMUM ELIZAM HERDER- scher. Quis non dolet, illos ipso aetatis flore eo abiisse, quo tendimus omnes? DornsEIırFEno autem, praestantissimo olim Gymnasii ‚Traiectini Rectori, licnit per plures annos otio frui honorifico, quod nactus non tor- puit, sed vigil quievit, et quum, ut ille ait, haberet aliquod tanquam pabulum studii et doctrinae, ostendit nihil otiosa senectute esse iucundius, De hoc viro, quoties gratos discipulos et amicos narrantes audimus, toties admodum gaudemus, in horum numero fore, qui vitam eius et varia atque egregia in iuventutis institutionem merita ex vero exponat. Hoc loco qui tui immemor essem, honestissime VAN AMERONGEN, quo per quindecim annos primum Amanuensi tum Custode Musei Zoologiei usus sum fidissimo. Lugent te vidua et quatuor tenellae aetatis liberi, quibus ut multi prospicere pergant, spem mihi facit tua in munere ob- eundo fides et religio. Eerste Beginselen der Algemeene geschiedenis van ons Vaderland. Utrecht 1848. 12°, Tweede vermeerderde en verbeterde druk. Utrecht, 1850. 12°, Chronologische tafel voor de Geschiedenis der Isra@lieten in Nederland. Utrecht, 1850. 8°. Leiddraad tot de Algemeene Geschiedenis van het Vaderland, van den vroegsten tijd tot op onze dagen. Utrecht, 1850—55. 3 deelen 12°, Handboek voor de Algemeene Geschiedenis der Nederlanden en Nederlandsche Kolonien , je Afdeeling: 1—5 Afl. 2° Afdeeling. 1° Afl. Maarsen, 1851. 8°. Beknopte Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, 1° deel, 2e deel, 1°, 2° en 3° stuk. Utrecht 1851—58. 12%. Voorlezingen over de Geschiedenis der Roomsch-Katholieke kerk in de Noord-Nederlanden, sedert de opheffing der Bisdommen tot op dezen tijd. In verband beschouwd met het Utrechtsch Aartsbisdom der Klerezy en de daaraan onderhoorige bislommen Haarlem en Deventer. Utrecht 1853. 1—6 Voorlezing. 8°. Korte schets van de Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde. Utrecht, 1854—57. 4 deeltjes. 12°. i Leiddraad tot de Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde. Utrecht, 1854—57. 4 deeltjes. 12°, Tableaux gendalogiques et chronologiques des souverains Russes et Tures, Utrecht, 1855. 8°. Avec portrait d’Alexandre II, Empereur de toutes les Russies. ORATIO. 103 Habetis, Auditores, quae de rebus Academiae adversis in medium proferre ante duas dierum hebdomades deerevi, putans nos tristi parentalium officio defunctos esse. O fallacem hominum spem, et inaries nostras cogitationes! Duplieis enim funeris facta est accessio. Nam diem obiit Vir Amplissi- MUS IACOBUS GERARDUS VAN NES, quem, quamquam iamdudum e Curato- rum Collegio honorifice dimissum, non tamen silentio nobis praetermittere licet. Ea enim aliquando viguit perspicacitate et accurata variarum rerum scientia, ut multos longo post se relinqueret intervallo. Et harum quidem laudum vis in nullis non rebus gerendis magna est, maxima autem in rerum publicarum administratione. Quid vero, si eae praesto sunt populi delegato, viro eidem forti et constanti et patriae amantissimo? Aut fallor, ‚aut historia patriae, ea describens tempora, quae turpi multorum metu et adulatione et silentio notata sunt, in hoc viro praedicabit harum virtutum momentum. Qua voce accepta, non deerunt qui haec addant: Tustum et tenaeem propositi virum Non eivium ardor prava iubentium, Mente quatit solida. Si fraetus illabatur orbis Impavidum ferient ruinae, Amplissimus van nes non ante de vitae statione decessit, quam senio confectus mortem sibi in lucro deputare debuit. Sed exspiravit etiam vir ille dilectissimus qui nobis prospera valetudine frui videbatur, cui nemo unus mortem instare putavit. De vita decessisse 1ACOBUM VAN HALL nondum mente complectimur, et, tanguam absentiae causam ignorantes, illue interdum intuemur, si forte adeat et locum suum, nobis gaudentibus, occupet. Siccine affecti, vitam optimi Collegae enarrabimus? Quum abhine quatriduo filium viderimus insigni cum moe- tore ad patris sepulcrum adstantem, quumgque animus nondum e laerymis emerserit, num opportunum est de natalibus et de muneribus dicere? Frigida haec atque inepta sunt. An vero imaginem eius contemplari vul- ts? Sed haud scio, an hacc menti, recenti clade iactatae, non magis 104 P. HARTING se conspiciendam praebeat quam superficie aquae procellis agitata, quid- quam eorum, quae sunt in imo, nobis cernere liceat. Aut si qua forte opportunitas exstat hanc illamve imaginis partem conspiciendi, quaerenda haec est non in amplissimo auditorum conventu, sed in paucorum amico- rum coetu, ubi cari capitis desiderium nonnihil sermonum elicit et alius ex alio modeste ea profert, quibus ipsi amicum vita defunetum maxime conspicuum fuisse censent. Equidem, Auditores, si his interessem ser- monibus, quos dolendi voluptas elieit, si integerrimos HALLIT amicos eius laudes ingenii animique memorantes audirem et vero his immiscentes mi- ram huius viri comitatem et in iuvando atque adhortando alacritatem, tum vero de me ipse referrem, ut prorsus me assentiri significarem. Breviter vobis narrare iuvat, in quae mens, saepius in illis hoc tempore occupata, ibi sponte excurreret. Abhine duos et triginta annos primum ego, Gymnasii Elburgensis alum- nus, HALLIUM vidi, modo illius scholae Curatorem lectum.,. Mox novus Curator idemque Juris Professor Amstelodamensis, una cum Collega DoN- KERO CURTIO, Euangelii apud Arnhemienses Interprete, Elburgum nostros progressus exploratum venit. Haec probatio eam in me vim habuit, cuius memoriam nulla deleverit dies. Adhuc nos adeuntem cerno virum aetate et viribus florentem, vultu comi et ad sanitatis ruborem composito, oculis vigore plenis, cineinnis fuscis. Quaestiones eius, in paueis aptae perspi- cueque positae; ad quas, ne adolescentuli, Professorem Amstelodamensem suspicientes, timide et trepidanter responderemus, invitabant paene oeuli illi blandi et lenis ori circumfusus risus et frons ad hilarem illam, qua pueri confidunt, benevolentiam explicita. — Quum a nobis discesserat, id ad unum omnes optavimus, ut vir ille comis, interrogandi quemque et benigno alloquio adhortandi peritus, saepius, quin si fieri posset, quo- tidie rediret. Viginti uno annis post HauLıus huc vocatus est, ad Jurisprudentiam tra- dendam. Sic anno 1848 mihi quoque opportunitas allata est eum cognos- cendi virum, qui adolescentulum sibi devinxerat. Videbam canescentes capillos, animum videbam a iuvenili vigore nihil remotum; eadem oris lineamenta, nec pauciora in vultu benevolentiae signa, nonnihil tamen temperata aetatis ad maiorem vitae sapientiam progressione, adhuc eae ORATIO. 105 dotes, quibus iuvenilis animus allicitur. Hinc civium Academicorum, qui- bus doctrina sua et prudentia et exquisito rerum usu lubentissime praesto erat, amorem sibi sponte comparavit. Vos compello, nauııı discipuli, qui dilectissimum vestrum praeceptorem lugetis. Profecto iure lugetis praeceptorem, qui difficillimam tenuit illius institutionis artem, qua non tantum viri docti, sed etiam cives ad res vitae bene procurandas apti et scholis Academicis prodeant. Sed nobis etiam gravissima lugendi causa est. Caremus enim Collega candido, qui exquisita humanitate et affabilitate sermonis sibi quemque conciliabat, et licet prae ingenii alacritate paratus ad agendum esset, num- quam tamen ad alterutram partem declinabat de via, omninoque suum cuique tribuere omnesque ferre ac pati, quibuscum una erat, quam aliis se praeponere malebat. Atque haec omnia eo pluris nobis erant, quo me- liorem ornabant Doctorem Academicum. Profecto non eodem redit, quibus quis moribus et virtutibus sit, modo sit doctus; sed si doctrina vim pro- movit insitam, et recti cultus roboravit pectus, tum prodit illud, quod et praesens suspicimus et lugemus absens atque grata prosequimur recor- datione. Nos HALLII nostri non obliviscemur, et quoties- de bono Professore sermo erit, toties ex ipsius quoque imagine lineamenta peti apparebit. Absolvimus, Auditores, de aestumatissimis viris optimisque commilitoni- bus, quos mors nobis eripuit. Quod si praeterea Docentium ordini non- nihil commutationis tum allatum est tum instat, id aliunde repetendum esse gaudemus. Nonnullis enim adeo felicibus esse contigit, ut aetatis annum explerent, quo vitam in docendo occupatam otium exeipit honorifi- centissimum. In horum numero, — quod grati praedicamus, — quinque sunt Academiae nostrae Professores.. Quorum quidem Viri Clarissimi suEr- MAN, HOLTIUS et SWYGHUISEN GROENEWOUD ijam per aliquot annos rude donati, ut diu vegeta senectute fruantur, vehementer optamus. His brevi accedet Clarissimus BOUMAN, cui nuperrime aetatem septuagenariam gratu- lati sumus,. Sed Clarissimus LIDTH DE JEUDE ante hos paucos menses eo est relatus. Omnium, qui munere suo funguntur, Professorum diutissime 14 106 : P. HARTING huie ordini adscriptus fuit. Nam ante quadraginta annos et amplius ex Athenaei Harderoviceni naufragio huc salvus evasit, Professoris extraordi- narii honoribus insignitus. Quot commutationum in Academia nostra, hac annorum serie, testis fuit! Quantum Collegarum numerum luxit! Sed ab his vitae cuiusque longioris euris et molestiis oculos bona cum spe ad illud convertimus, quod primo praecipuoque loco spectavit. Id enim egit, ut Museum Historiae_naturalis pararet exquisitae et pulchritudinis et am- plitudinis. Atque hoc sie illi cessit, ut nuper a peritissimo harum rerum iudice acciperem, Museum privatis sumtibus paratum, quod illis nominibus conferri cum suo posset, nusquam exstare. Si lustranti hos thesauros du- bium nonnunquam erat, magisne ipse admiraretur exempla rerum, quae in paueissimis tantum Museis asservantur, an vero exquisitam operam iis elaborandis adhibitam, illud continuo apparebat, eos illi insigni et tempore et labore et virium intentione et ipsius vitae parte, tum etiam maximis impensis constitisse. Verumtamen non eos inde fructus cepit, quos hac senili aetate plurimi fecisset. Contra summo cum dolore vidit, — et doloris huius socios habuit patriae et doctrinarum amantissimos viros, — moestus itaque vidit partem pretiosissimi Musei in exteras abeuntem regiones. Gaudemus au- tem maximam et praeclarissimam eius partem patriam nondum reliquisse, in qua ut sedem fixam consequatur inserviatque amplificandis Museis in- primis Academicis, etiam atque etiam optamus. Bona malis mixta esse, omnibus in ore est. Et nos quidem, Auditores, hanc sententiam adeo non negamus, eam ut ipsis Academiae, vehementer afflictae, fatis probari putemus. Primum enim, quod grato praedicamus animo, in duorum demortuorum loeum viri successerunt, nobis exoptatissimi. Hoc affirmanti mihi tu continuo menti obversaris, Excellentissimime van RAPPARD, quem Rex Augustissimus Ewyck1o desideratissimo, paueis dierum hebdomadibus vita defuncto, successorem designavit. Ab hoc loco et a persona mea alienum est, te in os laudare, non alienum, laudum tuarum seram optare ex hac cathedra commemorationem; non alienum, fateri Cu- ORATTIO. 107 ratorum Collegii Praesidem sive zwrekıo nostro sive Senatui Academico gratiorem legi potuisse neminem. Haud semel regia auctoritas te civitatis gubernatoribus a consiliis esse iussit in causa institutionis superioris, eaque nuper tibi uni, Regio rerum domesticarum Praefecto , aligquamdiu mandata fuit. Vitae itaque tuae pars illis dieata fuit rebus, quarum curam, etsi arctioribus finibus eircum- scriptam, nunc non defugisti. Quemadmodum antea tuum fuit, omnium Academiarum commodis prospicere,; ita hodie alma tua mater, quae hoc alumno delectatur, te insigni cum laetitia suum dieit suaeque potissimum causae devinctum salutat. Qui tibi annus primus ab amplissimorum hono- rum perfanctione aditum ad honestissimum otium dedit, hie te otii huius partem Academiae Traiectinae tribuentem videt. Est sane quod nostro om- nium nomine tibi pro hac benevolentia gratias agam. Quidquid boni in Academiam conferes, id plurimi faciemus, hoc autem ut per longam annorum seriem numero multum sit, vires tibi largiatur Deus Optimus Maximus. Quum in duorum demortuorum locum viros successisse dicebam exopta- tissimos, te quoque cogitavi, Amplissime van Hovtema. Te enim a Rege CRAEYVANGERT in munere graphiario successorem esse lectum, eo impen- sius gaudemus, quo et peritior es rerum, quae Curatorum prudentiae sunt mandatae, et alacrior tam in Academiae commodis tuendis quam in inge- niorum cultu et humanitate quovis modo promovendis. Ex Curatorum Collegio honorifice dimissus, Virorum Amplissimorum acta curas. Ergo probas, te ab iis persequendis, quae honestissimam utilitatis commendationem habent, tituli honore non avocari. Probabis autem tuo exemplo quam vere dicatur: »qui se ipse‘ deprimit, extolletur.” - Nos enim te, Vir Amplissime, maiori prosequemur honoris significatione , quippe existimantes id te acturum esse, ut Curatoris nomine quo cares dignior etiam quam antea esse videaris, siquidem in hoc vocabulo expli- cando sequi haud placet Grammaticorum quorundam de voce Zueus senten- tentiam. Nobis Curator esse non desines, i. e. vir prudens et bonus, qui Academiae curam habet. Gratulantes autem tibi munus graphiarium, neutiguam optamus ut eius 14* 108 Pr. HARTING officia tibi sint levia. Nam Academiae causam agimus. Haec autem quo magis viget viresque suas auget, quo saniore fruitur vita, eo magis cres- cit laborum tuorum ambitus. Sed hoc optamus, ut rerum agendarum multitudini valetudo et vires suppetant, utque, si nonnunquam prope a querela abesses: humeri ferre recusant, — extemplo tibi addere liceat: de Academia, nobis omnibus cara, merere conor, ut gratum eius piumque decet alumnum. Progredimur ad studiorum praesidia, in quibus primum loeum tenet Bibliotheca, quae omnium doctrinarum studiosis pariter prodest, et hoc anno prae ceteris adminiculis nostris aucta et emendata est tam librorum ‚ quam locorum ad hos disponendos aptorum accessione. Constat iamdudum spatium defuisse, ut libri iuste disponerentur. Hinc paulatim alii translati erant in locum adeo editum, ut vertigine laborantes eos vix sine periculo ex hac vieinia tegti promerent; alii summa cum quaerentium molestia non amplius iuxta sed pone alios, et sie duplici, ut aiunt, serie, collocati erant. His incommodis subventum esse laetamur iuncto Bibliothecae amplo illo eubieulo, quod pulchritudine et apta partium divisione veteri cubiculo longe multumque praestat. Hic tuto libros quae- rere, promere e scriniis et genio indulgere licet. Armariis autem non scalae admoventur, pondere et altitudine eam virium intentionem postu- lantes, ut ad arcis oppugnationem aggredi tibi videaris; sed porticus sunt latae, in quas commodis gradibus escenditur. Praeterea instructum est hoc eubiculum rebus omnibus, quibus in legendo et excerpendo indigemus. Etiamne inquis: hyemali tempore iucunda fruitur aöris temperie, arte parata? Si quos proxima hyeme frigus inde pellit, hos in vicinia excipiet et fovebit,-quod nune exstruitur conclave. Haec laeti memoramus propter insignem librorum accessionem, quibus recipiendis in praesens haud obstat spatium. Et sane Bibliotheca hoc anno valde locupletata est tum prudenti variorum subsidiorum publicorum usu tum Academiarum exterarum et So- cietatis, quae a permutando nomen habet, munificentia, tum etiam donis civium nostrorum et provida Curatorum cura. Hi enim, quum e Catalogo scriptorum orientalium, a Clarissimo MiLLıEs confecto et Bibliothecae do- nato, huius in hoc doctrinae genere inopia apparuisset tanta, quanta vix 2 REEL pe Er en OSRASTTO 109 decem millibus florenorum tolli posset, constituto extra ordinem quingen- torum florenorum subsidio, spem meliorum temporum fecerunt. De donis si quaeritur: ab Observatorio Edinburgensi accepimus Ob- servaliones asironomicas ab anno 13834—1854; Ianı HoRvENII Professoris Leidensis benevolentiae acceptas referimus partes priores operis Crania Brittannica, a viris doctissimis IOSEPHO BARNARD DAVIS et IOHANNE THUR- nam edit. Ordo Literarum Humaniorum in hac Academia , auctore Cla- rissimo KARSTEN, nobis operibus quibusdam donandis gratum fecit. Gra- tum etiam fecerunt Viri Consultissimi EYck VAN ZUYLICHEM et SCHULLER TOT PEURSUM, quorum hic laborum suorum fructus addidit. Ea enim, qua Bibliothecam ornavit, Eddae editio, ipsius continet Manuscripti Tra- iectini collationes diligentissimas. Denique Nobilissimam Matronam van HARDENBROEK VAN LOCKHORST bis mille florenos Bibliothecae largitam esse, ex ipsius testamento apparuit. Exemplum imitatione dignum, quo in me- moriam redimus temporum illorum, quibus GUILIELMUS BOTH HENDRIKSEN, STEPHANUS VAN GEUNS, VAN LYNDEN VAN LUNEBURG aliique in Academiae Traiectinae Bibliotheca munificentiae suae monumenta posuerunt. An vero optimi viri, qui opibus pollent, existimant, iis subsidiis, quibus deces- sores nostri vitam Bibliothecae vix vitalem esse iudicarunt, hodie satis commode vivi posse? Non existimant. Nam pro eo quo sunt ingenü eultu literarumque amore optime norunt, intra hos triginta aut quadra- ginta annos incredibiliter crevisse omnium doctrinarum ambitum. Quam- obrem ita nos gratias agimus omnibus, qui hoc anno de Bibliotheca bene meruerunt, ipsam ut. locupletissimis patriae civibus maiorem in modum commendemus. Relinguimus Bibliothecam salutem plurimam impertientes honestissimo ADERIO, custodi illius per quadraginta annos peritissimo librorumque olim ex aede Sancti IOHANNIS in praesentem locum translatorum comiti fidissimo. E locis illis, quibus ante hos quinquaginta annos in aula regis LuDovicı festa celebrari solebant musica, choreutica et sacra, si nos conferimus in Senaculum, quantum continuo animadvertitur diserimen! Videris tibi e lucis hilaritate in loca delatus esse tenebricosa, quae una cum aedificiis vieinis te recedere iubent in tempora illa, quibus civilas nostra monaste- riorum plena fuit et conclavia, augustae Basilicae nexa, sedes fuerunt 110 P. HARTING Canonicorum. Parietibus Curiae et partim etiam tecto arcuato, quod mirum in modum sic tabulis ligneis est obductum, ut quodammodo fun- dum navis referat, appositae sunt efügies plurimorum huius Academiae Professorum, vita defunetorum. His nuper accessit DANIELIS DYLII efli- gies, quam Vir Consultissimus TEmmInck ex pago Muarssen Senatui per GUNNINGIUM nostrum, Chemiae Lectorem, offerendam curavit. Gratissi- mum nobis hoc donum fuit, nam, licet pysıus ante hos tres et quadra- ginta annos per aliquot tantum ınenses Medieinam practicam docuerit, fuit tamen insigne huius Academiae decus, dignusque de aequalium sen- tentia, qui in raro medicorum proventu, quem publice celebravit, principe loco censeretur. Eius itaque, uti etiam GOUDOEVERII nostri efligies, cuius nobis spes facta est a vidua, diutissime locum oceupent inter aequalium, decessorum et successorum imagines, verum non in hoc, quo adhuc uti- mur, Senaculo, quippe angustiore, quam ut veteribus quatuor novae ad- iungantur. Videtis, Auditores, decessores nostros iudicantes, ampliore nobis opus esse cubiculo. Quibus nos assentientes hoc addimus, locum illum etiam parum idoneum esse ad frequentem numerum Auditorum, qui disquisitionibus publieis interesse eupiunt commode exeipiendum. Et quandoquidem ea proferimus, quae sunt in votis, silentio premere non lubet votorum omnium praecipuum. Utinam aliquando nobis adeo felicibus esse contingat, ut novum contemplemur aedificium Academicum Gronin- gani haud dissimile dignumque et peregrinorum approbatione et vero Aca- demiae atque civitatis Traiectinae prosperitate ! Quod ad reliqua doctrinae adminicula attinet, Museum Physicum, La- boratorium Physiologieum et Observatorium Microscopicum suis singula instrumentis locupletata sunt. Supellectili quoque Anatomicae pulchra ac- cesserunt et utilia specimina, quorum nonnulla affabre confecta diligentiam et artis peritiam wurrrı Prosectoris egregie probant. Museum Zoologieum haud exigua cepit incrementa. Nam Vir Doctissimus van HASSELT exqui- sitam ei donavit collectionem Aranearum indigenarum liquore asservatarum, et e Museo Lidthiano emtione comparata sunt aliquot egregia specimina Mammalium et Avium. Quae quidem animalia, quum pro sua dignitate non satis apte exponi possent, praeparari a Curatoribus omnia coepta sunt ad novum exstruendum cubiculum , quod etiam scholis habendis inserviet. ODRATIO 111 Observatorii Astronomici instrumenta integra servantur. Vir Clarissimus BUVS BALLOT illius vacante cathedra praefectus, in scholis suis de astro- nomia populari apparatum sibi deese iudicabat ad motum corporum coeles- tium perspicue explicandum. Hunc petere a Curatoribus, quorum proximis annis inexhausta propemodum erga hoc Observatorium liberalitas fuisset , pro insito honesti et decori sensu non audebat. Rem communicavit cum disciplinae suae alumnis, qui, quum existimarent, hie suum agi doctrinae amorem, contulerunt et suo Praeceptori tradiderunt plus ducentos florenos, ad comparandum illum apparatum vel ad aliud emendum maioris momenti instrumentum, quod ipsorum nomine et in grati animi memoriam Curato- vibus afferretur, Observatorü exstruendi auctoribus prudentissimis. Huic oficio non defuturus Vir. Clar. parcior sui quam discipulorum laudator erit. Nos autem ea de re utrosque multum amamus. De opportunitatibus, quae Medieinae studiosis praebentur pericula faci- endi in arte salutari exercenda, lubens commemoro polyclinicem valde florere, maiori Puerperarum numero quam antea opem esse latam et appa- vatum instrumentorum integrum servari. De Nosocomio autem Academico tacerem, nisi suceurreret illud: gutta cavat lapidem. Itaque repeto, quod sexcenties audivistis, Nosocomium prorsus ineptum esse ad vires futurorum Medicorum praxeos ope exercendas. Attamen illud me addere decet quod monet HoRATIvS: » Dimidium faeti qui coepit habet.” Nam coepimus, Auditores! Peritissimi enim, quibus haee res mandata est, Viri non tantum de novo Nosocomio exstruendo diu multumque deli- berarunt, verum etiam aedificium chartarum fidei commiserunt, quod parum a perfectione aberit. Constabit illud magni, sed apage ineptias eorum, qui ea, in quibus nihil magnopere requirere licet, parvo parabilia esse censent. Sed ab his me avocat cogitatio alius Nosocomüi, quod, licet cum Acade- mia haud sit coniunetum, ita tamen comparatum est, ut commodis Medi- einae studiosorum inserviat. Ophthalmocomium eogito, euius in hac urbe condendi fons fuit liberalitas Nederlandica, ad leniendos hominum dolores numquam frustra expetita.. Hanc autem qui expetiverant, nec tempori nee 112 P. HARTING labori pepercerunt, ut, quod animo volvebant, ad rem effectumque perdu- cerent. In quibus te, Olarissime suvermAN, vel primas egisse vel praeci- puas, et miramur et non miramur. Miramur, aetatem tuam cogitantes, quae plerosque a rebus agendis avocat. Non miramur, memores vel testes potius iuvenilis illius ardoris, quo tu, Medicorum Traiectinorum Nestor, euncta commendas, promoves et urges, quae tibi utilia et bona esse viden- tur. Sed omnium maxime tibi, coniunctissime DONDERS, harum rerum laus et honos debetur. "Tu primus in nostra patria mentionem fecisti Nosocomii, in quo unice oculorum morbo laborantibus succurreretur. Quum pluribus, de hoc sensuum nostrorum praestantissimo admodum sollieitis, opem tule- ras, ampliorem quaesivisti eruditionis et dexteritatis tuae in usum practi- cum conferendae opportunitatem. Haec tibi iam parata est. Nemo dubi- tat, quin ea optime usurus sis. Tu autem, Collega aestumatissime, et Academiae Traiectinae et arti tuae salutari et doctrinae medicae in patria nostra, unde frustra te avellere conatae sunt alio invitantium voces, — tu igitur gravissimis et causis et institutis ut decori esse pergas, vehementer opto. Nondum tamen te mitto, Vir amicissime, quem hoc anno Senatus Academiae Traiectinae chirurgiae doctorem honoris causa creavit et Rex Augustissimus ad honoratiorem evexit Ordinem Equitum ceruce querna in- signitorum. Venit in honoris communionem vınkıus noster, Equitibus Leonis Nederlandici adseriptus. Hos honores Vobis, Collegae optimi, impense gratulamur. Diximus de studiorum praesidiis, quae quanti quis iure faciat, non ta- men in his omnia posita esse putamus. Non solum rebus externis affluere, sed intus potissimum vigere oportet Academiam, id est, in animo unius- cuiusque, cui aliqua cum ipsa-intercedit necessitudo, eum esse puleri boni- que amorem, quo ad praeclara quaeque persequenda incitemur. Hune vigorem nec deesse contendimus neque ita adesse, ut nullus accessioni locus relinqguatur. Quamobrem quantulumeumque illud sit, quod accedere posse videatur, id ipsum summo studio minuere conemur. Vos, Viri Amplissimi, quorum virtuti prudentiaeque prorsus confidimus, Regi Augus- tissimo eos commendetis et Literarum Humaniorum et Theologiae et Iuris- prudentiae doctores, quibus Academiae Traiectinae gloriari licebit. ORATIO. 113 Nos, Collegae coniunctissimi, talium Collegarum possessione ornati, curemus, ils ne exemplo nostro desimus. Vos, disciplinae nostrae alumni, studiis vigilate severis. Cunctis denique curae sit cognitio sui, ut, missis iis, quae a tergo sunt, in ea constantius prospiciatur, quae sunt a fronte, si fronte colli- neari possit. His verbis ad vos accedo, Iuvenes praestantissimi, qui difficillimos haud defugistis labores, ut voti compotes fieretis. Quam nos delectat adspectus vester, et numerus eorum, qui ad quaestiones e liberalitate regia positas suas nobis obtulerunt commentationes ! De his quae sit sententia nostra, ex Ordinum iudieiis constabit, quae a Viro Clarissimo, qui Senatui Atademico ab Actis est, identidem legentur. Judieium Ordinis Matheseos et Philosophiae Naturalis. Ad quaestionem physicam: »Critice exponantur recentiorum physicorum „investigationes de nexu inter effectus, praesertim thermicos et chemicos, »fluxus galvanici atque processum chemicum in apparatu electromotorio ‚” duas Ordo accepit disputationes lemmatibus insignitas, alteram: On peut regarder le galvanisme ete., alteram: Jch fühl es wohl, noch bin ich weit zurück ! Prioris responsionis Seriptor in tria capita dispertivit opus. In primo egit de effectibus fluxus galvaniei, in secundo diversos apparatus electro- motorios descripsit, in tertio tandem ad quaestionem ipsam accedit. Lau- danda diligentia Scriptor collegit, quaecunque a physicis his de rebus tra- dita invenit, desideratur autem ordinata rerum expositio et critica, quae rogabatur, ratio in diiudicando experimentorum valore. Plura quoque attulit quae ad quaestionis argumentum minus pertinent. Melius placuit altera commentatio, in qua Auctor praemissa disquisitione de lege electrolytica Cel. raraDaY et de lege Jouliana eirca caloris evolu- tionem in circuitu galvanico, statim ad quaestionem ipsam tractandam aggreditur, ac singula physicorum experimenta, e quibus numerica relatio 15 114 i P, HARTING inter effectus fluxus galvanici et processum chemicum in apparatu electro- motorio elici potest, critico examini subiecit eo proposito et successu ut pateat, quousque cum principio virium vivarum, quod nostris diebus ad omnes vires physicas extensum est, conveniant. Si igitur alter relata retulit et satis bene, hic aliena ita agitavit, ut sua fecerit. Egregiam hanc dissertationem aureo praemio dignam censuit. Aperta schedula nomen prodiit ApoLPuı VAN OVEN, Math. et Phil. Nat. Candidati in Academia Lugduno-Batava, qui examine instituto scriptorem se esse abunde probavit. Prioris autem responsionis Seriptori honorificum diligentiae testimonium concessit Ordo. Hunc esse patuit HERMANUM KUYPER, Medicinae Studiosum et hoc nomine Philos. Candidatum in Academia Rheno-Traiectina. Ad quaestionem botanicam nulla Ordini oblata est responsio. Praestantissime vAN OVEN, si quis alius, tu sane praemio aureo dignus es, qui in diffieillimo et gravissimo physices recentioris argumento ita ela- borasti, ut Ordinis nostri iudicium nihil nisi laudis significationem contineat. Haec laus tibi suavissimum sit operae atque studiorum praemium, num- mus autem , quo ornaris, perpetuum tibi sit honorifici huius diei testimonium. Quodsi, ornatissime KUYPER, industria quaestio explicari potuisset, du- bitare liceret, uter victoriam reportasset. Quum autem aemulo cedas, laetor, hos secundos honores tibi obtigisse, alumno illius Ordinis eui ipse sum adscriptus. Itaque noli dubitare, quin ego honorificum hoc testimo- nium tibi eadem voluptate tradam, qua tu illud aceipis. Judieium Ordinis Theologorum. Theologorum Ordo hanc solvendam proposuerat quaestionem: „Christi orationum, a Iohanne relatarum, ea singulatim dieta explicen- tur, unde apparet, quibus fundamentis fidem sibi habendam niti voluerit „ conservator.”” ORATIO. : 115 Cui igitur quaestioni ut responderetur sezas accepit ad se allatas dis- putationes. Prima symbolum adscriptum habebat Christi dietum: Maxzeguos od um övres #. 7.4. Qua lecta commentatione bonum quidem piumque nobis laudandum videbatur, quo ad scribendum se accinxisset Auctor, consilium. Nonnulla etiam monuit, ad Criticen et Exegesin spectantia, bene dicta. Verum balbutiens plerumque eius est oratio, ac subinde puerilis fere. Nee ordinis. coneinnitate scriptum commendatur, nec interpretandi peritia, nec iudicii vi atque acumine. Imo ita seripsit, ut num quaestionis propositae argumentum et ambitum recte perceperit, vehementer dubites. Altera allata est commentatio, tesseram habens vıreınır versum: Ad- monet nos el magna testatur voce caett. Huius valde mediocris, ne quid gravius dicatur, est stilus, et passim grammaticis inquinata vitiis oratio. Quid potissimum sibi voluerit Auctor, subinde lectori vix, aut ne vix quidem satis certo constat. Locorum, qui tractandi erant, enarratio nul- lam fere probat artis exegeticae peritiam. De dei fundamentis quae statuenda putabat, ea nec satis enucleate ac definite exponit, nec iis, quae afferri poterant, argumentis probanda curat. A dialeetica igitur subtili- tate quam longissime scriptum abhorret; nec maiorem interpretandi habet laudem. Utrique disputationi sine dubio Zerfia praeferenda est, quae cALvını dicto notata cernitur: Fides in Christi notitia sita est. Locos enim Iohanneos explicans Auctor, ita optimos quosque et Criticos consuluit et Interpretes, ut sus tamen maneret, ac plerumque veras certasque Critices atque Hermeneutices leges prudenter ac solerter adeo sequeretur. Quam- quam, praeiudicatis captus opinionibus, ab iis nonnunquam recessit re- gulis, nec semper sibi satis constitit. Verumtamen ea bona habebat, eas- que dotes disputatio, ut graviores esse defectus, qui quominus praemio ornaretur vetarent, Ordo doleret. Per nimiam enim factum esse videtur, euius passim vestigia apparent, Auctoris festinationem, ut haud pauea, quae tractanda erant, Christi dieta aut plane negligeret, aut leviter admo- dum attingeret. -Nec ea, quae singulorum locorum interpretationi ut plurimum tribuenda est laus, conclusioni sive epilogo tribui potest; quippe quae subiectiva et obiectiva, antecedentia ac consequentia ita male con- 15* 116 P, HARTING fundat, ut de universa, quae solvenda erat, quaestione, quae seriptori placuerit sententia, varias in partes haud improbabiliter possis disceptare. Quarta disputatio, HARTINGII dieto notata: De question brulante caett. longe plures, quam quae proxime memorata est commentatio, tractat locos Iohanneos, eosque qualemeungue in ordinem classesque non plane incom- mode distribuere conatur. Qua in opera magna versatur industria atque intento nihil praetermittendi studio. Verum laudabili huic, qua totum complecti conatus est argumentum, industriae studioque iudicii sanitas non respondet nec subtilitas. Ne enim de contorta dicamus plurium locorum interpretatione, multa admiscet aliena, nec quicgquam magnopere ad rem praesentem facientia; iterum iterumque cadem fere, nec tamen sibi semper constantia, repetere non dubitat; nec vero certam disputandi viam sequi- tur ac rationem. Vel sic tamen tam singularem habet disputatio ac tam eximiam industriae praestantiam, ut dignam eam censuerimus, quae pu- blico laudis ornaretur testimonio. Quinta, quam iudicandam accepimus, commentatio omnibus notum sibi symbolum sumserat dietum: Dies diem doce. Huius quidem Auctor scripti non omnes, quos omnino oportuerat, consuluit quarti Evangelii Interpretes. Nec semper ipsam, quae Christo habenda est, jfidem satis accurate ab illius vel incitamentis, vel fundamentis distinxisse videtur. Alia etiam nonulla vel forma habet, vel materia non plane probanda. Sed qualescunque hos defectus magnis Auctor compensat bonis ac virtutibus. In quibus, alia ne memoremus, interpretandi sacram scripturam eximia excellit, pro iuvenili quidem aetate, facultas, quam interpretationis probat nativa simplicitas, azgißeıe, subtilitas, atque universe re spectata, bo- nitas. Quocirca dignam censuit Ordo commentationem, cui aureum tribue- retur praemium. Sexta tandem nobis indicanda incumbebat disputatio, TERTULLIANI dicto insignita: Cum credimus caett. Cuius quidem scriptor non minore, quam qui proxime memoratus est, laude dignus censebatur atque honore. Sed dispari id ratione, nec plane propter eandem praestantiae dotem. Ea enim, qua cernitur gwinta illa diatribe, accurate atque eleganter inierpre- Zandi facultas ac peritia, non plane quidem desideratur, at non ita lucu- lenter apparet in sexia hac, de qua quum maxime dieimus, disputatione. 2 SUB: TE a te PER ORATIO. 117 Sed aemulum, quocum plura bona communia habet, hiece superavit Auc- tor, quod maiorem dogmalicae quaestionis parti operam dedit eamque ple- niore disquisitione persecutus esse videtur. Quum igitur aureo praemio ipse quoque dignus censeretur, ita eodem loco guintam illam ac sextam hanc habendam esse disputationem decrevit Ordo, ut utri praemium tri- bueretur sorti dirimendum permitteretur. Iusta igitur instituta sortitione gwi»fam inter disputationem, culus auc- torem se professus est ac probavit FREDERICUS LUDOVICUS RUTGERS, IN Academia Lugduno-Batava Theol. Cand., et seziam, cuius auctorem se professus est probavitque ANTHoNıUs BALLoT, Theologiae in Illustri Athe- naeo Amstelodamensi studiosus, ac Seminarii Teleiobaptistarum alumnus, sorte iubenle, RUTGERSIO praemium est signatum, idque ita üt BALLOTIUS eiusdem plane honoris socius solemni dato testimonio ac publice declararetur. Quartae tandem disputationis auctorem se professus est ac probavit IANUS ELIZA MOLTZER Ir., Theol. in Academia Lugduno-Batava Studiosus. Cuius igitur industriae, ex Ordinis decreto, honorificum laudis testimonium impertietur. Apparuit vobis, Auditores, ex iudicio Theologorum acriter de vietoria esse certatum, dimidiamque certantium partem magna, etsi non summa singulos, cum laude decessisse. Tu, dilectissime RUTGERS, sortibus iactis, aureum nummum reportasti. Nihil profecto mirum est nomen tuum in iis commemorari, qui hodie laude et honore ornantur. Ex illa gente es, quae multos tulit, quibus patria gloriatur, viros. Horum instar tu sic in Theologiam incumbas velim, ut Ecclesiae Nederlandicae aliquando decori sis et praesidio. Primitiae placue- runt, spem attulisti exquisitarum frugum. Praestantissime BALLOT, sors te auro, non iisdem honoribus privare po- tuit. En nummum argenteum, cuius honorem regia munificentia iure censuit tibi deberi. Probasti, Seminarium Teleiobaptistarum, quamquamı discipulorum numero Academiis nostris longe cedens, egregiis tamen florere alumnis. Opto equidem ut aliquando praeclarus sis Evangelii Interpres 118 P. HARTING apud Teleiobaptistas, qui suis profecto non destituti sunt Doctoribus piis et eruditis. Tu me tibi devinxisti, Ornatissime mortzer. Nam symbolo usus es sententia quadam ex scriptis fratris mei dileetissimi. Quare victoriam, me certe non nolente, reportasses. Sed hic illud a me postulatur, ut exse- quar mandata, quae iudicio nituntur Theologorum, optimorum hac in causa indicum. Itaque accipe honorificum laudis testimonium, quod te ad ma- iora suscipienda incitet. Judieium Ordinis Jurisconsultorum. Ordo Iurisconsultorum duas proposuit quaestiones: I. Exponatur locus iuris eriminalis de moderamine inculpatae tutelae cum in historia iuris Romani et Germanici atque patrii, tum col- latis inter se iuris hodierni diversarum gentium principiis atque sanctionibus. IT. Exponatur necessitudo, quae intercedit inter iuris privati tum civi- lis, tum mercatorii praecepta et oeconomiae politicae disciplinam. Ad priorem unam tantum accepit commentationem, lemmate inscriptam n Self-defence as it is Justly called the primary law of nature etc” (sTEPHEN’S New Commentaries) qua locus de moderamine inculpatae tutelae primum ex legibus antiquis, dein ex iure poenali hodierno, tandem ratione philosopha copiose illustratur. Justo latiorem disquisitionis historicae campum perva- gatus seriptor in expositione iuris recentioris cum patrii tum Franeici quaedam non omittenda neglexit, quae tamen omissa non eius esse vide- bantur momenti ut eximiae industriae et eruditionis nec non acuminis minime vulgaris documenta exhibens disputatio debita palma fraudaretur. Quoeirca Ordo praemio regio condecorandum seriptorem censuit, atque aperta scidula, nomen prodiit ADRIANI FREDERICI LUDOWICI GREGORY, in Academia Lugduno-Batava iuris studiosi, qui, instituto examine, se scrip- torem nobis probavit. Ad alteram quaestionem Ordo accepit duas commentationes. Prior in- ORATIO, 119 seripta symbolo; »discendae sunt eae arles quue eficiunt ut usw civilatı „simus” (CICERO de Republica) studium haud vulgare et insignem industriam scriptoris prodit pleneque argumentum tractans multa recte disputata con- tinet ita ut, licet sint, quae improbanda videantur nec ubivis acu rem teti- gerit scriptor, tamen Ordini digna visa est, quae aureo praemio ornaretur. Ex scidula adiecta scriptor apparuit seseque probavit GERARDUS WICHER- LINK, iuris in Academia Rheno-Traiectina candidatus. Altera commentatio, inscripta sententia: „Die Untersuchungen welche man ganz aus uneigennutzigem Eifer etc” (c. HuGo), nimis festinanter elaborata esse videtur, ita ut alia desint alia non satis plene sint tractata, multa tamen continet recte disputata et sagaciter exposita, ita ut Ordo, quamquam aureo eam praemio dignam non censeret, tamen scriptorem publice laude ornandum decerneret. Scriptor publice evocatus sese prodidit et probavit wıLco IULIUS VAN WELDEREN RENGERS, in Academia Rheno-Traiectina iuris candidatus. Accedatis, ornatissimi GREGORY, WICHERLINK et VAN WELDEREN RENGERS, ut honore augeamini meritis quaesito, Ex te, praestantissime GREGORY, si iudicare licet de Leidensibus Iuris- prudentiae studiosis, est sane quod Academiae tuae felicitatem praedicemus; sed tum tu, egregie WICHERLINK, qui abhine biennium in Groningana Academia secundos tulisti honores, nobis praestas Traiectinorum alumno- rum virtutes. Singuli praemio aureo ornamini, quod vos, qui tamquam in eursu estis, non alia quam regia via progredi sinat. Tibi, optime VAN WELDEREN RENGERS, qui exercitatissimo athletae ces- sisti, honorificum trado testimonium. Dici vix potest, quam gratae mihi tuae sint in hoc certamine laudes. Nam si de tuis in Iurisprudentia pro- gressibus nullum penes me iudicium est, cognovi hoc ipso anno humanita- tem tuam et generosos animi sensus et vero Academiae, nostrae omnium almae matris, amorem. Quoties, o bone, postea hodiernae laudis testem adspicis, toties in memoriam redeas, tum operae in hac Academia studiis navatae, tum temporis illius, quod ambo concordiae civium Academicorum promovendae, id est saluti Academiae Traiectinae, hoc anno impendimus. 120 P. HARTING Judieium Ordinis Philosophiae Theoreticae et Literarum Humaniorum. Ad quaestionem ex historia: »Critica instituatur disquisitio de m. Tunuı „CICERONIS vita politica,” Ordo duas accepit commentationes, quarum altera insignita est verbis cICERONIS: »quod turpe est, id, quamvis oceul- »tetur, honestum fieri nullo modo potest,” alteri symbolum est sententia EPICHARNI: T@V nOV@v nwAovoıv nulv navra vaya$" oi deol, Neutra commentatio Ordini probavit eam iudicandi integritatem, ut praemio aureo ornanda videretur. In priori commentatione acerrima est eaque perpetua CICERONIS reprehensio, haud neglectis, quamquam non satis perpensis, recentiorum scriptorum argumentis; in posteriori primas agit amor CICERONIS, non quidem tantus, quantus eius erroribus et vitiis per- spiciendis effecerit, sed non satis sibi constans, nec maguopere aptus et nexus ex diligentiori tum indolis Ciceronianae, tum temporum illorum in- vestigatione, quamquam hac in parte prioris commentationis scriptor minus etiam satisfecit. Re accurate perpensa, censuit Ordo utriusque commen- tationis scriptori diligentiae laudem esse tribuendam, sed eum, qui verba EPICHARMI opusculo suo adscripsit, aemulo praestare iudicavit, tum sermo- nis elegantia, tum vero critica variorum CICERONIS locorum comparatione et interpretatione. Quae quidem Ordini sic placuerunt, ut scriptor praemio argenteo ornandus esse videretur. Venia scidulae aperiendae accepta, mox, instituta etiam disquisitione, scriptorem esse apparuit GUILIELMUM RUDOLPHUM POOLMAN, Theologiae in Seminario Evangelico-Lutheranorum Amstelodamensi Studiosum. Ad quaestionem de literis orientalibus propositam: »Exponatur, quae fuerit propria Israälitarum Theocratiae ratio, et quaenam inter hanc et »aliorum populorum veterum hierarchias fuerit similitudo et dissimilitudo ‚” itidem duae allatae sunt commentationes, quarum una insignita verbis Ps. CXLVIl. vs. 19, 20, altera dieto Paulino, ad Gal. IV. vs. 1. Prioris disputationis scriptor diligenter nonnullorum virorum doctorum vestigia premens, multa ad illustrandam Israelitarum Theocratiam congessit; aliorum vero, inprimis recentiorum, de nonnullis placitis discrepantes sen- tentias neglexit; quae vel in locis quibusdam Veteris Foederis ponderandis, ORATIO. 121 vel in ipsa argumenti expositione erant difficiliora, aut omisit, aut leviter tantum, tetigit, et universe magis externam Theocratiae formam, quam internam eius indolem exposuit. In hierarchiis veterum gentium explican- dis plurima ad earumm cognitionem necessaria auctori defuerunt, quo factum est, ut minus accurate, tum quae iis fuerint propria illustrare, tum ius- tam inter has et Theocratiam Israälitarum comparationem instituere potuerit. Ergo haec disputatio, quamvis satis bene seripta, et auctoris industria animique pietate probabilis, praemio digna non iudicata est. Altera commentatio, cui symbolum est locus Pauli ad Gal. IV. vs. 1, doctrinae copia, ingenii acumine et sollertia sese commendat. Non tantum diversas aliorum, etiam recentiorum scriptorum sententias consuluit auctor, sed etiam suo modo, saepe acute, nonnunguam nimis leviter et audacter, diiudicavit, difficultates, maxime in prima argumenti parte, plurimas per- spexit, easque tollere conatus est; tum etiam principia et interiorrem Theo- eratiae Israälitarum naturam pervestigare et explicare studuit. Cum doc- trinae copia haud raro tamen quoddam partium studium, cum ingenü acumine quaedam iudicii temeritas coniuncta videtur. Etiam fundamen- tum Theocratiae historicum et religiosum parum attendit. In fontibus ad veterum hierarchiarum cognitionem adhibendis minus diligens, eas non semper recte exposuit, neque omnia attulit, quae ad iustam comparatio- nem instituendam requirebantur. Lingua, qua usus est scriptor, vitiis et sordibus non vacat. Cum ergo multa in hac commentatione desideraren- tur, aureum quidem praemium ei tribui non potuit; quum tamen multa in ea laudanda essent, mentis alacritas, animi candor, iudiciique acumen in commentatione essent conspicua, digna haec iudicata est, ut secundis honoribus ornaretur. Aperta scidula et instituto examine scriptorem sese probavit HENRICUS ooRT, Theologiae Candidatus in Academia Lugduno-Batava. Vos quoque lubentissime compello, Ornatissimi PooLMmaNn et ooRT. De quaestionibus ex historia et ex literis orientalibus ita disputastis, ut iudicibus vestris argenteo nummo ornandi esse videremini. Horum precibus annuit Rex Augustissimus. Accipite igitur, qui Prineipis libe- ralitati debetur, nummum. Quemadmodum Teleiobaptistarum, sic etiam 16 122 P, HARTING Evangelico Lutheranorum Seminario, Ornatissime POOLMAN, est, quod in alumnorum suorum diligentia, sagacitate et progressibus acquiescat, quam- quam, Ornatissime oORT, in laetitiae communionem venit Academia Lug- duno-Batava. Vos, optimi Iuvenes, futuri Evangelii Interpretes, qui Literas et Theo- logiam arcta necessitudine vobis iunctas videri probastis, ex hac studiorum vestrorum amplitudine fructus aliquando capiatis et vobis utilissimos et exquisitae coetui Christiano praestantiae. Judieium Ordinis Medicorum. Ad quaestionem, quae sic audit: „Diversae physiologorum sententiae »de actione musculorum intercostalium tam internorum quam externo- rum in respirationis motu historice exponantur et, anatome duce, tum „etiam experimentis institutis, critice examinentur;” unum Ordo accepit responsum patrio sermone conscriptum, hoc lemmate insignitum: In »medio tutissimus ibis.’” Auctor huius commentationis opus suum in duas dividit partes, alteram historicam, alteram proprias continentem ipsius investigationes. Priorem, etiamsi nec completam, nec plane accuratam, et paullo festinantius con- scriptam, universe quidem iusta commendat et dilucida expositio, concisa, nec minns acuta censura. In posteriorem multum impendit auctor et curae.et laboris. Optimam methodum secutus, diligenti cadaverum sectione ductus, variis experimentis etiam in animalibus institutis, primum partes, de quibus agendum erat, describit; deinde earum motus considerat; tan- dem ad vires moventes concludit. Elucet omnino singularis auctoris dexteritas et anatomes peritia. Tor- sionem, quam vocant, thoracis accuratius investigavit, quam adhuc factum erat. Motus costarum axes bene indicavit. Quodque de diversis physio- logorum sententiis in hac commentationis parte profert iudicium, priori elaboratius et conclusionibus e propria disquisitione deductis apprime accommodatum est. Quamquam Ordo Medicorum non penitus adstipulatur auctoris censurae, quandoquidem nonnullae conclusiones, quibus innititur, nisi falsae, certe ORATIO, 123 minus aceuratae sunt, laudat tamen eius industriam, assiduitatem et in- geniosam disquisitionem, eumque dignum habet, qui praemio condecoretur. Aperta scidula et probatione instituta, scriptorem esse"patuit ANTONIUM HENRICUM SCHOEMAKER , Medicinae in Academia Rheno-Traiectina Candidatum. Et iam tu accedas, praestantissime SCHOEMAKER. Commentationis tuae argumentum grave est et diffieile. Nam elaborasti in quaestione, de qua Prineipes viri in diversas abeunt sententias. Nihil itaque mirum rem a te non eo deductam esse, ut Ordini Medi- corum prorsus satisfeceris. Verumtamen hoe tibi valde honorificum est, hunc Ordinem, licet a te dissentientem, ormare tamen commentationem tuam hoc aureo praemio decrevisse. Scilicet viderunt te viri clarissimi iusta via progredientem, quae in diseiplinis physicis et ideirco in medicina quoque, si non continuo, at sensim paulatimque ad verum inveniendum dueit. Ab hac via diligentissimae investigationis ne umquam deflectas et alia te moneant et vero insignis, qui tibi hodie obtigit, honos. Tradita sunt praemia. Equidem laudibus egregiorum iuvenum praedi- candis alios fortasse dolore affeci, si qui, vieti in certamine literario, his intersint solennibus. Si manaret ille dolor ex invidia, ne unum qui- dem ex hac cathedra verbum ei opponerem. Sed obviam eundum est dolori ex opinione de labore frustra suscepto, de facta temporis iactura orto. Non frustra vires intendistis, o boni, acuistis ingenium, auxistis gravissimarum rerum scientiam, exercuistis iudieium. Publice laudari et volitare per ora virum iucundum est, sed benefactorum conscientia, me iudice, fructu et iucunditate non caret. Mense proximo novi certaminis Programma affertur, quod a Rectore et Senatu Groningano indieitur. Diligenter illud inspiciatis velim, et pariter atque commilitones, quotquot vobis non cedunt virtute, deliberetis serio num forte manus operi sit admovenda, ut Groninganis constare pergat de Traiectinorum alumnorum progressibus. 16* 124 P. HARTING ORATIO, Qui magistratum Academicum deponunt, Curatorum, Professorum et alumnorum erga se voluntatem haud silentio premunt. Ego si ex hoc loco, nullis gratis actis, decederem, mihimet ipsi displicerem. Mihi autem in una eademque causa evenit, quod et delectaret me et dolore afficeret. Alterum cohaeret cum amore Academiae, cuius vigorem intelligentissimi quique iudices avelli non posse existimant a Civium Academicorum concor- dia. Optavi, ut quidquid exteri in hac animorum disiunctione improbra- rent et reprehenderent, tolleretur. Voti mei compos non evasi. Alterum vero, quod me recreavit et refecit, positum est in plurimorum commilito- num benevolentia, amieitia, fide constantissimoque optima consilia mecum ineundi studio. Laetor plerisgue omnibus nullum esse dubium, quin per- petuum partium studium ab aetate vestra generosa illa et ad voluntatum consensionem unice apta prorsus sit alienum. His itaque hoc persuasissi- mum esto, me optantem, ut almae matris amor in ommium animis primas agat, notitiae illius, quam cum multis Academiae eivibus contraxi, num- quam non grato animo recordaturum esse. Religuum est, ut Academiae magistratum in successorem conferam, BERNARDUM TER HAAR, Theologiae Doctorem et Professorem Ordinarium. Hunc Virum Clarissimum e Regia auctoritate in annum proximum Acade- miae Rheno-Traiectinae Rectorem Magnificum dico, renuncio, proclamo. Salve, Vir Magnifice, iterumque salve! Te Rectore, absit mors atra, precor, et ita floreat Academia Traiectina, ut tibi hoc magistratu abeunti tum alia fausta sint praedicanda tum hoc, quod symbolo nostro) continetur: nos illustravit Sol iustitiae. ACTA IN SENATU A. MDCCCLVIII—MDCCCLIX, Recrorst PETRO HARTING, Grarusarıo TACOBO LUDOVICO CONRADO SCHROEDER VAN DER KOLK. Die 26 m. Marti. Rector Magnificus LUDOVICUS CHRISTIANUS VAN GOUD- Die 20 OEVER, a Senatu Amplissimo in cathedram ductus, orationem habet de dificultatibus quibus premitur tumorum diagnosis, de erro- ribus, quibus Chirurgus inde obnoxius est, deque nowiüs et peri- culis, quibus ideirco aegri ezponuntur. Deinde, Academiae fatis enarratis et indicto Certamine Literario, magistratum deponit, datumque sibi successorem proclamat et salutat Virum Olarissimam PETRUM HARTING. Senatus Graphiarius lectus est Vir Olarissimus IACOBUS LUDOVICUS CONRADUS SCHROEDER VAN DER KOILK. m. Septembris. Vir Clarissimus FRANCISCUS CORNELIUS DONDERS, Medieinae in hac Academia Professor, Chirurgiae Doctor Aonoris causa creatur. m. Decembris. Vir Eruditissimus AUGUSTUS FREDERICUS ALBERTUS HARDELAND, Societatis, quae fidem Christianam propagandam cu- rat, in India Orientali delegatus, Theologiae Doctor konoris causa creatur. 126 ACTA IN SENATU. Die 17 m. Decembris. Senatus luget obitum Viri Excellentissimi DANIELIS IACOBI EWIJCK VAN DE BILDT, qui per aliquot annos Curatorum Collegio praefuit. Die 10 m. Ianuari. Senatus luget obitum Viri Amplissimi Lupovıcı CRAEYVANGER, qui Curatorum Collegio per longum annorum spa- tium fuit abactis. Curatores cum Senatu communicant, Virum Clarissimum THEOo- DORUM GERARDUM VAN LIDTH DE IEUDE, in Facultate Math. et Philos. Nat. Professorem Ordinarium, Regio decreto d. 16 m. De- cembris anni 1858 n. 59, propter aetatem septuagenariam rude esse donatum: Die 28 m. Januarii. Senatus luget obitum Viri Olarissimi LUDOVvIcI GE- RARDI VISSCHER, in Facultate Philos. Theor. et Lit. Hum. Profes- soris Ordinarii. Die 9 m. Februarii. Curatores cum Senatu communicant, Collegio Cura- torum a Rege Augustissimo, decreto diei 2 m. Ianuari n. 59, adscriptum et Praesidem lectum esse Virum Excellentissimum A. G. A. Equitem A RAPPARD, amplissimis in republica muneribus perfunctum. Designantur quatuor viri, e quibus a Rege Augustissimo Rector in proximum annum eligatur, Ex Ordine Theologico B. TER HAAR. " » Iuridico I. ACKERSDIJCK. " ” Philos. Theor. et Lit. Hum. 1. A. c. ROVERS. ” » Medico 1.L.C.SCHROEDER V.D.KOLK. Designantur etiam quatuor viri, e quibus Senatus Graphiarius eligatur, Ex Ordine Math. et Philos. Nat. c. H. D. BUYS BALLOT. Ex Ordine Theologico B. TER HAAR. 7 ” TJuridico I. ACKERSDIJCK. " » Philos. Theor. et Lit. Hum. HH. c. MILLIES. ACTA IN SENATU. 127 Assessores constituuntur, Ex Ordine Iuridico B. I. LINTELO DE GEER. n ” Philos. Theor. et Lit. Hum. #. c. mıruıes. 7 » Medico G. I. LONCQ, C. IAN. FIL. 7 a Math. et Phil. Nat. R. VAN REES. Die 21 m. Martii. Senatus luget obitum Viri Clarissimi 1acoBı van HALL, in Facultate Iuridica Professoris Ordinarii. Die 24 m. Marti. Senatus luget obitum Viri Amplissimi 1AC0BI GERARDL VAN NES, Academiae quondam Curatoris. Curatores cum Senatu communicant Virum Amplissimum ce. 1. VAN HOYTEMA, hucusque Curatorum Collegii socium, a Rege Augustissimo, decreto diei 15 m. Martii n. 72, huius Collegüi creatum esse Graphiarium. SERIES LECTIONUM, IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA INDB A PERIIS ABSTIVIS ANNI CIIDCCCLVIN USQUR AD FERIAS ABSTIVAS ANNI CIOIDCCELIK , A PROFESSORIBUS ET LECTORIBUS HABENDARUM, RECTORE PETRO HARTING. IN FACULTATE MATHESEOS ET PHILOSOPHIAE NATURALIS. Physicam ewperimentalem exponet R. VAN REES, diebus lunae, martis, mercurii, iovis et veneris, hora I. Mechanicam analyticam R. VAN REES, diebus lunae, mercurii, et veneris, hora XI. Calculum differentialem et integralem R. VAN REES, diebus martis, iovis et saturni, hora XI. Chemiam organicam 6. 1. MULDER, diebus lunae, martis, mercuri, hora XI. Chemiam practicam G. I. MULDER, quotidie in Laboratorio chemico. Chemiam physiologicam G. I. MULDER, die iovis, hora XII. Botanices et Physiologiae plantarum elementa exponet C. A. BERGSMA, diebus lunae, martis et mercurü, hora XI. Botanicam Historiam plantarum medicinalium c. A. BERGSMA, diebus lunae et martis, hora XII. Analomiam plantarum ©. A. BERGSMA, diebus et horis, auditoribus com- modis. SERIES LECTIONUM. 129 Oeconomiam ruralem c. A. BERGSMA, diebus mercurii et saturni, hora X, duce compendio suo: Zandboek voor de Vi aderlandsche Landhuishoudkunde , ed. Trai. ad Rhen. 1842. Bxcursionibus botanicis singulis hebdomadibus praeerit c. A. BERGSMA. Zoologiam docebit TH. G. VAN LIDTH DE IEUDE, diebus Junae et martis, hora X. Anatomen comparalam TH. G. VAN LIDTH DE IEUDE, diebus et horis, auditoribus commodis. Zoologiam tradet p, HARTING, diebus lunae, martis, mercurü et iovis, hora X. Zootomiam, Physiologiam et Histologiam comparatam ». HARTING, PIO- vectioribus discipulis, diebus martis et iovis, hora II. Palaeontologiam P. HARTING, hora postea indicanda. Exereitationibus zootomieis et microscopicis quotidie pracerit P. HARTING. Blementa matheseos docebit c. ı. n. BUYS BALLOT, ante ferias hiemales quotidie, hora VIII; post illas, diebus lunae, martis et mercuri, hora VIII, Stereometriam, trigonometriam sphaericam et algebram c. u. D. Buys BALLOT, inde a Kal. Novembribus , diebus mercurii, iovis et saturni, hora X. Astronomiam popularem bis per dierum hebdomadem explicabit in specula C. H. D. BUYS BALLOT. Astronomiae. practicae exereitationibus praeerit c. H. D. BUYS BALLOT, diebus mercurii et iovis post horam VIII in specula. Systema chemicum Gerhardtianum dietum exponet I. W. GUNNING, Chemiae Lector, diebus lunae et martis hora X. Capita selecta Chemiae privatim docebit 1, w. GUNNING, die lunae, hora pom. VIII—X. IN FACULTATE THEOLOGICA. Theologiae Naturalis, sive Philosophiae de Deo, primum kistoriam recen- tiorem, tum ipsa decreta narrabit H. BOUMAN, diebus iovis et veneris, hora IX, Historiam librorum Novi Testamenti ‚ Sive Infroitum in Novum Testamen- Zum, tradet B. TER HAAR, diebus veneris, hora XII; 17 130 SERIES LECTIONUM. Hermeneuticen sacram absolvet inchoatam, Oritices sacrae conspectum subiiciet H. BOUMAN, diebus lunae et martis, hora IX. Vaticinia Iesaiae interpretabitur H. BOUMAN, diebus iovis et veneris, hora X. Priorem Epistolam ad Corinthios esplicabit u. BOUMAN, diebus lunae et martis, hora X. Historiam Ecclesiae Christianae tradet B. TER HAAR, diebus lunae et martis, hora I, diebus mercuri, hora X. Theologiam dogmaticam docebit u. E. VINKE, diebus lunae, martis et mercurii, hora XI. Theologiam biblicam tradet H. E. VINKE, diebus iovis, hora XI. Bthicam Ohristianam docebit B. TER HAAR, diebus lunae et martis, hora II, diebus mercurii, hora IX. Theologiam pastoralem s. practicam tvadet Hu. E. VINKE, diebus lunae, martis et mercurü, hora XI. Puerorum doctrinae Christianae initiis erwdiendorum exercitationem insti- tuet H. E. VINKE, die veneris, hora XI. Exercitationes oratorias moderabitur B. TER HAAR, hora postea indicanda. Commilitonibus, orationes sacras habentibus, praesides aderunt u. BOU- MAN, H. E. VINKE et B. TER HAAR, diebus et horis, tum sibi, tum commi- litonibus maxime commodis, IN FACULTATE IURIDICA. Jus Pandectarum enaxrabit B. I. L. DE GEER, diebus martis, mercuri, iovis et veneris, hora XII, Historiam Juris Romani tradet B. ‘IL. DE GEER, diebus lunae, hora XII, iovis et saturni, hora X. Institutiones Iustiniani interpretabitur B. 1. L. DE GEER, diebus lunae, martis, mercurii, iovis et veneris, hora VIII. Encyclopaediam Juris ‚exponet B. I. L. DE GEER, diebus martis, mercurü et veneris, hora J, Tus eivile Nederlandicum secundum compendium a se editum docebit I. VAN HALL, diebus lunae, martis, mercurü et iovis, hora 1. Jus mercatorium et maritimum exponet I. VAN HALL, diebus lunae, mer- curii et veneris, hora IX, SERIES LECTIONUM. 131 Rem iudieiariam et ralionem procedendi in causis civilibus explicabit 1. van HALL, diebus lunae, mercurii et veneris, hora X. Historiam iuris patrii civilis enarrabit 1. VAN HALL, die iovis, hora XI. Exereitüs practicis, a provectioribus instituendis, praeerit ı. VAN HALL, altero die mercurüi, hora vespertina VII. Repetitorium de Jure eivili et mercatorio instituet I. VAN HALL, diebus et horis, sibi et auditoribus commodis. Historiam gentium recentiorum politicam tradet 1. ACKERSDISCK, diebus martis, iovis et saturni, hora XI. Statisticam I. ACKERSDIJCK, lisdem diebus, hora IX. Oeconomiam politicam docebit 1. ACKERSDIJSCK, diebus lunae, mercurü et veneris, hora XT. Disciplinae Juris naturalis fata et praecipua placita exponet G. G. VREEDE, diebus lunae, mercurii et veneris, hora IX. Jus publicum Batavum tvadet @. G. VREEDE, diebus lunae et martis, hora VIM. Jurisdietionis administrativae, quae dieitur, selectas caussas tractabit G. G. VREEDE, die saturni, hora 1. Jus gentium Buropaeum tradet G. G. VREEDE, diebus martis et saturni, hora X. Jus eriminale docebit 6. 6. VREEDE, diebus mercurii, iovis et veneris, hora VIN. . : Codieem Quaestionum eriminalium explicabit G. 6. VREEDE, diebus iovis, hora X, veneris, hora I, saturni, hora VIII. A. c. HoLTIUS legitimam vacationem consecutus recitationes nullas edieit; quodsi alia ope iuris studiosis prodesse poterit, eam desiderantibus non aegre accommodabit. Publieis disputandi exercitiis praeerunt iuris Professores alternis hebdo- madibus, die saturni, hora XII. IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. Logicam docebit c. G. OPZOOMER , diebus iovis, veneris et saturni, hora II. Metaphysicam ©. G. OPZOOMER, diebus iovis, veneris et satumi, hora I. 17* 132 SERIES LECTIONUNM. Historiam philosophiae veteris explicabit c. 6. OPZOOMER, die lunae, hora II et III. Literas Graecas docebit Ss. KARSTEN, diebus martis, iovis et veneris, hora XI, tractando Homeri /Zadem , Sophoclis Antigonam, Platonis Con- vivium. Idem diebus lunae et mercurii, hora XI, interpretabitur Thucydidem. Literas Latinas docebit s. KARSTEN, diebus martis, iovis et veneris, hora XII, interpretando Ciceronis Act. in Verrem, Virgilü Aeneidem, Taciti Ayricolam. Antiquitates Graecas tradet 5. KARSTEN, diebus lunae et mercurü, hora XII. Antiquitates Romanas tradet 1. A. c. ROVERS, diebus martis, mercurli et iovis, hora IX, die veneris, hora IX et X. Historiam Gentlium antiquarum enarrabit I. A. c. ROVERS, die lunae, hora I, et diebus mercurii et iovis, hora X. Literas Hebraicas docebit u. c. mıLLızs, tum Grammatica explicanda, tum parte libri Geneseos legenda, diebus martis et iovis, hora I, veneris hora IX. Literarum Arabicarum initia tradet m. c. MILLıEs, diebus martis et mer- curü, hora XI. Antiquitates Israelitarum explicabit u. c. mıLııEs, diebus martis, mer- curii et iovis, hora IX. Cum provectioribus Zocos selectos Seriptorum Chaldaicorum et Syriacorum leget #. c. MILLIES, die iovis, hora V, p. m. Si qui sint, qui Ziferis Malaieis et Javanicis operam dare cupiant, eorum studia Jubentissime adiuvabit m. c. mILLIEs, die veneris, hora V-—VII, p. m. Literas Belgicas et literarum Belgicarum Historiam exponet L. G. VISSCHER, diebus lunae, martis, veneris et saturni, hora X. Praecepta stili bene Belgiei 1. G. VISSCHER, diebus lunae, martis et saturni, hora II. Historiam mediü aevi et recentiorum lemporum 1. ACKERSDIJCK, diebus mercurii et veneris, hora 1. Historiam Patriae 1. G. VISSCHER, diebus lunae, hora XI, martis, hora XII, iovis, hora XII, saturni, hora I. SERIES LECTIONUM. 133 Historiam Indiarum Orientalis et Occidentalis 1. G. VISSCHER, diebus iovis et veneris, hora XI. Institutiones paedagogicas habebit s. KARSTEN, die saturni, hora IX et X, partim mefrica explicando, partim tractando Iuvenalis Satiras. Disputandi exercitationes, alternis hebdomadibus, die lunae, hora I, in- stituendas, moderabuntur s. KARSTEN et x. a. C. ROVERS. 1. C. SWYGHUISEN GROENEWOUD, quamquam per aetatem rude donatus, tamen studiosae literarum Orientalium iuventuti, quoad poterit et licebit , prodesse lubenter paratus erit, 6. DORN SEIFFEN, Litt. Hum. Lector, praecipua tam antiquarum quam recentiorum gentium historiae facta enarrare, gentesque, quod ad culturae progressus, inter se comparare perget, diebus mercurii et saturni, hora XI aliave commilitonibus magis commoda. IN FACULTATE MEDICA. Anatomen docebit ı. 1. c, SCHROEDER VAN DER KOLK, quater per die- rum hebdomadem, hora V. Disseotionibus cadaverum analomicis, opportuno anni tempore instituendis, praeerit quotidie 1. 1. c. SCHROEDER VAN DER Kork. Physiologiam docebit 1. 1. c. SCHROEDER VAN DER KOLK, diebus lunae, martis et iovis, hora VIII matutina, die mercurü, hora IX, Experimentis et indagationibus physiologieis et mieroscopieis in laboratorio physiologico quotidie praeerit r. c. DoNDERS. Biologiam generalem exponet r. c. DONDERS, die mercurii et iovis, hora X. Pathologiam , sectionibus cadaveris illustratam, tradet r. c. DONDERS, die lunae, martis et iovis, hora IX, et die veneris, hora X. Materiem medicam et praecipua Zherapiae generalis capita exponet ce. 1. LoNcQ, diebus lunae, mereurii et veneris, hora II; post ferias autem hie- males, diebus veneris, hora IX, Pathologiam et, therapiam specialem <. 1. Loxca, diebus lunae, hora VIII, martis et iovis, hora IX, Exercitationes elinicas in arte medica quotidie moderabitur c. ı. LoNcQ, hora XI, in Nosocomio Academico. 134 SERIES LECTIONUN. Theoriam artis chirurgicae tradet L. c. VAN GOUDOEVER, diebus martis, mercurii et veneris, hora VIII, die saturni, hora IX. Exereitationes polyclinicas in arte chirurgica et ophthalmiatricas, diebus lunae, mercurii et veneris, hora IX; clinicas tum chirurgicas, tum ophthal- miatricas diebus martis, iovis et saturni, hora X moderabitur ı. c. van GOUDOEVER, in Nosocomio Academico. Operationibus chirurgieis, in cadavere instituendis, qualibet oblata occa- sione, praeerit L. C. VAN GOUDOEVER. Deligandi ewercitationes moderabitur L. c. VAN GOUDOEVER, die lunae, hora V—VII, post meridiem. Artis obstetrieiae theoriam exponet L. C. VAN GOUDOEVER, diebus martis et mercurii hora XII et dimidia post meridiem; morbos puerperarum et neonatorum die iovis, horis VIII atque XII et dimidia. Exercitationibus obstetricüs practicis praeerit 1. C. VAN GOUDOEYER, die- bus lunae et veneris, hora XII—II, et ad parturientium lectulos qualibet oblata occasione. Medieinam forensem exponet F. c. DONDERS, inde a feriis aestivis usque ad d. XV m. Mart, diebus mercurü, iovis et veneris, hora II. Ophthalmologiam docebit et ezereitationes clinicas in ophthalmiatria mo- derabitur F. c. DONDERS, diebus lunae, martis et saturni, hora II, insuper quotidie hora III. B. F. SUERMAN, quamvis munere suo per aetatem sit defunctus, civibus tamen Academiae qualibet opportunitae prodesse paratus erit. A. C. OUDEMANS docebit Chemiam anorganicam diebus lunae, martis, et mercurii, hora IX. A. C. OUDEMANS Chemiam theoreticam, die lunae, hora X. C. L. VLAANDEREN docebit Chemiam analyticam, diebus iovis, veneris et saturni, hora IX. C. L. VLAANDEREN COhemiam pharmaceuticam , diebus iovis et veneris, hora X. C. L. VLAANDEREN Chemiam forensem, die saturni, hora IX. SERIES LECTIONUM. 135 I. H. HISGEN, literarum Germanicarum Lector, diebus et horis audito- ribus commodis, Ziteras Germanicas et Literarum Germanicarum historiam , inde a sec. XVIII, exponet. 1. VENNING, literarum Anglicarum Lector, Ziteras Anglicas docebit, hora auditoribus commoda. Bibliotheca Academica diebus lunae, martis, mercurü , tovis, veneris et saturni, ab hora XII ad IV, feriarum autem tempore singulis diebus iovis, ab hora I ad III, unicuique patebit. Museum zoologicum et mineralogieum quotidie patebit. NUMERUS STUDIOSORUM IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA DIE XXXI M. DECEMBRIS CIOIIECCLVIN. In Facultate Math. et Phil. Nat. ...... 14. " " Ihteologicar wos selariehus.: 205. n n Tundicanit er ehe 184. ” n Phil. Theor. et Litt. Hum... 8. 7 n Medical, He 58. 469. Praeterea in Album Academicum nomina Studiosorum, in Athenaeis studiis operam navantium, relata sunt, eo tantum consilio, ut hic pu- blice progressus probent, et Doctores creentur, quorum: In Facultate Math. et Phil. Nat. ...... - " " Theolopien nz ante. 14. 7 n Turdien nee 1ll- " n Phil. $heor. et Litt. Hum. .. — u 7 MEOICHE ENTE TE Te EN 1% DOCTORES CREATI IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA, A DIE XXVIE M, MARTII A, CIOIDCCCLVII AD DIEM XXVII M. MARTIL A, CIOTICGELIK. IN FACULTATE MATHESEOS ET PHILOSOPHIAE NATURALIS. d. 3m. Juli. coRNELIUS HUBERTUS CAROLUS GRINwIs, Harlemensis, pri- u u Ll u 15 » Aprnilis. 28 u» Maii. 11 » Juni. 18 » u vatim defenso Specimine Physico-Mathematico, cui titulus: Over de verdeeling der electriciteit over het oppervlak eens geleiders, Matheseos Magister, Philosophiae Naturalis Doctor, magna cum laude. IN FACULTATE THEOLOGICA. ISAACUS ARNOLDUS LAMPING, ex pago Sprang, publice defenso Specimine exegetico conlinente Pauli de praedesti- natione decretorum enarrationem, Theologiae Doctor, magna cum laude. MURCO NICOLAUS RINGNALDA, ex urbe Ylst, pxblice defensa Dissertatione de Oratione Montana, Buang. Matth. Cap. V—VII, Theologiae Doctor, cum laude. IACOBUS CRAMER, Roterodamensis, publice defensa Disser- tatione Historico-Dogmatica de Arianismo, Theologiae Doc- tor, magna cum laude. GUILIELMUS ARNOLDUS KONING, ex pago Voorburg, publice defenso Specimine Historico-Theologico de Gerardi Zutpha- niensis vita, scriptis et meritis , Theologiae Doctor, cum laude. 18 138 DOCTORES CREATI. d.25 m: Juni. GISBERTUS HENRICUS LAMERS, Harderovicensis, publice de- n 26 "8 „17 u 25 n 23 » 20 „» 9 » 17 [2 N » Dec. [4 u a ebr. » Martii. » Aprilis. u u » Juni. u ” fenso Specimine Ethico-Theologico de Conscientia , Theologiae Doctor, magna cum laude. HUBERTUS TER HAAR, Flardingensis, ‚publice defensa Disser- tatione Historico-Theologica ewhibente Petri Datheni vitam, Theologiae Doctor, magna cum laude. HERMANNUS CAROLUS LAATSMAN, ex pago Rheede, pudblice defenso Specimine Historico-Theologico de Novi Testamenti ‚pericopis Beclesiasticis earumqgue origine, indole ac pretio, Theologiae Doctor, mayna cum laude. CORNELIUS LOEFF, Zwollanus, publice defensa Dissertatione Exegetico-Theologica de Jesu Christo divinam suam legatio- nem vindicante, Theologiae Doctor, cum laude. IACOBUS MARENGO ASSINK CALKOEN, ex pago Sloterdijk, publice defensa Dissertatione Historica-Theologica Georgii Cassandri vilae alque operum narrationem exhihente, Theo- logiae Doctor, magna cum laude. EVERARDUS ‚HENRICUS VAN LEEUWEN, Zalt-Boemeliensis, px- blice defenso Specimine Exegetico-Theologico ewAibente Tesu doctrinam de resurrectione mortuorum , Theologiae Doctor, magna cum laude. IN FACULTATE IURIDICA. NICOLAUS VAN BEERS, Monachodamensis, privatim defensis Quaestionibus Iuris, I. R. et Hod. Doctor. LEVINUS IOHANNES SELLEGER, ex urbe Batavia, privatim de- fensis Quaestionibus Juris, I. R, et Hod. Doctor. EDUARDUS VAN LIER, Rheno-Traiectinus, privatim defensis Quaestionibus Iuris, I. R. et Hod. Doctor, magna cum laude. FRANCISCUS EDUARDUS EMBRECHTS, ex urbe Padang, publice defenso Specimine Juris Gentium, cui titulus: Over den in- vloed van het Buropesche volkenregt op de internationale be- trekkingen der Ottomannische Porte, 1. R. et Hod. Doctor, magna cum laude. u [4 „ u „ W [2 W 26 » 28 u 28 30 30 „ 30 u m. Iunii. vH N 4 u DOCTORES CREATI 139 TACOBUS LEONARDUS VAN HEECKEREN VAN BRANDSENBURG, privatim defensis Quaestionibus Turis, I. R. et Hod. Doctor. IANUS DEKETH, Brielanus, privatim defensis Quaestionibus Juris, I. R. et Hod. Doctor. GUILIELMUS ANNEUS ASUERUS IACOBUS SCHIMMELPENNINCK VAN DER OYE, ex pago Voorst, privatim defensis Quaestio- nibus Iuris, I. R. et Hod. Doctor, mayna cum laude. ROBERTUS CAROLUS NIEUWENHUYS, Amstelodamensis, priva- tim defenso Speeimine Iuridico, cui titulus: Over Zetteren regwisitoriaal ten dienste)‘ der Iustitie in Strafzaken,, 1. R. et Hod. Doctor, cum Zaude. GUILIELMUS LUDOVICUS FREDERICUS CHRISTIANUS VAN RAP- FARD, Zutphaniensis, privatim defensis Quaestionibus Iuris, I. R. et Hod. Doctor. GUILIELMUS FERDINANDUS SCHOOK, Gravesandanus, privatim defenso Specimine Juris Maritimi, eui titulus: Over het Abandonnement, 1. R. et Hod. Doctor, magna cum laude. FRANCISCUS GERARDUS VAN BINSBERGEN, CX pago Ochten, privatim defensis Quaestionibus Iuris, I. R. et Hod. Doctor, cum laude. IANUS FREDERICUS VAN ESSEN, ex urbe Delfzyl, privatim defensis Quaestionibus Juris, I. R. et Hod. Doctor, cum laude. IOHANNES IACOBUS METELERKAMP, Rheno-Traiectinus, pri- vatim defensis Quaestionibus Bahia) I. R. et Hod. Der, cum laude. FRANCISCUS KUYPER VAN HARPEN, Amstelodamensis, priva- tim defensis Quaestionibus - Juris, I. R. et Hod. Doctor, magna cum laude. 10B HUGO DE wıLDT, Amstelodamensis, privatum defensis Quaestionibus Iuris, I. R. et Hod. Doctor. GEORGIUS WOLFGANGUS CAROLUS DUCO VAN DEN SANTHEU- vEL, Mosa-Traiectinus, privatim defensis Quaestionibus Juris, I. R. et Hod. Doctor. 18 * 140 d.11m. Oct. n:25 u n »„ 4 n Nov. » 2A m n » 30 ” 7 „» 14 ” Dec. „» 17 nu 7 n 22 u " „s2iL.v: + Tan, a 7) Marti. » 9 n u DOCTORES CREATI GERARDUS NOORDINK, Enchusanus, privatim defensis Quae- stionibus Juris, I. R. et Hod. Doctor, cum laude. FRANCISCUS GUILIELMUS KETJEN, Arnhemiensis, privatim defensis Quaestionibus luris, I. R. et Hod. Doctor. IOHANNES GUILIELMUS BRONDGEEST, Haganus, privatim de- fensis Quaestionibus Iuris, I. R. et Hod. Doctor. IOHANNES FRANCISCUS COOLEN, ex pago Berchem, priva- tim defensis Quaestionibus luris, I. R. et Hod. Doctor, cum laude. ANTONIUS ALEXANDER IOSEPHUS CAROLUS SINKEL, €X pago Maarsen, privatim defensis Quaestionibus Juris, L R. et Hod. Doctor, cum laude. IANUS GUILIELMUS VAN DEN NOORDAA, Dordracenus, pri- vatim defensis Quaestionibus Juris, I. R. et Hod. Doctor. CORNELIUS GERLINGS, IUNIOR, Rheno-Traiectinus, privatim defensis Quaestionibus Turis, I. R. et Hod. Doctor. ABRAHAMUS LENS, Rheno-Traiectinus, privatim defensis Quaestionibus Iuris, I. R. et Hod. Doctor. IULIUS IACOBUS VAN MEERBEKE, Mosa-Traiectinus, priva- tim defensis Quaestionibus Iuris, 1. R. et Hod. Doctor, magna cum laude. PETRUS DELBEEK, Rheno-Traiectinus, privatim defensis Quaestionibus Iuris, I. R. et Hod. Doctor. CAROLUS CYPRIANUS GERARDUS DE PESTERS, Rheno-Traiec- tinus, privatim defensis Quaestionibus Iuris, I. R. et Hod. Doctor, cum laude. IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. „ 22 » Maii. gunıeLmus ıuLıus, Rheno-Traiectinus, pudlice defenso Spe- cimine Historico-Literario de Nieia demagoyo et belli duce, Philosophiae Theoreticae Magister, Literarum Humaniorum Doctor, magna cum laude. d.16m. Sep. „ 18 » Aprilis. u u u H H u 11 14 25 25 25 25 [2 n u [2 4 " Juni. [2 N u 2 N DOCTORES CREATI 141 IOHANNES ADRIANUS STAMKART, Amstelodamensis , ‚publiee defenso Specimine Literario exhibente commentarium in Plauti Mosellariam , Philosophiae Theoreticae Magister, Li- terarum Humaniorum Doctor, cum Zaude. IN FACULTATE MEDICA. 1ACOBUS ANTONIUS MoLL, Haganus, Med. Doctor, privatim defensis _Quaestionibus Argumenti Chirurgici , Chirurgiae Doctor, cum laude. IOHANNES GODEFRIDUS FRANTZ , Amstelodamensis , ‚publice defenso Specimine Historico-Medico exhibente notiones ana- lomicas et pliysiologicas de vasorum systemale apud veteres ad Galenum usque, quasi introitum ad sanguinis circutus historiam, Medicinae Doctor, magna cum laude. FRANCISCUS IACOBUS DUPONT, Roterodamensis, Med. et Art. Obstetr. Doctor, privatim defensis Quaestionibus argumenti Chirurgici, Chirurgiae Doctor, cum laude. HENRICUS GUILIELMUS CRAMER, Amstelodamensis, Med. Dor- tor, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Chirurgici , Chirurgiae Doctor. THEODORUS HENRICUS MAC-GILLAVRY, Indo-Batavus, ‚publice defensa Dissertatione Physiologico-Medica, cui titulus: Onder- zoekingen over de hoegrootheid der accommodatie, Medicinae Doctor, mayna cum laude. HERMANNUS LUDOVICUS BRAAM, Nickeria-Surinamensis , pri- vatim defensa Dissertatione Obstetricio-Medica , continente nonnulla de abortu arte Pprovocato, Medicinae Doctor, cum laude. GUILIELMUS VAN WICHEREN, Leovardia-Frisius, privatim de- fensa Dissertatione Medica de Medieina vitüs cordis organicis eorumqgue sequelis adhibenda , Medicinae Doctor, cum Zaude, IACOBUS VAN HOEK, Dordracenus, privatim defensa Dis- sertatione Chirurgico-Medica de Syphilisatione, Medicinae Doctor, mayna cum laude. 142 [4 H 1570 18 23 15 14. 4 . Iulu. Sept. Dec. Febr. DOCTORES CGREATI. NICOLAUS LOBRY VAN TROOSTENBURG DE BRUYN, eX pago Borne, Med. et Art. Obstet. Doctor, privatim defensis Quaestionibus . Argumenti Chirurgiei, Chirurgiae Doctor, magna cum laude. HERMANNUS LUDOVICUS BRAAM, Nickeria-Surinamensis, Med. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Obste- trich, Artis Obstetriciae Doctor, cum laude. GUILIELMUS VAN WICHEREN, Leovardia-Frisius, Med. Doc- tor, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Obstetricii, Artis Obstetriciae Doctor, cum laude. GISBERTUS HENRICUS VAN EVERDINGEN, Rheno-Traiectinus, privatim defensa Dissertatione Medica, cui titulus: Over het ontbreken en de rudimentaire vorming van de baarmoe- der, Med. Doctor, cum laude. THEODORUS HENRICUS MAC-GILLAVRY, Indo-Batavus, Med. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Chirur- gici, Chirurgiae Doctor, mayna cum laude. HERMANNUS SNELLEN, ex pago Zeist, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Chirurgiei, Chirurgiae Doctor, magna cum laude. : IACOBUS VAN HOEK, Dordracenus, Med. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Obstetricii, Artis Obste- triciae Doctor, cum Zaude. GUILIELMUS MARIUS GUNNING, Med. Doctor, Hornanus, pri- vatim defensis Quaestionibus Argumenti Chirurgici, Chi- rurgiae Doctor, mayna cum laude. IOANNES GERARDUS IEREMIAS IACOBUS MOL, Naardensis, privatim defenso Specimine Chirurgico-Medico, cui titulus: Academisch Proefschrift, bevatiende een verslag der Chirur- gische Kliniek en Polykliniek aan de Utrechtsche Hoogeschool van 1 September 1857 tot 30 Junij 1858, Medicinae Doc- tor, cum laude. AUGUSTUS CAROLUS IOANNES BRESSLER, Rheno-Traiectinus, privatim defensa Dissertatione Physiologico-Medica, cui d. 9m. Martüi. „» 20 u Sept. v Sn Dec. DOCTORES CREATI 1435 titulus: Over de witzetting van het hart, Medicinae Doctor, magna cum laude. FREDERICUS GUINIELNUS MARINUS HOOGENSTRAATEN, Lug- duno-Batavus, Med. Doctor, privatim defensis Quaestionibus Argumenti Chirurgiei, Chirurgiae Doctor, cum laude. HONORIS CAUSA. Vir Clar. FRANCISCUS CORNELIUS DONDERS, in Facultate Medica huius Academiae Professor Ordinarius , Chirurgiae Doctor. AUGUSTUS FREDERICUS ALBERTUS HARDELAND, Societatis, quae fidem Christianam propagandam curat, in India Orien- tali delegatus, Theologiae Doctor. ACADEMIA GRONINGANA. 19 NOMINA PROFESSORUM, Qu INDE A D. XIV OCTOBRIS CIOIOCCCLVIH AD D. XIII OCTOBRIS CIOIICCCLIX IN ACADEMIA GRONINGANA DOCENDI MUNUS OBIERUNT. = RECTOR MAGNIFICUS IOSUA IOANNES PHILIPPUS VALETON. SENATUS ACADEMICI ACTUARIUS LUDOVICUS GERLACHUS PAREAU. IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. F. C. oz GREUVE. G. HECKER. I. I. P. VALETON. C. M. FRANCKEN. G. I. A. IONCKBLOET. IN FACULTATE IURIDICA. H. NIENHUIS, Prof. emeritus. B. I. GRATAMA. I. H. PHILIPSE. O. van REES. G. DIEPHUIS. 19* 148 NOMINA PROFESSORUM. IN FACULTATE MEDICA, I. BAART oe ıı FAILLE. I. HISSINK IANSEN. F. Z. ERMERINS, I. van DEEN. IN FACULTATE DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM ET PHYSICARUM. H. C. van HALL. G. A. ENSCHEDE. I. G. ERMERINS. P. I. van KERCKHOFF. N. MULDER. IN FACULTATE THEOLOGICA. P. HOFSTEDE pr GROOT. G. MUURLING. L. G. PAREAU. | ORATIO DE ANTIQUI POPULI ISRAELITICI PECULIARI VIRTUTE IN DEO COLENDO CONSPICUA, QUAM HABUIT IOSUA. IOANNES PHILIPPUS VALETON, PHIL, TH, M, LITT, H. D, IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITTERARUM HUMANIORUM PROFESSOR ORDINARIUS, DIE XIII MENSIS OCTOBRIS A. CIOIICCOLIX, QUUM MAGISTRATUM ACADEMICUM DEPONEBAT. u ACADEMIAE GRONINGANAE CURATORES AMPLISSIMI, PROFESSORES CLARISSIMI, CIVES ORNATISSIMI, a OMNES DENIQUE CUIUSCUNQUE LOCI, ORDINIS, DIGNITATIS, QUI SOLLEMNIA NOSTRA CONCELEBRATUM HUC VENISTIS, AUDITORES EXOPTATISSIMI! Elapsus est rursus annus academicus et munere discedenti Rectori ineumbit ut, perlustratis omnibus quae per illius decursum Academiae evenere, orbem claudat mox sub novo Rectore denuo percurrendum. Quo iam officio functurus equidem mori parendum censui deque argu- mento ex studiorum meorum ambitu sumto pauca coram vobis dicere paravi. Parum tamen aberat quin a proposito deterrerer difhicultate incepti. Solita sane est ista et ad fastidium fere repetita querela, nec vos defati- gabo omnibus iis exponendis quae de imbecillitate mea, de vestri reverentia, de insolentia latine dicendi, de angustiis temporis orationi elaborandae con- cessi eiusdemque generis pluribus vere et iure disserere possim. Aliud est quo commovear, quod ut plene declarem iam statim argu- mentum indicandum est de quo vobiscum agere constitui ade sponte fere se mihi obtulit. Inter omnia enim quibus ut operam dem et animus iubet et officium , nihil est quod pluris faciam quam antiquam populi Isralitici historiam, neque eam ita per se spectatam ut tantummodo facta 'vel eventus eorum- que inter se nexus explicentur. Multo potius inquirendum videtur in locum quem ille populus in tota generis humani historia obtinuerit, exponendum quid in communem humanitatis thesaurum contulerit, quid tandem effecerit ut omnes naturae humanae insitae vires in diem magis excolerentur, itaque totum genus versus finem sibi propositum progrederetur atque contenderet. 152 l. 5 PSVALERON Sic enim utique existimo, universum quidem quem conspicimus mundunı auctorem suum, qui in ipso vitam habeat omniaque ex ipso producat, prodere, significare, ostendere, sub se quasi latentem revelare; at quum illius duae sint partes, alteram quam vulgo naturae nomine complectamur, quantum nobis innotuerit, actionis suae insciam esse, alteram vero cui genus humanam inprimis sit annumerandum sui suique auctoris esse consciam, adeoque humani illius generis esse ut, omnibus cum corporis tum animi ingeniique viribus et facultatibus exerendis, suam cum Deo necessitudinem, Dei in se actionem et efficacitatem magis magisque et sentiat et manifestet. Nil mihi pulchrius videtur adspectu quam immensum illud opus, quod ab humano genere eoque unum quidem totum efficiente, attamen diversis- simas gentes, innumeros homines sua quemque libertate utentes complec- tente, vel potius ab ipso Deo in illo perficitur. Hic Deum, quem esse et vivere et agere intimo nostro pectori insitum est, non minus praesentem reperimus quam in reliquo sensibili illo et adspectabili mundo. Quam ge- neris nostri historiam explorare ob ipsam illam libertatem sane multo difhi- cilius est quam reliquorum omnium quaecunque sunt in rerum natura in- vestigatio, etsi ne in his quidem vestigia certe libertatis divinae plane desint. Sed modo vel aliquantulum bene perspectum habere liceat, operae _pretium erit factum. In iis autem quae hic primo iam adspectu in oculos incurrunt hoc quo- que est, quod singularum gentium aeque ac singulorum hominum diversae sunt dotes, diversae quoque partes, e quibus nihil plane contemnendum, aliud tamen alii longe antecellit. Jam vero antiquo populo Isra&litico id equidem censeo privum proprium- que quod unum omnium omnino praestantissimum est. Quod quum paulo uberius exponere non alienum videatur, de antigwi populi Israeliticei peculiari virtute in Deo colendo conspicua coram vobis dicere in animo est. Num vero, argumento iam indicato, etiam nunc multis verbis opus erit ad explicandum quare non sine animi commotione ad illud tractandum accedam ? Ecquis enim est in gravissimorum virorum corona verba facturus quin cupiat de rebus de quibus sibi persuasum sit probabiliter dicere et ad persuasionem apposite? Quod quomodo a me fieri possit vix video. ORATIO. 153 Historiae enim populi Isra&litici mentione facta, quot statim quaestiones oboriantur necesse est de eius fontibus, quos fere solis antiquissimis litte- rarum Hebraicarum reliquiis constare notissimum est, de singulorum libro- rum compositione, aetate, auctore uno an pluribus, de fide historica, de ipsa verborum interpretatione, ut taceam omnium gravissimam, sed quae partim alius disciplinae est, de eorum auctoritate divina, quippe qui ab ipso populo et ecclesia christiana sacri habiti sunt. Quae omnia quamvis gravia si vel maxime hie mittere possim inter harum rerum peritos discutienda, undique tamen assurgentes conspicere mihi vi- deor quibus neutiquam me probatum iri sperare licet. Sunt quibus totum hoc historicum genus displiceat, rebus quippe phy- sicis toti intenti, quas solas utiles iudicant, e quibus solis in praesentem nostram conditionem emolumenta quaevis redundatura existimant, quae- cunque vero ad historiam pertinent, linguarum scientiam, litterarum stu- dium, morum humanitatisque cognitionem, caetera aut parvi aut nihili faciunt. Aliüi historiae studium non respuentes, quid tandem sibi velit quaerunt tota ista philosopha quae vocatur historiae tractandae ratio. In enarratione rerum in facto positarum consistendum aiunt, ultra progredi vetant. Atque cum his amice conspirant hactenus, caeterum longe ab iis et inter se diversi, tum ii qui litteris inhaerentes scripta illa quae gentium indolis et ingenii monumenta sunt interpretantur quidem nec tamen illam indolem ingeniumque inde elici atque vere cognosci sinunt, tum ii qui quamquam hodie fortasse rariores, nullam esse philosophiam perhibent, nisi quae e summo quodam principio solius ratiocinationis ope omnia deducere et ad rerum universitatis cognitionem pervenire conetur, ipsis vero rebus factis- que erudiri nolunt. Sunt praeterea qui in humani generis histgria tractanda methodum ipsam qua singulae partes ad unum revocantur non improbent, sed in rebus diiudicandis et aestimandis aliam plane normam adhibeant, ita ut exempli gratia Israliticum populum qui sane nec bellicis expeditionibus, nec mer- catura nec fabrili dexteritate, nec artium, modo po&sin excipias, nec disci- plinarum cultu, nec philosophia, nec politica constitutione excelluit vix aut ne vix quidem ullo loco habeant. 20 154 1: L. P. VALETON Quod autem populi Israälitici peculiaris virtus in Deo colendo conspicua esse mihi videtur, quomodo denique ab iis ferri posse credamus qui de Dei existentia, natura, cum mundo necessitudine aliquid affırmari posse negent? Quibus omnibus equidem, sine arrogantia dietum velim, quid respon- deam habeo. At non est huius loci neque paucis absolvendum. Nisi igitur causam relinquere velim, quod, ingenue fateor, mihi religio est, quid restat aliud quam ut in ea tuenda ad vestram, Auditores hu- manissimi, benevolentiam provocem ? Quemadmodum enim ipse quidquid unicuique sententiae veritatis insit lubens agnoscere cupio, ita magna mihi spes est fore ut vos attenta mente quid in medium proferendum habeam audire velitis et sive recte sive secus dicere vobis videar linguis animisque faveatis. Populum quemdam universum quum spectamus, vix opus est dietu non omnia quaecunque de eo praedicentur aeque in singulis ad unum omnibus illius eivibus esse conspicua. Sunt semper viri nonnulli prae reliquis emi- nentes primasque partes agentes, qui partim quidem palam faciant et quasi pronuntient ea quae in reliquorum animis lateant, partim vero eo ipso magna apud suos auctoritate fruentes horum rursus duces fiant totamque cogitandi sentiendique rationem magis minusve regant. De populo autem Israelitico propterea illud;jdiserte monendum, quod tantum abest ut cultus ille divinus quo omnibus? gentibus antecellere dieendus est omnibus om- nino Isralitis sine discrimine adseribi possit, ut e contrario non nisi diu- turno et strenuo certamine, etsi multo minus vi armorum quam ingenü mentisque facultatibus, contra repugnantium conatus vindicari et confir- mari potuerit. Et vel sic tamen totius populi peculiarem quamdam virtu- tem in Deo colendo conspieuam celebrare posse mihi videor, quia ille Dei cultus, quamvis multi interdum ab eo defecerint, nihilominus in omnia populi instituta publica et privata, in litteras, artes, totam denique vitam penetravit et vim habuit quam maximam. Fatendum sane nullam omnino fuisse vel etiam nunc esse gentem omnis religionis plane expertem. Nam quod de populis quibusdam in brutorum fere conditionem redactis, apud quos ne ulla quidem Dei notio inventa sit quique primitivam scilicet generis humani imaginem referre videantur, ORATIO. 155 nugati sunt nonnulli, hie in censum venire nequit. Quin apud longe plurimos eosque humanitate florentissimos populos non tantum fuit quae- dam religio, verum etiam haec cum omnibus yvitae publicae atque privatae negotiis magis minusve coniuncta. Mihi quidem nunc non explorandum est unde hic omnium populorum ad religionem propensus animus extiterit, nec quaenam vitiorum quibus religio apud omnes populos nullo excepto laboravit singulis peculiaris vel omnibus communis sit causa.. Hoc contendo, populum Israäliticum solum ita Dei cultui operam dedisse, ut si eum e populorum numero tollas, toti humano generi nullus amplius qui hoc nomine dignus sit cultus divinus sit superfuturus. Quod ut demonstrem, primum quaeso attendatis, Auditores spectatissimi, coluisse Israälitas Deum omnium quotquot sunt rerum, totius rerum uni- versitatis, aueiorem. Non excito notissimum nec eo tamen minus admira- bile illud, quod in introitu totius librorum Hebraicorum collectionis est: »Initio creavit Deus coelum et terram.” Non urgeo hic significationem unius vocabuli de quo longa sit et sine ullo fructu disputatio. Appello diversissimorum scriptorum testimonia, legislatoris: „ Nam sex diebus fecit Dominus coelum et terram et mare et quaecunque lis insunt;” poötae: „Verbo Domini coeli facti sunt et spiritu oris eius omne eorum agmen;.... nam quodeunque ille dixit factum est, quodeunque ille iussit, extitit;’ prophetae: „Nonne intellexistis fundamenta terrae?... ®Sursum erigite oculos et videte quis creaverit haece; qui agmen eorum numero edueit et nominatim eos evocat; ob magnas eius vires et potens eius robur nemo deficit ;” philosophi sapientiam laudantis et loquentem introducentis: 7» Do- minus me possedit initio eius viae:... quum nulli erant abyssi nata eram, quum nulli erant fontes graves aquis; antequam montes erant positi, ante colles nata eram,” caetera, quibus omnibus non metaphysica quaedam ad scholae leges redacta continetur doctrina de creatione mundi, quibus vero satis patet Israälitis intimam fuisse persuasionem de Deo omnium rerum auctore et rectore. Neve quis haec parvi faciat quippe trita et vulgaria omnibusque, etsi multis non placeant, notissima, perpendatis quanti hoc sit aestimandum , quod quum reliquorum populorum quamvis humanitatis et ingeni laude 20* 156 I. L. P. VALETON celebratissimorum nullus haec detexerit, unus populus Israäliticus sensit et intellexit. An putet aliquis omnia illa, mere poetica, alibi quoque repe- riri, quale est illud notissimum Metamorphoseon initium, quod specie sane simillimum, reapse toto coelo diversum est, quippe quod „ante mare et terras et quod tegit omnia coelum’” chaos fuisse canat et sic alia plura ? Quod igitur frustra aliunde peteret, Israälitis illud debet humanum genus, quod Deum omnium rerum auetorem cognoverit aut cognitum habere possit. Ne contra puteti#, Auditores, me rem his ita absolutam et ad finem perductam iudicare, ut theologieis quaestionibus nullus locus relinquatur vel metaphysica indagatio plane sit spernenda. Procul dubio in Dei naturam, ipsumque mundi creationis, vel quocunque tandem nomine eam insignire velis, factum, quantum ullo modo fieri possit, est inquirendum ; late patet investigationi campus qua haud scio an nihil gravius digniusve sit haben- dum, modo rectam viam sequaris iustisque utaris adminiculis. Factum illud tum novis argumentis comprobari tum accuratius cognosci at. vero nullo modo tolli potest.. Praeterea ut nec impeditur ulterior de Deo disquisitio nec accurata rerum creatarum legumque quibus tenentur, id est agendi rationis quam Deus ipse in mundo constituendo sequitur exploratio, praecluduntur tamen gra- vissimi errores in quos et facile inciditur et multi inciderunt. Nam si Deus vere omnium rerum auctor est, nec mundus ex se ipso suaque vi constat, nec Deus ipse non nisi in mundo et cum eo esse posse censen- dus est. Alius quidem erroris ipsi accusantur Israölitae vel ei saltem ansam de- disse creduntur, quod Deum coluerint ita supra mundum elatum ut opus suum certis legibus adstrietum, caeterum sibi ipsi relietum, tantum quasi e longinquo administret eique fere per exceptionem adsit. Sed frustra, quum omnia, quorum unum hoc allegasse sufficiat: „Nonne coelos et terram ego impleo? inquit Dominus,” ostendant eos Deum cognovisse non longe remo- tum sed proxime mundo adstantem, vel potius vim suam in mundum ita exerentem, ut ab eo distinetus, non separatus et procul distans dicendus sit. Haec autem omnia Israölitae, iterum monere lubet et liceat,: non quem- admodum hodie fit et recte fit, ad scholae legem exponebant, sed animi quadam intuitione persentiebant. Atque hoc totius eorum cultus erat fun- ORATIO. 157 damentum. Longe enim alia, longe maior haec res est quam ut nudo monotheismi nomine significetur, quem recentissimus scriptor non Israälitis modo, sed toti Semiticae genti natura scilicet proprium esse falso contendit. Multo minus enim de numero quaeritur quam de qualitate. Dubium autem non est, quin is quem Deum colebant Isra@litae totius universi auctorem, propter id ipsum quogque iis fuerit mens, spiritum vulgo dicunt, eaque et sapiens et potens adeoque talis qui et vere cultum admitteret et qui coleretur vere dignus esset. Qualem igitur Deum quum omnes reli- quae gentes habuerint nullum, luculenter apparet iis religionis speciem quidem atque imaginem fuisse, ipsa religione eas revera caruisse. Brevissime haec omnia indicare et quasi extremis lineamentis adumbrare conatus sum, Auditores, ut tempori parcerem aliis etiam gravioribus im- pendendo. Etenim quantopere populus Israäliticus Dei inter homines cul- tum promoverit, hinc demum patet, quod ille primus atque solus regaum divinum in humano genere condendum cognoverit et constituere inceperit. Alia enim est suprema illa Dei potestas, quamı physicam fere dicas, cuique res creatae omnes vel invitae sunt subiectae, aliud imperium illud, morale vulgo audit, cui sponte sua et lubens homo se subicere potest et in quo tum ipsius Dei perfectio, quae amore tota continetur, tum hominis in Deum pietas, quae pariter amore tantum cernitur, elucet. Huius autem regni Israälitae imaginem exhibent in ZAeocratia illa, quae multos quidem et olim habuit et etiam nunc habet laudatores, multis vero etiam variis nominibus invisa est, ita ut vel hodie, cum alias ob causas, tum libertatis modo civitatis, modo ecclesiae tuendae gratia, eam impu- gnare necesse habeant. Qua de re si libere profiteri liceat quod sentio, videtur mihi theocratia vulgo non ab adversariis solum, verum etiam & fautoribus minus intellegi, et quamvis vix sperare ausim, eam diligentius expositam omnibus fore acceptam, tenere me non possum, quo minus meam de ea sententiam vobis explicem. Notatu sane dignum est ne FrAvIum quidem I10SEPHUM, quem theocra- tiae nomen excogitasse omnes norunt, rem ipsam, de qua ei agendum esset, recte perspexisse, quippe quam ad regiminis formam retulerit. » Alü enim,” haec sunt eius verba, »monarchiis, alii paucorum dominationibus, alii multitudinibus permiserunt civitatum arbitrium ; noster vero legislator 158 IL. LP. VALETON horum nihil quidquam respexit, at quemadmodum quis vi sermoni illata dicat, in theocratiae formam redegit civitatem, Deo imperium et potestatem imponens et omnibus suadens ut ad eum respicerent.” In quibus equidem nunc non reprehendo quod totum hoc theocratiae institutum mosıs prudentiae dicam an astutiae acceptum referat, unde fit ut fietione illud fere niti videatur. Nam hoc cohaeret cum universa eius ratione qua incertum esse videtur,” num res a se tamquam divinas propo- sitas vere divinas habeat, sed haec nihil ad nos. Hoc urgeo 10sEPHUM theocratiam tamquam regiminis quamdam formam monarchiae, oligarchiae , democratiae aequiparare atque opponere, ita ut ex eius mente Deus pro- prio sensu Israälitici populi rex dicendus sit. o Quam sententiam tantum non omnes qui hac de re scripsere amplexi sunt et decessoris vestigia prementes variis modis excoluere , adstruxere, explicuere. Itaque totum exteriorem cultum divinum aliaque instituta cum ea in concordiam redegere, Deumque proposuere sanctuarium palatii instar inhabitantem, sacerdotibus pro aulicis, prophetis pro legatis, regibus pro vieariis utentem, leges promulgantem, supremi iudieis belligue ducis par- tes agentem, atque totius rei causam invenere hanc, ut scilicet idololatria quasi maiestatis crimen gravissimo supplieio plecti posset. Iam vero, Auditores Humanissimi, vos aliquantum miraturos suspicor, si affirmaverim, horum longe plurima recentiorum auctorum ingeniis vel potius somniis deberi nec antiquis monumentis vel verbulo aliove indieio corroborari, paueissima modo specie cum lis convenire, ita tamen ut aliam explicationem et ferant et postulent. Est tamen ita. Statim enim iam monendum, nullum esse in 'libris Hebraicis locum, quo Deus revera aut populi Israelitici rex dicatur, aut regia potestas aliaque quae proprie ad regem pertineant, ei tribuantur. In narratione sane in qua Deus introdueitur populum Israölitieum invi- tans ut sibi obediat suumque foedus servet, promissa Dei his quidem con- tinentur verbis: „Et vos mihi eritis regzum sacerdotale.” At quis ex illo solo vocabulo etiamsi: illud ad litteram sumas, rationem concludat Deum ipsum regem agnosci velle, quum in reliquis nihil tale commemoretur? Aequo iure, id vero est nullo, inde confici potest hierarchiam hie institui, quum tamen nihil aliud spectetur nisi ipsius populi sanctitas, quae ei ORATIO. 159 communi omnium consensu honori esset futura.. Neque de rege neque de sacerdotibus sermo est. Verborum sensus est: »Vos eritis mihi civitas tota quasi sacerdotibus constans et (hoc diserte additur) gens sancta.” Neque maioris momenti est locus poöticus in carmine quod BILEAMO tribuitur: „Deus cum Israäle est et in illo [populo] est clamor regis”, id est quo regi acclamari solet. Gravius sane est quod GIDEON a suis invitatus ut regiam dignitatem eamque haereditariam susciperet, id recusasse fertur hisce additis verbis: »Dominus inter vos regnabit,” quamquam vocabulum hie usurpatum pro- prie non significat reguare, regem esse sed universe ömperare, regere. Eiusdem generis sunt verba quibus Deus, quum Israelitae regem postu- labant, ad samueLem usus esse traditur: »Non te respuere, sed me re- spuere ne in eos regnem,” et ea quae in oratione a SAMUELE ad populum habita oecurrunt: »Dominus autem Deus vester rex vester est.” At si haec verba vel maxime continere concedamus quod iis comprobari volunt, quod equidem utique nego, Deum in populi Israälitici constitutione politica regis locum obtinuisse, ipsum hoc omnino falso contendi facile demonstratu est. Sunt enim multi praeterea loci in sacris Israelitarum hymnis, Psalmis vulgo dietis, in quibus Deo regnum tribuitur. Sed non tantum eorum longe plurimi Dei in omnes totius orbis terrarum gentes regnum celebrant, verum etiam omnes sunt recentiores, id est post introductam inter Isra- litas regiam dignitatem compositi, ideoque si’ Israeliticam spectarent civi- tatem, Deum tune inprimis regem praedicavissent, quum eius regno, humano quippe regno instituto, nullus amplius locus esset. Nisi enim forte ad commentum illud de regibus Dei vicariis recurrere malimus, faten- dum est illam Dei apud. Israälitas regiam dignitatem inde a Saülis tempo- ribus necessario fuisse abrogatam, quod tamen merito negant omnes, quia Dei in Israäliticum populum- auctoritatem,, post constitutum regem huma- num, nullo modo mutatam aut imminutam fuisse quam Juculentissime patet. His igitur locis si tantummodo laudibus tollitur Numen divinum, quippe cuius solius sit et in Israölitas et in omnes gentes regnare, neque sermo est, de civitatis regundae forma, facilis et certa erit ratio concludenda, in illis quae e tempore Iudicum exeitavimus, populum carpi quidem et re- 160 1. LP. VALETON prehendi, propterea quod rege postulando ostendat se non omnia a Deo expectare, non omnem in eo fiduciam reponere, sed nihil tradi de consti- tutione reipublicae. Quibus omnibus satis manifestum est vulgares de theocratia opiniones parum firmo niti fundamento, uti non magis probanda sunt quae alii de hierarchia sub illa latente calumniati sunt, quippe quae reapse a tota Israöliticae civitatis indole abhorreat et historia teste numquam viguerit. Fuere autem nonnulli qui servato theocratiae a IOsEPHo invento nömine aut designari opinarentur notionem quamdam, quam philosopham fere dicas quamque apud Israälitas invaluisse perhiberent, veluti rempublicam et universe ius sacra esse et pietate in Deum tuta servari, aut hoe unum declarari contenderent, legem a Deo esse promulgatam et perpetuo ab eo vindicatum iri. Ingeniosius profecto quam verius haec excogitata; nam ut sint hae quodammodo theocratiae sequelae, ipsa tamen his non absolvitur. Qualis vero. fuerit — nam hoc concedendum est FLAVIUM IOSEPHUM, etsi in re ipsa cui novum nomen dedit definienda et in errorem inciderit et maioribus etiam erroribus ansam praebuerit, aliquid tamen vidisse, — qualis igitur vera theocratia fuerit, obscarum non diu esse potest Hebraeo- rum scripta sine praeiudicatis opinionibus inspicientibus. Quod mox luce clarius apparebit modo ad insignem locum redeamus antea iam excitatum, quo theocratiae originem tradi omnes consentiunt. Haec enim sunt Dei ad populum verba: „Ipsi vidistis quomodo erga Aegyptios egerim: sustuli vos alis aquilarum et ad me vos adduxi. Iam vero si mihi obediatis meumque foedus servetis, eritis mihi priva propriaque possessio ex omnibus populis, mea enim est tota terra, et vos eritis mihi regnum sacerdotale et gens sancta.” Videtis itaque, Auditores, sermonem esse unice de obedientia ab Isra@litis Deo praestanda deque foedere eius, antea cum ABRAHAMO pacto, iamiam per MosSEN renovando, religiose servando, quo futurum esset ut, quum caeterae gentes omnes Deo quidem subditae sed ab eo aversae sibi quasi relinquerentur, Israäliticus ille solus Dei esset populus: de Dei regia dignitate, uti iam diximus, de regiminis forma omnino nihil. Idem continetur pluribus locis per legem sparsis, ubi Isra@litae ad Dei obedientiam incitantur, quos singulos allegare longum est quique omnes eo ORATIO. 161 redeunt, quod iam ante exitum ex Aegypto tamquam promissum sic expres- sum reperimus: ”Sumam vos mihi populum et ero vobis (non rex, sed) Deus.” Est itaque theocratia proprie nihil aliud nisi sua Deo maiestas a toto populo adscripta et tributa. Qua in re nonnulla notatu digna sunt, iam diligentius a nobis indicanda. Et primo quidem videmus hanc theocratiam arcte cohaerere cum iis quae de cultu Deo tamquam omnium rerum auctori et domino ab Isradlitis reddito monuimus. Frustra enim contendunt Israelitas suum peculiarem habuisse Deum caeterarum gentium diis oppositum. Fuerit iste nonnul- lorum rudiorum hominum error, ipsa verba a nobis allata: »mea enim est tota terra ,”” demonstrant eum ab eorum religione vere abhorrere ipsam- que populi Israelitiei quae dieitur electionem non impedivisse quo minus totum terrarum orbem Deo subiectum esse agnosceret. ‚Animadvertendum porro nullam omnino civitatis constituendae regun- daeve formam theocratiae repugnare, omnes vero pariter cum ea conciliari posse, 'uti et historia docet elementa quaedam democratica, aristocratica, monarchica semper in Israälitarum civitate affuisse, e quibus monarchica quidem praevaluerunt, nec tamen ita ut caetera plane extinguerent. Quam- obrem vehementer falluntur qui putant theocratiam Israliticam tyrannidi favere nec ullum regimen ferre nisi monarchiam absolutam et despoticam. Eodem plane modo apud Israälitas iusta quaedam auctoritas tributa est sacerdotibus nec tamen eo valuit apud eos theocratia ut vere hierarchia aut oriri debuerit aut orta sit. Infitiandum 'certe non est, atque hoc tertium est quod attendamus, theocratiam, supremum illum Dei non in civitate administranda sed in tota populi vita atque animo principatum, vim et efficaciam quamdam in varias res et instituta exeruisse, In quibus hoc ante omnia commemorandum est, etsi equidem fere reticere mallem, quia omnium maxime 'theocratiae detrectatores in malam par- ‚tem detorquere consueverunt, quod Israälitae regem suum, quisquis tan- dem esset, a Deo eleetum, sibi datum, sanctum habebant. “Quo tantum abest ut regis arbitrio plane relinquerentur et quidquid posceret ille id ei eoncedere cogerentur, ut ipsi potentissimi reges non minus quam tenuis- 21 162 1. LP. VALETON simi eorum :subditi Dei lege tenerentur eiusque 'praeceptis se 'adstringere deberent, quod quamvis ab utraque parte saepius negleetum, nihilo tamen minus e theocratia necessario profluit. Huc quoque referendum quod qui in ‚eivitate iudices erant constituti hanc 'quidem dignitatem non a Deo tamquam rege accepisse ‘censebantur,, antiquitus saltem a populo ipso eligebantur, sed in dure dieundo se Deo obligatos sentire debebant, nec a iustitia deflectere ‚propterea quod iudieium Dei esse sciebant. b Eiusdemmodi est quod Isra@litae totam quam incolebant terram ipsius Dei, non regio sed vere divino nomine, possessionem esse existimabant,, nam quod hodie ex lege Mohammedica regis ius in solum, a subditis inhabitatum, ‘esse ‚perhibetur, nec tamen ab omni parte merito, id apud Israälitas nequaquam valebat. Hi Deum totius orbis Dominum et reliquis gentibus et sibi, suam cuique populo dedisse regionem agnoscebant»adeoque sibi vel in agro colendo non pro lubitu sed ‘ex Dei voluntate agendum esse intelligebant. Nec terram modo, ‚semet ipsos etiam Dei esse possessionem sentiebant, quod illos umquam regi concessuros fuisse nemo: facile convineet. 'Dei'hoc esse iam Dei notio fortasse eos docebat. Sed arctius 'etiam cohaeret cum populi historia, (quod ab ipso ‘Deo Aegyptiorum imperio et vexationibus erepti_et in libertatem restituti ‚essent, unde admirabile illud praeceptum quo perpetua Israelitarum ‚saltem servitus ‚prohibetur: Nam servi mei sunt, quos ex Aegypto eduxi, ne venduntor in servitutem.’’ Hoc itaque theocratiae caput est atque summa, ‘quod Israelitis in om- nibus’rebus totaque vita Dei numinis atque maiestatis ratio erat habenda, quod omnia ‚ab eo pendere sentiebant, omnia quoque,ad.'eum referre et ad eius voluntatem redigere obstringebantur. Sed hoc ipsum quid aliud est, nisi regnum divinum non politieum @llud ‚sed morale, quo .aretissima homini-cum Deo intercedit: necessitudo , ‘quo igitur omnis religio , omnis ‚Dei cultus continetur. Huius autem regni divini, ‚cuius theocratia Israälitica imaginem 'exhibet, vis ,praeeipue eernitur in Zeye illa quae ‚a Mose originem et nomen ‚habet,, quamque florentissimis reipublieae Israäliticae temporibus, etsi fortasse non in ‚singulis accuratissime observatäm|, »viguisse ‘omni dubio «caret. ‘Suos'ea en ORATILO. 163 nacta est omni: tempore admiratores, nec tamen:paucos habuit qui in ea alius: aliud reprehenderent. Inter: quos omnes quum paucissimi recte per- spexisse videantur quae nunc de ea praedicavi, haec paulo uberius. pertrac- tare mihi liceat. Nimirum notissima est et apud omnes fere recepta legis Mosaicae in tres partes, moralem;, eivilem, caerimonialem divisio, quam tamen ut in antiquis- simis: monumentis neutiquam indicatur, numquam. mihi placuisse. fateor. Nam ut praetermittam diffieillimum saepe esse, si ipsum legum contextum perlustremus, tria illa genera a se: invicem. distinguere, et obedientiam praeceptis civilibus:quae dieuntur iisve quae unice caerimonias spectare iu- dicantur praestitam iam: morale: quid esse, unde quoque fiat ut; Isra&litae ad: utraque: observanda saepissime argumentis moralibus incitentur, hoc in- primis: mihi urgendum videtur, omnia illa cuiuslibet, generis praecepta multo minus externas actiones spectare quam internos animi; sensus adeo- que totam legem, quae vere una est; unumque spirat animum , indolem habere omnino moralem. Mirum fortasse accidet’multis: hoc de illa lege iudicium, quum contra, ubi eam religionis habita ratione considerant, hoc potissimum;in ea cul- pandum habeant, quod lex sit, quippe quae non possit nisi agendi ratio- nem praescribere, animi vero affectiones intactas necessario sinat. Et par- tim quidem verissime. Nam ut animus ad bonum honestumque impellatur, verba nihil valent, factis opus est quae sua vi hominem agant atque inei- tent. Sed hoc non est’ quod quaeritur et ad hanc normam ne perfectissima quidem doctrina moralis, sive Christianae sive philosophae cuidam hanc laudem tribuas, ab omni: parte satisfacere potest. Tota res quae nunc agitur huc redit, utrum Israelitica illa lex talis sit, quae peragendis iis quae praescribat plane expleri possit, an vero etiam men- tem animumque spectet, quibus quis in agendo ducatur, e quibus igitur tamquam e fonte omnes eius actiones profluant. Posterius unice proban- dum esse paucis demonstrabo. Et primo quidem, quod supra iam innui, per totam fere legem incul- catur Israälitis, eam quippe a Deo sancitam sancte iis observandam esse, ut Deo fidem et obsequium praestent, quin nonnullis praeceptis iisque in- terdum res mere externas spectantibus peculiare additur incitamentum ex 2al* 164 IL. 1. P. VALETON eorum cum Deo necessitudine petitum: »Sancti estote quia ego sanctus sum.” Non latet me et hoc quibusdam morum doctoribus non placere , quippe qui postulent bonum ne propter Deum quidem, sed unice propter se ipsum perfici. At vel missa quaestione num summum bonum alibi quam in Deo inveniri queat, nemo infitias ibit legem quae bonum Dei causa perficiendum praescribat vere moralem esse dicendam. Idque eo maiorem vim habet, quod illa Dei observantia non inde tan- tum originem ducere debebat, quod Deus omnium bonorum fons esset et auctor, ita ut eum lucri modo atque emolumenti gratia colerent Israälitae. E contrario quod in Deuteronomio plus semel quasi in fronte legis scriptum est, merito existimatur eius mentem exprimere: »Diligito Dominum, Deum tuum, ex toto pectore et toto animo et omnibus viribus,” unde satis ap- paret Israälitas non nisi sincero amore in Deum ductos ei obedientiam praestare debuisse. Accedit quod erga homines quoque eadem benevolentia esse debebant; nam et in ipsa illa lege Mosaica reperitur illud: »Diligito proximum tuum aeque ac temet ipsum,'” quod sane populares modo et qui fratres dieuntur spectat, satis tamen ostendit aliquanto plus quam externas actiones lege ab Israälitis postulatum fuisse. Quo etiam pertinent praescripta de miseri- cordia erga pauperes, viduas, orbos adhibenda. Nec tam arctis finibus ac saepe creditur ista benevolentia circumscripta erat, cuius rei hoc argumentum protulisse sufficiat, quod saepius iubet lex peregrinos, qui sane ab extraneis distinguendi et potius hospites di- cendi sunt, bene habere. Haec inter alia legis verba sunt;: »Quando ver- sabitur apud vos hospes in terra vestra, ne vexatote hospitem ; indigenae similis vobis esto hospes et diligito eum aeque ac temet ipsum, nam hospites fuistis in terra Aegyptiaca: ego Deus sum vester.” Aliud est quod attendamus. Etenim si legi vere propositum esset exter- nas modo actiones regere, non tantum valde manca et imperfecta esset, quippe quae taceat de sexcentis quae quotidie usu venire possint, sed non pauca quoque praecepta contineat quae omnino non intelleguntur nisi suma- mus iis quasi uno specimine principium aliquod indicari a quo tota quae- dam agendi ratio pendere debeat. Huius generis sunt mandata de bove arante non capistrando, de hoedo in lacte matris non coquendo, de ave ORATIO. 165 non simul cum ovis vel pullis e nido capienda, de extremo agri angulo non demetendo, similia multa, quin iis quae de iure talionis lege statuta sunt, multo magis mihi videtur caveri ne quis iusto maiori poena afficiatur, quam ipsa poena quae infligenda sit definiri. Plura adducenda habeo quae omitto ne vestra patientia abutar. Unum restat quod omittere nequeo, paucis tamen attingam. Si quid enim est quod ab illa legis indole morali alienum esse, quin multis ei repugnare et obesse videatur, sunt sine dubio praecepta illa quibus minutissima quaevis de locis, personis, temporibus sacris deque caerimonüs in Dei cultu ex- terno observandis statuuntur, de quibus tamen sponte aliam sententiam feremus, modo hoc teneamus ea omnia revera esse symbolica. Longa sane esse possit de symbolorum natura et vi disputatio. Ex mea quidem sententia comparanda sunt symbola cum tabulis pictis, quibus res quaedam imaginibus repraesentantur, ita ut proprie nulla indigeant ex- plicatione, sed ipso adspectu ad mentem contemplantium quasi loquantur, quum qui in eas oculos coniiciant ipsas res intueri sibi videantur. Quae- nam autem Israelitae et quam distinete in symbolis suis viderint nobis nunc saepe difficilius dietu est pro illorum cogitandi sentiendique rationis a nostra diversitate. Nonnulla tamen satis certa sunt. Sie in sacrario, olim tabernaculo, dein templo Hierosolymitano, non regis palatium, ut hoe strietim moneam, sed ipsum praesens Dei numen quasi in medio po- pulo degens adspiciebant, in sacerdote maximo, ornatiore vestitu induto, totum populum quasi in ünum coniunctum, sanctitatis nota insignem, Deum adeuntem, in variis sacrificiorum generibus iam honorem Deo habitum , iam gratum erga Deum animum pro beneficiis, iam peccata deleta et ami- eitiam cum Deo redintegratam, in cibis vetitis, in munditie corporis, vestium, domuum, in lustrationibus, aliis multis sanctitatem qua se ornatos et conspicuos esse deceret. Itaque haec omnia quamvis accurate et non sine quadam severitate prae- seripta multo minus propter se ipsa quam propter id quod significabant erant statuta eandemque ac religua omnia spirant indolem moralem. Et omnia simul conspirant ad regnum illud divinum, quod theocratia erat conditum, confirmandum,, stabiliendum, perficiendum. Non ignoro, Auditores, esse quaedam quae nonnullis videantur dictis 166 I. I. P. VALETON meis obici posse, quorum fortasse gravissimum hoc est, quod prophe- tae aliique viri praeclari non raro externum Dei cultum paryi faciant, quin populum graviter reprehendant ob nimiam in eo diligentiam, quippe cum animi perversitate moribusque corruptis saepe coniunctam. Et sane sunt multi huius generis loci, veluti Tesaianum illud: »Quo mihi copi- am. sacrificiorum? inquit: Dominus, satiatus sum holocaustis arietum et pinguedine boum saginatorum , et sangr'ne iuvencorum et agnorum et hoedorum non. deleetor.... Novilunia ve.ira diesque festos odit animus meus, sunt mihi onus quod ferre me taedet. Et quando manus versus coelum expanditis, oculos a vobis averto; quando multas funditis preces non audio; manus vestrae sanguine madent. Lavamini, purgamini, remo- vete scelera vestra ex oculis meis: absistiie malis, assuescite bonis; quae- rite iustitiam, reparate violentiam; ius reddite orbis, causam agite vidua- rum.” Sed prae caeteris lubet maiorem partem excitare carminis pulcherrimi quod Asarı nomine insceribitur, quodque cum diffieultate simul ea continet quibus haec solvatur. Post introitum Deus pios suos cultores qui per sacrificia, foedus suum pangunt” convocari iubet hosque sie alloquitur: "Non ob sacrificia tua [mi popule] te reprehendam et holocausta tua per- petuo ob oculos sunt.” Per se itaque hae caerimoniae non .improbantur, quod mox etiam clarius patebit. Sed ne quis, illo inprimis tempore, ea pluris quam par est faciat additur: Non sumam e domo tua iuvencum, ex. ovilibus tuis hoedos; nam meae sunt omnes sylvarum ferae, bruta in montibus sexcentis; cognitas habeo omnes montium aves et animantia agri possideo. Si esuriam non tibi dicam , nam mea est tellus et omnis eius copia. Num comedam carnem taurorum aut sanguinem: hoedorum: bibam?” Omnium rerum auctori atque domino profecto nihil umquam deesse pot- est. Quae autem nunc sequuntur vulgo minus intelleguntur et in alienum sensum torquentur ne, ut aiunt, toti carminis menti repugnent, sed om- nino ad litteram accipienda sunt: „Offer [utique] Deo sacrificia eucharis- tica et persolve Supremo vota tua.” Conceditur nempe piis Israälitis ut sacr- ficia illa quibus Deus quidem non indigeat offerant tamen atque sie divini favoris sibi conscii fiant, quare et adieitur: „Et invoca me in anxietate et redimam te et honorem mihi tribues.”” Jam vero perventum est ad ea in quibus tota vis et summa carminis cernitur: ”Sed improbo dieit Deus ORATIO, 167 (quod igitur piis cultoribus non dixit): Quo tibi instituta mea enarrare ‘et foedus meum in os tuum ‚sumere? Tu quidem odisti disciplinam et verba mea pone te reiecisti.” Et post multas exprobrationes quas prae- ‘termitto in hanc denique sententiam exit carmen: Qui sacrifieium eucha- risticum offert , mihi: honorem 'habet et qui animum ad suam viam advertit ei salutem Dei experiundam 'dabo.” Apparet igitur externum Dei cultum proprie non ‘postponi internae Dei reverentiae, sed eorum tantum reiei -eultum qui perversis atque improbis actionibus ostendant, se illius 'vim ‚atque significationem non amplius capere: vana igitur haec cultus divini ‘species, cui veritas omnis deest, respuitur et damnatur. Hoc autem valet de omnibus locis, ubi circumeisio , ieiunia , alia sollemnia reprobantur aut in sensum 'spiritualem flectuntur. Tota res huc redit, omnia illa quum symbolicam vim 'habeant, tamdiu modo valere quamdiu hanc vim servent: ut primum vero Isra@litae illius obliti eamve spernentes in nudo signo -haerent, caeterum vita 'sua 'animum a Deo aversum prodant , necessario ‘dieri prorsus irrita. Idemque fere observandum de üs libris, carminibus, eapitibus in quibus cultus Dei externus omnino non, ipsa lex raro memoratur, pietas tamen in Deum 'omnesque virtutes inde manantes commendantur quorumque auc- tores ideo censentur a theocratia aversi fuisse vel eam nihili aestimasse, quod ‚scilicet magnam in laudem iis vertitur. At qui sie rationem conclu- (dunt temere agunt, quod singulatim nunc ostendere tempus vetat; uni- verse animadvertendum hos auctores tantummodo alios, si ita loqui liceat , ‚vitae humanae orbes periodosve respicere et theocratiam veram illam non zespuere sed eius principia iis aliter applicare. Jam vero, Auditores Spectatissimi, roget aliquis qui me audiverit pro ‚virili demonstrantem Israälitas ita Deum totius mundi auctorem et rectorem coluisse, ut eius maiestatis in tota vita rationem habendam eiusque volun- tati lege eexpressae ‚obtemperandum sibi 'persuasum haberent, — roget igitur aliquis num illa Israölitarum religio mihi ab omni parte 'absoluta 'et perfecta videatur, ultra quam progrediendum omnino non sit. Mihi qui- dem profecto non videtur, idque ob duas potissimum causas. Prima haec est, quod ubicunque vere egregium quid, cuiuslibet tandem sit generis, inter homines in lucem prodit, hoc tamen ita fiat ut temporis, 168 I. I. P. VALETON populi, aliorumve momentorum indoles in eo expressa cernatur, unde fit ut vel praeclarissimum quodque ubi ab aliis excipiatur ad horum rursus usum ut ita dicam accommodari debeat. z Altera vero haec quod regnum illud divinum, quod summum bonum est omniaque bona complectitur, necessario intra ipsius populi Israelitici fines contentum fuerit. Quod si Israälitis vitio vertatur iniuria fit. ‚Immerito enim accusantur quasi ita se populum a Deo electum habuerint ut omnes omnino gentes exclusas et reiectas iudicarent. Fuit hic posteriorum tem- porum error dieam an culpa, quum divino spiritu non amplius agerentur et antiquae religionis non nisi vana species superesset: ex ipsa religione nequaquam profluit. Hoc vero maxime admirabile est in illa religione, ut id quod populus Israäliticus ipse efficere non potuit, ad quod efficiendum non vocatus fuit, aliquando tamen futurum certissime speraret. Vates enim praestantissimi omnes tempus venturum et praevidebant et praedicebant, quo omnes totius orbis gentes ad illud regnum divinum acce- derent et confluerent. Cuius rei ex innumeris documentis hoc unum allego antiquissimum vaticinium: » Postremo tempore constitutus erit mons templi Domini in capite montium et elatus erit supra collibus et confluent ad eum omnes populi, et venient magnae gentes et dicent: Agite adscendamus ad montem Domini, ad aedem Dei IAcogı, ut doceat nos vias suas et inceda- mus in semitis eius; nam ex Zione veniet lex et verbum Domini ex Hie- rosolymis” et quae sequuntur, unde satis apparet Israälitis persuasum fuisse suam religionem vere ad universum pertinere genus humanum. Atque sic perventum est, Auditores Humanissimi,.ad id quod in Israe- litarum cultu divino maxime sublime et excelsum est. At hie quoque mihi subsistendum est omniaque omittenda quae ad illud explicandum et illustrandum faciunt, ne temporis mihi ad dicendum concessi fines’ nimis proferam neve forte in aliena vagetur oratio mea. Huie igitur finem impono uno addendo in quo.tota fere se contrahit. Etenim spem illam, quae aliquanto plus quam spes fuit, non fefellit even- tus. Atque haec laus, haee gloria est populi Israälitici,quod. praepara- verit et quasi germine in se continuerit, ita ut ex eo solo originem ducere posset, illum Dei cultum quem genus humanum accepit a IESU CHRISTO. ORATIO. 169 In Academiae nostrae fatis enarrandis, Auditores Spectatissimi, iam sta- tim in plura incidimus quae quo minorem narrationis praebent materiem eo magis nobis gaudio sunt, quippe in quorum felici statu annus elapsus nullum intulit damnum. Gaudemus igitur Regem Augustissimum, quem litterarum et diseiplina- rum fautorem et Academiae nostrae amicum semper se praestitisse novimus, cum Principe Arausiaco totaque regia domo valere et florere, patriamque nobis carissimam bellis ab aliis Europae gentibus gestis non fuisse. invo- lutam, ita ut ubique pacis artibus omnibus, quae populo decori sunt et emolumento, perpetuo opera dari potuerit. Laetamur pariter nec in vestro Collegio, Academiae Curatores, Viri Amplissimi! quidquam mutatum esse nihilque vos impedivisse quominus Academiae curae vestrae commendatae eo studio prospiceretis quo animus vester aeque ac persona quam geritis vos iubet. A Viro autem Amplissimo wıcHers nuper iterum publico suffragio ad Ordines Generales delegato nihil aliud nisi’ ut hoc quoque nomine Acade- miae nostrae non minus quam totius patriae commodis inserviat, nobis optandum, sperandum, expectandum est. In Academico Senatu paucas modo mutationes locum habuisse gratissi- mum quoque nobis accidit. Nemo morte nobis ereptus est quamquam plurimi nostram brevius diutius levioribus, Vir Clarissimus IONcKBLorT per complures menses gravissimo morbo, a studiis suis et lectionibus fuerint detenti. Sed amisimus Collegam coniunctissimum vAN BONEVAL FAURE, quem Leidam profieiscentem votis nostris prosecuti sumus quemque ibi laetissima sorte frui nostrumque memorem esse optare non desinimus. Cathedram ab eo vacuam relictam tu iam obtines, Vir Clarissime DıEpruv1s! quem nuper collegam salutavimus novum tibi munus gratulantes. Quid festo hoc die praeterea dicam quem primum inter nos celebrare tibi con- tingit? Iterum iterumque eum nobiscum celebres atque ita celebres ut tibi in annos laetior evadat celebratuque videatur dignior! Nee aliud tibi exoptandum habeo, amicissime van REES! cui ordinarii Professoris munus gratulor. Muneris nomen mutatum in te nihil muta- verit; utinam ex illo munere in diem uberiores laetioresque colligas fructus! 22 170 I. 1. PE VALETON Quidpi tibi quoque, amieissime HOFSTEDE DE GROOT! qui ineunte aestate tricesimum muneris tui Professorii annum exactum celebrasti meris gratu- lationibus adire possum? At te intuenti longe alia mihi in mentem ve- niunt quae vellem ne in memoriam essent revocanda quaeque vel me tacente recordamur omnes. Nec tamen multis ac miserabilibus verbis acerbum: do- lorem renovare iuvat. Pro amicitia nostra omnes tecum luximus dilectis- simam uxorem; ut tu ipse cum pluribus nostrum et mecum ipso, cogna- tis, affinibus, carissimis capitibus orbatis, luxisti. © beati terque beati quicunque nostrum duleissimos amicos morte nobis ereptos cogitatione pro- sequentes dicere possunt: Non periere: praeivere nobis!”” Beati terque beati quicunque nostrum noverunt et in suo animo vitaque experti sunt esse in hoc morti devoto genere humano arripienti cuivis datam vim vita- lem, quae nec calamitatibus frangi nec ipsa morte extingui possit! Caeterum, Collegae honoratissimi! academicorum tantum fatorum enar- randorum offieium mihi est impositum, quod mecum reputans non domes- tica omnia quae nobis singulis accidere, quantivis demum nobis sint mo- menti, recensenda existimayi. Utinam illa omnia, prospera adversa, laeta tristia, ita a nobis sint excepta ut in verum nostrum, atque sic quantum fieri possit m Academiae quoque lucrum ea converterimus. Ad Academica itaque revertor. Varia studiorum et institutionis acade- micae subsidia publica, bibliotheca, musea, praeparatorum et instrumento- rum physicorum, chemicorum, anatomicorum, obstetriciorum , pathologieo- rum, physiologicorum, microscopicorum quaeque agrieulturae inserviunt eollectiones, hortus botanicus, nosocomium, illa omnia in ea versantur con- ditione quam a diligentia eorum quorum curae commissa sunt expectari licet. Saepius etiam subauditur querimonia non semper id pecuniae in ea impendi posse quo aut, ad aedificia emendanda aut ad ipsas collectiones augendas et amplificandas opus sit. Dolendum praesertim quod ob istam pecuniae inopiam ex egregia illa librorum Wolthersianorum qui his ipsis diebus publice distrahuntur collectione non maior numerus in Bibliothecae Academicae incrementum co&mi possit. Fit tamen quod aliquo modo fieri potest et Bibliotheca inprimis identidem donis augetur ob quae et hac oecasione gratum erga donatores animum significare iuvat. Caeterum neminem nostrum latet ex illis omnibus externis subsidüs, ORATIO. 171 etsi nequaquam parvi sint facienda, non unice pendere diseiplinarum eultum et Academiae gloriam. Non semel usu venit ut in angustissimis rebus praeclarissima quaeque sint peracta. Nostrum igitur est quotquot diseiplinis eolendis operam damus, omnibus viribus anniti ut «quidquid ‚aliunde deficiat per nosmet ipsos compensemus et expleamus. Qua in re quid singuli nostrum, Collegae honoratissimi! praestiterint, meum non est re- eensere. Nemo tamen aegre feret, imo omnes expectant me tibi, coniunc- tissime FRANCISCE ZACHARIA ERMERINS! operis in paucis eximii, Hippo- eraticorum librorum voluminis primi editionem absolutam gratulari. Utinam tibi contingat eorum quae reliqua sunt editionem feliciter ad finem perducere atque sic exemplo tuo non tuis solum verum nostrum omnium discipulis ostendere, quid valeat improbus labor cum ingenii acumine et doctrinae elegantia coniunctus! Facilis mihi est ita a docentibus ad discipulos transitus. Ex Academiae nostrae studiosis tres hoc anno morte oceubuere: TEYuUs BuMA, Kollu- mensis Frisius, Litt. et Theol. stud., GERARDUS ANTONIUS SLOET, Zut- phania-Gelrus,, Iur. Cand., et IANUS CONRADUS WILDERVANCK, e pago Aduard Groninganus, Med. Stud., quorum obitus parentibus, cognatis, amicis luetuosissimus neminem nostrum non commovit. Est sane quod gaudeamus, quod his postremis mensibus, quum innumeri cives nostri et circumiacen- tium regionum incolae morbis laborarent vel etiam nunc laborent, et de- funetorum in hac urbe numerus quaque hebdomade sueto numero duplo aut fere triplo maior sit, iuventus nostra academica non tantum nullum damnum sit .passa, verum etiam impedita non sit quominus ad hunc Aca- demiae diem natalem cum aliis ludis tum festiva per urbem illustrem pro- cessione celebrandum se accingeret. Et vel sic tamen, Tuvenes praestan- tissimi, carissimi commilitones, e medio vestro abreptos quum recordor, quot subeunt cogitationes quae vel invitis nobis se obtrudunt, quot mihi voces audire videor gaudentium strepitu altius clamantes et nos hortantes ne voluptatibus toti dediti acerbos nobis paremus dolores, monentesque ne laudes quidem diligentissimo labore partas a morte nos tutos servare et interdum paucorum modo dierum intervallo nos separari a sepulcro. Quae quum ita sint, optimi Adolescentes! o utinam et vos et nos omnes quot- quot sumus, summo studio id unum appetamus, ut si forte maturius vel 22* 172 I. L P.E VALETON ORATIO. quacunque tandem hora hine avocemur, nec vita nobis poenitenda nec mors timenda sit! Atque his quoque optimum Academiae nostrae, nam ad hanc hodie mihi omnia sunt referenda, praesidium inest. Sint licet di- versae de commodis Academiae promovendis sententiae, ineant alii alias vias, vetera tenaciter asserventur, nova cupide arripiantur, modo nos om- nes, cives academici, aeterna sectemur, modo nos omnes veritati et vir- tuti, non nomine sed re, non ad speciem sed vere studeamus, quidquid porro accidat, Academia nostra, quod omnium in votis est, salva et inco- lumis stabit. Jam vero tempus est deponendi muneris quod per annum gessi. Atque lubens id facio, quemadmodum credo omnes qui ante me fuere Rectores fecisse, qui postea erunt facturos, nam onus plus uno nomine est gravis- simum. Nec tamen deponam nisi gratis actis omnibus huius Academiae quocunque tandem loco eivibus, quorum humanitas me sustinuit onusque quod subieram levius reddidit, Vobis praesertim, Collegae benevolentissimi! qui mihi rem meam pro viribus agenti auxilio fuistis. Si quid autem a me minus recte sit factum aut dietum ignoscatis quaeso Vobisque persuasum habeatis me Rectorem omni studio operam dedisse, privatum in posterum quoque daturum ut, quidquid mihi contigerit, vestram colam amicitiam et saluti consulam Academiae nostrae. Cui quod bonum, faustum, felix, fortunatumque sit, electum a Rege Augustissimo in annum proximum, Virum Clarissimum, in Facultate Iuri- dica Professorem ordinarium, BERNARDUM IANUM GRATAMA, Academiae Rectorem dico, renuntio, proclamo. Salve igitur, Vir Magnifice, nec eo tamen minus coniunctissime! Faxit Deus Optimus Maximus, a quo solo omnia nobis bona sunt expetenda, ut annus magistratus tui Tibi, Academiae, Patriae salutaria quaevis et iuncunda afferat ! li soli sit laus, honos, gloria ! DIXI. REDEVOERING OVER DE WETENSCHAP DES REGTS IN BETREKKING TOT DE WETGEVING, TER AANVAARDING VAN HET HOOGLEERAARSAMBT AAN DE HOOGESCHOOL TE GRONINGEN, OP DEN 22sen SEPTEMBER 1859 2 UITGESPROKEN DOOR Mer TIERE HULS. EDELGROOTACHTBARE HEEREN, OURATOREN DER GRONINGER HOOGESCHOOL, WELEDELGESTRENGE HEER, SECRETARIS VAN HET, COLLEGIE VAN CURATOREN, HOOGGELEERDE HEEREN, RECTOR MAGNIFICUS EN VERDERE HOOGLEERAREN, ZEER GEACHTE AMBTGENOOTEN, ACHTBARE HEEREN, AAN WIE HET BESTUUR OF DE HAND- HAVING DES REGTS IN DIT GEWEST OF DEZE STAD IS TOE- VERTROUWD, WELEDELE ZEER GELEERDE HEEREN, DOCTOREN IN DE VER- SCHILLENDE VAKKEN VAN WETENSCHAP, HOOGGEACHTE JONGELINGEN, DIE AAN DEZE HOOGESCHOOL DE WETENSCHAPPEN BEOEFENT, GIJ ALLEN VOORTS, VAN WAT RANG OF STAND OOK, DIE DEZE PLEGTIGHEID MET UWE TEGENWOORDIGHEID VEREERT, ZEER GERERDE TOEHOORDERS! Toen keizer sustinsanus zijne regtsboeken gereed zag, was het voor hem eene verheffende gedachte, wat verspreid was bijeengebragt, en uit verwarring orde geschapen te hebben. Hij beschouwde ze als verzamelin- gen der beste wetten, niet enkel voor zijnen tijd, maar ook voor volgende eeuwen. En wanneer men let op hetgeen het Romeinsche regt voor die volgende eeuwen tot nu toe is geweest, en nog bij voortduring zal blijven,, dan is het, als of hem, tot loon voor hetgeen hij had tot stand gebragt, een blik in de toekomst is vergund geweest, en een vöörgevoel, dat niet bedroog. Maar nu meende hij dan ook de verkregen regtszekerheid te moeten handhaven. En hiertoe achtte hij het noodig, haar te beveiligen tegen den schadelijken invloed der wetenschap. Wilde iemand korte opga- 176 G. DIEPHUIS ven vervaardigen van den inhoud der titels, het kon geduld —, vertalingen , mits letterlijik getrouw en met naauwgezette inachtneming derzelfde orde, konden toegelaten worden; maar elke andere behandeling van het nu be- schreven regt, elke verklaring of liever verdraaijing der wetten — ziedaar zijne uitdrukking — werd verboden en met de misdaad van valschheid gelijk gesteld. En mogten later nieuwe behoeften nieuwe bepalingen noodig maken, of scheen er eenige onzekerheid overgebleven te zijn, zoo moest men zich wenden tot de Keizerlijke Majesteit; die zou er in voorzien. — Zoo hebben ook wel latere wetgevers het noodig geacht, hun werk tegen den invloed der regtsgeleerden en der regtswetenschap te beschermen. Maar ook van eene geheel andere zijde verhieven zich stemmen tegen dezen. Vooral ten tijde der Fransche omwenteling,, in het laatst der vorige eeuw, vond de ge- dachte gereeden bijval, dat men geene wetenschap behoeft om het regt te kennen; dat de wet alleen voldoende is, en dat het eene ongerijmdheid zou zijn, te veronderstellen, dat er een enkel burger gevonden wordt, die onbekend is met de wet. Ja, er zijn ook regtsgeleerden geweest, die van eene duidelijke en alles omvattende wetgeving de, naar hunne meening zegenrijke, vrucht verwachtten, dat andere regtsbronnen nutteloos en over- bodig zouden worden. Vraagt men naar de oorzaken dier voor de regtswetenschap weinig gunstige gezindheid, zoo is het misschien niet onmogelijk, dat er, hoe en op wel- ken grond dan ook, tegen de beoefenaren en met name de praktische be- oefenaren van het regt een tegenzin is opgewekt, die zoo ligt op de we- tenschap kon worden overgebragt, waar men, niet in staat om hare waarde regt te schatten, haar slechts beschouwde als de kunst om duidelijke regts- betrekkingen door redenering ingewikkeld te maken, en het regt als on- regt, het onregt als regt voor te dragen. — Wat hiervan zij, bij den wetgever, die aldus den invloed der wetenschap afweerde, mag voorzeker zijne meening omtrent het wenschelijke eener volkomene regtszekerheid, en over de mogelijkheid om deze door de wet te verkrijgen en te handhaven, als eene beweegreden beschouwd worden, die eerbiediging verdient, al is men ook van hare onjuistheid overtuigd, en al meent men ook eene te hooge schatting van eigen magt en eigen algenoegzaamheid als eenen an- deren , minder edelen, maar daarom niet minder medewerkenden beweeggrond REDEVOERING. 177 nevens haar te moeten erkennen. — Bij het publiek was het verlangen naar diezelfde regtszekerheid eveneens niet onnatuurlijk; en waar het met bevreemding de mannen van het vak het regt van de eene zoowel als van de andere partij met klem van redenen hoorde verdedigen, wat wonder, dat het daar ook zijn heil verwachtte van de wet, die alles duidelijk en klaar zou bepalen? En ook hier was immers de voorstelling zoo uitlokkend, dat men zelf deskundige, en daarom zich zelf genoeg zou zijn, niet meer af- hankelijk van, niet meer cijnsbaar aan dezulken, die hun werk hadden ge- maakt van de kennis des regts, maar overbodig zouden zijn, wanneer dat regt maar in eene voor allen toegankelijke wet duidelijk was beschreven , en die wet, als een voor allen geopend boek, de kennis des regts als van zelf onder het bereik van allen bragt. Wat de regtsgeleerden betreft, die zich in gelijken zin lieten hooren, men weet, wat de zucht vermag om anderen te believen, maar ook hoe iemand te goeder trouw door eene niet wel bestuurde philanthropie tot utopien geleid kan worden. Intusschen is de onmisbaarheid der regtswetenschap, ook nevens eene bestaande wetgeving, voldoende door de geschiedenis bewezen. Ten al- len tijde en overal, waar bij een volk het regt tot genoegzame ontwikkeling is gekomen, heeft zich die wetenschap aan de zijde der wetgeving geplaatst en gehandhaafd. En is zij onmisbaar, zij kan dan ook voorzeker slechts in schijn, maar inderdaad niet, schadelijk zijn voor de zekerheid des regts; integendeel moet zij dan juist eenen wel geregelden regtstoestand bevorde- ren en helpen bevestigen. Dat zij dit werkelijk doet, kan naauwelijks met grond betwijfeld worden; en de stelling, dat een staat beteren waarborg vindt in goede regtsgeleerden dan in de wetten zelve !), moge anderen eene paradoxe schijnen, zij is niet in strijd met het wezen der zaak. Maar waarom is die regtswetenschap onmisbaar, ook bij het bestaan eener wetgeving? Met andere woorden, wat heeft zij ten aanzien van de- ze te verrigten, en welke is de betrekking, waarin zij nevens haar staat? Ziedaar, naar ik meen, een niet ongeschikt onderwerp voor de rede, waar- me& ik thans, naar aloud gebruik en een wettelijk voorschrift, de mij op- !) Bavıus voorpA, Orat. plus esse praesidii civitatibus in bonis Jurisconsultis quam in ipsis legibus, 1765. 23 178 G. DIEPHUIS gedragen betrekking aan deze Hoogeschool moet aanvaarden. Die betreking zelve geeft mij aanleiding en vrijheid tevens, om daarbij meer bepaald ons privaatregt op het oog te hebben. Zoo stel ik mij voor te spreken over de wetenschap des regis in betrekking tot de wetgeving. Wilt mij M. H. een goedgunstig en welwillend gehoor schenken bij de beantwoording der aangeduide tweeledige vraag. De wetgeving is voorzeker de hoofdbron van het positive regt eens volks, dat tot eenigen trap van ontwikkeling is gekomen. Hare kennis is dus ook een noodzakelijk en voornaam bestanddeel, de bevordering dier ken- nis eene met grond verwachte vrucht van de wetenschap des regts. Maar de kennis der wetten — het is den Romeinschen regtsgeleerde dik- wijls nagezegd — de kennis der wetten bestaat niet hierin, dat men zich hare woorden, maar daarin dat men zich haren zin en hare wezenlijke kracht heeft eigen gemaakt. En de regtswetenschap ziet hier al aanstonds een uitgebreid veld ter bewerking voor zich, dat zich uitstrekt over den ge- heelen omvang der wetgeving. Hare eigene werkzaamheid te dezen aan- zien is wel eens beperkt tot zulke bepalingen, die op zich zelve niet volkomen duidelijk, omtrent de ware bedoeling des wetgevers twijfel over- laten. Wil men daarmede te kennen geven, dat, waar de wet duidelijk is, geene beoordeeling van hare meerdere of mindere gepastheid iets afdoet aan de verbindende kracht, die zij als wet bezit, — of wil men dat door geene redenering van de ondubbelzinnig uitgedrukte bedoeling des wetgevers mag worden afgeweken, dan kan dit gereedelijk worden toegestemd; maar dan wordt daardoor in geenen deele bewezen, dat de regtswetenschap zich ten aanzien dier duidelijke uitspraken der wet tot eene geheel lijdelijke opne- ming kan bepalen. Trouwens, wat is eene volkomen duidelijke wetsbepaling ? Omtrent het- geen den een dubbelzinnig voorkomt, bestaat bij den ander geen de minste twijfel; wat voor genen klaar en zeker is, isin het oog van dezen niet zonder zwarigheid; en wat op zich zelf voor geene verschillende opvatting vatbaar schijnt, wordt wel eens misverstaan ten gevolge — of verkeerd voorgesteld ter wille eener geliefkoosde meening. Wat is duidelijker, zou men zeggen, dan de bepaling der Grondwet, die, nadat Nederland de kluisters eener REDEVOERING. 179 vreemde overheersching had afgeworpen, met zoovele woorden voorschreef , dat er zou worden ingevoerd een algemeen wetboek van burgerlijk regt? En echter deed de voorliefde voor den Fransche code, die zooveel bijdroeg tot de afkeuring van het door KEMPER en anderen opgesteld ontwerp, zelfs in ’slands vergaderzaal de leer verkondigen, dat het niet de bedoeling was geweest, de afschaffing der bestaande en de invoering eener nieuwe wet-. geving te bevelen, maar enkel eenheid en eenvormigheid van regt voor geheel het koningrijk te waarborgen. Die bewering werd door KEMPER met kracht wederlegd; hij wees aan, hoe de op zich zelve ondubbelzinnige woorden in volkomen overeenstemming waren met de onmiskenbare bedoeling, en steeds in dien bepaalden zin waren opgevat; maar die wederlegging zelve, en de aanleiding, die haar noodig maakte, doen het ons zien, hoe de we- tenschap des regts ten aanzien van alle bepalingen der wetgeving werkzaam moet zijn en ze in zich opnemen, die op zich zelve duidelijk zijn, met klare bewustheid harer ondubbelzinnige beteekenis, de andere na vooraf door een naauwkeurig en naauwgezet onderzoek omtrent hare wezenlijke bedoeling tot zekerheid te zijn gekomen. Al is het edict des praetors zoo duidelijk als het kan zijn, zoo sprak reeds uLpIAnUs, toch mag zijne ver. klaring niet verwaarloosd worden. De verklaring der wetgeving is alzoo eene eerste werkzaamheid, die de wetenschap te haren aanzien te verrigten heeft. Daarin is ook de wiz- legging begrepen, die meer bijzonder den zin dier bepalingen in het licht moet stellen, welke omtrent de eigenlijke bedoeling eenigen twijfel overlaten. De wet is de uitgedrukte wil van den wetgever. Die wil kan op zich zelf de ingezetenen niet verbinden; hij kan dit alleen, zoo hij is uitge- drukt en kenbaar gemaakt in de wet. Maar dan heeft deze ook die ver- bindende kracht, omdat de wetgever in haar zijnen wil heeft uitgesproken. De woorden der wet zijn het middel waardoor, de vorm waarin die wil kenbaar is gemaakt. Doch niet altijd drukken zij dien wil bepaald en duidelijk uit. In het onvolkomene, dat elk menschelijk werk aankleeft, en waarvan ook de uiting onzer gedachten niet vrij is, deelt ook de wet, naar den inhoud niet alleen, maar ook naar den vorm, het kleed, waarin de zaak soms meer of minder is ingewikkeld. Die inwikkeling heeft eene 23* 180 G. DIEPHUIS uitlegging noodig, waardoor datgene, waarop het eigenlijk aankomt, aan het licht wordt gebragt. Noch deze plaats, noch de tijd mij hier vergund, veroorlooft mij in eene beschouwing te treden van de wijze, waarop die uitlegging behoort te ge- schieden, en van de regelen, die daarbij in acht genomen moeten worden. Ik mag slechts op het beginsel wijzen, waarvan zij moet uitgaan, en op hetgeen daaruit onmiddellijk voortvloeit. De wet is de uitgedrukte wil van den wetgever. Die wil is niets, zoo hij niet in woorden is uitgedrukt; maar ook de woorden hebben geen ge- zag, dan als uitdrukking van dien wil. Men mag daarom aan eene bepaling der wet geenen zin hechten, die in bepaalden strijd is met hare woorden, al kan men ook op goede, maar niet aan de wet zelve ontleende gronden aannemen, dat die zin overeenstemt met hetgeen de wetgever werkelijk heeft gewild. Maar men mag evenmin zich aan de woorden der wet bin- den, zonder op de bedoeling des wetgevers te letten en ze overeenkomstig die bedoeling op te vatten, voor zoo ver de woorden, al is het ook niet naar het algemeen, maar naar een hem bijzonder eigen gebruik, zoodanige opvatting öf meer of minder bepaald medebrengen , öf althans veroorloven. Beide uitersten, waarop ik wees, zijn inderdaad bepaalde rigtingen , waarin verdienstelijke regtsgeleerden zIch bewegen. De ware weg leidt tusschen die beiden door; en op dien weg moet de uitlegger der wet door een hem eigen tact geleid worden, en bewaard tegen afdwaling ter regter of ter linker zijide. Want ook die weg leidt niet tot het doel langs @n enkel vast aangewezen spoor, dat men niet zou kunnen verlaten,, althans zonder opzette- lijk te willen. In het algemeen is immers de erkenning van een beginsel geen zekere waarborg voor eene altijd juiste toepassing. — Verguntmij, hier bij optte merken, dat eene bepaalde uitlegging naar die toepassing,, de uitlegger zelf naar het beginsel moet beoordeeld worden, waardoor hij wordt geleid. De uitlegging kan meer of minder vernuftig en scherpzinnig wezen , maar het is geene verdienste voor haar, gezocht te zijn. Wel mag zij de strek- king eener wetsbepaling uitbreiden, waar de woorden die te zeer schijnen te beperken, of haar binnen enger grenzen besluiten, dan de woorden schijnen aan te wijzen. In zoover kan zij tevens teregtwijzing zijn zonder daarom haar karakter als uitlegging te verliezen. Zij wijzigt ook dan den REDEVOERING. 181 uitgedrukten wil des wetgevers niet; zij geeft alleen aan de uitdrukking de beteekenis, die aan dien wil beantwoordt. De teregtwijzing, waarvan ik sprak, treft niet de bepaling zelve der wet, maar alleen den vorm, waarin zij is bevat. De wetenschap kan ook buiten de wet zelve middelen vinden tot vaststelling van den waren zin harer bepalingen; maar die middelen hebben geene waarde, zoo ze niet werkelijk leiden tot dat doel. De we- tenschap mag de uitlegging niet bezigen, om het bestaande te wijzigen en iets anders te stellen in de plaats van hetgeen de wet bepaalt; zij mag zich van deze niet losmaken; zij moet haar doen kennen en verklaren. Eene andere werkzaamheid bestaat voor haar daarin, dat zij de wetge- ving aanvult. Zij doet dit in verschillende opzigten. Vooreerst heeft de wetgever zelf, willens en wetens, veel aan haar over- gelaten, omdat hij oordeelde, dat het door haar moest worden behandeld en tot klaarheid gebragt, maar geen onderwerp behoorde uit te maken van wettelijke bepalingen. Bij de zamenstelling van het Ontwerp van 1820 had men zich meerdere volledigheid van het wetboek zelf ten doel gesteld; men wilde de resultaten der jurisprudentie daarin opnemen, om hierdoor eene vaste toepassing der wet te bevorderen en telkens herhaalden strijd over dezelfde vragen te voorkomen. Maar de krachtige tegenstand, dien dat Ontwerp ondervond, vereenigde zich vooral in die @ene grieve, dat het te leerstellig, te wetenschappelijk was, dat er een wetboek, niet een leer- boek moest worden gemaakt. Ook de manmoedige verdediging van KEMPER kon dien tegenstand niet overwinnen. Eene belangrijke omwerking, die het werk nader bragt aan het: Fransche voorbeeld, door velen zoo hoog gewaardeerd, deed menige bepaling wegvallen, die op zich zelve niet werd afgekeurd, maar, naar men meende, in een wetboek geene plaats mogt vin- den. Maar nu is dan ook aan de wetenschap des te ruimer veld ter be- arbeiding overgelaten; nu inoet zij dan ook des te noodzakelijker de wetgeving ter zijde staan; nu moet, hetgeen deze onbepaald heeft gelaten, omdat het gerekend werd tot het eigen gebied van gene te behooren, zijne bepaling erlangen door die wetenschap. Zij moet. daardoor de wet- geving aanvullen; die immers zonder die bepaling en aanvulling, ook in hetgeen zij zelve heeft vastgesteld veelal geene volledige en voor gereede 182 G. DIEPHUIS toepassing vatbare regeling zou behelzen. Zoo moet de wetenschap het wezen en den juisten omvang vaststellen van een in de wet slechts aan- geduid begrip; zoo moet een beginsel, door de wet slechts uitgesproken , in haar zijne ontwikkeling vinden. Maar nog in ‘een ander opzigt behoeft de wetgeving de aanvulling der wetenschap. ‘Wat men zich ook voorstelle van de volledigheid eens wet- boeks, hoe men haar beschouwe als eene niet alleen wenschelijke, maar ook noodzakelijke eigenschap daarvan, — het is niet alleen de ervaring, die het ons leert, maar ook de aard der zaak wijst het aan, dat eene volstrekte volledigheid onbereikbaar is. Het is voor het menschelijk ver- stand niet mogelijk, alle gevallen te voorzien, die in het leven kunnen voorkomen, en voor al die gevallen regelen vast te stellen, die daarop slechts behoeven te worden toegepast. En toch blijven die gevallen niet achter, omdat ze niet in de wet zijn geregeld. Bij de steeds voortgaande ontwik- keling der maatschappelijke zamenleving, ontstaan er ook telkens nieuwe toestanden, nieuwe regtsbetrekkingen. Op die alle moet, waar en zoo als ze zich voordoen, het regt worden toegepast. De regter mag niet weigeren regt te spreken, ook niet op grond van het stilzwijgen of de onvolledigheid der wet; en hij moet regt spreken volgens de wet, die bestaat, niet naar eene, die nog eerst gegeven zal worden. Maar wanneer nu evenwel de wet werkelijk onvolledig is en zwijgt, — dan moet er noodwendig buiten haar een regtsregel gevonden worden; doch waar dien te zoeken? Men kan wel is waar, bij de invoering eener nieuwe wetgeving, ten aanzien van hetgeen door haar niet is geregeld, de vroegere in stand doen blijven, maar het springt in het oog, dat de onvolledigheid van een wetboek slechts zelden het gevolg zal zijn van het weglaten van vroegere wettelijke bepa- lingen, dat deze even weinig in alles hebben kunnen voorzien, en dat de behoefte zich juist daar vooral zal openbaren, waar eene vroegere wet met geene mogelijkheid uitkomst geven kan. Zal men de toevlugt nemen tot het Romeinsche regt, om daarin een subsidiair regt te vinden, dan behoeft men immers slechts op den verschillenden maatschappelijken toestand te letten om in te zien, dat het, zoo het al als wetgeving bij ons in aan- merking komen kon, als zoodanig aan onze behoeften niet kan voldoen. Gewoonte is bij ons niet, of althans naauwelijks meer als regtsbron er- REDEVOERING. 183 kend; bovendien behoeft, waar zij tot regel zou kunnen dienen, ook de wet niet onvolledig te zijn, en is van haar juist daar geen hulp te ver- wachten, waar de wet niet kon voorzien. Er blijft dan voor de aanvulling der onvolledige wetgeving geen andere bron over dan de wetenschap des vegts. En de middelen, die men daartoe pleegt op te geven, analogie des regts, natuurlijke billijkheid, geschiedenis van het regt, algemeene regtsgeleerdheid, en wat er meer van dien aard genoemd mag worden , het zijn inderdaad niets anders dan middelen, waardoor de wetenschap verrigt, wat alleen van haar verwacht moet worden. Met de verklaring en aanvulling der wetgeving staat wel in naauw ver- band, maar toch is ook wezenlijk daarvan onderscheiden eene andere werkzaamheid, ik bedoel de Zoepassing der wet, of zoo men liever wil, van het regt, want zij komt ook te pas ten aanzien van hetgeen buiten de wetgeving als regt wordt erkend, maar daarom niet minder ten aanzien der wetgeving zelve. Al is de bepaling der wet duidelijk, of volkomen verklaard, al heeft bij haar stilzwijgen de wetenschap den regtsregel aan- gegeven, dan ligt het antwoord op eene bepaalde regtsvraag voor de hand; maar dan is dat antwoord nog niet in verband gebragt met een gegeven feit, zooals het in het maatschappelijk leven voorkomt, en met de soms vnjj ingewikkelde regtsbetrekkingen, die zich daarin voordoen. Die feiten en betrekkingen vertoonen zich in allerlei telkens verschillend gewijzigde vormen, en onmogelijk kan voor ieder van deze in het bijzonder eene be- paald geformuleerde regtsuitspraak voorhanden zijn; slechts zelden zal de uitgedrukte regel van wet of wetenschap zich daaraan zoo onmiddellijk aansluiten, dat daardoor alleen reeds in de behoefte is voorzien. Maar die regels zijn rijk in gevolgen; ze zijn dit op zich zelve, maar vooral in hunnen onderlingen zamenhang; daardoor kunnen zij een voldoend rigt- snoer zijn voor al die feiten en betrekkingen; doch daartoe wordt eene bepaalde werkzaamheid, de toepassing, gevorderd. Zij is, zoo men wil, regtstreeks niet het werk der wetenschap, maar veel meer van de praktijk des regts; doch deze kan ook hier de voorlichting van gene niet ontberen. Door de wetenschap geleid, volbrengt de praktijk hare taak; maar van de wijze, waarop zij dit doet, wordt door gene kennis genomen en als het 184 G. DIEPHUIS ware rekenschap gevraagd, de resultaten van het dagelijksch werk der praktijk worden door de regtswetenschap onderzocht, gelouterd, geordend, verwerkt en alzoo opgenomen. Zoo wordt die wetenschap zelve daardoor verrijkt, haar omvang uitgebreid, haar inhoud meer en meer bepaald; maar tevens door haar de toepassing zelve meer en meer geleid en be- stuurd, en — opdat ik het met eene vreemde, maar hier als geijkte be- naming uitdrukke — een systeme d’application gevormd, dat hoe langer hoe meer de toepassing des regts regelt, gelijk het regt zelf geregeld is. Wij hebben in eenige trekken gezien, wat de regtswetenschap ten aan- zien der wetgeving te verrigten heeft. Wij hebben opgemerkt, hoe zij deze verklaart en uitlegt, maar ook, hoe zij haar te hulp komt, en aan- vult, wat haar ontbreekt, en hoe zij haar, zoo verklaard en aangevuld, in aanraking brengt met het maatschappelijk leven. Het kan niet noodig zijn, het gewigt dier wetenschap opzettelijk nader aan te wijzen. De be- schouwing van hare werkzaamheid doet tevens hare onmisbaarheid in het oog vallen. Deze zal ons nog nader blijken, wanneer wij de betrekking hebben nagegaan, waarin zij nevens de wetgeving staat. Wij merken drieörlei betrekking op, waarin de regtswetenschap nevens de wetgeving voorkomt; Zij werkt met de wetgeving mede, opdat deze zal kunnen beantwoorden aan hare bestemming als hoofdbron van het positive regt; Zi) is, waar de wet te kort schiet, ook zelve regtsbron ; Zij is de onafscheidelijke gezellin, onder wier leiding de wetgeving steeds hoogeren trap van ontwikkeling kan bereiken, en alzoo steeds meer zekerheid des regts tot stand brengen. Vergunt mij, G. T., dit een en ander nog kortelijk te ontwikkelen, Wij hebben gezien, hoe de wetenschap des regts werkzaam moet zijn tot verklaring en uitlegging der wet. Wanneer wij bedenken, hoe zij daarbij met naauwgezetheid de bedoeling van den uitgedrukten wil des wetgevers opspoort en aanwijst, zonder uit haar eigen voorraad iets anders te mogen stellen in de plaats van zijne uitspraak, dan schijnt zij de wet- geving als eene getrouwe en onderdanige dienares ter zijde te staan. Doch REDEVOERING. 185 wanneer wij in aanmerking nemen, hoe zij, den zin der wet in het licht stellende, haar tegen misverstand waarborgt en zekerheid geeft omtrent haar anders twijfelachtige en soms zeer onzekere bedoeling, dan zullen wij moeten erkennen, dat zii met haar medewerkt tot bepaling van het regt, ook voor die onderwerpen, welke de wet zelve heet geregeld te heb- ben, en haar alzoo aan hare roeping helpt beantwoorden,; maar dan zullen wij voorzeker ook genegen zijn, haar eenen hoogeren rang, dan dien van dienares toe te kennen. De uitlegging der wet is dan ook wel op &ene lijin gesteld met de wetgeving zelve, ja met deze vereenzelvigd. Hierte- gen pleit nu wel het a van uitlegging zelf, wier resultaat het regt niet bepaalt naar het goedvinden van den uitlegger, maar naar den uit- gedrukten wil des wetgevers, zoo als die overeenkomstig de bedoeling van dezen moet worden opgevat. Maar toch, al is de wet zelve de voornaamste bron van het positive regt eens volks, — de wetenschap, die haar helpt zijn, wat zij moet wezen, maar zonder wier medewerking zij dat niet naar behooren zou kunnen zijn, verdient daarom voorzeker ook wel eenig deel te hebben aan de eer, die zij geniet. Wij hebben ook gezien, hoe zij de toepassing der wet op de feiten en betrekkingen des maatschappelijken levens mogelijk maakt en regelt. Zij is als het ware eene middelares, die deze feiten en betrekkingen open stelt voor de werking der wet, en. deze zoodanig tegenover gene plaatst, dat die werking volgen kan en volgen moet. Die werking, die toepassing, is de levensbestemming der wet, het doel, waartoe zij als regtsbron bestaat; maar uit en door zich zelve kan zij zich de bereiking van dat levensdoel niet verzekeren. De wetenschap des regts, die haar ook daartoe helpt en bijstaat, en met wier hulp en bijstand zij aan hare bestemming kan be- antwoorden, is weder niet enkel eene dienares; zij is eene medewerkster der wet; zij neemt deel aan de taak, die op deze rust; zij mag ook deelen in den rang, die haar wordt toegekend. Maar wij zagen tevens, hoe de wetenschap des regts, zelve productief, werkzaam is tot aanvulling der bestaande wetgeving; en van dit stand- punt vertoont zij zich in eene andere betrekking tot deze. Waar zij spreekt, omdat de wet zwijgt, en nu naar hare stem als tolk des regts 24 186 G. DIEPHUIS geluisterd wordt, daar treedt ook zij op, ik zal niet zeggen als wetgeef- ster, maar toch in gelijke betrekking als de wetgever, en moet zij, ne- vens de wetgeving, ook zelve als regtsbron erkend worden. Is het noodig, dien haar aangewezen rang te regtvaardigen? In het al- gemeen is het regt geen gewrocht van de wet; deze is slechts een middel tot bepaling van het regt voor een bijzonder volk. Maar ook voor het positive regt van een volk is de wet niet de eenig mogelijke bron; zij is zelfs niet de oorspronkelijke vorm, waarin het zich het eerst pleegt te ver- toonen. Dit is veelmeer de gewoonte; die ook zelve het regt niet schept, maar een uitvloeisel is van de regtsovertuiging of het regtsgevoel des volks, zich, als in een zigtbaren vorm, openbarende in die gewoonte, die alzoo in het algemeen de oudste regtsbron is. Nevens haar treedt de wet op, waardoor, in den vorm van een voor allen verbindend voorschrift, eene regtszekerheid wordt bewerkt, die uit de regtsovertuiging des volks, zoo- als die zich in de gewoonte afspiegelt, niet in voldoende mate voortvloeit. De wetgeving bepaalt zich aanvankelijk tot weinige bepalingen; het gebied der gewoonte is meer omvattend. Maar hoe meer het maatschappelijk ver- keer zich uitbreidt, en bij toenemende beschaving en ontwikkeling de regts- betrekkingen meer ingewikkeld worden, des te meer doet zich de behoefte aan vaste wetten gevoelen; des te onvaster en ongenoegzamer wordt de gewoonte; des te meer moet zij het veld ruimen voor de wet, maar des te meer is deze ook in staat dat veld in te nemen. Intusschen is daardoor de grond niet vervallen, waarop het gewoonteregt rust. En die grond is niet, gelijk vroeger veelal werd aangenomen, de wel niet uitgesproken, maar toch door zijn stilzwijgen kenbaar geworden wil des wetgevers. Eigenlijk moet er zelfs geen sprake zijn van den wil des volks, dat in zijne handelingen, die, tot gewoonte geworden, het ge- woonteregt vormen, slechts door zijn regtsgevoel wordt geleid, zoodat er niet aan eene onderlinge afspraak of stilzwijgende overeenkomst, maar al- leen aan eene geheel natuurlijke eenheid van zienswijze gedacht moet worden. Ook de behoefte aan eene andere regtsbron nevens de wet hlijft voort- durend bestaan. Het onvoldoende en onvolledige der wetgeving zelve, ook ten aanzien van de door haar behandelde onderwerpen, heeft ons dit reeds REDEVOERING. 187 doen zien; en bij het ontstaan van nieuwe feiten en betrekkingen, die door het regt geregeld moeten worden, kan er nog geen wet aanwezig zin, die deze regeling behelst, omdat de wetgeving die feiten niet kan vooruitloopen , noch zelfs daarmede gelijken tred houden. Doch, terwijl vroeger de regtsovertuiging des geheelen volks een gewoon- teregt vormde, treedt het volk in zijn geheel bij de ontwikkeling des regts allengs meer en meer terug. Deze wordt meer bepaald het werk van hen, die het regt beoefenen, die wel is waar ook vroeger reeds, bij de behan- deling en toepassing van het door wetgeving en gewoonte beide bepaalde regt, aan de verdere vorming hiervan medewerkten, maar nu meer uitslui- tend nevens de wetgeving die taak te vervullen hebben, en, door de meerdere ontwikkeling der wetenschap zelve, daarvoor ook des te meer berekend zijn. De geschiedenis. van ons eigen Eee kan het gezegde bevestigen. Ook hier was gewoonteregt de oorspronkelijk vorm, waarin het no. maar toen zich meer en meer de behoefte aan enkele bepaalde voorschriften deed gevoelen, ontstonden er wetten, die echter de voortdurende werking der gewoonte niet overbodig maakten. Maar ook deze was op den duur niet berekend voor de taak, die zij slechts voor eene meer eenvoudige inrigting der maatschappij had kunnen vervullen. De wetenschap, uit zich zelve nog zwak en van weinig hulpmiddelen voorzien, voedde en versterkte zich met de kracht van het Romeinsche regt, dat men te hulp had moeten roe- pen. Wetgeving en wetenschap beide breidden zich uit, maar de gewoonte had haren tijd gehad, kwijnde weg en werd eindelijk zoo goed als tot stil- zwijgen gebragt. Gewoonte in geen regt, dan alleen wanneer de wet daarop verwijst, en als bij uitzondering veroorlooft, dat naar hare stem wordt geluisterd. Ziedaar het vonnis, dben de wet over haar, vroeger regts- bron zooals zij zelve, uitgesproken; of liever, ziedaar de afkondiging van een feit, in den vorm eener regtsbepaling uitgedrukt, opdat de gewoonte, magteloos geworden om nog te werken tot zekerheid des regts, nu ook in die magteloosheid niet eene bron van onzekerheid zou zijn; eene uitspraak van den wetgever, niet ongelijk aan die, waarmede hij vroeger door zijne bekrachtiging vastheid had gegeven aan den minder bepaalden inhoud van het gewoonteregt. 24* 188 G. DIEPHUIS Laat ons het opmerken, dat hij daarbij geene alleenheerschappij heeft gevestigd of beoogd, en nergens den invloed der wetenschap geheel heeft afgeweerd of ook maar beperkt. Integendeel heeft hij zelfs het stilzwij- gen, de duisterheid of onvolledigheid der wet niet willen erkennen als een grond, waarop de regter zich mag verschoonen van zijne verpligting om regt te spreken. Trouwens, de wetenschap zou zich haar regt van spreken ook niet hebben laten ontnemen, zelfs niet door 'eene uitspraak der wet, die over haar, regtsbron gelijk zij, en krachtig genoeg om nevens haar te staan, de magt niet had, waaraan de afgeleefde gewoonte zich moest onderwerpen. En zco de wet die magt had kunnen uitoefenen en werke- lijk had uitgeoefend over de wetenschap, wier medewerking zij, gelijk wij immers zagen, niet kan ontberen, dan zou zij inderdaad zich zelve hebben verlamd en tot werkeloosheid gedoemd, en in plaats van regtszekerheid , onzekerheid en willekeur doen heerschen. Maar wat spreek ik ter regtvaardiging van den rang, dien wij der regts- wetenschap hebben toegekend, alsof er woorden noodig waren, waar de feiten zelve getuigenis geven. Wij zien haar werkzaam in de vorming en bepaling van het regt; wij zien, hoe zij daarbij niet treedt in de regten van een ander, daar zij der wetgeving al de eere geeft, die deze als hoofd- bron des regts toekomt; wij zien, hoe zij ook zich zelve niets aanmatigt, maar alleen verrigt, wat aan hare werkzaamheid is overgelaten en door haar verrigt moet worden, omdat zij de eenige is, die het vermag, en het daarom als hare roeping moet beschouwen. En waar wij dit zien, daar kan het de vraag niet zijn, of zij nevens de wetgeving als regtsbron geldt, maar alleen, of men haar zal erkennen in den rang, dien zij wer- kelijk heeft ingenomen, en waarin zij zich nevens de wetgeving met toe- nemenden kracht handhaaft. Het regt, zooals het door de wetenschap wordt ontwikkeld en vast ge- steld,“ veelal het regt der wetenschap, of naar hare beoefenaren,, die het helpen ontwikkelen en vaststellen, het Juristenregt genoemd, is nevens dat der wet een deel van het positive regt des volks; niet enkel omdat die Ju- risten uit het volk optreden en voor het volk als zijne vertegenwoordigers werkzaam zijn, maar ook omdat het regt ‘zelf zich ten naauwste aan de wetgeving des volks aansluit. De beginselen, in deze uitgedrukt, geven REDEVOERING. 189 de -wetenschap aanleiding tot gevolgtrekkingen, die zich laten overbrengen ook op andere onderwerpen. En zelfs waar de wetenschap ook dien steun in de wetgeving niet kan vinden, daar is zij zelve toch altijd zoozeer van deze doordrongen, dat, hetgeen zij voortbrengt, zich daardoor van zelfaan het positive regt moet aansluiten. Het openbaart zich naar buiten vooral in twee, wel is waar verschillende, maar toch inderdaad naauw verwante vormen; ik bedoel de regtspraak en de geschriften der regtsgeleerden. Doch terwijl de verbindende kracht der wet een gevolg is van hare formele vaststelling door de bevoegde magt, ontbreekt aan de uitspraken der wetenschap dat uiterlijk gezag, en kan dit gemis alleen vergoed worden door eene innerlijke. kracht, die hare waarheid haar moet bijzetten. Die kracht vertoont zich des te zekerder, naarmate de overtuiging dier waarheid algemeener is, naarmate dus de uitgesproken regtsregel meer de uitdrukking is eener communis doctorum opinio, en alzoo in vollen nadruk eene uitspraak der wetenschap genoemd mag worden. Maar daar openbaart zich zooveel verschil van meening in die regtspraak en in die geschriften der regtsgeleerden; — is het mogelijk, bij dat gemis van overeenstemming aan gen regt der wetenschap te denken, dat het positive regt eens volks zal helpen uitmaken? Voorzeker, het gewigt dezer bedenking is onmiskenbaar. Maar toch, dat men daarom het bestaan en de kracht van een regt der wetenschap niet mag loochenen, daarvan kan ons zelfs een blik op de andere regtsbronnen overtuigen. Ook de hande- lingen des volks, die een gewoonteregt vestigen, verloonen uit den aard der zaak eene weifeling en dobbering, waarvan zelfs de reeds gevestigde gewoonte naauwelijks vrij kan blijven; nevens het gewoonteregt, dat alzoo eene volkomene vastheid mist, moest de wet tot meerdere zekerheid des regts leiden; zal men daarom weigeren, die gewoonte, ook op een vroeger standpunt der regtsontwikkeling, als regtsbron te erkennen? En de wet zelve! Ik zal niet spreken van den strijd, die er soms ook tusschen hare bepalingen schijnt te bestaan, maar al zijn deze op zich zelve in de vol- maaktste overeenstemming, dit is geenszins het geval met hare verklaring en opvatting, waarop het echter boven alles aankomt; en kan nu die ver- schillende opvatting een grond opleveren, om aan de wet haar karakter als regtsbron te ontzeggen ? 190 G. DIEPHUIS Intusschen bestaat dat verschil van meening; en wat wij zien, levert geen grond op om te verwachten, dat het door den vrijen gang der we- tenschap zelve ooit in volkomen eenstemmigheid zal verkeeren. En ook wanneer deze bestond, zou ze niet beletten, dat de gevestigde overtuiging voor eene andere moet wijken, zoodra zij blijkt den grond te missen , waarop men haar gevestigd achtte. Dit een en ander belemmert ontegenzeggelijk de zekerheid des regts. Is er dan geen middel, om die zekerheid te be- vorderen, waarvan het groote belang voor het maatschappelijk leven im- mers door niemand betwijfeld wordt? Er zijn, bepaaldelijk in Duitschland, die stellen, dat wij een nieuw tijdvak zijn ingetreden, waarin het regt der wetenschap bestemd is den hoogsten rang in te nemen, en daartoe de wijze, waarop die wetenschap zich zal doen verstaan, bepaald georganiseerd wenschen te zien. Ik zal in geen onderzoek treden van die organisatieplannen en hunne gepastheid voor den toestand van het regt, zooals die daar is; ik zal ook niet vra- gen, of niet iedere bepaalde regeling de wetenschap althans in zekere mate zou beletten, volkomen te zijn, wat zij bestemd is te zijn voor het regt. Wanneer ik toch op onzen eigen toestand let, dan geloof ik, dat de hulp veelmeer, zoo al niet met grond verwacht, althans alleen erlangd kan worden van de wetgeving, die het hare roeping moet achten steeds te waken over het geheele regt des volks; maar van de wetgeving, geleid door de wetenschap, die wij daarom nog moeten beschouwen als hare on- afscheidelijke gezellin, onder wier leiding zij zelve steeds hoogeren trap van ontwikkeling moet bereiken en tot regtszekerheid voeren. Terwijl de wetenschap des regts zich ten doel stelt de wetgeving in waarheid te kennen, treedt zij als van zelve ook in eene beoordeeling der wet en merkt de gebreken op, die hare bepalingen aankleven. En haar oordeel mag niet gering geschat worden, want het is dat eener bij uitne- mendheid bevoegde magt. De wetgever kan de verbeteringen aanbrengen, wier wenschelijkheid zoo aan het licht is gebragt. De wetenschap verklaart de wetgeving, ook door uitlegging harer niet volkomen duidelijke bepalingen. Maar bij die uitlegging openbaart zich verschil van gevoelen; de zin der wet is volgens den een geheel anders REDEVOERING. 191 dan volgens den ander, een derde hecht daaraan eene van beiden ver- schillende beteekenis, en allen staven hunne meening met gronden, die, naar zij zich voorstellen, allen zouden moeten, maar toch niet kunnen overtuigen. Bij, de toepassing der wet kan hetzelfde plaats vinden. Hier kan de wetgever tusschen beide treden, door de onderscheidene redene- ringen voorgelicht eene betere bepaling vaststellen, en zoo aan den strijd, over de oude gevoerd, een einde maken. De wetenschap vult de wetgeving aan, maar ook hierbij openbaart zich een gelijk verschil van gevoelen. De wetgever kan kennis nemen van het feit der aanvulling zelve, en dus de leemte opmerken, die hij had gela- ten; hij kan de onderscheidene wijzen beoordeelen, waarop men gepoogd heeft daarin te voorzien, en zoo, na voor zich tot een bepaald resultaat te ziin gekomen, de wetgeving zich zelve laten aanvullen, althans voor zoo- ver de ervaring toont, dat zoodanige aanvulling noodig is en niet veilig aan de wetenschap kan worden overgelaten, omdat van dien kant geene eenstemmigheid en daarom ook geene regtszekerheid te verwachten is. Dit geldt in het algemeen van alles, wat de wet onbeslist heeft gelaten. Het geldt in het bijzonder, waar, bij de telkens voortgaande ontwikkeling van het maatschappelijk organismus, telkens nieuwe feiten en betrekkin- gen ontstaan. Wij merkten het reeds op, dat de wetgeving die feiten niet kan vooruitloopen, noch zelfs daarmede gelijken tred houden. Wij willen er hier bijvoegen, dat, zoo dit al mogelijk was, het evenwel, in plaats van wenschelijk te zijn, veel meer nadeelig werken zou; omdat iedere wet de vrije ontwikkeling zou belemmeren en knellende banden aanleggen, waar die vrije ontwikkeling eene levensbehoefte is voor het maatschappelijk verkeer. Nu mag wel het regt niet zwijgen, en moeten ook die nieuwe feiten en betrekkingen door het regt beheerscht worden, maar dit moet eerst een regt zijn, als ik mij zoo mag uitdrukken, van kneed- en rek- baren aard, zooals die aan het gewoonteregt eigen was, en nog eigen is aan het regt der wetenschap, dat zich telkens aansluit aan het voorwerp, zooals het zich op het oogenblik vertoont; en eerst wanneer de vrije ontwikke- ling tot genoegzamen wasdom heeft geleid, eerst dan is de vastheid niet meer hinderlijik, en nu wenschelijk, die het regt verkrijgt door de be- paalde voorschriften der wet. Maar nu is dan ook die wet door de weten- 192 G. DIEPHUIS schap voorbereid, die het voorwerp heeft vergezeld of gevolgd van zijne wor- ding af tot zijne latere ontwikkeling; en de wetgever kan, hetgeen zij heeft geformuleerd,, door zijn gezag bekrachtigen, of, waar gene bleef weifelen en niet tot eenstemmigheid kwam, door zijne uitspraak zekerheid geven. In de laatst beschouwde betrekking is de wetenschap geene regtsbron in den zin, waarin wij vroeger hiervan spraken; zij is niet onmiddellijk werkzaam tot bepaling van het positive regt. Maar toch, wanneer wij op den invloed letten, dien zij ook uit dit oogpunt geroepen is op dat regt . uit te oefenen, dan mogen wij haar ook hier eene bron des regts noemen, in eenen niet minder belangrijken zin. De wetenschap des regts is zich, bepaaldelijk in den laatsten tijd, meer en meer hare roeping bewust geworden ten aanzien der vorming en ont- wikkeling van het positive regt. Ik zou niet durven beweren, dat de wetgeving in die bewustheid deelt, en ook doordrongen is van het gevoel harer eigene verpligting, om haar werk niet te laten varen, maar het telkens te verbeteren en te volmaken, wanneer die verbetering en volma- king mogeljk is en door de wetenschap voorbereid. Wel mag ik wen- schen, dat het zoo ware; de wetgeving zou dan de regtszekerheid bevor- deren, en hierdoor eene onschatbare dienst bewijzen aan de maatschappjj. Maar zoo zij het deed, zou dan eene volkomene regtszekerheid verkregen ziin? Het antwoord is niet twijfelachtig voor allen, die het volmaakte niet be- 'schouwen als iets, dat reeds verkregen is of verkregen kan zijn, maar als iets, waarnaar gestreefd moet worden. De wetgeving, hoe ze zich zelve ook meer volkomen heeft gemaakt onder de leiding der wetenschap , moet bij voortduring door de wetenschap verklaard en toegelicht, bij voortduring bij het licht dat deze verspreidt, toegepast worden. Telkens weder moet zij door de weten- schap worden aangevuld; telkens weder is deze noodig, om bij voorraad te voorzien in de telkens weder ontstaande nieuwe regtsbetrekkingen. En steeds op nieuw bereidt de wetenschap een hoogeren graad van volkomenheid voor, die de wetgeving steeds op nieuw moet willen bereiken. Zoo komt men telkens meer tot de volkomene regtszekerheid, die zelve is de niet geheel bereikbare limiet, maar waaraan men dan toch steeds nader en nader moet willen, en dan voorzeker ook steeds nader en nader kan komen. REDEVOERING. 193 De wetenschap des regts moet daartoe steeds met de wetgeving mede- werken. De drie betrekkingen tusschen deze beiden, waarop wij wezen, zullen daarbij dezelfde blijven; alleen zullen zij zelve meer en meer vol- komen worden. De wetenschap des regts zal steeds de wetgeving ter zijde $taan, met opzigt tot, hetgeen deze heeft tot stand gebragt; zij zal haar aanvullen in hetgeen zij ongedaan heeft gelaten, en voor haar werkzaam zijn tot voorbereiding van hetgeen zij doen moet. In de dienst dier wetenschap, Edele Groot-Achtbare Heeren, Curatoren dezer Hoogeschool, heb ik vroeger in meer dan &ne betrekking werk- zaam mogen zijn. Toen werd mij een ander werkkring aangewezen, die, even als mijn regterlijke loopbaan, steeds eene aangename herinnering bij mij zal achterlaten; maar die toch — ik wil het niet ontveinzen — voor mij deze &@ne minder gunstige zijde had, dat ik er door afgetrokken werd van de wetenschap des regts. Nu tot deze teruggekeerd, aanvaard ik heden in hare dienst eene schoone en cervolle taak. Het heeft den Koning behaagd, mij die taak op te dragen; maar ik weet ook, dat ik die onderscheiding aan U te danken heb, en ik voldoe aan eene levendig gevoelde behoefte, door openlijk U daarvoor mijnen dank te. betuigen. Uwe aanbeveling heeft mij den toegang bereid tot de plaats, van waar ik thans tot U spreek; en ik stel haar op te hoogeren prijs, omdat ik de eer heb gehad, tot de meesten uwer in eene betrekking te staan, die mij niet alleen met hoogachting jegens U moest vervullen, maar mij ook van naderbij aan U deed kennen. Bij het besef van het hooge gewigt, maar ook van- al het moeijelijke der taak, die mij wacht, werd ik meer dan eens met nieuwen moed bezield door de gedachte aan het vertrouwen, waarvan gij mij een zoo vereerend blijk hebt gegeven. "Wij hebben het ons herinnerd, hoe nevens de wetgeving eene weten- schap des regts noodig is, wat zij te verrigten heeft, en welken rang zij inneemt. Wel mij, zoo ik, onder Gods zegen, die wetenschap mag hel- pen aankweeken, en medewerken, opdat het haar niet ontbreke aan waar- dige tolken! En is het bezit van goede regtsgeleerden zoo belangrijk voor staat en maatschappij, wel mij, zoo ik mijn vaderland mag dienen, door jongelingen te helpen vormen tot mannen, dien eernaam waardig! Zoo 25 194 G. DIEPHUIS moge ook mijn werk iets bijdragen, om deze Hoogeschool te doen beant- woorden aan hare bestemming! Mij thans aan haar verbindende met ster- keren band, dan die mij vroeger als kweekeling hechtte aan de alma mater, deel ik met U in den wensch, dat zij bloeije en goede vruchten doe rijpen. Daartoe moge zij nog lang uwe zorg ondervinden, en U zij. voor die zorg de schoonste voldoening ten deel. Hoog Geleerde Heeren, zeer geachte Ambtgenooten! zal ik trachten uit te drukken, wat ik gevoel, nu ik U met dezen naam begroet? Maar gij hebt immers allen eenmaal voor het eerst als ambtgenooten toegespro- ken, die vöör U tot gelijken rang waren geroepen; en wat gij ook boven mij vooruit hadt, een gelijk gevoel heeft zeker eenmaal ook U bezield. Nu hebt gij reeds gedurende korten of langen tijd, sommigen in verhou- ding tot het korte menschelijk leven zeer lang, de plaats ingenomen, waar- op ik mij thans voor het eerst gesteld zie. Mogt het mij gelakken haar met eer te vervullen, gelijk gij dit hebt gedaan. Ik zal er naar streven, met het oog op U, die mij voorgingt. Daar zijn reeds ettelijke jaren verloopen, sedert ik tot de kweekelingen dezer Hoogeschool behoorde. Toch vind ik onder u nog eenige mijner voormalige leermeesters terug; ik bedoel U, Hooggeleerde Heeren DE GREUVE, J. W. ERMERINS, DE LA FAILLE en PHILIPsE. Ik zie ook, wier ambtgenoot ik mogt zijn in andere betrekkingen, en denk hier aan U, hooggeachte Heer ERMERINS, maar niet minder aan U, nu diep geschok- te, maar door de sterkte, die van. boven komt, nog altijd krachtige DE GROOT, en aan Ü HECKER, met wien ik reeds als jongeling door den band der vriendschap verbonden ben geweest. De welwillendheid, mij in ande- ren kring betoond, doet mij vertrouwen, dat ze mij ook voortaan niet zal worden onthouden. Daarop reken ik bij U allen M.H., en de wijze, waarop ik in uwen kring ben opgenomen, heeft mij in dit vertrouwen bevestigd. Wanneer ik terugdenk aan den tijd, waarin ik als leerling aan deze Hoogeschool verkeerde, dan herinner ik mij steeds de blijken van bereid- vaardige toegenegenheid, die ik van U mogt ondervinden, hooggeschatte pHiuipsE! Ik behoorde tot de eersten, die de beoefening van het Romein- sche regt geheel onder uwe leiding begonnen. Uw vroegere leerling is REDEVOERING. 195 uw ambtgenoot geworden, maar de ambtgenoot zal nooit vergeten, dat hij leerling is geweest; hij zal het, hoewel dan op andere wijze, gaarne verder zijn. Zie, ik kom tot U met al de hoogachting, die ik U steeds heb toegedragen , laat uwerzijds aan de vroegere welwillendheid de vriend- schap van den ambtgenoot worden toegevoegd. — Zoo, mijne Heeren GrRATAMA en VAN REES, opvolgers van den in de kracht des levens aan de zijnen, aan zijne vrienden en de wetenschap ontvallen, mij gelijk velen onvergetelijken CORNELIS STAR NUMAN, beveel ik mij ook in uwe vriendschap aan, gelijk ik U de mijne aanbied. — Wilt gij, geachte Medeleden der Regtsgeleerde Faculteit, ook ‘voor mij zijn, wat gij voor mijnen voorganger zijt geweest. Ongaarne mis ik hier mijnen hooggeachten leermeester, den waardigen NIENHUIS, van wien ik weet, hoe welkom hem de benoeming is geweest, die mij thans heeft geroepen tot de taak, die vroeger de zijne was. Hem is de rust ten deel gevallen, waarop zij aanspraak hebben, die hunne krachten hun leven lang aan de wetenschap hebben gewijd, en ook hij heeft ‘haar met werken verdiend. Die rust belet ons niet zijn werkzaam leven te gedenken, en ook in den zwakken grijsaard ons den man in volle levenskracht voor te stellen. Mogt hem een ouderdom beschoren zijn, die hem vergunt haar in waarheid te genieten. Nog een ‘woord tot U, Kweekelingen onzer Hoogeschool , tot U in het bijzonder, die U toewijdt aan de beoefening der regtsgeleerdheid. Ik kom tot U, om, nevens mijne ambtgenooten, U hierin tot een leidsman te zijn. Ik kom niet uit mij zelven en ongeroepen; ik aanvaard eene mij opgedra- gen taak. Maar ik aanvaard haar gaarne en met vertrouwen. Niet dat ik haar gewigt of hare moeijelijkheid te gering, of mijne krachten te hoog schat; het kan mij immers ook niet onbekend zijn, dat het wel slagen van mijnen arbeid niet van mij alleen afhangt, maar ook en vooral van den goeden wil van hen, aan wie hij is gewijd. Maar daarom aanvaard ik mijne taak met vertrouwen, omdat ik vertrouwen in U stel. Onthoudt gij mij de uwe niet. Zoo zullen wij te zamen die wetenschap beoefenen, wier roeping, maar ook wier hoogen rang, ik getracht heb U voor oogen te stellen; zoo zal zij ook door U die roeping: vervullen, dien rang handhaven. 25* 196 G. DIEPHUIS REDEVOERING. Ik drukte reeds den wensch uit, dat onze Hoogeschool moge bloeijen en goede vruchten doen rijpen, vergunt mij, M.H., welke ook de we- tenschap zij, die gij beoefent, dat ik U allen oproep, om daartoe mede te werken. Hoe grooter het aantal harer kweekelingen is, des te meer kan zij bloeijen, doch die bloei zelf moet niet in hun aantal, maar in hunne degelijkheid gezocht worden. Daarom kan een iegelijk uwer daar- aan medewerken. In U, gelijk in hen, die U voorgingen en volgen zullen, verwacht de maatschappij, verwacht het vaderland de vruchten, die zij tot rijpheid brengen moet. Stelt gij die verwachting, die regt- matige hoop niet te leur. En Hij, die de bron is van kracht en licht, sterke en verlichte U allen. Hij sterke en verlichte ook mij, en zegene het werk, dat ik onder U wensch te verrigten! ORDO LECTIONUM, IN ACADEMIA GRONINGANA HABENDARUM INDE A DIE VIIM. SEPT. A. CIOIOCCCLVIII AD FERIAS AESTIVAS A. CIOIOCCCLIX. IN FACULTATE THEOLOGICA. PETRUS HOFSTEDE DE GROOT diebus Lunae, hora VIII, Martis, hora X, et Mercurii, hora VIII, Historiam Becclesiae Christianae, secundum .Zine- amenta, a se typis divulgata, enarrabit; diebus Lunae, hora X, et Vene- ris, hora X, Encyclopaediam Theologi Christiani, secundum Compendium a se eb L. G. PAREAU editum, exponet; diebus Lunae et Mercurü, hora IX, et Martis, hora XI, Theologiam Naturalem, secundum Compendium a se editum, tradet; die Mercurii et Veneris hora I Zheologiam Biblicam secun- dum Zineamenta a se edita explicabit. LUDOVICUS GERLACHUS PAREAU diebus Mercurü, Iovis et Veneris , hora XI, Dogmaticam et Apologeticam Christianam, secundum Compendium, a se et P. HOFSTEDE DE GROOT editum , exponet; diebus Martis, Mercuri et Iovis, hora XII, secundum Compendium suum typis expressum, in Zeologiam Christianam moralem inquiret; diebus Lunae atque Veneris, hora XII, et die Martis, hora I, loca nonnulla Hermeneutices sacrae, secundum Com- pendium suum typis editum, tractabit et quaedam Carmina Hebraica cum Commilitonibus interpretabitur. GUILIELMUS MUURLING die Lunae, hora XI, et die Iovis, hora I, aget de Historia et de Critica librorum Novi Foederis; die Martis, hora IX, Epistolam paunı ad Philippenses interpretabitur, et diebus Iovis et Vene- ris, hora IX, Acta Apostolorum, Cap. I—XII, cum Commilitonibus cursim leget; diebus Martis et Veneris, hora VIII, et die Iovis, hora X, Z%eo- 198 ORDO LECTIONUM. logiam Practicam tradet, secundum Compendium suum, typis editum; die Veneris, hora IV dimidiata, ewercitia Homiletica, et die Saturni, hora XI, ewereitia provectiorum Catechetica, cum pueris instituenda, moderabitur. Disputationibus cum publicis tum privatis de Zocis T’heologieis, die Mer- curii, hora III, suis vicibus, praeörunt Theologiae Professores. IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. FREDERICUS CHRISTIANUS DE GREUVE diebus Lunae, Martis et Mercurii, hora XI, Zogicam docebit; diebus Iovis, Veneris et Saturni, hora IX, Historiam Philosophiae antiquae exponet; iisdem diebus hora X, Metaphy- sicam tradet; hora auditoribus commoda Zthicam explicabit. Cum pro- vectioribus ueezELıl Phaenomenologiam mentis interpretabitur. IOSUA IOANNES PHILIPPUS VALETON Antiquitatem Hebraicam explicabit diebus Lunae, Martis et Mercurü, hora IX; Zlementa Grammatices He- braicae, additis exereitiis analyticis, tradet diebus iisdem, hora VIII; Grammaticam. linguarum Semiticarum comparatam, additis exereitiis analy- tieis ‘Arabicis et Aramaeis, exponet diebus Iovis, Veneris et Saturni, hora VIII; Ziöros 105UAE et ıupıcum interpretabitur diebus iisdem , hora IX; PsaıMos selectos interpretabitur die Saturni, hora X. Cum provectioribus KOSEGARTENIL Chrestomatiiam privatim leget die Iovis, hora VI, et Chre- stomalliam Kirschianam a BERNSTEINIO editam eodem die, hora VII. GUILIELMUS IOSEPHUS ANDREAS IONCKBLOET Historiam Patriae politicam exponet diebus Iovis, Veneris et Saturni, hora XII; Zinguam Literasgue Belgicas explicabit et Zloguentiae praecepta tradet diebus Lunae , Martis et Mercuri, hora XII; Zwereitia praetica moderabitur die Martis, hora L; fabulam mediobelgicam cAREL ende zı.EGAsT interpretabitur diebus Lunae et Iovis, hora I; smakspErIr tragoediam MAcBETH interpretabitur diebus Mercurii et Veneris, hora I; Zwereitia oratoria moderabitur diebus Lunae et Iovis, hora VI p. m. » GUILIELMUS HECKER diebus Lunae, Martis et Mercurü, hora IX, Anti- quitates Romanas exponet; Historiam universalem iisdem diebus, hora X; Antiquitates Graecas iisdem diebus, hora VII. CORNELIUS MARINUS FRANCKEN diebus Iovis et Veneris, hora X, Saturni, ORDO LECTIONUM. 199 hora VIII, interpretabitur sauustır locos seleclos, maxime Orationes et Epistolas, morATıı Safiras; diebus Iovis et Veneris, hora VIII, Saturni, hora X, prMmostHenıs Päilippicas, ARIıSTOPHANIıS Plutum,; diebus Iovis et Veneris, hora XI, Historiam Artis Dramaticae antiguae enarrabit; die Lunae et Mercurii, hora I, Paedagogicen tradet, adiunctis Latine scribendi et disserendi exerecitiis. IN FACULTATE IURIDICA. HENRICUS NIENHUIS, muneris vacationem consecutus, lectiones nullas edi- eit; quodsi alia ope iuris studiosis prodesse poterit, eam, quantum per vires licebit, petentibus lubens accommodabit. IACOBUS HERMANNUS PHILIPSE diebus Martis, hora XI, Mercuriü, hora X, Iovis et Veneris, hora XI, Znstilutiones ıustınıanı explicabit; die Lu- nae, Martis, Iovis et Veneris, hora IX, mense vero Maio, Iunio et Septembri, iisdem diebus, hora VIII, selectos Pandectarum locos tracta- bit; die Lunae, hora X et XT, die Martis, hora X, Historiam Juris Romani enarrabit; die Mercurü, hora IX, Iovis et Veneris, hora X, Encyclopaediam et Methodologiam Iuris tradet. REMBT TOBIAS HUGO PETRUS LIEBRECHT ALEXANDER VAN BONEVAL FAURE diebus Lunae, Martis, Mercurii et Iovis, hora XII, Zus Oivile hodiernum explicabit; diebus Lunae, Mercurii et Veneris, hora I, Processus civilis ‚principia exponet; diebus Martis et Iovis, hora I, die Veneris, hora XII, Jus Mercatorium tradet. BERNARDUS IANUS GRATAMA tradet Zus nafurale diebus Lunae et Martis, hora IX, die Mercurii, hora XI; Zus eriminale diebus Lunae, Martis et Mercurüi, hora X; Ordinem Judiciorum publicorum diebus Lunae et Mar- tis, hora XI, die Mercurü, hora IX. OTTO VAN REES Oeconomiam politicam docebit diebus Iovis et Veneris, hora X, die Saturni, hora XI; Satisticam patriae exponet diebus Iovis et Veneris, hora XI, die Saturni, hora XII; Zus publicum tradet diebus Lu- nae, Martis et Mercuri, hora XI; Jus gentium Buropaeum explicabit die- bus Lunae, Mercurii et Veneris, hora I. Disputationibus publicis et privatis lubenter praeerunt Iuris Professores. 200 ORDO LECTIONUM. IN FACULTATE MEDICA. IACOBUS BAART DE LA FAILLE diebus Mercurii et Iovis hora VIII, et Saturni hora IX, sed post ferias Paschales, diebus Mercurii et Tovis hora VIII, Veneris et Saturmi hora VII, Artem Obstetricam Theoreticam et Practicam exponet, et in Nosocomio ad parturientium lectos practice insti- tuet: — diebus Lunae et Martis hora VIII, Artis Obstetrieiae partem Technicam docebit: — Therapiam Specialem morborum tradet diebus Lu- nae, Martis et Mercurii hora IX, et post ferias Paschales diebus Lunae, Martis, Mercurii et Iovis hora VII, et Lunae et Mercuriü hora IX: — diebus Mercurii hora X, et Saturni hora VIII, Medieinam Forensem docebit: — diebus Lunae, Iovis et Saturni hora X ad XII, ceteris diebus hora XT ad XII, in Nosocomio Academico Olinieis exercitationibus vacabit. FRANCISCUS ZACHARIAS ERMERINS Pathologiam generalem docebit diebus Lunae, Martis, Mercurii, Iovis et Saturni, hora IX; Zistologiam, diebus Lunae, Mercurii et Iovis, hora XI; Anatomiam pathologicam , die Martis, hora XI, die Veneris, hora VIII et X. Zwercilationibus elinicis in Noso- comio quotidie vacabit, hora I. IANUS HISSINK IANSEN Ohirurgiam docebit die Martis, hora X, diebus Iovis et Veneris, hora IX, et post ferias Paschales etiam die Saturni, ho- ra IX; Doctrinam de morbis oculorum tradet diebus Mercurii et Saturni, hora XII; Clinieis ezercitationibus in Nosocomio Academico vacabit diebus Lunae, Martis, Iovis et Veneris, hora XII; Anatomen corporis humani exponet diebus Mercurii, Iovis, Veneris et Saturni, hora IV; Dissectionibus cadaverum anatomieis tempore opportuno instituendis quotidie praeerit. ısaäcus VAN DEREN Piysiologiam generalem docebit diebus Lunae, Martis et Mercurii, hora VIII; PAysiologiam specialem et experimentalem diebus Iovis, Veneris et Saturni, hora VIII, et die Veneris, hora X— XI; Re- mediorum effectum et therapeuticum usum, diebus Lunae, Martis et Mercurü, hora X; Pharmacognosin et Pharmacologiam experimentalem, die Merecurii, hora XIT, die Veneris, hora IX, die Satumi, hora X—XII; Diaeieticam ORDO LECTIONUM. 201 et Politiam medicam die Lunae, hora IV—VI; Morbos systematis nervosi die Veneris, hora IV—VI; /ndagationibus physiologieis in Laboratorio Phy- siologico quotidie praeärit. IN FACULTATE DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM ET PHYSICARUM. HERMANNUS CHRISTIANUS VAN HALL die Veneris, hora VIII et IX, au- tumnali et aestivo tempore etiam die Martis, Iovis et Saturni, hora VIII, elementa Botanices ıllustrabit, die Martis, hora I, Botanices sublimioris selecta quaedam capita tradet; die Mercurii hora IX et X aget de plantis medieinalibus aliisque vario respectu w£ilbus, sive de Bofanica applicata, ordine Familiarum naturalium ; die Saturni autem, hora X et XI, Oeco- nomiam ruralem docebit. Post ferias Paschales et mense Septembri, alter- nis dierum hebdomadibus, die Mercurü hora matutina VII, ezcursionibus botanicis praeetit. IANUS GUILIELMUS ERMERINS diebus lovis, Veneris et Saturni, hora XI, Arithmetices, Algebrae, Geomelriae et Trigonometriae planae elementa explicabit; PAysicam ezxperimentalem docebit die Mercurii, hora I, die- bus Iovis, Veneris et Saturni, hora XII, Päysicam theoreticam universe, aut selecta eius capita, provectioribus discipulis exponet. De Mathe- seos elemenlis disquisitio habebitur diebus Iovis, Veneris et Saturni, hora pomeridiana III. NICOLAUS MULDER die Lunae, hora X, Zoologiae elementa, die Martis, hora X et XII, Historiam Reptilium et Piscium naturalem docebit;, diebus Veneris et Saturni, hora XI, Analomen animalium comparatam tradet. Entomologiam exponet horis commilitonibus commodis. Zixereitiis zoologieis et zoofomicis praclicis quotidie praeärit. , GUILIELMUS ADRIANUS ENSCHEDE diebus Iovis et Saturni, hora IX, Ste- reometriam et Trigonometriam sphaericam docebit; selecta Algebrae capita exponet diebus Lunae et Martis, hora XI; Asironomiae elementa tradet die Mercurii, hora I, et die Iovis, hora pomeridiana VI; Geometriam analylicam, Calculum differentialem et integralem, Mechanicam analyticam exponet horis commilitonibus commodis; Zxereitia mathematica futurorum Praeceptorum moderabitur horis postea indicandis. 26 202 ORDO LECGTIONUM. PETRUS IOANNES VAN KERCKHOFF diebus Lunae et Martis, hora IX, die vero Mercurüi, horis XI et XII, Chemiam anorganicam docebit; diebus Iovis, hora XI, et Satumi, hora X, Chemiam corporum organicorum exponet; diebus Lunae, hora XII, et Iovis, hora X, Chemiam pharmaceu- ticam tradet; Chemiae technologieae capita in usum publieum explicabit diebus Lunae et Martis, hora pomeridiana VI; Chemiam practicam do- cebit et Exereitia analytica in Laboratorio moderabitur quotidie. NUMERUS STUDIOSORUM INACADEMIA GRONINGANA DIE XXXI DECEMBRIS CIOIICCCLVIII. In. Facultate Phil. Theor. et Lit. Hum. . . 52. u n Iurndicaauih: Aictemaikthnserie 59. 72 n Medieame nen... a el]: u n" Disc. Math. et Phil....... 16 Bd Thealorien”. „m „nu... . 35 183. 26* DOGTORES CREATI IN ACADEMIA GRONINGANA, INDE A DIE XIV OCTOBRIS CIOIOCCCLVII AD XIII OCTOBRIS CIOIICCCLIX. IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. 1558. d. 8 Dec. IANUS MEULEMAN, ex pago Nieuweschans Groninganus, publice defensa commentatione de Zenone Citieo, Phil. Theor, et Lit. Hum. Doct., cum laude. 1859. d. 7 Sept. LUPPO DIKEMA, ex pago Hoogezand Groninganus, publice defensa dissertatione historica de pace Cimonica, Phil. Theor. et Lit. Hum. Doct., magna cum laude. a IN FACULTATE IURIDICA. 1859. d.27 Jan. CAROLUS IANUS IACOBUS WYCKERHELD BISDOM, Groninganus, privatim defensis thesibus iuris, Tur. Rom. et Hod. Doct., cum laude. d. 2 Mart. IOHAN LOHMAN IANSSONIUS, ex pago Usquert, publice defensa dissertatione iuridica de origine bonorum possessionis eiusque vi in addendo et supplendo iure Romanorum hereditario, Iur. Rom, et Hod. Doct., magna cum laude. d.30 Mail. GERLACUS BUMA, Leovardia-Frisius, privatim defensis quaes- tionibus iuris, Iur. Rom. et Hod. Doct., cum laude. DOCTORES CREATIL 205 d. 20 lun. sAMUEL VAN HOUTEN, publice defensa dissertatione Neerlandice scripta over de waarde, Tur. Rom. et Hod. Doct., mayna cum laude. d. 2 Iul. IOANNES AEMILIUS ABRAHAMUS VAN PANHUYS, ex pago de Leek Groninganus, privatim defensis quaestionibus iuris, Iur. Rom. et Hod. Doct., cum Zaude. d.12 Oct. BERNARDUS IOUKE BUMA, Leovardiensis, privatim defensis quaestionibus iuris, ITur. Rom. et Hod. Doct. IN FACULTATE MEDICA. 1858. d. 1 Dec. HENRICUS HIERONYMUS SANDERS, ex pago Zellinge Groninga- nus, publice defensa dissertatione over de naaste oorzaak der Cyanosis, Med. Doct. \ = d.18 Dec. AREND FOLMER, Groninganus, Med. Doct., privatim defensis thesibus argumenti obstetricii, Obst. Doct., mayna cum laude. d.22 Dec. IEEN ıest, ex pago Strens Frisius, Med. Doct., privatim de- fensis thesibus argumenti obstetrieii, Obst. Doct., cum Zaude. 1859. d.15 Jan. IOHANNES SOPHIUS WICHERS, ex pago Middelstum Groninga- nus, Med. Doct., defensis thesibus argumenti obstetricii, Obst. Doct., cum laude. d.26 Mart. LAMBERTUS IOHANNES Kock, Med. Doct., privatim defensis thesibus argumenti obstetricii, Obst. Doct., mayna cum laude. d. 2 April. SIBRANDUS ELZO STRATINGH, Med. Doct., privatim defensis thesibus argumenti obstetrieii, Obst. Doct., mayna cum laude. d.16 April. nıcoLaus DORAMA, privatim defensa dissertatione, cuius titu- lus: Beschrijving van eenige gevallen van zamengestelde ontwrichtin- gen, benevens beschouwingen aangaande die aandoeningen, Med. Doct., cum laude. d. 4 Mail. MHENDRICUS DIDERICUS NANNINGA, ex pago Oudwoude Frisius, privatim defensa dissertatione, cuius titulus: over den invloed van de luchtelectrieiteit op het heerschend ziektekarakter, vooral met betrek- king tot de cholera, Med. Doct., magna cum laude. 206 DOCTORES CREATI. d.15 Iun. AARON DRIELSMA, Leovardiensis, privatim defensa disquisitione, . euius titulus: onderzoek over den zetel van het smaakzintuig, Med. Doct., magna cum laude. d.18 Iun. WOLTERUS TEN BRUGGE CATE, ex urbe Almelo, privatim defensa dissertatione, cuius titulus: eenige opmerkingen over aangeboren pok- ken, Med. Doct., cum laude. Die eodem. NANCO ROELOF HEFTING, Med. Doct., privatim defensis thesi- bus argumenti obstetricii, Obst. Doct., cum laude. d. 8 Oct. HENRICUS HIERONYMUS SANDERS, ex pago Zellinge Groninga- nus, Med. Doct., privatim defensis thesibus argumenti obstetricii, Obst. Doct., cum laude. HONORIS CAUSA. 1859. d.20 Iun. LUDOVICUS FRANCISCUS PERSILLE, medicus militaris primi ordi- nis in urbe Amstelodamensi, Med. Doct. Eodem die. ‘cArRoLUS GoBEE, Med. Doct. in urbe Amstelodamensi, Chir, Doct. ATHENAEUM ILLUSTRE AMSTELODAMENSE. 1 NOMINA PROFESSORUM, auI IN ILLUSTRI ATHENAEO ANSTELODAMENSI CONIUNCTISQUE CUM EO SEMINARIIS INDE A KAL. IAN. AD D. XXXI M. DEC. CIOIOCCCLVIIL DOCENDI MUNUS OBIERUNT., IN FACULTATE DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM ET PHYSICARUM. C. I. MATTHES, Clar. Ord. Praeses a. 1858— 1859. F. A. G. MIQUEL. E. H. VON BAUMHAUER. IN FACULTATE THEOLOGIAE. G. MOLL. jr Di IHWENHUR, Proff. in Semin. Luther. S. MULLER, emeritus, I. VAN GILSE, S. HOEKSTRA, Ben. FIL. I. TIDEMAN, Prof. in Semin. Remonstr. IN FACULTATE IURISPRUDENTIAR. M. DES AMORIE VAN DER HOEVEN. H. DE BOSCH KEMPER. IN FACULTATE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITERARUM HUMANIORUM. H. BEYERMAN. P. I. VETH. I. C. G. BOOT. IN FACULTATE MEDICINAE. GER. VROLIK, Prof. emeritus. GUIL. VROLIK. C. B. TILANUS, Prof. honorarius. P. H. SURINGAR, Prof. honorarius. I. VAN GEUNS. G. E. VOORHELM SCHNEEVOOGT, Prof. extraordinarius. A. HEYNSIUS. Proff. in Semin. Teleiobapt. 27 ACTA ETGESTA IN CONVENTIBUS CLARISSIMI ORDINIS PROFESSORUM ATHENAEI ILLUSTRIS AMSTELODAMENSIS, ANNO CIOIOCCCLVIH. Die 8 m. Octobris recitantur literae Curatorum, quae nuntiant Virum Doct. Aa. ueynsıum, Laboratorio physiologico-pathologico praefec- tum, magistratuum urbanorum decreto die 14 m. Iulii creatum esse Physiologiae Professorem. Idem Vir Clarissimus die 4 m. Octobris munus publice adiit oratione habita sermone patrio de superflua consumlione in oeconomia animali (over de verteering van weelde in de dierlijke huishouding). SERIES LECTIONUM, IN ILLUSTRI ATHENAEO AMSTELODAMENSI ET IN SEMINARIIS HABENDARUM INDE A DIE I M, OCT. A. CIDIOCCCLYII AD FERIAS ABSTIVAS A, CIIIICCCLIX, CAROLUS IOANNES MATTHES privatim docebit Planimetriam et Trigonometriam rectilineam,, diebus Martis, Mercurü, Iovis et Veneris, hora IX. matutina; Physicam eaperimentis ilustratam, isdem diebus, hora XI; Stereometriam, inclusa Zrigonometria sphaerica, in commodum Medicinae et Literarum studiosorum, diebus Iovis et Veneris, hora I; - Astronomiam Popularem quae dieitur, horis cum auditoribus constituendis. FREDERICUS ANTONIUS GUILIELMUS MIQUEL publice tradet Geologiae fundamenta , horis auditoribus commodis ; Plantarum in Coloniis Neerlandieis cultarum historiam botanicam et oeconomicam, privatim PAarmacologiam generalem et specialem, diebus Lunae, Martis, Mereurii et Iovis, hora XI; Botanices Blementa, üsdem diebus, hora X; Stirpium medicinahum, venenatarum et oeconomicarum historiam , ter per dierum hebdomadem ; Vegetabilia eryptogamica explicare paratus erit. 27* 212 SERIES LECTIONUM. EDUARDUS HENRICUS VON BAUMHAUER privatim Chemiam anorganicam docebit, die Lunae, hora XII—II et die- bus Martis et Mercurü, hora XII; Chemiam organicam, diebus Martis et Mercurii, hora IX; Chemiam pharmaceuticam, diebus Martis et Mercurii, hora I; Chemiam analyticam, diebus Lunae, Mercurüi et Veneris, hora I—IV. in usum publicum Ohemiae technologicae capita exponet horis vespertinis dein indicandis; Exereitia analytica in Laboratorio moderabitur quotidie, horis IX—IV et horis vespertinis VI—X. GUILIELMUS MOLL privatim tradet Zlistoriam Beelesiae Christ. in patria nostra , diebus Martis et Mercurü, hora X; Historiam universalem Religionis et Bcelesiae Chr., diebus Martis, Mercurü, Jovis et Veneris, hora XI; Theologiam dogmaticam , iisdem diebus, hora IX; Studia ad /ntroductionem in Theologiam et ad Historiam Beclesiae Neerlandicae pertinentia, et Ewercitationes Homileticas modera- bitur, diebus et horis vespertinis deinceps indicandis. MARTINUS DES AMORIE VAN DER HOEVEN publice disputandi exercitia moderabitur; privatim Zus eivile Hollandieum docebit , diebus Martis, Mercurii et lovis, hora IX matutina; Digestorum selecta capita tractabit, iisdem diebus, hora X; Institutiones Imp. Justiniani interpretabitur, iisdem diebus, hora XI. Methodum procedendi in causis civilibus tradet, iisdem diebus, hora XII. privatim privatim privatim SERIES LECTIONUM. 213 HIERONYMUS DE BOSCH KEMPER tradet Zncyelopaediam Iuris, diebus Martis, Mercurii et Iovis, hora IX; Jus publicum, üsdem diebus, hora XI; - Jus gentium, diebus Martis et Mercuri, hora X; Methodum procedendi in causis eriminalibus, die Veneris, hora X et XI; Statisticam patriae, die lovis, hora X, et Veneris, hora IX. HUGO BEYERMAN Rhetoricam sive praecepta stili Belgiei, additis belgice scribendi exereitationibus, tradet, die Lunae, hora X—XII et die Saturni, hora IX—XI; Historiam Patriae enarrabit, die Lunae, hora XII—II et die Saturni, hora XI—I; Pronuntiationis sive eloguentiae exterioris exercitia moderabitur. PETRUS IOANNES VETH continuabit Znfroductionem in libros Veteris Foederis, diebus Martis et Mercurii, hora VIII matutina; docebit Grammaticae Syriacae elementa, diebus lovis et Veneris, hora VIII; Antiquitates Hebraeas, diebus Martis, Mercurii, Iovis et Veneris, hora IX; Grammaticam Hebraeam, adıuncta librorum Iudicum et Ruth lec- tione, iisdem diebus, hora X; Cum provectioribus tractabit Zocos selectos e scriptoribus Arabicıs, Syriacis et capita Danielis Chaldaica, diebus Mercurii, lovis et Veneris, hora II; Logicam tradet, diebus Lunae et Saturni, hora VIII; Psyeholo- giam, die Lunae, hora IX. 214 SERIES LECTIONUM. IOANNES CORNELIUS GERARDUS BOOT privatim Zlistoriam veterem explicabit diebus Martis, Mereurü, Jovis et Veneris, hora XII; Znteras Latinas docebit, enarrans Zerentii Heautontimorumenon, Livü lib. XXI, Ciceronis epistolas selectas, \isdem diebus, hora 1; in scholis Graecis interpretabitur Ciceronis vitam a Plutarcho scriptam, Buripidis Hecubam, Xenophontis Symposion , iisdem diebus, hora I. GERARDUS VROLIK Botanices et Artis obsietriciae studia promovere perget. GUILIELMUS VROLIK docebit Zoologiam et Anatomen comparatam, diebus Iovis, Veneris et Saturni, hora matutina X; Anatomiam C. H., iisdem diebus, hora matutina IX, praeterea tempore hiemali quotidie hora p. m. ]; Methodum secandi, tempore hiemali quotidie. CHRISTIANUS BERNARDUS TILANUS privatim docebit Pathologiam et T’herapiam Chirurgicam, ter quavis heb- domade, hora XI; Artem obstetrieiam, tribus reliquis diebus, hora XII; Examini aegrotantium et artis exercitio in Nosocomio Scholae Clinicae praeerit diebus singulis, hora IX; Enchireses medicas in cadavere demonstrabit, diebus et horis indicandis. PETRUS HENRICUS SURINGAR privatim Pathologiam et Tiherapiam generalem docebit, diebus Martis, Mercuri et Iovis, hora p. m. III; SERIES LECTIONUM. 215 Doctrinam morborum singularium interpretabitur, iisdem diebus, hora p. m. II; Praxin medicam ad lectulos aegrotantium moderabitur, diebus singulis, hora matutina VII. IOANNES VAN GEUNS privatim Pathologiam generalem docebit diebus Lunae, Martis, Mercurü et lovis, hora X; Morborum signa indagandi methodum exponet, una cum exerci- tationibus clinicis, quotidie, hora XI; Anatomiam Pathologicam, diebus Lunae et Veneris, hora III, Medicinam forensem et politiam medicam tradet, bis quavis heb- domade. GUSTAVUS EDUARDUS VOORHELM SCHNEEVOOGT privatim Neuropathologiam docebit et ad lectulos aegrotantium exponet, die Saturni hora XI—I; Elementa psychiatriae exponet, hora dein indicanda. ADRIANUS HEYNSIUS Physiologiam et histiologiam docebit, diebus Iovis, Veneris et Sa- turni, hora XI—XII aliisque horis dein indicandis; Excercitationibus histiologieis, experimentis et indagationibus phy- siologicis in Laboratorio physiologico quotidie praeerit. FERDINANDUS IACOBUS DOMELA NIEUWENHUIS, Professor in Semin. Eyangel.-Luther., Theologiam practicam tradet, diebus Martis, Merecurii, Iovis et Veneris, hora X; Theologiam Dogmaticam, diebus Martis et Mercurü, hora IX E Historiam Beclesiae Lutheranae, diebus Iovis et Veneris, hora IX. 216 privatim SERIES LECTIONUM. Exercitiis Oratorüs vacabit die lovis, hora III, Catecheticis,, die Martis, hora XI—I, Colloguio homiletico, die Martis, hora VI—VII p. m.; Discipulis provectioribus orationes sacras habentibus praeses aderit die Veneris, hora II. ABRAHAMUS DIDERICUS LOMAN, Professor in Semin. Evang.-Luth., Exegesin N. T. tradet, interpretando Zvangelio Toanneo, diebus Martis et Mercurii, hora I; Exegesin V. T., explicandis Psalmis Messianis, diebus Iovis et Veneris, hora XII; Philosophiam veligionis, vulgo Zeologiam naturalem , tradet die- bus Martis et Mercurii, hora XII, et die Veneris, hora I; selecta quaedam Capita ad Theologiam biblicam pertinentia trac- tabit horis vespertinis deinceps indicandis. SAMUEL MULLER, Professor in Semin. Teleiobapt., Bxercitaliones homileticas moderabitur, die Lunae, hora dim. II—III; Theologiae practicae studia quovis alio modo promovere perget, horis auditoribus commodis. IANUS VAN GILSE, Professor in Semin. Teleiobapt., Exegesin Novi Testamenti tradet, explicanda Pauli ad Galatas Epistola, diebus Martis et Mercurü, hora I—II; Introductionem, quam dieunt, in Novi Testamenti libros, diebus Iovis et Veneris, hora I—II; Critices et Hermeneutices librorum Novi Testamenti lineamenta, die Martis, hora I—III; SERIES LECTIONUM. 217 Patrum Eeclesiae, qui ante Concilii Nicaeni tempora floruerunt, scripla exponet, ea potisimum quibus Haereticos oppugnarunt, die Mercurü, hora II—III; Artem homileticam tradere perget, die Veneris, hora II—III; Exereitia Oratoria moderabitur, die Lunae, hora III—IV; Commilitonibus orationes sacras habentibus praeses aderit, die Iovis, hora II, SYTSE HOEKSTRA Ben. rFILIUS, Professor in Semin. Teleiobapt., Theologiam ehristianam dogmaticam docebit, diebus Martis, Mer- curii, Iovis, Veneris, hora IX; Disciplinam morum christianam txadet, diebus Iovis, Veneris, horaX;; Religionis plülosophiae initia exponet, diebus Iovis, Veneris, hora XI, IOANNES TIDEMAN, Professor in Semin. Remonstr.-Reform. , Theologiam Dogmaticam docebit diebus Martis, Merecurii, Iovis, Veueris, hora IX; Theologiam Practicam, diebus Martis et Mercurii, hora X; Bxegesin N. T., partem Zvangelü secundum Matthaeum interpre- tans, diebus Martis et Mercuriüi, hora XII; Discipulis orationes sacras habentibus praeses aderit die Martis, hora II; privatim ‚Zxereitia Oratoria habebit et Pauli Zpistolam ad Romanos cum diseipulis legere perget die Mercurii, horis vespertinis VII—X. 28 NUMERUS STUDIOSORUM INILLUSTRI ATHENAEO ANSTELODAMENSI CONIUNGTISQUE CUM EO SEMINARIIS DIE XXXI M. DECEMBRIS CIJIOCCCLVII. In Facultate Theologae ...... x... 75. " " Turisprudentiae.........- 51. u u Iatterazuma Reber ker) een. 2. " u INTErHE INNEN Een ee 19. u " Philosophiae ..... 2... 3. 150. DE VERTERING VAN WEELDE IN DE DIERLIJKE HUISHOUDING. INWIJDINGSREDE, BIJ HET AANVAARDEN VAN HET HOOGLEERAARSAMBT IN DE PHYSIOLOGIE AAN HET ATHENAEUM ILLUSTRE TE AMSTERDAM, DOOR A. HEYNSIUS. UITGESPROKEN 4 OCTOBER 1858, 28* NG EDEL-ACHTBARE HEEREN BURGEMEESTER, WETHOUDERS EN LEDEN VAN DEN RAAD DEZER STAD, AANZIENLIJKE VERZORGERS DER DOORLUCHTIGE SCHOOL, ACHTBARE MANNEN, BIJ WIE HET TOEZIGT OVER DE CLINISCHE SCHOOL ALHIER BERUST, HOOGLEERAREN VAN HET ATHENAEUM EN VAN DE ONDERSCHEI- DENE GODGELEERDE KWEEKSCHOLEN, HOOGGEACHTE AMBT- GENOOTEN, ZEER GELEERDE HEEREN, BEOEFENAARS DER GENEESKUNDE, LEERAREN VAN LETTEREN EN WIJSBEGEERTE, VERDEDIGERS VAN HET REGT, WELEERWAARDE HEEREN, LEERAREN DER GODSDIENST, AANZIENLIJKE SCHAAR VAN JONGELINGEN, BURGERS VAN HET ATHENAEUM, KWEEKELINGEN DER CLINISCHE SCHOOL, DIE U AAN DE BEOEFENING DER WETENSCHAPPEN TOEWIJDT, GIJ ALLEN, DIE DOOR UWE TEGENWOORDIGHEID BLIJK GEEFT VAN BELANGSTELLING IN DEZE PLEGTIGHEID, ZEER GEEERDE TOEHOORDERS! Duizenden jaren zijn verloopen, waarin de mensch, instinctmatig, evenals de dieren, voedsel tot zich nam, en onbekend met de rol, die de opgenomen spijzen in de dierlijke huishouding te vervullen hebben, bleven gedurende al dien tijd instinct en ondervinding de eenige leidslieden bij de keuze der voedingsstoffen, die op den aardbol ter zijner beschikking gesteld zijn. - In onze eeuw is een andere gids opgestaan, die me&doogenloos de eerst- genoemden schijnt te willen verdringen en alleen zich zelven het regt wil toegekend zien om den mensch in de keuze van zijn voedsel, van zijn hoofd- voedsel althans, te leiden. 222 A. HEYNSIUS Het organisme van menschen en dieren leerde men kennen als een za- menweefsel van een ontelbaar aantal kleine deeltjes, die in voortdurende wisseling verkeeren. Zij worden door eene vloeistof — het voedingsvocht — gedrenkt; uit deze vloeistof putten zij om zich te onderhouden, en aan dit zelfde vocht geven zij de verbruikte bestanddeelen wederom terug. Dit voedingsvocht ontleent zijn oorsprong aan het bloed en is hiermede in voort- durende wisseling. Zal het in het onderhoud der weefsels kunnen blijven voorzien, dan moeten uit het bloed steeds de noodige bestanddeelen wor- den aangevoerd, en dit laatste wederom door nieuwen toevoer in staat ge- stell worden om bij voortduring het noodige aan het voedingsvocht te kunnen leveren. Van de zijde der wetenschap was hierdoor de aan den mensch en de dieren ingeschapen behoefte aan voedsel volkomen toegelicht. Zonder stof- wisseling — geen leven. De omzettingen, die de grondvormen der weefsels ondergaan, zijn de voorwaarden voor het leven, en om die omzettingen, die stofwisseling te onderhouden, eten wij, voeden wij ons. — Maar al verder. Die grondvormen der weefsels zijn uit bepaalde stoffen opgebouwd. Bij de wisseling hunner bestanddeelen moeten zij derhalve steeds datgene kunnen putten uit het voedingsvocht en dit wederkeerig uit het bloed, hetgeen voor hun opbouw gevorderd wordt. Het is dus niet genoeg dat de honger worde gestild, maar voor het behoud van de integriteit der weef- sels, voor het behond van de integriteit van het leven, moeten die stoffen in de eerste plaats worden toegevoerd, waaruit de weefsels zijn zamenge- stell. De aard en omvang van die stofwisseling is het, die de qualiteit en quantiteit van het voedsel bepaalt; de kennis hiervan de wetenschappe- lijke gids, waaraan de leiding onzer voeding moet worden toevertrouwd. Het algemeen begrip dezer stofwisseling was, met het oog op de schei- kundige zamenstelling der verschillende ligchaamsdeelen, reeds voldoende om het groote belang van een ruimen toevoer van eiwitachtige stof in het licht te doen treden, en de waarschuwende stemmen, die zich op grond hiervan tegen de gebrekkige voeding onder de geringere klassen onzer maatschappij verhieven, mogten daarom volkomen geregtvaardigd heeten. Maar van het economisch-politisch standpunt, in het maatschappelijk be- lang is die kennis niet genoeg. Mag ook voor velen eene zekere weelde in REDEVOERING. 223 de voeding vrij onverschillig zijn, voor verreweg de meeste leden onzer maatschappij is zij het geenszins. Zooals bij eene stoommachine niet slechs op de ontwikkelde kracht, maar ook op de hiertoe verbruikte brandstof wordt gelet, zooals de werktuigkundige bij de minst mogelijke kosten den meest mogelijken arbeid wil verrigten, evenzoo is het voor het grootste . aantal leden onzer maatschappij van het hoogste belang om met de minst mogelijke onkosten zich zelven en den hunnen het noodige te verschaffen en naarmate de prijs der voedingsmiddelen stijgt, neemt dit aantal even- redig toe. In het maatschappelijk belang wenscht men derhalve de grenzen tusschen gebrek en overvloed te kennen en verlangt men de hoeveelheid der verschil- lende voedingsstoffen bepaald te zien, die ter voorziening in de werkelijke behoefte gevorderd wordt. En uit dit oogpunt is de kennis aangaande de benoodigde hoeveelheid eiwitachtige stof de hoofdzaak, want de honger moet worden gestild en de kennis van het absolute gewigt van het mengsel dat ter bevrediging hiervan gevorderd wordt, is vrij onverschillig.. Teregt acht men dit genoegzaam door de ondervinding aangewezen, maar vraagt aan de wetenschap de bepaling van de benoodigde hoeveelheid eiwitachtige stof, want onder alle voedingsmiddelen zijn de eiwithoudende het hoogst in prijs, en van het economisch standpunt lost de vraag aangaande de werkelijke behoefte zich derhalve voornamelijk op in die omtrent de be- noodigde hoeveelheid eiwitachtige stof. Het groote gewigt van de zaak heeft spoedig naar middelen doen om- zien om cen wetenschappelijk antwoord op de gestelde vraag te kunnen le- veren, en eene reeks van onderzoekingen is in het werk gesteld om tot de kennis van de werkelijke behoefte op te klimmen; maar de resultaten hebben geenszins aan de verwachting beantwoord. Zij leidden tot de wan- hopige uitkomst, dat er in het ligchaam eene met de inkomsten regelmatig stijgende vertering van weelde— eene luxusconsumptie — plaats heeft en de berekening van de werkelijke behoefte hierdoor onmogelijk gemaakt wordt. Het komt mij voor, dat deze opvatting — de luxusconsumptie in het ligchaam — met betrekking tot de eiwitachtige stof althans onjuist heeten moet en de tegenwoordige kennis der stofwisseling in de verschillende lig- chaamsdeelen reeds voldoende is, om die weelderige huishouding in het 224 A. HEYNSIUS ligchaam als de voorwaarde te doen kennen voor de energie, waartoe het leven behoort te worden opgevoerd, als de beste maäistaf derhalve voor de werkelijke behoefte. De gronden voor die meening wensch ik in dit uur beknoptelijk te ont- wikkelen, om daarbij gelijktijdig eenigermate het standpunt aan te wijzen, waaruit de voeding en daarmede eene hoofdgroep van de verschijnselen des levens tegenwoordig wordt beschouwd en de rigting te kenschetsen,, waar- in het physiologisch onderzoek van den nieuweren tijd zich beweegt. Onder alle dierklassen is voorzeker bij de vleeschetende dieren het voe- dingsproces het allereenvoudigst. Het voedsel is hier, zoowel in chemi- schen als physischen aard, volkomen gelijksoortig aan de bestanddeelen des ligchaams. Zij leven van het vleesch en bloed der plantetende dieren. Het voedsel, dat zij nuttigen, is uit bloed ontstaan, het wordt in hun darmkanaal opgelost om op nieuw tot vorming van bloed bij te dragen en bij de wisseling der verschillende ligchaamsbestanddeelen ten tweeden male tot opbouw van de elementen der weefsels te strekken. Was het voedingsproces bij den mensch even eenvoudig, de ondervin- ding van zoovele duizenden jaren zou voorzeker meer dan voldoende zijn geweest, om ons omtrent de werkelijke behoefte naauwkeurig in te lichten. De grens tusschen gebrek en weelde zou voor het practisch standpunt al- thans voldoende omschreven zijn. Maar juist van dit practisch standpunt is de kennis aangaande de wer- kelijke behoefte bij vleeschetende dieren van het minste gewigt. De mensch zelf en al zijne huisdieren, alle dieren, wier welige ontwikkeling of krachtige gezondheid voor hem van belang zijn, voeden zich niet uit- sluitend met dierlijk voedsel, maar voor een belangrijk gedeelte of wel geheel met stoffen van plantaardigen oorsprong. Het voedingsproces wordt hierbij veel meer gecompliceerd en de berekening van de werkelijke be- hoefte evenredig hieraan bemoeijelijkt. Alvorens de scheikunde had aangetoond, dat in de planten dezelfde stof wordt aangetroffen, waaruit het voedsel der vleeschetende dieren, de ver- schillende deelen van het dierlijik ligchaam derhalve voor verreweg het Es REDEVOERING. 225 grootste gedeelte bestaan, was het voedingsproces bij de plantetende dieren geheel onbegrijpelijik. Met de ontdekking dezer waarheid was eene belang- rijke schrede op het gebied der voedingsleer gedaan. Het werd hierdoor duidelijk, hoe ook zelfs bij uitsluitend plantaardige voeding het evenwigt in het ligchaam kan worden bewaard, en waardoor ook onder deze om- standigheden het bloed voortdurend in staat blijft om aan de weefsels te leveren hetgeen ter onderhouding der stofwisseling, tot herstel en ver- nieuwing der elementen, waaruit zij bestaan, gevorderd wordt. Maar die eiwitachtige stoffen maken slechts een klein gedeelte van de bestanddeelen der planten uit. Behalve vetten, die cok in dierlijk voedsel worden aangetroffen, komen er meel- of suikerachtige stoffen — zooge- naamde koolhydraten — in voor, en de hoeveelheid dezer laatsten is zelfs veel aanzienlijker, dan die der eiwitachtige stof. In onze granen, die om hun betrekkelijk hoog eiwitgehalte een zoo belangrijk deel van ons voedsel uitmaken, komt slechts 15 a 20 pCt. eiwit voor, terwijl zij voor 70 a 80 pCt. uit die koolhydraten bestaan. Die stoffen treden nogtans niet in de grondvormen der weefsels. Zij kunnen derhalve niet tot herstel, niet tot nieuwen opbouw bijdragen. Zij leveren geen materiaal ter onderhouding der stofwisseling. En rogtans de ondervinding bewijst en regtstreeksche proeven hebben het aangetoond, zij kunnen in het voedsel van den mensch en der plantetende dieren niet wor- den gemist; ja zelfs waar van nieuwen opbouw in ruimeren zin dan bij het volwassen individu sprake is, worden zij daarin altijd aangetroffen, “want ook het vleeschetend dier ontvangt ze in zijn voedsel in den eersten tijd zijns levens, als zijn groei het krachtigst, de vorming van nieuwe weefselelementen derhalve het levendigst is. En wat nog meer is, zelfs door absolute vleeschdieet kan men ze aan het organisme niet onttrekken, want in het ligchaam zelf is eene bron van die suikerachtige stof aanwezig, die rijkelijk en rijkelijker vloeit, naarmate er overvloediger eiwit wordt toegevoerd. Zelfs waar alle uitwendige toevoer van suikerachtige stof is afgesneden, waar uitsluitend eiwit als voedsel wordt gebruikt, ontbindt de lever die eiwitachtige stof in hare componenten en onder die ontledings- producten treedt suiker op. Zelfs bij carnivora wordt derhalve suiker aan het bloed toegevoerd. 29 226 A. HEYNSIUS Maar is dit dan niet in lijnregten strijd met de bewering dat de stof- wisseling in de weefsels de grondslag der voedingsleer is? De suiker- of meelachtige stoffen treden in het geheel niet, de vetten, die zoowel in plantaardig als dierliik voedsel voorkomen, slechts voor een klein gedeelte als bestanddeel der weefsels op, en nogtans zijn zij voor de voeding onmisbaar. { De schijn bestaat inderdaad, Geöerde Toehoorders! en zoowel op weten- schappelijk als op practisch terrein heeft hij tot velerlei dwaling aanleiding gegeven. Op wetenschappelijk gebied riep hij de onjuiste verdeeling in voedings- en ademhalings-middelen in het leven; maar, wat erger is, in de maatschappij voerde hij tot het overmatig gebruik van meelspijzen en sleepte hij, om een enkel voorbeeld te noemen, menigen zuigeling ten grave, omdat men in arrowroot of sago een surrogaat voor de suikerbe- vattende, maar tevens eiwithoudende moedermelk zag. Hoe paradox de bewering schijne, het bewijs is niet moeijelijk te leve- ren, dat werkelijk de stofwisseling in de verschillende deelen des ligchaams de grondslag der voedingsleer is. In de eerste plaats wensch ik op te merken, dat het vet in aanzien- liike hoeveelheid in onze hersenen en zenuwen, derhalve als bestanddeel van de elementen der weefsels optreedt en ook het zetmeel middellijk als zoodanig moet worden beschouwd, want voor een gedeelte althans, voor een belangrijk gedeelte ontleent het vet in de verschillende deelen van het ligchaam aan het met de voedsels toegevoerde zetmeel zijn oor- sprong, zooals de mesting der dieren door meelhoudend voedsel overtui- gend bewijst. Maar in het algemeen neemt slechts een zeer klein gedeelte van de genoemde stoffen aan de vorming van weefselelementen deel. De grootste hoeveelheid wordt omgezet tot koolzuur en water en verlaat als zoodanig het ligchaam zonder een integrerend bestanddeel der weefsels te hebben uitgemaakt. Dit andere gedeelte is nogtans evenzeer een vereischte in het voedsel van den mensch en de plantetende dieren, in de eerste plaats, om- dat alleen onder zijnen invloed de assimilatie van eiwit mogelijk blijft. Men beproeve slechts om uitslnitend met dierlijk voedsel den honger te bevredigen en alras zal men in het darmkanaal een toestand in het leven REDEVOERING. 227 roepen, waarbij alle eetlust verdwijnt en daarmede alle uitwendige toevoer van voedsel ophoudt, zoodat men voor den voortduur van de voor het be- houd des levens gevorderde stofwisseling de bestanddeelen van het ligchaam zelf opofferen moet Maar behalve voor die assimilatie van eiwitachtige stof, voor de stofwis- seling zelve zijn die vetten en koolhydraten van niet minder gewigt. Hoe- we] onmiddelijk van geene waarde voor het onderhoud der stofwisseling in de weefsels, zij oefenen op den omvang der omzettingen een allerbelang- rijksten invloed uit en kunnen om die reden evenmin worden gemist in ons voedsel als de eiwitachtige stof zelve. Zij verminderen de stofwisseling in de weefsels, beperken de omzetting van eiwitachtige stof, en die verminderde stofwisseling, die beperkte om- zetting van eiwitachtige stof staat in innig verband met den bouw en de absorptie in het darmkanaal, in innig verband met de verrigtingen en le- venswijze van den mensch. Het verscheurende dier voedt zich uitsluitend met vleesch en hoogstens eenig vet, en de bouw van zijn darmkanaal stelt het in staat om eene groote hoeveelheid eiwitachtige stof te assimileren. Onder den invloed hiervan heeft er bij het dier eene snelle wisseling in de bestanddeelen van zijn ligchaam plaats, en de ruime toevoer van dezelfde stoffen, die tot hersrel gevorderd worden uit het darmkanaal, voorziet voortdurend in het noodige om het verlies te dekken. Die rijkelijke toevoer staat in naauw verband met de enorme krachtsontwikkeling, waartoe het in staat is en de snelle omzetting van de bestanddeelen des ligchaams gaat met eeue ontwikkeling van warmte gepaard, die voldoende is om de normale temperatuur des ligchaams te behouden, welke voor den voortduur der stofwisseling gevor- derd wordt. De bouw van het darmkanaal van den mensch veroorlooft geene uitslui- tende voeding met vleesch; gemengd voedsel moet worden gebruikt en minder eiwitachtige stof kan worden geassimileerd.. Onder den invloed hiervan is de stofwisseling trager en de toevoer van eiwitachtige stof voor- ziet schijnbaar al spoedig in het noodige, omdat gelijktijdig hiermede ook vetten en koolhydraten in het bloed overgaan, die de stofwisseling in de weefsels beperken. Bij het vleeschetend dier is de snelle omzetting der ei- 228 A. HEYNSIUS witachtige stof — op volwassen leeftijd althans — volkomen toereikend om het warmteverlies langs huid en longen te dekken; de tragere wisse- ling van de bestanddeelen des menschelijken ligehaams is hiertoe niet vol- doende; maar terwijl de meelspijzen, die wij nuttigen, de omzetting van eiwitachtige stof beperken,, vullen zij gelijktijdig het tekort aan, dat ten gevolge van de tragere omzetting in de weefsels in de warmteontwikkeling ‚ontstaan zou. En op diezelfde wijze wordt ook bij het vleeschetend dier het even- wigt bewaard,, indien bij zijn groei en ontwikkeling de opbouw van nieuwe weefselelementen levendiger en ten gevolge hiervan de omzetting van eiwit- achtige stof in het ligchaam meer beperkt is, dan in volwassen toestand. Bij den mensch vervangen derhalve de koolhydraten voor een gedeelte de eiwitachtige stuf, wier omzetting zij beperken. Hoe groot is het an- dere gedeelte, dat door de koolhydraten niet vervangen worden kan? — Ziet daar, dezelfde vraag onder andere woorden voorgesteld, de vraag aan- gaande de werkelijke behoefte aan eiwitachtige stof, wier beantwoording in het maatschappelijk belang van zooveel gewigt wordt geacht. Die vraag heeft, gelijk ik reeds opmerkte, eene reeks van onderzoekingen uitgelokt, maar de resultaten hebben niet aan de verwachting beantwoord. De verschillende deelen van het ligchaam bestaan, op enkele uitzonde- ringen na, alle hoofdzakelijk uit eiwitachtige stof en zelfs, waar het vet of de anorganische zouten op den voorgrond treden, wordt zij niet geheel gemist. Bij de omzettingen in de verschillende weefsels, waaruit het lig- chaam is zamengesteld, is het dus hoofdzakelijk de eiwitachtige stof, welke in die omzetting deelt en indien derhalve die stofwisseling den aard der voeding bepaalt, dan moet de kennis van den omvang dier stofwisseling onmiddellijk tot beantwoording der gewigtige vraag leiden. Zoo oordeelde men en met ijver spoedde men zich aan het werk om tot de gewenschte kennis te geraken. Bij de stofwisseling in de weefsels keeren de ontbondene bestanddeelen in het bloed terug en worden van hier langs verschillende wegen uit het ligchaam verwijderd. De hoeveelheid en aard dier verwijderde stoffen staat derhalve in direct verband met de omzetting van stof. De omzettingspro- ducten der eiwitachtige stof leveren in scheikundigen aard een kenmerkend verschil met alle andere op. Uit de uitgaven blijkt derhalve met zekerheid REDEVORRING. 229 de hoeveelheid eiwitachtige stof, die omgezet is, de hoeveelheid eiwit der- halve, die ter onderhouding der stofwisseling gevorderd wordt. Zoo meende men, maar men vond zich bitter bedrogen. De weg, hoe veilig hij schijnen mogt, leidde niet tot het doel, dat men beoogt. De omzetting van eiwitachtige stof in het ligcehaam is niet constant, maar afhankelijk van den toevoer. Bij ruime inkomsten verbruikt het lig- chaam veel meer stof, dan bij karige en dit is zoowel op de eiwitachtige stof toepasselijk als op andere voedingsstoffen. De hoeveelheid eiwitachtige stof, die ter onderhouding der normale stofwisseling in de weefsels gevor- derd wordt, scheen derhalve op deze wijze niet voor bepaling vatbaar. Maar het middel was spoedig gevonden om den storenden invloed, die in bovengenoemde proeven de bepaling van de benoodigde hoeveelheid eiwit verijdelde, te elimineren. Men sneed eenvoudig allen toevoer af en ging bij volledige onthouding van voedsel de uitgaven na. Die weg scheen noodwendig tot het beoogde doel te moeten leiden, en werkelijk meende men een tijdlang het minimum eiwit, dat ter onderhouding der stofwisse- ling in het ligchaam gevorderd wordt, te hebben aangetoond. Maar de ilusie duurde slechts korten tijd en al spoedig bleek ook die maatstaf on- zeker te zijn, want bij inanitie ondergaat de stofwisseling zoo belangrijke wij- zigingen, dat ook onder die omstandigheden de uitgaven niet tot berekening van de werkelijke behoefte aan eiwitachtige stof kunnen worden gebezigd. De beantwoording der vraag scheen derhalve buiten het bereik der we- tenschap. De uitkomsten bij inanitie verkregen leveren zelfs bij vleeschetende die- ren geen voldoenden maatstaf voor de werkelijke behoefte aan eiwitachtige stof, hoeveel te minder bij omnivoren en herbivoren , die bij geheele ont- houding veel spoediger bezwijken, en waarbij derhalve eene veel dieper ingrijpende verandering in de stofwisseling gedurende het hongeren moet worden aangenomen. ‘En de resultaten bij ruimen toevoer van verschil- lende voedingsmiddelen wettigen evenmin tot eenig besluit, want onder die omstandigheden wordt het toegevoerde eiwit evenzeer omgezet als bij karigen en aan de uitgaven is het niet te zien, hoeveel ter onderhouding der. stofwisseling in de weefsels heeft bijgedragen, hoeveel als overtollige vertering van weelde ter bewaring van het evenwigt verwijderd wordt. 230 A. HEYNSIUS Het komt mij voor, dat deze wanhopige uitkomst op eene dwaling be- rust, waartoe de weg, die ter beantwoording der vraag werd ingeslagen , noodwendig aanleiding geven moest, en de verkregen uitkomsten, hoewel schijnbaar geheel onbruikbaar, bij den dieperen blik, die ons allengs in de stofwisseling in de verschillende deelen van het ligchaam vergund werd, voor het practisch standpunt althans, de verlangde grens met voldoende naauwkeurigheid hebben aangetoond. De vertering van weelde, de luxusconsumptie in het ligehaam, zooals zij in de wetenschap op grond van het ruimere verbruik van eiwitachtige stof bij overvloediger toevoer werd ingevoerd, schijnt mij een dwaalbegrip toe, door eene te eenzijdig teleologische opvatting der voeding in het leven geroepen en door gebrekkige kennis aangaande de intermediaire stof- wisseling gevoed. Die teleologische opvatting gaf onwillekeurig aanleiding, dat in de voe- ding uitsluitend een herstel van het verlorene gezien en hierin hare ge- heele beteckenis opgesloten werd — eene voorstelling, die in het dagelijksch leven algemeen aangetroffen wordt. Bij een werktuig van ’s menschen hand tracht men met het minst mogelijk verbruik den meest mogelijken arbeid te verrigten. Op het levende werktuig achtte men diezelfde vraag toepasselijk en de pogingen om het minimum van eiwit te bepalen, dat ter onderhouding van de verrigtingen van het werktuig gevorderd wordt, wa- ren er het gevolg van. Zooals bij eene stoommachine de hoeveelheid brand- stof stijgt, naarmate zij meer arbeid verrigt, evenzoo achtte men het zeer natuurlijk, dat ook in ’smenschen ligchaam meer stof verloren gaat, naar- mate hiervan meer krachtsinspanning gevorderd wordt; maar evenzeer na elken maaltijd, zelfs indien het ligchaam en de geest beide in den slaap volmaakte rust genieten, wordt het gevonden minimum overschreden, en wel des te meer, naarmate de toevoer grooter was. Dat verlies van stof moest van het teleologisch standpunt noodwendig doelloos toeschijnen en derhalve luxusconsumptie heeten. De gebrekkige kennis aangaande de intermediaire stofwisseling, aan- gaande de veranderingen, die de bestanddeelen der voedsels ondergaan , alvorens zij in den vorm van koolzuur en water langs huid en longen, in dien van ureum langs de nieren naar buiten treden, droeg het hare bij om REDEVOERING. 231 het eenmaal in het leven geroepen dwaalbegrip op schijnbaar wetenschap- pelijke gronden te bevestigen. Hoeveel gewigt men ook aan elke bijdrage bleef hechten op het gebied der physiologie, waardoor de kennis aan- gaande de intermediaire stofwisseling werd uitgebreid, het betrekkelijk weinige, dat hieromtrent nog bekend was, schoof haar bij de heerschende teleologische opvatting der voeding op het gebied der diaetetica geheel en al op den achtergrond. De meest omvattende omzettingen werden min of meer onbewust aan het bloed toegeschreven en de ruimere hoeveelheid ureum, die bij overvloediger toevoer van eiwit wordt uitgescheiden,, als decompositieproduct van de eiwitachtige stof des bloeds opgevat. Was het wonder, dat men bij dien stand van zaken van luxusconsumptie bleef spreken? Die omzetting van eiwitachtige stof in het bloed kon alleen tot warmteontwikkeling leiden en hiervoor behoefde geen eiwit te worden ver- bruikt, want door toevoer van suiker of vet kon dat doel even goed, ja beter zelfs, worden bereikt. Houden wij ons aan het natuurkundig begrip, dan wordt de voeding geheel iets anders. Wij erkennen dan evenzeer, dat het dierlijk ligchaam voortdurend aan verlies onderhevig is en dit verlies voor het behoud van zijne integriteit moet worden aangevuld, maar in dat verliezen en aanvul- len achten wij geenszins de ware beteekenis der voeding opgesloten. Als het wezen der voeding erkennen wij de onophoudelijke omzettingen der stof in de verschillende ligchaamsdeelen, de regelmatige wisseling tusschen de bestanddeelen van voedingsvocht en weefsel, die de voorwaarde is van zijne integriteit. Wij erkennen al verder, dat het ligchaam uit een aantal ongelijksoortige deelen bestaat, die in onafscheidelijk verband met elkander werkzaam zijn en wier regelmatige functie voor het behoud van het leven, voor 'het be- houd van eene krachtige gezondheid gevorderd wordt en wij noemen die voeding doeltreffend, waarbij deze verrigtingen regelmatig worden onder- houden. Van het natuurkundig standpunt vragen wij derhalve naar de voorwaarden , waardoor de regelmatige gang dezer functiön verzekerd wordt, en met die vraag rijst terstond de intermediaire stofwisseling in haar volle gewigt ook op het gebied der voedselleer voor onzen geest, want die voor- waarden kunnen niet uit de laatste producten van stofwisseling worden 232 A. HEYNSIUS afgeleid, maar alleen uit de kennis aangaande de omzettingen in de ver- schillende ligchaamsdeelen worden opgemaakt. Het algemeene begrip der stofwisseling was, met het oog op de scheikundige zamenstelling van de dierlijike weefsels, reeds voldoende om het groote belang van een ruimen toevoer van eiwitachtige stof in het licht te stellen, maar de belangrijke uitkomsten, waarmede het onderzoek aangaande de intermediaire stofwisse- ling allengs werd bekroond, hebben de juistheid dezer opvatting boven alle bedenking verheven. Naarmate onze kennis omtrent de omzettingen der stof in de verschillende ligchaamsdeelen toenam, bleek het meer en meer, dat, hoezeer de producten der stofwisseling hierin mogen uiteenloopen, de voortdurende toevoer van eiwitachtige stof voor alle, zonder onderscheid , een onmisbaar vereischte ter onderhouding der stofwisseling is en meer en meer trad daarbij gelijktijdig in het licht, dat met de omzetting der eiwitachtige stof de intensiteit der functie evenredig toeneemt, de voeding der ver- schillende organen derhalve krachtiger heeten moet. Het valt inderdaad niet moeijelijik om door bekende feiten uit het da- gelijksch leven de juistheid dezer natuurkundige opvatting der voeding te staven en aan te toonen, dat werkelijk de verhoogde stofwisseling tot krachtiger voeding leidt. Een blik op den invloed, dien gymnastische oefeningen op het ligchaam uitoefenen, toont overtuigend aan, dat spier- inspanning vermeerdering van spierkracht ten gevolge heeft. Maar niet minder duidelijk is de vermeerderde omzetting van stof gedurende die spierinspanning. De buitengewone eetlust na eene uitgestrekte wandeling heeft er ons meermalen van overtuigd. Bij die wandeling, zooals bij de gymnastische oefeningen, wordt er in het spierweefsel eene grootere hoeveelheid eiwit verbruikt, zooals regt- streeksche bepalingen hebben bewezen. In die krachtiger omzetting vindt de verhoogde eetlust zijn grond, maar evenzeer -— bij het behoud van de regelmatige wisseling tusschen voedingsvocht en spieren, bij de bevrediging van den eetlust door krachtig, d. i. eiwithoudend voedsel -— de vermeer- derde spierkracht. Wordt die voorwaarde niet vervuld, dan leidt de vermeerderde omzet- ting van eiwitachtige stof bij vermeerderde spierinspanning niet meer tot krachtiger voeding. Het snelle verval van dieren van weelde, zoodra hier- REDEVOERING. 233 van, bij gebrekkige voeding, krachtiger spierinspanning gevorderd wordt, levert er dikwerf het treurig bewijs van, terwijl de krachtige bouw van de werkpaarden bij voldoende voeding nogtans overtuigend genoeg bewijst, dat ook bij deze dieren vermeerderde stofwisseling in de spieren tot krach- tiger functie leidt, zoodra de ruime toevoer van krachtig voedsel slechts veroorlooft, dat de wederzijdsche wisseling tusschen voedingsvocht en spie- ren bij die stofomzetting ongestoord blijft. Maar dat zelfs in toestand van rust die wederzijdsche harmonische werking bij de omzetting van eiwitachtige stof in de weefsels, de voortdu- rende toevoer van eiwitachtige stof derhalve voor den geregelden gang der functie een vereischte is, de vermindering der spierkracht, zelfs na eene ziekte van luttel beteekenis, toont het overtuigend aan. Bij die ziekte heeft er in de spieren voortdurend stofwisseling plaats gehad, evenals bij het paard, waarvan men bij gebrekkige voeding, krachtige spierinspanning vorderde, maar die omzetting van stof voldeed niet aan den eisch, dien wij stelden, want het harmonische verband, de regelmatige wisseling tus- schen voedingsvocht en spierweefsel bleef niet behouden, die wij als het wezen der voeding hebben geschetst. Maar door hen, die uit de uitgaven de hoeveelheid eiwit wilden afleiden, welke ter onderhouding der normale stofwisseling noodig is, wordt deze beschouwing niet regtstreeks weörsproken. Immers ook zij achten het zeer verklaarbaar, dat die uitgaven bij spierinspanning het gevonden minimum overschrijden, maar niet slechts bij spierinspanning neemt de omzetting van eiwitachtige stof in het ligchaam toe, na elken maaltijd insgelijks en wel des te meer, naarmate de toevoer van eiwit ruimer is. Waar het bewijs te vinden, dat ook die omzetting werkelijk tot verhoogde stofwisseling in de weefsels, tot krachtiger functie der organen, tot krach- tiger voeding leidt? Dat bewijs kan, naar het mij voorkomt, op voldoende wijze worden geleverd. In de lever wordt de eiwitachtige stof onophoudelijk ontbonden en onder de omzettingsproducten treden suiker en moederstoffen van ureum op. Al- tijd is er in de lever bij normale voeding eene zekere hoeveelheid suiker aanwezig, maar na elken maaltijd, tijdens de digestie, is die hoeveelheid 30 234 A. HEYNSIUS belangrijk grooter. In dat tijdperk wordt er derhalve in de lever eene krachtiger stofwisseling opgewekt en de aanzienlijker omzetting van eiwit- achtige stof is er het gevolg van. Dat ook de andere organen, die met de digestie in verband staan, ge- durende dit tijdperk in die verhoogde stofwisseling deelen en op deze wij- ze tot de vermeerderde omzetting van eiwit na elken maaltijd bijdragen , kan naauwelijks betwijfeld worden, maar evenmin, dat die verhoogde stof- wisseling in al deze organen tot krachtiger functie, derhalve tot krachtiger voeding leidt. De kennis aangaande de wetten der stofwisseling in de verschillende lig- chaamsdeelen, hoe gebrekkig zij ook in vele opzigten nog zijn mag, wijst reeds overtuigend aan, dat die verhoogde stofwisseling in de organen der spijsvertering gedurende de digestie voor hunne regelmatige functie, voor de assimilatie van het voedsel, en daarom voor de voeding van het geheele organisme een onmisbaar vereischte is. De ondervinding leert, dat in het spier- en zenuwweefsel eene afwisse- lende werkzaamheid voor den voortduur der functie gevorderd wordt. Bij gemis van beweging neemt de voeding der spieren meer en meer af, en worden zij door in- of uitwendige oorzaken geheel en al werkeloos, dan wijzigt zich de stofwisseling in het weefsel zoodanig, dat het physio- logisch karakter, de contractiliteit, verloren gaat. Tijdelijk verhoogde stofwisseling is derhalve voor de regelmatige voeding der spier een nood- zakelijk vereischte, maar het gevoel van vermoeijenis, dat zelfs bij de krach- tigste menschen na belangrijke spierinspanning niet ontbreekt, bewijst overtuigend, dat die levendige stofwisseling door eene tragere moet worden opgevolgd, zal het weefsel in staat blijven zijne physiologische functiön naar behooren te vervullen. Na krachtige inspanning van den geest gevoelen wij ons evenzeer ver- moeid en zoeken wij in andere bezigheden of in den slaap aan onze her- senen de noodige rust te verschaffen, de stofwisseling hierin te verminderen en omgekeerd is het even duidelijk, dat de tijdelijk verhoogde stofwisse- ling in ons zenuwweefsel voor de regelmatige funetie onontbeerlijk is. Willekeurig kan die afwisselende werkzaamheid in het spier- en zenuw- stelsel worden in het leven geroepen; in verschillende andere weefsels is REDEVOERING. 235 dit onmogelijk; maar zou de verhoogde stofwisseling in de spijsverterings- organen, hoewel onwillekeurig opgewekt gedurende de digestie, voor het behoud van den geregelden gang hunner functien met de willekeurig in het leven geroepen verhoogde werkzaamheid in andere deelen van het lig- chaam, niet op @@ne lijn behooren te worden gesteld? Met de uitbreiding van onze kennis aangaande de intermediaire stofwis- seling weken derhalve de omzettingen der eiwitachtige stof in het bloed zelf meer en meer op den achtergrond. De rijkelijker omzetting van eiwit- achtige stof in het ligchaam bij overvloediger toevoer werd als een gevolg van de levendiger stofwisseling, van de krachtiger functie der veyschillende organen erkend en de luxusconsumptie, die voor de beantwoording der vraag omtrent de werkelijke behoefte van het ligchaam aan eiwitachtige stof eene onoverkomelijke hinderpaal had geschenen , meer en meer tot voedings- consumptie teruggebragt. Dit besluit, waartoe de ontwikkelde physiologische beschouwing der voe- ding ons leidde, is met de ondervinding uit het dagelijksch leven in vol- komen harmonie, De groei van het ligchaam, de vermeerdering van den voorraad eiwit- achtige stof, ten gevolge van de vorming van nieuwe weefselelementen , maakt het moeijeliik om uit de sterke behoefte aan voedsel gedurende de jongelingsjaren een besluit omtrent de intensiteit der stofwisseling in dat tijdperk af te leiden; maar bepalen wij ons tot den volwassen mensch, dan valt het terstond in het oog, dat de omzetting van eiwitachtige stof in de eerste jaren van den mannelijken leeftijd, de luxusconsumpte derhalve in het ligchaam, het grootst is. Doch niet minder duidelijk is het, dat even- tedig hiermede de voeding het krachtigst, de energie van het leven het het meest ontwikkeld heeten moet. Jmmers meer dan op eenigen anderen leeftijd is het ligchaam tot ingespannen bezigheid in staat. Met het klimmen der jaren neemt de hehoefte aan voedsel meer en meer af, en evenredig hiermede daalt het verbruik van eiwitachtige stof. De omvang van het ligchaam neemt toe en schijnbaar wordt het veel beter gevoed. De ondervinding schijnt in strijd met de uitspraak der weten- schap. Maar de meer en meer afnemende inspanning, waartoe het lig- 30* 236 A. HEYNSIUS chaam in staat is, toont overtuigend aan, dat met het vermeerderde ge- wigt van het ligchaam de voeding in de ware beteekenis van het woord niet toegenomen is. Wij merkten reeds op, dat de vetten en koolhydraten de omzetting der eiwitachtige stof verminderen. De toenemende omvang berust voor een groot gedeelte op de afzetting van vetweefsel in verschillende deelen des ligchaams; maar niet al het vet wordt afgezet, een deel blijft in het bloed, in het voedıngsvocht en die rijkdom van vet sleept eene verminderde om- zetting van eiwit, eene tragere stofwisseling, eene minder krachtige funetie van de verschillende ligchaamsdeelen na zich. De verminderde behoefte aan voedsel vindt hierin haren grond, maar de geringere krachtsinspan- ning, waartoe het ligchaam in staat is, is er evenzeer het gevolg van en de voeding moet derhalve bij den schraal gevoeden jongeling van het physiologisch standpunt krachtiger worden genoemd. De vraag omtrent de werkelijke behoefte van den mensch aan eiwitach- tige stof mag derhalve, naar het mij toeschijnt, voldoende beantwoord heeten. Met juistbeid, in cijfers, het minimum op te geven, dat tot bestendige onderhouding der stofwisseling in het ligchaam gevorderd wordt, ligt voor het eiwit, zooals voor elke andere voedingsstof, werkelijk buiten het be- reik der wetenschap. Maar van het practisch standpunt is die kennis ons ook geheel nutteloos, want van den mensch, als maatschappelijk persoon, wordt arbeid geäischt en onder die omstandigheden zou het minimum, zelfs indien het uit de inanitieproeven met voldoende zekerheid had kunnen worden afgeleid, toch niet toereikend zijn. Uit dit oogpunt wenscht men de hoeveelheid te kennen, die voor het onderhoud van het leven, van eene krachtige gezondheid gevorderd wordt, en die hoeveelheid mag inderdaad bekend heeten, sedeıt de diepere blik, die ons allengs in de dierlijke huishouding werd vergund, overtuigend be- wees, dat de grootere omzetting van eiwitachtige stof in de bemiddelde standen van onze maatschappij geenszins tot eene vertering van weelde leidt, maar als voedingsconsumptie moet worden opgevat, en derhalve als maatstaf van de energie moet worden beschouwd, waartoe de stofwisseling REDEVOERING. 237 in de verschillende ligchaamsdeelen voor den regelmatigen gang hunner verrigtingen, voor het behoud van een gezond en krachtig leven behoort te worden opgevoerd. Maar welligt rijst de vraag op: indien de omzetting van eiwitachtige stof werkelijk een maatstaf voor de energie der voeding is, zou het dan niet van belang zijn die omzetting te vergrooten en de gewoonte ten slotte niet bij magte zijn om den omvang der stofwisseling in de weefsels van het menschelijk organisme tot die van het vleeschetend dier op te voeren? De beantwoording dezer vraag geeft mij eene geschikte gelegenheid om mij tegen de beschuldiging van eenzijdigheid te vrijwaren, waartoe de voorafgaande beschouwing omtrent de beteekenis van een ruimen toevoer van eiwitachtige stof gereedelijk aanleiding geven kon. De omzetting van de eiwitachtige stof is het niet alleen, die de energie van de voeding bepaalt. In sommige hoogst belangrijke organen, in de hersenen en zenuwen, is, gelijk ik reeds mededeelde, het vet een hoofd- bestanddeel. Voor de regelmatige stofwisseling in deze organen is derhalve de toevoer van het vet evenzeer een vereischte, als die van de eiwitach- tige stof. De reden, waarom in de leer der voeding aan dien toevoer van vet schijnbaar zoo weinig gewigt wordt gehecht, is eenvoudig hierin gelegen, dat het algemeen in ruime hoeveelheid wordt toegevoerd en bovendien voor een deel uit het zetmeel kan worden gevormd, waarvan de hoeveelheid, zelfs bij de krachtigste voeding, de hoeveelheid eiwit nog ver overtreft, Hoeveel vet ter onderhouding van de gevorderde wisseling in de hersenen en zenuwen vereischt wordt, is ten eenenmale onbekend. Dit alleen we- ten wij, dat de dagelijksche toevoer zelfs bij de krachtigste voeding met vleesch ruimschoots in de behoefte voorziet. Dat er derhalve meer eiwitachtige stof kan worden gebruikt, is duidelijk. De ruimere vleeschdieet van de Engelschen levert hiervan het overtuigend bewijs. Maar daarom is die ruimere toevoer nog niet onder alle omstandigheden wenschelijk te achten. Als het wezen der voeding hebben wij de stofwisseling in de weefsels 238 i A. HEYNSIUS leeren kennen en naarmate de intensiteit dezer wisseling toeneemt, noemden wij de voeding van het weefsel krachtiger. Dit is volkomen juist. Maar het organisme is uit een aantal dergelijke weefsels opgebouwd, die in onafscheidelijk verband met elkander werkzaam zijn. Zal de stofwisseling in het ligehaam aan den eisch voldoen, wer- kelijk derhalve voeding heeten mogen, dan behooren de verschillende weef- sels evenredig in die wisseling te deelen. Wordt die voorwaarde niet vervuld, dan is het vereischte evenwigt tus- schen de verschillende ligchaamsdeelen verbroken, dan treedt er ziekte in. De krachtiger stofwisseling in de lever gedurende de spijsvertering heb- ben wij als voeding opgevat, ja zelfs wij zagen hierin eene physiologische voorwaarde voor den geregelden gang harer functie. Die krachtige functie kan nogtans alleen dan werkelijk voeding heeten, indien de intensiteit der stofwisseling in de verschillende andere ligchaamsdeelen hiermede in overeenstemming is. In het tegenovergestelde geval wordt uit die ver- hoogde functie van de lever eene gevreesde ziekte geboren. De lever woekert dan ten koste van het overige ligchaam, en hoeveel eiwitachtige stof ook mag worden toegevoerd, de stofwisseling in de overige organen blijft gestoord. Onder den invloed van het toenemende suikergehalte van het bloed neemt de stofwisseling, de voeding in de overige ligchaamsdeelen meer en meer af en de dood is er het noodzakelijk gevolg van. Behalve deze harmonische werking tusschen de verschillende ligchaams- deelen is ook de geregelde gang der stofwisseling in elk weefsel een ver- eischte. Het is niet genoeg dat het eiwit worde omgezet; ook de aard der omzetting, de rigting der stofwisseling moet dezelfde blijven, want de aard dezer omzetting is het, die de functie bepaalt. De geregelde gang der stofwisseling in de verschillende organen bij ver- meerderden toevoer van eiwitachtige stof is derhalve evenzeer eene onmis- bare voorwaarde, zal die vermeerderde stofwisseling werkelijk tot krachtiger voeding leiden; — en in de lever erkennen wij reeds eene voorwaarde, waardoor de regelmatige omzetting in de verschillende deelen des ligchaams begunstigd wordt. . Bij de dieren, die van vleesch of gemengd voedsel leven, neemt na elken maaltijd het eiwitgehalte des bloeds aanzienlijk toe. Evenredig hier- REDEVOERING. 239 aan zou ook de intensiteit der stofwisseling in de verschillende ligchaams- deelen aan belangrijke rijzing en daling onderhevig zijn, indien gelijktijdig hiermede de functie der lever niet toenam en er met dat eiwit eene aan- zienlijker hoeveelheid suiker aan het bloed werd toegevoerd, waardoor, gelijk wij zagen, de intensiteit der stofwisseling in de weefsels verminderd wordt. De omzetting van het periodisch toenemende eiwit des bloeds wordt op deze wijze geregeld, de regelmatige gang der stofwisseling in de verschillende weefsels begunstigd en de stoornissen voorkomen, waartoe de afwisselende vermeerdering en vermindering van het eiwitgehalte des bloeds en de hiervan afhankelijke verschillende intensiteit der stofwisseling, in digestie en daarbuiten, ligtelijk aanleiding geven kon. Die regelende invloed van de lever kan nogtans niet onbeperkt worden geacht; bij stijgenden toevoer van eiwitachtige stof zou de aard der om- zetting bij de meer en meer verhoogde wisseling in de weefsels kunnen gewijzigd worden, en ook onder die omstandigheden kan de verhoogde stofwisseling hierin niet meer op den naam van voeding aanspraak maken. Bedrieg ik mij niet, dan zijn het de beide opgenoemde momenten, waar- door het verbruik van eiwitachtige stof beperkt wordt. De ondervinding bewijst, dat de levenswijze van den mensch een be- langrijken invloed op de omzetting der eiwitachtige stof in het ligchaam uitoefent. Bij een bedrijvig leven wordt de harmonie tusschen de ver- schillende ligchaamsdeelen bij ruimen toevoer van eiwit veel langer behou- den, dan bij rustiger bezigheden. In warmere streken wordt de aard der omzetting bij ruimen toevoer veel spoediger gewijzigd, dan in koudere. De ondervinding alleen kan ons hier leiden. Maar zooveel is zeker, dat, zoolang het vereischte evenwigt tusschen de verschillende ligchaamsdeelen blijft bestaan en de aard der stofwisseling hierin geene verandering onder- gaat, de energie van het leven des te krachtiger moet heeten, naarmate de omzetting der eiwitachtige stof in het ligechaam meer ontwikkeld is. Van mijne taak heb ik het deel volbragt mij in de cerste plaats opge- legd; een ander, waarbij een warm gevoel van hoogachting en erkentelijk- heid mij beweegt, blijft nog te vervullen over. 240 A. HEYNSIUS Daartoe rigt ik in de eerste plaats tot U het woord, Edel-Achtbare Heeren Burgemeester, Wethouders en Leden van den Raad dezer aanzien- lijke stad. Eenparig hebt Gij uw goedkeurend zegel gehecht aan het voorstel tot uitbreiding van het onderwijs in de geneeskundige weten- schappen, door de. overtuiging van alle zaakkundigen U als wenschelijk voorgehouden. Gij hebt hierdoor op nieuw het bewijs gegeven van de hooge mate uwer belangstelling in den bloei der schoone instelling van hooger onderwijs binnen deze stad en de overtuiging bevestigd, dat men met vertrouwen op uwe ondersteuning mag rekenen, waar het doeltreffende maatregelen geldt om het onderwijs in overeenstemming te brengen met de behveften des tijds. Mij hebt gij geroepen om, naast den werkkring van uitstekende man- nen, tot de grondige beoefening der geneeskunde bij te dragen. Ik stel dat vertrouwen op hoogen, op zeer hoogen prijs, en het zal mijn ernstig streven zijn aan die roeping te beantwoorden, de grondige beoefening der geneeskunde, den bloei der Doorluchtige school naar ınıjn vermogen te bevorderen. Edel-Achtbare Heeren Curatoren, aan wie de zorg voor de belangen der Doorluchtige Schocl opgedragen is! Minder door wettelijke voorschriften belemmerd, is uwe taak zeker grootscher dan die der Verzorgeren van eenige andere instelling van hooger onderwijs in ons Vaderland. Maar de ondervinding bewijst, hoe uitne- mend de belangen, die U zijn toevertrouwd, door U ter harte worden ge- nomen. Rusteloos is uw streven om de leemten in het onderwijs, de be- lemmeringen, die den bloei van het Athenaeum zouden kunnen in den weg staan, te leeren kennen, en met onvermoeiden ijver zijt Gij werkzaam om hierin naar uw vermogen te voorzien. De belangrijke uitbreiding, die aan het natuur- en geneeskundig onder- wijs hier ter stede werd geschonken, de ruimere hulpmiddelen, die allengs door uwen veelvermogenden invloed werden verschaft, zij worden door al wie in de ontwikkeling der wetenschappen belang stelt, hoog gewaardeerd. Was reeds de oprigting van het Physiologisch Laboratorium onder an- deren een bewijs van uwe begeerte om het onderwijs in overeenstemming REDEVOERING. 241 te brengen met de behoeften des tijds, korten tijd daarna werd op uwe voordragt, de band, die mij reeds aan deze school verbond, naauwer toe- gehaald en mijn wensch vervuld om mij geheel te kunnen wijden aan de wetenschap, tot wier zelfstandige beoefening mij door uwe zorg eene zoo uitnemende oefenschool was verschaft. Mag ik in het vertrouwen mij door U geschonken een bewijs van goed- keuring zien van hetgeen ik in mijne vroegere betrekking verrigtte, het zal mij een nieuwe prikkel zijn om in ijver niet te verflaauwen, maar te blijven arbeiden met verhoogde geestdrift, met verdubbelde kracht. Wel gevoel ik hoeveel mij ook thans nog ontbreekt om de mij aangewezen be- trekking zoo te vervullen als ik wensch en hartelijk begeer; maar indien liefde tot de wetenschap, waaraan ik thans onverdeeld mıjne krachten kan wijden, indien belangstelling in den bloei dezer vrije instelling van onder- wijs, indien onvermoeide ijver en volharding iets kunnen waarborgen, dan durf ik U beloven, dat gij U niet zult beklagen mij met uw vertrouwen te hebben vereerd. Rijper leeftijd en voortgezette arbeid zullen dan, ver- trouw ik, datgene aanvullen, waarin ik thans nog te kort schieten mogt. Achtbare Mannen, aan wie het bestuur der Clinische School is opge- dragen ! Wie niet vreemd is in de geschiedenis van het geneeskundig onderwijs in deze stad, erkent in de Clinische School de kiem, waaruit de tegen- woordig in vele opzigten gunstige toestand van dit onderrigt alhier is voort- gesproten. De talrijke hulpmiddelen, voor de grondige beoefening dezer wetenschap alhier aanwezig, wij danken ze voor een niet onaanzienlijk deel aan U, die, waar het de bevordering van de belangen van het onderwijs geldt, steeds bezield zijt met de zucht om de handen met Curatoren van het Athenaeum eendragtelijk ineen te slaan. Bij al hetgeen er ter uit- breiding van het onderwijs in den laatsten tijd is verrigt, heeft men niet te vergeefs op uwen bijstand gerekend, maar U steeds bereid gevonden om de loffelijke pogingen, die tot, verbetering werden aangewend, kracht- dadig te ondersteunen. Wordt een algemeen gekoesterde wensch vervuld, dan zal spoedig de band, die het Athenaeum en de Clinische school nu reeds bindt, nog inniger 3l 242 A. HEYNSIUS worden toegehaald; maar het gebouw, dat ter beoefening der Pathologische Anatomie onlangs werd voltooid, het Physiologisch Laboratorium , tot welks oprigting door U zoo bereidwillig de stoffelijke hulpmiddelen werden ver- schaft, zij zullen blijven getuigen van hetgeen de Clinische school voor het geneeskundig onderwijs heeft verrigt, van den voortreffelijken geest, die het bestuur steeds heeft bezield, waaraan de leiding dier inrigting zoo uitnemend was toevertrouwd. Uwe blijvende belangstelling in het Physiologisch Laboratorium zal door mij ook steeds op hoogen prijs worden gesteld. Weledele Hooggeleerde Heeren, Hooggeachte Ambtgenooten! Met eerbiedige bescheidenheid treed ik in uw midden op. Ik zie in U mannen, wier ontwikkeling in wetenschappelijken zin mij de hoogste ach- ting inboezemt, mannen, die een groot deel van hun leven aan het onder- wijs hebben besteed. Slechts weinige jaren heb ik mijne krachten aan de wetenschap kunnen wijden, en reeds word ik geroepen met U anderen voor te gaan op den weg, die tot kennis leidt. Is het wonder, dat bij de vreugde over het voorregt eene plaats onder U te mogen innemen een ze- kere schroom mij bezielt, dat ik niet bij magte zal zijn harmonisch met U bij te dragen tot de uitbreiding van kennis, tot de ontwikkeling der aan onze leiding toevertrouwde jongelingschap ? Gelooft, dat ik ten volle het verschil besef, waardoor uwe rijpere erva- ring zich van mijne jeugdige onderscheidt, maar gelooft evenzeer, dat de zucht bij mij levendig is ter bereiking van ons gemeenschappelijk doel, U zooveel in mij is op zijde te streven. Schraagt hierbij uwen jongeren ambt- genoot en medearbeider door uwe hulp, licht hem voor door uwen raad en schenkt allen hem die welwillendheid, welke hij van velen uwer reeds in zoo rulme mate ontvangen mogt. Boven alle verwachting heb ik die van U mogen ondervinden,, Hoog- leeraren der Genees- en Natuurkundige faculteit! De rigting, die ik bij mijne studien in het 00g hield, deed mij al spoedig uwe belangstelling winnen, en naauwelijks was mijne academische loopbaan voleindigd, toen ik op uw voorstel werd geroepen om naast U en in verband met uwe les- sen werkzaam te zijn. In die betrekking is mij van uwe zijde steeds veel REDEVOERING. 243 goeds te beurt gevallen. Gij hebt mij waardig gekeurd om als uw ambt- genoot op te treden. De taak, die op mijne schouders gaat rusten, is, ik ontveins het mij niet, zeer zwaar. Ik zie mij geroepen om anderen voor te gaan op een veld van wetenschap, waarop nog zooveel arbeid kan worden verrigt, waar nog zeer veel te ontginnen valt, van kennis, die op de ontwikkeling der Ge- neeskunde reeds een belangrijken invloed heeft uitgeoefend en bij toeneming uitoefenen zal, en welks doeltreffende bebouwing door U allen van het hoogste gewigt wordt geacht. Hooge eischen kunnen aan hem worden gesteld, die zich aan die taak durft wagen. Mogen zij blijven binnen het bereik mijner krachten en het vertrouwen, dat Gij in mij hebt gesteld, niet worden beschaamd. Blijft mij daartoe trouw bijstaan met uwen welgemeenden raad, zoo als Gij dit deedt tot heden. Dit verzoek rigt ik in het bijzonder tot U, Hooggeachte Vrouık! aan wien bij vele andere takken van onderwijs ook dat der physiologie gedurende vele jaren was opgedragen. Overtuigd, dat eene juiste verdeeling der we- tenschap de voorwaarde voor hare grondige beoefening is, hebt Gij ge- wenscht, dat aan mij een deel zou worden opgedragen van de veelomvattende taak, die uwe schouders jaren lang hebben getorscht. Ik dank er U voor. Ik dank U vooral voor de wijze, waarop Gij gewenscht hebt, dat ik naast U werkzaam zijn zou. Blijf mij den toegang verleenen tot de schatten uwer kennis en ervaring, licht mij daarmede voor, waar Gij meent dat ik die behoef of ik die zal inroepen, en vergun, dat ik mij in uwe blijvende toegenegenheid, die ik op hoogen prijs stel, aanbeveel. Maar ook aan U, Hooggeschatte van Geuns! zij een woord van dank, van harteliijken dank gebragt op dezen dag. Door uwe belanglooze be- moeijingen en opofferingen werd de eerste steen voor het Physiologisch Laboratorium aangebragt, en onder onze zamenwerking zagen wij reeds spoedig het gebouw, waarvan de oprigting door U werd gewenscht, op- trekken, voltoojjen — sneller, beter, volkomener, dan wij ons hadden durven voorstellen. Toch ligt de verklaring van dit verschijnsel voor de 31* 244 A. HEYNSIUS hand. Zij is te vinden in de belangloosheid uwer pogingen, in uwe warme liefle voor de wetenschap, in uw onvermoeid streven tot verbetering en uitbreiding van het onderwijs naar de dringende behoefte van onzen tijd. In wiju dagelijkschen vriendschappelijken omgang met U gedurende nu reeds verscheidene jaren, hebt Gij mij ook daardoor op den eenmaal inge- slagen weg gehouden. Blijf mij het voorregt van zulk een omgang bij voortduring schenken en wogwde het U vergund nog veel goeds door woord of daad tot stand te brengen of te helpen bevorderen. Niet minder is het eene behoefte van mijn hart U, Hooggeöerde Tıranvs ! in het bijzonder toe te spreken. Ik weet het en ieder met mij, Gij zijt alkeerig van openlijk huldebetoon ;, maar die overweging kan mij niet weer- houden U de ongekunstelde verzekering van mijne eerbiedige hoogachting te geven. Rusteloos hebt Gij uw leven aan de wetenschap, het onderwijs en de lijidende menschheid gewijd, en ondanks het klimmen uwer jaren, zijt Gij mi) en velen met mij steeds een treffend voorbeeld van onvermoeiden ijver, van naauwgezette pligtsbetrachting. Hartelijk wensch ik U hierin na te volgen. Moge uw leven nog lang worden gespaard, uwe talrijke vrienden het voorregt lang behouden U werkzaam te zien tot leering en heil van an- deren. Die wensch zij ook U toegevoegd, Geliefde Broeder! die de leiding van mijne jeugd even zorgvuldig als liefderijk hebt op U genomen. Met helderen blik in de eischen des tijds is het uw rusteloos streven ge- weest om mijne wetenschappelijke vorming te verzekeren in de rigting, die im) naar uwe meening voortdurend voldoening geven zou. Op den dag van heden ziet gij uwe edele pogingen boven verwachting met een geluk- kigen uitslag bekroond. Vroegtijdig werd van U de kracht, de rijpheid van den mannelijken leef- tijd gevorderd. Mogen U nog lang de krachten blijven geschonken om te blijven arbeiden voor het geluk van allen, die U omringen en U dierbaar zn, want daarin hebt Gij steeds bij voorkeur voldoening voor U zelven gezocht. REDEVOERING. 245 Ten slotte een woord aan U, aanzienlijke schaar van jongelingen, die U aan de beoefening der wetenschappen toewijdt, onder wie ik reeds vele vrienden tel. Met vertrouwen aanvaard ik mijn werk in uw midden,, over- tuigd, dat Gij mij de ondersteuning niet zult onthouden , die alleen den goeden uitslag van onzen gemeenschappelijken arbeid waarborgen kan. Het standpunt, waaruit ik in dit uur de voeding beschouwde, stelde mij ruimschoots in de gelegenheid het belang te doen gevoelen van het physiologisch-chemisch onderzoek voor de verklaring van de verschijnselen des levens. Maar die kennis is ons niet genoeg. Het is de taak der phy- siologie niet slechts die omzettingen der stof in verschillende ligehaams- deelen op te sporen, maar bovendien de physische krachten te leeren ken- nen, die zich daarbij ontwikkelen; om, door die kennis voorgelicht, de eigenaardige verrigting van elks ligchaamsdeel in verband met zijnen vorm te doorgronden en ten slotte die eigenaardige omzetting in de verschillende weelsels als de noodzakelijke voorwaarde te leeren kennen van de verschil- lende voeding, den verschillenden groei. Moge ik er in slagen in mijn vriendschappelijken omgang met U de overtuiging meer en meer te vestigen van hoeveel gewigt het onderzoek in die rigting ook voor de Geneeskunde is, en onze gemeenschappelijke arbeid strekken tot nut van U en mij zelven en tot luister der hier ter stede gevestigde instellingen van hooger onderwijs! ATHENAEUM DAVENTRIENSE. NOMINA PROFESSORUM ET LECTORIS QUI A.D. XVI FEBR. CISIOCCCLVII A. D. XVI FEBR. CIOIICCCLIX DOCENDI MUNUS OBIERUNT IN ILLUSTRI ATHENAEO DAVENTRIENSI. - V. 5. M. VAN DER WILLIGEN, Mathes. et Phys. Prof., h. t. Rect. Magn, I. VERBURG, Theol. et Doctrin. Moralis Prof. honorarius. P. BOSSCHA, Litt. Antig. Prof. honorarius. I. DUYMAER VAN TWIST, Jur. Prof. M. I. COP, Chemiae Prof. I. VAN VLOTEN, Litt. Belg. et Hist. Patriae Prof. L. MULDER, Botan., Geol. et Oecon. ruralis Prof. E. I. KIEHL, Litt. Antiq. Prof. I. I. METZLAR, Litt. Hebr. et Antig. Prof. extraord. S. SUSAN, Litt. Hod. Lector. 32 ORDO LECTIONUM HABENDARUM IN ILLUSTRI DAVENTRIAE ATHENAEO, A. D. XXISEPT. A, CIOIOCCCLVIII USQUE AD FERIAS AESTIVAS A. CIOIICCCLIX, Rector£e Macn. V. S. M. VAN DER WILLIGEN. v. S. M. VAN DER WILLIGEN, Math. Mag. Phil. Nat. Doct., Ma- theseos et Phiysices Professor , h.t. Rector Magnificus, Elementa Geometriae docebit diebus Martis, Mercurii et Veneris, hora Inatutina er A ae ae Rn Re ale a Arithmeticam universalem , diebus Mercurü, hora ...... Tovis;,"horar. m. me ned. ra mereteke SHE. Veneris "hora®. 3 N EEE DR ENR E aee Physicam experimentalem, diebus Martis, Mercurii, Iovis et Veneris, hora post imeridiem +, ... u..0. „. 00 host Calculum differentialem , diebus Martis et Iovis, hora . .. Mechanicam, quam applicatam vocant, die Veneris, hora., 1. VERBURG, ZJheol. Doct., Litteraturae Orientalis, Theologiae et Doctrinae Moralis Professor honorarius, si qui sint Athenaei cives, qui ad studia sua dirigenda ipsius opem in lis, quas professus est, literis adhuc desiderent, illorum desiderio satis- facere, quantum poterit, haud recusabit. ?. zosscHha, Phil. Theor. Mag. Litt. Hum. et Tur. Utriusg. Doct., . Professor honorarius, Historiam recentiorem explicabit, aut aliquam veterum literarum partem tractabit horis cum auditori- bus conveniendis. Praeterea lectiones publicas habebit de aliquo historiae capite. ORDO LECTIONUM. 251 I. DUYMAER VAN TWIST, Jur. Rom. et Hodierni Doct., Jur. Pro- ‚fessor , Institutiones Iustinianeas explicabit diebus Lunae, Mar- tie, Meseusinekulose, oral ala ns. dass X, Historiam Juris Romani tradet diebus Lunae, Martis, Mer- each ilasaltlonat malu Be an 5 au XI. Eneyclopaediam iuris docebit diebus Lunae et Iovis, Kara) IX, Ius Naturae exponet diebus Martis, hora . . 2. ...... IX, EIRVEREHNSSH ORT BE ehe > Oeconomiae politicae prineipia tradet diebus Lunae et Mer- COEII% hoTalket sah el ne EN EE XI. Selecta iuris mercatorii capita exponet hora auditoribus sibique commoda. M. 1. cop, Math. Mag. Phil. Nat. Doct., Chemiae Professor , Chemiam corporum anorganicorum docebit diebus Lunae , Martis eb: TovVisshssah nr Hr! FR RE EDER Be RUE IX. Chemiam corporum organicorum tradet diebus Martis, Mer- GULH GER Os ae ee ea X. De arte pharmaceutica disseret die Mercurü, hora...... IX. Ebbe Aura SER ee ee XI. Technologiam chemicam tractabit, diebus et horis auditoribus commodis. Chemiam physiologicam aut Chemiae forensis capita selecta tradere paratus est. Chemiam analyticam docens quotidie exereitia moderabitur in laboratorio, ubi experientibus praesto erit c. waLıc H. FIT, Provectiorum colloquiis pharmaceuticis praeerit hora dein constituenda. I. VAN VLOTEN, Z’heol. Doct., Litt. Belg. et Hist. Patriae Pro- Tessor , ker patriae inde ab anno 1672 ad pacem Ultra- iectinam tradet diebus Lunae, Martis et Mereurü, hora.... XI. Grammaticam et Litteras Neerlandicas et praecepta stili bene Neerlandici docebit diebus Lunae, Martis et Mereurü, hora I. Logicam docebit diebus Lunae et Merci, horsue..51,02 , III. Exereitia oratoria moderabitur die Lunae, hora . . 2. .... II. 252 ORDO LECTIONUM. et Martis, hora....... RR ITE ERSTER ern A N Grammaticam Gothicam et Grammaticam litterasque Anglo- saxonicas provectioribus tradet horis cum auditoribus, si qui adsunt, conveniendis. Privatim explicare continuabit opera po@tica Hugeni et Hooftii die> Toyis;chorat.. Mu Aare a OR Seculi XVI historiam continuabit decimo quinto quoque de Saturni „hora 'vespertina..... „1... dene ya hal L. MULDER, Math. Mag. Phil. Nat. Doct., Botanices, a et Oeconomiae ruralis Professor, Botanicem generalem : a. Morphologiam plantarum docebit diebus Martis et Mer- CULILSSÄHOTaN ee en el ans NEE b. Anatomen et physiologiam plantarum diebus Martis et Tovis; © horasa Sn et Botaricem specialem (phytographiam plantaram et botanicem systematicam) exponet diebus Mereurü, hora . ...... et: Toyisımhora Der ee ER BAREL ARL Botanicem specialem et generalem provectioribus exponere pergeti:die.Venenis;;' horisurti- sa. kr al re 4 Favente coeli temperie, cum diseipulis excursiones botanicas moderabitur. Pharmacognosin tradet diebus et horis auditoribus commodis. Geologiae capita selecta tradere paratus est diebus et horis auditoribus, si adsunt, commodis. Oeconomiam ruralem docebit diebus Martis, Mercuri et Tovis@ühoraee ee ee A RL ‘Vieneriszet Saturni, horat. wen nn. zuakc RED Artem' mercium dignoscendarum (warenkennis) exponet diebus et horis cum Eudtonbus conveniendis. ER. 12. KIEHL, Phil. Dheor. Mag. Litt. Hum. Doct., Litterarum Antiguarum Professor, Xenophontis Memorabilium capita duo priora, diende selecta e Xenophonte, Lysia, Theophrasto, He- - rodoto, Homero interpretabitur diebus Lunae, Martis, Mer- curü, Toyis, Veneris@whorasr a el. ee ER: ER II. XU. ORDO LECTIONUM. ante ferias brumales autem diebus Lunae, hora..... To Dora SE ee, wohl DRLUIIBRIBRDERR N Ay ira ne Ciceronis orationem pro Milone cum Asconii Argumento, et selecta ex Horatio, diebus iisdem quinque, hora .. ... Muse. l.lss... ELSE RAR RT EA. REEL Nm, Merenging Nora LEE RE Tau a ke den Joyis „ hora 2uaydn Greg lh ah ae läge na S. SUSAN, Zütterarum Hodiernarum Lector , Athenaei eivium, qui Litteras Germanicas, Anglicas, Italicas et Gallicas sibi tradi 1. XI IX. VII et III. VIH. VIM. 1. XI. 254 ORDO LEGTIONUM. cupient, desiderio lubens satisfaciet. Idem cum auditoribus de poemate Italico, Za Gerusalemme liberata di Torquato Tasso inscripto,, disseret. Colloquia in linguis hodiernis moderabitur, hora auditoribus commoda. Disciplinae mathematicae et physicae, litterae Belgicae, historia patriae, ceterae doctrinae, quae alumnis Athenaei linguae Latinae non peritis utiles esse possunt, sermone tradentur vernaculo. Bibliotheca Athenaei unicuique patebit die Mercurii, horis .. et .Saturnal Noris ten euer Re u feriarum autem tempore die Mercurü, horis ...... Laboratorium chemicum, herbarium, apotheca mercium et mu- seum physicum inspiei possunt quotidie, exceptis horis quibus habentur lectiones. I—IV. XI—U. U—IV. F f } 7 ; 3 = & 3 » - a j E $ / f ‚ "r ’ 3 “ * > j ; ' ns h \ a e n wm. a * i h 2, | ” e f 2 .) E ’ ne ' ‘ . , 4 er | J r ’ 7 ; “, y 2 * ? 2 2 P 2 ne . - ” { \ > . i = Ei: ” ; | we > 2 n ' i N f +13 - } ; t 3 ö 2 - Dre Fl 2 - i Fi ‘ 4 h £ e . B ; BEL “ 4 : v se y r | Ei k ; er, nn I er a ne e Lee u . en REDE s . sn me E Dr WE RE = Der nun re les - nur on Bez s “ . Pu Be nn ee mm er - zeretige TE 5 ee Faser, u ng ne pe A u er zn N EEE er er ap 2 : > 3 . Turm! nr, R AL ve £ ir Ps - A a Ba ® a h e k - al 2 a a nenn Be ren re U en Arm ur meta! ei hs ET >