ES 

RAE dp 
EA en 
hbe A 


he 
te 


MAGAZIJN 


vooOR 


WETENSCHAPPEN, KUNSTEN 
| EN LETTEREN, 


behelzende: 


1. WIJSBEGEERTE DES LEVENS. 


U. GESCHIEDENIS. 


IL AARDRIJKS- EN NATUURKUNDE. 


IV. FRAAIJE LETTEREN EN MENGELWERK, 


Verzameld door 


N. G. van KAMPEN. 


VIRDE DEEL. 
& 


TE AMSTERDAM, BI 


P. MEYER WARNARS, 
1826, 


dl 


EN IAN bl 


gra 


d 
kj 


di 


ze * 
dam 


din 


REGISTER. 


CA TER KSEEN, 


VERVAT IN HET VIJFDE, DEEL, 
VAN HET 
„MA G ArZ JJ N, 


vooR. 
WETENSCHAPPEN, KUNSTEN 
EN LETTERENs 


EERSTE AFDEELING. 
| Wijsbegeerte des Levens. 


Over de betrekking, van het Christendom va 


tot de aaije Kunsten en Parigi 


t el GN j hee 1, sl 
pen; door s. MULLER: nh AR NGD. P 
KES Erman al A00 EPI ATA 


In 


via enk esi k ER 


Bin 


sk 
Fa 
z oe 


In hoe verre mogen wij uit het plaats 
“hebbende ‘tot hiertoe, tot eene voort- 
gaande volmaking van, het, mensch- 
dom , naar geest zoowel als hart, 
met’ eênigen “grond besluiren; „door: 1 


Ne SWARTE TE Le eer MR 147 


Trrus romroNtus Arricus, als burger 
befchouwd; door Mr. a. s VAN 


REESEMA. - . - e « e > : 2 Je 


Over het Staatsbeftuur, volgens cicero; 
door Mr; cj. VAN ASSEN, (eerfie 


redevoering.) . , . . Bie e er ged 32e 


TWEEDE AFDEELING. 
Gefchiedenis. 


Over ALFRED DEN GROOTEN, als voor- 
beeld van een volmaakt Regent en 
groot máns door N. G. VAN KAMPEN, =— 39, 


De verovering van Konstantinopel door 
de Turken; door s. MULLER. 173 


DER 


KEGLS TER. ‚vu 


DERDE AFDE ELING, 


aan 


dAardrijks-. en Natuurkunde. 


Over de Vaurbergen vän den Zrdischen 
Archipel door c. G-C, REINWARDT, BL 7e 

Iets * over ° de: ‘fongtte Verkenningen 

7 Öpreming van -denige «Punten op 
Nova Zembla ‚met betrekking tot de 
„vroegere Waa aarneming, der Nederlan- 
ders; door R. GC. BENNET (medege- 


deeld door Je VAN WIJK, RZ.) « — 217, 


Over het Onweder; door j. NIEU- 


/ 


WENHUIS. e ® © . . - . . wara 355: 


VIERDE AFDEELING. 


Fraaije Letteren en Mengelwerk. 


Over de Kikvorfchen van ARISTOPHANUS 3 


door P. VAN LIMBURG BROUWER, — 99, 


De Overvaart over den Styx, of de 
Tiran, zamenfpraak van LUCIANUs; 


door N, G. VAN KAMPEN, » … — 235: 


‚Graaf - 


Vr REGES TER 


Graaf rLoris’ Eerste Krijg gstocht (Dicht- 
stuk); door V.. e e „ Bit” Pragget 271. 


Tets over.den, „Smaak; door 1. GEEL. , — 379: 


Naar een oud Provencaalsch * Lied.s 
(Dichtstukje-).:van -acoB1 „door, « 


F. P.GISLUS:NANNING, ve, overe 387. 


Lied; naar JAcopi, Dichistukje) “door” 


F. GISIUS NANNING. nere 389. 
! 
dd 
Î A Pi] 


LL 


WIJSBEGEERTE prs LEVENS, 


OV BRIT > ze 
DE BETREKKING » 


vaN” 
HET. CHRISTENDOM 
bte gern 
DE FPRAAIJE KUNSTEN 
LEN 
WETENSCHAPPEN; 
DOOR | 


Dorn Jet dev Baks 


‚Predikant ee de Vereenigde Doopsgezinde Gemeente 
te Amsterdam, (*) 


Onaer de “aanvallen „ waaraan. het Christendom 
federt zijne,flichting is blootgefteld. geweest , 
verdienen de vijandige pogingen van deù Romeins 

| | fchen 


(*) Men gelieve in het oog te houden, dat die ftuk 
_geenszins eene volledige verhandeling , maar flechts 
eéne voorlezing is over een onderwerp, tot welks 
voldoende ontwikkeling een geheel boekdeel zou ver 
eischt. worden, Het werd voor eene gemengde £chaar, 
van toehoorders in de Maatfchappij Felix Meritis ver. 
vaardigd , alwaar het ook in den voorleden winter Îs 
uigefproken, 

A2 


4 OVER DE BETREKKING) DES CHRISTENDOMS 


fchen „Keizer juraNusseene yoorpagge plaats. Geen 
geweld van wapenen had eenig deel aan dezelve; 
maar de Heidenfche wereld ftond met al haar ver- 
mogen van, wetenfchap en kunst in dezen merk- 
waardigen ‘mán ! tegen. eh Godsdienst “van. jezus 
op, om hare meerderheid boven den nieuwen geest 
te doen gelden, die allerwege begon te ontwaken. 
Jorianos ;/ van vurige geestdrift „voor de Schoone 
dagen van Mellas en Latium vervuld, met zijne 
verbeelding onder de halfgoden en helden van het 
voorgellacht omwandelende Asi d „dichterlijke 
„ wereld van HOMERUS en PLATO’ leve de,” vond de 
behoeften van zijnen geest in de bovenzinnelijke 
waarheden , in de ftrenge voorfchriften en den eens 

voudigen eerdienst van het Christendom niet bevre- 
| digd „en zag, met, minachting op „hetzelve, „neder, 
omdat hij het weinig gefchikt. rekende voor de aans 
… kweeking van wetenfchap en rige en hij met 
voorbeeldeloozen”iĳjver huldigde: sara 

Het Heidendom, dat ten tijde van dien I 
Dog ‘in de meeste befchaafde: gewesten der aarde da 


hield’, en” onder zijne regering ‘het hoofd met niëúwe 
krent” begon’ op ‘te’ fteken ;, verdween ‘wel allènës- 


Keris ‘bij de trapsgewijze uitbreiding van den Chris- 
télijkein Godsdienst ; „maar, de (geest, welkesvan hem 
uitging „en: door hem gevoed en-aangekweekt: werd: 
bleef! feeds. voortleven „en wertoonde-:ziclvoin alle 
e&uwen ofder de meest verfclhiillende vórmen. Eene 
óverdrewene en Bijkans” ‘afgödifche véreering: ‘der 
Griekfche en Romeiifche Oudtieid verblindde’ het 
bog maar al te veel voor de’ zegeningen van den 


“tĳd, 


€ 


UIRGH DE Vr RA ATJE KUNST ÉN ‘ENZ, 


tijd y-waarin men “leefde, en mâakte het hak wèl 
eéns “koel voorde tegte waardeering van den Gods- 
dienst } door “den “Vader” der menfchen: ter ‘bevot. 
sdeting ‘van “het geluk” zijter kinderen op darde “ge. 
fiicht, ja vervoerde den” ligtzinnigen Vaak” tof fpot- 
ternij met” het heiligfte ; “wat ons’ geflaclit‘op áarde 
bezit. Wilt gij bewijzen ? herinnert u dns ‘hoe eén 
Marquis p'areens der’wereld de tegenwerpingen en 
_fpotternijen- wan” JurtaNus ,’ met Fransch verfiúft 
gekruid vim handen gafz' hoeveeri” vor TAIRE ' mét 
zijne — medeftanders het: Christendom ‘ten behoeve 
wan de vrijheid” der menfchenS van ‘den voortgang 
der’ verlichting de genoegens-des gezelligen levens 
en! den bloei: der” kunsten “poôgde te’ ondermijnen : 
ja hoe een PARNY (*) ‘de poëzij “ten zelfden” tijdé 
door zijne tene verzen fehandelijk verlaagtie 
envontheiligde, … _ | | denna de: 
Het is waar, ook deze onzinnige tegenftandis, 
Gode zij dank, verminderd; doch de vooringeno= 
menheid metde klasfieke”féhrifteri der’ Ouden heeft 


bij-hare groote voordeelen, zelfs ‘in’ onze dâgen het 
hart. wel eens” “minder vatbäar’ “gemaakt vóor de 
goddelijke waarde des Christendoms. Men bleef 
alles meer naar eenen aefthetifchen dan naar eenen 
zedelijken maatftaf. berekenen ; en, vanhier, dat‚men 
den invloed van den Godsdienst der oude, volken op 
de fraaie kunsten en wetenfchappen bovenmate. ver- 
hief ‚terwijl men-dien van het Evangelie verkleinde „ 
en de en vaneene grondige ftudie, pen, Griek{che 

K rele je fg gr 0d Hib ENE Hd 400 Mt en 


OD La agar des bai-rndale et twodèrties, „ eh di chants, 
Á 3 


dk 
-6 \ OVER DE BETREKKING. DES „CHRISTENDOMS 


en Romeinfche Oudheid als volftrekt onmisbaar: be- 
„fchouwde tot het fcheppen van eenig voortreffelijk 
letterkundig gewrocht, Een wieLAND-ftond in den 
luister van Atheenfche wijsbegeerte „en -befchaving 
gnder eene Christelijke natie, de tijden roemende:, 
oen men. aan. de. onfterfelijke Goden offerde ,- en 
in derzelver dienst zijne dagen genoegelijk doorbragt; 
toen, eene. AsPasia lesfen van levenswijsheid gaf, 
een ANAKREON tot-levensgenot opwekte, ende 
bekranste beker. aan-het vrolijk: -gastmaal onder 
fijnen fchêrts rondging, terwijl eene raïs en eene 
PHRYNE lachte 3 en zelfs een SCHILLER kon , althans 
in zijne jeugd, zijn gevoel niet bedwingen , dat hem 
drong ‚ de gouden eeuw,te verheffen, toen alles 
in de natuur zijne Befchermgoden had „ toen. geen 
land, geen berg, geen boom, geen vloed onbezield 
was, in dichterlijke verrukking van Griekenlands 
Goden uitroepende : - | 


Toen fen nog. de jeugdige aard regeerder - 
Aan der vreugde ligten. rozenband , 


… Zalige geflachten. wand'len leerdet, 
Schoone wezens uit het- fabelland ; 


_ Toen weleer uw blijde dienst nog ftraalde, 

| Anders was het, anders dan daarna, 

“Moen gebloemte om uwen tempel praalde, — 
| _ Venus Amathufia ! ed m 

= Schoone tijd, waar zijt gij ?” Waar ontweken 
__Bloefemdagen der natuur, — waarheên ? 
‚Moogt gij flechts ín liedren tot mij fpreken? 


+F ’ 


Jes in ’t lied des dichters, leeft ge alleen 7” 


n Uit- 


Î 


wEOT--DE PRAAIJE KUNSTENJENZO 2 


ee 't Uitgeftorven ledig veld verfchrikt, mij „nag >» 

…‚… Geene Godheid, toont, zich. aan mijn’, blik; s…, 

Geen” bezielde beeldrenis, verkwikt mij, 
4, Hare Cchaduw flechts vind. ik, 


« “rAl die bloefems, “alle zijn gevallen, 
„De adem van een’. noordwind woei hen ver 
Dat zij éé2 verrijken, ondervallen, … 03 
„Moest die -fchoone- Godenreeks vergaan! 


„Zoo zong, Duitschlands groote dichter woor weêie 
nige sjaren 3 maar anders. klinkt de taal, welke in 
onze-dagen aldaar aangeheven wordt, waar men’ tot: 
een ander én: tegenovergefteld uiterfte is-vervallens 
Verfchillende oorzaken-hebben zamengewerkt, om: 
in dat land de. buitenfporige vereering der Heidens: 
fche Oudheid dooreene. behoorlijke. waardering: varv: 
den invloed des Christendoms op de kunsten en we- 
tenfchappen te vervangen, en men heeft zich met 
de wijsgeerige en historifche ontwikkeling van dien 
invloed, inzonderheid bezig. gehouden, eene: pogirig , 
waaraan men de belangrijkfte nafporingen over de- 
_poëzij , de fehilder=, \beeldhouws-én bouwkunst der: 
middeleeuwen. te danken heeft. Doch hoewel dezer 
befchouwing meer. met de waarheid overeenkomt „ 
zoo heeft echter de ontaarding van de wijsbegeerte 
in zekere geheimzinnige befpiegeling, en van den 
Godsdienst in. zeker hooggeltemd: gevoel, ook hiet: 
het gevaar van overdrijving doen ontftaan ; waardoor 
kunstgevoel. en Godsdienftigheid als inééngefmolten» 
zijn en de verbeelding op-het gebied van het Chriss- 
tendom te veel gezag. verkregen heeft. Vanhier die 

zer À 4 dween 


8 OVERDE BETREKKING! DES “CHRISTENDOM3 


dweependê “Kunstenaars en Lerterkuindigen, die) op 

de Héidenfche "Oudheid ‘mét’ “minachting: nederziende, 

geene andere” kunst willén’ later’ ‘gelden, dan welke 

uit een Christelijk béginfel his voortgevloeid „ die 
vroomheid tot ‚de noodzakelijke voorwaarde maken , . 
om, op het: gebied,van het {choone-viets-’van belang 

te doen ont{taan;endie geen’ ‘hoogeren. lof-Yoor 
den Godsdienst kennen; dan dat zij denzelven tot 
poëzij verheffen. 

=ìHet moge -niêt „gemakkelijk zijn ;* de grenzen 
naauwkeurig ‘aan te wijzen: de flotfom van het ge=: 
zegde- zal “ongetwijfeld daarop” nederkomen „ dat de 
waarheid: ook hier, gelijk doorgaans, in het midden» 
ligt. -Ik wenschte “eene poging te doen , om dit 
wat nader vaan te wijzen „ en-zalte diem einde ega 
algemeene aanmerkingen voordragen — } ariót 


„Ôver de. betrekking van het Christendom zot de es 


pie og _fraaije kunsten ch wetenfchappen. 


‚dn hú eerfle plaats zal ik deze betrekking uit aders 
aard “van het Christendom in algemeene omtrekken’ 
zoeken voor te ftellen , omt wervolgens dezelve in’ 
meer bepaalde puntente doen uitkomen, en ze door 
eenig beroep-op de ondervinding op te helderen. 
„Vooraf- moet» ik» nog aanmerken „dat ik) het 
Chtistendom hier in de ruimfte beteekenis: -opvats’ 
als eenen Godsdienst namelijk , “die eenen eigenaar= 
digen: geest verfpreidt en eenen bepaalden’ uitwén= 
digen’“vorm heeft aangenomen, en «dat mijne “be= 
fchouwing geenszins-alle kunsten en wetenfchappen: 
omvat, maar alleen ‘de zoodanige , welke in” een 

| meer 


DPOT DERAAIJE KUNSTEN ENZO °O 


meer” regtftreeksch” verband: ftaan miet’ de zêdelijke' 
ontwikkeling envórming der mentchelijke natuury * 

„Vestigen wij dar ons 00g op den eigenlijken aafd 
van” het Christendom’, “Zoo zien wij vooreerst, dat 
kevin geent onmiddellijke en noodzakelijke ed 
tot de fraaie kunsten en wetenfchappeis lat” 

‚De beideo voorwerpen » vän’ onze’ befchouwing 
fchijnen opzich zelve reeds in de grondtrekken’ van 
hun! wezen te verfchillen. “Het eerfte ‘is’ van eeriert 
bovenzinnelijken aard „ terwijl het ‘ander de ftoffé 
die ‘het bewerkt, in de dingen des zinnelijken levers 
vindt. « Het Christendom toch ‘beftaat “in “de kennië 
wan onze” betrekking tot eene hoogere’ en geestelijke 
wereld 5 “het ontfluit voor ons de gewesten , waars 
hee” de behoefte var ‘ons hart: ons leidt en” ‘trekt; 
en leert ons dat wezen kernen; hetwelk den “laate 
ften-grond van ons beftaan en het endperk “van af 
ons wenfchen en pogen uitmaakt; hét” legt de” väre 
_pligtingen voor ons‘open; die op” ons als zedelijke 
en “onifterfelijke fchepfelen rusten 5 en ftemt oris 
binnenfte tot de gezindheden; welke “ons ‘tot hiet 
doel van: onze beftemming opleiden.” Het lich®s 
door ‘het Christendom’ ontftoken ;’ verfpreïdt’ een) 
helder fchijnfèl over de donkerheden des ‘levens ;' de 
verwarringen verkrijgen orde ‘en “ zämemúhang', ° rd 
tegenftrijdigheden ‘losfen’ zich in éenftemmighièid ops 
en-rust=van-ons hart bij fteeds “toenémende’ order 
ringen in zedelijke volmaking is “het heerlijk” doet 
en de- fehoonfte: belooning, welke het ‘ohs-fchetikt2’ 
De rgefteldheid. ‘des gemoeds nu „welke uit vde’ 
geloovige omhelzing van zulke waârheden en begin 
a A5 fe. 


JO OVER-DE BETREKKING DES CHRISTENDOMS 


felen voortvloeit, zow zij niet ontftaan- en werken 
kunnen, zonder -dat zij van de. kunsten en weten= 
fchappen. voedfel en, kracht ontleende? _O„ zoo wij 
die wilden aannemen, zouden wij ‘het: goddelijk: vers 
mogen des Christendoms miskennen, en hetzelve: van. 
uitwendige\en toevallige dingen. afhankelijk maken. 
zoo zouden wij de weldaden, die het ons: fchenkt, 
tot eenige begunstigden. des hemels beperken, en 
aan het ftoffelijke «eenen al te grooten invloed 
op het geestelijke toekennen. ‚Neen voorwaar; de 
Godsdienst. door jezus verkondigd, kan op- zich 
zelve ftaan , en heeft de hulp der fraaije kunsten en 
wetenfchappen. niet volftrekt. en onmisbaar noodig 
tot het bereiken van zijn doel. Of had de Goddes 
lijke flichter des Christendoms iets van menfchelijke: 
kunst en wetenfchap ontleend? Waren zijne Ges 
zanten, die Hem op aarde vervingen „ in de fcholen’ 
‘der volken - onderwezen „waar destijds de letteren: 
bloeiden? Hadden zij bij de Egyptifche of Eleufinie 
fche Priesteren , bij de Wijsgeeren en Letterkundie. 
gen van Athene en Rome zich. de verlichting eigen. 
gemaakt, die hen kenmerkte, en was hunne ge= 
fchiktheid tot, den post, welken zij bekleedden „ 
daaraan. toe te {chrijven? Vloeiden de fcherpzine 
nige redeneertrant en de krachtige welfprekendheid, 
van PAULUS, of de indringende en wegflependetaal: 
van JOANNES uit deze bron? Ontwaakte-de geest 
welke. den, belijder des Evangeliums moest onders 
fcheiden, toen ter tijd niet in het binnenfte- var 
Ongeleerden zoowel als Geleerden , ja hadden de 
laat{te: boven de eerfte in de daad zoo veel vooruit? 

} j En 


„TOT ,DE:FRAAIJE KUNSTEN: ENZo AI 


En wie zou durven ontkennen, dat de geêst:, wel- 
ken jezus hier, opvaarde wilde aankweeken , ooknu 
nog in volle zuiverheid bij den eenvoudigen „ maar 
welgezinden. belijder wonen kan 2 | 
… Deze bedenkingen brengen ons van zelve : ‘tot en 
Kninisinst verfchil tusfchen: het Christendom als 
. eenen zuiver geestelijken Godsdienst en het mythisch 
volksgeloof der oude wereld „ met- betrekking. tot de 
fraaije, kunsten en letteren, Dit laatfte toch. was een 
kind der omftandigheden: en der verbeelding ; „doot 
Priesters opgekweekt, zonder zich op eenen ftichter 
te kunnen beroemen, en eene befchreven wet of be» 
paalde regelmaat des geloofs te bezitten. Het geheele 
zamenftel van. godsdienftige- waarheden, voorfchrifs — 
ten en plegtigheden „voor. zoo veel het een geheel 
uitmaakte , was eigenlijk niet anders dan poëzijs 
en vanhier, dat de, dichtkunst der Ouden hare fiera= 
den, altoos. van het mythisch. geloof ontleende, ens 
bij de meest verfchillende rigtingen, door een zeker 
aefthetisch godsdienftig „gevoel, bezield bleef, . Es 
beftond eene onmiddellijke, en. noodzakelijke betreks 
king tusfchen Godsdienst en fraaije-kunsten „ zoodat 
de. eerfte de laatfte niet ‘misfen- kon, , Weinig „of 
geenen. invloed hebbende opde :zuivering van zes 
den „ „moest de  Veelgodendienst’ inzonderheid de 
verbeelding. bezig houden, en het verfijnde zinnelijk 
gevoel ftreelen ;-en hoe: vermogt hij-dit anders , dan 
door het vermogen der kunsten? «Daarom «zien wij 
de Goden ook dúár-het meest gevierden het’ ijves 
rigst vereerd, waar de kunsten, metde grootfte geeste 
drift gekweekt. werden, „Op die …plaatfen fcherpte: 
zich 


12 OVER DE BETREKKING DES CHRISTENDOMS 


zich het-vernuft; om «de meesterftukken der bouwe 
kunst te. doen verrijzen, welke „aan de Onfterfelijken 
gewijd ;-de verhevenheid dier denkbeeldige wezeris 
ademden5 dáár fchiep een Prrpras het béeld van den 
Olympifchen Jupiter, en wierde men feesten ter eere 
der Goden ; waartoe alle kuristen hare fieraden leendens 
„Maar ís dan het Christendom „ vragen wij, voor 
de “fraaie ‘kunstenven wetenfchappen nadeelig ? 
Dulde “het-dezêlve niët naast zich”, en verfmaadt 
het de daärvan ontleende hulp als’ geheel ongelijk- 
foortis „ onedel: en laag? Het zij verre , dat wij 
dit zouden bewerens wij mogen deze vragen veeleer 
ontkennend. beantwoorden; en in de tweede plaats 
aanmerken „ dat het Christendom în vereeniging met 
de fraaije kunsten en wrede nl wieden spank 
en bloeien kan. | ik 
„Ik behoef u daartoe flechts den Stichter en de 
eerfte verkondigers des Christendoms ‘te’ herinneren. 
Hoewel “niet “onderwezen ‘in de fcholen der Wijzen, 
en aan geleerdheid en beftchaving weinig te danket 
hebbende, fpreidden”zij" echter, zonder het te wilz 
len, in -het voordragen van hunne leer datgene ter 
toon > wat de'“menfchelijke kunst zich «als“haâf 
hoogfte: doel en ideaal voorftelt. Verbanren- zij 
van ‘ons alle gedâchte aan kunst ín de redenen 
van” Hem, die zijne wetenfchap uit eene hemelfche 
bron. afleidde ; maar niemamd zal ontkennen , dat de: 
vorm met deftof in zijnen mond tot eem volmaakt 
geheel. -zamenfimolt; en dat ‘alle zijne “woorden de’ 
volkomene vereeniging openbaarden van het ‘ware „ 
het goede en fchoone» Of wie, die de gedenkfchriften? 
| vân 


WOT IDEGERAAIJE KUNSTEN: ENZ 13 


van LUKAS en, JOANNES „ven „de redevoerifgen van 
PAULUS leest „vindt. daarin geenetaal, die door wef- 
fende beelden „: verrasfende wendingen en roerende 
vergelijkingen, „door: edele, eenvoudigheid, verplets 
terende, kracht „en, „hartveroverende. zachtheid aan de 
_ eifchen;,der „kunst, in, derzelver. hoogfte, beteekenis 
beantwoordt? En deze „geest was het, die; ren ook 
inde verkondiging des, Evangeliums. beftuurde. +:Zij 
_floten;.de. verftandigen en, „geleerden hunner. „eeuw 
om derzelver. oefening geenszins, uit, en bepaalden 
zich, niet alleen ‚tot ‚de, zoodanigen,, „waarbij ‚men. 
geene, fporen, van. befchaving.-door „den_invloed ‘van. 
fraaije kunsten en wetenfchappen opmerktes,; Neen; 
ziet ;s hoe: de „Gezanten „van: zrzus, zelfs „bij voor« 
keur. de, zetels, vankennis, en-befchaving bezoeken 
vergezelt „eenen „JoOANNES-naar het weelderig. Efeze, 
eenen, PETRUS, naar de weidfche,fteden, van; Poutuss 
Galaties Cappadocie, en Bithynië ‚volgt, eenen 
PAULUS naar. Corigthe, „door. pracht en. geleerdheid, 
uitmuntende ,; enaar, dé, luisterrijke, keizerftad; „of 
ziet hem -ftaansop „het middelpunt; van alle Griekfche 
befchaving; tes'Mthenes- hoort hem-daar 4: in:-den 
Areopagus, Noor >de. Wijsgeeren. (wan: -zijnen tijd de: 
waarheden ven voorfchriften, des Evangeliums ont= 
vouwen „en» gìj-zult. geene „bewijzen; meet behoe: 
vens Om …u;-van „de. eer geragd ‚ftrekking < dee 
Christeridoms.'te,-overtnigen. nov gevomt novem) 
_t-Ofdletten wij op de: zaak zelve, ida zien: vins dat- 
er eene overeenftemming, beftaat „waardoor de: on» 
derfcheidene werkingen. van. onzen geest-den- (tempel 
dragen. ‚van … een’, gelijken „oorfprong „van eene ges 
aroordst as abaoë ra atlije 


Ni 


Î4 OVER DE BETREKKING Ds CHRISTENDÓMs 


lijke ftrekking getuigen, en zich als. wijzigingen Vár 
dien grooten en goddelijke geest vértoónen , waars 
van de menfchelijke fléchts een afdrukfel is. Alle 
onze krachten zijn hierdoor ifiwendig vereenigd 5 
en verfland, rede, gevoel èn verbeelding hebben, 
hoewel in onderfcheidene mate, aan alles hun’ deel, 
wat wij als geestelijke wezens voortbrengen. Naar= 
mate onze vermogens. zich. op verfchillende” voor- 
werpeú tigtén; geven wij ‘daaraan verfchillende bes 
famingen terwijl dé uitwerkfelen- zelve niet meer 
Zijn, dan’ zóo -vele ftralen van hert licht, waarmede 
God den’ üefisch bedeelde Es toen hi hem naar aen 
beelde fchiep, tea SILERTË 

“:Wij togen” dezê uIemteae zantherking gend | 
telijk op de betrekking tusfchén het Christendom 
ende fraaïje kunsten et wetenfchappén overbrengen: 
Beide vinden háren’ gtond’ in ’smenfchen hoogere 
fätuur , “beide. getuigen van zijne behoefte , om 
ál wat zich aän hem voordoet, té onderzoeken en te 
doorgronden, ten einde de waarheid te vinden, en 
beide ftellen hem’ met eene! onzigtbaresen geestelijke 
wereld in werbands. “Schôon: het alleen bovenzinnes 
lijke ‘waarheden zijn; welke het Christendom ‘voors 
gele, verklaart en op de behoeften van ‘het:mens 
fchelijk hart. toepast: het maakt echter daarbij van 
ket zinnelijke gebruiks De voorwerpen der kunsten 
daarentegen mogen van eenen bloot ftoftelijken aard 
wezen: zij zijn echter door het doel, waartoe ‘zij 
dézelve bewerkén. En aanwenden, met ons edeler 
éne gedstelijk deel op het naauwfte verbonden, en 
wij zien beide omflingerd door den band van het 


wâre en goede en fchoone, 
‘ Het 


UGA DE FKKADIE KUNSTEN ENA °Ï5 


Het is desgelijks met de wetenfchappen. Dezelve 
“Omvatten’in- hare- nafporingen alles, wat deze ‘aarde 
Oplévert 5 zij träëhten® het ‘wezen vàn het zigtbate 
tevontdekken , et de wetten ‘daarvan te leeren kene 
én ; maar’ zij verhéffen zich ook boven’ het zinne= 
dike tot de hoogere kringen; wáar de laâtfté grond 
van alle waarheid beftaat , éfi- zij kenmiêrken den 
mensch áls den héef van hét fröffelijké , die ‘met 
eene hoogere wereld werbönden is, dan welke met 
het-oóg des ligchaams’ gezien wordt, Als ée vónk 
van hemelsch vuur gloeit de zucht naat kennis en 
waarheid in onzen boezem,ven zij wordt, evén als 
het Christendom, eene lampe voor onzén voet óp 
den: weg naar het doel ónzer verordening; en zoo 
ontmoeten deze gezellinnen elkander, en veréenigen 
zij hare pogingen , om ons datgene te- doen worden’, 
‚ wat, wij worden moete. Jä, zij reiken aan elkânder 
de hand, om ns vari het zinnelijke tót het gees- 
telijke „van, het zigtbare’ tot het onzigtbäre op te 
heffen zij verhelderen ‘ons oog ;-om in het gewrocht 
den :Maker te ontdekken „ en wan uit hêt ftof det 
‚ garde ten hemel opte klimmen s zij vérvullen ons 
hart met het gevoel voor het ware, het goède én 
fchoòne., en vormen ons alzoo voor éen hooger 
genot ; dan ons hier beneden is toebereid,® — 
Heerlijke vereeniging, voorwaar! Het Clitisten. 
dom -moge alle ‘gemeenfchap . met: die - kutisten’ en 
wetenfchappen, als zijner onwaardig , verfiiaden, die, 
haren. edelen oorfprong miskénnende, enkél op hét 
lageven onedele blijven hechten , zonder iets meet 
en iets hoogers te bedoelen, dan het zinnelijk genot 
van 


„16 OVER DE BETREKKING ;DES, CHRISTENDOMS 


wan.dit levendes’,tijds: het,-verloochent, zijne: ver- 
„want{chap „nimmer; „wanneer, dezelve hare, eigen- 
«aardige rigting, ‚volgen oen, het,,werkt ‚vrijen 
„ongehinderd „met, zijn ‚goddelijk, vermogen; ster.„ver- 
heffing, en, volmaking „van „den „mensch die ‚met 
eine handen. zijne. offers. brengt,op. devaltaren; voor 
‚de, kunsten en: ‚wetenfchappen: opgesigteor: olls.mav 
so-Maar wij/mogen nog ‚eene -fchrede, verdergaan, 
pt zelfs, ‚beweren; dat het vChristendom, ops den 
bloeë van de fraaije „kunsten, en. vaenfappen eenen 
gunstigen dnvloediheeftels viooln zuuv doetamafl nev 
ele Br, beftaat„geeneszuiverder. anton brad wan’ ware 
befchaving,y „dan die shet. rChristendomsopent.) Het 
ds geen Godsdienst; doorhets bekrompen smenfchelijk 
eglaad, alseen „middel mitgsdanhts, 2 om eon tij 
oetan. orks sanat aat. ek ar a 
hoogfte, behoeften: vansonze natuur berust „ ven”! ons 
_door,de, Godheid gefchonken. is; om! onzen. aanleg 
totode-groot{te „zedelijke -volkomenheid tes ontwik 
kelen. De: bevordering vanswaarhtide en vvan’ reine 
heid ‚des Oe is„daarom:ook het: groote sdoel 
vansheizelpess , de ‚beginfelen, en voorfchriften ; wels 
ke het bevat. hebben scene eigenaardige ftrekking 5 
om de edellte, aandoeningen -in «ons binnenfte. op: te 
wekkens de-toons,welken het aänhefts klinktovoor 
al, wat,-rein , al, wat; liefelijk sissen «wel luidt; «het 
boezemt afkeer in ‚van, alle „donkerheid ‚wanorde, 
wanftaltigheid en „ruwheid; het; wil,-der-Onderfcheie 
dene vermogens van/onze. natuur tot cen “harmonisch 
geheel verbinden, em het ftoffelijke met eenen geest 
De 


TOT DE FRAAIJE KUNSTEN ENZ, 17 


bezielen , die” ons’ met “eene hoogere wereld in: 
betrekking plaatst „en wat zou: dan voordeeliger 
ter bevordering van kunsten en wetenfchappen kuns 
nen werken „ waarvan‘het ware en goede en fchoone 
de grondtrekken uitmaken! it Di SEN 
Het fpreekt van zelf , dat wij hier de rte en 
wetenfchappen in derzelver hoogfte beteekenis op« 
vatten „ en dat de zoodanige van zelve wegvallen , 
welke eeniglijk gegrond. zijn op ’s menfchen betrek- 
. king tot deze aarde en dit tijdelijk: aanwezen. De 
kunstenaar ; op dit ftandpunt geplaatst „ openbaart het 
leven van zijnen geest in zigtbare “beelden of. hoor. 
bare klanken naar buiten, terwijl de Wiisgeer en de 
‚ Geleerde. door hunne navorfchingen en overden- 
kingenhet rijk der waarheid trachten uit te breiden , 
en beide medewerken, om het onzigtbare aan het 
licht te brengen en als-te! verzinnelijken. 
Veelvermogend is de hulp, welke het Christendom: 
denzulken aanbiedt. - Waar ’smenfchen edelfte ver- 
mogens nog fluimeren, daar ftort het zijne leven- 
digmakende kracht over hem uit, daar wekt het de 
zucht naar kennis en waarheid. bij hem op, «en, 
dringt hem onwederftandelijk om alles, wat zich 
aan hem voordoet, te onderzoeken en te leeren. 
kennen. Waar vooroordeel en dwaling. den geest, 
benevelen en kluisteren, daar -fchiet dit hemelsch 
licht zijne ftralen , zoodat wij vrij en:ongehinderd. 
onze voeten zetten op het. uitgeftrekt - gebied der, 
waarheid, en tot geheimên doordringen , die anders. 
voor ons verborgen “zouden gebleven ‘zijn. Waar. - 
de ziel nog aan hèt lage en onedele gebonden is „ 
V.D. 1 | B ke dat 


18 OVER DE BETREKKING DES CHRISTENDOMS 


dat ons als bewoners van het ftof, aankleeft „daar 
komt het Christendom ons met zijn-heiligend ver 
mogen te hulpe , die onteerende banden verbrekende 
en ons verheffende tot beheerfchers van het ftof. 
Waar de woeling der hartstogtén de trekken van ons 
„wezen misvormd heeft, daar beftrijdt het die harts- 
togten met kracht, gevende een verhevener aanzien 
aan onze natuur, en bezielende het ligchamelijke 
met hooger leven en geest. ‘En wie berekent. het 
voordeel , dat uit deze prikkeling van. onzen dorst 
‚naar kennis en uit deze vrijmaking van onzen geest 
voor kunst en wetenfchap geboren wordt ? Of zou 
een Godsdienst, die het geestelijk en zedelijk wezen 
van den mensch omvat, en bovenaardsch. is van 
natuur een Godsdienst, die den kunstenaar het 
denkbeeldig fchoon aan de hand geeft, dat verhe= 
vener is, dan eenig ideaal van een’ louter zinnelijs 
ken eerdienst ontleend , zijnen weldadigen invloed 
niet hiertoe uitftrekken ? Zou eene fantafie; verrijkt 
met niet dan zuivere «en, edele. beelden , en tot 
idealen opgevoerd, te groot en te’ verheven voor 
den geest van den mensch die ‘aan. het lage, flof 
geboeid is, eene fantafie , rein en uitgebreid genoeg 
om tot de hoogfte fchoonheid op te klimmen, zou 
een” gevoel „ door hemelfche liefde verfijnd en gee 
reinigd „ niet in flaat zijn „ beelden te fcheppen en 
toonen voort te brengen, zwemende naar-de vol 
maaktheid zelve? Trouwens, deze werking van den 
eenigen Godsdienst der menschheid. heeft zich ook 
nooit verloochend; zoolang dezelve op aarde. beftaat „ 


maar wij zien verlichting en befchaving, orde en 
fchoon- 


SI ROT-DE FRAAIJE KUNSTEN ENZ, 19 


fchoonheid „harmonie en bevalligheid als heerlijke 
vruchten. op alle. plaatfen ontkiemen, waar hij zijne 
zaden ftrooide ‚en -de „kunsten. en wetenfchappen 
vieren “haren fchoonften triomf , waar „het Chrig= 
téndom -derzelver-pad,met zijne. fakkel. beftraalt, 
„Doch: wij zijn-op de- grenzen van het tweede deel 
„onzer befchouwing „genaderd; waarin «ik de-betreke 
king van het Christendom tot de fraaije-kunsten en 
wetenfchappen in eenige meer bepaalde punten wensch 
te doen uitkomen, en door een ep: op de ge 
fchiedenis op te helderen. 


De betrekking van het-Christendom. tot de fraaije 
kunsterien wetenfchappen mag, naar de getuigenis. der 


ondervinding „ vooreerst daarin gezocht worden „dat 
het.aan dezelve rijke flof ter bewerking gegeven heefte 

Wanneer wij het gebied-der wetenfchappen betres 
den, zien. wif eene „uitgeftrektheid … voor. ons , 
die ons oog -naauwelijks. vermag te omvatten, eit 
welke allergunstigst aflteekt bij den beperkten kring , 
welken. zij in de Oudheid befchreven, Ongetwijfeld 
moeten wij deze vorderingen. in de eer{te plaats aan 
de “eigenaardige rigting. van den menfchelijken geest 
toefchrijven, waardoor hij, eenmaal opgewekt zijnde, 
inhet rijk der waarheid rusteloos, voortftreeft 3 doch 
‘wij, zouden „ons-aan. eenzijdigheid fchuldig maken, 
zoo. wij den invloed van het Christendom in, dezen 
wilden ‘voorbijzien. 

‚Het boek der fchepping lag, voor de volken he 
Oudheid open; en wat zij daarin lazen ‚ maakte de 
natuurkunde van hunne Wijzen uits ook zij verdieps« 
ten zich in de geheimen der bovennatuurkunde, en 

Ba bee 


00 OVER DE” BETRERKING! DES” CHRISTENDOMS 


beoefenden met vrucht de wetenfchappen „ ‘welke’ uit 
het burgerlijk en gezellig leven:voortvloeijen , maar 
heë Christendom heeft der wereld een nieuw en wel= 
eer onbekend boek in handen gegeven, dat den men= 
fchelijken “geest. op geheel onbetredene paden. van 
kennis geleid ‘heeft. Gij gevoelt, dat ik den Bijbel be- 
doel, of die verzameling van gewijde fchriften , welke 
door den weldadigen invloed des Evangeliums geheel 
nieuwe voorwerpen. van onderzoek en. befpiegeling 
aan de hand ‘gegeven heeft, Hoe vele gewigtige en 
moeijelijke navorfchingen heeft het gebruik. van dat 
boek veroorzaakten eén der: uitgebreidfte vakken 
wan wetenfchap geopend, waarin de fchranderfte en 
geleerdfte°mannen hunne krachten befteden !_ Hoe is 
de Godgeleerdheid in haren wijden omvang, de oor» 
deel- en uitlegkude hierdoor ‘ontftaan; hoe is de 
zedekunde door de zuiverder beginfelen des Christen» 
doms als nieuw gefchapen, in vergelijking met die 
der Ouden; hoe heeft de kerkelijke gefchiedenis zich 
als wetenfchap gevormd, en hoe is de welfprekend- 
‘heid door de ftoffe , welke de Godsdienst van jezus 
‘ter bewerking aanbiedt, uitgebreider aan omvang ‘en 
verhevener in bedoeling geworden! Het is waar, 
de eigenlijke ‘kunst der welfprekendheid fchitterde in 
„de fchoonfte ‘dagen van Griekenland en Rome, doch 
‘dezelve bepaalde zich bij uitfluiting tot het behande- 

len van ftaatkundige en geregtelijke belangen „terwijl 
‘de zedelijke welfprekendheid, die in alle tijden „ on- 
‘der alle regeringsvormen en in alle landen thuis bê- 
hoort , eerst met het Christendom op vaarde verfche- 


rien ‘is, Eenen onverlaat aan te klagen, eenen be- 
-fchul- 


TOT-DE-PRAAIJE KUNSTEN) ENZ, 21 


fchuldigden vrij te pleiten, en-het, gevoel van-vader- 
landsliefde bij-een. verbasterd. volk optewekken , ziet 
daar de ftoffe,- door de beroemdfte Redenaars der 
Oudheid behandeld; het overreden door. kracht en 
klem van taal „door dreigen ven. vleijen , ja door de 
werking van alle „ zelfs van de onedelfte. hartstogten „ 
ziet daar het doel, hetwelk zij zich doorgaans voor= 
ftelden -enook veelal bereikten. . Het Christendom 
heeft den Redenaar , die zich aan de-handhaving van 
hetzelve. toewijdt, op een. veel hooger. ftandpunt 
geplaatst „doordien het hem goddelijke waarheden, 
door hemelfche beloften en bedreigingen bekrachtigd, 
ter behandeling aanbiedt, „God en geweten , deugd 
en. eeuwigheid. zijn de onderwerpen, „welke hij. ont- 
wikkelt „en toepast; hij verfmaadt alle middelen „ die 
den ftrengften. toets der. zedelijkheid ‚niet kunnen 
doorftaan 3 >hij {preekt eene taal „ die. tot het binnenfte 
doordringt en hart en nieren doorfnijdt5 menfchen- 
vrees, en „onregtvaardigheid zijn hem beide, even 
vreemd; en hij verheft het oog van uit het {tof der 
aarde tot hooger gewesten „ waar hij den booswicht 
den arm der ftraffende geregtigheid vertoont, terwijl 
hij den vromen, lijder, door het uitzigt op den palm 
der overwinning. verkwikt. 
… Men is, doorgaans minder genegen, deze en foorte 
gelijke bedenkingen met opzigt tot de fraaïc kunften 
te laten: gelden, en het valt ook niet te loochenen, 
dat- het Christendom: hier in fommige opzigten aan 
den Veelgodendienst den voorrang toekennen moet, 
De geestelijke natuur van hetzelve gedoogt geense 
zins het gebruik, dat de kunften onder de volken 
B 3 | der 


23 OVER DE BETREKKING DES ‘CHRISTENDOMS 


der Oudhéid van de zoo zinnelijke’ Godenleer maak- 
| ten, en het behoeft naauwelijks aarigetoond te wore 
den,“ welken’ belangrijken invloed -dit “op dezelve 
hebben moest,’ De fchilder’of beéldhouwer , die het 
geloof aan -het “wezenlijk beftaan”dier Godheden in 
zijn —binnenfte “droeg, zocht door ‘hét “penféel of 
den beitel hare bovenmenfchêlijke ligchaamskracht 
en fchoonheid- uittedrukken’; én “vond derhalve’ in 
Zijnen Godsdienst zelve een” fterken’ prikkel tot het 
fcheppen van grootfche en “bevallige” vormên „“en 
zoodra de dichter van de overtuiging doordrongen 
was , dat die wezens het menfchelijk geflacht onzigt- 
baar omzweven, befturen en leiden, liet hij ze niet 
flechts ter verfiering van zijne gezangen, maar als 
handelende perfonen optrederi , “waardoor “hij “zijne 
voorftellingen met een nieuw en hoogerleven bee 
zielde, “Dit alles moest in de’ nieuwe Christelijke 
wereld grootendeels wegvallen „ en blinde partijdigheïd 
alleen kan de latere beeldhouwers mét de vroegere 
gelijkfteilen , terwijl enkel miskenning van den geest 
der klasfieke Oudheid inde Goöden van dén Olympus 
bij de nieuwere dichters iëts meer vinden kart, dan 
poëtifche beelden , ontbloot van ziel en leven, ” | 
Maar zoo zeef wij dit, en wel ter eere des Chriss 
teridoms, toegeven, zoo zeer meenen wij te mogen 
beweren, dat de Bijbel zoowel, als de gefchiedenig 
der kerk aad’ de fchilders der latere wereld onders 
werpen aan de hand gegeven heeft, die de ondere 
werpen uit de fabel ontleend, aan eenvoudige mâjes 
feit, en toerende zâchtheid verre te boven gaan, 
oF waar ‘vindt men gröorfchor ftof, dan welke. vele 
kun: 


TOT DE FRAAIJE KUNSTEN, ENZ 23 


kunftenaars uit de -oud-Duitfche en Nederlandíché 
fchool voor hunne tafereelen gekozen hebben; «en 
verfchijnt ons RAFAËL, niet in-alle zijne grootheid, 
als-hij. curisrus in deszelfs verheerlijking op den 
berg voorftelt; MICHEL: ANGELO, wanneer hij het 
laat{te oordeel in ftoute beelden fchetst; CORREGGIO 4 
wanneer hij de geboorte van den-Heiland der wereld 
maalt , en RUBBENS, als hij ons bij de afneming van 
het kruis verplaatst! \s 

Of beroept Gij u welligt op de he oanchekeke der 
bouwkunst, welker overblijffels ons na zoo vele 
eeuwen nog verbazen en verrukken door hunne €ên« 
vóudige fchoonheid: ik wijs u op de tempels „in 
"de middeleeuwen door Christelijke kùnftenaars 'ge- 
fticht, welke door “hunne.grootfche ‘vormen het 
plegtig verhevene der verheerlijking vanden God 
uitdrukken, die“ de’ Schepper en Oppergebieder is 
in het oneindig ‘heelal, 

En nu de poëzij der nieuwe ‘Christelijke wereld 
met betrekking tot de: ftof?, „Welke bewondering 
de onfterfelijke- gewrochten der oude klasfieke dichte. 
kunst ook werdienenz. geen onpartijdige zal ontkene 
mens, dat-de-ftoffe ‚ welke het Christendom door den 
Bijbelen door zijne geheele gefchiedenis aan de poëzij 
gefchonken heeft; zoo rijk en verheven is, dat zij 
niet “minder” onze-bewondering-opwekt, Hier toch 
zweeft de. verbeelding van. den -Christelijken dichter 
in-hemel en in: hel, om ons de zaligheden van het 
eene, en de ellende van het andere verblijf. voorte- 
ftellen5 dáár leidt zijne hand-ons in het zalig oord, 
waar onze eerfte ouders woonden, en zien wij, hoe 

B 4 het 


24 OVER DE BETREKKING DES “CHRISTENDOMS 


het paradijs verloren wordt; hier opent hij voor ons 
de geheimen van de verlosfing des menschdoms 3 
ginds verplaatst hĳj-ons bij-den ondergang der eerfte 
wereld, elders doet hij ons: de zorg van: JEHOVA 
voor zijn uitverkoren erfdeel-in een hagchelijk tijds= 
gewricht eerbiedigen „ of voert hij ons mede in den 
heiligen krijg, om dáár het geloof te zien: fterven 
of zegepralen , en overal bekoort hij niet alleen onze 
verbeelding, maar hij roert de teederfte {naren van 
ons gevoel, en vervult ons met gewaarwordingen , 
die ons hart verheffen en’ heiligen. 

„En heeft de dichter zulke grootfche, onderwerpen 
ain het Christendom te danken; niet minder rijk en 
verheven is de ftof, welke het den toonkunftenaar 
aan de ‘hand geeft. Zij, die op kersnacht , of in 
de ‘lijdensweken den dienst in de 1Sixtyn/che kapel 
te Rome bijgewoond hebben , die de hooge woortref- 
felijkheid van het orgelmuzijk weten te fchatten ; en 
_de Oratoria van HÄNDEL en HAYDN kennen en ver= 
ftaan , zij mogen, en. zij zullen ook als vurige lof» 
redenaars voor den Godsdienst van jezus optreden , 
en in dit opzigt deszelfs meerderheid verkondigen 
boven het Veelgodendom van Griekenland en Rome. 
Doch het Christendom vermag nog meer-op-dit 
uitgeftrekt gebieds Zet is zen allen tijde het veelvers 
mogend middel geweest, om het hart van den mensch 
met geestdrift te vervullen voor de kunflen en weten= 
Jchappen, en hem tot de beoefening van Ean: aan 
ge Jporen, | 

‚ De Godsdienst , die in zijnen onvölaiskten ftaat 
het geheele wezen” van den mensch niet omvat „en 
| dus 


TOT DE FRAAIJE KUNSTEN. ENZ, 25 


dus nooit „het eigenlijk leven van- den geest worden 
kon ‚mogt bij de volken der Oudheid al eens medee 
werken ter- aankweking van kunften, die op onze 
zinnelijke natuur berusten: dezelve moest een on- 
dergefchikt middel blijven , waar het de bevordering 
van het rijk der waarheid gold; Krachtiger werkten 
uit dien hoofde andere drijfveeren. Geen wereldbur- 
gerlijke geest had in die dagen de-grenzen van het 
vaderland over de ganfche aarde uitgezet en liefde 
„voor den geboortegrond was het gevoel, dat aller 
harten -doorgloeide„…en alleen voldoening vond inde 
verheerlijking van het eigen volk door- eigen: ver= 
dienfte. Hiermede ging het gevoel van eer van zelve 
gepaard, een „gevoel, dat door de geheele inrigting 
der maatfchappij in zulk een? hoogen graad opgewekt 
en gevoed werd. „De belangen van den {taat werden 
openlijk behandeld , als belangen van het algemeen, 
en de fpelen te Olympia en elders waren fpelen 
voor geheel Griekenland, waar de fchoonfte ceren 
… krans. door de. hand van alle, ftaten voor den Ait 
winnaar gevlochten werd, 

„Dit beginfel heeft in de-latere wereld veel. van 
zijne kracht verloren , maar. hetis door een ‘ander 
niet. minder vermogend gevoel vervangen, door de 
geestdrift namelijk , welke het Christendom, in ’s men- 
{chen boezem heeft uitgeftort. Gelijk de Bijbel voor 
„de geheele: wereld eene rijke bron van befchaving 
geworden is „zoo heeft de geest van Godsdienftigheid, 
daarvan. uitgaande, krachtig, medegewerkt om. het 
hart met hoogen gloed te vervullen voor wetenfchap 
en-kunste « Hoewel zij flechts als middelen gebezigd 

| B 5 wer= 


26 OVER DE BETREKKING! DES CHRISTENDOMS 


werden ter verheerlijking van het goddelijke „of ter 
uitdrukking van het godsdienftig gevoel: groot was 
nogtans het voordeel , dat hieruit voor-de beoefening 
van dezelve geboren werd. Ik wil mij niet beroepen 
op de verdienften der’ monniken in het affchrijven 
der oude! meesterftukken , toen alle kunst en wetens 
fchap als uitgeftorven fcheen , maar is de herleving 
der letteren in Ewropa niet vooral aan Geestelijken 
te danken „die, levendig doordrongen van het inwen= 
dig verband tusfchen Christendom en kunsten en 
wêtenfchappen , dezelve ten’ voordeele van het eerfte 
beoefenden 2 Wat anders’ dân een geest, van den 
Chriëtelijken Godsdienst uitgaande, ontvonkte in die 
dagen mede het genie van den fchilder den beeld» 
houwer en bouwkunftenaar , en deed het denkbeeld 
vân hunne ‘onfterfelijke gewrochten in hunnen geest 
oprijzen?” Of waren zij, die -den grond gelegd 
hebben tot de groote omkeering, te dier tijd in den 
flaat der Christelijke wereld voorgevallen ‚niet dezul= 
Ken’, die „ van eenen godsdienftigen geest doortrok- 
ken, de kunften en wetenfchappen beoefenden, om 
dezelve dienstbaar te maken aan de zuivering en ver- 
heerlijking’ van het Christendom ? Wien ftrekken de 
namen var éenen AGRICOLA, REUCHLINUS , MELANCHe 
TÔN en ERASMUS hier niet tot voldoende bewijzen, 
en wie moet niet erkennen , dat de taalkennis als ge- 
fchapen’, èn het veld der oude Letterkunde op nieuw 
Ïs bebouwd geworden, alleen’ door de zucht, om tot 
den zin van het heilig Bijbelwoord door te dringen? 

“Dit vaut van reine geestdrift is ook na dien tijd 


door het Christendom in de harten gevoed en lévens 
id dig 


KOT DE FRAAIJE KUNSTEN) ENZ. 22 


dig gehouden. “Waar toch vond men meer ver en 
volharding in het beoefenen der wetenfchappen , waar 
meer gloed int het behandelen der kunften, en waar 
klinkt ook nu nog de lier van den dichter fchooner, 
waar fchept het penfeel grooter wonderen , en verrukt 
de muzijk ons meer door hemelfche toonen „ dan waar 
het hart van het zuiverfte gevoel is doorgloeidt « « 
“Doch er is “meer. De Heidenfche wereld kende 
bij haren onvolmaakten Godsdienst geene” zucht om 
denzelven uit te’ breiden, en hare zoo hooggeroefnde 
verdraagzaamheid ‘omtrent andere eerdienften “was 
niets anders, dan onvérfchilligheid. Ook :dit is ver= 
anderd federt’de zuivering en volmaking van onze 
godsdienftige begrippen door het Christendom. Het 
hart is van de behoefte doordrongen , om ook ande- 
ren deelgenooten te maken van het-heil, waarin het 
zich verblijdt, en deze’ behoefte, zij heeft eén ge= 
hieel nieuw veld geopend voor wetenfchappelijke na- 
vörfchingen. De grenzen der kennis van onzen’ aard. 
bodem zijn’ door’ haat uitgezet en geheele landen, 
weleef voor ons ontoegankelijk , doof haar’ ontflöten. 
Door heiligen ĳjver aägevuurd'; ontziet de Chris- 
telijke Zendeling geene gevafen, om het woord des 
levens over den ganfchen aardbodem te verkondigen 5 
hij tart het bärre Noorden en het brandende Zuiden, 
hij vestigt zijne woning op de ‘fneeuwvelden van 
IJsland, hij dringt door tot het afgezonderde China, 
en geft ons den fleutel in de hand tot de fchatkame. 
ren ‘der aloude Indifèhe wijsheid, »ZÌ leven „” zegt 
een welfprekend Dijk LT C ) „ met den Eskimo 


„ in 
(© CHATEAUBRIAND, 


28 OVER: DE: BETREKKING DES ‘CHRISTENDOMS 


soin zijne robbenhuid, drinken »des „noods «traan, 
ss met den -Groenlander , trekken; met „den Tartaar 
_»/of den Irokees dzië’s of, Noordamerika’s onmete- 
sy lijke „vlakten door; „met. den, Arabier beklimmen 
5 -zij-den kameel „of volgen den zwervenden Kaffer 
serin zijne „woeflijnen5-allen. zijn. zij, op. het voors 
» beeld van paurus ,- alles „geworden opdat zij 
stenigen, behouden. mogten; Tot aan de verfte ein- 
s-den- der. aarde. ftrekt zich -het werk,hunnerliefde 
» uit; Chinezen. en, Japanners; zijn, hunne bekeers 
»-lingen geworden 3 eilanden , ftipjes: in den -Zuider= 
„oceaan „-ontfnappen niet .aan hun-oog, en. gelijk 
jr weleer de:aarde te klein was voor, de heerschzucht 
5, VAT ALEXANDER „-Z00 is zij te klein. voor hunne 
„iliefde.”” „En deze mannen, door zulk eene liefde 
gedreven , gaan,-met den-verrekijker en het kompas 
in, de hand, op veroveringen. uit voor, Godsdienst, 
wetenfchap en. Europifche ;befchaving,, zij brengen 
de verkregene, fchatten van kennis aan het wereld- 
deel over, dat hen zag geboren. worden.„;en rigten 
alzoo. nieuwe: en_fchitterende zegeteekenen. op voor 
het goddelijk vermogen des. Christendomss „Zoo 
werkten „die: Spaanfche. en Franfche Geestelijken , 
die ons door den arbeid hunner liefde Paraguay; 
Californië en een. aanzienlijk, deel van „Zmerika 
deden kennen „die, Portugeefche „Zendelingen in 
de zestiende en zeventiende eeuw, die.de bronnen 
van den NZ in Abysfinië ontdekten „ door de gan- 
fche “Oudheid- vruchteloos, gezocht „die. geleerde 
Jezuïten LE COMTE en.DU HALDE , waaraan wij de 


volledigfte kennis van China verfchuldigd zijn. 
„geDe 


TOT DE PRAAIJE KUNSTEN ENZ 29 


De vrome HANS EGEDE was in den eigenlijken zin 
de ontdekker van Mieuw= Groenland, de nederige 
ZIEGENBALG  ontfloot het eerst den Godsdienst en 
de Letterkünde-der Hindoes, en ook nú nog: ver= 
heerlijken, op eene even roemrijke wijze , onder de 
Zendelingen der Engelfche Baptisten , een CAREY 
EN 'MARSHMAN in Oost-Indië, door woord en pen 
den goddelijken invloed van de leere- der waarheid, 

Doch ook hiertoe is de aangewezene invloed niet 
beperkt: Aet Christendom kweekt in den beoefenaar 
der. fraaije kunsten en wetenfchappen eenen geest 
aan j die. dezelve in hare verhevene waardigheid 
doet witkomen. | | 

De mensch is het groote middelpunt van alle 
wêtenfchap en ‘kunst. « Naar mate zijn inwendig 
beflaan ontwikkeld is, en hij zijne hooge waarde 
erkent en handhaaft , bezielt hij ze met een’ hoo- 
geren: geest , ‘waardoor zij aan ‘hare beftemming 
dienstbaar gemaakt worden. Die ofitwikkeling van 
ons inwendig beftaan hangt in eene hooge mate 
van-het Christendom af, en van daar, dat het 
eerien geest over alle kunst en wetenfchap verfpreidt;, 
die aan de doode letter leven en kracht bijzet. 
‚De Ongodsdienftige ‘toch ziet in de werkingen van 
zijne vermogens, welke wij kunsten en wetenfchap- 
pen noemen, niet veel meer dan‘de gevolgen van 
zijne fijne bewerktuiging; hij blijft bij het zigtbare 
ftaan „zonder: eenig verband met eene hoogere wet 
reld. te ontwaren „ “terwijl ‘hij, wiens beoefening 
door een’ Christelijk godsdienftigen - geest beftuurd 
wordt „ zelfs in die gewrochten,„ welke zich enkel 


tot 
k 


3O OVER DE BETREKRING. DES CHRISTENDCMS 


tot het ftoffelijke bepalen, eene hoogere kracht ont« 
dekt; die hem zijner verhevener waarde indachtig 
maakt , hem leerende ; dat hij van goddelijk geflacht 
is, Verre blijft hij daarom van -dienshoogmoed, welke 
alles waant te kunnen doorgronden ; berekenen, meten 
en ontcijferen 3 maar met een gevoel van eerbied ftaat 
hij {til bij de werkingen van zijnen geest, en aan- 
fchouwt hij de geheimen, die, bij alle zijne vorde= 
ringen op het gebied der waarheid, nog voor hem 
overblijven. “Het «zij hij de bebloemde: paden der 
kunsten betrede „ of-de {teile baan der wetenfchape 
pen bewandele : overal ziet hij verder „ dan het 
ftoffelijke. De poëzij is voor hem de uitftorting van 
het hoogfte inwendige leven zijner ziele, dat door 
het uitwendige opgewekt wordt; ‘de muzijk is de 
uitdrukking van zijne reinste gewaarwordingen door 
hoorbare toonen 5 fchilder- en beeldhouwkunst zijn 
voorftellingen van het zigtbare en van het onzigtbare 
in hetzelve,-en zelfs de taalkunde blijft voor hem 
geene dorre kennis van klanken en woorden in dere 
zelver onderfcheidene beteekenisfen , betrekkingen 
en zamenvoegingen. Of flaat den mensch. gade; 
zoo als hij zich in de befchouwing en nafporing der 
natuur verdiept. Ook de Ongodsdienftige. en, On= 
geloovige kan de baan der ftarren meten ,-en de 
groote harmonie „des heclals. nagaan; hij kan het 
maakfel van menfchen , dieren «en planten ontleden 
en derzelver wording en groei uitvorfchen; ja, met 
het gelukkigst gevolg voor de wetenfchap, de natuur 
tot in derzelver geheimfte werkplaatfen befpieden — 
maar het groote rijk der fchepping is in zijn oog 

niet 


TOT DE/FRAAIJE,KUNSTEN ENZ, St! 


niet meer, dan een kunftig zamenftel. van-allerlei 
krachten , die geene oorzaak hebben, een onmetelijk 
ligchaam „ waaraan de geest ontbreekt, een rader» 
werk „ dat, eenmaal bij toeval opgewonden, even 
toevallig blijft voortloopen. Hij durft alle verfchijnfelen 
uit zoogenoemde natuurwetten verklaren, hij fchaamt 
zich. niet, zijnen oorfprong inde dierenwereld. te 
zoeken, hij vertoont een’ woesten flrijd der hoofd- 
ftoffen , waar gewisfelijk de hoogfte wijsheid in de 
befchikking. voorzat „ en hij waagt het bij de prach- 
tigfte- tooneelen. der fchepping..niet eens, God te 
noemen, terwijl eene enkele „herinnering van den 
Vader. der. natuur elk- welgefteid hart ontvlammen 
moet. Maar in. welk een fchooner licht prijkt die 
wetenfchap „- wanneeer . Godsdienftigheid, uit het 
Christendom gevloeid „ haren gloed. daarover uit= 
ftort, en «hoe. praalt ‘het fchouwfpel der natuur in 
heerlijker glans! Neen, voorwaar, geen bloot ges 
val vormde dit alles, en bond het aan. vaste. wet- 
ten „ maar het is in het-oog van den Godsdienftigen 
befchouwer door een’ hoogen en goddelijken geest be- 
zield. Hij ontmoet overal de hartverheffende teekenen 
van één verheven doel, tot hetwelk alles door. den 
Oneindigen en’ Algoeden- gevormd werd; Hem hoort 
hij in-het gieren van den ftorm, in ‘het fuizen des 
winds ; in het weldadig „geratel des donders en in der 
vogelen ftreelend gezang; Hem ziet hij in het oog- 
verrukkend veldrapijt , in het zielverkwikkend fchouw- 
fpel van den ftarrenhemel ; Hem voelt hij in de wet 
der zedelijkheid „die zijnen boezem verwarmt. Hij 
weet , dat de-ganfche natuur een tempel des Aller- 

hoog- 


92 OVER DE BETREKKING DES CHRISTENDOMS 


hoogften is, en hij aanbidt Degzelfs wijsheid’ en 
liefde in de wetten der bollen , die boven zijn- hoofd 
wentelen , en in het maakfel der planten en bloe 
men, die ontluiken en wafemen aan zijnen. voet. ’ 
Diezelfde glans en gloed ligt ook over het tooneel 
verfpreid , dat de wereld voor ons opent, zoo wij 
het in een’ gelijken geest befchouwen. Stellige on- 
godsdienfligheid bij het fchrijven der gefchiedenis 
moet ons gevoel kwetfen, en ontneemt aan het bee 
langrijk tafereel van de lotgevallen der volken geest 
en leven. “Wel is waar, ook de Ongodsdienftige kan 
een getrouw tafereel van den gang onzes geflachts op= 
hangen, dat eene aanwijzing en ontvouwing van de 
oorzaken bevat , die de groote wisfelingen hebben doen 
ontftaan „ ck levendig en fprekend fchilderij van de 
werkingen’ des menfchelijken. geestes, en men zou 
te veel eifchen, zoo men in den historiefchrijver 
den opzettelijken verdediger van het Godsbeftuur 
wilde zien; doch vraagt u zelve, of het u niet wél 
doet, zoo gij onder het lezen der gefchiedenis, ons 
willekeurig het geloof voelt oprijzen , dat geen toe. 
wal het beftuur hier beneden in’ handen heeft, dât 


eene hoogere magt hare voetftappen in de donkerheid 


verbergt, welke de lotgevallen der. volken omhult; 
en dat goddelijke wijsheid en liefde het menschdom 
tot het verheven doel zijner beftemming willen -op= 
voeren , en ziet, wat het Christendom. te dezen 
aanzien vermag in eenen BOSSUET, die met Zijnen 
adelaarsblik door den warklomp van menfchelijke 
driften, ondeugden , beroeringen en enkele deugden , 


welke de’ algemeene gefchiedenis vertoont, heens 
drong ; 


TOT DE FRAAIJE KUNSTEN ENZ 33 


„drong , en-alles toteen- geheel wist te: vereenigen, 
het. aanbiddelijk gewrocht van den Vader des 
„menschdoms. pa: abn MN 
En dit brengt ons van zelve tot ude laatfte- bijs 
-zonderheid, welke den invloed. vanhet ‘Christen- 
«dom opde fraaije kunsten en wetenfchappen aant 
wijst , namelijk „ dat het aan dezelve zulk eene 
rigting geeft, waardoor zij aan haar laatfte doel 
beantwoorden, AR rt 
Welk: eene waarde de oefeningen van: onzen geest 
op zich zelve ook hebben : zij zijn niet veel meer 
dan middelen, om ons-het oogmerk nader te bren= 
gen --waartoe … wij. door „den Schepper verordend 
zijn „als. wij ze met onze zedelijke vermogens 
‘vergelijken „> en dit oogmerk , “ het … beftaat in 
jets hoogers, dan in de ontwikkeling van ons ver= 
ftand, in-de uitbreiding van onze verbeeldingskracht 
en: in de- verfijning van ons, gevoel en onzen {maak 
het is gelegen in het eeuwig ware en goede ‚in de 
vorming van ons hart tot zedelijkheid sem inde 
verheffing van ons ganfche wezen tot geliĳkvormig» 
heid met den heiligen Opperheer, Alle kunsten en 
„weténfchappen bezitten #7 zoo verre derhalve flechts 
eene betrekkelijke waarde, en moeten” aan. het 
hoogfle dienstbaar gemaakt worden, Uit haren eigen 
aard rigten zij ’s menfchen fchreden reeds derwaarts; 
en volgde hij dit geleide, hj zou, ongetwijfeld 
zijnen blik leeren verheffen, en op de- bane der 
zelfsvolmaking vorderen. Maar veelal dwaalt hij van 
dit geleide af, blijvende ftaan bij het zigtbare; en 
yv. D. Je C bee 


'8j OVER DE BETREKKING DES CHRISTENDOMS 


„befchouwende en bewonderende de vormen, zonder 
‘tot den geest door. te. dringen „die daarin leeft. 
En zoo wordt die beoefening van kunsten en 
-wetenfchappen geboren „… welke het hart koud en 
“ongevoelig laat, of hetzelve ten hoogfte met eene 
fnelvliegende geestdrift en warmte voor uitwendige 
“grootheid en fchoonheid ‘bezielt. - Gij befeft ‘het 
‘onbeftaanbare hiervan, als gij het gemoed van den 
kunstenaar niet verzacht ziet door edele „ rein 
menfchelijke aandoeningen, als gj ‘ruwheid van 
zeden bij hem ontwaart, die de hoogfte fchoonheid 
door de lier, door het penfeel of den beitel wil 
‘uitdrukken 5 ja gij wendt u met verontwaardiging 
«van hem af, die bij de befchouwing van de heer- 
Jiĳke tooneelen ,‘ welke de natuur. en de wereld 
voor hem openen, van heilige gezindheden ver= 
vreemd blijft, en zijn hart niet vol van aanbide 
ding tot Hem verheft, die de eeuwigwellende bron 
‘en oorfprong is van al het groote en goede, 
Voor deze afdwaling kan het Christendom alleen 
den beoefenaar van kunst en wetenfchap beveilie 
gen. Geeft hĳj zich aan dit geleide over, dan 
houdt hij het groote doel van zijn aanwezen ‘fteeds 
voor oogen, en blijft. bewaard voor eene overdre- 
vene fchatting der gewrochten van zijn’ vernuft; 
de ftralen, welke zijn geest in duizenderlei rigtingen 
uitfchiet , zijn voor hem het licht op zijnen lee. 
wvensweg 3 het zigtbare wordt voor hem in den 
hoogften zin des woords een beeld van het on- 
zigtbare;’ hij ziet, in alles wat hij isen wat hem 

é | _om- 


&, 
k 


‘TOT DE FRAAIJE KUNSTEN ENZ 35 


“omringt, ‘het afdrukfel- van eene: oneindiges magt» 
wijsheid en goedheid, en reine gezindheden , verr 
hevene: befluiten. doorgloeijen zijn, binnenfte, hem 
opvoerende tot den Heiligen zelven, wien zijn 
oog niet aanfchouwt, “maar wien zijn. hart gevoelt 
en aanbidt. Fot 

Het is geene mikwonidie rte ‚ die mij 
zoo doet fpreken M, H. H.5 neen „de ervarenis vers 
blijdt en verheft ons-door voorbeelden „ welke dat 
verband op de treffendfte wijze flaven. Een NEWTON 
en een BOYLE voelden hun hart van zulke heilige 
gezindheden doordrongen, als zij, van hunne vere 
hevene befpiegelingen over de hemelbollen, die 
hun geest had gemeten, en over de elementen , 
die hunne hand had gewogen en ontbonden, tot 
de aarde terugkeerden ; een HALLER „ een LEEU- 
WENHOEK en een BOERHAVE Vonden in de won= 
deren van het menfchelijk ligchaam en van de dies 
ren- en plantenwereld voedfel voor hunne gods= 
vrucht; een DE GROOT, Een BONNET en een VAN 
SWINDEN vertoonden nederige en flandvastige vroom= 
heid als eene fchoone vrucht van hunne kennis 5 
terwijl een GELLERT En ADDISON, ECN VAN ALPHEN 
en rerrH door zuiverheid van zeden bewezen , 
dat de ware kunst van uit den hemel is gedaald en 
ten hemel opleidt. 

Edele en goddelijke geest, dien wij hier ont- 
moeten | _Deszelfs aankweeking zij en blijve ons 
doel, Medeleden! Wij behooren tot eene Maat- 


fchappij, die aan de Letteren en Kunsten offert; 
C 2 maar 


| 


86 OVER'DE BETREKKING DES ‘CHRISTENDOMS ENZ. 


“maar brengen wij haar onze offers met reine han- 
den 3e zuiveren en veredelen wij onze verbeelding 
enons gevoel door de kracht, die van het Chris- 
tendom uitgaat, en wij zullen door:onze pogingen 
bewijzen „dat er cene groote. harmonie. beftaat tus= 
fchen onze vermogens, ja dat zij alle in één punt 
zamenloopen ; “in zedelijke wolmaking „het fierâad 
en de “kroon: van «den mensch, die naar het beeld 
van den Heiligen gefchapen werd. | 


IL 


GESCHIEDENIS. 


linda ONE R, 


Ar 


ÄLFRED DEN GROOTEN, 


| 


(KONING, VAN: ENGELAND, 


ALS VOORBEELD, VAN EEN VOLMAAKT 
REGENT EN GROOT MAN; 


DOOR 1 oeh 
N. G. VAN KAMPEN. htt 


Ee | 


He is in de beoefening der Gefchiedenis eene 
der aangenaamfte verrasfingen , na lange rijen. van 
onbeduidende vorsten, nietsdoende koningen , woeste 
veroveraars „ of oorlogen ; waarin menfchenbloed 
om beuzelingen” verfpild werd; te zijn doorgeworse 
teld; —eensklaps een” man -voor-ons 1e zien, die 
niet alleen held, ter verdediging van zijn vaderland ; 
maar ook weldoener en wetgever van hetzelve , die 
vader des volks, befchermer en vriend der letteren, 
en tevens mensch wassin den edelften zin van het 
woord, de trots-en- het fieraad zijner eeuw; door 
tijdgenoot en nakomeling met verrukking befchouwd, 
Wij moeten bekennen, dat de drie jongstverloopene 
eeuwen ons wel enkelde trekken van dit verhevene 
beeld , maar fchaars het. beeld zelve vertoonen, 
Waar vindt men in dezelve den koning, den helds 

A4 den 


4O OVER ALFRED, KONING VAN ENGELAND, 


den, wetgever, den gelèerden, den, vaderlandfchen 
dichter, vereenigd ir denzelfden perfoon? Frebektr 
pe GROOTE was held, ftaatshuishoudkundige en 
wetgever tevens, mâat hij grondde zijne groôtheid op 
den landroof, met velen tegelijk op ééne vrouw ge= 
pleegds-… hij maakté middelmatige verzen in éene 
andere taal dan de “zijne „die “hij „werachtte. De 
namen van josePH in Oostenrijk, van LEOPOLD in 
Toscanen, worden met” eerbied genoemd; maar de 
_fmet der verdeeling van Polen kleeft op den eerften 3 
EN LEOPOLD” muntte. flechts in één vak uit, als wet- 
gever van zijn klein gebied, Maar het is juist in 
de middeleeuwen , en wel in het donkerfte gedeelte 
derzelven , dat wij mannen ontmoetten , tegen welke 
wij met verbazing en bewondering opzien. Gelijk 
devreiziger , die in eenen duisteren , buijigen-winter= 
nacht; waar niets zijn pad verlicht, en de ftorm 
rondom. hem: giert „eensklaps de maan uit de dikke 
wolken ziet breken die „ terwijl de, ftorm bedaart 3 
met „haar vriendelijk licht den wandelaar befchijnt; 
düs is onze -gewaarwording „wanneer. wij in de 
eêrfté. groote volksverhuizing eenen —THEODORIK 4 
wanneer” wij later bijde ruwe Franken eenen KAREL 
DEN “GROOTEN; bij de onbefchaafde Sakfers eenen 
ALFRED ontmoeten. „Het was mijn oogmerk ,-w den 
laatstgenoemden ; verreweg «den edelften” der dries, 
âls. voorbeeld van een volmaakt regent en groot mûn 
in eenige bijzonderheden te „doen: -kennens1.. as 
vorst, IL, als letterminnaar , en dan Us de redenen 
aante wijzen , hoe dit-alles zich, en wel in die eeu“ 
wen, in éénen. perfoon kon vereenigeu „ en waarom 
zijn 


ALS” VOLMAAKT REGENTEN GROOT MAN, 4L 


zijn voorbeeld toch-zoo weinig invloed op zijn ” 
had na zijnen-dood,: 


L. Gelijk de goede keizers des Romeinfchen rijks 
van NERVA-tOt MARCUS AURELIUS , Volgens GIBBON , 
het gelukkigfte tijdvak der Gefchiedenis. beflaan , 
te meer „— envdit mérkt ‘GIBBON niet aan ‚ — ome 
„dat het Christendom destijds in. zijne, grootfte zuis 
verheid. bloeide „zoo mag „men het einde der 
megende „ en: het begin der tiende eeuw na onze 
jaartelling „als. het „rampzaligfte tijdvak: in de lots 
gevallen «der menschheid „ althans-voor „Europa; 
befchouwen. Van drie zijden, het Noorden, Oos- 
ten en Zuiden, drongen allesverwoestende fcharen 
in Ewropa, eene nieuwe volksverhuizing, maar. nog 
wernielender- dan: de « vorige „ omdat de invallende 
benden zich niet in het-land vestigden „ maar jaarlijks 
hetzelve afliepen en den buit naar hunne roofnesten 
feepten. Wij kunnen ons daarvan. eenig. denkbeeld 
maken door de vooronderftellings dat de Barbaren 
van Algiers en die van. Konflantinopel , niet weêre 
houden door Europifche legerbenden ‚-hunne horden 
in. onze vreedzame gewesten. uitbraakten „, de, weer= 
bare “manfchappen- tot den dood , de vrouwen en 
kinderen’ tot een erger lot dan den dood, tot fla= 
vernij onder. de. zweep hunner. opzieners doemden, 
Zóór vielen de Hongaren in. Duitschland en Lualië, 
de’ Noormannen in Enscland ‚Nederland en het 
westen, van: Frankrijk, de Saracenen in „Sicilië, 
draliësen het, zuidelijk Frankrijks, zij.zetteden zich 
vast-aan de, Rhône ; en blaakten en. plunderden tot 
TE C 5 in 


42 OVER ALFRED, KONING VAN ENGELAND 


in Zwitferland ;-de Noormannen belegerden Parijs, 
en in dezen baiĳjert van’ verwoesting’ en ellende 
gingen zelfs de kiemen van befchaving die KAREL 
DE ‘GROOTE geftrooid had, verloren. 

‚ „Ook Engeland deelde’ rijkelijk in deze onteiter. 
De Deenen ; een gedeelte der Noormannen , destijds 
even zoo min als alle die andere Barbaren- doór het 
gezegende Christendom verzacht” * vermeesterden 
bijna het geheele Noordoosten des ‘rijks. Met drie 
honderd roöffchepen geland , verbrandden zij Londen 
en Cantorbury, et zelfs hunne volkomene neder= 
laag fchonk geene rust aan het rijk.” Gelijk bĳ de 
{lang van Lerna fchenen , voor elk geknot hoofd dier 
vêrrielers, ‘zich honderd anderen in het veld te vere 
toonen. De koning rruerreD fneüvelde in het 
jaar 871, en liet aan zijnen broeder ALFRED » een’ 
twee en twintig jarigen jongeling, het diep gezon- 
kene rijk, éene weinig begeerlijke erfenis „ achter. 
5 Arrrep behoorde “tot de vereenigde natie der 
Anglo-Sakfers, Duitfche volken , door eenen twee 
en dertig jarigen oorlog tegen de inlandfche Britten 
gehard , maar bij welken door den invloed des 
‘Christendoms, en door de poëzij, welke zij mise 
fchiën van hunne oude Bardenù geërfd , of van hunné 
vijanden. hadden overgenomen „ eenige beginfelen 
van befchaving beftonden. De jonge ALFRED fcheen 
echter doorde ftormen' des oorlogs woor altijd’ van 
die befchaving uitgefloten. In zijn twaalfde jaar kon 
hij nog niet eens lezen. «Toen werd zijn groote 
‘geest eensklaps door het hooren van een gedicht ín 
zijne moedertaal gewekt. Hij: gevoelt een “nieuw 
Hi le 


ALS VÓLMAAKT REGENT EN CROOT MAN, 43 
' 


féeven in zijne ziel: de gegius ‘der dichtkunst ‘ont= 
wikkelde in ‘hém, zoo het fchijnt , ook de talenten 
van held en regents én-de eerfte jaren van zijn 
beftuur werden doorgebragt ín een’ altijd éervollen , 
fomtijds gelukkigen ftrijd “voor haardfteë en altaren, 
die echter, bij de telkens aangroeiende magt der 
‚ Heidenfche Barbaren-, nutteloos «was. Acht veldflas 
gen in één ‘jaar werden’ vergeefs geleverd, Wans 
heer "ook, zêgt Asser; de vriend van ALFRED, 
dertig duizend Barbaren op Eénen dag fneuvelden , 
200 “was “térftond- daarna dit aantal verdubbeld. De 
zaak des lands fcheen hopeloos. BURRED, ALFRED’S 
fchoohbroeder en hêer van een gedeelte des lands, 
zocht te’ Rome etne véilige fchuilplaatss anderen 
vloden: naar elders3 moedeloosheid heerschte alom. 

Arrred befloot, voor een’ tijdlang den ftorm te 
óntwijken , dien hĳj niet kon ‘doen zwichten. Hij 
vlood náar een moerâsfig , onvruchtbaar gedeelte des 
Jards, maar de lage flreken van Athelney , waar de 
vijand geene buit zou gaan zoeken. Eén geloofs 
waârdig fchrijver verhaalt hier twee bijzonderheden, 
waaruit men de diepe laagte, tot welke de koning 
vervailén waäs, en tevêns zijn hart kan beoordeelen, 
Verkleed als boer leêfde’ hij een’ tijdlang bij eenen 
zijner voormalige veehoeders „ waarvan de vrouw 
hém niet Kende. Deze gelast hem op zekeren 
dag, zorg té drâgen voor de ‘broodkoeken, die zij 
bakte , ‘en die , als het tijd was, om te keeren. De 
koning, wiens ziel met geheel andere voorwerpen 
bezig was, verzuimt dit’, en haalt zich daardoor, 
toen de broodkoek verbrand is, ééne fcherpc bea 


rise 


44 OVER’ ALFRED ;- KONING VAN ENGELAND; 


risping. wegens zijne ‚traagheid van deze vrouw op 
den „hals. Kort daarna, «in Athelney met zijne 
gemalin hereenigd zijnde, was hij juist bezig met 
lezen, toen eene arme … vrouw aanklopt, en „om 
een fruk brood vraagt. , De ‘koningin ziet den voors 
raad. ‚nas „zij, moet af laatfte brood aanfpreken. 
Hoe goedhartig ook, aarzelt zij, doch Arrrep roept 
wit: Hij, die. met. vijf „brooden en, twee visfchen 
vijf duizend mannen kon, voeden, kan ook aan,dit 
halve. brood. zijnen. zegen wel. fchenken!… Geef aan, 
deze. ongelukkige de helft van het brood. „En zij 
deed het. | 

De ftreek waarheen. ALFRED de phar ph geno= 
men had was. eene foort van eiland, rondom door 
ftilflaande wateren omgeven. … Hij deed. hetzelve 
bevestigen, en. flechts door eene. welverfchanste 
brug had men gemeenfchap met het vaste land, Van 
tijd tot tijd oefenden zich de Sakfers , door ,„geluke 
kige. uitvallen. De tijding. eener „overwinning op de 
Deenen ineen ander, gedeelte des, rijks, deed, den 
koning befluiten „eene: poging. te wagen, tot de. bee 
vrijding des lands,, Doch ‚vooraf moest, men.‚de, 
gefieldheid „des — vijands: befpieden.. Hij, vertrouwt. 
dit waagftuk aan-niemand, dan aan zich zelve. Zijne 
bekwaamheid „in -dicht- en, toonkunst maakt hij 
dienstbaar aan „het edelfte doels Verkleed als harp» 
fpeler waagt hij zich ‚te midden van, het leger, der 
Deenen, en, wint, door zijne, ongemeene bekwaame: 
heid in zang. en, muzik de. genegenheid „zelfs van; 
hunnen ‚koning. … Gelijk orPneus.wist, hij, dezes 


Wilden, ‚die weinig, van. roofdieren. verfchilden „en 
| hard 


a, 


ALS VOLMAAKT REGENT EN GRÓOT MANS 45 


hârd en gevoelloos’ warchi als rotfen,; te winnen, eff 
naar zijne toonen te doen luisteren, zoodat zij dent 
Bard vrijen toegang door het geheele leger vergun: 
den , waarin hij tijd en gelegenheid had „ hunne vol- 
komene gerustheid, vadzigbeid en de buitenfporig- 
heden , waardoor zij zich verzwakten, op te mer= 
ken, “Nu gaat hij heen, keert tot de zijnen in de 
moerasfen terug, moedigt hen aan door de trobste 
rijke tijding, dat flechts ijdele vrees hen een’ aanval 
op ordelooze, in zwelgerij gedompelde Barbaren kan 
doen uitftellen. Zij trekken heen; die getrouwen; 
en worden de kern van een leger, waarheen wel 
dra âlle de Engelfchen , door vreemde heerfchappij 
vertrapt-en vergruisd, in alle de geêstdrift der wa: 
derlandstiefde en van den haat tegen verdrukkers, 
toeftroomen. — ALFRED, met vreugdekreeten ont 
vangen; overvalt, (laat de Deenen, en drijft hen 
naar eene verfterkte plaats, waar zij, om aan den 
dood te” ontfnappen de: genade des overwinnaars 
moeten inroepen. 

Het is groot, een’ vijand in. den reetvaardigften 
oorlog te overwinnen; het is grooter, dien vijand 
met menfchelijkheid. te behandelen; hetis het werle 
van een? halven God, wilde verdrukkers, die niet 
dan roof , moord, verwoesting of brasferij ken= 
nèn, tot ftille, gezetene , gehoorzame en befchaaf= 
de menfchen te maken. En dit heeft ALFRED ge- 
daan! — «De Deenen, tot het uiterfte. gebragt i 
__fmeekten hem om het-leven , en om vrijen aftogt 
naar huis. Een gewoon mensch zou deze gelegen= 
heid, om de-tallooze rampen, door dit volk aan zijn 

va- 


46 OVER ALFRED; KONING VAN -ENGELANDs: 


' 


vaderland gebrouwen; te wreken , niet hebben vere 
zuimd, en hij zou ligt ín de herhaalde meineeden 
van dit volk, in deszelfs, zoo het fcheen , ontem- 
baren aard, bij zijne tijdgenooten-. gewis, en ook 
bij het nageflacht. misfchien, vergiffenis hebben 
gevonden, . Doch ArLFrep verfmaadde die wraak , en 
dacht op een edeler middel, gebruik van zijne zege 
te maken. Hij wist, dat om de Barbaren te befchas 
‘ven, geen beter middel beftaat, dan het Christen» 
dom; en is deze waarheid federt zijnen tijd niet 
door ontelbare proeven bevestigd? Om nu niet 
eens van de fnoodheden te fpreken , die de Chris= 
telijke Godsdienst bij de zoo hoog geroemde, en 
toch zoo wreede Romeinen heeft afgefchaft , — wie 
noemt de volken ops; door dezen Godsdienst aan de 
barbaarschheid onttrokken 2 Vloeide in dit ons 
thans zoo gelukkig Nederland , vloeide in Duitsch- 
land en het geheele Noorden geen menfchenbloed 
op de altaren van THoR en van WODAN, gelijk in 
de bosfchen van Polen en Rusland woor het af» 
godsbeeld van den dondergod der S/avoniërs? Voert 
zelfs nu het Christendom, waar het zich door den 
dienst der zendelingen vertoont, niet landbouw en 
huisfelijkheid met zich, in plaats van de zwervende 
levenswijs der Barbaren ? 

‘Het zijn deze bedenkingen , door welke ook, 
honderd jaren vóór ALFRED, KAREL DE GROOTE 
werd aangezet, om de Sakfers met geweld, en door 
vrees voor den dood, te bekeeren. Arrren fteekt 
ook hier boven den grooten Frank zeer verre uits 
Hij gebruikte geen’ dwang, doch gaf aan de overs 

ef Won= 


ALS: VOLMAAKT. REGENTEN GROOT MAN: 47 


rd 


‘worinelingen de keus „…om. of te, vertrekken, of in 
het land te blijven: doch de laatfte moesten in, den 
doop hunnen bloedigen Godsdienst, die alle gru- 
swelen wettigde , afzweeren, en de leer van CHRIS= 
“rus belijden. De koning der Deenen met zijne 
edelen en het meerendeel van zijn volk verkozen 
‘het laatfte. Arrrep zelf ftond als getuige over 
shunnen doop, nam zijn’ gewezen’ vijand als zoon 
vaan „ en fchonk ‘hem twee verwoeste en bijna ont- 
volkte „gewesten van. Zugeland , om die met de 
zijnen te: bouwen: Alle Deenen werden met de 
Engelfchen gelijk gefteld voor de wet. Zij bleven, 
na nog éénen fpoedig gedempten opftand , waarin 
ALFRED heilzame geftrengheid betoonde, gedurende 
zijne geheele regering, en ook nog een tijdlang daar- 
na, gehoorzame en geruste bewoners des rijks; en 
dit voorbeeld „ zoowel van betoonde kracht als toe- 
gevendheid , werkte. zoo fterk , dat latere fcharen 
‚van Noormannen, bevreesd door de magt van En- 
gelands koning, liever zijn: rijk lieten liggen , om 
zich op de flecht verdedigde kusten van Nederland 
en Frankrijk te werpen ! | 
Dit laatfte oogmerk bereikte hij deb: een miidek, 
hetwelk hem reeds te voren gediend had, om den 
nog in het land genestelden vijand te fnuiken. Het 
was eene zeemagt van honderd twintig fchepen , de 
eerfte, die Engeland. bezat, en het voorfpel dier 
‘houten muren, waarop het zich nog zoo zeer, boven 
alle volken der aarde, verheft. Hij had zich in 
den beginne zijner regering: van de fchepen der 
zeeroovers moeten. bedienen. Thans bouwde hij 
| zelf 


48 OVER ALFREDs KONING VAN ENGELAND 5 


zelfs groote fchepen „ verbeterde tot dat einde den 
fcheepsbouw , moedigde zijne onderdanen aan, en 
lokte- Friezen. en andere Nederlanders: tot zich» 
welke aan ‘de Noormanfche roovers den buit van 
Frankrijk ontrukten, Zijne. milddadigheid: en bee 
krompenheid verrigten dit wonder. Niet alleen zijne 
landslieden ‘toch en de Heidenfche Deenen ;’ maar 
ook , volgens zijn’ tijdgenoot en levensbefchrijver, 
Friezen , Franken „ Walen , Celtifche Britten en 
Schotten , edel en onedel, onderwierp zich van zele 
ve gewillig aan zijn beftuur, en die allen regeerde „ 
beminde , eerde en verrijkte hij met geld en gezag, 
Zoo, doch met minder waarheid, getuigt XENOPHON 
wan “CYRUS, dat vreemde volken, die hem nimmer 
gezien hadden, hem gewillig ten dienst ftonden. 
Zoo was ALFRED in de buitenlandfche betrekkin= 
gen zijns rijks , en. toonde wel door dien diepen 
rede, ‘dien hĳ zijn land deed genieten , dat- hij 
het heldenzwaard flechts zins ondanks had uit de 
fchede getrokken, Niet minder groot was hij in het 
binnenlandfche « befluur van zijn rijk , als ftaatse 
beftuurder en wetgever. | 
Het eerst hield hij zich bezig met het herftel 
der verwoeste fteden , vooral van: Zonden. Hij 
deed zijne onderdanen, in ftaat de wapenen te dra= 
gen, opfchrijven tot den krijgsdienst, doch-vergde 
geene oorlogsverrigtingen, die den landbouw konden 
benadeelen 3 “flechts een gedeelte der. opgefchreves, 
nen moest beurtelings tot den krijgsdienst gereed 
zijn; het overige liet hij voor de werkzaamheden 


des gemeenen levens achtere Op deze wijze gelukte 
het 


ALS” VOLMAAKT REGENTEN GROOT MAN, 49 


het hem altijd--den- vernielenden- vijand uit hef 
Noorden te: kunnen wederftaans ” Doch van binnèn 
was shet „larid-in -dén* treurigften toeftänd. De lang 
envdikwijls beroofde inwoner zwierf behoeftig om 
emswérd; van geplundêrde , uit wanhoop plunderaars 
Daârbij was het lande wel: van,de legers „maar ‚niet 
vande enkelde partijen der” Deenen: bevrijd „die 
onophoudelijk. ftroopten’ en moordden „ zonder dat 
eenige « intigting- van -buitenlandfche. veiligheid: hen 
kon betrappen of. (tuiten. bei Mii 
vsIn-dezen {tand van zaken was ALFRED nholeus:- 
fonimigen de uitvinder, volgens. anderen. flechts-de 
vernieuwer center. orde. van zaken , wier voortreffes 
lijkheid «daardoor gebleken isdat zij, in weerwil 
aller. veranderingen , waarvan Engeland, meer dan 
eenig rijk: van- Zuropa, het tooneel is geweest, nog 
totsop „dezer dag 4: in- zeker opzigt in ftand-is ges 
bleven,;-Hij verdeelde het land in graaffchappen # 
dezê-wéder in honderden en tienen; of kleine afs 
deelingen- van-tien- huisgezinnen , elk onder één 
opperhoofd ; die voor alle misdrijven, in dit hons 
derds of tiental bedreven; verantwoordelijk was , 
indiende misdadiger niet kon worden gevondene 
Elk, wie zich niet in deze sieren deed-infchrijven « 
werd zwaar „geftraft 3 en „niemand kon van- woons= 
plaats veranderen ; zonder daarvan: aan--het oppere 
hoofdkennis te, gevens . Dus ftond jeder niet alleen 
voor zichzelve, maar ook voor zijne naburen ins 
de natie bezorgde-hare eigene-politie, en de koning, 
voerde flechts- het oppertoezigt over ‘het. geheele 
immers „ de gefchillen in eene kleine gemeente. vam 
V.D. 1. D tice 


BO OVER ALFRED, KONING VAN: ENGELAND’, 


tienen werden ook door die gemeente zelve beflist 4 
of, in geval van: beroep, naar de Aonderd gebragt, 
alwaar twaalf vrijmannen , uithet wolk. gekozen, 
maandelijks bijeenkwamen „ en na afgelegden eed uite 
fpraak deden over het pleit, door den Aonderdman ss 
ôf ‘het opperhoofd der honderd; geëischt. Ook 
ieder. graaffchap had ‘weder zijne afzonderlijke. regts 
bank , onder-een’ door den koning gekozenen regter 
Òf fherif ; doch ‘alwaar ook de uitfpraak door lieden 
uit het volk moest gefchieden, Wie ziet hier niet 
de inrigting der jwrys of gezworenen , die, negen 
honderd jaren na ALFRED, naar het vaste landis 
overgebragt, en daar door fommigen als het meestera 
ftuk der Wijsbegeerte “geroemd wordt 2--Dit- is! al« 
thans: zeker, dat men blijkbaar in ALrreDs wetges 
ving de ftrekking befpeurt, dat de natie zich zelve 
bewake en befture , zonder in de banden eerier 
geestverftikkende pofitie te worden bekneld. En 
welke fchoone vruchten heeft dit voor Engeland 
fiet gedragen! Is de natie aan deze: vrije inrigtine 
gen niet die zucht voor onafhankelijkbeid „die: vas 
derlandsliefde , dien volksgeest verfchuldigd „ welken 
dezelve zoo lang” boven de meeste natiën vn Eu 
zopa heeft onderfcheiden % 
Maar. het was ALFRED niet genoeg „ flechts- de 
wijze van regtspleging en uitvoering der wetten te 
gegelen., Hij bragt zelf eene verzameling van wetten 
fot fltand, die thans verloren iss doch welke men 
äls den grond{lag van het tegenwoordig nog: in 
zwang zijnde: Engelfche landregt befchouwt, “Hij 
oan den ‘adel aan tot de oefening en, kennis 
di ‚ der 


ALS °VOLMAAKT/ REGENTEN, GROOT: MANG; 51 


dér wetten} hij koos de: graven en fAerifs uit de 
bekkwaamfte lieden ‘en waakte geftrengsover. devine 
ftandkouding; zijner verordeningen, en de handhaving 
vam het regt. Des-goede „de menfchelijke. ALFRED 
was’ onverbiddelijk omtrent regters; dieveed-en pligt 
verzaaktens en de vgefchiedenis>verhaalt ‚dat, hijsin 
één jaar vieren” veêrtig:„derzelve sdoor--den ftrop 
deed ter dood brengen, “Zelf behield hij -zich-de 
beflisfing in-het hoogtte- beroep-voor, en liet. zich 
door -de menigte - van - zaken > dier:aldus: tot heat 
‘kwamen s-niet affchrikken. « Door alle deze, middelen 
werd: binnen de, twintig jaren die. na ‘de. nederlaag 
der Noormarnnên-tot den, dood. van ALFRED verliëe 
pes, de orde, rust:en veiligheid. op eene wijze 
herfteld ;-waarop het tegenwoordige Engeland „in den 
hoogften bloei: van: befchaving etn welvaarts zich 
geenszins,-beroemen kan, Er werden gouden „arme. 
rìngen “bij den grooten:weg opgehangen ; men ging 
heen, en, liet die ‘ter prooi aan „de. voorbijgangers’ 
doch: niemand had het hart ,-zich „daarvan meester te 
maken. -De reiziger „ die: des avonds eene (om geld 
op ’sheeren wegen’ verloor „was zeker, dies des 
anderen -daags-weder ste hebben. 

‚Dus had de edele koning de veiligheid aas ef 
teven , ‘maar hij wilde «ook de welvaart herftellene 
De rijkfte bron derzelve , den koophandel, begund= 
figde hij uit alle- zijne magt. Hij beloonde rijkelijk 
allen , dierin. zijm rijk fabrieken of manufactnren 
_veanleidens, het vzeveride gedeelte van zijn inkomen 
„bewaarde hij voor „de herbouwing van het vervallè- 
read en hij dreef: handekin de Middellandfche zee, 
Nt Da ca 


83 OVER: ALFRED,” KONING “VAN ENGELAND 4 / 


en tot índidië.» Het:is merkwaardig, dat dezelfdé 
man „ die-de grondlegger was: der -Engelfche regts-. 
pleging; hunner burgerlijke vrijheid en van hunne 
zeemagt, ook reeds dat gewest ‘deed “bezoekens 
waarin «zij tegenwoordig een rijk van zestig -millioes 
nen … onderdanen:-bezitten. « … Gezanten van dezen 
koning „bezochten „de -overblijffelen van „den heiligen 
THOMAS in Jndië, waar die: Apostel volgens de 
Överlevering den „marteldood ‘had geleden; en zij 
keerden terug met eene-lading paarlen en-fpecerijen. 
Indien ook; “gelijk” de geestrijke — crBBON” bijnd 
vermoedt „hunne reis zich niet” verder; dan ‘tot 
Egyptehad: vuitgeftrekt 5 en hunne lading -dááf ops 
gedaan was, zoo is-ook dit reeds zeer:veel, wans 
meer: mên den toeftand van het bijna tot barbaarsche 
heid vervallêne Engeland. vóór zijn beftuur „enden, 
toeftand derfchéepvaart in die eeuw overweegt; 
z.Voor rde. ‘binnenlandfche welvaart werd: gezorgd ; 
door: de natie; zelve; gelijk: voor hare: veiligheid:, 
dus“ ook : voor” hare ‘belangen, te doen” waken: 
Behalve eenen geheimen raad , uit ALFREDS bijzon« 
dere vrienden, eenen. ftaatsraad 5 uitde voornaamfte- 
des lands beftaande „was «erveenesvergadering „die 
shet volk vertegenwoordigde, zonder eénigen invloed 
des konings; en jaarlijks te Londen, welke ftadyde 
koning tot zijnen rijkszetel-had--verkozen ,- bijeen= 
kwam, onder den Angel-Sakfifchen naam van -Ji/ifn 
stenageimot „ of Vergadering der Wijzèns > ALFRED 
‘begreep „ dat zijn troon-het ftevigst en veiligst’ zou 
-ftaan , wanneer? hij-dien, vestigde op seéne vertegerie 
“woordigende. regering, «op de aloude ‘regten „des 
iz ï 8. U volks. 


ALS “VOLMAAKT/AREGENTEN, GROOD, MAN, 5 


volks: „Doch hijwas te verftandig ‚, eene „geheel, 
nieuwe” ftaatsregeling: in te „voeren ‚met. wier grone, 
den zelfs zijn. volk onbekend was, Integendeel, hij, 
gróndde zijn geheele ftelfel op de. aloude regeringse, 
wijze-des volks, met die veranderingen en, wijzigin= 
gên :flechts , welke zijne eeuw en ’slands-nieuwe, 
betrekkingen vereischten. ned Hisbtstar os 
“Zoo: was. dan Engeland «onder ALFRED. tot eenen, 
ftaat van voorfpoed gebragt, „dien. het, voorheen 4, 
althans federt de volksverhuizing, niet „kende , -€n‚ 
eerst-ruim vijf eeuwen later-onder zijnen EDUARD 4, 
misfchien. flechts „gedeeltelijk, - terngbekwam. … De, 
groote man zette aan de wonderen eener dertigjarige; 
regering de kroon op- door. zijnen. laatften. wil, 
waarin die»gouden: woorden ‚voorkomen : De, 
Engelfchen. behoren. z00 ved te zijn, als, hanne, 
versen brow Rsodâtan sE T 40 vb Atie 
IL Men heeft-meermalen gezien, dat ongelet= 
terde. vorsten vaderen huns- volks waren’, en dat; 
tirannen--de wetenfchappen begunstigden of zelfs 
beoefenden, doch men. zal moeten. erkennen, dat, 
voorbeelden van. dezen. aard zeldzaam zijn. De, 
geest- en hartbefchavende en verzachtende invloed, 
der: letteren heeft zich. in zeer, vele voorbeelden; 
ook-op den troon, op de luisterrijkfte. wijze, doen. 
zienz-en federt vireiLius de vriend van Aueustrus, 
was „_ werd. de moorddadige drieman „de. vader. des 
vaderlands. In ALFRED zien,wij daarvan een an 
en allerfchitterendst bewijs. … | Wieten 
dek is edel, wanneer een vorsts gelijk FREDERIK, 
D 3 DE 


B OVER ALFRED, KONING VAR EROELAND 


Pe GROOTES in eene befchaafdereeüw Kennis zoeke 
wän geleerden en letterminnaars’,” en “vande gele 
genhedén, hem in dé ruïmfte mate-geboden ; tot 
Ontwikkeling zijner geestvermògens  gebrûik -traakts 
Dock , wanneer een” koning ‘in eene barbaarfche 
éeuw”, in een verwoest en ‘telkens befprongen land, 
te midden’ van het gekletter: der wapenen: ério het 
gijpen der faatszorg , zich zelve tot den’ eerften 
dichter én geleerde van zijn waderland vormt, dart 
rijst ónze bewondering over” zulk ‘een verfchijnfel. 
ten top. Arrreb was in dit geval, Wij zagew 
réeds „dat hij tot zijn twaalfde jaar zelfs van die 
Kundigheden, welke het armfte kind bij ons niet bea 
hoeft te ontberen, geheel verftoken was. Niemand: 
Was er in Engeland in ftaat, hem inde vrije kuns 
ten te onderwijzen: wat zeg ik , naauwelijks nies. 
_mand, die het Latijnfche misboek verftond! Maar. 
hij kende toch Bardenzangen in de volkstaal van 
buitens en zelfs in zijne oorlogen, te midden. der 
legerplaatfen , liet hij zich door de geleerden die? 
hij van alle kanten tot zich ontbood, voorlezen en’ 
uit het Latijn voor hem overzetten; doch het duure 
de tot zijn négen en dertigfte jaar, eer hij de Latijn” 
{che taal in zoo verre’ magtig was, dat hij zelf 
daaruit kon vertalen. Imtmers, hij begreep het aam 
zijne vaderlandíche taal verfchuldigd te zijn; dezelve 
úit de befchadfde letterkunde der Romeinen te ‘ver= 
rijken. Die taai was ‘het Angel-Sakfisch , 
moeder van het tegenwoordige Engelsch; nog niet 
onkenbaar geworden door dien drom van uitheemfche 


woorden, welke de verovering door de/Noormáätinen 
" daare 


ALS “NOLMAART/REGENT EN! GROOT MAN 785 


daarin: federt met geweld heeft ingevoerd. Hoezeer 
sdezelve naar: de onze- geleek , kan men opmaken 
wit. de- vermelding van een werkje „ door ALFRED 
opgefteld ; en, zegt de -Latijnfche  gefchiedfchrijver., 
door hemin zijne landtaal RANoBOEK genaamd. 
… Dit handboek was “uit. Bijbelplaatfen zamengefteld. 
Reeds: bij onderfchéiden - gelegenheden. zagen wij 
(ALFREDS godsdienftige. denkwijze, . Dezelve, zou in 
eenen koning: van. die eeuw. niet te verwonderen 
geweest zijn, indien ‘wij door Godsdienst, (lechtë 
waarneming van uiterlijke : plegtigheden verftondens 
Maar fchoon ALFRED ook deze niet “verzuimde; 
fchoon hj zich met eenvoudigheid des harten aan 
zijne „kerkleer hield’, en verfcheidene verwoeste 
kerken herbouwde „ ja door’. zijne fpaarzaamheid 
genoeg overhield, om de Jéruzalemíche gemeente 
rijkelijk «te onderfteunen ; en met prachtige kerk- 
gebouwen te verfieren, hoewel hij de afgebrokené 
verbindtenis met Rome, die destijds voor de befchae 
ving van zijn land nuttig was, herftelde, en- ook 
derwaarts gefchenken zond; — het was er verrê af; 
dat. Godsdienst bij hem uit kerkgebaar-zou hebben 
beftaan. Overtuigd, dat men Gode best dient, door 
de menfchen te zegenen, was hij weldadig jegens 
de armen, aan welke hij het achtfte gedeelté zijnet 
inkomften deed uitreiken3 hij ftichtte en onderhield 
van een ander achtíte. gedeelte. eene hoogefchool-te 
Oxford , waarheen: hij de geleerdfte mannen van 
zijnen tijd lokte. en- waarop. de. beginfelen der.bee 
fchaving in het verwilderde land zouden onderwezen 
worden. Een vierde:gedeelte zijner inkom(ten werd 
di D 4 tot 


256 OVER ALFRED ‘KONING (VAN (ENGELAND 5’. 


tot-onderhoud.van geestelijken’ beltemds en vande 
soverblijvende helft befteedde- hij: twee-sderden woor 
het onderhoud - van /vreemdelingen „ “die »hij naar 
sEngeland lokte , “tot onderwijs en opwekking van 
naijver. bij zijne onderdanen , en aan openbare wete 
ken en gebouwen. tot algemeen nut «en vermaak. 
Slechts één, zesde gedeelte behield hij dus voor 
zich: en men bedenke wel, dat dit flechts- de “in= 
skomften zijner domeinen „waren „ en dus nietde 
fchat van den ftaat. De fchoone vruchten “dezer 
werkzaamheden zijn twee fteden geweest die in-de 
_gefchiedenis der “menschheid, der befchaving én 
der geleerdheid als twee flerren der. eerfte grootte 
zullen fchitteren: de „wereldftad Londen, en de 
akademieftad Oxford! lin 

Doch niet te vrede metde aanmoediging vat 
kunsten en wetenfchappen , wilde hij die ook zelf 
beoefenen,” Reeds hebben wij van zijn handboek 
gefproken, - Hij vertaalde „ te midden der krijgs- en 
ftaatszorgen „ de Kronijk «van BEDA ; omtrent’ de 
vroegere gefchiedenis van zijn land; die van orosrus 3 
gefprekken-van- Paus GREGORIS, de verbroosting 
der wijsbegeerte van BoëTHIUSS ja hij zoude fabelen 
van rsopus uit ‘het-Grieksch hebben ‘overgebragt, 
Maar hij was “geen. bloot vertaler. Vóór-zijnen. 
orosius vindt men een kostbaar gedenkftuk voor de’ 
aardrijkskunde der middeleeuwen, de flotfom- der 
ontdekkingsreizen , welke ‚op AuFREDs last in, het 
moorden van Europa, doorhem Germania genaamd 5 
werden gedaan. …-Hij: zond namelijk twee bekwame 
mannen „/OTHER: en geeneen s Maar Noorwegen em 
‚03 het 


ALS /VOLMAAKTY REGENTEN GROOT ‘MAN. 57 


‘het noordelijk’ Rusland, en deedser- de Engelfchen 
die landftreken kennen, welke zij eerst na! bijna: zer 
ven eéuwen- wêdervonden , ook naar Deenemarken en 
Pruisfen; zelf voegde hij bij hun reisberigt eene. 
befchrijving van Dwitschland ‚en dit alles:te zamen 
în de eenige veilige ‘bron, die wij over den toeftand 
dier landen in {de vroegere middeleeuwen bezitten: 
Men moet ‚de. diepe onkunde der ijzeren. negende 
eeuw, waarin vooral-de aardrijkskunde geheel-in het 
duister lag ,- bij „de -waardeerings van ‘dezen arbeid 
des grooten :mans- niet uit-het oog verliezen. «1 
‚„Door deze vertalingen en eigene werken- vormde 
‘hij zijne ruwe taal, zoodat zij, volgens den geleere 
den: fpraakkenner jounsonN, nu in ftaat werd alle de 
gevoelens. van een befchaafd volk uit te drukken: 
Bij de Voorrede voor zijne vertaling van -GREGOS 
RIUS, die’ ons de tijd heeft bewaard, gaf hij -dit 
zelfs als eene zijner bedoelingen op. Na de diepe: 
onkunde , waarin «hij de natie in het begin’ zijner 
regering vond, te hebben gefchetst „ eindigt hij dus: 
„ Weshalve ik het best keur, eenige boeken, die: 
„ ìk het noodzakelijkst acht, dat van-allen-wordeni 
# verftaan , in-de taal, welke ieder begrijpt, over 
zy te brengen, om dus te bewerken, (hetgeen zes 
s kerlijk met den zegen van God, en behoud van: 
„ den vrede wel tot fland zal komen) dat de ge» 
„ heele: Engelfche jeugd „ vooral: die. ‚der vrije erb 
„bemiddelde lieden, “tot het leeren- der letteren, 
» worde opgeleid; en dat;zij eerst in geene kunst 
sy Onderwezen worden, vóór dat zij Engelfche ‘boes 
s ken kunnen lezen. Daarna kan men diegenen» 
sa D5 kk die 


58 -OVER ALFRED, KONING VAN ENGELAND’) 


5 "die tot hoogere weêtenfchappen bèêftemd zijn; ook 
% inde Latijnfche “taal onderwijzen.” aclweih 

‚Het zal u-natuurlijk bevreemden, hoe een koning 
beer tijdvak van dertig jaren (want hìj beklaagt 
zich -deerlijk , in ”zijne-jeugd geen’ onderwijzer te 
hebben’ gehad) zoo veel kon tot ftand- brengen. « Hij 
gebruikte “daartoe een middel, hetwelk voor ons 
allen toegankelijk: is, doch door de minfte gebezigd 
wordt: wijze en doelmatige verdecling van zijnen 
bid, Zie hier: ‘het doors hem “gebezigde middel, 
De uurwerken” waren nog onbekend; doch, «de 
behoefte der naauwkeurige tijdsbepaling gevoelende „ 
deed ALFRED waskaarfen maken „ volkomen in lengte 
en “zwaarte gelijk aan elkander, en waarvan elke 
vier uren brandde, Deze plaatfte hij in-lantaarnen ; 
doch niet van het toen almede nog weinig bekende 
glas, maar van fijn gefchaafd , en dus doorfchijnend 4 
runderhoren. Zoodra eene dezer kaarfen uitgebrand 
was „ werd eene andere opgeftoken. Volgens deze 
aanwijzing verdeelde hij: elken dag in drie gelijke 
deelen , _ waârvan hij-acht uren aan godsdienftige 
befchouwingenven de letteren „ acht aan de bezig 
heden „vari: zijn rijk, en acht aan de behoeften des 
ligchaams; voedfel , flaap , en misfchien ligchaamss 
oefeningen „ toewijdde. , 

‚Doch “zelfs met deze wijze verdeeling fchijnt hets 
dat flechts- een man van reuzenkracht en nooit 
gekrenkte gezondheid in ftaat zou geweest zijn tot 
Zoo vele ; ven velerlei werkzaamheden , in eenen, 
_ Bechits twee en vijftig jarigen leeftijd, En hoe rijst 


gam niet onze bewondering ten top , „wanneer ons, 
de 


AIS VOLMAAKT REGENTEN GROOT MAN 59 


de gefchiedfchrijvers melden; dat'hij.,- reeds-in de 
jeugd aan pijnlijke “kwalen ter prooije „ sfedert zijn 
twintigfte tot zijn wijf en veertigfte jaar, en waarfchijns 
lijk tot aan zijnen’ doods bijna-geen uur vrij was vam 
pijnen , door een ongemak, hetwelk de gebrekkige 
heelkunst dier tijden niet te genezen vermogt ‚en 
hetwelk hem, met flechts korte: verademingen; dag 
en nâcht martelde, En toch. was deze lijder de 
herfchepper, de redder, de vader zijns volks , de 
vriend van God en menfchen! «Zijne fmart, verre. 
vân hem wrevelig , misnoegd, of tot den arbeid. 
óngefchikt te’ maken , deed ‘hem integendeel -met 
verdubbelde infpanning werken, om hier op aarde 
de gegevene taak af tedoen, Hij wist de plaats; 
en-vestigde dagelijks op haar zijne blikken , waar 
hij rust en belooning genieten zou voor zijnen 
arbeid, - | | 


UI. Zoo hebben wij dan eenen man in zijne 
daden en karakter befchouwd, wiens wedergade de 
gefchiedenis naauwelijks kent. Maar hier rijst bij 
u waarfchijnlijk de bedenking: Is deze fchildering 
niet gevleid? Hoe heeft zulk een man in het ale 
gemeen — maar vooral , hoe heeft hij in de negende 
eeuw kunnen beftaan? Zijne gefchiedfchrijvers 
waren zijne tijdgenooten en vrienden; des te meer 
reden tot vrees, dat zij door vleijerij zijn aangee 
fpoord, om hem tot-een ideaal te verheffen. Mijne 
Hoorders! Hetgeen wij befchouwd hebben, - was 
het ideaal zijner gefchiedfchrijvers niet. Deze: gee 


fchiedfchrijvers waren monnikken, ArLFRED-was vas - 
Ee der 


‚SN 


65 OVER ALFRED j KONING: VANSENGELAND yì 


dèr dese volks, vijand van vervolging „ onvermoeids 
regent; vriend van volksbefchaving „ volksverlichting 4: 
„volksvrijheid5 ontdekker: van landen, vertaler van: 
wijsgeerige: werken ! — Ik vraag u; of een Monnik: 
immer deze deugden in zijnen held zou verdichten % 
Neen! zoo AssER ons eenen ‘roman van ALFRED had; 
nagelaten 3:-het zou -een’gehéel: andere held zijn ges 
worden. : Dan hadden „wij eenen EDUARD den Belijs | 
der bekomen, een’ vorst, die uit -mi$verftane gods 
vrucht. de belangen zijns rijks in. den, wind flaat „ 
zich zelv’ een’ erfgenaam oritzegt, en door. die gew 
waande deugd van - onthouding zijn vaderland aan 
eênen Noorman-ter prooi geeft. De ALFRED, doon 
eenen ASSER verdicht; zou niet. een derde , „maar, 
zekerlijk: meer dan: de helft van zijnen: -tijd--aan 
Godsdienstoefeningen „ en ‚wel. bepaaldelijk aan kerks 
plegtigheden en gebeden , hebben befteed..… Het: 
ideaal, dat ons in de oogen fchittert , het ideaal 
wans menfchelijke-„en. waarachtig Christelijke groöt= 
heid ftond- niet voor de blikken van eenen Monnile 
der negende eeuws en zoo hij-al verlicht genoeg was 
geweest, zulk eef denkbeeldig wezen te fcheppen en: 
te. waarderen „ hij „zou zich wel gewacht hebben ,: 
dit beeld- ‘aan zijne tijdgenooten ter- verering, voor 
te ftellen 3 een‘beeld, dat den. vroomen en:gemoes 
_deliĳken sTOLBERG „maar „ook den  wijsgeerigen 
HUME en den. fpotter, VOLTAIRE in, bewondering 
weglleept , zoo dat de. laatfte „hoe wars ook van 
de middeleeuwen, „uitroept :, „ Ik „weet niet, of 
sser-immer. op; aarde een man „geleefd, heeft „ die 
syden „eerbied. der. nakomelingfchap meer dan ar 
zak ___ FRED 


ABS" VOEMKART RECENT SENSGROOT MAN ÓD 


„FRED verdient” «Doch ‘heeft At Freon: waatlijk 
zoo beftaan, als ons zijne: gefchiedfchrijvers mel 
den , dan ‘kan — dan moetsde ‚glans dersdeugds 
diein hem fchitterde , „in “hunne gemoederen; zo 
ernog een vonk gevoël voor: grootheid daarin 
blaakte-,. diepe: bewondering hebben” verwekt. voot 
iets „… hetwelk -zij ;° gegeven zijnde. konden. hoogs 
achten , doch uit hunne mm nimmer te: voorin 
Prati serrie, SER LDV 68.5 mss of9s 

«Wij mogen dus nét beeld, atwt óns door 
en gefchiedfchrijvers- van: ALFRED © gefchetst: iss 
voor echt houden. En-mêt welk eene bewondering 
moet’ ons dan” niet de “redder van zijn tväderlands 
de weldoener en>befchaver” zijner” vijanden „ “der vâs 
der der Engelfche zeemagt, de -herfteller van ordes 
rust ven “welvaart: in. zijn rijk , de fchepper der Juri, 
de vriend der letterkunde; -de- dichters en-zangêr's-de 
vormer eener …bêfchaafde: volkstaal „-rder flichter vder 
koogefchool van:Otford ; de-uitbreider van (der ként 
nis der aarde : — en wat:nog meer is’ dan «dit alless 
de-opregte- Christen én” edele-menfchenvriend „met 
welk: eene diepe bewondering» moet hiĳj--ons niet 
vervullen /_-Hij ís. ons een bewijs „wat “de amerisch 
doem, wat-hij worden: kan , ‘hoe’ ver zijne-ziël-kaù 
zegepralen::ook. over-de gebreken des eligchaams: 
Arrrep: doet: ons -zien „dat „men waiverfeelskân 
zijn „-zonder-het hoofdvak , waaraan wij ons hebben 
gewijd „te benâdeelên… Was-shij sniet-okoning ef 
Jetterminnaar te-gader? niet! wetgever:en’-held--te 
gelijk 2 Ja, de mensch kan veel ;-twaùnéer:hij flechts 
wil. Hes vonk dêr Godheid, die:ons is medege- 
„HIL deeld, 


Ó3 OVER ALFRED4'KONING VAN ENGELAND. 


'deëld „7 moge: bij demeesten verdoofd en. verftikt | 
zing bij eenige bevoorregte ftervelingen ontgloeit. 
zijstot eene vlam, «die geheele volken in de oogerb 
fchittert niet alleen , —- neen „ die-hen ook verwarmt; 
en koestert. Dit denkbeeld ;moect ons genezen van 
het „bekrompene gevoelen; dat eert mensch de pet= 
ken van zijn beroep, van zijnen ftand in de maat= 
fchappij, niet zou mogen overfchrijden, zonder naar 
eene algemeenheid te ftreven, die zijne bijzondere 
pligten ‘benâdeelt.. Waarom zoude edelman „de 
koopman , niet dichter. mogen zijn; wanneer koning 
ALFRED het was? — Ziet dan op ALFRED, den 
ian „door ligchaamskwalen , «door onvermoeide 
wijanden „door regeringszorgen ‘ende taak eens 
wêétgevers “bezig gehouden, — er die toch voor 
Europa Noorwegen , Finland , Deenemarken en 
gevierd zoo goed als ontdekte! jab 
„Maar van waar. dan deze grootheid, deze siizesmene 
heid van kundigheden-en van. onderzoek in die eeuw 
en” bij dat volk , terwijl-elders de diepfte nachtop het 
ongelukkig Europa rustte? Mijne Hoorders! De nood 
is een krachtige leermeester, Alvermogend is hij, en 
heilòns! dat de Vader der menfchen onze dagen niet 
in kâlme-rust deed vervliegen! het kroost van. ADpaMm 
zou niet zijn, wat het:thans is, indien-het, ‚van 
zijnen ftamvader af ‚geene distelen en doornen had 
moeten vitroeijen ! == ALFRED is ons éen nieuw 
bewijs voor: deze waarheid. …Van kindsbeen af ons 
der worftelingen naar ligchaam en ziel grootgebragt; 
alle de kundigheden „ die hij bezat, gelijk dé Lace» 
demoniërs: hunne » vrouwen „ flechts fteelsgewijze 
Te moe. 


ALS VOLMAAKT REGENTEN GROOT MANs” 63 


moetende winnen ‚was hij alles „wat hij was, met 
de volheid zijner ziel» —_ geleerde „en dichter. uit 
onverdoof bare” zuclit tôt:-derletteren3 „-heldvuit nood 
vanhet land; wetgever” uit liefde „tot zijn , volk 4 
Christen uit: de behoefte van-zijn voortreffelijk hart. 
De: tegenfpoed is de fchool aller menfcneng maar zij 
is, in eene hoogere mate, de fchole der.vorsten:, 
v-Eenevbijkomende omftandigheid „die echter (lechts 
ééne vvan ALFREDS voortreffelijkheden - verklaart, 
zoeke men in den alouden ftaat zijner matie, „De 
oude : Duitfchers hadden, Bardénzangen; en de, Sak- 
fers waren die oude. gewoonte ,-die oude zeden van 
hun landniet vergeten. -s ALFRED »°’ zegt. LUDENg 
vatte flechts-»den, gotden: draad;,des gezangs; der 
# wetenfchap«en befchaving ‚die „door. alle verwars 
» ringen in Brittagnië voortloopt, weder op.” Van 
„zoo veel belang ishet; dat eene natie herinnerin» 
gen ;»dat zij oude dichters bezit t-Ook- bij „de, na» 
buren en “onophoudelijke vijanden der Engelfchen:, 
bij de Celtifche“ Britten. van Wates „ vloeide eene 
nog “rijkere ader van »dicht- en „ zangkunst „die 
ArrreD  zekerlijk «kende „beoefende «en „misfchien 
navolgde. hard atra edt 
‚Maar , indien ha zoer bate rin annen. per 
hike om: de grootheid van: ALFRED eenhigzinS:;te 
verklaren: zoovis het, aan den anderen: kant -on- 
begrijpelijk ‚hoe zijn „voorbeeld; op ; het door hem 
beftuurde- volk-niet-krachtiger- heeft, gewerkt. - ‘Eene 
eeuw: na ALFRED -zièn. wij;;de „Deenen in het bezit 
des. eilands; wij. zien „ nog: later „Engeland eeny 
_zoof der. Noormannen; „die het. alseen. veroverd 
a ' gee 


64 SOVER ALFRED ; KONING VAN ENGELAND 


gewest befchouwen. en behândelen z-alle de uitmune 
fendewetten en inrigtingen- en weldaden: dés-kònings 
fchijnen verlorenen-vergeten !: Ensdeoletterkündige 
befchaving — ‘van deze zien wij reeds-eêne halve 
eeuw na ALFRED 4. naauwelijks „éen {poor „meer, 
Hoersellendig fteekt de ‘monnikengeleerdheid var 
DUNSTAN bij die des konings-af t, Doch juist hierin 
zien wij de reden. van ‘hetsverval, …1,:Zij was den 
geestelijken ‘toevertrouwdsen 2. de opw oning: sian 
dor en: dooeflechweh: nahuole -mabstier aten salsds 
xt. Welke moeite-ook ALFRED mogt doen, het was 
hem ‘onmogelijk een -geflacht- van menfchen te; vors 
mien; hetwelk in ftaat-was „des befchraving „door 
deh koning: begonnen, in zijnen: geest voort tevzet- 
téns--Wij hebben vreeds-gezien , «dat wóór-zijnen 
tijd genoegzdam’ niets in Engeland -beftond-s cheta 
welk ;>wat letterkundige vorming betreft, verdiende 
genoemd te wordênesArrRED moest, zijne. gelcers 
den: uit Wales, uit „Frankrijk jy nivelerland onte 
biedert” En welke woelingen ; ’ wêlke'-twistens onits 
ftonden er miet-tusfchen deze geleerden der negende 
eeuw j'en de ‘hardeohoofden.-der Anglo: Sakfersh 
Toen ALFRED zekeren GRIMOALD naar Oxford. bes 
roepen” ‘had’ tot onderwijs vin--de Godgeleerdheid, 
Ontftond de” felfte “haat tusfdhen: dezen” ende oud 
monnikken „die: geheel het fchoolfche ‘onderwijs 
aankleefden,- De’ koning kwam zelf haar Oxford, 
onr-de zaak bij te -leggenz de vertoorndercRImOALD 
verwijderde zich, zoodat, volgens -het-gezegde- van 
een’ kundigen-{chrijver, ALFRED: gemakkelijker met 
de Deenen-teregt kon, dan met de Pedanten.> Een 
ou 


“3 


s 


Pi 


ALS“ VOLMAAKT- REGENT SEN GROOT MAN, Ó5- 


ander hoogleeraar ‘in de’ wis-ten fterrekundige wet 
tenfchappen, JOHANNES: scoTUS, uit Zerland ; werd 
door” zijne kweekelingen , zoo -men ‘verhaalt, ‘met 
pennemesfen, doodgeftoken. De tijden warên voor 
de groote: “ontwerpen: “van “ALFRED niet’ rijp 5 ‘€ 

even „weinig. als -éénof «zelfs meer vorsten in ftaat 
zijn, „den ‘eerimaal ontwaakten” geest van voortgang 
in verlichting en befchaving te breidelen „even min 
vermag. ook de groot{te : monarch alleen ,- en ‘wan= - 
neer ‘geene uiterlijke; omftandigheden hem begunsti= 
wien dien geest uit-den doodflaap te doen ontwaken. 


„Maar in-de tweede plaats.” Onderfteld zelfs, 


de de wijze. van opvoeding beter geweest ware; 
iets groots, iets waardigs, iets, dat aan de verhes 
vene: bedoeling van ALFreED-beantwoordde , om de 
Engelfchen- gelukkig „verlicht, en-zoo vrij te mas 
ken als ‘huntie gedachten , kon nog onmogelijk uit 
het toen alleen onderwijs. gevende ligchaam; de 
geestelijkheid; gekluisterd in de banden der Aierars 
chie-s-vertijzen.. «Dit ligchaam toch ‘kende geen 
ander - onderwijs, dan. doode vormen , wier doel 
was, den, geest in de kluisters der kerke te dwin= 
gens of te doen-voortkwijnen 3 ontelbare voorbeel … 
den hebben ‘die ftrekking bevestigd, en: het zal ges 
noeg zijn, den-zoo even gemelden DUNSTAN , THO= 
MAS BECKET „en andere geestelijken uit ALFREDS - 
vaderland: te noemen, die zich enkel bezig hielden , 
met hunnen ftand „ten koste van het gezag der 
koningen en de regten: des volks „ te verheffen. 
Doch zelfs in befchaafder eeuwen en. met zachtere: 
vormen: zelfs. met de Griekfche ven Latijnfche: puik 
V. D. Le ° E fchrij- 


1 


66 OVER ALERED, KONING: VAN: ENGELAND 


Schrijvers in de hand, heeft immers eene orde 
dievik u niet behoef te noeme ;- (haar naam is 
eene heiligfchennis.,)} volgens: een. vast plan -daarop 
gewerkt, om de vrijheid van denken en fchrijvens 
verlichte, wijsgerige. ‚en godsdienftige “denkbeelden 
te. fmoren, en-met eene net befchaafde oppers 
vlakte in. de hoogere ftandens, aan de lagere niet 
dan diepe onkunde en-zinneloos bijgeloof over te 
laten. Dat vele landen in het zuiden van Europa, 
getuigen, hoezeer men in dit plan is geflaagd! » 


‚Gelukkig dan die oorden, waarin een verftandig , 
op -onbekrompene -beginfelen gevestigd: ftelfel vary 
opvoeding is. gevestigd! Gelukkig daaronder ons 
vaderland, hêtwelk eene “wet ‘omtrent tiet lager 
onderwijs bezit, die het voorwerp der- bewondering 
en navolging van andere natiën is! Het blijkt uit 
dit voorbeeld onwederfprekelijk, dat de geest des 
tijds, door wijze inrigtingen onderfteund:, nog meer 
vermag, dan een groot man, die tegen barbaarsch= 
heid te worstelen heeft, Terwijl wij in-het zonne= 
licht wandelen, kunnen wij gereedelijk: de verruks 
king des reizigers ontberen, wanneer hij de maan 
door den ftormnacht ziet breken, Wij hebben vei- 
ligheid, vrijheid, goede wetten , en eene letterkundis 
ge befchaving , waarvan ALFRED geen denkbeeld had, 
Benijden wij dus aan de oude tijden en heldens 
eeuwen hunne gastvrijheid, hunne vriendfchappen , 
hunne ALFREDS. niet; die gastvrijheid zou te duur 
gekocht zijn voor het gemis van gefchikte verblijven 
woor alle reizigers; ORESTES en PYLADES, te duur 

voor 


/ 


ALS VOLMAAKT REGENT EN GROOT MAN. Óf 


voor algemeene onveiligheid, en de moordtöoneelert 

in het huis der ATRIDEN3 de ALFREDS te duur voor 

de Noormannen, Levert de negentiende eeuw niet 

éénen man op, zoo als: wij er een’ inde. negende 

hebben: befchouwd 3 ‘zij. ftreeft met vvereenigde 

krachten naar het goede , en fchoone, er grootes 
en zoo wij in het flrijdperk geene vijanden des: 
väderlands kunnen ontwapenen en befchaven , na, 
hen overwonnen te hebbens wij kunnen de vijanden, 
van „licht „ waarheid en, vrijheid „ door orde , ondere 
gefchiktheid „ weldadigheid «en. Christelijke: deugd- 
befchamen; «ens ís het-mogelijk ; winnen „ dat ook” 
zij eindelijk erkennen: eene zaak ;die zulke vruchten” 
draagt, is de zaak van God en het Regt! 


Ea AAN. 


AAN TEEKENING 


tot bladz, 57» rêg. EI. k 
“De Germania vân ALFRED is oridër anderen , uit “het? 
Angel -Sakfisch vertaald, te vinden: in rorsrer:, Hist. des 
Découvertes et des Voyages faits dans le Nord, Par. 1788, 
Pp. -89— 125. Eene andere vertaling levert DAHLMANN », 
Forfchungen auf den Gebiete der Geftchichte, 1B.£41 7-43», 
… Dit gedenkftuk is een der kostbaarfte voor de aardrijks 
kundige kennís der middeleeuwen. Beïde genoemde’ 
vêrtalers hebbén de namen van ArrreD met de nieuwere’ 
zoeken te vergelijken, en in het algemeen vele ‘ophets; 
derendeaanteekeningen,„ FoRsTER- ook eene kaart: daarbij. 
gegeven, . ArrrED ‘heeft zijne befchrijving van Europa, 
in plaats van die van. oroslus ingefchoven, Deze orosius, 
wâas ecn tijdgenoot van STe AUGUSTINUS; en fchreëf op 
deszelfs verzoek in het begin der vijfde eeuw eene 
algemeene gefchiedenis, om aan te toonen, dat niet het 
Christendom , gelijk de Heidenen zeiden, de oorzaak 
der rampen was, die het Romeinfche rijk troffen, 
maar dat oorlogen, aardbevingen enz, van het begin der 
wereld af hadden plaats gehad. Dit liet ALFRED weg, 
en hield zich flechts aan de aardrijkskundige befcheiden 
des fchrijvers. — OTHER En WULFSTAN, van welke: zich 
ALFRED bij dit werk bedient, en wier berigten hij ge- 
trouwelijk, met vermelding hunner namen, op de zijne 
laat volgen, waren beide Noormannen, en bereisde lie= 
den. Zóó wist de koning zich van de zucht tot om- 
zwervingen zijner gewezene vijanden tot zijn doel te 
bedienen, — ArrreD ftelt dan den Rrijn, den Donau, 
de zwarte zee, (Wendelfea) den Don en de witte (Kwen) 
zee als de grenspalen van Germanië; de grenzen tegen 
Azië of Middellandsch. bepaalt hij niet. Hij noemt” 
Pruisfen nog Esthland, zoo als het ten tijde. van. 
TACITUS heette, 


B A : 
ans 


IL 


AARDRIJKS- ex NATUURKUNDE. 


OVER DE « 
VUURBERGEN 


| VAN DEN 
INDISCHEN ARCHIPEL; 
Door | 
C._G. C. REINWARDT, 


Hoogleeraar te Leijden (*). 


HE is in de natuurkundige gefchiedenis der 
aarde, en bij de befchouwing der veranderingen, 
die zij ondergaan heeft, een vrij algemeen aangee 
nomen gevoelen, dat het water de voornaamfte, 
zoo niet de eenige werkende oorzaak geweest is, 
waardoor zij, op hare oppervlakte , hare tegenwoore 
dige gefteldheid verkregen heeft, en dat deze vloeis 
ftoffe, door hare bewegingen, golvingen, ftrooe 
men, afzakkingen, al die veranderingen heeft voorte 
gebragt, waarvan de blijken overal gevonden wors 
den. De gegrondheid van dit gevoelen fchijnt zich 
als van zelve aan te bieden; wanneer wij de al« 
gemeenheid van het water, dat bijna drie vierde 
der oppervlakte van de aarde uitmaakt, gevoegd 
bij zijne op vele plaatfen onmeetbare diepte , in aan- 
merking nemen; wanneer wij nagaan „ dat ook thans 

nog 

C*) Voorgelezen in de Leijdfche Afdeeling der Maat- 


fchappij van fraaije Kunften en Wetenfchappen , den 
gsfien April 1825. 


72 OVER DE VUURBERGEN | 


nog gedurig vele » aanmerkelijke veranderingen ge- 
beuren, die klaarblijkelijk „en gedeeltelijk ten onzen 
aanfchouwen., alleen; door het water worden voort- 
gebragt: hoe het, den grond, befpoelende, daarin 
doordringende , dien “ontbindende, denzelven ‘mede-’ 
voert, naar elders overbrengt, geduchte inftortin- 
gen veroorzaakt, diepe valeien in het gebergte 
voortbrengt ;. én “alzoo. gedurig …deszelfs gedaante 
verandert. Ook op, plaatfen alwaar het niet meer 
werkzaam, vanwaar het geweken is, geeft toch de 
grond, door “zijne gefteldheid, en door de daarin 
overgeblevene voorwerpen duidelijk te kennen, dat 
die eertijds door zee of water bedekt, ja de bodem 
der zee zelf geweest is. Zelfs aänmerkelijk hooge 
bergen leveren zoodanige bewijzen op. Vele van 
dezen waren almede weleer door water overdekt, of 
hebben een gedeelte van den algemeenen bodem 
der zee uitgemaakt. Hunne geheele gefteldheid, en 
al wat zij bevatten, getuigen hetzelve. | | 
Geen wonder derhalvé, dat deze algemeene, uit- 
gebreide. en hoogstverfcheidene werking van het 
water de algemeene grondflag en de algemeene 
band is van meest alle verklaringen , waardoor 
men de veranderingen , die de oppervlakte der 
aarde’ klaarblijkelijk ondergaan heeft , getracht 
heeft begrijpelijk te maken , en dat, zoo men 
almede aan andere oorzaken eenigen invloed, eenige 
medewerking heeft moeten toekennen , deze ech- 
ter fleeds als (echts gedeeltelijk , als gering, en 
in vergelijking dier meer algemeene oorzaak „ als 
van weinig beteekenis, en zich flechts tot enkele 
_plaat<- 


Na 


VANDEN INDISCHEN KRCHIPEL. 73 


plaatfen of toch tet geringe gedeelten der * aarde 
bepalende, heeft aangemerkt. oo „e at 
‚Hert is thans geenszins mijn wings niesin ver. 
klaringen , die den grond{lag der meest geachte, 
en vrij algemeen aangenomene geologifche ftelfels 
uitmaken, in het breede te ontvouwen, veel min 
de gegrondheid der (tellingen, waarop zij rusten, 
op nieuw ter toetfe te brengen, of te betwisten, 
noch „ook eindelijk, den. grooten algemeenen in-_ 
vloed. te ontkennen ‚dien het water bijde veran- 
dering van de oppervlakte der vaarde heeft uitge 
oefend. ” Doch, op mij genomen hebbende, in dit, 
uur. eene fpreekbeurt te, vervullen „ zal ik aan uwen 
aandacht eenige waarnemingen. voordragen , betrek. | 
kelijk: eene dier meer bijzondere oorzaken, waar- 
door „ -offchoon meer bepaaldelijk , en flechts in 
fommige gedeelten der aarde , echter aanmerkelijke 
en ook- thans nog geweldige veranderingen worden 
voortgebragt. «Zij betreffen. de-gefteldheid en de 
vitwerkfelen van het brandend gebergte op «de ei 
landen van den Oost-Indifchen Archipel, en dus 
van Nederlandsch  Zudiën, Ik zal mij in dezen 
hoofdzakelijk’ tot het waargenomene, tot hetgeen - 
werkelijk gebeurt en plaats heeft, bepalen; dit al- 
leen , en ‘eenige weinige aanmerkingen omtrent 
hetzelve ‚, zullen voldoende zijn , elk te doen be- 
feffen en te overtuigen, in hoe verre ook deze, 
door het onderaardfche vuur woortgebragte verfchijn= 
felen bij die algemeene natuurlijke gefchiedenis der 
aarde kunnen en behooren te worden in aanmerking 
genonjen „en in hoe verre zij op hetgeen elders 


E 5 wordt 


74 SC OVER DE VUURBERGEN — 


wordt waargenomen, en ter verklaring van haa anbe 
gebeurtenisfen „ toepasfelijk zijn. - 

Mij vleijende dat de keus van dit onderwerp u, 
M, H! zal welgevallig zijn, durf ik ook op uwen 
gunftigen aandacht rekenen. 


De landen dan; tot welke mijne waarnemingen 
betrekking hebben, zijn diegene, die een groot ge= 
deelte van den Oost-Indifchen „Archipel uitmaken, 
bepaaldelijk het eiland Jara en alle de overige , die 
zich ten oosten van hetzelve , nagenoeg in eene 
regte lijn, tot aan het eiland Ziömor uitftrekken, 
voorts ook de nog meer oostelijk gelegene Bandae 
fche „ Amboinfche en eigenlijk zoogenaamde Moluke 
fche eilanden, en laatftelijk een gedeelte, en wel 
de noordoostelijke uiterfte uithoek van het eiland 
Celebes. Wij kunnen deze landen alle gezamenlijk 
in eene algemeene befchouwing bevatten, te meer, 
daar zij alle nagenoeg eene zelfde gefteldheid, wat 
den grond betreft, te kennen geven „ vele dezelfde 
verfchijnfelen , die ons zullen bezig houden, oplee 
veren , of toch genoegzame blijken dragen , dat deze 
verfchijnfelen ook aldaar vroeger hebben plaats gehad, 

Alle deze eilanden hebben, delfftofkundig bee 
fchouwd, nagenoeg dezelfde gefteldheid, De vaste 
“grond , de binnenfte kern derzelve, de rotsfoort, 
door de losfe aarde, die de oppervlakte van den 
bodem uitmaakt, overdekt, is altijd dezelfde, 
die ook in Europa veelvuldig voorkomt, en 
onder den naam van. bafalt vrij algemeen bekend 


is. Het is dat zelfde gefteente, dat door deszelfs 
zone 


VAN DEN ENDISCHEN ARCHIPEL. 75 


gondérlinge gedaante. zijnde. namelijk veelal tot vrij 
regelmatige vijf« en zeszijdige ‚en fomwijlen als door 
geledingen. uit onderfcheidene ftukken zamengeftelde 
kolommen gevormd, de treffendfte tooneelen ople- 
vert, hoedanig onder anderen het. zoogenaamde Reu- 
zengebergte is op de. Noordkust van Zerland , en de 
wermaarde ‚grot van Fingal op het eiland Sraffa , 
tegen de Westkust ‘van Schotland „welk eiland 
mede geheel uit deze rotsfoort is zamengefteld. 
… Het is niet bekend, dat dit gefteenté op de In= 
difche eilanden nog eene andere rotsfoort tot grond= 
flag heeft, en zoo verre de waarnemingen reiken, 
moeten wij befluiten. dat hetzelve onmiddelijk uit 
den bodem der zee oprijst en met denzelven ver- 
bonden is. | 
„„Hetzelve is al weder dikwerf tot vrij hooge’ 
bergen. boven de oppervlakte der zee verheven. 
Hoewel deze hoogte; waartoe hetzelve zich vere 
heft, zeer onderfcheiden is, zoo is toch die van 
tusfchen de zes» tot zevenduizend voeten de meest 
gewone hoogte, welke de toppen van het bafaltgee 
bergte boven de oppervlakte der zee bereiken. 
Evenwel op Java zijn eenige derzelve aanmerkelijk 
hooger „en een derzelve , de Sindoro , mag ten minfte 
op. twaalf. tot dertienduizend voeten gefchat worden. 
Eene eigene gedaante onderfcheidt deze bergen 
op eene zeer kennelijke wijze van die , welke door 
andere rotsfoorten, bij voorbeeld , graniët , kalk of 
zandfteen gevormd worden. Zij hebben namelijk 
de gedaante van-eenen regelmatigen, gelijken, ftome 
pen kegel, -die zich benedenwaards, wanneer de 
“ig berg 


26 s OVER/DE VUURBERGEN © 


berg afzonderlijk en vrij ftaat „tot eenen - zacht afs 
doopenden breeden.-voet tot‘in de vlakte uitftrekt.- 
‚Hoewel het bafaltgefteente zeer hard en vast is, 
zoo is. hetzelve toch, meer dan andere fteenen van 
diezelfde vastheid, aan verandering onderhevig ,'en 
onderfcheidt-zich daardoor op-eene zeer kenfchet= 
fende „wijze van andere delfftoffen , en dit alleen 
levert „naar mijn. oordeel „reeds een ‘krachtig be= 
wijs op, dat dezelve op eene bijzondere wijze is. 
voortgebragt.. Hierin ligt dan ook de grond, dat 
het bafaltgebergte meer dan elk ander aan-ontbin= 
‘ding, fliĳting,en afneming onderhevig: is; luchten 
water oefenen deze ontbindende ‘kracht gedurig:uit 
op-hetzelve 5 ftortregens-en rivieren. voeren de onte 
bondene ftoffe geftadig af, hetzij naar zee, hetzij 
naar de lagere landen, die meestal met eene hooge 
laag van aarde overdekt zijn, Maar hierin, en in 
de bijzondere zamenttelling van den berg, ligt.ook 
de, grond. der. groote vruchtbaarheid, waardoor de 
aarde, ;uit,-dit. gefteente voortgebragt , boven de 
meeste andere gronden uitmunt. | | 
Naast ‘den -bafalt. verdient-ook nog de kalkfteen, 
als mede zamenftellend gedeelte van den grond dier 
eilanden , genoemd te worden. …Dezelve kan als het 
gefleente van den tweeden rang , ten opzigte zijner 
hoeveelheid, ligging en tijd van ontftaan, worden. 
aangemerkt. Hij maakt. geenszins de hoofd en 
voorname masfa dier eilanden uit; wordt flechts op 
enkele plaatfen gevonden3 verheft zich nergens:tot 
aanmerkelijke hoogten ;. maakt. veelal, flechts „den 
buitenften „zoom dier eilanden, vof de nabij. geles 


6e 


VAN DEN INDISCHEN" ARCHIPEL. 72 


gêne kleinere” eilanden” uit ;rüst-’op of tegen het 
bafaltgebergte „ en is -dus ‘klaarblijkelijk, van eenen 
lateren oorfpronig, gelijk ook deszelfs zamenttelling „ 
veelal-ontftaan „uit koraalbanken der zeez’te kennen: 
geeft. Meer dan-de bafalt: tegen de inwerking van. 
water „en. „lucht, beftand , levert dezelve. meestal. 
eenen ‘barren „ onvruchtbaren „en voor elileuur: wee 
nig. göltrikten bodem op. } 
Deze bijzóndere: en:geheel ene gefteldheid | 
van. Java en der overige genoemde eilanden „ waar= 
door zij van hetnaastbij gelegen vaste land van 
Indië „of van «de. grootêre- eilanden Sumatra en. 
Borneo verfchillen., maakt het dan ook waarfchijne: 
lijk „ dat zij noch. gelijktijdig, noch “op dezelfde 
wijze ontflaan , en ook niet „ gelijk wel eens verons= 
derfteld is, een -zamenhangend -deel--met “dezelve; 
hebben «uitgemaakt „voor welk -Jaatfte: gevoelen 
daarenboven geene zekere gelchiedkundige : bewijzen 
te vinden: zijn.” …” ap opus | 
„Dit bafaltgebergte nu is-hêt, waarin of waarone 
der veelal eene onderaardfche werking plaats heeft, 
die zich op onderfcheidene „onbepaalde tijden-en 
plaatfen, en op verfchillende wijze, naar boven s' 
door ‘fchokken , opheffing van den grond, door- 
„feheuring van denzelven, uitbarfting , - veelvuldige 
uitwerpfelen en door-eene ‚ met het laatfte verfchijn= 
fel, veelal gepaarde ontbranding openbaart. - 
„Op Java, en op de-naast daaraan, oostelijk ge=* 
legene eilanden, BaZ, Lombok, Sumbauwa en 
Floris, heeft deze werking ‘gedurig en ook thans: 
nog met alle de opgenoemde verfchijnfelen- plaats ,’ 
zoo 


78 "COVER, DE “VUURBERGEN 


zoó ook op Banda, Ternate en hèt genoemde gedeela 
te van het eiland Celebes; doch: op de Amboinfche 
eilanden doet. zij zich flechts van tijd tot-tijd door 
_fehokken: van--den grond gevoelen. Verre «hew 
grootíte gedeelte der-bergen „ waartoe de grond op 
Java zich. verheft, ven dievzich over de geheele 
lengte van «het eiland, Zuidwest tot Oost , uit(treke 
ken, dragen blijken eener. beftendig voortdurende: 
werking onder dem grond, die“ zich door daaruit 
oprijzenden ‘rook damp, heete bronnen, kokende 
wellen; of. op eenige: andere wijze doet kennen. 
Doch: deze werking bepaalt zich niet altijd tot deze 
zachtere uitwerkfelen -dikwerf em van tijd-tot: tijd. 
veroorzaakt zij geweldige fchokken-en uitbarftingen.! 
Deze hebben „ten allen tijde „ bij afwisfeling plaats 
gehad „ gebeurenvook thans nog en moeten almede» 
woorde. toekomst gevreesd worden. Gelukkiglijk 
keert; na «eene zoo. geweldige en rondom: zich ver» 
woesting verfpreidende uitbarfting , veelal na weinig: 
dagen ‚wederom, rust. ‘en kalmte ;-fomtiĳds woor 
eenen: zeer langen «tijd „terug. tof 
„Bij de befchouwing der meest opmerking verdien 
nende. verfchijnfelen:, die deze onderaardfche wers; 
king ‘in de: gemelde gewesten: oplevert „ moet inde’ 
eerfte plaats de uitgebreidheid. van dezelve onze! 
verwondering opwekken, Immers, wanneer men, dat 
land doorreizende „ de aaneenfchakeling of opvolging: 
der- eilanden. of landftreken., die dezelfde gefteldheid 
hebben, en. dezelfde verfchijnfelen opleveren „nas! 
gaats wanneer men waarneemt, -dat. de fchokken ,, 
door onderaard{che werking, veroorzaakt, zich foms 
tijds 


IN DEN INDISCHEN ARCHIPEL. 79 


tijds algemeen en gelijktijdig in alle die landen. doen 
gevoelen; wanneer mem opmerkt, dat deze krach= 
ten hunne uitwerking naar buiten en naar boven 
onbepaald „ dan eens hier, dan dáár openbaren, dan 
mag men befluiten , dat zij algemeen in diepte be- 
- meden den grond van alle deze landen “werkzaam 
zijn, dat hun zetel zich niet tot-enkele plaatferì 
bepaalt „al is het, dat flechts hier de uitwerkfelen 
blijkbaar “zijn. Even zeer leert de ondervinding; 
dat deze werking niet tot den vasten , ‘droogen ; 
boven zee uitftekenden grond beperkt is. Gewele 
dige bewegingen der zee gaan’ veelvuldig met die 
der aarde gepaard. De algemeen bekende aardbes 
ving, die in 1755- voor Lisfabon: zoo verwoestend 
was, heeft dit-reeds doen: zien. Van een merke 
waardig voorbeeld daarvan „ was ik: zelf te Bima, 
op het eiland: Sumbauwa gelegen ; ooggetuige. Door 
eene geweldige aards: en” zeebeving ; die” aldaar; 
kort vóór mijne komst in-’r8ar, had plaats gee 
had, was dat oord.:zoodanig. door “verheffing: der 
zee overftroomd: geworden, dat de vaartuigen uit 
de haven verre op: het land, en> fommigen- zelfs 
boven op en tusfchen de huizen geflingerd waren. 
waar ter plaatfe ik dezelve nog .gevonden- hebs 
En deze. zelfde werking heeft' zich op hetzelfde 
tijdftip op de naburige eilanden niet alleen’; raar 
ook over het geheele eiland Celebes doen gevoelen; 
en heeft bepaaldelijk te Muakasfar, hetwelk door 
eene zee van meer dan’ vier graden lengte van Bima 
gefcheiden is, dezelfde hevige overftroomingen, 
ìnftortingen en verwoestingen als te Bima veroors 

zaakt, 


80 „5 OVER/DE VUURBERGEN 


zaakt. Doch deze verfchijnfelen zijn nog-gering in 
vergelijking van hetgeen elders „gebeurd. iss „De 
aardbeving, «bij voorbeeld , die in 1746 de flad 
Lima, - in Peru, verwoestte,” heeft zich tot 
eben uitgeltrekt. 

„„Dat deze aardbevingen met de werking der vale 
en inseen-onmiddelijk: verband {taan zal naau- 
welijks. eenig-' betoog - behoeven. .… Zij gaan” dezer. 
meest altijd. vooraf , bedaren met de uitbersting van 
dezen „of „eindigen. door het voortbrengen, van 
nieuwe vulkanen. gelijk de zoo even gemelderaard= 
beving van Lima, vier groote werkzame. vulkanen 
heeft, doen; te. voorfchijn komen. Toen ik’ mij op 
de voornoemde plaats , te Bima ‚bevond „‘befpeurs | 
den-wij „geregeld om de vijf of-zes-minüten eenen 
_fchok: van. den, grond „ en;-deze', gebeurde telkens 
met de opftootingen van gloeijende fteeren; asch en - 
dikke „dampen -van- eenen, brandenden berg, die; 
afzonderlijk ten noordoosten -van- den ingang sder 
ftraat- Bima in zee, is gelegen. ' bed 

Echter,is „deze algemeenheid en uitgeftrektheid 
van ‚de zitplaats der onderaardfche werking niet-altijd | 
blijkbaar.» Meermalen „vertoont. zij zich flechts-op 
enkele plaat{en „ vof. bepaalt. zich tot eenen: enkelen 
vulkaan „ wanneer ‘deze voldoende fchijnt „om aan 
deuitzettende „kracht ruimte -en ontwikkelipg aan te 
bieden. haal le 

„Natuurlijk moeten deze uitwerkfelen uit de diepte / 
der.vaarde daar ‘ter plaatfe: meest blijkbaar zijn „… als 
waar. de, onder „den -grond „werkzame krachten den 
meesten tegenftand ontmoeten. Tegenf{tand moeten 

mj 


VAN DEN INDISCHEN ARCHiPer, 81 


zj altijd - ontmoeten ; zonder dezen toch zouden er 
noch aardbevingen , noch vulkanen zijn, Werking 
en uitzetting is aan dien tegenftand geëvenredigd, 
Voor beide is naauwelijks eenige maat denkbaar; 
beide kunnen ontzettend zijn. Geen fterveling vers 
mag die te bepalen. Doch hoe verbazend groot 4 
hoe- geweldig zij zijn kunnen, leert de gefchies 
denis dezer treffende natuurverfchijnfelen van alle 
tijden. Ook de landen die wij thans befchouwen , 
leveren ddarvan veelvuldige blijken op. Een der 
ontzettendíte van onzen leeftijd was de geweldige 
uitbarfting , die in 1815, in de maand April, op 
het te- voren gemelde eiland Swmbauwa voorviel, 
Van twee, te voren heerlijke vruchtbare landíchape 
pen Tomboro en Pekat, was, toen ik mij op de 
plaats bevond, niets dan een algemeene puinhoop 
van asch en lava te zien. Geen blijk van men» 
fchelijk verblijf was ergens te vinden, Van de 
twaalfduizend inwoonders ontkwamen flechts wijf 
den algemeenen ramp. - De nabijgelegene landen 
werden mede door verwoesting en daarna door hon: 
gersnood geteisterd, «De uitwerking dezer uitbare - 
fting deed zich door den geheelen Indifehen „Archfù 
pel, op eenen afltand in het rond en van het mids 
denpunt der werking, van meer dan vijftien graden 
gevoelen. Midden op Java, op eenen afftand van 
over de horiderd en twintig groote geographifche 
mijlen, was het fchrikkelijk geluid zoofterk „vals of 
het op die plaats zelve veroorzaakt werd. … Een 
groot gedeelte van Java werd met asch.overdekt, 
en ook-thans nog drijven de uitgebrande puimfteen- 

IN. Dx F bloke 


82 «OVER DE VUURBERGEN 


blokken , -van deze uitbarfting afkomftig, in den 
Indifchen Archipel, 

„Op Java is; gelijk ik reeds Psi heb, ri were 
| kins over de geheele uitgeftrektheid van het eiland 
verfpreid,  Hetzelve leverde meermalen voorbeelden 
yan fchrikkelijke uitbarflingen op, die geheele land- 
ftreeken , met al wat daarop beftond, verwoestedens 
Eenige gebeurden ook gedurende mijn verblijf ale 
daar, en nog daarna, in 1822, heeft al wederom 
eene geweldige uitbarfting plaats gehad; die van 
den berg Gloengoeng „ waarbij verfeheiden duizenden 
inwoners. zijn omgekomen. „De berg Lamongan, 
in het oostelijk gedeelte van Jaya gelegen, brand- 
de reeds federt lang wederom gedurig ‚ en deszelfs 
kruin, geftadig met uitgeworpen gloeiĳend gefteente 
en asch overdekt, gelijk een gloeijende klomp vuurs, 
„maakte des nachts eene treffende vertooning. 

Natuurlijk moet de wijze , waarop de, werking 
Van beneden ‚naar boven gefchiedt, de gedaante der 
brandende. bergen bepalen. „De grond, eindelijk „ 
„niettegenftaande zijne vastheid, moetende wijken 
voor de hevig drukkende fteeds toenemende krache 
“ten, die van onder tegen denzelven inwerken , wordt 
dan eindelijk opgeheven, doch, zijnen zamenhang 
nog eenen tijdlang behoudende, zwelt hij almede, 
wordt op eene plaats,-het midden der verheffing, 
al meer opgeligt, doch, op deze zelfde plaats tevens 
het meest verzwakt, moet hij ook hier het eerst 
zijnen zamenhang verliezen, Van hier dat de mees-= 
te brandende bergen, op eenen breeden uitgeftrekten 
- voet rustende, van daar al fmaller, en gelijk, een 
e kee 


EA 


VAN DEN INDISCHEN ARCHIPEL. 83 


kegel oploopen , en ‚dat ‚de van, onder, door. de 
drukking „ voortgeftuwde ftoffe, meestal. enkel op 
den top «der aldus opgerezene bergen wordt uitgee 
worpen „ en men begrijpt ligt dat deze floffe , wan= 
neer zij, gelijk weelal, uit los gefleente en asch 
beftaat, door val en fchikking , naarmate der zwaar 
te en gedaante. tot het vormen der kegelswijze 
gedaante moet bijdragen, gelijk deze laatfte oorzaak 
ook. de trechterwijze vorm der opening of sne den 
krater moet voortbrengen, 
_ Doch deze opgegevene bijzonderheden, noch de 
geweldige uitbarfting, noch de plaats der ontlasting 
„op den top van den berg; zijn altijd en beftendig 
„het gevolg der onderaardfche werking, Ik heb on= 
derfcheiden voorbeelden gezien van eene. langzame 
ftille- opheffing van. den bodem, van het voortbren= 
gen, opligten en verfpreiden, zoo wel uit zee. als 
uit den grond, van ontzettend groote, wijduitge- 
„ftrekte en tot bergen opgehoogde blokken van ba- 
falt en uitgebrand gefteente, „Een paar zeer merk- 
„waardige voorbeelden van dien aard zag ik op de 
eilanden Banda en Ternate, Op de eerstgemelde 
plaats, ter. westzijde van het eiland, hetwelk door 
den brandenden berg aldaar, Goenong api genaamd, 
„wordt gevormd, ‘was eertijds eene ruime-baai van 
omtrent zestig vademen diepte, In plaats van, deze, 
«en al verder op eene wijduitgeftrekte daar tegenover 
„ftaande helling van den berg, heeft zich in het jaar 
1820 een uitgeltrekt voorgebergte gevormd, waar- 
door de geheele. baai opgevuld en opgehoogd is, 
en hetwelk uit verbazend groote , „woest opeenge- 
: F a fta= 


84 OvER DE VUURBERGEN 


ftapelde „ fterk » uiteen ad blokken van bafaltge- 
fteente beftaat,. Deze hoopen vormen. onderfcheî= 
dene bergruggen, die’ van uit zee naar de helling 
wan’ den berg woortloopen. De opkomst van dit 
gefteente is zoo ftil, en met zoo weinig onftuie 
migheid gebeurd, dat de inwoneren” der Bandafche 
‘eilanden daarvan niet eerder kennis droegen’ dan 
nadat hetzelve reeds voor het meerendeel gevormd 
“was, wanneer zij flechts eene fterke koking en 
hette va het zeewater hebben waargenomen. In 
“18ar, toen ik die zonderling opgewerkte’fteenhooe 
pen onderzocht, had de hette nog niet opgehou- 
“den, en heete dampen kwamen nog overal tusfchen 
„de blokken ten voorfchijn. Alle deze fteenen drae 
gen de duideljkfte blijken van eene zeer hoogen 
“graad van gloeijing te hebben ondergaan; fommige- 
zijn bĳna tot puimfteen uitgebrand , of zijn, aan 

de lucht gekomen zijnde, van een gebrokkeld. 
Men mag deze zonderlinge wijze van opkomst dier 
fteenblokken eene voor de Bandafche eilanden ge» 
‘Jukkige gebeurtenis noemen; immers , waren zij door 
den krater van den vulkaan uitgeworpen, en neemt 
men de daartoe vereischte krachten in aanmerking , 
eene zoodanige uitwerping zou onvermijdelijk. den 
geheelen ondergang dier eilanden ten gevolge gee 
had hebben. — Eene bijzonderheid nog van dit. 
“opgeworpen gefteente is, dat hetzelve geheel uit 
“groote blokken beftaat, en dat met hetzelve geene 
“asch of klein gefteente is’ opgekomen, waardoor 
‚de wijze van opligting ten eenenmale van die der 

“hooge vulkanen onderfcheiden is, 

Tot 


VAN DEN INDISCHEN ARCHIPEL, 85, 


Tot een: tweede voorbeeld van dien zelfden aard, 
moet ik den berg, die het eiland Zerzate uitmaakt, 
noemen. Hier heeft eene, met de zoo even be= 
febrevene volkomen. overeenkomftige „gebeurtenis, 
plaats gehad „ uitgezonderd dat de onoverzienbare 
hoopen van koolzwart gefteente nog uitgeftrekter 
zijn. Hetzelve ligt gedeeltelijk tot eenen hoogen. 
breeden dam of bergrug opeengeftapeld , die , uit zee 
opkomende „over. het ftrand, voorts over. eene 
wijduitgeftrekte zachte. helling ; daarna tegen den 
berg-zelve, al flingerende oploopt. Het is klaar- 
blijkelijk, dat de grond zich hier in dezelfde rige 
ting, als eene {lingerende mijn , uit zee oploopende, 
geopend , en deze verbazende hoeveelheid ftoffe 
ontlast heeft. „ Voorts is dit gefteente nagenoeg ge= 
heel overeenkomftig met dat van de voormelde 
Bandafche plaats, en beide verfchillen ook in mes 
nig opzigt van de uitwerpfelen , welke de boven 
deze plaatfen brandende vulkanen hebben. uitge. 
worpen. : 

Bij den vuurberg van’ Banda moeten wij nog 
eenige oogenblikken ftilftaan omdat dezelve, af= 
zonderlijk ftaande , en met zijnen , aan vele zijden 
kalen , onmiddelijk in de zee afloopenden voet, meer 
dan andere bergen deszelfs ware gefteldheid te 
kennen geeft. Een groot gedeelte van den voet 
van dezen. berg is, wel is waar, met zwaar los 
gefteente overdekt , dat uit den krater is uitgee 
worpen. Doch het is op vele plaatfen niet minder 
duidelijk , dat het groote ligchaam van den berg 
op. die wijze niet ontftaan is. Dit beftaat, zoo als 

F 3 die 


» 


86 OVER DÉ VUURBERCEN 


ker 


die evengemelde kalë’ zijden duidelijk” té kennen 


geven, uit dikke lagen van een-vast, zamenhan=" 


gend gefteente, welke lagen’ echter geenszins was" 
têrpas op elkander liggen’, tiáar boogswijze’, in het 


midden oprijzende, gekromd zijn. Men kan bij det 


befchouwing derzelve niet anders vêroridetftellen , 
dan dat deze fteenmasfa, bij derzelver verheffitig 
uit zee, zich in ‘eenen gedeeltelijk vloeibaren fcaat 
bevond én onder de opligting door aandrang van on=’ 
deren die boogswijze gedaante verkregen heeft. Eene’ 
andere Iéerzame bijzonderheid is ook nog, dat hiet 
enderfte gedeelte van het gefteente zeer vasten 
digt is, terwijl daarentegen het ‘bovenfte ‚ niet 
zâmengeperst noch gedrukt wordende, en-zich ale 
zoo in den nog vloeibaren ftaat hebbende kunnen 
uitzetten , meer los, van vele holligheden voors 


zien , en dikwerf tot eene fponsachtige lavä is uits 


gezet. 
Indien iemand nog aan eene zoodanige oprijzing 
en verheffing van den rotsgrond uit den bodem der’ 
zee mogt twijfelen , dan behoef ik ter nadere! bee 
vestiging flechts de oudere vulkanifche eilanden aan” 
te halen, over welker ftrand , rondom het eiländ’, 
eene hooge bank van kalkgefteente ligt, hetwelk 
het binnenfte bafaltgebergte gelijk een zoom ome” 
geeft. Hetzelve is, geliĳk de zamenftelling toont, 
klaarblijkelijk koraalgefteente, meer of miù tot eene” 
vaste kalkróts weranderd , én dus onder water in 
zee ontftaan. Evenwel is hêtzelve verre bovert 
zee , fomtijds tot eene aanmerkelijke hoogte, zelfs’ 
tôt vrij groote bergen opgeheven, én mäákt aat” 
het 


Ì 


VAN DEN INDISCHEN Arcmúirer, Öf 


héf voorgebergte’ van het binnenfte hoogere bafalte 
‚ gebergte uit, hetwelk zich dikwerf diep en ver iù 
het land uitftrekt; veelal ftaât het nog onder zee 
met de nog fteeds voortgroeijende koraalbanken in 
vêrband. Het bewijst, mijns bedunkens; ontegens 
teggelijk de opheffing van den bodem, de kracht 
dië van onder naar boven gewerkt heeft. Veelaf 
is het van onder door de zee uitgefpoeld en hangt 
áls een verwelf over dezelve, of bevat vele holen 
van onderfcheïdene grootte , doordien de losfere 
gronden , waarop hetzelve of de koraalbanken bêvo- 
fèns onderfteund werden „ zijn weggefpoeld; one 
willekeurig herinnêrt men zich bij het aanfchouwetí 
daarvan de holen, die aan het eni ijd dee over het 
eg eigen zijn. — N 
“Keeren wij tot de eigenlijke ‘brandende berde 
delve: terug. Hoezeer ook de krachten , waardoor 
Zij voortgebragt zijn, en aan den gang èn in wetr= 
king wórden gehouden, ongeregeld, “onbepaalbaät 
én onftuimig mogen genoemd worden , ‘zoo levereft 
zij toch in de meeste opzigten eéne treffende ges 
lijkenis en overeenkomst van verfchijnfelen op. Wij 
hebben dit reeds ten opzigte van derzelver ges 
daante opgemerkt. Hetzelfde geldt ook van deë 
opening , den krater, waardoor zij zich ontlasténe 
Het is meest altijd eene ronde „of langwerpig ei 
vormig ronde opening, aan het einde of op den 
top van den berg, naar: binnen’ en naar beneden - 
fmalter, gelijk een wijde trechter , afloopende. Doch 
we is de ronde buitenfte rand. bah waterpas 
F 4 ges 


88 OVER: DE, VUURBERGEN + 


gelegen, maar meestal. {chuins „ opwaards hooger 4 
zoo dat deszelfs opening van beneden flechts aan de 
eene zijde van den berg kan gezien worden, «Des 
zelve verkrijgt alleen dan eene meerdere onregele 
matigheid , wanneer een gedeelte der hooge-muur, 
die den rand uitmaakt, is ingeftort , of wanneer de 
oudere krater verftopt geworden zijnde, een nieuwe, 
door eene nieuwe uitbarfting, ter zijde van den ous 
den gevormd is. Hoogst onderfcheiden daarentegen 
zijn deze kraters ten opzigte van derzelver grootte 
en uitgeftrektheid.. De. kleinere zijn doorgaans ook 
de meest regelmatige, en _ fommige hebben zoo 
weinig uitgeftrektheid „ dat men nog eenen fteen 
over de middellijn. zijner bovenfte opening werpen. 
kan. Andere daarentegen zijn zoo ruim, dat men 
om over den rand derzelve rond te gaan , veron- 
derfteld , dat dezelve gelijk is, een kwartier ; een. 
half-, ja een geheel uur tijds noodig heeft. Een 
der grootfte, die ik beftegen heb; is die van den, 
berg Gedée, die door zijne ruimte , diepte „hooge, 
ligging van ruim negenduizend voeten boven zee, 
verder door de voortdurende werking binnen dene 
zelven ‚ door zijne gedeeltelijk ingeftorte, gedeel= 
telijk tot hooge loodregte „ uit bafaltkolommen. bes, 
ftaande , boogswijze opgeligte zijden, voorts door, 
zijne voortbrengfelen en vele andere verfcheidenhe= 
‚den een der treffendfte tooneelen oplevert, die een 
mensch aanfchouwen kan. ‘Ik geloof. niet, dat men. 
over den rand van denzelven in, een uur tijds zou 
de kunnen rondgaan; hetgeen echter door de ges 

beurs 


VAN DEN, INDISCHEN, ARCHIPEL. 89 


beurdeinftortingen „ door de fteilten, en heete. vers 
flikkende dampen, die uit denzelven oprijzen, niet 

doenlijk is, | 
‚Ik behoor ook nog. van de voortbrengfelen der 
suksnen gewag te maken. Wij moeten die onder- 
Scheiden in dezulke, die door eene hevige, ge 
weldige uitbarfting uit den vulkaan worden uitges 
‚ worpen, en dezulke, die door gedurige , ftille en 
langzame. werking worden voortgebragt. De eerst- 
genoemde beftaan veelal alleen in rotsgefteente, 
meestal bafalt; in verfchillenden ftaat van verandering 
door het vuur veroorzaakt , of. geheel vast en 
digt, „of uitgezet, van een losfer zamenftel, of 
fponsachtig „ of. tot ligten puimfteen uitgebrand. 
Geen der vulkanen, die ik bezocht heb, heeft, 
althans „niet. door. de latere uitbarftingen , eene 
vloeijende lava ontlast. Evenwel wordt eene zoo= 
danige lava, die klaarblijkelijk gevloeid heeft „ onder. 
de. oudere voortbrengfelen bevonden, gelijk de 
zwarte glaslava, de zoogenaamde Obfidiaan bewijst. 
Ook “in het landfchap Menado, op de Noordooste 
kust. van Celebes, welk landfchap geheel vulkanisch 
is, vond ik een geheele landftreek met eene zoo- 
danige gevloeide lava overdekt. Het gemelde, meer 
gewone ‚ uitgeworpene gefteente vertoont zich ge- 
deeltelijk in zeer groote zware blokken, gedeeltelijk 
in fijn gruis, en is gedeeltelijk fijne ftof of asch, 
die fomtijds zoo ligt is , dat zij lang in de lucht 
blijft opgeheven, en tot zeer verren afftand door 
den.wind vervoerd wordt, Ontzettend is de hoe 
veelheid der uitgeworpene zelfftandigheden , en deze 
F s is 


99 OVER DE VUURBERGEN 


is het voornamelijk , die ons een denkbeeld vat 
de grootte en van het geweld der krachten, wel- 
ke daar werkzaam zijn, geven kan, en ons de’ 
verklaringen van hen kunnen doen waarderen die 
de werking wan eenên ‘vuurberg tot deszelfs om: 
trek en inhoud, zoo verre die boven den vlakken 
grond uitfteekt, willen bepaald hebben.’ Terwijl 
deze berg zelf fomtijds naauwelijks van omtrek of 
gedaante verandert, wordt echter het omliggende 
Tand tot op eenen afftänd van uren’ gaans door Zijné 
gitwerpfelen overdekt en opgehoogd. De ‘uitges 
worpené fteenblokken: liggen tot bergen hoog ops 
éengeflapeld, en zijn over het-ver van den voet 
des’ bergs zich uitftrekkende landfchap verfpreid, 
Ik heb, om den top van den-Goenoeng Goentoers 
eenen aanzienlijken vulkaan op het eiland Java, te 
bereiken, gedurende twee dagen mijne reis verd 
volgd door bosfchen en landftreken , die: geheel met 
de asch en het gefteente , door dezen vulkaan pas 
úitgeworpen, overdekt waren, over welké gés 
heele uitgeftrektheid van land men niet dan doode’ 
zZwartgebrânde boomftäammen, diep in de Zwarte 
asfche ftaande , in het gezigt had, | 
Voof het overige leveren de Indifche vulkanén in 
hunné uitwerpfelen geene zoo groote verfcheidenie 
keid van delfltoffen en gefteente op als de Vifievius 
én de Aetna. Het is altijd meér of min veranderd 
bafaltgefteente’, met weinige andere delfltoffen door 
mengd. Doch aanmerkelijk is der gróote hoeveels 
héid water, die bij fommîge uitbarftingen uit éenige’ 


vulkanen ontlast wordt, terwijl anderen flechts’ 
droog 


VAN DEN INDISCHEN ARCHIPEL. 91 


dfoog gefteente uitwerpefi. De befg Zdjen, de laâtfte: 
vulkaan ín het oosten van Java, ontastte bij de laatste’ 
gebeurde uitbarfting eéne zoo verbazend groote hoge” 
véelhieid water ; dat hetzelve een groot gedeelte! 
van het land, tusfchen den berg en de zee, op 
eene lengte van twintig uren gaans overftroomde „ 
en daarenboven nog twee groote in zee zich ont- 
lästende rivieren vormde, dië; ‘doordien het water 
heet , en zeer met zwavel en zwavelzuur bezwan= 
gerd was , al het geboomte en gewas doodden 4 
geliĳk zich ook thans nog gedurig een. melkwit 
zwavelwater uit dezen berg ontlast. Ook denkelijk 
thans nog is de krater, gelijk hij zulks’ kort voor 
mijn vertrek van Java was; met een meer van wit 
kokend zwavelwater ‘opgevuld, ‘terwijb de- hoogere 
zijden van denzelven gedurig óntvlamde zwavel onts 
lastten, Verfcheïdene bergen ‘op Java bevatten 
Zoodänig zwavelzuur ‘op hunne hoogtte toppen in 
hunne oude uitgebrande of gedeeltelijk nog werke 
zàme kraters.” Een ‚paar der fchoonfte meren van 
dien aard vinden wij het eene op” den berg Zulagu 
Bodas , welke naam het witte meer beteekents 
Het is een zoo werrasfend. áls” verbazend fchouws 
fpel, wanneer men, na dooreen digt “donker 
bosch den berg te zijn opgegaan, plotfeling ; ‘op 
Eene hoogte van. bijna zesduizend voeten boven de 
zee, eene opene, helder verlichte ; wijduitgeltrek4 
te, door hooge, fleile muren gevormde; kom onts 
moet, die een groot melkwit meer bevat, terwijl - 
de hooge rotfen het gegons terug kaatfen , waars 


mee 
1 


/ 


92. OVER ,DE VUURBERGEN 


mede een geweldige hevige ftroom van zwavel- en 
waterdampen , uit de diepte door het gefteente op-, 
‘rijzende , met verbazenden aandrang. wordt. uitgee 
ftooten, Niet minder “merkwaardig is het ‚groote, 
hooge zwavelmeer op den berg Patoeha , die, den, 
ftraks gemelden nog verre in hoogte overtreft. 
‚Bij eene ftille, of toch meer bedaarde , gedurige. 
werking der vulkanen zijn derzelver voortbreng- 
felen”-{lechts water en zwaveldamp , eerstgenoemde 
veelal zuur door zwavelzuur, gedeeltelijk ook door 
zoutzuur „terwijl de. zwavel door „bekoeling vast 
“ wordt, en; het gefteente in het rond overal. bes 
dekt. „Vele vulkanen; leveren op. deze wijze eene. 
aanzienlijke. hoeveelheid „zwavel op. In het zoo. 
evengenoemde meer op den Patocha „heeft deze, 
ftoffe- een. geheel. eiland gevormd, terwijl dezelve. 
al. nader, terzijde. van, den krater, dikke wanden. 
maakt, en deni kant en bodem van het. meer overs 
dekt. Waterdampen en zwavel zijn de „beftendige. 
voortbrengfelen. dier. meer, kalme werking van alle. 
vulkanen „ja vanalle plaatfen, alwaar zich eene, 
onderaardfche hette boven den grond openbaart, Ik 
heb „geene uitzondering: op. deze algemeenheid in, 
de door mij waargenomene, plaatfen gevonden. | 
Ik zal na deze oppervlakkige, en wegens gebrek 
aan tijd zeer bekorte „befchouwing van de gefteld= 
heid der brandende bergen. in Jndiën nog met 
weinige woorden opgeven, wat mij uit eene naauw- 
keurige befchouwing dier zoo merkwaardige plaat 
fen. gebleken is, en. wat ik meen uit het waarge= . 
nomene met zekerheid te mogen befluiten. 
Eené 


VAN DEN INDISCHEN ARCHIPEL. 93 


_ Eene eerfte op ondervinding en waarneming ges 
gronde opmerking: is deze, dat de zitplaats dier 
Oorzaak , waardoor vulkanifche uitwerking en aard= 
beving wordt voortgebragt, in eene aanzienlijke 
diepte verre onder den bodem van land en zee ge= 
legen is, dat zij van eene groote uitgeftrektheid 
is, en dat men uit de aardbevingen , die in alle 
landen meer of min gevoeld zijn, mag befluiten , 
dat zij ook daar kan werkzaam zijn, alwaar zij zich 
niet in vulkanifche uitbarftingen openbaart. — Voorts: 
dat de onberekenbare grootte, en verbazende , klaar- 
bliĳkelijke hevigheid , waarmede deze onderaardfche 
krachten werkzaam zijn, voorzeker eenen grooten 
invloed op de veranderingen die de aardbol, al 
thans op vele plaatfen, ondergaan heeft, gehad 
hebben en nog kunnen hebben. — Dat men over 
het algemeen bij de verklaring dier omwentelingen 
te zeer de aarde, en hetgeen hare oppervlakte uit= 
maakt, als eene niet door inwendige of onder haar 
berustende krachten beftuurde , maar flechts ‘door 
van boven komenden invloed aangedane, en veran- 
derde ftoffe befchouwd. — Dat het niet kan betwist 
worden „ dat door deze opwerking, van onderen naar 
‘boven , eene opligting van grond kan plaats hebben , 
dat daardoor bergen ontftaan kunnen, en dat alzoo 
ook hetgeen te voren bodem der zee was, door 
diezelfde werking tot droog land, ja tot hoog ge- 
bergte kan geworden zijn, en dat deze voorftelling 
met alles wat wij in de natuur zien gebeuren 
veel meer overeenkomftig is, dan het denkbeeld, 
dat die oorden zelve nimmer uit hare rustplaats 


ge- 


94 OVER DE VUURBERGEN 


gerukt , maar door de zee zijn overdekt geweest. — 
Ik moet al verder oordeelen, dat het bafaltgee 
flteente geenszins eene door enkel water voortge= 
bragte, uit het water bezonkene delfftoffe , maar 
dat hetzelve door onderaardfche hette is voortgêe 
bragt. Dat deszelfs vastheid en digtheid , zamen- 
hang en gedaante, ligging, voorkomen en verdere 
bijzonderheden ten duidelijkften doen zien, dat hete 
zelve zich in eenen fiaat, zoo al niet van volko» 
mene vloeibaarheid , dat ik niet geloof, maar: toch 
van weekheid, taaiheid of buigzaamheid bevonden 
heeft. Dat men bij het verklaren van het ontftaan 
van vele delfftoffen, en dus ook van den bafalt en 
andere zelfftandigheden die dezelve influit, voors 
namelijk mede moet letten op den verfchillenden 
graad der drukking , die dezelve ondergaan , en dat 
alleen deze meerdere of mindere drukking op de 
verhitte ftoffe onder’ de aarde, waardoor in het 
eene geval de uitzetting belet, in het andere de 
ontwikkeling van damp- of luchtvormige vloeiftoffen 
bevorderd wordt, hoogst verfchillende zelfftandig- 
heden kan: voortbrengen. Men kan zich daarvan 
zelfs door kunst, door eigene proefnemingen over» 
tuigen, gelijk dan ook de fcheikunde vele voors 
‚beelden van dien aard oplevert. Deze zelfde wee 
tenfchap , ja vele kunstbedrijven, leeren al verder, 
hetgeen voornamelijk eene befchouwing der vulka- 
nifche voortbrengfelen op de meest overtuigende 
wijze aantoont, dat de wording, de regelmatige 
vorming van vele delfftoffen alleen door vuur heeft 
kunnen gefchieden, Hoe meer men deze nagaat, 

des 


VAN DEN INDISCHEN ARCHIPEL. 95 


des te meer wordt men terug gebragt van de voor- 
ftelling, dat deze zelfftandigheden in of door wa-« 
ter hebben ontftaan kunnen, wil men niet tot on- 
gerijmde, door de ondervinding nimmer bevestigde 
veronderftellingen vervallen. Ik behoef hier niet 
bij te voegen , hoe weinig de verklaringen, die 
vele perfonen, welke nimmer de uitwerking van 
deze onderaardfche krachten op de plaats zelve 
gezien hebben, van de vulkanen hebben getracht 
te geven, met den waren aard derzelve en met de 
natuur overeenkomftig zijn. Hoe verfchillend ook „ 
en hoe wél doordacht, zij dragen alle’ het kenmerk 
van bekrompenheid, van zeer beperkte. ondervine 
ding, en geven nimmer een denkbeeld van het 
groote onberekenbare vermogen der natuur , dat 
alleen door werkelijke aanfchouwing kan gekend 
worden. 


IV. | 
FRAAIJE LETTEREN 
E_N | 


MENGELWERK. 


en 


OVER 
DE KiKVORSCHEN 
rin 
ARISTOPHANES; 
wi 


P. ran LIMBURG BROUWER. (f)_ 


H. is-eene niet ongewone opmerking „dat hete 
geen ons, in het vooruitzigt, vrees en bekommering 
verwekt , dikwijls bij de uitkomst ons niet alleen 
dragelijk voorkomt, maar foms zelfs wenfchelijk: erp 
aangenaam. Het denkbeeld , dat ik zou moeten 
{preken voor een genootfchap, waar men voornas= 
mee 


(*) Zij, die ArisTopPrHANes in zijne eigene taal lezen, 
en de door mij vertaalde plaatfen met het oorfpronkes 
lijke vergelijken , zullen vinden, dat ik in mijne overe 
getting fomtijds het een en ander heb uitgelaten, un 
de réden daarvan te zeggen. zal, denk ik, niet noodig 
zijns Ik moest, dit hier alleen, opmerken, om te doen 
zien, dat die uitlatingen met opzet hebben plaats gee 
had, Dat ik voorts niet overal woordelijk vertaald heb, 
zal men mij ook, denk ík, niet ten kwade duiden. 

(+4) Voorgedragen in het genootfchap voor rts 
odes Amfterdam. 
R Ga 


zoo - OVER DEKIKVORSCHEN 


melijk ziet op de wijze, Aoe men (pret verwekte 
mij eerte onwillekeùrige huivering : want-wie , dan 
de redenaar van beroep, of de Kadenza 
zou zich aan zulk eene. „proef durven wagen ? 
Doch nu ik, hier voor u, M. H.! opgetreden, - 
| bedenk, dat ik mij in het midden ‘bevind van kun- 
dige én fimaakvolle , en daarom juist toegevende 
hoorders ,. hoorders, die bijeen komen ter bevorde- 
ring van de edelfte aller gaven, ons door. de 
Natuur verleend, en wel met het bijzonder 00g- 
mêrk, om daardoor bij te dragen tot den bloei van 
het Nederlandfche tooneel: nu gevoel ik, dat ’er, 
vooral door dit laatfle, eene betrekking beftaat tus- 
fchen u en mij, die mij, ook bij het levendigfte 
befef “van mijn onvermogen vrijmoedigheid gecft, 
om tot u te fpreken, | | 
«Het tooneel , mijne geliefkoosde uitfpanning , ziet 
daar: dan ook, wat mij het onderwerp -aan de hand 
gaf ;„met hetwelk ik, wil trachten u eenige oogen= 

blikken te onderhouden, | 
„Het zal fommigen mijner toehoorders misfchien ‘ 
niet onbekend zijn „ dat ik bij voorkeur het Treur« 
pel boven alle andere. tooneeldichten bemin, Men 
zou-mij echter onregt doen, indien men, onderftele 
de, dat ik in ‘het geheel geen gevoel heb; voorde 
eigenaardige fchoonheid van het Blijfpel. Ik wil us 
M. H.! als bij wijze van inleiding op hetgeen ik u 
wilde mededeelen, kortelijk zeggen, hoe het mij 
daarmede gegaan is, Ik zal hier wel geerie vers 
fchaoning behoeven te. vragen ‚daarvoor, dat ik een 
oogenblik over mij zelven Spreek. Dit is dikwijls 
een 


ZN AN CARISTOPHANESD tor 


eén veel gefchikter middel, om onze denkbeelden 
aan. anderen mede te deelen, dan wanneer men 
zich tot algemeene uitdrukkingen bepaalt, b 
s-Langén' tijd geheel alleen ingenomen met de Tra 
gìfche’ Mufe van ica , kwam het zelfs niet in 
mij op, dat ik ooit eenig genoegen zou vinden in 
het lezen ván Blĳjfpelen; en nog, ware ik dichter 
genoeg, om mij, als zoodanig, aan den dienst der 
Mufen toe te wijden; het zou zeker MELPOMENE , 
en niet THALIA zijn, voor wie ik mijn fpeeltuig zou 
doen klinken’; doch toem had--ik nog geene de 
minste’ verwachting, dat ik, zelfs, met eenig vera 
maak, anderen zou kunnen hooren, die de laatfte 
boven de eerfte verkiezen. TERENTIUS Een MOLIDRE 
hadden mijnen afkeer, (zoo moet ik het noemen) 
van het Blĳfpel wel eenigzins verminderd, maät 
regten fmaak had ik ’er fog niet in gekregen, 
Hoezeer ik dus overtuigd was, dat het lezen “Van 
ARISTOPHANES „ den Atheenfchen Blijfpeldichter 
tot mijne fludiën behoorde, ‘had ik dit echter zoo 
lang uitgefteld. als mogelijk was, mij voorftellende ; 
hem , op zijnen tijd, alleen. uit noodzakelijkheid 
te beftuderen; om dat ik wist, dat zijne ftukken, 
en vooral de Griekfche aanteekeningen op dezelve, 
een? fchat behelzen. van belangrijke berigten omtrent 
de gefchiedenis, de ftaatsgefteldheid , de zeden en 
gewoonten van thene. Intusfchen, die tijd kwäme 
Ik Jas ARISTOPHANES, en, o. wonder! ik las hema 
met het innigst vermaak „en had de grootfte moeis 
_ te,vom-niet gedurig , door mijne bewondering voor 
de groote verdienften. van dien geestigen, vrolijken; 
gig | | G 3 vere 


Toa OVER DE KIKVORSCHEN 


werftandigen en menschkundigen dichter , gefchie= 
denis „ ftaatsgefteldheid en antiquiteiten te vergeten, 
en alleen met hem — te lagchen. | 
Het genoegen, dat mij ARISTOPHANES. verfchaft 
‘heeft , deed mij befluiten om zijne poëzij tot het 
onderwerp te kiezen van het letterkundig onderhoud 
voor de oogenblikken, in welke ik tot u {preken 
Zou. 4 | hd 
Eerst wil'ik ù, M. H., eenige algemeene aans 
merkingen mededeelen omtrent het Blijfpeldicht der 
Atheners, en dan u eene proeve: van hetzelve 
trachten te geven, door een kort verflag omtrent 
den inhoud en de verdienften van een der flukken 
Van ARISTOPHANES. ÌÍk reken, bijhet vervullen van 
deze taak, op uwen toegevenden en belangftellene 
den. aandacht. | 
Het oude Blijfpel der Atheners is eene eigenaar- 
dige , geheel op zich zelve ftaande -dichtfoort; 
die nooit, voor zoo ver ik weet, is nagevolgd , en 
misfchien nooit nagevolgd zal worden: het is de 
poëzij der volksregering ; de poëzij der vrijheid in 
denken en fpreken, en ‘tevens eene poëzij, zoo als 
… misfchien alleen bij Atheners kon beoefend worden. 
Het oude blfpel bloeide, zoo als bekend is, te 
gelijk met den bloei van Athene. In den Pelopons 
refifchen oorlog bereikte het. deszelfs hoogte,ven _ 
‚verftomde eensklaps „toen „Athene, door dwinge- 
landen overheerd , hare vrijheid en regten verloors 
De dichter , als vrij en: onafhankelijk burger , wien 
het geoorloofd was, zoowel in de volksvergadering 
k 0 als 


„NAN ARLSTOPHAMES 105 


als overal elders, zijnen, medeburgers zijne gedacta 
ten „over. fhaatkunde „ zeden’ eri kunsten: mede: te - 
deelen , maakte van die vrijheid een: onbepaald gea 
braiks ftelde de gebreken-zuner. medeburgers in let 
algemeen „ en van enkele perfonen in het bijzonders 
die hij met maam en ‚toenaam aanduidde ‘tert toons 
en had, van den grooten hoop. althans, niets té 
vreezen , mits hij- maar deed lagchen. Toen Sparta 
Athene overwonnen had en: de dwingelanden was 
ren aangefteld „ werd .deze: vrijheid beperkt, de ref 
_afgefchaft ens der middels comedie „ zoo: als men 
dezelve naderhand’ noemde, naderde meer en meer 
het nieuwere Blijfpel. A 
Het oude Blijfpel- onderfcheidde „zich: daarin- van 
alle andere- vertooningen … dat het- niet eene’ voorà 
ftelling was, waarbij het, tot: het daarftellem der 
illufie. behoorde , dat de aanfchouwer zich geheel 
van, het-ftuk „ als. het;-ware„ afzonderde „ en-het, 
als buiten hem omgaande, befchouwde. Integendeel; 
de. aanfchouwer ‘had. zijn. aandeel in. de vertooning 
zoodat-de- dichter, bij monde: van eenen der toos 
neelfpelers ‚ of van. den: rei, zich vaak” tot “hem 
wendde-, «en hem of zijne. gebreken en. verkeerde 
heden, verweet, of hem, “door aanmerkingen over 
zijn eigen fluk,„ voor hetzelve , en voor zijne mâd 
nier van voorftelling zocht in te nemen. Dit maakte 
het fpel tot een. geheel eigen volksvermaak: - De 
dichter fchool daar-niet als achter de’ fchermen ‚en 
wachtte angftig het oordeel van het hoog verhevene 
publiek; de aanfchouwer zat daar niet, of als one 
pn Áchouwburglooper „ of, als geftreng en: 
G4 où 


1o4 OVER /DE KIKVORSCHEN 


onfchendbaâr Criticus,» het: ftuk: en-deszelfs vertóo- 

ners„als-alleen. gefchapen , om hem-te dienen en 
_ tewermaken,„ uitsdehoögte te beoordeêlem. «Neen! 
de: geheele” fchouwburg was: de vertoonplaats : had 
de dichter ?er belang bij, dat -zijn”ftuk beviel, en 
dathet den prijs wegdroeg: (ook: voor het Blijfpel 
wedijverden de «dichters. om den voorrang:) de 
aanfchouwer had daarom niet te: wachten ,- dat men 
hem «angftig zou ontzien „ of hem als boven zich 
verheven „befchouwen: neen, geene zijner dwaas= 
heden. en„gebreken waren daar veilig; en hoe hara 
tiger de dichter de anderen-om hem kon doen lag* 
chen, hoe zekerder deze was van algêmeenen bijval. 
„Behalve, dit ‘belagchelijk maken van wezenlijk bee 
ftaande- gebreken’; ‘had het: oude Blijfpel ook nog _ 
een ander middel, om deszelfs doel , het Zagchen;, 
te bereiken, de parodie namelijk. Verfcheidene ftuke 
ken van ARISTOPHANES. zijn grootendeels niet anders; 
dan eene doorgaande parodie. En deze ftrekte zich 
uit tot alles, Niet alleen: gewoonten, plegtighe= 
den. perfonen, gedichten; maar de ftaatswetten 
ja de-Goden zelfs ftonden “bloot voor de-aanvallen 
vanden. Blijfpeldichter, … Zonderling , dit -moet ik 
bekennen , was de eerfte- indruk ,- dien het op 
mij. maakte ,„/toen ik bedacht,” dat die verftan= 
dige, gevoelvolle. Atheners, die menfchen ; “die 
zulk een-fijn- gevoel hadden voor het welvoege- 
lijke. en ‚fchoone ; “zij, die meer dan eenig wolk 
op aarde, «wisten , wat tragisch genot was5 zij; 
bij. wie “het ‘Treurfpel ontftaan was; «en bi wie 
het stot de hoogfte volmaaktheid was verheven 


St 


A NANEKRISTOPHANE 8 os 


geworden: toen ik bedacht, zeg ik dat deze zelt- 
de Atheners * konden” hooren; » hoe -men « hunnê 
eigene gebruiken en wetten belagchelijk- ten: toon 
telde, hoe men hunne Treurfpeldichters befpottes, 
‘en hunne Goden, als veelvraten en lafaärds voor- 
gefteld , aan de moedwilligheid- der menigte ten prijs 
gaf.” Doch gelukkig zag ik-dit fchielijk „sten minstê 
maarshet mij nu gebleken is, in het ware daglicht, 
Het groote doel wan het Blijfpel was „‘zoo als ik 
boven zeide „ lagchen s dat is, meer bepaald, dat 
genot fmaken , hetwelk geestige „ vrolijke’, en- vooral 
door “het “contrast lachverwekkende woorftellingen 
ons verfchaffen, De Atheners, met het gelukkigst 
geftel begaafd, hadden, bĳ hun gevoel. voor het 
Schoone, eene onbegrijpelijke vatbaarheid voor elken 
oogenblikkelijken indruk, Juist door dat fijn gevoel, 
juist door hunnen gelukkigen aanleg, die hen in 
ftaat ftelde , om met hunne ganfche ziel de-fchoone 
heid te genieten vän HoMERUS goddelijke zangen, 
en. weg te fmelten wan weemoedig genot , bij de 
aândoenlijke reisen van sOPHOCLES: juist door die= 
zelfde gevoeligheid waren zij ook getieel oog en 
oor, wanneer zij wisten , dat men hen, in den 
eigenlijken zin van het woord , wilde vermaken. 
En wie zal hun dit ten kwade duiden? Ik voor- 
waar ben’ hier wel een onpartijdig regter. Ik heb 
het gezegd, en zeg ‘het nog: wij menfchen zijn 
hier niet op aarde geplaatst, om te beuzelen en te 
fchertfen; en helaas, wij hebben ‘er ook maar zoo 
zelden gelegenheid toes maar ’er zijn oogenblikken, 
waarin”.de boog” ontfpannen moet worden , of lië- 
bn 5 G 5 ver, 


106 OVER: DE KIKVORSCHEN 


ver, waarin hij van zelw’ losfpringt3 ’er zijn oogene 
blikken ; waarin de zucht tot vreugde en vrolijkheid , 
ons allen door eene weldadige Godheid ingefchapen; - 
ons ook hier reeds „ voor eenige … oogenblikken ; 
voldaan fchijnts in die oogenblikken opent onze 
ziel , vaak langen. ‘tijd nedergebogen onder- den 
last van de rampen dezes levens, flechts nu en dan 
door zalige oogenblikken van tragifchen wellust als 
gefterkt en verkwikt, zich eensklaps woor eene 
onvermengde vrolijkheid; en wij geven ‘er ons des 
te gereeder aan over , naarmate wij den last „ die 
ons drukte, fterker gevoelden. En gevoelen, wij 
dat , weten wij, koudbloedige Myperboreërs, wat 
het zegt, uitgelaten te zijn, o hoe veel fterker 
moet dat gevoel dan niet gewerkt hebben in. het 
hart van die levendige, aandoenlijke, ligt ontvlam= 
bare Ioniërs! Neen, ik verwonder ’er mij ‚niet 
over, dat de Atheners, die het Heldendicht en: het 
Treurfpel bewonderden , ook met hunne geheele ziel 
aan het Bliĳfpel hingen, en aan het genot van het 
cogenblik alles, alles opofferden. Denkt niet, 
M. H., dat ik dit, uit een zedelijk en wijsgeerig 
oogpunt befchouwd , geheel goedkeur; maar dit is 
ook thans de vraag niet. Ik wilde alleen u, en ik 
mag wel zeggen, mij zelven geheel overtuigen, dat 
het Blijfpel zoo natuurlijk is, en zoo min {trijdig, 
noch met de menfchelijke natuur in, het algemeen, 
noch zelfs met den aanleg en het fchoonheidsgevoel 

der Atheners, als het verhevene Treurfpel. 
Voorwaar de mensch is een Proteus: of zouden 
wij ons zelven herkennen ; indien wij ons onpartijdig 
ge 


SVAN ARISTOPHANES) 107 


genoeg in alle omftandigheden konden waarnemen 
zouden wij ons zelven herkennen ; wanneer wij ons 
hu eens, door de ontembare zucht tot kennis , als 
begraven zagen onder onze boeken, geheel en eenig 
ingenomen met het doel onzer navorfching: dan 
weder aan het ftille ftudeervertrek ontrukt „en vroe 
lijk en uitgelaten deelende in het genot der zamen. 
levings nu eens verzonken in fomberen weemoed, 
in de levendige overtuiging „ dat dit leven niet an= 
ders is, dan eene vreemdelingfchap; en ons niet 
anders zijn moet dan eene overdenking „van den 
dood:: dan weder met den fchuimenden feestbokaal 
in de hand, lagchende om alle onze bezwaren, en 
levende als-of wij dachten:-Laat ons eten, laat ons 
drinken , want morgen flerven wij! En is dat met 
ons ‘het geval-s-zeg ik. nog eens, hoe veel meer 
moet het dan zoo met de Grieken geweest zijn! 
Vanhier dan, dat zij hunnen dichters, om der vroe 
lijkheid wille, alles vergaven.… De parodie „ die 
hun dat genot verfchafte, was bij hen, mag ik dit 
vreemde woord eens gebruiken , sans conséguenca. 
De wijsgeer, die maar durfde twijfelen aan het bee 
{taan der Goden , werd teregt gebannen en vervolgd 
als een Atheïst; maar de Blijfpeldichter, die ner- 
cures: voorftelde als belust op «de vlerkjes van een 
gebraden duifje „ en-BACCHUS , met ontblooten rug 
huilende onder ‚de. bullepees van racus3-de Blij- 
fpeldichter , die de Democratie, dien afgod van 
Athene , befpotte 3 die: de-fchoonfte verzen van 
ESCHYLUS En EURIPIDES,: ja Van SOPHOCLES zelven 
parodiëerde „die Blijfpeldichter. had zijn’ vrijbrief , 
4: waar. 


ro8 OVER DE' KIKVORSCHEN 


waarop hij kon rekénen; hij was als de Romeinfche 
krijgsknecht, die achter de triomfkar van zijnen 
Conful vrijheid had, om de pijlen zijner geestigheid 
op den hoogverhevenen Zmperator af te fchietens 
in het kort, de Blijfpelen waren als de Saturnaliën 
der kunst 3 en een regtgeaard Athener herinnerde 
zich in het dagelijksch leven ,„ of inde tempelen 
der Goden , zoo min de losfe zetten; die hij in den 
fchouwburg gehoord had, als thans de gemagnetis 
feerde zich, na zijn ontwaken, de profetiën herin= _ 
nert, die hij ín zijnen flaap heeft doen hooren. Í 
Dat was naar mijn inzien het «oude Blifpel der 
Atheners , voor ”zoo verre wij het kennen uit de 
ftukken van ARISTOPHANES, den eenigen, uit wien 
wij het kunnen leeren kennen, 
Ik heb’, om u wat nader met ARISTOPHANES be= 
kend te maken, zijn ftuk gekozen, de. Kikvorfchen 
genaamd „ niet alleen, omdat ik dit voor het gee 
fchiktfte houd voor- zoodanig een verflag , maar 
ook om u tedoen zien, hoe onpartijdig ik Arise 
KOPHANES beoordeel. … Het onderwerp namelijk van 
dit ftuk is: geen ander, dan eene parodie op mijne 
geliefde vrienden de Treurfpeldichters; en gij zult 4 
denk ik; met mij vinden, dat geen Tragicus de 
comedie «uit zwarter oogpunt kan. befchouwen-; dan 
van die zijde, waar zijne geliefkoosde kunst door 
haar wordt aangetast; ik heb dus ‚-dunkt mij , eenige 
aanfpraak op uwe goedkeuring, datsik bij u mijn debut 
in de eesthetifche behandeling van het Blijfpel-maak 
met een verflag over eene parodie op het Treurfpels 
…_ Ik wil u; Me H., eerst kortelijk het plan van 
heg 


VVAN-ARISTOPHANES,) » Tog 


het {tuk opgeven 3 „daarna. iets zeggen over” des 
‚ keuzesder:perfonen; en eindelijk u opmerkzaam mas 
ken. ophet comifche „ dat in het ftuk doorftraalt, 
eu.vrk briet SNR ke Pit sd inêl 
„Het onderwerp „zeg. ik ; is eene parodie: op de. 
Treurfpeldichters „en geenszins, -z00 als SCHLEGEL, 
wil „eene tentoonftelling van het verval: der too’ 
neelkunst. Immers „ hoezeer dit verval de aanleiding 
geeft tot de voorftelling, maakt echter de comifche: 
wedftrijd tusfchen, escuyrLus en EURIPIDES het voors 
naamfte gedeelte van-het:ftuk uits „en “is blijkbaar. 
het hoofddoel , waar.alles- op uitkomt. Ook dit ftuk 
heeft geene gisping. van gebreken «ten doel „hoezeer 
die 'er ook dikwijls in arken maar voorname 
lijk. parodie, AR 
„Dionysus of. BACCHUS } rde God, tot wiens eer 
de feesten-gevierd werden , op’ welke treur- en 
bliĳfpeldichters hunne kunstgewrochten den. volke, 
voorftelden ‚BACCHUS bi verontwaardigd. over het 
verval van het- Treurfpel „wijl ’er na den dood van 
SOPHOCLES en EURIPIDES geen” dragelijk treurfpels 
dichter meer gevonden werd, befluit „met: zijnen 
flaaf XANTHIAS naar HERCULES te gaan , en- hem, 
alseen? met die-ftreken bekend perfoon; te-verzoes 
ken, hem den kortften weg te wijzen naarde -benes 
denwereld „ ten- einde een’ der wroeger--geftorvene 
treurfpeldichters. in. het leven terug, te „roepen 4 
zoo zijne. kunst voor een’ geheelen ondergang te 
behoeden „en. zijne feesten in. hunnen luister “te 
bewaren, Hereures geeft hem. de kaart van-het 
land; BACCHUS” vaart over. in  CHARON's: bootjes 
„Heal en 


ro OVER DE KIKVORSCHEN 


eri komt na vele fchrikken en na eene gevoelige! kas’ 
tijding wan acus eindelijk ín de benedenwereld 
aan ;'waar hij rscuyLus en EURIPIDES een’ wedftrijd 
laat houden, ten gevolge van welken ftrijd escHyLus 
overwint ; die vervolgens, onder. het gejuich van 
den rei, en het gejammer van eurieipes, met zijnen 
befchermheer het dompige' fchimmenrijk- verlaat.’ 
Ziet daar in korte woorden het eenvoudige-plan van: 
het fluk, niet minder aanprijzenswaardig om des 
zelfs ‘eenvoudigheid: en eenheid, dan de fchoonfte 
Griekfche Treurfpelen: Dit alleen zou ik ’er op aan 
merken’; “dat de titel niet’ zeer gelukkig gekozen is. 
Gij ‘hebt. mij nog van geene” kikvorfchen hooren 
fpreken, erhet ftuk wordt toch naar deze diertjes 
genoemd. Zij komen ’er namelijk maar eens ;-en wel 
zeer korts in voors’ te “weten bij de overvaart van 
ket meer’ van de benedenwereld „wanneer BACCHUS 
dooreen? rei van’ kikvorfchen” begroet wordt, die 
met hun aangenaam” gezang „-afgewisfeld door de 
liefelijke; hun “natuurlijke. toonen om zijn fchuitje 
hoezeren. “Gij “zult mij toeftemmen , dat het ftuk 
beter anders had’ kunnen genoemd zijn, dafi naar 
eene zoo geheel bijkomende omftandigheid ; - doch 
zer is“toch iets, geloof ik, ter verontfchuldiging van 
onzen dichter te zeggen. Namelijk: de fchouwplaats 
dan Bacchus geheiligd, ftond te „Athene in de nam 
‘bĳheid van eene plaats Limnaé, of de meren ge= 
foemd. Nu is, geloof ik, het’ invoeren van die 
kikvorfchen eéne roefpeling op de plaats aan BACe 
Crus geheiligd , omdat deze in dit ftuk de hoofde 
perfoon is3 behalve ‘dat het tot het zonderlinge en 
5 lach- 


_ HVAN ARISTOPHANES, EI 


tachverwekkende behoorde „ dat het ftuk een’ wone 
derlijken «en vooral een” comifchen naam had, 
eHoezeer “het Blijfpel, even: als het Treurfpel „ 
dicheftuk was 5” waren de ‘regelen van hetzelve niet 
zoo geftreng: de eenheid van plaats althans, zoo 
als-gij uit ‘mijne korte opgave van dit ftuk zult 
hebben» kunnen merken ; werd niet altijd ftreng 
gehouden. Ook is ’er een dubbele rei, een van de kike 
vorfchen , en een van de ingewijden in de geheime- 
nísfen van BACCHUS, die hunnen heer in het 
fchimmenrijk ontvangen. Ja het behoorde misfchien 
wel tot den geest van de comedie, dat-zij, eene 
parodie op alles zijnde, ook- door hare inrigting 
zelve, de regelen der kunst parodiëerde. | 

De keuze der perfonen in dit ftuk is uitnemend. 
Wat is meer in-den geest van het oude Blijfpel , dan 
BACCHUS „ den God des tooneels , zelven op het 
tooneel te. brengen? Het feest wordt gegeven ter 
eere van BACCHUS; maar het feest is een feest van 
vrolijkheid en gelach „van ongebondene fcherts5 
het is eene parodie op de geheele wereld. Wel 
nu, wien zal men dan het best en het eerst nemen, 
dan den God zelv’ , voor wien de vrolijkheid is in= 
gefteld, of , zoo als wij zouden zeggen, de bruid, 
waarom gedanst wordt? En bij dit alles heerscht 
geene kwaadwilligheid, geen’ booze fpotzucht: het 
is in de daad. niet anders; dan de uitgelatenheid 
van. een vrolijk juichend hart.” Hoort flechts den 
rei van ingewijden, als hij. Baccnus begroet. — 
„ O hoogvereerde BACCHUS; gij, die ons het lie- 
»'felijke feestgezang hebt’ uitgevonden, kom volg 
da „ ons 


ma OVER; DEs KIKVORSCHEN 


„ons naar «de Godin (cerrs)! toon haar -nugrdat: 
„ gj gelukkig. zijt-aangekomen, ‘Kom, danslievende, 
BACCHUS, geleid onsb Gij toch hebt ;»omsons 
5 te doen lagchen , en-om onze, beurs ste, verfchoos 
nen, ons dit lage fandaaltje geknipt; -gijshebt ons: 
» dit -verfeheurde manteltje omgedaan ;” (in tegen= 
overftelling » van … den, hoogen Jaars. „ens desorijke. 
klederen - van het TFreurfpel3) 3e kom. danslievende: 
„BACCHUS geleid ons!’ En tegen--CERES ; „0 gij 
Godin „der heilige, Orgieën „Koningin ;-zijts Óns: 
„nabij, geef ons heden,onbekommerd te {pelen em 
ste, danfen „ geef ons veel grappigs-te. zeggen; ‘en 
ook. „veel ernstigs :- geef, ons „-uw. feest. waardig.» 
»„ fpelende en -boertende, ‚te zegevieren; „en „den: 
„ overwinningskrans;om: onze haren te flingeren.”?’ 
„Ziet gij hier niet eene zekere (inag ik het woord 
tem opzigte van ARISTOPHANES. gebruiken 2) eene 
zekere „onfchuldige vrolijkheid in-doorblinken?. Em - 
laat nu-BaccHus voorgefteld worden als-een-eigen= 
belangzoekende lafaard , ‚die , alleen -om zijne feesten 
in „orde te, houden „ „naar, de, beneden wereld „gaats? 
doch „die „te bang sis;»-om jzich tedoen „gelden 
en; fteeds zijn”. Ouwen. XANTHIAS noodig-heeft„ ont 
hem. uit „alle „gevaren te, redden „en in zijne groots 
fche onderneming bij te ftaan: BacoHus, al was 
hij zelf te Athene, in den {chouwburg geweest zoals — 
hij. een. verftandig God „geweest. is ;:,z00 als „alle: 
fchrijvers hem ons affchilderen, BACCHUS zelf zou 
het zijnen, voedfterling ARISTOPHANES „niét kovalijk 
hebben: kunnen nemen. armin shae OD 
Doch niet alleen BACCHUS iss es welt gekzen 
maar 


“WVAN ARISTOPHANES,S 113 


mââr ook ‘de beide’ dichters, met welke hier der 
draak-geftoken wordt; en ‘hierin vooral heeft Arise 
TOPHANES ‚ naar” mijn inzien „ „een groot bewijs: 
gegeven van zijn juist oordeel en goeden fmaake 
Waarom toch heeft hij sopmocLes niet in. plaats, 
van escuyLus of EuRIPIDES genomen ? Niet uit: 
bijzondere liefde tot soPHOCLES , vo neen! hij, die. 
niets, ontzag, @n- niets behoefde te: ontzien ‚zou, 
oole sopmocres” wel het zijne. gegeven hebben „ 
daar--het pas gaf; of liever, hij geeft het hem. op» 
verfcheidene- plaatfen ; daar hij verzen uit SOPHOCLES- 
parodiëert.- Neen , niet uit liefde tot sOPHOCLES 4 * 
hoewel hij hem zeker boven euripipes en zelfs- 
boven ‘escHyLus flelde ,, maar omdat de flimme 
Comicus zag, dat sOPHOCLES geen timmerhout 
voor hem was. et bel | 

„Immers , -om. bij-dit onderwerp een waarlijk voorts, 
durend. genoegen te-geven; door geestige zetten „/ 
kon hij niet altijd enkel parodie aanwenden; ’er- 
moesten ook. foms wezenlijke gebreken te gispen 
zijns „Eene doorgaande parodie van bijna geheel 
volmaakte ftukken kan niet op den duur bevallen» 
aan iemand ; die eenigen fmaak- heeft, Om dus- 
hier te doen -lagchen, moest hij dichters hebben „ 
om! welke gelagchen kon worden; die , „met de: 
grootte « verdienften ,- echter nog eenige en „wel 
erkende … gebreken hadden, die hem. ftof kone 
den. geven tot geestige zetten, «En hoe. zou hij 
hier , “behalve door, eenige getravesteerde. verzen 
of toeftanden , met -soPHoOCLES zijn’ fortuin kunnen 
maken, wiens ftukken gelijk zijn aan beelden, zoo, 
V sak). He H | als A 


Er4 OVER: DECRIKVORSCHEN 


als VAN DER ParM het uitdrukt, van het -gladfte 

marmer, op hetwelk zelfs de fijnfte vingertop geene 

ongelijkheid vinden kans hee zou“hij in-de reine 

grootheid. van ‘soprmocLes iets « gevonden hebben , 

om zijne parodie waarlijk piguant te maken ? Neen 

het was de gezwollenheid vanden; ja verhevenen 
en ftouten , ‘maar vaak duisteren escHyLus3 ende 
prologen, de’ lange ftaatkundige redeneringen ‚en 
vooral de menigvuldig ‘herhaalde > voorftelling van 
oude , gebrekkige en arme vórsten en vorstinnen 
van den gevoeligen en zoo dikwijls waarlijk tragis 
fchen eurieipes, die den fpotter ftof gegie om 
zijne toehoorders te ‘vermaken. 

“Met dat al moet men’ bekennen / dat hij ‘het op 
BEURIPIDES niet fterk had, en dat hij van tijd tot 
tijd wel eens den perfoon befpot, in plaats van de 
verzen. Doch misfchien had onze goede Fragicus 
het verdiend. Men zegt, dat eurIPipes een’ flaaf 
had, CEPHISOPHON geheeten, die hem in het za« 
mienftellea’ van zijne ftukken hielp; en de booze 
wereld voegt 'er bij, dat deze flaaf zeer gemeenzaam 
omging met mevrouw EuRIPIDES, Daarom laat 
ARISTOPHANES EURIPIDES ; als hij rekenfchap geeft 
van de wijze, op welke hìj de kunst volmaakte , 

das tegen escuyLus fpreken: „ Zoodra ik aan het, 
„ tooneel kwam , heb ik onze kunst, die opge= 
„ zwollen was door fnoeverijen en zware woorden , 

„ ligter en tengerder gemaakt; ik heb haar gezuie 

„verd door fijne woordjes, door behoorlijke lig= 

ze Chaamsbeweging en de noodige purgeermiddelen ; 

„ik heb haar wcd” mét monodieën „ ver- 
| 3 „ mengd 


7 VAN ARISTOPHANES,” 15 


»- mengd.met wat Cephi/ophon.”’.(*). Ook ziet men 
duidelijk, dat hij sopmoeres niet. ongenegen wase 
Doch «hoe kon men ook zulk een: beminnelijk man 
ongenegen zijn! … Zeker -is het. een. bewijs van 
ARISTOPHANES onpartijdigheid „ dat hij een’ man s 
zoo in alle opzigten door het geluk met de rijkfte 
zegeningen bekroond , en daarbij eene eerlte fter 
aan den  Attifchen dichter - hemel niet benijdde 4 
maar „door «hem in. zijne Kikvorfchen buiten het 
fpel te houden, hem de fchoonfte hulde toebragt 4 
die een Atheensch Comicus.aan eenen Zragicus 
brengen. kon, 

Dit dan met betrekking tot onderwerp, as 
titel en- perfonen. Nu blijft ons nog het aange- 
naamfte en gewigtigfte gedeelte van onze taak over, 
namelijk het comifche wan dit Blijfpel. 


‚Het comifche beftaat zoowel in de gedachten. als 
ia de uitdrukking : het eerfte echter. is natuurlijk 
meer vatbaar voor eene: overbrenging in eene andere 
taal; doch. die onder mijne hoorders, die ArisTou 
PHANES in zijne taal verftaan, zullen mij zeker wel 
het getuigenis willen gevens; dat ik ’er niet te veel 
van. gezegd heb , wanneer. ik hem „ook. met 
betrekking tot het laatfte , een’ in den hoogften: 
graad geestig dichter noem. Wij zullen het. ftuk 
doorloopen ‚waardoor ik u nog wat meer den. gang, 
van hetzelve zal kunnen bekend maken. | 
Bac- 

(*) De Griekfche vedekig maakt het kt voeter 
ve KaÔiroPörra pryvóg. 
H a 


116 OVER DE KIKVORSCHEN 


Baccuus en _ xANTRIAS bij nEReurrs bitmene 
gelaten , vraagt BAccrus hem naar den weg naar 
de benedenwereld; en tevens verzoekt hij hem eene 
naauwkeurige opgave van zijne gastvrienden beneden ; 
die hij daar gemaakt. had, toen hij ‘den’ Cerberus 
ging halen$ van de banketbaäkkerswinkels, «de gaar= 
keukens, de beste logementen enz, enz. HERCULES 
raadt hem éerst zich op ‘te hangen, of dolle kervel 
te drinken; maar wijl dit BACCHUS ‘niet bevalt, om 
dat het eerfte te benaauwd en het tweede te koud 
isg zoo zegt neRCULES hem, daar hij denzelfden 
weg gaan wilde, als hij, toen hiĳj-den Cerberus 
ging halen, in zijne befchrijving van hetgeen hij in 
de benedenwereld zien zou, onder anderen: „ Ver- 
wolgens komt gij dan een’ grooten modderpoel: 
daarin zult gĳ vinden liggen ieder, die ooit een” 
„ Vreemdeling mishandeld heeft, of geftolen, of 
vader of moeder geflagen heeft, voorts alle 
„ meintedigen, en allen, die ooïît àl was het maar 
„een vers van MORSIMUS ebben uitgefchrevén.” 
Deze MorsiMus nu was een koud, ellendig treur- 
fpeldichter, en dit geheele gezegde “is eene parodie 
op het geloof, dat de boosdoeners en de oningewij- 
den’ in de ‘benedenwereld it’ de modder moesten 
blijven liggen, 

„Baccuus vervolgens” de reis aannemende,“ bee’ 
zwaart XANTHIAS zich over de bagaadje, die hij te 
dragen heeft. „ Wel,’ zegt BACCHUS, „ dan zullen 
S wij zien, dat wij den een’ of anderen dooden, die 
g-begraven wordt, huren „om uw pakje te dragen,” 


Werkelijk treffen zij zulk een’-perfoon aan. — „ Hoor 
eens 


be 
” 


VAN ARISTOPHANES © 117 


„eens hier,” zegt BACCHUS „doode man , hoor 
„ eens even, wilt ge. wat verdienen, draag dan dat 
» pakje voor ons naar beneden.” Doode. Goed; 
» voor twee drachmen.” (twaalf ftuivers.) B. „Neen, 
» dat is te veel.” Doode. (tegen de dragers) „Voort 
» jongens.” B. , Hou, -hoù,. wacht een beetje, 
s misfchien kunnen. we nog “accorderen”. Doodes 
» Twee drachmen, minder niet, en anders geen 
„ woord 'er meer” over” B. „ Nu dan negen 
; Óbolen.”” (eene drachme is zes obolen.) Doode, 
„ Nu dan was ik nog liever weder levendige” — - » 
- Zulk een tooneeltje behoort alleen aan het oude: 
Axtifche Blijfpel: bij TERENTIUS, noch PLAUTUS, 
noch MOLIÈRE is zoo ets te vinden. En nu komen 
zij aan den oever. CraroN neemt BaccHús in, maar 
noodzaakt hem, zelf mede te roeien; waar de God 
in het geheel niet over gefticht is, en XANTHIAS 
moet het meer omloopen, De kikvorfchen begroe= 
ten. hem , onder het- varen ; met hunne liefelijke 
ftemmetjes ; en. aan de overzijde gekomen , ie” 
zich XANTHIAS weder bij hem, 

De voorftelling eerst van de fnoeverij,’ daarna van’ 
den angst, waarin BaccHus nu verkeert, op het 
zien van de duisternis en den modderpoel , is “aller=: 
koddigste» „ Ziet gij,” zegt BACCHUS, bij het’ uits 
komen van. de boot, tegen XANTHIAS, ;, een’ va. 

» dermoorder «of. een” meinëedigen. Ik niet. 
„En. hier moesten toch die wilde beesten zijn, 
s waar hij ons van verteld heeft. Die ellendeling 
„ dat, heeft hij-alleeri maar gedaan , om mij bang 
„te an, omdat hij wist, hoe dapper ik ben , en’ 

sl H 3 ‚ Oma 


z18 OVER DE KIKVORSCHEN 


p omdat hij mij mijnen. moed benijdde, ‘Niemand zoe 
„ trotsch als die HERCULES. Nu, ik wenschte wel 
» dat ik iets zag, om eens een’ ftrijd aan te gaan, 
Zulk een’ reis waardig.” XK. „Hoor, hoor eens; 
hoort gij niets?” B. „ Waar zoo, waar zoo?” 
X. „Achter ons” B. „Toe fchielijk gij achter.” 
K. Nu weer voor ons.” B, „Och toe loop 
mw maar vooruit, OQ Goôn, waar berg ik mij !* 
enz. enz. en 
‚Nu komen de ingewijden den bevreésden God 
uit zijne benaauwdheid redden door een heerlijk reis 
gezang, vol van dichterlijke fchoonheden, en die 
SOPHOCLES zelf zich niet zou behoeven te fchamen : 
hier en daar alweder doorzaaid met aardige zetten 
op het bijgeloof der Atheners, aangaande de groote 
voorregten van de ingewijden in de benedenwereld, 
Dit gezang alleen zou genoegzaam zijn, om te doen 
zien, welk een dichterlijk genie ARISTOPHANES ise 
‚‚Nu naderen de beide reizigers het huis van 
PLUTO. „Doch- hier wachten. hen andere bezwarene 
Baccuus had zich, om zich wat meer achtbaarheid 
te. geven, verfierd met de leeuwenhuid en de knods 
Van HERCULES, , Doch dit brengt acus ; den 
portier van PLUTO, in het denkbeeld, dat hij 
HERCULES zelf is, en wil hem te lijf, omdat hij 
hem den Cerberus weleer ontftolen had. De arme 
BACCHUS weet zich uit deze verlegenheid. niet an- 
ders te redden , dan door, terwijl acus zich: vers 
wijderd heeft, «om: overal te roepew, en hulp te 
gaan’ halen , XANTHIAS. zijn’ leeuwenhuid om te 
doen, en zelf voor flaaf te fpelen. > Naauwelijks 
| heeft 


„VAN ARISTOPHANES 115 


heeft XANTHIAS de huid om, en naauwelijks heëft 
hij, om zijne nieuwe waardigheid op té houden, 
zijn” flaaf BACCHUS op hoogen too bevolen; het 
pak op te nemen; of de meid. van PROSERPINA 
vêrfchijnts …„ O mijn lieve HEREULES zijt gij daar, 
kom binnen, kom. binnen: De Godin ‘heeft, 
# zoo als ze uwe komst vernomen had 4 koekjes 
# gebakken; en drie potten. vol lekkere rijstenbrei 
„ gekookt ;, zij heeft een’ heelen os aan, het fpit 
j geftoken , „en heerlijke taartjes. klaar gemaakt.” 
AK.» Kostelijk ; kind; ik kom.” De Meid, „Ja ook 
» lekkere vogeltjes en een deliciëus desfertje.; 
B. (tegen A.) ‚Ge zult toch zoo mal niet zijne; 
De Meid. „, Kom binnen: de kok doet miet een 
„ op3 de-tafel is al gedekt”? X. „Goed, goed! 
„jongetje pas intusfchen op mijn pak,” 2. „Neen 
» maar, ge moet het nu-zoo-niet opvatten, omdat 
sik u uit gekheid eens even als nercuLES heb 
wp Aangekleed „” enzo. Genoeg s XANTHIAS iS ZOO 
goed niet, of hij moet zich weder uitkleeden. 
Naauwelijks- is Baccmus weder in order, of ’et 
fchiet eene kookvrouw; die eene gaarkeuken in het 
rijk van pruTOo had , met eene harer vriendinnen 
uit, en randt den armen HERCULES aan, over twine 
tig -broodjes en eenige kostelijke. bouillie, die hij, 
tijdens zijn verblijf beneden, bij haar gebruikt, of 
liever, geftolen had , en waarvan de posten nog 
epen op haar boek ftonden, — Nu breekt onzen 
BACCHUS het doodzweet wedêr uit, eri naauwelijks 
zijn. de twee wijven met groot gefchreeuw heen= 
geloopen ;-om de buurt bij elkander te roepen, of 
/ H 4 hij 


120 OVER DE. KIKVORSCHEN — 


hij begint met een zacht ftemmetje.°”;, Nu “ik ‘mag 
» vervloekt zijn, als ik niet veel van“u hou lieve 
» XANTHIAS.” XK. Ja, ja, ik ken die ftreken 
m Al, maar Mercules word ik niet meer.” B. „ Och 
p toe lief XAHTHIASJE |’ X. „En hoe zou ik de 
m zoon van ALCMENE kunnen zijn , ik die een flaaf 
„ en een fterveling ben?” «(dit had Bacenus hem 
te. voren verweten) B. „ Ja ik weet wel, dat gij 
» daar boos om zijt, en ge hebt ’er waarlijk ook 
ey wel reden toe, maar o, ik zal’u-geen enkel 
» woord meer in den weg leggen’, al floegt je mes 
» En zoo ik u ooit in den fteek laat, kijk, dan mag 
ey ík ongelukkig zijn, ik en mijn’ vrouw en mijn’ 
» kindertjes er bij.” XANTrHIAS, die in den grond 
een goede kerel is, flaat dan de huid weder om, 
en nu komt acus met een paar welgefpierde kna= 
pen terug, OM HERCULES, den hondendief, te kas- 
tijden. “XANTriAs fchikt zich terftond naar zijne 
omftandigheden „ door gacus te bezweren , dat” hij 
onfchuldig is, en hem te verklaren, dat-hij bereid, 
is hem zijn’ flaaf ter pijniging over te geven 3 iets, 
dat dikwijls te Athene bij openlijke befchuldigingen 
plaats had, „ Bind hem maar op de bank,” zegt 
hij, „hang hem op, geesfel hem; rek hem uiteen „ 
s laat hem azijn in zijne neusgaten laten loopen, 
„al wat ge wilt; maar fla hem niet met knoflooke= 
» ftelen.” (dit was eene ftraf , die te zacht was voor 
de flaven, die werd den” vrijgeborenen alleen aanw 
gedaan.) ZE. ‚Nu dat is nobel gefproken, En-als: 
„ik het jongetje vermink „ “wat moet” ge dan» heb 
„ben 2” (dit bepaalde, men “dan/ook bij’zulke:gelez 
ki NE gen. 


SVANCARISTOPHANES, > rar 


génheden.)  X. „Och dat zal’ zoo’n vaart niet loos 
„pen; ga je gang maar,” — ‘Ik laat aan: den béêe 
fcheiden’ hoorder over, om zich den benârden toes 
ftand, waarin devarme BACCHUS zoo geheel onver= 
wacht , door zijn’ eigen’ fchuld „geraakt is, voor te 
ftellen.. Hij weet zich hieruit niet beter te redden 
dan doof bekend te maken, dat hij een God is 5 
waaruit een grappige twist ontftaat tusfchen hem 
en zijnen flaaf, wie eigenlijk van beiden HERCULES 
is, zoodat eindelijk xANTHIAS voorflaat , het met de 
ftukken uit te: maken. „ Die een God is,” zoo 
s redeneert hij, ‚kan beter tegen flagen', dan. een 
mensch. Laat EACUS maar beginnen met zijn’ 
5, bullepees : laat hij Ons beurt- om „beurt fikfche 
» tikken geven; en die het eerst fchreeuwt „ die is 
» de God niet,” Hij rekende namelijk op zijnen 
reeds door flagen vereelden rug, en hoopte ; dat de 
weekelijke BACCHUS het fchielijk zou opgeven, BAc- 
eHus- moet zich hier. wel aan onderwerpen. -In het 
eerst houden beiden zich kras; maar acus verftaat 
zich zoo goed op het handwerk, dat weldra xaN= 
THIAS en BACCHUS beide even hard beginnen te 
fchreeuwen ; waarbij de voorwendfels „waaronder 
zij hunne uitboezemingen van fmart zoeken te verm 
bergen „ weder zeer grappig: zijn , zoodat acus 
eindelijk „ niet wetende, hoe hij het met de twee 
kwanten heeft, ’befluit „ de zaak aan de beflisfing, 
van zijnen Heer PLurTo over te laten. 
„Nu gaat dan BacCmus naar binnen. Daar wordt 
de zaak uitgemaakt, en eacus komt vervolgens 
met XANTBIAs “weder ‘buiten, waar zij zamen een. 
auf H 5 praat» 


raa OVER DE KIKVORSCHEN” 


praatje houden over hunne Heeren, zoo âls het de 
lakeijen nu ook nog wel doen. Zij worden door 
dit gefprek groote maatjes; en nu verhaalt racus 
aan XANTHIAS ; dat ’er eene zaak van gewigt op til 
is: dat het namelijk. eene oude wet in de beneden= 
wereld was; dat de beste treurfpeldichter op.een’ 
fraaijen troon zat, en dagelijks in het Prytaneümt 
van ftaatswege onthaald werd. Dit (het zij in het 
voorbijgaan gezegd) brengt niet weinig tóe tot het 
vermeerderen van het lachverwekkende ; en maakt 
tevens de Attifche comedie geheel nationaal, dat al 
de gebruiken der Atheners op de Goden worden 
toegepast. De beste treurfpeldichter nu mogt die 
voorregten genieten ; tot ’er een ander beneden 
kwam „ die beter was 5 dan moest hij van den troon 
af, Nu was Euriepiprs beneden gekomen, en had het 
gemeene volkje op zijne zijde gehaald, om escrHvs 
LUS ; tot nog toe in het bezit van den troon, zijn 
regt te betwisten. Sopnocres daarentegen had 
EscHyLus verdienften hulde gedaan, maar tevens 
verklaard, dat, als aan EurIPiDes de eer mogt 
toegekend worden , hij’ dan ook zijn regt zou laten 
gelden. ‘Eacus voegt er bĳ, dat PpruTO ten 
dien ‘einde een’ wedftrijd had nnen en dat 
BACCHUS regter-zijn. Zou. 
„En nu begint het belangrijkfte en grappigfte gêe 
deelte van: het ftuk; namelijk de wedftrijd neren 
de dichters. 
‚ Daar zullen,” zoo zong de rei, „‚ daar zullen 
s vreesfelijke gevechten plaats hebben van hoog» 


„ gekuifde redenen; daar zál zich een geratel doen 
| hooe 


„VAN: ARISTOPHANES: 143 


4 hooren, als het geratel van wagenasfen , als de 
een zich met zijne fplinters en zijn zaagfel ver= 
dedigt , de ander, de geduchte. woordenfchepper 4 
met hoog in den zadel zittende gezegden (*) 3 
terwijl hij, als een vertoornde ever, zijn’ borstelin 
gen en ruigen. hals opzettende, en grimmig de 
wenkbraauw fronfelend, ‚al brullend, woorden 
zal uitftooten, die als met bruggen aan elkânder 
vastleggen (})3 terwijl van de andere zijde, de 
nimmer rustende , fteeds vittende tong , de bewerk- 
 fter van ligte en vlugtige woordjes , de teugels laat 
s fchieten , en met eene groote moeijelijkheid voor 
Zijden en longen, de zinnen zift en verdeelt, en 
„ de fijnfte toontjes doet hooren.” 

Ziet-daar in korte en krachtige trekken escryLus 
en EURIPIDES tegen elkander overgefteld. Gij zult 
u zeker aan deze ftijve vertaling ftooten5; maar ik 
kon niet anders, om u iets van het oorfpronkelijke 
te doen gevoelen. En nu treden de dichters ops 
vergezeld van BaccHus. De eerfte ontmoeting is 
niet van de vriendelijkfte, en Baccrus heeft moeite 
om de vergramde kunstbroeders een weinig tot bes 
daren te brengen, en hen in flaat te ftellen, een’ 
behoorlijken flrijd aan te gaân. Eindelijk komt ’ér 
wat meer rust, en nu beveelt BACCHUS beiden 
eerst een gebedje te doen „ voor zij beginnen. Hier 
ziet men duidelijk, hoe ARISTOPHANES over hen 
dacht, Escryrus laat hij eene eenvoudige aanroe- 


| ping 


EER IT AE EE FT 


(*) Prudru iamopdpar. 
CI) vonporari. 


124 OVER: DE SKIKVORSCHEN 


ping doen” aan CERES; EURIPIDES » daarentegen 
fpreekt aldus zijn gebed. uit: „ o gij Bovenlucht ! 
„mijne voedfter, o onvermoeide Tong , o Wijsheid „ 
„0 ‘Neusgaten !- geeft mij duidelijk venter fnede te 
_» fpreken, in hetgeen ik zal moeten beweren !°* 

De eerfte, befchuldiging. van reuRIPIDES is nu 
daarop gerigt; dat rscuvrLus de aanfchouwers be= 
driegt, omdat hij AcniLLeEs” en NIOBE gefluijerd „ 
‘twee derden van het ftuk, voor ftommetje had laten 
fpelen „ terwijl de rei vier lange zeêlen van verzen 
opdreunde, - Deze ftukken , ‘vooral. de Niobe ‚ (de 
ACHILLES kwam voor ineen ftuk, de Myrmidonen 
getiteld „)-die beiden verloren gegaan zijn, moeten 
‚ meesterftukken geweest. zijn, van tragisch gevoele 
„En „waarom ‘deed hij. dat?” zegt. BACCHUS 3 
„ Wel,” zegt EURIPIDES; ‚, om de-aanfchouwers 
te foppen: om te-maken „ dat: zij. aandachtig bles 
„ ver, in verwachting, dat NIoBe iets zeggen: zou, 
» terwijl ondertusfchen het ftuk haast uit. was; en 
„toen die -zotternijen aan veen eind waren „ toen 
„ kwam hij:daar aan ‚met twaalf woorden als koeis. 
„jen, gebaard en gekuifd, regte bullebakken, die 
j geen. mensch verftond,„”, Vervolgens « verdedigt 
EURIPIDES. zijne, eigene manier in tegenovérftelling 
van die „van ESCHYLUS ; em: zegt onder anderen 
„ Nen ik fprak duidelijker: de eerfte de beste „ die 
„op het. tooneel kwam» vertelde bij mij de ges 
„ heele familie van den hoofdperfoon; en-dan heb 
„ik geen mensch in mijne ftukken, of hij zegt ten 
„ minfte iets; geen een komt ’er met ftilzwijgen af, 
„ geene vrouw, geen flaaf , geen heer, geen. meis- 


les 


WVAN ARISTOPHANES” O TRS 


„jes niemand, of hij moet iets zeggen.” » Hierbij» 
ishet noodig opte merken , dat „de expofitiën, 
van EuriPipes meestal zonder eenige kunst zijn. 
„_ Gewooplijk komt ’er. iemand „die, zonder «veel, 
omwegen , de «aanfchouwers-begint-te vertellen: 
Ik ben diesen mijn vader was die, «en dat, en 
» datis er gebeurd,” enz. hetis 
„Zóo gaat nu die ‘twist‘ voort, onder &ene oneins. 
digheid van grappige’ toefpelingen.--EscnyLus vers. 
wijt aan BURIPIDES, dat hij de Atheners: bedorven, 
bad, die hij van hem ter leering ‘ontvangen-had , nog. 
dapper zijnde, kerels wan «zes voet;-geen draaijers „ 
noch bedriegers, maar-mannen «die niets ademden „ 
dan krijg, en om niets dachten, dan om -fpiesfen en. 
fchichten «en- wit gepluimde helmen; en ftormhoeden. 
en fcheenftukken en zevenhuidige: dapperheide -(*). 
Hier ‘wordt het bekende epitheton van-ayax fchild , 
bij momerus „bij het “woord. dapperheid. gevoegd sr 
zoodat ook zelfs de goede-HOMERUS &en*-veêr moet» 
laten. 0” roept nu-EURIPIDES 3; daar: hebben: 
„ wij het gedonder: al-weêr in het-gebergté.” »15 Als 
„ hĳ aan het-fmeden van: helmen gaat ,” zegt BAC»! 
CHUS’ ‘5; dan benik verlorên.” …— »EscHyLus 
namelijk „ die zelf een levendig deel genomen had 
aan den flrijd voor haardfteden ven altaren tegen de: 
Perfen „had, ‘in zijne: fiukken den krijgshaftigen. 
geest, die hém bezielde , overgebragt „vooral blijke 
baar «in zijne. Perfen en in zijne zeven Vorsten 
tegen Thebe. Grappig verdedigt hij zich hierover 
ARES «Ten. 
(*) “Ovpds imrafóriog. <00 er PRD kats BD DA 


Taó6 OVER"DE KIKVORSCHEN 


tegen EURIPIDES: > ORPHEUS „zegt hij, „ heeft. 
# ons “befchaafd en. ons de heilige plegtigheden 
„geleerd, Museus heeft ons ziekten leeren ge- 
» nezen, en de godfpraken raadplegen; ‘HESIODUS 
„ den landbouw, den zaaie en den oogsttijd ; en 
„ wat heeft den: goddelijken Homerus ‘zijn’ onfters. 
„felijken roem bezorgd, anders, dan” dat hij ons. 
„ heeft leeren in het gelid ftaan en vechten?” — 
‚Dat heb ik ook gedaan, en ik denk, dat het vrij 
wat beter is, dan. met zulke eerlooze “vrouwen 
„voor den dag te komen, als PHEDRA €en STHEs 
» NOBEA:” Eur. „Lieve hemel! en wat deden die 
»„ STHENOBEA's dan voor kwaad?” Esch. „, Wel 
» dat zij de fatfoenlijke dames leerden dolle kervel 
5 te drinken 3 wdn name door uw’ BELe 
5 LEROPHONS.” p 

„Maar nu moeten 'er nadere bewijzen” bijgebragt 
worden, : De- rei, die bij iedere van deze pauzen 
een couplet of twee zingt, zegt nu onder ande- 
ren, dat hij niet bewreesd-is, dat de Atheners de 
dichters niet zullen kunnen /volgen , want dat ze 
te voren wel lompe foldaten waren, maar nu ieder 
met een boek in de hand liepen: een aardig voor= 
beeld van het maken van een compliment, en het 
zeggen van eene onbeleefdheid te geliĳjker tijd. De 
Atheners toch hadden van hunne oude dapperheid 
al vrij wat verloren 5 maar daarentegen waren zij 
toegenomen in befchaafdheid en liefde voor de lets 
teren; die in de daad te Athene aì zeer groot moet 
geweest zijn, zoo als SCHLEGEL teregt aanmerkt, 
daar de ftukken van ARISTOPHANES, die zoo veel 


op= 


ÍTVAN ARISTOPHANES: > 127 


apgang maakten „ vol-waren. van toefpelingen op 
plaatfen uit treurfpeldichters  waätvan al het genoe- 
gen. verloren ging „ als: men hunne werken niet 

_ bijna van buiten kende, zen 
“Nu beginnen dan de dichters elkanders. prologen 
aan te tasten. « Allerkoddigst is dit tooneel.-… Die 
afwisfeling van comifcheen tragifche verzen, het 
koddige oogpunt „waaruit de laatfte: befchouwd 
worden , de averegtfche manier; waarop de dichter 
foms zijne eigene woorden verklaart, alles is hier 
geest: en leven , ‘en onbegrijpelijk innemend en aans 
lokkend, Om een enkel ftaaltje te geven: EURIPI- 
Des aan: de beurt gekomen „moet het begin van 
zijne Antigone (een verloren gegaan (tuk) opzeggen. 
Epieus was weleer een gelukkig mensch. Dit fpreekt 
ESCHYLUS tegen „ omdat Epieus tot het ongeluk, 
voorbeftemd , enr-dus- maar fchijnbaar gelukkig was. 
Eur, (gaat voort) Maar naderhand. werd hij de 
sampzaligfte aller menfchen. Esch. ‚Wel hij heeft, 
„nooit opgehoùden hette zijn z hoe kunt ge toch 
iemand gelukkig noemen „die eerst in een’ bak= 
„trog in regen en wind, buitenshuis neêrgelegd. 
„ wordt , vervolgens met gezwollen beenen bij 
„ PoLYBUS komts daarna, toen hij nog een jonge 
„ blom was, een oud wijf trouwen moet, en dat. 
» wel zijn’ eigen’ mama 5 en eindelijk zich zelven 
de oogen” uitfteekt 2” En dan volgt daarop „ 
(om u de manier, op welke men de ftaatkunde in 
de comedie bragt, ook “eens ”te- doen opmerken ;,) 
terftond een fteek, aande Atheners gegeven, die 
getuigt: zoowel van ARISTOPHANES edele denkwijze, 
| als 


ra3 OVER/DEKIKVORSC HEN 


als van zijnen ‘moed, ‘om voor de waarheid vuit-te: 
komen. „ Neen,’ laat hij nu BACCHUS onmiddes: 
lijk hierop zeggen: „ dan” was ‘hij „ vals ‘hij met 
»„ ERASINIDEs veldheer geweest was, in vergelijs’ 
» king van: zulk een lot, nog gelukkig geweest.” 
Nu was ERAsINIpes een van de zes veldheeren „> 
die, om het niet begraven: van de lijken” na den” 
flag bij de Arginusfe , op de onregtvaardigftes wijze! 
door de Atheners ter-dood-gebragt waren. SoCRA=7 
TES was de eenige Prytaan geweest, -dies zich? 
hiertegen verzet had, en dit wordt , ven-met regts) 
voor eene van zijne fchoonfte daden ‘gehouden,! 
Maar “zullen wij ARISTOPHANES minder © roemen” 
die „als blijfpeldichter ; wel niet zoo veel-op het fpel- 
zette: maar.toch zijn crediet er “aan. waagde, “om: 
ook eens het zijne van dat fchandelijk regtsgeding: 
te zeggen? En tevens hoe zonderling een voorts: 
brengfel die oude comedie--was , “ziet gij uit “dit 
voorbeeld. ‘Zoo; -met-de beuzelachtigfte fcherts- 
wordt “eensktaps scene verfchrikkelijke: waarheid “in. 
een gefmolten „en zoo, fchielijk , onder het:gejök- 
en gelach, als inhet, voorbijgaan „door den-diche 
ter „ «die” nooit ophield mensch ’en-burger te zijn „ 
aande fchimmen van zijne vermoorde. medeburgers „ 
een jà zonderling, maar zijnen ftand -woegende „en. 
geheel eigenaardig offer toegebragt. | 
„Euriripes prologen “worden nu bij ganfche hoo= 
pen deerlijk gehavend, Daarop gaat men-over tot -de 
reigezangen. Dit is wel het wonderlijkfte en wildfte 
gedeelte van het ftuk, voor ons „ die zoo vele ftuk- 
ken van de treurfpeldichters misfen, bijna- onver= 
: ftaan- 


(VAN ARISTOPHANES, 0 529 


ftaanbaar , en op-vele plaatfen , voor overzetting 
volftrekt onvatbaar. Ieder dichter ftelt uit geheel 
verfchillende reïzangen van verfchillende ftukken 
zijner partij, ‘met inmengfelen van zijne eigene 
vinding, een’ reizang zamen, waarin dezelfde woor- 
den, daar hij het dan het meest op geladen heeft ; 
gedurig weder voorkomen. Zulk een gezang heeft 
veel van een’ bedeldeken, maar moêt voor de 
Atheners, die alle die ftukken-kenden , regt vermae 
kelijk geweest zijn. Het meest kan men nog bes 
grijpen van den rei, dien EscryLus uit euRIPIDES 
ftukken zamenftelt ; ook hebben wij van dezen 
dichter het meest overgehouden, Bij voorbeeld, 
een (tuk van een’ reizang uit de Heeuba is ter- 
ftond kenbaar: allergrappigst wordt hetzelve op 
een onbeduidend geval met een’ geftolen haan tehuis= 
gebragt. win | 

In dezen reizang is alleraardigst nagebootst een 
gebrek in euripipes verzen , dat dikwijls. weder= 
komt, namelijk het herhaten-van dezelfde woorden ; 
terwijl «de fpinnénde ongelukkige, zoo als eurrier- 
prs ’er vele heeft, niet vergeten wordt; ook vindt 
men in denzelven fommige tegels, voor het grootíte 
gedeelte aangevuld door eene en dezelfde lettere 
‘greep, die gedurig herhaald wordt, hetgeen -dien« 
de, om het bederven -van-den. #AytAmus te gispen , 
dien eURIPIDES veel weekelijker. gemaakt had, dan 
dezelve bij: de vorige-treurfpeldichters geweest was. 
Hoort, eens een enkel ftukje: dit laat zich nog 
het gemakkelijkst overbrengen : 


%e 


VD Xe | | Q 


go 


OVER: DE! KIKVORSCHEN 


© ondoordringbaar mnachtlijk » duister! 
Welk een’ ‚droom. hebt gij mij toegezonden; p 


Een’ bode van het fchimmenrijk ; 


Een’ geest zonder adem of leven ; 


Een kind van den zwarten nacht , 


Vreesfelijk om te aanfchouwen, 
Met zwarte kleederen, 
Met doodelijke , doodelijke trokken 


Met lange nagels! — 


O dienstmaagden, ontfteekt het licht! 

Put water uit den vloed; 

Maakt het warm, 

Om mij van den vreesfelijken droom te reinigen. 
Iö, gij Zeegod! 

lö mijne vrienden! 

Ziet toch deze wonderen, 

Met den haan, dien zij mij ontroofd.heeft, 

Is Glyce verdwenen ! N 


_O bergnimfen, 


O woede grijpt haar aan! 
Ik rampzalige 


Zat aan mijnen arbeid , 
„De fpinrokken vol “wolf 


Om, om, om, omwendende in mijne handen, Cry 


„Een kluwen makende, 


Om vroeg, als het nog fchemert , 


_ Het op de markt te verkoopen, 
__Maar hij ís ontvlogen, ontvlogen in de lucht, 


Door het geroei zijner ligte vederen, 
Smart, fmart. mij achterlatende , 

Terwijl tranen, tranen mij rampzalige 
Stroomden, ftroomden uit mijne oogen, 


Het. 


(*) Ei dd ei vinorëera zige 


VAN ARISTOPHANES > K3L 


„Het is waarlijk , in-het oorfpronkelijke , vof. men 
EURIPIDES- leest, De ‘woordvoeging ,- de- zwakke 
regels, het fentimentele van. de uitdrukking, ‘alles 
is naauwkeurig behouden. Nu is-de wedftrijd haast 
ten einde geloopen, ‚Nog een allerkoddigst tooneel 
befluit „denzelven. -Baccunus laât zich eene fchaal 
brengen , om ten flotte de regels-van de dichters 
tegen elkander te wegen. -Baccuus houdt de fchaal 
en: de dichters’ moeten -aan weerskanten ieder een’ 
regel opleggen „en vasthouden „ tot dat de God 
fluit 5 dan moeten zij gelijk loslaten, en zoo zien, 
welke regel het meeste wigt heeft. Dit overbrengen 
„van een oneigenlijk denkbeeld. op een eigenlijk, en 
dat aanfchouwelijk maken van hetzelve, is- wezen- 
lĳk zeer aardig.- Ook doen „die deftige tragifche 
verzen, daar tusfchen in, weder eene zonderlinge 
uitwerking. B. „Kom aan , houdt beide vast, tot dat 
„ik fluit” „Esch. Klaar.” «B. „ Ieder een vers.” 
Eur, O was het vlot- Argo nooit de wateren: doore 
„gevlogen! (dit is het-begin van-de- Medea.) EB. O 
flroom Spercheus , en gi weiden, verblijfplaatfen van 
het vee! B. (fluit) „Los! — die gaat naar beneden,” 
@amelijk escnyLus fchaal) Eur, „En hoe komt 
» dat dan?” B. „Ja, hij heeft ’er eene rivier. bije 
3 gedaan; hiĳj-heeft zijn vers vochtig gemaakt, net 
» als de wolkoopers, om wat meer. wigt-te krij- 
„gen: en-uw vers. vloog maar.” 

Zoo gaat dat dan voort,:en-het-is welte denken, 
dat rscnyLus verzen altijd. veel zwaarlijviger zijn, 
dan dië- van EURIPIDES. «Op het laatst denkt deze 
het nog seens goed te maken. > Hij kiest ‘het zwaar- 

la fte 


138 OVER DE KIKVORSCHEN 


fte vers, dat hij vinden kan. Zij nam èn’ zijne 
régte hand een’ knods, met ijzer zwaar beflagen 3 
mâar ESCHYLUS , terftond ‘er boven op: Wagen op 
wagen, en lijk op lijk. Ik behoef den uitflag niet 
te melden, noch te zeggen , dat een ftok ,„ hoe 
zwaar met ijzer beflagen , hèt tegen geen” twee 
wagens en twee lijken kan uithouden. - En nu 
roept ESCHYLUSs triomferend uit: ‚Laat hij maar 
_p met geene woorden meer aankomen 4 maar laat 
w hij zelf, met vrouwlief, CEPHISOPHON eh de kine 
‚ dertjes „ en met al zijne Treurfpelen op -de' fchaal 
„ gaan zitten; en ik zal maar twee woorden heb- 
‚ben uit te fpreken, en de heele winkel gaat naaf 
boven.” k 
En nu komt het op de uitfpraak aan. Een heer. 
lijk bewijs is deze weder voor den gekuischten 
fmaak van ARISTOPHANES. Euripipes was door 
de Delphifche Godfpraak voor wijzer gehouden „ dan 
SOPHOCLES, en hij-had, om zijne fpreuken , alge- 
meen den. naam van den wijsen gekregen. Nu zegt 
BACCHUS, door PLUTO gevraagd naar den -uitflag 
Van zijn onderzoek: „ Dezen. (Euripides) houd 
„ik voor wijs; maar de ander bevalt mij.” „ Wele 
Aan,” zegt PLUTO tot BACCHUS, „ fpreek het 
3, vonnis uit.” „B. „Dat laat ik aan uw over, maar 
ik neem; volgens uw verlof, hem mede, die mij 
„ het best aanftaat.”” «Zur. „Gedenk nu de Goden, 
„bij welke gij gezworen hebt, dat gij: mij van es 
‚sf mede naar huis zoudt nemen,” | 
„En hierop antwoordt nu BACCHUS met een gepas 
riodeerd vers uit EURIPIDES zelven,” dat, dunkt 
} c1 mij, 


VAN ARISTOPHANES: «775 133 


Mij , den Atheners een ongemeen genoegen „moet 
gedaan hebben. In den, Hippolytus. namelijk, leest 
men het door de wijsgeeren fteeds zoo hevig aans 
gerande vers: 


Mijne tong heeft gezworen, maar mijn hart is niet door 
den eed gebonden. 


À 
Hiervoor 8 nù BACCHUS: | li 


mrd Sede ed 


Mijne te heef: vere maar ESCHYLUs ige mek, 
„De rei vinde oid den Lork EsCHYLUS zijn 
laatst vaarwel toe, waarbij onze goedé-soCRATES 
nog fchielijk een tik krijgt. Bij den raad, dien de rei 
ESCHYLUs geeft, gebruikt hij deze woorden: „Het 
» is verftandig, niet, bij SOCRATES zittende, te 
„ babbelen, en zoo de ware kunst en de grootfte 
 vereischten van het Treurfpel te verwaarloozen.” 
Dit ziet op eurIPiwes fpreuken, en is (men ver- 
geve het mij, dat ik hier tegen sOCRATES voor 
ARISTOPHANES partij trek,) eene maar al te juiste 
uitfpraak van ARISTOPHANES. Niemand kan soCRA=- 
TEs meer vereeren en beminnen, dan ik , maar voor 

een goed destheticus zal ik hem nooit-houden, al 
was het alleen flechts daarom, dat hij nooit ín den 
fchouwburg kwam, dan wanneer EURIPIDES ftukken 
vertoond werden: en dat wel Om zijne zedefpreue 
ken, die meestal zulk eene ellendige uitwerking 
doen ih zijne ftukken. Naar waarheid noemt 
ARISTOPHANES dit hier, op zijne wijze, bab- 
belen ; en naar waarheid zinfpeelt hij hier op de 
Ï K | vriende 


Pole 


134 OVER DE KIKVORSCHEN VAN ARISTOPHANES. 


vriendfchap tusfchen sOCRATES En EURIPIDES, die 
zeker aan EURIPIDES ; als teuripeldahiter , niet veel 

goed gedaan heeft, | ke 

| » 

| Ziet daar, Mijne Hoorders, zoo veel als ik u, in 
een zoo kort tijdbeftek , van dit ftuk kon mede- 
deelen, De tijd noopt mij te eindigen. Mogt het 
offer, thans door mij aan THALIA, voorwaar-niet 
de minst beminnelijke der negen zusters, toegebragt , 
ook u welgevallig geweest zijn: in de daad ik zou 
denken, dat zij, de dans- en lachlievende Godin, 
mij voor de daartoe aangewende pogingen aanne 


beloond had, 


Ld 


on 


WIJSBEGEERTE pres LEVENS. 


g 


TOE E DE be CHENE 5E EED RAET DET ver 
IN HOE: VERRE“ MOGEN WIJ; UIT HET» 
PLAATS HEBBENDE “TOT HIERTOE, TOT ° 


ak 


EENE VOORTGAANDE VOLMAKING VAN, „ 

‚HET MENSCHDOM „NAAR GEEST ZOO +55 

WEL" ALS HART , “MET EENIGEN zo 
_GROND BESLUITEN? | 


DOOR 
Nus SWA RIT vP) 


ie, gene het menschdom toe: in volmaaktheid 2, 
blijft het, onder velerlei afwisfeling, nu hier, dan 
dáár, op dezelfde hoogte ftaan? of flaat het van, 
kwaad tot erger voort, en rijpt, voor, het verderf 3, 
Ziedaar vragen, met welke zich de “weetgierige, 
altijd gaarne, bezig. houdt „, en die. onze aandacht; - 
zoo. het mij voorkomt, ook ten volle verdienen., 
Het is waar, de laatfte heeft weinig grond, buiten, 
de „eenzijdige. zwaarmoedigheid der. bedillers. van, 
hunnen tijd: want hoe oud is niet reeds het zedes, 
bederf? Hoe dikwijls beklom het eene wezenlijke 
hoogte ? En hoe «vreesfelijk zou het er thans, 
moeten uitzien , indien van KAIN af, door-al de 
gruweltijden in Oosten en Westen, in oude, middels, 
en, 

(*) Voorgelezen in de Maatfchappij Feilx Meritisy: 
te Amfterdam, den Gden Januarij 1825, 

K 2 


138 IN HOE VERRE MOGEN WIJ TOT EENE VOORTG. 


en nieuwere eeuwen ‘heen „het kwaad immer toê- 
genomen „ en als „een kanker, „al, wat menfchelijk 
is, had verteerd ! „Neen, dit ftrijdt gewisfelijk met 
het Christendom » dât mosterdzaad ‘van ‘ kennis é 
deugd en volkomenheid , hetwelk. tot een boom 
opwasfen en éénmaal, alle vaka befchaduwen moest. 
Maar zoo veel te moeijelijker fchijnt de beflisfing 
tusfchen ftilftand of vordering, indien welligt het 
zout van jezus leer maar even toereikend was om 
den voortgang des bederfs te fluiten, uit andere 
oorzaken, pit zekert rijpheid of veroudering van 
ons geflacht ontfprongen. Het is waar, mén heeft 
zich op de goddelijke"wijsheid en weldadigheid bee 
roepen, die niet zouden toelaten , dat zijn volmaake 
baar fchepfel altijd even onvolkomen bleef, dat 
hetzelve dien sisipnus der oudheid zou gelijk zijn, 
welke, volgens de fabel, immer eenen grooten fleen 
den hoogen berg opwentelt, om dien terftond weder 
van boven te zien nederftorten. Nog onlangs hoor- 
den wij, in het bijzonder, dat beeld der volkomen- 
heid verheffen, hetwelk woont in des menfchen 
borst, en hem nu van een verloren paradijs of gou 
den eeuw, dan van een duizendjarig rijk der liefde 
en des geluks, in de toekomst, doet droomen. 
Maar , zoo wij voor eene andere toekomst, dan hier 
op aarde, zĳn beftemd, zoo dit ons tegenwoordig 
verblijf niet meer dan eene eerfte oefenfchool en 
worstelperk te achten is, waarop wij allen even 
ontoebereid, even onkundig en onbedreven Verfchij- 
nen, om naar beter te trachten, — ligt dan, zoge 
wel dat verlangen naar hooger, als de. gepastheid, 

dat 


VOLMAKING VAN HET MENSCHDOM BESLUITEN? 139 


dat’ dit. ondermaanfghee daaraan. niet voldoe ‚ niet in 
den aard der zaak zelve ?,.De,gedachte aan onfters 
felijkheid en betere toekomst fchijnt.mij ten minften 
alte gefchikt „om, dit. bedoelde. verfchijnfel op te 
losfen „-dan dat wij: daarvan. zoo gewigtig eene zaak 
zouden durven af hankelijk maken. Ondertusfchen 
is. het waar, dat.God menigmaal meer dan één doel 
tevens. weet ‚te bereiken , en dat het-meer overeens 
komftigsfchijnt met zijne „ verheerlijking „in het 
menschdom hierop; aarde , uit afwisfelende geflach- 
tensals eene.fteeds groene-en bloeijende plant; 
federt eeuwen-beftaande „ eenen- voortgang in kracht 
en rijpheid te doen opmerken, die ten laatften 
welligt de aarde aan den hemel bindt, en beide, als 
in een vereenigd rijk van cmrastus, doet te zamen 
fmelten.;De vraag is -{lechts of wij voor deze „op 
zichzelve niet onaannemelijke ftelling ; eenig duis 
delijke bewijs kunnen vinden: ” De gefchiedenis zou 
ons dat thoetem aan de ‘hand geven. En inderdaàd 
hoorden wij ten verleden jare een welfprekend bee 
toog ‚waarbij de loop eener rivier. tot het zinnes 
beeld gekozen werd, om den bedoelden voortgang 
afte fchetfen :… wel, dikwijls ftilltaande, ja fchijná 
baar achterwaarts wijkende , maar om zijnen loóp des 
tesmoediger: té hervatten, en eindelijk ten doel te 
geraken. Alleen ftaat mij voor den geest, dat in deze 
verhandeling énkel op befchaving „ volmaking van 
het menfchelijk verftand en aanleg tot allerlei bes 
kwaamheden — niet zoo zeer op zedelijkheid „ op 
het allerhoogfte in den “mensch, werd gezinfpeeld. 
Immers, dat deze twee niet onaf{cheidelijk te zamen 

K 3 gaan, 


140 IN HOE VERRE MOGEN Wij TOP EENE'VöORTG:/ 


gaan „is zoo blijkbaaf's=dat zelfs “alle werband-daâre 
tusfchen herhaalde smâlen. werd ofitkend. — Ziedaar 
dan M, H., nog. genoegzame’ ftoffé“over ; om dit 
onderwerp op” nieuwste behandelen. En ik waâë 
mij daaraan, niet in het denkbeeld van de’bedoelde 
fprekers (*) teregt te wijzen; integendeel’ beken’ ik 
gaarne bij hen in uitgebreide kennis of zwier van 
taal en voordragt verre achter te “ftaan. “Maar mijn 
voornemen is de zaak in allen gevalle vân een ander 
ftandpunt te befchouwen; fprekende over ‘de ‘vraag: 
in hoe verre “mogen” wij, uit ‘het ‘plaats hêbbende 
tot hiertoe, tot eene voortgaande volmaking van het 

| ke A mensêh- 


_(*) De Heeren vAN TEUTEM En VAN KAMPEN, (zie het 
faatfte in ode Stuk, IVde Deel van dit Magazijn). “Het 
ging mij, als het den bouwers van wijsgeerige ftelfels 
pleegt te gaan,: Door hen levendig: op het: punt” gewor: 
den , „meende ik hier en-daar eene zwakke-of. verwâar- 
loosde plaats aan te treffen, die ik door, eene veran? 
derde bouworde wilde dekken, doch waarbij de. men. 
fchelijke onvolkomenheid ligt flechts, op eene andere 
wijze aan den dag komt, Reeds maakte een fchrander 
man mij de aaumerking, dat ‘de ‘vordering ‘in zedelijk. 
heid, door mij beweerd, flechts|eene- vrucht van’ def 
ontvangen godsdienst; niet van,de menfchelijke onte 
wikkeling zou ‘zijn. Hiertegen. geldt, nogtans- woore 
eerst, dat wij eigenlijk vragen naar den, voortgang „niet 
naar de foort van middelen hiertoe gebezigd; 5 ‚ten, ande; 
fen, dat God zich, in de mededeeling zijner ‘open; 
baringen, naar de mate van vatbaarheid der menfchen 
voor. dezelve heeft gefchikt; zoodat de meerdere vól. 
komenheid van de eene: die van de ‘andere als voors 
enderftelt, | orden Göeit- osab debee Sram 


& had 


VOLMARING VAN HET MENSCHDOM BESLUITEN? 141 


wenschdos; haar geest zoowel als hatt'; met eenigen 
grond befluiten? | hid 
Om in dit onderzoek voorzigtig en geleidelijk voort 
te gaan, zullen wij ‘de geheele ftof in afzonderlijke 
ftellingen afhandelen , van het meer gemakkelijke tot 
het min bewijsbare ‘in dier voege voortgaande, dat 
het eerfte aan” het laatfte tot grondflag of fteun mag 
verftrekken. Hoort mij dan, geachte Medeleden ;, 
gelijk gij pleegt, met toegevende oplettendheid. 


Onze eerfte ftelling is deze: de verlichting eh 
befchaving , hoedanig dan ook, breiden zich gedurig 
verder over het aardrijk uit, 

Wat toch vinden wij bij de oude volken, M. H.? 
Ben enkel Griekenland , dat alle andere natiën bar= 
bärén acht3 een’ enkel Athene, dat zelfs op hare 
zusterlteden met minachting nederziet. Hier, ja; 
bloeïöjen de wijsgeerte! en de kunsten, de welfpre= 
kendheid en dichtkunde, de gefchiedenis en andere 
lettertakken op het heerlijkst. | Nog flaren wij op 
de overblijffelen van dit ontwikkeld vermogên , als 
hoogfte” voorbeelden 5-nog lezen wij met verrúkking 
hunne zangen en verhalen of vertoogen, en het 
fehijnt dat zulk een tijdperk nooit weder op eenigefì 
grond is aangebroken, of ligt’ zal aanbreken zoo 
lang de wereld ftaat. — Nog vroeger tijd befchou= 
wende, vinden wij Egypte „ als de bakermat det 
Griekfche wijsheid, werwaarts zich hunne vroegfte 
onderzoekers opzettelijk begaven, om ‘kennis en 
waarheid op te doen. Het is ons wel niet moge= 
lijk” omtrent de wezenlijke vorderingen van dit 

“e K 4 land „ 


142 IN HOE VERRE MOGEN WIJ TOT EENE VOORTGe 


land, zulk een bepaald oordeel te vellen; maar het 
ontbreekt toch niet aan bewijzen, die-ons van des- 
zelfs kennis en kunstvermogen een hoog denkbeeld 
doen opvattens « Sommige overblijffelen, in bouw- 
en wiskunde vooral, gevoegd bij de berigten van 
ftaatkundige en. andere. bepalingen en werkzaam- 
heden „ laten daaromtrent geen twijfel. En zoo het 
waar is, dat de Indifche. wijsheid en kunst uit de 
hare is voortgevloeid, dan leveren ons de Hindo’s 
in hunne pagoden en leerbegrippen daarvan nog 
meerdere bewijzen. „Wie bewondert de. kolosfale 
ondernemingen „de. vaste orde en de hooge wijsheid 
niet, die in de oudfte voortbrengfelen van deze 
genoemde landen -doorftralen? — Benevens deze 
treffen wij in de Asfyrifche , Babylonifche „. Medie 
fche en Perzifche heerfchappijen eene groote „mate 
van weelde en luister aan, die, in de ontzaggelijke 
hoofd. en hoffteden „ natuurlijk met kunstbeoefe- 
ning en onderzoek gepaard gingen. Zij volgden 
elkanderen op, en bouwden de eene op de puin- 
hoopen van de andere, waardoor het gefticht al 
hooger en hooger werd opgetrokken, Doch het 
was meestal flechts eene groenende en vruchtbare 
oafe in de barre woestijn. „En wat is er van al 
de grootheid dezer koninginnen der volken overge- 
bleven „ dan onbepaalde “geruchten. en _ naauwelijks 
op te delven ruïnen? — Wat wij verder in het 
heilig Eijbelboek van de oudfte tijden vinden ope 
geteekend, doet ons wel ginds en‚ herwaarts be- 
fchaafde „ menfchelijke gevoelens aantreffen , en met 
name in der Joden ftaatsgeltel, godsdienst en dichte 

5 ga= 


VOLMAKING VAN HET MENSCHDOM BESLUITEN? 143 


gaven de. fchoonfte voorwerpen. van. bewondering 
aanfchouwen 5 maar. deze ftaan in dit opzigt ook 
zoo. geheel alleen “onder de natiën, dat men: het 
daarom reeds aan bijzondere goddelijke befchikking 
tot hooger doel moet toefchrijven, 

Vergelijken wij nu hiermede onzen „eigen tijd, 
welk eene veel meer algemeene verfpreiding en 
vaste worteling van den boom der kennis doet zich 
aan ons voor! Alle volken „van Zwropa reiken 
elkander de. hand ,- planten hunne - kundigheden 
op geheel nieuwe werelddeelen voort en „vestigen 
de eenige tempels van ‚ware , immer, levende bee 
fchaving in die van ouds beroemde ftreken , waar 
nu anders flechts ftilftand of. woestheid heerfchen. 
Deze fchoone plant der jongfte, Europifche befchas 
ving kan daarenboven ‚niet onders of bijna achter= 
waarts, gaan. Wanneer zij hief. kwijnt en knop. of 
blad verliest, dan tiert zij elders te weliger en 
fchiet gedurig nieuwe loten. Hare zaden verrotten 
niets op nieuws in beter grond gezaaid , zetten zij 
den ouden zegen voort, en breiden dien al verder 
uit. Wie flaat een oog. op Amerika „ opde later: 
ontdekte eilanden, en vat geene hope.op , dat deze 
uitbreiding langs. zoo. grooter worde ? En , waar 
vindt gij daarentegen, in ons ,werelddeeld seen: rijk, 
hoe geteisterd „hoe. verdrukt „en verwilderd. ook „ 
waar zich de meer gezegenden, nietin. den glans 
verblijden, die elders ftraalt? Jerland. heeft zijne 
MORGANS ; ‘Sparmje zijne; vele uitnemende ‘mannen: 
want zwijgt de moedertaal ook geheel, bij eene‚ge= 
ketende drukpers „ dan roept nog. de oudheid uit 

, Ks het 


144 IN HOEVERRE MOGEN Wij TOT BENE voor TG 


het graf s dan wenkt de vrêemdeling van verre , dan 
blijft ‘echter de ftroom der denkbeelden, hoe meer 
geklemd, vaak des*te bruifchender voortfchieten, — 
s-Dan „MH. , wie verwondert ‘zich over het 
Verfelil tusfchen de oude en nieuwere wereld, ware 
neer hij óp de gebeurtenisfen acht geeft, die de« 
zelve noodwendig ten gevolge moesten hebben? 
Wij meenen hoofdzakelijk ‘drie dingen te kunnef. 
aanwijzen’, ‘van Wêlké de” Voorzienigheid zich als 
Zoo” vele middelen’ tot“dit einde: heeft bediend. Het 
cerfte ” is de krijg 5de veroverzucht van enkelè 
groote gdesten, en de daaruit hr hiep kind 
isd van uitgebreide’ rijken. | 
“Hoòe- verre” wij er toch van af zijn, om de même 
fchen als wart’ ‘dieren te laten afftammen, en éent 
Ööffpronkelijke algemeene woestheid onzes geflachts 
äänte nemen — ftrijdig met gefchiedenis en rede 
dé eenvoudigheid der oudfte zeden fchijnt’ echter 
medé't& brengen, dat mén in den beginne meer 
afgezonderd Teefde. De' veeteelt liet geene’ opeeri- 
hooping “ván duizende ‘menfchen toe, De landbouw 
zelfs vorderde eene: mreerdere verfpreiding, zou niet 
elk te “ver van ‘zijnen akker ‘wonen. En noch deze 
kleine wêreenigingen s hoch hare dagelijkfche werke 
zaamheden gaven aanleiding tot die verfijnde weelde 
en“ vlijtige uitfpanning, welke veelal kunsten en 
wetenfehappen” hebben voortgebragt. Maar, nadat 
de Nimrops ftam aan ftam verbonden’, volk op volk 
gehoopt hadden 5 nadat zij met derzelver fchattén 
beladen, en door duizenden gevolgd, magtige fteden 
bêgonnen’ te bouwen 5 nadat de menfchen in” heeren 
sad e À en 


VOLMARKING VAN HET MENSCHDOM BESLUITEN? 145 


en flaven waren verdeeld, en duizenden, over de 
velden verfpreid „ voor ‘hét onderhoud van betrekke= 
lijk weinigen moesten zorgen, op meer of minder 
afftand rondom den koning als het middelpunt ver- 
zameld,’ toen veranderde de gedaante der zaken, 
toen ontftonden er kweekhoven voor fijnere vruche 
ten des’ geestes, en” vonden ledigheid en weelde, 
eerzucht en behoefte , naar ingebeelde fchatten gra= 
vende’ “menigmaal een ware heilfontein. Het is 
waars door den rijkdom werzwakt en bedorven; 
Vonde zulk een’ volk weldra zijn ondergang door de 
meer woeste natiën, die op’ deszelfs “goederen en 
gemakken vlamden. En niet zelden werd dan het 
beste en “edelfte vernield 3: niet zelden” volgde een 
lange tijd van woeste barbaarschheid ; maar alle za= 
den gingen toch niet verloren,’ en van tijd tot tijd 
vestigde zich eene mate van befchaafdheid op méer 
dan “éénê plaats.‘ Wie “zal bepalen, in welk, mis. 
fchien wél geordefid „verband deze opvolgende 
gebeürtenisfer’ ftonden , om de oogmerkén der God- 
heid ‘te’ bereiken 2’ Wie- zal ons zeggen , wat dé 
gezondere 'godsdienttige- ‘denkbeelden van den Pér: 
zifehen* cyRus de 'Griëkfche befchaving van’ de 
„zegevierenden ALEXANDER , de wets en regtsges 
léerdheid ‘der’ Romeinen ‘hebben uitgewerkt? Wie 
zal ons, tot op dezen dag ‘en onze eigene gefchies 
denis toe, de ‘geheimen verklaren, waarom züidén 
en noorden , oosten en westen van dit werelddeel; 
als doôr elkander gefchud, en eindelijk zelfs met dé 
bewoners’ der uitgebreide vlakten van den Aziatië 


fchen’ grensbodem- in aes gebragt moeste 
worden ? 


Doch 


145 IN HOE VERRE MOGEN WIJ TOT-EENE VOORTGe’ 


‚… Doch er is een zachter ven veiliger--middel „: dan 
dits Gij kent hets:M. He3- gij, waardeert hets en 
moogt u gelukkig, achten, den roem uwer vaderen 
daarmede. op -het naauwfte: verbonden te-zien. „Het 
is de. handel „ zoo-oud, als het -beftaan,der volken, - 
ja der menfchen „ maar van tijd tot-tijd-toegenomen 
in, uitgebreidheid, om het. werk „ door -den,-oorlog 
inzonderheid aangevangen „in reeds -befchaafder-tijd 
meer en meer voort te zetten. In josern’s gefchies 
denis vinden, wij reeds de: Arabifche kooplieden 
met hunne kameelen: naar, Egypte trekkende „om 
reukwerk en kostbaarheden van -hun- land „en „mise 
fchien andere landen. „om flaven „ en -wat zijflechts 
magtig konden worden ,.i-dien, volkrijken , weele 
derigen ‚en _vruchtbaren,oord ter-markt te brengen 
en tegen andere. voorwerpen,ste verruilen. „En 
hoe. federt dien tijd de Kkaravanenhandel op vele 
plaatfen heeft. gebloeid; hoe „hij vervolgens; eerst 
ten. deele, en naderhand bijna rgeheel “door dien 
ter-zee is vervangen 3 mede inde vroegfte tijden 
reeds. door Pheniciërs en. Carthagers, benevens vele 
anderen. ter hand. genomen, — wien.uwer behoef 
ik dit te ontvouwen ? „Langs den grenzeloozen plas 
kruifen zich de fchepen aller natiën. En waar zich 
eene rivier in denzelven uitftort, of een. inham 
wordt gevormd , daar verheft zich vaak eene flad, 
in, welke het. van vreemdelingen „wemelt, „Men 
voert elkander. zijne voortbrengfels , maar ook zijne 
taal, zijne begrippen, zijne kundigheden: toe, De 
naijver ontwaakt vroeg of, laat,-en, de twist, zelfs 
brengt „haauwer, kennis en verbindtenis te weeg. 

„Waar 


VOLMAKING VAN HET MENSCHDOM BESLUITEN? 147 


Waar ‘had de befchaving ‘ooit\meer- haren) zetel , dan 
in handelftaten. en fteden ? ‘Waar: bloëide! de vrijs 
heid in’ denkwijze „over. het geheel „zoodanig? 
Waar verfpreidde zich de rijkdom zoo algemeen ? 
Waar waren de voornaamfte , kunsten. en weten= 
fehappen’ van zoo veel belang’ voor elk ? Vanwaar 
daalden de kundigheden aldus neder , gelijk van 
den hoogen Alp de verdikte ftroomen , uit lucht 
en “wolken aangetrokken ? _ Slâat het oog op 
de Italiaanfche - republieken, de bakermat onzer 
nieuwere befchaving, Denkt aan uw vaderland, in 
het zuidelijk zoowel als in het noordelijk deel — 
aan onze burgerlijke en godsdienftige vrijheid, aan 
den roem «onzer Hoogefcholen «en. den bloei onzer 
fchilderkunst ‚ aan onzen invloed op rijken en ftatens 
ja de bijna geheele vorming van Rusland door ons! 
Immers, met srijL roepen wij dan uit: wij zijn een 
flip, en waar beftaat een volk, als wij 2 

Wat Engeland thans is en federt lang was, be- 
hoeven. wij niet te ontvouwen. …Deszelfs- kolosfale 
ondernemingen; deszelfs” nijverheid, deszelfs vrije 
ftaatkunde , deszelfs volkplantingen „ ten \deele reeds 
in” onafhankelijke en bloeijende gewesten ‘herfcha=' 
pen, deszelfs Bijbel en „Zendelinggenootfchappen „ 
deszelfs vroegere en late letterkunde, maken het als- 
tot de kostbaarfte ‘parel aan « Europa's kroon,”tot 
het brandpunt van!licht en gloed, naar vele kanten 
uitgefchoten ; dat-dan misfchien nog. het meest ftaat 
verheerlijkt te worden, wanneer , na eeuwen tijds , 
niet dan zegeningen en grootfche herinneringen van 


hetzelve zullen -zijn overgebleven. — Ja , door 
den 


148 INHOE VERRE MOGEN WIJ TOT EENE VOORTG? 


den handel is het licht verzameld, gekoesterd. en 
verfpreide En ware hìj er niet geweest, nog fton= 
den de meeste volken elk. op zich zelve; ‘met 
vreemde ‘denkbeelden zoo min, als vreemde voorts 
brengfels verrijkt; nog waren vreemdeling en vijand 
woorden van ééne beteekenis, en de toets det 
waarheid voor elk even ver te zoeken. 

Het derde middel eindelijk tot de naauwere. vers 
broedering des menschdoms , waardoor de beftaande 
mate van kundigheden meer algemeen ís geworden 
vind ik in den waren godsdienst. Men verfta door 
deze woorden de aanbidding des éénigen Scheppers 
des: Oniderhouders en Beftuurders der wereld , zoo. 
als die „mijns achtens „door de herhaalde open- 
baringen van onzen hemelfchen Vader zelven aan 
het menschdom geleerd is, Wie weet niet, dat de 
Heidenfche volken elk zijne eigene goden hadden, 
niet minder jaloersch en wraakzuchtig danzij zelve, 
en ‘hen vaak aanfporende en bemoedigende , om 
hunne eer en dienst gedurig uit-te breiden. Het 
is echter mijn oogmerk geenszins, deze zaak zeer 
hoog: op: te halen, of zelfs {lil te ftaan bij dat 
Jodendom, welks beftemming” blijkbaar was, de 
wereld voor hooger licht vatbaar te houden en lang= 
zamerhand toe te bereiden. Dat hooger licht zelve 
zij meer bijzonder ‘het voorwerp onzer opmerking. 
Het is waar, het Christendom kon niet beletten „ 
dat de nacht der zonde meer en méer nederdaalde 
op het uitgebreide Romeinfche gebied; de verwar-, 
ring heerschte welhaast in al de deelen van dit onte 
zettend. gevaarte , hetwelk meer dan eens waggelde. 


op 


VOLMAKING AAN HET MENSCHDOM BESLUITEN? 149 


op zijne grondflagens > Ja,-al telkens ftouter aans 
gevallen door zijne „woeste.„geburen ‚ „zelve voort= 
geftuwd door meer afgelegene volken „-{tortte. her, 
eindelijk- bij gedeelten inz-en de eene, ftroom van. 
wilde barbaren brak” na-den- anderen binnén , om, 
al wat nog naar befchaafdheid zweemde , ten diep=. 
ften te bedelven. Maar wie was/het thans; ‚die 
dezen. onverlaten nog menigmaal een breidel- in 
den mond wrong; wie was het, die hen langzamere 
hand tot eenige kennis opleide5 wie, die” zijne 
dienaren te dien einde «uitzond naar de-afgelegenfte 
ftreken waar gevaar, voor. belooning „ hen. van allen 
kant tegengrimde? Waren «het niet de Paufen „de 
Geestelijken, de Kloosterlingen ? Was het niet door 
hun toedoen, dat eene foort ‚van Europifche srepu- 
bliek ontftond,. welker middelpunt in. het meest. 
befchaafde , eù-voor befchaving best gelegene Jtalië, 
werd gevonden ? Was het niet door dit; middel „, 
dat de Latijnfche taal in wezen, de meesterftukken 
in dezelve vervaardigd, met: der tijd weder bekend 
en tot verfchillende oorden werden overgebragt? … 
Ja, om verder te gaan „verhief zich. niet,- op 
denzelfden grond{lag van Oud en Nieuw Verbond, 
op dezelfde lucht ter uitbreiding van den dienst 
des Éénigen, dat rijk van MAHOMED, hetwelk. on- 
derdanen telt in meest alle oorden der. wereld en 
waarbij: de kunsten en wetenfchappen in het Oosten 
en Westen, in Bagdad en Granada. eenmaal zoo 
heerlijk bloeiden? Men houde toch al de belijders 
van den Zslam voor geene woeste Turken. De leer 
van MAHOMED bevat even zoo veel nuttigs en hei, 
| ligs a 


150 ÍN HOE VERRE MOGEN WIJ TOT EENE VOORTG, 


ligs, als-zij in eene fierlijke dichtfpraak is vervats 
en niet alleen dáár, waar tot hiertoe de vuige afgo= 
dendienst had geheerscht „ maar misfchien zelfs dáár „ 
waar de Christelijke leer allermeest ‘verbasterd en 
in bijgeloof en priesterdwang was ontaard , mogt 
zij eene ware verbetering heeten. 

Wat zeggen wij ! toen naderhand de verbreede 
loten van dezen zelfden eeuwigen ftam, bij hunnen 
meest verbasterden toeftand, in vijandelijke -aanra= 
king kwamens toen het vuur der kruistogten onte 
vlamde en geheel Europa in opftand bragt, geheel 
het Oosten met vreemde krijgslieden vervulde, eene _ 
Westerfche ftad en ftaat op de ‘ruïnen van oud 
Jeruzalem deed verrijzen , toen zelfs ftrekte dit tot 
eene mededeeling wan kundigheden , aanknooping 
van banden, ineenfmelting van volken, welke het 
denkbeeld van algemeene kennis hoe langs zoo meer 
volmaakten,. | 

En nu wederom, M. H.,-wie vaardigt zijne 
zendelingen af naar de meest woeste volken? Wie 
zoekt de zaden van maatfchappelijk geluk en onder=- 
linge liefde om het vlijtigst te verfpreiden? Wie 
knoopt nieuwe banden aan tusfchen de meest verwij= 
derde werelddeelen? Wie voert de kunst van fchrije 
ven en lezen in bij de meest woeste kinderen der 
natuur? Wie zendt hun een fchat van kennis, eene 
bron van gevoel , een heerlijk middel tot ontwik- 
keling der menschheid, in den Bijbel, toe? Wie 
anders, dan de Christelijke ijver , de Christelijke 
liefde, de Christelijke belangftelling «in het behoud 


van allen ? 
En 


{ 


VOLMAKING VANHET MENSCHDOM BESLUITEN ? 151 


En ziedaar dan, twee, drie omftandigheden: aan< 
gewezen , die niet konden nalaten een naauwer 
verband tusfchen het, meerderdeel. der menfchen, 
daar te ftellen!, Ziedaar, hoe het niet kon misfen ; 
dat de befchaafdheid met-den tijd het deel van onder= 
fcheidene volken wierd! -Ziedaar-nu niet meer eene 
hoofdftad , een gemeenebest, een. uitgebreid rijk ; 
waar kunst-en wetenfchap bloeijen „ maar eén. werelde 
deel , twee, drie. werelddeelen, tot dat het Chriss 
tendom. allen: omvat. „Neen, aan deze vermeerdes= 
ring twijfelt niemand. Het licht moge klimmen en 
dalen-„-geliĳk de zon nu dit, dan een ander oord 
beftraalt, en’ meer of minder. koestert; de lange 
winternacht heeft zich naar het verfte noorden terug 
getrokken. « Danken- wij voor dezen zegen, die ook 
ons betreft 3 en vragen wij nu verder, of liever geven 
wij het; als onze tweede flelling , om te bewijzen op 5 
dat die befchaving tevens in eigen licht en kracht; 
in wezenlijkheid en grondigheid heeft toegenomen. 

Wij behoeven niet te herinneren, dat het woord. 
befchaving hier-genomen wordt in den ruimfteri der 
twee beteekenisfen aan hetzelve- toegekend , ook nas 
der omfchreven als verlichting en befchaving. Men: 
fchrijft deze twee aan een mensch, aan een volk „ 
en, gelijk hier, aan ons geflacht inhet algêmeen 
toe. Aangaande den eerften- nogtans , den afzon= 
derlijken mensch, bezigen wij deze loffpraak niet, 
omdat ‚hij in eene enkele kunst of zelfs wetenfchap — 
uitmunt : want „dit is met de groot{te ruwheid in 
alle andere opzigten vereenigbaar. En ten aanzien 


van een volk moge men al uit deszelfs geleerden 
Me D. 2e L en 


f 


152 IN HOE VERRE MOGEN Wij TOT EÉNÉ VOOR TG. 


en kunstenaars dikwijls: den maatftaf ontleenen , om 
over het geheel te beflisfen3 dit gefchiedt echter 
alleen bij gevolgtrekking en bij gebrek van een na- 
der inzigt, Het zijn dus nogmaals twee zaken , 
welke in aanmerking moeten komen, om de befcha- 
ving der oude met die der nieuwere’ volken ‘te ver- 
gelijken. De vraag is ten eerfen: ‘hoe ver bragt 
men hèt, zoo hier als dáár, in onderfcheidene 
bekwaamheden 2 maar zij is #e#’ anderen, hoe ver 
ftrekte zich de invloed. van het ontftoken licht, bij 
elk volk, onder de menigte uit? Moejjelijk zeker 
is vooral dit laatfte na te vorfchen. Slechts ten 
aanzien van enkele fteden, Athêéne bij voorbeeld, 
zien wij den {maak des algemeens tot eene hooge 
mate geoefend, Hare ingenomenheid met- de mees- 
terftukken van lier en penfeel , hare hóoge waar- 
déring van gebouwen en gefchriften , wier onop- 
gefmukt fchoon thans alleen door de kundigfte man= 
nen naar waarde wordt gefchat, ftellen dit buiten 
allen twijfel. En misfchien mogen wij aan geheel 
Griekenland en deszelfs voorname volkplantingen , 
in betrekking tot het fchoone , geene meerderheid 
boven andere natiën ontzeggen. 

Veel verder nogtans ftrekt zich deze kennis niet 
uit. De overblijffelen van letter= teekefi- of bouw- | 
kunde, de berigten omtrent ftaatsvormen, zeetoge 
ten , ondernomen of volvoerde werkzaamheden, 
benevens de middelen tot dit einde gebezigd; zie- 
daar de voorname bouwftoffen, waaruit wij ons 
ftelfel van oudheidkunde der vôlken moeten bijeen= 


brengen. En-fchoon zij ons vorderingen doen op- 
mere 


VOLMAKING VAN HET MENSCHDÓM BESLUITEN ? 153 
merken, welke thans niet meér beftaan, hoe. moei 
jelijk, ja onmogelijk is het echter, ook maar omtrent 
ééne natie te bepalen’, hoe ver zij het in de weten- 
fchappen over het algemeen heeft gébragt? Waar 
wij de voortbrengfelen zien, daar kennen wij noge 
tans de middelen niet; en hoe vele afzonderlijke 
‚trekken in de fchriften der ouden ook gevonden 
Worden, te duister, ‘te onbepaald zijn dezelve, om 
daaruit eenig belangrijk beeld hunner algeheele kens 
nis’ zamen te ftellen. Het zijn derhalven , vooral 
hier, andere wegen, die wij moeten inflaan, om 
tot een goed befluit te geraken; even als men, in 
vele gevallen , bij het onvoldoende van dadelijk en 
zigtbaar bewijs, tot meer of min eenvoudige redee 
nerihg zijne toevlugt neemt. En nu doen zich al 
fpoedig onderfcheidene gronden op, die de fchaal 
onzer vergelijkende fchatting naar het tegenwoordig 
geflacht moeten doen overflaan. Wij bedoelen voor- 
eerst den verloopen tijd, ten anderen de reeds be= 
wezene meerdere verbreiding van kundigheden , 
ten derde nogmaals onzen godsdienst, ten vierde de- 
boekdrukkunst. | | 

Wij zeggen, de verloopen tijd: want vele weten= 
fchappen kunnen niet dan langzamerhand vorderen. 
Zoo is het gelegen met al diegenen, welke op 
waarneming berusten. De een bouwt hier voort op 
den grondflag van den ander; elk voegt iets toe 
tot den kring der kennis en het overzigt des ver- 
ftands3 elk ontdekt eene fout of eene verbetering , 
en de nakomeling begint met in weinig tijds van 
buiten te leeren of te begrijpen, “geen aan het 

| Ls voor- 


154 IN HOE VERRE MOGEN WIJ TOT EENB VOORT Ge 


voorgeflacht eenen ganfchen leeftijd, ter ontdekking , 
heeft weggenomen. Het is waar , de kundigheden 
der ouden zijn meestal voor ons verloren gegaan, 
Hoe Egypte zijne piramiden , en al de wonderen 
van bouwkunde, hoe Rome hare waterleidingen vof 
ARCHIMEDES zijne vernielingswerktuigen hebben 
te zamengefteld , weten Wij nietz „maar dat zij er 
zijn of geweest zijn, dat er zoo vele andere min 
ftoute overblijffels van een vroeger vernuft door ons 
gevonden en ontdekt werden, dit reeds is een on- 
fchatbaar voorregt te achten. Het denkbeeld , de 
bewezene uitvoerbaarheid, het modél , ziedaar geene 
geringe handleiding. Hetzelfde. mogen wij zeggen 
van die. gebrekkige opgaven, in. de werken -der 
oudheid verfpreid „ welke wij reeds hebben. ver= 
meld, En zou dan alles zijn verloren gegaan? Zou 
niets in de kloosters bewaard, naar elders ontwe- 
ken en in veranderden toeftand tot ons zijn weder 
gekeerd? Zijn niet de Arabieren met regt als een 
middel te. befchouwen , om. dit einde te bereiken ? 
Ja bieden zich ook niet nog afgelegener volken, in 
Indië of China, onzen navorfchenden. blik. en. wike 
kende gisfing aan, als deel hebbende in de over- 
levering der oude wijsheid? Vele zaken daarenbo= 
ven zijn bĳ gefchrifte. in volkomenheid bewaard, 
HiPPoCRATES , ARISTOTELES , EUCLÍDES , PLINIUS 3 
VITRUVIUS „ en anderen doen ons de werkdadige 
en befchouwende wijsgeerte, de kennis en de ge- 
fchiedenis der natuur, die van den mensch. en zijne 
voornaamfte… werkzaamheid kennen. Zij zijn. ten 
deele nog de -vraabgaken vanonzen eigen geests 

en 


_ VOLMAKING VAN HET MENSCHDOM BESLUITEN? 155 
/ 


en zijn het zoo veel meer geweest, als wij in het 
laatst verloopen’ tĳdperk- meer terug dringen. ' Bo- 
vendien hebben zich andere ftroomen met dezen 
Grieksch- Romeinfchen vereenigd, gelijk zich in de 
ontzettende en fchoone voortbrengfels der Gothifche 
bouworde doet ziens ja, wat wij; in onderfcheidene 
opzigten , aan dezen te danken hebben, laat zich 
geenszins bepalen. En eindelijk , hoe lang is reeds 
het tegenwoordige tijdperk van befchaving, met de 
gedurige afwisfelingen op de oude’ wereld vergele= 
ken! Hoe zeer levendig werd al dien tijd de be= 
moeijing om te vorderen gehouden, bij den naijver 
onder verfchillende volken | Hoe zeer dienden 
hunne worstelingen zelfs, om het vernuft te fpitfen! 
Hoe ftrekte dit alles, inzonderheid, om zulk eenen 
flilfland te voorkomen, als in het digt afgeflotene 
China het verloop der eeuwen an vruchteloos 
heeft gemaakt ! 

En dit diene ons tot eenen overgang, om van die 
uitbreiding te fpreken, welke al even zeer tot” ver- 
heffing van het gebouw der menfchelijke kennis en 
vermogens moet hebben medegewerkt. Immers, in 
deze treffen wij flechts eene andere afmeting dere 
zelfde grootheid aan, als bij het even befchouwde, 
Door de ruimte verfpreid , werken hier tallooze 
geesten aan denzelfden arbeid der volmaking, wel= 
ken zij dáár, als door den tijd verdeeld en op ééne 
rij. geplaatst, poogden tot ftand te- brengen. Het is 
waar ‚ duizenden werken blindelings voort, zonder 
in eenig. opzigt verbetering, bij eenige zaak ver- 
meerdering van’ kènnis voort te brengen. Maar 

L 3 ins 


156 IN HOE VERRE MOGEN WIJ TOT EBNENOORTGs 


indien onderduizend,kunstenaars- of geleerden flechts 
één oorfpronkelijk vernuft, één onvermoecid onders 
zoeker wordt gevonden, hoe velen tellen wij dan 
niet,onder de onnoemelijke beoefenaars, en ftreven 
dezen zoo veel te fneller voort „ naarmate zij in groo- 
ter aantal werkzaam zijn! Bovendien vindt hier eene 
natuurlijke werfcheidenheid van aanleg en verkiezing 
plaats. Alle takken van wetenfchap en kunst vinden 
hunne aankweekers. Geene zijde van den menfchelij- 
ken geest of het menfchelijk gemoed, ’s menfchen 
hand of zintuigen, blijft verwaarloosd, En er ontftaat 
eene gelijkmatige ontwikkeling der menschheid in ons 
geflacht, welke bij de eenzijdigheid van één volk , in 
de oude wereld „geene plaats kon grijpen. Daar moge 
men ons dus door enkele wonderen verbazen; de 
vaderlandsliefde der burgeren hier , de ontzettende 
magt van eenen alleenheerfcher ginds, de heerlijke 
natuur of de verbazende weelde , moge zich gee 
denkzuilen voor de eeuwigheid hebben gefticht; 
die overblijffels kunnen ons aan het gebrekkige in 
andere- opzigten , aan het weinig algemeene van 
ware. befchaving niet doen twijfelen. Athene en 
Rome ‘befchamen onze  luisterrijkfte- fteden- in- de 
pracht en fmaak, harer openbare gebouwen ; maar 
het volk van Athene en Rome leefde-ook in het 
openbaar , leefde , in zijnen besten tijd, veel meer 
voor het vaderland, dan voor zichzelf en” zijne huis- 
felijke betrekking ; en wanneer wij de lang begravene 
fteden van oud Campanië binnentreden, onlangs uit 
puin en. lava opgehaald, dan bedroeven wij ons 
over de kleine, treurige huizen, door de wijzen en 

hel. 


VOLMAKING VAN HET MENSCHDOM BESLUITEN? 157 
4, ; 


helden , de -halve. goden onzer verbeelding voormaals 
bewoond. | ) 
Doch , wanneer wij van. volksverlichting , van 
algemeen verfpreide , opgeklaarde en menschwaardige 
denkbeelden fpreken, hoe zou dan, ook onze gods» 
dienst niet moeten in aanmerking komen ?% Deze 
is immers een redelijke godsdienst 5 hij vordert na= 
denken, hij geeft begrippen, en doet bij. monde of 
gefchrift de fchoonfte. verhalen, de treffendfte waar- 
heden tot menfchen van allerlei ftand doordringen. 
Van welke der aloude godsvereeringen ‘kan men dit 
zeggen ? Waar waren de dienaars van het heiligdom 
leeraars des volks, leeraars van eene godsdienst= en 
zedekunde„ op redé en geleerde kennis der Schrift 
gegrond? En geraakte ook de geest des Evangelies» 
met-alle befchaving, vooreen tijd onder woeste 
barbaarschheid en heidendom bedolven, de latere 
tijden haalden dien weder ĳĳverig te voorfchijn. De 
fchok der hervorming, de twisten ftraks gerezen, 
de algemeene zucht voor godsdienftig. onderzoek, 
hoe kwalijk ook vaak gewijzigd, hoe verderfelijk 
zelfs voor het oogenblik , waren krachtige middelen 
ter opwekking. En-hoe. weldadig ftroomt, thans 
die, eerst ftilftaande poel, en daarna verwoestende 
zondvloed, als een levendig en _ vruchtbaarmakend 
water door de voornaamfle deelen der ganfche kerk! 
Neen , men moet den Bijbel niet kennen, zoo zuiver 
en klaar, zoo fchoon en verheven, zoo gefchikt 
de weetlust uit te lokken , zoo naauw, verbonden met 
allerlei kennis, wil men dezen invloed betwisten, 
Bij den Griek mogt de verbeelding geftreeld wore 
L 4 den, - 


158 IN HOE VERRE MOGEN WIJ TOT EENE VOORTG. 


den; zijne behandeling van den eenigen SOCRATES 
doet genoegzaam zien, hoe veilig het was, dáár 
rêdelijken godsdienst te leeret. De wijsgeerte was 
het deel van weinigen en hoe ras ontaardde zij in 
fpitsvondigheid of losbandige verheffing boven alle 
godsvrucht en deugd! Kan men zulk eene leer: 
meéesteresfe der volken, zulk eene hoogefchool der 
wereld, met het Christendom en de Christelijke 
kerk vergelijken, om gezonde denkbeelden en alge= 
meene verlichting te kweeken? En hoe veel ver- 
der ftrekt bovendien de laatfte haren invloed uit? 
Twee werelddeelen huldigen haar bijna onbeperkt 5 
de leerling” van MAHOMED deelt althans eenigzins 
in ‘hare voorregten3 en waar’ doet zij zich kennen, 
zonder de meerderheid harer volgelingen, in licht 
en bekwaamheid, heerlijk te doen uitblinken? Neen, 
deze gave des hemels kon de wereld niet onveran- 
derd laten. Als het zuurdeeg doortrok zij den 
_ganfchen klomp, en werkte eenen nieuwen, gees- 
telijken mensch. 

Eindelijk. vereenigt en verbindt zich met deze 
alle de edele boekdrukkunst. Met regt heeft men 
zich verwonderd, dat déze kunst eerst zoo laat aan 
den dag kwam, een- voortbrengfel van de nieuwe 
fchemering zijnde, nadat de middagzon te vergeefs 
aan den hemel der oudheid had gefchenen. De 
reden is echter welligt niet ver te zoeken. Behoefte 
is de bron en fpoor'der meeste uitvindingen. Het 
volk las in de ‘vroegere dagen niet; de Athener 
hoorde en zag enkel5 alleen de rijken en aanzienlij- 
ken fchaften- zich; door hun vermogen of hunne 

A fla- 


VOLMAKING VAN HET MÉNSCHDOM BESLUITEN? 159 


flaven “het kostbaar handfchrift gemakkelijk” aan 
Eerst met het licht vaneen befchreven: woord, tot 
alle menfchen gerigt en hunne: dierbaarfte belangen 
betreffende „ eerst amet den geestelijken en redelijken 
godsdienst , veranderde deze gedaante der dingen. 
Hoe meer de duisternis week, na vele verwarring 
Over: het Christelijk Zwropa verfpreid, hoe meer elk 
wenschte’ door eigen onderzoek inde behandeling 
van. zaken te deelen ,„ van zoo groot en. eeuwig 
gewigt! Lang hadden eene menigte van monniken 
in de dringendfte behoefte voorzien. Maar eindelijk 
fpitste zich het brein op beter middel. Een vonk van 
Hollandsch vernuft ontftak de fakkel, die vooral in 
Duitschland welhaast heerlijk vlamde, En nu had 
de ftroom der gedachten een. onbelemmerden loop 
verkregen. Nu was de band der wetenfchap , die 
alle befchaafde volken omflingert, vaster toegehaald. 
Nu deelde zich het leven des geestes aan allen 
mede, gelijk alle de deelen” van het’ menfchelijk lig= 
chaam, fchoon in onderfcheidene mate, met gevoel 
en warmte worden doortrokken. Kerk en fcholen 
waren’ van ouds op het naaüwst verbonden. De 
meesten leerden lezen. velen lazen; niet weinigen 
fchreven; ja de boekhandel werd een gewigtige 
tak van beftaan. Eerst fprak ééne taal tot alle 
geleerden, die elk in de zijne ‘aan het volk ver- 
kondigden ; wat hetzelve dienftig fcheen. Daarna 
zijn alle talen van het befchaafd: Europa veler ei- 
gendom. geworden, en geene. vreemde plant van 
eenig gewigt, die-niet op iederen bodem wordt over= 
gebragt. Ja, hoe veel onkruidvonder dit-alles groeije , 
| Lan iet hoek 


4 


160 IN HOE VERRE MOGEN WIJ TOT EENE VOORTGe 


hoe: veel fchadelijks „ voor nutte fpijs, wordt opge 
„nomen en verteerd, de ontwikkeling. van het ver= 
ftand , de ontbolftering van het gevoel moest daarbij 
natuurlijk winnen. Ook de vruchtbare regen van 
den hemel overftelpt fomtijds de velden „ fleept het 
gouden graan weg: en vormt hier en elders fchade= 
lijke poelen; maar wie. begeert: dien echter niet? 
wie fchrĳft hem ‘het groeïjen en” bloeijen , het bline 
ken en gloeĳĳjen van hof en veld niet dankbaar toe ? 

Inderdaad , M, H., wanneer wij op deze vier 
omftandigheden letten, dan kunnen wij aan de groo- 
tere mate van licht onder de tegenwoordige „ boven 
de meest begunstigde oude volken, bezwaarlijk twij= 
felen. Voor zoo verre de gefchiedenis ons daâr- 
omtrent onmiddelijk niet ten vollen onderrigt, : mo= 
gen. wij zulks uit eene gevolgtrekking op deze 
gronden gerustelijk afleiden. In enkele opzigten 
moge de oudheid onbereikbaar zijn, in de wezen- 
lijkfte zaken en vooral in het geheel der menschheid 
is. dit zelfs vam geen enkel geflacht , van geen 
enkel landfchap. te roemen. \ 

En diezelfde redenen, welke wij hebben ed 
tond , werken: onophoudelijk voort. Al ouder en. 
rijper wordt het menschdom ; al verder en verder 
ftrekt zich de Europifche befchaving uit; al meer 
en meer wint het Christendom veld; en welke taal 
beftaat er nog, waarin het Evangelie, door middel 
van pen en drukpers, zijne heilige waarheden niet 
doet ‘hooren 2. Zoo moet dan de kennis, het in- 
zigt , de volkomenheid van den menfchelijken geest 


gedurig toenemen. Op rotfen gevestigd, kan de 
| bes 


VOLMAKING VAN HET MENSCHDOM BESLUITEN? 161 


befchaving wel hier en daar nadeel lijden ; maar 
nimmer. weder omver geworpen worden, Ja, wan- 
neer ook de ondervinding, tot hiertoe dit befluit 
geenszins bevestigd had, dan zouden wij echter niet 
mogen nalaten voor de toekomst te hopen. De 
kronkelende ftroom heeft. zich nu- eindelijk in te 
vele takken verfpreid, die elk eene nieuwe diepe 
bedding vormen, dan dat ooit weder geheele. ftil- 
ftand, veel min teruggang zou te vreezen zijn. En 
is het ook maar eene fchemering van den dag der 
kennis, die volgens aloude verwachting eenmaal 
heerlijk ftraalt „gewis „ gewis» zij rijst, zij rijst, de 
gouden zon. Ja dan, wanneer men bij haar licht 
terug zal zien op het nu zoo donker en flingerend 
pad, dan zal deze weg kort en vooral wél gekozen 
fchijnen. De grijsaard, want dusdanig ftel ik mij 
het menschdom daar in den edelften zin voor, de 
grijsaard lacht dan om de handbreed tijds, die het 
kinderlijk ongeduld zoo lang toefcheen.: En tus- 
fchen het paradijs en het duizendjarige rijk ligt de 
tijd, als de kunst tusfchen ‘de vlekkelooze en vol 

tooide natuur, om gene tot deze te verheffen. 
Doch de laatfte en hoofdzakelijke wraag- bij ons 
onderzoek is: heeft de zedelijkheid der menfchen op 
gelijke „ often minften eenige wijze toegenomen ? 
Is ons geflacht beter, zoo. wel als wijzer en bee 
fchaafder geworden? Beftaat er meer deugd en 
ware godsvrucht op aarde vof niet? Zij, die een 
onmiddellijk en onaffcheidbaar verband tusfchen wee 
tenfchap en braafheid aannemen , delaatfte op: eene 
verlichte kennis van het. eigen belang-voornamelijk 
| gron= 


162 IN HOE VERRE KUNNEN WIJ TOT EENE VOORTG,- 


grondende „zullen hierop ligt toeftemmend antwoor= 
den. Doch die deze twee zaken als geheel afge= 
fcheiden befchouwen, en het pligtgevoel als eene 
bloote gave der natuur of infpraak van hooger magt 
aanzien , fchijnen niet anders dan de ervaring te 
kunnen raadplegen, om tot eenig befluit te komen. 
En hoe moeijelijk valt het, de hoofdfom der berigten 
op te maken, welke de gefchiedenis ons te dezen 
aanzien biedt! Wel verandert de foort, de kleur; 
ja de openbaarheid der ondeugden , naarmate woest- 
heid of weelde, voor- of tegenfpoed den volken 
eigen is. Wel zien wij zelfs voortgang of verach= 
tering op ééne plaats, bij eene geringere of grootere 
afdeeling des ganfchen geflachts; maar die als de 
eb en vloed der zee menigmaal flechts een veranderd 
evenwigt over de aarde fchijnt te brengen. Eene 
verzameling van roovers wordt door ftrenge tucht 
het eerfte volk der aarde, tot dat losbandigheid 
hetzelve met fchande van die hoogte nederftort. 
Doch op: welke van al de trappen zijns beftaans wij 
hetzelve befchouwen, immers vinden wij ftof om te 
berispen, zoowel als:te bewonderen? Ja, de ge= 
ringtte omftandigheden fchijnen fomtijds over meerder 
of minder volksdeugd geheel te beflisfen; en tot bĳ 
de minst befchaafde-natiën toe; in vreemde zeeën 
of woestijnen federt kort ontdekt, ontmoeten wij 
zachtheid, reinheid, edelmoedigheid , of integendeel 
woeste hebzucht, mêt afzigtige ontucht, onmatig= 
heid en wreedheid. > Wie zal hier den vereischten 
maatftaf vinden? Wie durft zelfs de meerdere in« 
achtneming eener uitwendige welvoegelijkheid, bij 
flren= 


VOLMAKING VAN HET MENSCHDOM BDSLUITEN ? 163 


ftrengere wetten en-eene. zuiverder godsdienstleer , 
„waarachtige zedelijkheid noemen? Wie , fchoon kij 
in zijne tijd en land de gruwelen-niet ontdekt, die 
de oudheid bezoedelden , durft echter zijne oogen 
rondom en voor- of achterwaarts laten weiden „ zon= 
der dat hij vreest op het ftuk van wezenlijken en 
algemeenen voortgang. ftreng wederlegd te « zullen 
worden ? Wie eindelijk wordt niet-genoopt ‚om 
met -sALOMO te zeggen:-zoo als- het. geweest is „ 
zoo zal het zijn, en er is niets nieuws onder de 
zon ? | | 
Ondertusfchen willen wij het vroeger befchouwde 
niet verloren hebben geacht voor ons tegenwoordig 
onderzoek, — . De band der befchaving heeft wij- 
der omvang ,. zoo wel als meerdere „fterkte verkre= 
gen. Het gevoel voor allerlei betamelijkheid „- met 
helder inzigt van verpligting, in elke omftandigheid„ 
en vooral de broederlijke betrekking tot iederen 
mensch, hebben dus, mede toegenomen, Waardoor 
alzoo, en. dit is onze Jaatfte ftelling „ ‘het doel, dat 
ons voor oogen flaat, de hoogte, ‘naar. welke. wij 
erkennen te moeten flreven, grootfcher- en zuiverder 
is geworden. | | ie | 
Bepalen wij ons, om hiervan overtuigd te zijn, 
tot eene enkele hoofddeugd, de liefde, Het ecerfte 
gevoel. van dezelve is op zinnelijkheid, op aan 
fchouwing en gewoonte gegrond... De moeder heeft 
haar kind, de man zijne gezellinne, elk zijne huis- 
genooten lief. Waar de fam, zich uitbreidt, daar 
verwijdt zich ook de liefdeband ; en gewoonte. of 
vereenigd belang. doet den mensch. eenigzins lief- 
heb. 


164 IN HOE VERRE MOGEN Wij TOT EENE VOORT G 


hebben, wien hij dagelijks aanfchòuwt en ten mintte 
nu en dan tot deelgenoot in dezelfde bemoeijingern 
heeft. Ziedaar de eerfte trap tot die, meer dan 
dierlijke grootheid , door welke zich de mensch als 
ùit en boven zich zelven verheft, en, door onbaat= 
zuchtig ftreven voor anderen, tot de algenoeg- 
zame liefde nadert. Zijn huisgezin, Zijn ftam, zijn 
dorp of kraal, boeien al zijne gedachten. Wat 
verder verwijderd is, treft hem niets vijandelijk en 
fchadelijk komt hem veeleer elke vreemdeling voor. 
Ja, boeit hem ock het geweld aan grooter ftaats= 
ligchaam vast, en zweept hem tot verre togten 
voor de eer eens geweldenaars, de flavernij bragt 
nimmer ‘liefde voorts de uitroeïĳing van: de eerfte 
beginfelen zelfs, om door laaghartig” eigenbelang 
vervangen te worden, is de eenige vrucht van dat 
beftaan. Loodanig mogen wij ons het merischdom 
in de vroegfte tijden gerustelijk voorftellen. Geene 
andere liefde, dan tot de zijnen, geen hoogere 
onbaatzuchtigheid , dan omtrent vrouw en kroost, 
makkers’ en magen „ geene verdere drijfveer van 
werkzaamheid , dan die uit zelfzoekende „ vaak blinde 
driften werd ontleend, De gedwongen krijgsman 
mogt zich met den tijd aan het leger hechten en met 
zekere geneigdheid op: den veldheer ftaren , eigene 
batig waren de gevoelens, eigenbatig de bedoelin- 
gen, die deze gewaande liefde ftuurden. Ook de 
dieren toonen ons eene foortgelijke zamenfpanning , 
het zij tegen nood en gevaar, Gn zij om hunné 

prooi te wisfer te bereiken. 
Maar hooger klimt dit zelfde gevoel , en neemt 
eene 


VOLMAKING VAN HET MENSCHDOM BESLUITEN? 165 


eene beter gefchikte, zoo wel als edeler houding 
aan, in de vaderlandsliefde, Deze bloeit dáár, 
waar vrijheid’ bloeit; zij heeft plaats, waar aan 
algemeen welzijn wordt gedacht; zij doet zich aan 
ons vooral in de gemeenebesten van ouden en nieu- 
wen tĳd duidelijk kennen. Befchouw den Griek, 
befchouw den Romein5 waarop ís zijn oog geves= 
tigd? waarvoor leeft en denkt hij bovenal? wat is 
de régelmaat zijner bedrijven en de grens van zijnen 
pligt? Is het niet het vaderland, deszelfs roem, 
deszelfs grootheid, deszelfs algemeene welwezen ! 
Een caro zelfs kent geen andere wet, wanneer 
hij de verwoesting van het onfchuldige Carthago 
zonder ophouden vordert. En menige wijsgeer hei- 
ligt dit beginfel, als hoogfte en eenigfte , om daarop 
gene zedekunde te gronden. Hier hebben zich 
duizenden tot wederkeerig pligtbetoon wettig vers 
bonden; hier ftond elk een deel van zijne vrijheid 
en eigendom af, om de openbare vrijheid en magt 
ten top te verheffen; hier omvat de verbeelding 
allen , die denzelfden naam; als burger, dragen ; om 
‚ hun liefde en pligt te bewijzen ; hier fchept de 
fede een ideaal, als het voorwerp van allereerfte en _ 
hoogfte belangftelling. Hoe meer elk zijn eigen eer 
of voordeel aan die van het vaderland onderfchikt, 
en deszelfs wetten, deszelfs eifchen, deszelfs be= 
doelingen, in alles heilig acht, hoe meer hj tot 
de volmaaktheid nadert. Vroeg ooit iemand , wat 
andere volken leden , ‘wanneèr een veldheer Rozes 
grootheid op hunnen ondergang en verflaving grond= 
de? Strafte men immer baldadige ‘wreedheid jegens 

die 


166 IN HOE VERRE MOGEN WIJ TOT EENE VOORT Ge « 


die-ongelukkigen, ten zij er gevaarof. nadeel voor - 
den ftaat uit was verrezen 2 Was de. hoon, een” 
„enkelen Romeinfchen burger in het openbaar aan- 
gedaan, geene ergere befchuldiging ‘in cicero’s 
mond, dan een „uitgemergeld wingewest:2 Is het 
niet de -kernfpreuk van, dezen redenaar, dat het 
vaderland. alle foort van ‘liefde in zich bevat en 
gemakkelijk vereenigt ? 

Maar wie gevoelt niet „ dat er een hooger be- 
ginfel beftaat ; dan hetgeen die ouden-kenden? De 
algemeene menfchenliefde immers is ons boven alle 
bedenking aanbevolen. De vreemdeling heeft, zijne 
regten „zoo: wel als de landgenoot.  Regtvaardig= 
heid en hulpe -mag de een, bij ons, niet mine 
der, dan de andere derven. Hij is onze broeder „ 
eén. kind. van denzelfden God, een voorwerp van 
gelijke , almagtige liefde, Het is waar, dezergrond= 
ftelling, is alleen die des Christendoms. En dit 
bevat nog flechts een klein gedeelte van het men- 
fchelijk „geflacht. . Maar „ ‘hoe groot is de invloed, 
van dit verre weg meest befchaafde,. verfpreide en 
heerfchende, gedeelte ! Hoe moeten…derhalve zoo 
edele. beginfelen, door hen gekoesterd „zich medes 
deelen aan allen! En vindt niet de-Jood „ de Ma- 
homedaan, de Hindo zelfs vele wetten en fpreuken. 
in zijn heilig blad, die denzelfden geest ademen? 
Gevoelt.niet elk, die maar eenigzins, in de Euro= 
pifche befchaving deelt, het gegronde en verbin= 
dende. van dat bevel: allen, lief te hebben? Ja, 
als een nieuw gefternte verheft zich dit licht aan 
den hemel, om tot glansriĳjken geleider tè vers 

ftrek» 


VOLMAKING VAN HET MENSCHDOM BESLUITEN? 167 


ftrekken.” Gelijk blind gevoel voor. redelijke , onders 
werping, zoo wijkt-deze op nieuw voor eene {tem 
des hemels, die in het binnenfte weerkaatst. Ge- 
noeg is het mensch: te zijn, om onze, deelneming s 
onzen eerbied en onze hulp op te „wekken. -De 
held, die zijn vaderland heeft groot gemaakt ten 
koste vanhet -menschdom „ wordt. door ons veroors 
deeld, Het vernuft „dat flechts de fchaal naar onzen 
kant doet overflaan , maar waarheid , regten mens 
fchengeluk niet heeft gehandhaafd. of. vermeerderd , 
draagt  fchrale hulde „weg. Wie: niet, als God, 
‚wenscht wel te. doen „ waar hij. flechts. menfchen 
vindt „ die-is in ons oog de regt eerwaardige fter= 
veling niet. | ; 7 

Aldus ,-M, H., is het ideaal der, ‚volkomenheid 
fteeds, hooger en hooger geplaatst „het. einde onzer 
beftemming fteeds meer en meer in het-licht gefteld, 
en “de; zedekunde „van bekrompen dwaling gezui- 
verd.» Wat -men ook in mijne ontwikkeling van een 
deel. dezer. waarheid - berispelijk: moge vinden „dere 
zelver algemeene, inhoud zal wel niemand looches 
nen. „En zou deze overtuiging. bij het menschdom 
niet op zich. zelve reeds van. groot aanbelang; zijn ? 
Zou niet, al kantten zich nieuwe zwarigheden, uit 
de befchaafdheid zelve. ontwikkeld, tegen zijne das 
delijke verbetering aan, het hart zelve. daardoor toch 
„meer eerbiedwaardig «en. beminnelijk. blijven? Zou 
niet, na het verdrijven, -der,-wilde en_ blinde togten 
van. een, onbefchaafd. middeltijdvak „meer en meer 
zoodanig verlangen naar reinheid in hetzelve weder- 
Vv. D. Kerns pta „Ms eh: 4 er ed keee 


168 IN HOE VERRE MOGEN WIJ TOT EENE VOORTG; » 


keeren „als“ juist de verloren gouden ceuw. in -eefì 
beter toekomende hoopt te vinden? d 
rJà, deze hartsgefteltenis fchijnt mij toe het ge= 
volg der gefchetste veranderingen, te moeten zijns 
Tót zoo verre is de zaak, mijns achtens , voor re= 
dematig bewijs volkomen vatbaar. «En waarom zou 
den wij aannemen , dat deze levendige ‚kracht in der 
mensch voor altijd te vergeefs worstelt tegen de wereld? 
Immers veel waarfchijnlijker is het, dat zij meer en 
meer veld winne! En, al was deze vordering , bij 
het fcherpfte onderzoek , tot ‘hiertoe ook niet te 
ontdekken 5 al was de ganfche verloopen tijd flechts 
als voorbereiding aan te merken, waarom zouden 
wij ophouden te hopen? Schijnt niet de.ftroom: der 
volmaking in onzen eigen tijd blijkbaar te zijn voort- 
gefchoten — fchoon daarbij áls ‘buiten zijne. oevers 
getreden en menigen pestpoel hebbende achtergela- 
ten ? Is men niet, als of dezelfde beweging dien 
ftroom flechts in andere beddingen had geleid, met de 
verfpreiding van Bijbel en Christendom „ die groote 
bronnen van zedelijke befchaving , drukker thans, 
dan ooit in de weer? Waggelt niet de troon. der 
barbaarschheid, die een uithoek van ons werelddeel 
bezoedelt en verdrukt, op zijne’ gefchokte grondfla= 
gen? Is niet de ftrijd tusfchen licht en duisternis 
hog immer hevig , en het algemeene gevoelen blijk- 
baar op de hand deseerften ? Is er niet gegronde 
hoop op groote en heilrijke dingen? q fi 
Men zegge niet: waarom: juist nu? noch beroe- — 
pen zich op de vele ‘eeuwen; die zelfs federt de 
invoering van het Christendom reeds verloopén-zijn ! 
Ach , 


VOLMAKING VAN HET MENSCHDOM BESLUITEN? 169 


‘Ach hoe” bekrompen is--onze- maatftaf !-_ Hoe fla 
ten: wij ook-de twee duizend” jaren „ en nog-eehs 
twee duizend jaren aan „gedurende welke- de 
‘Eeuwige het grootfte gedeelte des. menschdoms als 
gan eigen licht en leven overliet! En zoo roepen 
‘wij thans op nieuw, dat eén derde tweetal van-duie 
‘zend jaren: tem einde fpoedt ; terwijl nog flechts een 
klein gedeelte Aet Jicht der wereld kent, én zich 
‘eenigzZins onbezoedeld houdt! Maar weten wij dan 
miet , dat duizend jaren voor God zijn als éénen dag ? 
En zouden wij het niet als aannemelijke waarheid 
“mogen befchouwen, dat de wereld nog eerst hare 
kindschheid ziet? Slechts ruim twintig volkomen 
menfchenlevens zijn heengegaan, federt het Godsrijk 
op aarde gegrondvest werd; twintig menfchenlevens: 
beflaan, als eene keten, dat ganfche veld, hetwelk 
ons „ bij deszelfs woeling hier en daar, eene ge- 
heele eeuwigheid fchijnt. 

Neen, vriend der menschheid! wanhoop niet 3 
uw geflacht is niet aan“eeuwige , nuttelooze woe= 
ling ter prooi. De befchaafdheid breidt zich meer 
en meer uit3 het is weinig min dan zeker, dat zij 
in algemeenheid en volkomenheid gedurig toeneemt, 


‚en de fchoonfte vrucht van dezen bloefem, zede= 


lijkheid, zal niet achterblijven. Ondertusfchen mag 
dit aardfche vaderland onze belangftelling niet al te 
krachtig boeĳjen. Wij hebben hier geene blijvende 
ftad. De volmaaktheid woont er niet, noch moet 
er misfshien immer verfchijnen. De mensch is vol- 
maakbaar; hij heeft eene hoogere roeping; wat er 
ook van het menschdom hier beneden te wachten 

M a zij. 


1170 SIN HOE VERRE MOGEN WIJ TOT. EENE'VOORTG: 


zij.» Met’ zulk» een=-oog. ‘befchouwe ons ‘gemoëd 
vdeze-ftof.-“Wij- zullen haar » dan vzonder ‘angst ‚‚ zon- 
der “wrevel; zonder „ partijdigheid > onderzoeken. 
„Wij-zuúllen -dan „het zij ‘hier -óp-aarde--eenmaal- het 
‘rijk „der -volmâaktheid:-wachtende; het zij-met een 
oog“op hooger doel‘ geflagerì, immer: den -Algoeden 
loven. >: En … waar “men »befchaving. uitbreidt; ‘waar 
„men dicht>ontfteekt „daar mag. men liefde-en geluks, 
rparidijsvrucht ven “goùden dagen hopen. -» Dat- ze 
“woor u „Mijne Heeren „ rijkelijk aanbreken! „dat, het 
pas begonnen, jaar ‘daarin. vruchtbaar: zij bo, ‚os 


IL 


GESCHIEDENIS. 


KK 
bie 


PR end 


DE VERO VERING + 


__KONSTANTINOPEL, 
„DOOR DE TURKEN; © 
vind Voorlezing, | 

DOOR 


SM Uk ak. 


“Predikant bij de vereenigde Doopsgezinde Gemeente 
te Amsterdam. 


f: He is een aandoenlijk verheven” fchouwfpel 
voor den gevoeligen befchouwer van den gang des 
menschdoms ,’ wanneer de gefchiedenis hem eenen 
magtigen flaat “in deszelfs toenemende kwijning en 
geheelen ondergang vertoont. Gelijk wij den mam, 
die ons in de dagen zijnér volkomene ‘kracht en 
uitgeftrekte werkzaamheid tot bewondering ftemde’, 
bij het afnemen van zijne vermogens, met innige 
belangttelling gadeflaan „ en eenen deelneménden 
blik op hem westigen, wanneer hij, gebogen ‘onder 
den last der jaren, en door herhaalde aanvallen 
van ziekte verzwakt, ‘eindelijk voor het geweld 
des doods bezwijkt, zoo ftaren wij ook met wee. 
moed op het verval en den ondergang van een 
geheel koningrijk. Dan toch zien wij de grootheid 
Joel M 4 en 


174 _DE VEROVERING VAN;KÓNSTANTINOPEL , 


en de nietigheid van ons geflacht levendig voor ons 
ftaan 3 het vervallen en’ vergaan der gewrochten van 
menfchelijk vermogen „voor eeuwen, gefticht en 
eeuwen getrotfeerd hebbende , verkondigt ons hoo- 
ger waarheden ; het. verdwijnen, van ‚de groote 
maatfchappij eener natie op de wereldkaart ontfluijert 
de toekomst voor ons, oog, en wijst.ons op belang- 
rijke gevolgen, terwijl de nadenkende geest, bij alle 
de wentelingen van hetaardfche , door de uitwen- 
dige verfchijnfelen henen dringt, en in de tooneelen 
van verwoesting: de fporen “ontwaart van eene on- 
zigtbare magt, die aan, de volken hierbeneden-eenen 
afwisfelenden loopkring-heeft vaangewezen, die het 
kwade in het goede herfchept, en uit de duisternis, 
welke hier geboren wordt, elders het fchoonfte 
licht doet opgaan. 

Zulke gewigtige gebéurtenisfen zijn dikwils» met 
het lot-van enkele fteden verbonden. Wanneer eene 
ftad „het middelpunt en het bolwerk vanreen- geheel 
rijk uitmaakt, en in-haren boezem de -fleutels- tot-de 
overige gewesten bevat, wanneer zij ‚-federt- eeuwen 
de zetel „van den Vorst tevens de bewaarplaats ge- 
worden is van de-natuurlijke en-zedelijke krachten der 
natie, dan is het lot,van den. geheelen ftaat-met: hare 
welvaart „op „het naauwst verbonden, en‚‚dan moet 
het overgaan. van: haar in handen-van,-eenen. ande 
ren Meester: beflisfende ‘gevolgen hebben voor het 
algemeen „ inzonderheid, wanneer. die, Meester ‚in 
zeden en Gadsdienst- vanden vorigen’ beheerfcher 
verfchillende , eenen anderen geest-van zijnen ‘troon 
doet uitgaan. Zulk eene flad. was eertijds Jeruzalem; 

| d het 


„DOOR: DE ;TURKENe …‚, « 175 


het hoofd en het middelpunt van Judea, , Vestigt uw. 
oog op haren ‘ondergang „en gij verbindt de ramp-= 
zalige lotgevallen, en de tegenwoordige verftrooijing | 
der weleer. begunstigde „natie. van; JeHOVA … onwils 
lekeurig, met. de inneming. en, verwoesting „der hei- 
lige: ftad; doorde: Romeinfche, krijgsbenden, In zulk, 
een. aanzien „en „zulk een lot deelde ook eenmaal, 
Konflantinopel „ en niet. minder. belangrijk zijn de 
gevolgen. „… welke … het „veranderd. bezit -van - „deze 

hoofdftaddes Griekfchen keizerrijks. gehad, heeft. 
„In. de „onrustige tijden. der middeleeuwen; en, bij 
de, onzalige twisten: ‘tusfchen de Griekfche en. La- 
tiĳnfche kerk viel deze ftad reeds in de magt van 
eenen anderen beheerfcher, doch die wisfelingen 
waren ‘flechts voorbijgaande , en Kozifantinopél”ge- 
raakte ten laatfte weder in handen van denvregtmas 
tigen bezitter , terwijl daarenboven’, bij alle verande- 
ringen , de Godsdienst over „het: geheel: dezelfde 
bleef. Anders was het. gelegen ‘ten jare: 14535 
Toen: werd de aloude ‘zetel “vanhet Oostersch kei- 
zerfijk de prooi van eênen veroveraar; die in ges, 
aardhéid , in zeden en in Godsdienst vanden vorigen 
Meester ten eenemale verfchilde „ven zich-de ftad 
ten eeuwigen “verblijve : toeëigende , » gelijk hij „des 
zelve „ gedurende den” loop van bijna vier eeuwen; 
bezeten heeft „ en ze nog als ‘zijnverkend en wettig 
eigendom bezit. Beflisfend. moesten. de--gevolgen 
van deze gebeurtenis’ wezen , em de: ondervinding 
heeft cons dezelve ook als zoodanig doen’ kennen; 
ja zij toont ons een naauw verband;van de verover 
ting dezer flad met de geheele gefchiedenis der 
M 5 hdd 


176 DE VEROVERING VAN KONSTANTINOPEL, 


wereld tot op deze tijden toe , en “waarfchijnlijk nog 
tot later eeuwen’, terwijl zij ons de leiding der 
menfchièlijke zaken’ door eene hooger magt als in 
EEnEn hêlderen fpiegel doet aanfchouwen. | 
Ik wenschte u, voor zoo veel de’ tijden mijne 
krachten gedogen, op dit belangrijk tooneel te’ ver 
plaatfen, M. H. H., en zal de veróvering van 
Konflantinopel door de Turken aan u voorftellen als 
eene beflisfende gebeurtenis in de historie der wereld, 
Eerst hoop ik u de redenen van de gemelde ge- 
beurtenis te herinneren, om daarna met u eenigzins 
in de gevolgen te dringen, welke daaruit zijn voort= 
gevloeid. | FD VERON 


„Gelijk deer Kteikén van den mensch doorgaans. zie 
het uitwerkfel is van een enkel oogenblik „ maar ‘het 
door-lengte- van tijd dikwijls onzigtbaar. voorbereid 
wordt „zoo is het ook met het verval van geheele 
rijken en fteden gelegen, en zoo was het inzonder= 
heid met. Konftantinopel. De zaden van bederf onte 
wikkelden: zich in deze {tad jaren en eeuwen langs 
eer. zij in de magt van vreemdelingen geraakte „ja 
haar gang” was van, den beginne af zoodanig, dat 
haar verval, volgens de treffende ‚uitdrukking van 
eenen: Gefchiedfchtijver (*) , met hare ftichting eenen 
aanvang nam, terwijl deze inwendige oorzaken. door 
uitwendige redenen verfterkt werden „ die na verloop 
van elf eeuwen „ den geheelen ondergang voltooiden. 
Een vlugtige oogflag zal wiken zijn, om ons 
daarvan te eartngen: j | | 

Het 


9 GiBaon. 


1DOOR"DE TURKEN: SS) 00 HY 


Heét'is naar het uitwéndig aanzien een ‘treffend: 
féhouwfpel, wanneer wij KÓNSTANTIJN DEN GROOTEN 
het belluit nemen, en téti’jare 33r zien ten“ uitvoer’ 
brenger , om “eene nieuwe hoofdftad té flichten „ en 
den zetel des rijks derwaarts over te brengen. De 
zucht, om Rome , weleer federt den val van Carthas 
20, de onbetwistbare zetel der -wereldheerfchappijs 
van deszelfs overgeblevene voorregten te b&roovén , 
om eenen Senaat te vernederen,’ die, van gezag 
ontbloot, zich nog wilde doen gelden, en een volk 
té verlagen, dat, zonder eigene werdienften te be= 
zitten, zich op den roem van zijne Voorvaderen: 
dwaasfelijk werhief , werkte ongetwijfeld meer tot 
dit befluit mede, dan de wensch ‘van den Keizer, 
om zijnen naam te vereeuwigen „ en het rijk van de 
dostelijke’ zijde te beveiligen, doch ‘kunnen wij naar. 
deze redenen flechts gisfen, een oogflag op het 
oord, welk hij ter volvoering van zijn ontwerp uits 
koos , ‘is toereikend, om zijne keuze te regtvaardis 
gen. Gelegen op zeven heuvelen dan den Thracifchen 
Bosporus ; waar de natuur met eene kwistige hand 
hare ‘gäven had uitgeftort, beheerschte hét oùde 
Byzantium de kusten van Europa en Aziès de 
luchtftreek was er gematigd en gezónd, de bodem 
rijk aan de edelfte voortbrengfelen, en dé haven ruim 
en veilig; de ftad was door hare ligging tegen élken 
vijandelijken aanväl befchut, terwijl zij vanalle 
kanten voor den handel open ftond, ja het fcheen 4 
als of de hemel zelf deze plaats tot het middelpunt 
van eene groote monarchij beftemd had, Spoedig 


veler dan ook het nieuwe Rome op de eeuwige 
fons 


178 DE VEROVERING VAN:KONSTANTINOPEL 3 


fondamenten; naarde verklaring van KONSTANTIJN 
zelven; op/Gòds bevel door hem gelegd. e en weldra; 
ftond, de keizerftad, verfierd door „prachtige tem; 
pels „paleizen; ‘gaanderijen „. renperken „en ‚baden, 
verheerlijkt door, de, kunstgewrochten, der, Oudheid „, 
bewoond door,eene, weelderige menigtes, «en opgess 
luisterddoor; een „fchitterend. hof „,als,‚door eenen, 
tooverflag voor, het oog, derbewonderende, wereld, 
„Maar deze glans , was niet meer, dan, fchijn „want, 
reeds vroeg, vertoonden zich de, zaden:-van een‚in=, 
wendig , bederf, „dat „weldra, het. ‚ ganfche,, ligchaam : 
aantastte, en allen welftand ondermijnde Het, ‚bee, 
fluit, door KONSTANTIJN bijhet flichten der nieuwe, 
hoofdftad ten, uitvoer, gebragt „was, ‚niet het: werk, 


Jard AA af K 


kisi 


amat maar vveelder. een, gevolg, van ilsh overvloed, en, 
die: weelde; welke, alles ontzenuwen, en‚ook nu niet, 
weinig : medewerkten, om.het Griekfche-rijk; ten val.te, 
brengen. Zoo „lang: een: man als „de, eerfte, Christen», 
Keizer. derteugels;;van- het. bewind in handen hield, 
en.„door: „zijnen „‚krachtigen,, geest «alle. (laatsvormen, 
bezielde, vertoonden. zich: die, gebreken,minder, 
maar. onder het beheer: van zijnen, ZOON KONSTANTIUS, 
brak,reeds de „eene kwaal;na,de andere uit en, toen, 
eindelijk; ‚nar de verdeeling des. „rijks „dé zwakke, 
ARKADIUS  den,:troon beklom , ontwikkelde. zich. dat 
bederf, met eene „ongeloofelijke fnelheid „zoodat het, 
nieuwe. Rome inhet „diepst verval ‚van sag EDE 
zeden het oude weldra-te boven Sing. pn 
| ‘Immers vertoonde Rome onder zijne. meest, vers 


reel 


en 


LITEON AIG OOR HB TURKEN. * 179 
én’ zedebederf: ditalles“was niet meer dan liet voors 
fpel van ‘den’ toekomftigen flaat” des Griekfchen rijks. 
Daar toch’ voerde de “Keizer zelf dé teugels van het 
bewind: hier waren het doorgaans de’ uitgediende 
‘handlangers der’ fchandelijkfte vermaken ,- weélke zich 
het meesterfchap over de zwakke Vofften wisten aan 
te” matigen, èn naar willekeur over het lot“van den 
ftaat ‘befchikten. “Was de magt der Praetorianen t@ 
„Rome wel eens geducht bij de benoeming van eeen 
‘Keizer: hier ftond de troon doórgaans ten fpel aan 
de luimen van eené”woeste lijfwacht, die” vaak ‘de 
meest ondeugenden met ‘het vorftelijk purper ver- 
fierde3' was de invloed der vrouwen op de regering 
rdes"lands în" Zrafiës hoofdftad beperkt , ja van gee- 
nerlei belang: ‘te Konflantinopel fpeelden de Kei- 
“zerinnen groote rollen ,' én gingen de: gewigtigfte 
dwang- en ftrafbevelen dikwijls uit van het vrouwen-- 
vertrêk. “De verplaatfing van den rijkszetel naar de 
grenzen van’ Azië opendé bovendien eene wijde deur 
“voor Oosterfche gebruiken en zeden, en tevens voor 
ondeugden, in het Westen onbekend, “of minder al- 
gemeen 3 het despotismus , deze jammerlijke misdragt 
van den Aziatifchen grond, tierde ook op dén bodem 
van Konflantìnopel, en verkreeg er weldra reuzen- 
krachten; zelfs de’ fporen van eenen vrijeren (taats- 
vorm begonnen te verdwijnen , de Keizers befchouw- 
den de“ rijksinkomften hoe lang zoo meer als hun 
bijzonder vermogen , en ‘de belastingen en- afpèrfin- 
‘gen werden bij de geringfte aanleiding verdubbeld; 
‘Européefche kunsten fmaak s verbonden met Azia- 
tifche weelde , voerden “de ‘pracht ende werfijnitig 

| ten 


\ 


280 DE VEROVERING VAN KONSTANTINOPEL; 


ten top 5 alle volksgeest „ die elken-ftaat moet fchra* 
gen en fterken, verdween „en het voorbeeld van dos= 
bandigheid , doorde Grooten en Aanzienlijken: gege= 
ven, verfpreidde eenen verderfelijken invloed op -de 
lagere ftanden 3de. fpelen ven de vuitdeelingen van 
levensbehoeften vermeerderden den lediggang en den 
beuzelgeest ; terwijl „het voortdurend beftaan- van 
partijen ‚en de twisten der fekten de-heiligfte ban= 
den verbraken; de Circus verkreeg hier eene uit= 
geftrektheid en een belang „welke hij zelfs te Rome 
nooit bezeten had, ja de kleuren, die de verfchil 
lende partijen in. de renbaan: onderfcheidden„ hadden 
in een ftaatkundig opzigt even zoo veel gewigt „als in 
de nieuwere tijden de namen der Zorys en Whigs in 
Engeland, der Koningsgezinden en Republikeinen- in 
Frankrijk ,„ en-der Liberalen. en Servilen-in het 
hedendaagfche- Spanje. 

Doch: alie. deze buitenfporigheden onder het ik 
waren niets anders, dan de natuurlijke uitwerkfelen, 
„welke het, gedrag van het hof deed: ontftaan „dat 
in weelde en allerlei ondeugden doorgaans begraven 
lag. Trouwloosheid en bedrog, geweld en gevan» 

genfchap» vergiftiging en ‚verminking „ vader-: broe- 
_der- en kindermoord — niets was te fchandelijk, om 
zich den weg tot den troon te banen , of zich 
daarop. te handhaven; het eene keizerlijk flechthoofd 
„werd door het ander ter dood gebragt, de eene ge= 
lukzoeker door den anderen verdreven,.en de wraak 
‚van den overwinnaar op den overwonneling kende 
„dikwijls, geene palen. Gelijk. meestal, zoo ging 
„wreedheid ook hie met verwijfdheid en wellust ge- 
| paard, 


DOOR-DE TURKEN:-> «  A8r 


paärd , en. buitenfporigheden ‚ waarvan de nieuwere 
tijden Schaars « voorbeelden aanwijzen, „werden. te 
Konftantinopel Schaamteloos gepleegd, Tot fchande 
var ons geflacht fran de. THEODORAS EN IRENES , 
de PHOCASSEN en MICHAËLS daar in hunne verwor- 


_‚_penheid, «en de-gefchiedenis vermeldt derzelver uit- 


fpattingen en gruwelen met eenen blos van fchaamte, 

genegen en afgrijzen. 
e-Gijsdenkt welligt, dat de. Godadiense, ‚ welken 
de Keizers met het volk-beleden „ iets moest hebben 
wermogt tot ftuiting van. dit fchroomelijk „bederf, 
doch ‘gij zult bij eene nadere, befchouwing erken- 
nen, dat het Christendom in -deszelfs toenmalige 
ontaarding „een. geefel «was „ die den ftaat, nog 
dieper, wonden floeg. ‘Neen, het was niet meer 
het woord van waarheid. en. liefde , zoo als het 
eenmaal uit den hemel daalde „ hetwelk «de harten 
bezielde, maar menfchelijke begrippen en. fijn ‚ge- 
fponnen haarkloverijen over befpiegelende: leerftuk- 
ken. verwarden de hoofden,en vervulden de gemoee- 
deren met wrok en wrevel. De gefchiedenis ver- 
meldt ons, helaas! geene bitterder verdeeldheden, 
dan die uit godgeleerde bronnen zijn opgeweld 5. maar 
alle deze bitterheid vertoont zich als vereenigd-in 
de, gefchillen -der-Griekfche kerk. … De ijver daar- 
voor werd in alle kringen ontftokens. en daalde-van 
den troon-en de bisfchoppelijke zetels vaf tot: op 
de geringfte -ftanden 3 het geheele wolk nam met 
geestdrift deel aan dezelve ; ‚de -gemeenfte- burger 
im de, hoofdftad. achtte. zich bevoegd: en: verpligt, 
over de- meest ingewikkelde onderwerpen te- rede- 
twis= 


18a Dr VEROVERING VAN" KONSTANTINOPEL ; 


twisten; de Keizerssen Keizerinnen kozen” in- zaken 
des geloofs partij, als of het op de «welvaart van 
den” ftaat aankwam , ja de befaamde Trropora ;-die 
weleer als tooneelfpeelfter „ en “naderhand: als echte 
genoote “van “Keizer “jusTINIANus ; “zich: als” een 
mónfter van wreedheid en wellust „deed „kennen:s 
durfde ‘het ‘gevoelen van de éénheid der „natuur 
in den goddelijken Stichter: des. Christendoms door 
haar” gezag bekrachtigen. Dit: waren de “onzálige 
tijden „ toen Bisfchoppen en Aartsbisfchoppen-jaren - 
lang wan “het Oosten naar het Westen „en “van het 
Westen naar’ het Oosten draafden , “om elkander 
wegens eerie of “andere ‘bovennatuurkundige „of 
zelfs ‘wel taalkundige. haarkloverij ,” ten “eeuwigen 
vurè te doemen 3 toen de Conciliezalen nw en dan 
van bloed ftroomden 3 toen dweepzieke fnoodaarts 
geftijfd door een heirleger van ‘monniken, “het ge= 
zag ‘der ‘regering trotfchelijk’ verachtten „en elk, 
dien zij haatten „ vermoordden 5 “toen fcheurmakers 
en fektenhoofden de Chtistenheid in lichtelaaije vlam 
“zêtten „ en de weldadige bron, door den nederigen 
en zachtmoedigen jezus tot heil der lijdende 
“menschheid geopend, in eeneh poel veranderden , 
‘waaruit niet dan vernielende dampen opftegen. 

Ik erken gaarne , dat men uit de gefchiedenis van 
alle “ftaten eene onteerende lijst van gebreken en 
ondéugden kan opmaken; doch een ieder, die geen 
vreemdeling is in den gang des menschdoms, zal 
„moeten toeftemmen , dat die lijst nergens breeder en 
„zwarter is, dan in het Oostersch keizerrijk. Ook wil 
“ik gaarne toegeven „dat voLTAIRE het goede voor- 
„Es ; bij 


DOOR DE TURKEN, «7 183 


bijziet, “wanneer hij de Byzantijnfche historie. de 
fchande van den menfchelijken geest, en het Grieke 
fche rijk de fchande-van den aardbodem noemt 5-doch 
wiens oog wordt niet vermoeid” door» het: ftaren op 
die aaneenfchakeling” van dwaasheden en-gruwelens 
waarvan ik - eenige trekken. heb opgegeven, en 
wie’ gevoelt, niet ; “dat “hier, fchokken- moesten ont= 
ftaan,: welke het rijk op zijne grondvesten. deden 
waggelen 2 … Trouwenss-de gebreken vanden Griek- 
fchen ftaat waren met het inwendige leven van den 
zelven zoo zeer. verbonden „ ‘dat -de overblijffelen 
van voortreffelijke. wetten en verordeningen, en de 
enkele” uitftekende Vorften, Veldheeren- en Staatse 
mannen alleen kunnen verklaren ‚ ‘hoe dit rijk nog 
langer heeft voortgeduurd , dan het Westerfche, 
Van alle deze gebrekên en ondeugden was Konflan« 
tinopel ‘het „onreine ‘broeinest en -hetafzigtig too= 
neel, Daar ftond de troon, met bloed beklad ; daar 
zwelgde het hof, van Romeinsch geweld en Azias 
tifche weelde. omringd; daar heerschten -de- Gefnes 
denen „tuk op roof, in fnoodheid volleerd - en 
tot allen opftand gereed ;:daar woelden de partijen» 
ter bejaging der fchandelijkfte bedoelingen, en twiste 
ten de Bisfchoppen. over de leer der liefde -en 
zachtmoedigheid; daar vertoonden zich de ftaatkunde 
in hare zwakheid , de krijgsmagt ín hare losbandige 
heid, de zeden in hare ontaarding de „Godsdienst 
in zijne verlagings daar zag men een Oppethoofd 
zonder magt, een volk zonder gehoorzaamheid; een 
leger zonder tucht, en eene Priesterfchap- zonder 
zuiverheid van wandel; het ijdel fchaduwbeeld. van 
NeD. te N | de- 


184 DE VEROVERING VAN? KONSTANTINOPEL 9 


de aloude majesteit „des rijks ftond inde pracht 
en weelde der hoofdftad. voorhet „oog van den 
opmerkzamen befchouwer„ en van daar verfpreidden 
zich als uit eene vuile. bron:de wernielendfte -uit= 
vloeden over de afgelegenfte gewesten. „Waarlijk , 
wanneer wij ons oog op de teekenen van inwendige 
bedorvenheid vestigen, welke zich “in: dit rijk» voor 
ons opdoen, dan wordt het woor ons bijkans. een 
raadfel ‚ hoe het zijn aanwezen door den loop van 
zoo vele eeuwen heen heeft kunnen voortflepen, en 
waarom de vinger van Gods almagt den naam van hete 
zelve niet eerder van den aardbodem heeft uitgedelgd. 
En de wijsgeerige befchouwer der gefchiedenis waagt 
het, dit raadfel eenigzins op te losfen „ wanneer hij 
zegt:  Konflantinopel. was een kostbaar overblijfs 
fel der oude wereld, die in het Westen, onderge- 
gaan was, en’ die overal hoe langs zoo meêr vers 
dween.= Al vermogt deze flad de: indringende 
Barbaren niet geheel af te keeren „ zij heeft nogtans 
menigèn» aanval “verdeeld en gebroken „ en, daardoor 
wezenlijken’ invloed gehad op den gang der. veran= 
deringen in ’%t Westen; zij heeft de ontwikkeling 
der nieuwe denkbeelden welke door het Christen-= 
_ dom ‘onder de volken verfpreid werden , bevorderd; 
waardoor dezelve de  toekomftige dagen zouden 
wijzigen en bepalenz zij is langen tĳd het verblijf 
geweest van-oude geleerdheid en de fchuilplaats van 
vervolgde befchavings zij heeft zelfs in haar diepfte 
gerval de vormen van den geest der Oudheid in 
een” ftaatkundig ven maatfchappelijk opzigt bewaard , 
en het grootfte sén: verhevenfte ,„ wat de kunst der 
A6 / fchoôn- 


/ 


DOOR DE TURKEN 185 


fchoonfte tijden had voortgebragt „ was binnen 
hare ‘muren befloten, … Hierdoor konden zij ;' die 
voortaan. beftemd waren, den “gang der verlichting 
en der befchaving te leiden: ‘het ‘wezen @n-de 
kracht der- Oudheid leeren kennen ;’-maar; zoo kon» 
den zij ook gevoelen, hoe diep-de nakomelingen 
vat de hoogte kunnen vervallen, waarop. het-voors 
geflacht eenmaal ftond, -wannéer zij den geest 
verloochenden „die“ hetzelve . zoo hoog had op= 
gevoerd, en zoo kon het eene tot aandrang vers 
verftrekken , ‘terwijl het andere tot waarfchuwing 
diende, En toen de geest in het. Westen van 
_ Europa tot behoorlijke rijpheid gekomen was, toen, 

gedurende de kruistogten „ honderd’ duizeride bêewo= 
ners” van “ons werelddeel ‚door vurige geestdrift 
ontvlamd, in de gelegenheid geweest waren, om 
dit alles van nabij te zien en te bewonderen, toen 
eerst onderging Konffantinopel het lot, dat het 
reeds lang verdiend had: het werd te vuur en tè 
zwaard verwoest, en viel in de magt der vreesfes 
lijkfte Barbaren.” (*) 

Bij ‘zulk. eene inwendige gefteldheid toch bel 
hoefden weinig uitwendige oorzaken … zamen. te 
werken , om den ondergang van het rijk te bes 
fpoedigen, en” hoe meer dezelve het middelpunt en 
het bolwerk van den ftaat aäntastten „des te” rass 
fer naderde de ontbinding van het geheel. | 

Deze witwendige oorzaken hadden’ reeds eeuwen 
lang beftaan , en vermenigvuldigden met de-toenes 
8 Td iin 
(*) Woorden van ‘den- Hoogleeraar LUDEN. Ô 

N a 


T86 DE VEROVERING VAN ;KONSTANTINOPEL 


mende’ kwijning “der algemeêne „welvaart; zij lagen 
in de telkens herhaalde vijandige …aänvallen- van on= 
derfclieïidene- naburige vólken” op het, rijk „ welks. 
grootheid «en’fchatten-de roof= en-veroveringszucht 
van-dezelve ontvlamden. » Hier waren het de Per- 
zen; die den ‘Griekfchen Keizer - door beftendige 
oorlogen afmatteden-; elders overtogen-horden. van 
ruwe volkftammen; wier namen tot dusver onbee 
kend gebleven waren , de wingewesten met. krijg en 
verderf ; nu vermogten ‘het beleid. en de dapper- 
heid van BELISARIUS ‘den -ftâat alleen uit de han 
den der Bülgaren ‘te redden 3; dan. beftookten de 
Longobarden en. de Avaren het rijk in het Westen 
en „Noorden ;‘en- dan flak er van uit Arabië’s 
woéstijnen “eên „vernielende ftormwind op voor de’ 
trotíche. Keizerftad, . De meerdere ervarenheid der 
Europeërs in de krijgskunst, en de bellisfende 
wefking van het. Griekfche vuur verfchaften in 
dezen benarden toeftand wel &enige uitkomst; doch 
elders waren vernedêrende verdragen en fchandelijke 
afkoopingen de middelen, om ‘de vijanden tegen te 
houden 5’ maar alles te zamen genomen ,-kon ‘niet 
beletten ; dat de grenzen des rijks hoe lang zoo meer 
inkrompen:, “dàt -dtalië” nagenoeg--geheel verloren 
ging, terwijl de afgelegene gewesten voor de inval- 
Jen:der Barbaren ‘bloot lagen. 

Onder deze: Barbaren behoorden inzonderheid de 
Turken, een: zwervende volksflam uit het Westen 
van- Azië» welke-door een’ zijner dapperfte en gee 
lukkigfie Emirs, met name OTHMAN, tot eene vaste 
heerfchappij vereenigd. was-, en zich tot op onze 

tij- 


' 


amour DOOR: DET URKENe 7 187 


tijden „door “deszelfs naam „onderfcheidte In-hunne 
togten tot op de grenzen,van” Europa. genaderd; 
vonden “zij in de heillooze „verwarringen „en de 
onrustige bewegingen, welke de vernietiging van 
het Latijnfche, Keizerrijk. ende herftelling van den 
Griekfchen troon te. Konftantinopel ten gevolge had; 
_aanlokfelen „ om ftouter, ontwerpen te, fmeden „en 
middelen „om … dezelve ten uitvoer.…te. brengen. 
Nicta., Nicomedië , en bijkans „alle „de _Aziatifche 
gewesten van het Oosterfche. rijk vielen-in de magt 
van Sultan. ORCHAN „-en deze . zegepralen ‚ „gevoegd 
bij. zijne gelukkige ‘onderhandelingen met. de Gries 
ken, deden zijne magt en zijn aanzien bij de Vorften 
van zijnen fram niet weinig rijzen. Doch hoezeer 
de, gevaren telkens klommen, het hof van Byzantium 
was te diep, gezonken, om tot een levendig gevoel | 
van zijnen noodlottigen toeftand,te ontwaken, ja 
JOHANNES ‘KANTAKUZENUS verwarde sen „verlaagde 
zich dermate; dat hij een verbond, met, zijne vijan= 
den. als het „eenige middel aangreep, om zijn leven 
ens zijn. keizerlijk, diadeem te beveiligen „en zijne 
fchoone dochter /TuHroporA gewillig ten offer gaf, 
om. door, „eene echtvereeniging met den magtigen 
Sultan-de banden van vriendfchap nog naauwer toe 
te halen., Rampzalig middel voorwaar, dat, in ftede 
van de rust te handhaven, eene „rijke bron-opende 
van, onrust en ‚ellende! De; Ottomannen begonnen 
van, dien’ tijd, af. hoe lang. zoo. meer deel te vere 
krijgen, aan de inwendige betrekkingen van - het 
Oosterfche keizerrijk 5 zij werden met de deerlijke 
kwrijnings van hetzelve vertrouwelijk „bekend, en 

N 3 het 


188 Dr VEROVERING VAN KÖNSTÄNTINOPEL , 


‘het “werd hun: ‘tot gewoonte, «náár » Europa ovèr 
te ftéken; daar-de Saltán”fteeds gereed wâs, Zijnen 
fchoónvader ‘krijgsvolk toe te zenden, zöo al niet 
Óf’ hèm te onderfteunen ,” altliäfis om buit te behâ- 
len, en de overheerfching des lands voor te bee 
reiden. En hierin Mlaagde hij ook derwijze, dat de 
Turken , die reeds. vroeger aan dezen’ kant van 
dén Hellespont vasten voet gekregen hâdden , na de 
verheffing van JOHANNES pALÉorLoeuts den vijfden 
tot den keizerlijken troon „ al verder’ drongen, 
zoodat amURATi de eerfle te Adriänopel zijnen 
zetel vestigde, hét zegevierend teeken der halve 
maan in Thracië plantte , en van hier zijnen zen 
heinde en ver uitftrekte, 

Schoon de Grieken, bij deze fteeds aanwasfende 
magt hunner vijanden, van alle hulp verlaten, ent 
tot werftikkers toe benaauwd “werden, zij wisten 
gich tot het ‘krachtig aanvatten der middelen” niet te 
verheffen „ welke ‘hun behoud alleen konden verze= 
kerén. Als ontzinden bleven zij op den ouden weg 
dér zonde-én fchande voorthollen, én de geheele 
wereld ftaarde met afgrijzen op “de “tooneêlen , wélke 
de losgelatene driften té Konffantinopel voortbrág= 
ten. De Keizer, die zich naar Ewropa begeven 
Kad om hulp te zoeken, werd te Wenetië door 
Zijne fchuldeïfchers in hechtenis gehoùdeit, ‘er bood 
dàn zijne onderdanen’ het ergerlijk fchouwfpel vän 
eéné wijmdfchap met zijnen Zoon” ANDRÓNICUS'y 
waarbij moord, verminking én allerlei gruwelen 
beproefd, of ‘ter uitvoer gebragt werden; en toen 
hij, na eene tweejarige afwezigheid, van zijne vruch- 

4 ten 


DOOR:DE TURKENe””/ «… 189 


telooze “reis „terugkeerde „moest. hij ondervinden, 
dát hij de genegenheid-zijner onderdanen, verloren, en 
aande magt der Turken voedfel gegeven had, Zij» 
die eertijds als onafhankelijke Vorsten hier onbeperkt 
gebied voerden 5 fchaamden zich weldra niet meer, 
hunne belangen aan de beflisfing van-vreemden, te 
onderwerpen , en het Opperhoofd, van. eenen eertijds 
onâanzienlijken en zwervenden volksftam „kreeg eine 
delijk, zulk een gezag in handen’, dat de opvolgers 
van _KONSTANTIJN der „Grooten. het. beftaan van 
hunnen troon fmeekénde „van hem moesten afbedee 
Tene … Hoezeer echter des aloude, keizerftaat. voor 
eene naderende ontbinding rijp fcheen te wezen: 
dezelve ontving» van; tijd tot tijd krachtige, opwek- 
kingen „… om uit den doodflaap. tot, een nieuw 
leven te ontwaken 5 -hij „ontving wenken „die „het 
uitzien naar vreemde. hulp als „vruchteloos  voorftel= 
den; ja de- gelegenheid werd hem aangeboden „om 
zich;zelve te-helpen, doch de regering en het volk 
bleven in-hunne lafheid en werkeloosheid. volhar- 
den ‚tot;-dat het vreesfelijk juk der flavernij op 

hunne feliouderen. woog. « +7 
„Emmers ; hoe. weinig en hulp van vaa hun - 
behoud kon verzekeren,,dit zagen zij op het flag- 
veld van Casfovo, waar de zoon van AMURATHs de 
vrêesfelijke pajazeTH de eerfle „ het ontwerp der 
verbondene--Bulgaren «en Serviërs. verijdelde , om de | 
magt. der Turken: te. knotten 3.-dit. konden zij nog 
duidelijker zien, toen dezelfde „Sultan ,-het beleg 
van hunne fel benarde, hoofdftad opbrekende , tegen 
den Hongaarfchen. Koning sieisMUND optrok , en 
N 4 aan 


nd 


19O DE VEROVERING VAN. KONSTANTINOPEL, 


aan het talrijk heirleger der Christenen bij Nikopolis 
zulk een? gevoeligen flag toebragt „dat alle geestdrift 
tot nieuwe kruistogten tegen de Ongeloovigen voor 
langen tijd werd uitgedoofd, Maar bij deze. na= 
drukkelijke lesfen zagen de Grieken nog een uitzigt 
tot hunne redding geopend, daar een nieuwe en 
onverwachte ftorm, door den Mongoolfchen Vero= 
veraar TIMUR verwekt, de Turkíche heerfchappij in 
den veldflag van Zncyra op häre grondvesten fchud= 
de, en BAjAZETH zelven van ‘den troon in den 
kerker, en uit den kerker ín ’t graf wierp. 

Wij kunnen. ons niet weerhouden ‚ met- innige 
belangftelling op deze gebeurtenis het oog te ves- 
tigen, die aan het Griekfche rijk’zulk” eene onver- 
‘wachte en gewenschte verademing gaf te. midden 
van den bangen- nood; maar dezê opwelling van 
blijdfchap wordt -door het gevoel van billijke veronts. 
waardiging vervangen, als wij zien, dat de bewo- 
ners van Konflantinopel geene pogingen in het werk 
ftelden „-om de onafhankelijkheid-van den flaat te 
herwinnen, en het voortdurend beftaan van denzel= 
_ ven te handhaven , en alzoo «deze laatfte en on- 
waardeerbare gelegenheid tot zelfsbehoud nutteloos 
lieten voorbijgaan. … Trouwens, indien wij nog be- 
wijzen verlangen voor de ganfchelijke verfterving 
van alle levenskracht bij de Grieken, zoo vinden 
wij ze-hier, waar het Opperhoofd des rijks, tot 
alle groote gedachten en befluiten onbekwaam, den 
kostbaarf ten tijd in nietige bejagingen verfpilt; waar 
het hof, in weerwil van de nadrukkelijkfte verma 


ningen , aan oude dwaasheden en euveldaden verflaafd 
blijft „ 


edEAOUTE ADR DRT UWBENs ot, va BOL 


blijft , waar de Geestelijken elkander “in: bittere;twis= 
ten verfcheuren „ waarde: Geleerden ;-vol “van -aan= 
matiging en ontbloot van {maak „te: midden: vanhet 
gevaar onnadenkend: voortleven „ en waar het leger; 
uit allerlei Barbaren zamengefteld „ flechts zoekt te 
rooven en te zwelgen „-terwijl- het. volk , vermoeid 
door de rampen der tijden , en door vriend en vijand 
vertreden , den Ad der dingen met: oneantkigheid 

aanziet, (ur bw elk | 
Naauwelijks » had dns penn BAJAZETHS jongfte 
ZOON , MAHOMET de eerfte, zijn geflacht uit -de 
laagte weder. opgebeurd; waartoe het vervallen was , 
en den glans vanhet rijk: der Ottomannen herfteld 
of de mishandelingen - van den -Griekfchen ‘Keizer 
begonrien op- nieuw ; en‘namen „weldra-eenen zoo 
ernstigen keer dat: het“voortdurend, beftaan van dit 
ongelukkige” rijk voor het menfchelijk gevoel bijkans, 
ondragelijk wordt: “Het ‘bleef zich og handhaven, 
omdat de hoofdftad nog niet vêroverd was ‚… en „de 
keizerlijke troon nog in’ fchijn daar-ftond „doch »de. 
eindelijke uitflag. was van: dien tijd af-niet: langer, 
twijfelachtig. Te vergeefs beproefde: de,zoon, van 
Keizer: MANUEL nog eens, vreemde hulp te winnen, 
door onderhandelingen; met de! Kerkvergadering: té 
Bazel aan te knoopen „door. in perfoon naarhet, 
Westen te reizen, en de onderwerping der Grieke 
fche kerk aan: de Latijnfche toe, te-geven 5; en: 
vruchteloos werd, er “door pausfelijken-- invloed: een 
Christelijk leger bijeen gebragt, aan welks hoofd, de, 
Koning:van Polen: en Hongarijë „ LADIsLAUS ; zich: 
ftelde, ‘den. vrede verbrekende , tusfchen hemsen: 
N Re) de - 


193 DE VEROVERING VAN’ KONSTANTINOPEL , 


de Turken gefloten: alle die onderhandelingen , niet 
meer ‚ dan eene herhaling van vroegere pogingens 
bleven zonder gevolg 3 het leger bezweek te Varna 
vóor den heldenmoed van AMURATH, En de groote 
infpanningen van. den  Hongaarfchen Stedehouder ; 
JOHANNES -HUNNYADES „ mêt regt,de voormuurder 
Christenheid genoemd ‚ „konden “den Grieken « wel 
eenige verademing , » maar «éven mi volkomene 
redding aanbrengen , alsde avontuurlijke ; daden 
van den >naar Wghaatn en :ziel even réusachtigen 
SCANDERBEG., © | | | | 
‘Eindelijk ‘had het fterfuur van hiern rijk ne 
Grijs “geworden in zegepralen , betaalde AMURATH 
den “tol ‘der natuur ;-en werd door ‘zijnen: grooten 
zoon y “eenen: jongeling vol van. bruifenden heldens 
moed, onder’ den naam) van MAHOMET' den twees 
den, opgevolgd , daar. KONSTANTINUS: PALÉOLOGUS 
zijn’ overleden’ broeder jJoHANNeEsS, drie jaren 
vroeger. vervangen had. - Naauwelijks- hadden beide 
den ‘troon beklommen, of de ftrijd ontbrandde feller 
dan’ ooit 3 en zag men ten tooneel geopend, waarop 
_ de eene Vorst-de vuiterfte krachten infpant „, om den 
ondergang vän zijn rijk, welken” hij niet verdient; 
mâat’ door” de-fchuld zijner: voorzaten als onvermije 
delijk voor: oogen ziet , té. verhoeden ; terwijl de 
aïdere , in’ de bewustheid-zijner overmagt, alles in 
Het werke ftelty om den wetisch van zijnen jeugdigen 
leeftijd--op de: puinhoopen der -aloude-keizerftad te 
vervullen , eén tooneel „waarop «de mensch in zijne 
nietigheid verfchijnt , worstelende tegen het “raads= 
befluit der Voorzienigheid, De toebereidfelen tot 
5 a Wi de 


easaom: CPOor DEY TURKEN. 20 193 


de verovêriing et ae” vêrdediging wan “dé vorftex 
lijken zetel zijn zoo © merkwaardig ,” dat “Zij eène 
Hiäduwkeurige” óftwikkeligg verdienden „ zoo het 
tijdsbeftek óns “dit vêrgútide 5 “want nooit ‘bewezêfi 
de “Pufkeri mêer, wät godsdienftige geestdrift ver= 
Mógt sy” térwijl de “ónidergang van het Griekfche rijk 
nog eenen fchoonen ftraal- vn eer en luister op 
hietzelve wierp: het ‘was de voorbereïding tot het 
verheven treurfpel, welks ontknooping nabij was, 
Op de" tergendite beledigingen van MAHOMET gaf 
KONSTANTIJN een antwoord, dat hem als Christen 
en’ als Krijgsman even zeer vereêrt, „ Dhar noch 
eedén, noch verbonden, noch Pisepeidan ard den 
Vrede kunnen bewâren „” zeide hij, „ zoo ga voort 
in uwén ‘goddeloozen obrlog ! Mijn vertrouwen 
berust op God alléén. Behaagt het Hem’, ‘uw hart 
te vermürwen, zoo zál ik mij in die ‘gelukkige 
verandering verheugen; ftelt Hij de flad in uwe 
agt, Zo “Onderwerp. ik mij zonder murmureren 
aan zijnen heiligen ‘wil, © Maar” Zoolang * de Rigter 
van hemel en aarde nog geene uitfpraak gedâan heeft 
tusfchen u en mij, voel ik mij verpligt, ‘voor de 
vêrdediging van mijn volk te leven en te fterven 1” 
Aan déze mannelijke en godvruchtige taal ‘beante 
woördde” “hêt’ gedrag van den Keizer gêdurende 
dezen banden tijd: «Geene pogingen werden gee 
fpaard,° om deni biftand” vän’ hemel en aardé in té 
foepen ) ‘maàar de’ Pátús häd den val det ftad“voors 
fpeld , en hij zoowel,’ als de ‘andere’ Christen 
mögendheden „ zägen den naderëndett ondergang met 
onverfchilligheid te gemoet, terwijl de Voorzienigheid 

dens 


194 DE VEROVERING VAN KONSTANTINOPEL 3 


denzelven: onherroepelijk fcheen befloten. te hebben. 
Aldus van allen bijftand beroofd „ en tot zijne eigene 
krachten bepaald, waagde het KONSTANTIJN ‚_mêt 
vijf. duizend ftrijdgenooten, ven twee duizend man 
hulptroepen , eenen. vijand het hoofd, te „bieden, 
die ‚met een leger van tweemaal honderd ‚duizend 
man tegen hem aanruktes oi 

MAHoMET had zich tot de, onderneming, dik: over 
zijnen roem en het toekomftig. lot van zijn rijk 
moest. beflisfen, met de, uiterfte infpanning „voors 
bereid 5-zijn moed kwam de grootfte zwarigheden te 
boven, en bragt zelfs het, ongeloofelijke ten uitvoer; 
hij liet ‚zijne vloot te land- op rollen vervoeren, 
toen dezelve aan den eenen kant der flad was afgefla- 
gen; hij vermeerderde zijn gefchut met kanonnen, die 
kogels van. zes honderd pond konden voortflingeren 4 
en „begon nu de vesting van de lande en tide 
te berennen. 
… Aldus. aangevallen > zag. Kanftaarkaapst zijn. one 
vermijdelijk. lot met rasfe fchreden naderen; het 
gering aantal, der verdedigers was ‚door gevechten 
en arbeid gefmolten, en wantrouwen. en tweedragt 
namen onder hen toe, naar, mate het gevaar aan- 
groeide ;, gebeden , beloften en eigen voorbeeld was 
alles „ „wat „den Keizer overbleef „ om „den moed 
der zijnen, gaande te, houden; maar zijn edel hart 
bleef niettemin alle. voorwaarden. van eene fchan- 
delijke: cijnsbaarheid „ en van een’ „onteerenden 
overgang tot het Islamismus verwerpen , en „zoo 
genaakte „de. dag, die het lot, der. hoofdftad voor 
eeuwen bepaalde. 


& 


Bee 


DOOR DE“ TURKEN.” ©” 195 


„-Befloten hebbende, den troon van’ Konflantinopel 
te: beklimmen , of zijn graf onder de muren der ftad 
te vinden, fpaarde mAHOMET “geene. beloften, bes 
dreigingen en infpanning van krachten 3 hij ontvonkte 
de geestdrift’ zijner benden door eene algemeene 
godsdienttige reiniging, en het geheele leger weer- 
galmde” van -het veldgefchrei: „ God is God; er 
is maat één God, en mAHOMET is zijn Profeet!” 

De belegerden zagen deze fchrikkelijke woortee« 
kenen ‘tot den algemêenen ftorm, en wijdden : zich 
plegtiglijk aan-de verdediging van alles, wat: hun 
dierbaar. was. De Keizer, van zijne Edelen en dap- 
pere fpitsbroeders omringd „zocht hen “door ‘de 
heiligfte drangredenen voor de gevaren te verfters 
ken, die-op-hen wachtten, ende moed-sder ver- 
_ twijfeling werd in aller harten ontvlamd, zoodat 
zij naar de wallen fnelden, met het vaste befluit, 
hun leven voor hunne dierbaarfte panden op te 
zetten, KoNsSTANTIJN begaf zich-met zijne Getrou= 
wen naar de. hoofdkerk, -en ontving er het laatfte 
avondmaal, -dat te dier plaatfe tot op dezen dag 
werd uitgereikt3 als een Christen fmeekte hij allen 
om vergiffenis, die hij mogt hebben beleedigd „en 
hij ftond dáár, gereed, om voor de edelfte zaak: te 
ftrijden en te fterven. 

Nu begon de florm, en na ongeloofelijke onee: 
ningen van. weerszijden--drongen de Turken van 
rondsom door en over den muur, zingende het lied - 
der “overwinning, dat het graflied was van ‘het 
Griekfche rijk. Te vergeefs trachtte de Keizer den 
ftroom «te beletten, «die: als een ftortvloed inbrak, 

en 


196 DE VEROVERING VAN: KONSTANTINOPEL, 


en allen, tegenftand „overweldigde, Omringd van 
zijne-dapperfte. ftrijdgenooten , die bij rijen-aan zijne 
voeten: nedervielen., vocht hij -zoo lang, tot‘ dat de 
weegfchaal zonk; door den” Oppêrbeftuurder- van 
het lot-der volken vastgehouden 3- hij: viel „en „ de 
val. van „den Jaatften -der RONSTANTIJNEN Was” naar 
het -fchoone gezegde. van GIBBON 5 » roemrijker , 
dan de langdurige voorfpoed van de Byzantijnfche 
Cezars.” ĳ À 
„En nu volgde een tooneel. van. bloédvergieten 5 
van’ roof en onmenfchelijkheid , waarvan ik niet zal 
wagen, zelfs enkele trekken op te geven, MAHOMET 
hield. des avonds eenen plegtigen intogt in de kerk 
_ der Heilige Sophia „ welke, hij dadelijk tot eene 
moskee wijddes van hier wendde hij zijne fchreden 
naar de eenzame en verlaten keizerlijke woning , waar . 
__een honderdtal opvolgers. van den grooten KON 
STANTIJN door elf eeuwen henen hadden geheerscht 
en gezwelgd, en terwijl hij den drempel van dit 
gebouw betrdd, drong het denkbeeld van de “wisfel. 
valligheid en vergankelijkheid, van alle - aardfche 
grootheid met zoo veel kracht in het gemoed van 
den. woesten Veroveraar, dat hij onwillekeurig een 
vers van eenen Perzifchen, Dichter bij zich zelven 
herhaalde: „ De fpin heeft in. het keizerlijk paleis 
»‚ haar net gefponnen , en:de uil heeft haar’ gekras 
s doen hooren in de torens-van Jfrafiab.” 
£=Zoo viel Konffantinopel , federt eeuwen de eerfte 
ftad van den dardbodem, en met haar het overe 
blijffel van het magtigfte rijk der wereld, nadat het 
ruim twee duizend jaren onder menigvuldige afwis- 
felingen gebloeid had. 

De- 


„DOOR DE TURKEN. <c 197 


„Deze ondergang vanhet -Griekfche rijk ‘kan ons 
op zich zelve geenszins bevreemden, doch als-men 
„zich: de fchoone dagen der Oudheid ‘herinnert, zoo 
valt de gedachte; 'dat de eens, zoo -befchaafde be- 
„woners -van-ZZellas eene prooi van zulke „woeste 
Aziatifche Barbaren geworden zijn, elken naden- 
kenden zwaar op het harte ‚en wij ontwaren eche 
ontmoedigende mengeling van ‘licht en duisternis „ 
‘wanneer wij op de gevoigen letten „ welke de val van 
Konftantinopel voor de flaatkundige, godsdienflige , 
zedelijke en wetenfchappelijke gefteldheid der volken 
van Europa gehad heeft. | 
Hoezeer “het groot verbond der Européétthé 
fltaten” vóór” het gefchetste tijdvak dië vastheid en 
eenheid nog niet bezat, welke het later verkreeg : 
aller vormden nogtans een zeker geheel. Gelijkheid 
van afkomst, van «zeden en Godsdienst flingerde 
om de verfchillende natien eenen band , welke niet 
weinig medewerkte ter handhaving van veiligheid 
en rust. «Deze gelijkheid trok eenen muur van 
affcheiding op tusfchen de bewoners van. Europa 
en van dzië, die, onder eene andere luchtftreek 
geboren, andere begrippen en zeden huldigden;, 
een’ anderen Godsdienst beleden ,„ en‚zelfs «in 
hunne’ ruwe taal de woestheid van hunnen oorfprong 
te kennen gaven. Schoon deze in ons werelddeel 
_wel eens vasten voet verkregen, men gevoelde. 
fteeds de noodzakelijkheid , -om- hen uit hunne 
wederregtelijk bemagtigde verblijfplaatfen te verdrine 
gen. Het Griekfche. Keizerrijk , hoewel ‘op de 
uiterfte grenzen van Europa, en in de onmiddellijke 
nae 


198 DE VEROVERING VAN KONSTANTINOPEL) 


nabijheid van Azië. gevestigd ; bleef veen aanmere 
kelijk deel. van het -Européefche - fltaatsverbond: uite 
maken, ja het werd altoos als „de voormuur: bee 
„fchouwd tegen de vorderingen ‘der Aziatifche hor- 
den, welke , door. dweepzucht “en rooflust-aange= 
zet, telkens nieuwe landen’ van ‘het Westen zochten 
af te fcheuren. Deze vijandige gezindheid „was 
inzonderheid tegen de Turken gerigt „ die bij hunne 
geheel verfchillende begrippen en zeden eene ruwheid 
en woestheid voegden , waardoor zij metde: Euro= 
péefche natien onmogelijk fchenen te-kunnen zamen= 
fmelten, en waarvan voor de zaak van verlichting; 
befchaving en Christendom de noodlottigfte gevolgen 
te duchten’ ftonden , weshalve men altoos ophet 
denkbeeld gruwde , om de Ongeloovigen in het groote — 
__verbónd der ftaten’ vriendfchappelijk op te nemen. «_ 
De verovering van Konflantinopel leide. den 
grondflag- tot eene geheele verandering in dezen, 
Nu toch , daar MAHOMET zijnen: zetel in-de hoofde 
ftad van het voormalig Oostersch Keizerrijk westige 
de „ daar:hĳj alle kleine ftaten vernietigde, die zich 
nog in Azië, Griekenland en andere oorden» van 
het Byzantijnfche: rijk hadden gehandhaafd, daar ‘hij 
de Krim, Wallachyë, Bosnië, Servië en Epirus aan 
zijne kroon hechtte, daar zijne ontwerpen alle kuse 
ten van de Middellandfche Zee dreigden te omvat= 
ten, en zijne bezittingen door den Eufraat en de 
_ Adriatifche Zee flechts begrensd werden , fcheen zijne 
natie, in het oog der Européefche Vorsten, allengs- 
_ kens den fimet van vreemde afkomst te verliezen, - 
welke vroeger op haar kleefde, … Ziende, dat. men 
hen 


DOOR DE TURKEN. ’ 199 


hen door geweld niet kon verdrijven, zocht men 
door het aanknoopen. van vriendfchappelijke betreke 
kingen voordeel van hen te behalen, en federt jaren 
en eeuwen werd het Ottomanfche rijk in het groot 
verbond der Européefche ftaten opgenomen, en als 
lid van hetzelve door de Mogendheden van ons 
werelddeel erkend en behandeld, Welk volk op 
aarde, behalve het Griekfche , voedt ín, onzen tijd 
eenigen twijfel aan «de wettigheid der Turkfche 
heerfchappij , ja hoe vele loffpraken verwerft zij om 
hare befchaving , menfchelijkheid en zachtaardigheid 
niet heden ten dage van Européefche Vorstenu 
dienaars , die zich Christenen noemen! Geweldig 
voorzeker was de eerfte fchok, dien het wegvallen 
van eene geheele Christen - mogendheid uit het 
groot verbond van Europa, en de vestiging van eene 
vijandige natie in derzelver plaats, op de ftaatkun- 
dige gefteldheid van ons werelddeel had. De voor= 
muur, welke de Westelijke Staten tegen de bewoe 
ners van zie befchutte, was ingeftort, en men 
begon voor zijne eigene veiligheid beducht te wor- 
den. De geestdrift; tot nieuwe kruistogten ont= 
waakte dan ook dadelijk na den val van Konffantis 
nopel , en het fcheen, als of men nu eerst de heils 
looze. uitwerkfelen gevoelde , welke het beftendig 
verblijf dier woeste vreemdelingen op Européefchen 
bodem hebben moest. De gefchiedenis vertoont 
ons ook na die dagen eenen gedurigen ftrijd tus- 
fchen de Turken en de Christenen , ja de meeste 
groote ftaatkundige gebeurtenisfen, welke in de 
vier laatfte eeuwen de wereld hebben beroerd, wa- 

V.D a. 0 ren 


ZOO DE VEROVERING VAN KONSTANTINOPEL 3 


ren of regtftreeks of zijdelings met de Ottomanfche 
heerfchâppij verbonden. Immers, denkt flechts “aan 
de rijksvergaderingen „ter verdrijving der Turken in 
Duitschland gehouden , en telkens verijdeld, aan de 
Ontwerpen tot kruistogten', «of niet uitgevoerd; of 
vruchteloos „ondernomen 5 ziet, hoe Paufen Kei- 
zers, Koningen en Vorsten eeuwen lang woelen en 
werken „om “den” zoogenoemden erf=vijand- der 
Christenheid te fnuiken , hoe FRANS de eerfle van 
zijne“ betrekking «tot «de Porte gedurig fteun- onte 
leent, ter volvoering zijner aanflagen tegen KAREL 
dea vijfden; ziet Hongarijë door. sorrmAN den 
tweeden bijna geheel veroverd,’ en denzelfden Sul« 
tan vóór de poorten.van Weenen ftaan; aanfchouwt 
der zeeftrijd tusfchen- DORIA En ‘BARBAROSSA , ‘en 
ziet Jtalië door den laatften verwoest, Duitschland 
door ‘Pacha MAHMOUD geplunderd 3 ziet KAREL dez 
“yifden, de Turken beftokende op de kusten van 
Afrika, en Frankrijks leliën met het teeken der 
halve maan’ fchandelijk vereenigd, in het hart van 
Fralië geplant; ziet de dapperheid der Ottoman- 
niem gebroken: op de klippen: van RAodus , en op 
de muren van Malta; bukkende voor Zriny’s on- 
bedwingbaren heldenmoed, en. geknakt op de puin- 
hoopen wan Szigeth5 ziet den grooten sorLrMAN , aan 
het hoofd zijner’ driemaal honderd duizenden „ overe 
wonnen, en den roem der belijders van den Profeet 
“ met hem voor langen tijd ten grave gedaald; ziet 
het magtig Venetië en de Porte‘elkander in bloedige 
oorlogen bevechtende, en Cyprus door de Taatfte 
veroverd; -maar derzelver magt gekneusd in den 


t 


fist | " vt at vere 


DOOR DE TURKEN, 2ót 
vernielendeft zeeflag ván Lepante; ziet MAHOMEF 
den wierden het lang geroesté zwaard van oTHMAN 
tegen datzelfde Gemeenebest en Oostenrijk uittreke 
Kende, en Randia verovérenide, het bolwerk def 
Christenheid 3 ziet den Groötvizier met eene onte 
zäggelijké heirmagt op Weenen aanrukketide, eht 
geflagen doot sopitskr en KAREL VAN LOTHARINS 
GEN3 ziet Prins wucentus dé Turken bij Zentás 
overwinnende en Hongarijë bevrijdende 3 ziet det 
heldenftrijd van MOROSINT en KÖNIGSMARK id 
Moréa , de verovering ef herovering van Chiöss 
KAREL den twaalfden. te Bender, en vrrTER den 
Grooten aan den Pruth, EuGeniús vóór Belgrado , en 
__ORLOFF in den Peloponnefus; ja ziet iù onze dagert 
de watereri van den „Archipel bedekt met de vloten 
der mannen van Hydra, èn geheel Griekenland 
van Thesfalië’s bergen tot aan kaap Matapan in éé 
tooneel van oorlog herfchapen, en — gĳ ovérziët 
met eenen vlugtigen blik gebeurtenisfen , die zich 
van zelve aan de verovering van Konftantindpel vaste 
hechten. En o, dàt wij flechts een groot én heils 
zaam doeleinde konden aanwijzen als dent ptijs vaû 
zoo veel arbeid, bloed en tranen! Maar helaas, 
de gefchiedenis verkondigt ons de ontmoedigende 
waarheid, dat de bevestiging wart de magt dêr 
Turken in Zwuropa het rampzalig loon van zoo veel 
infpanningen en opofferingen geweest is ! 

Doch erkennen wij met een gevoel van dankbaar 
heid, dat deze ftormen, hoe vernielend op zich zelve , 
ook in dit opzigt , onder een hooger beftuur, hiër ent 
daar iets goeds hebben doen ontftaan , dat ons eenigzins 

O 2 miet 


202 DE VEROVERING VAN KONSTANTINOPEL , 


met dezelve, bevredigt, of ons althans de hand eer-. 
biedig,.op den ‚mond doet leggen. Immers. toen de 
Griekfche keizertroon inftortte , werd een belangrijk 
punt weg, genomen , dat de denkbeelden en krach. 
ten der. Européefche. natien gedurende vele. eeuwen 
in een’ hoogen graad, had. opgewekt en gaande gehou- 
den, en_ begonnen, deze haren blik meer naar het 
| Westen te, rigten „alwaar de ontdekking van nieuwe 
werelddeelen eerlang een’. geheel nieuwen werkkring. 
voor. haar zou openen; ‚door de vestiging van eene, 
zoo geduchte magt, als die der Turken , op de 
grenzen van Europa en Azië, werden de invallen 
der barbaarfche horden, even als ten Noorden der 
Zwarte Zee, nu ook ten Zuiden geftuit; de ver- 
eeniging. van eenen volksftam , uit het hart van 
Azië afkomftig, met de flaatkundige betrekkingen 
van Zwropa bevorderde niet weinig de gemeenfchap 
met die landen en derzelver bewoners; en de vij- 
andige houding , welke de belijders van MAHOMET 
altoos tegen de Westerfche volken. bleven bewa- 
ren, belette , dat deze laatfte , bij de geweldige 
fchokken „ die de paufelijke ftoel binnen kort 
onderging, en bij het klimmend verval van deszelfs 
magt, ophielden, zich als één groot ftaatsverbond 
te befchouwen , waarom het Christendom den band 
van vereeniging flingerde , tot dat juister begrippen 
over de grenzen en het regt der volken algemeener 
geworden waren, en zóo bevestigde de gefchiede- 
nis der volgende. tijden ons in het verheffend ge= © 
loof, dat het evenwigt in de ftaatkundige wereld 
even min op den duur geheel wegvalt, als het 


ooit opgeheven wordt in het rijk der natuur. 
De 


DOOR DE TURKEN. 203 


‚De gêvolgen” der vérovèring van Konftantinopel 
op de godsdienfiige gefteldheid der wereld vertoo= 
men ons vän' den’ eenen kant de onverklaarbare be- 
{tellingen der’ goddelijke Voorzienigheid, die gee 
hengde , dat duisternis in ‘de hoogfte belangen van 
den mensch-de verlichting opvolgde, welke de leer 
van jezus verfpreid had. De wijsgeerige beoefen 
naar der. gefchiedenis «van ons geflacht moge’ in 
den Godsdienst van MAHOMET bij deszelfs opkomst 
een „middel zien, door den Oneindigen- gebezigd, 
om “onder> diepverbasterde volken kracht en leven 
opte wekken: deze redenering verliest in latere 
tijden hare klem, en kan ons: geene oplosfing vet= 
fchaffen van de raadfels en tegenftrijdigheden , welke 
wijs na-de vernietiging van het Christen -keizerrijk: 
in het Oosten zien ontftaan. Die gebeurtenis toch 
fkelt ons de “zegepraal vanhet Islamismus ‘over het 
Christendom vin-een treffender licht. voor oogen ; 
dan wij dit ooit voorheen aanfchouwden,en“hoewel 
wij moeten erkennen, dat de leer van jezus, zoo 
als dezelve toen ter tijd in-de Griekfche kerk-ges 
predikt «werd, van haren zuiveren oorfprong deerlijk 
verbasterd was: zij-kon nogtans tegen dat zamen= 
weeffel- van ‘bijgeloof. en bedrog opwegen, het= 
welk. nu als de heerfchende Godsdienst van het 
nieuw opgerigte rijk vastgefteld werd, en zij bleef 
de kiem der, fchoonfte vruchten van geloof en 
liefde voor volgende tijden bewaren. « Alles kon= 
digde de meerderheid van den Koran boven de 
Heilige Schrift der Christenen aan, en de teekenen 
van het kruis maakten overal plaats voor de halve 
manen der. Ottomanfche “heerfchappij. Dadelijk na 

Os de 


204 DE VEROVERING VAN. KONSTANTINOPEL ; 


de ipneming van Kon/tantinopel ‚deed de Muezzin , 
of Roeper, des avonds vóór. Vrijdag vande. hoogfte 
torens de algemeene opwekking tot. den, nabijzijnden 
feestdag hooren , in. naam wan God en-den Profeet 3 
EN MAHOMET verrigtte in perfoon, de gewone pleg- 
tige gebeden, aan hetzelfde altaar, waarde laatfte 
der Christen -Keizers vóór weinige. dagen” nog het 
avondmaal gevierd had, Eene wijze ftaatkunde ‚ges 
bood den Veroveraar, de verftrooide- Grieken te 
verzamelen, en hen in zijne hoofdftad te: vereenis 
gen, ja hen eenigzins te begunstigen „ en hieraam 
gehoor gevende, verzekerde hij hum niet alleen 
leven en veiligheid, maar fchonk hun zelfs. vrijheid 
van Godsdienst , herftelde den patriarchalen {toel „ 
en verdeelde de. kerken der hoofdftad onder hen em. 
de Muzelmannen. Doch fpoedig: werden zij in het 
genot. van deze gunften verkort „daar “de kleinzoon: 
Van MAHOMET „Sultan sELIM; hum, na verloop van 
zestig jaren „ de meerderheid vanhet Islamismus op 
eene fmartelijke wijze deed gevoelen, door-hunvele 
__godsdienftige- voorregten te ontnemen, En hoe kom 
dit ook anders wezen, te-midden van een-volk,’ dat 
eenen Godsdienst was toegedaan, welke de Openbaring 
des Evangeliums als-bedrog em leugen werachtte- en 
haatte, „en. onder de heerfchappij van eenen Vorst, 
wiens natuurlijke vijandfchap; nog werfterkt moest 
worden door de bewustheid. zijner overmagt, die im 
zĳn oog het zegel, was; der: goddelijke goedkeuring 
op de waarheid der leere, door hem” gehuldigd} 
De. noodlottige, gevolgen hiervan: vertoonden. zich 
dan. ook hoe. langs: zoo. meer; het Christendom gew 
vaakte in eenen. flaat van afhankelijkheid, die: eene: 
| jam= 


Wir DOORIDE TURKEN"? °1 205 


jaramerlijke: kwijning te-wege ‘bragt de veelvuldige, 
opzettelijk: en van ter zijde gebezigde middelen; 
om den overgang tot het Islamismus te begunstigen: 
deden maar alte veel werking, en een’ oogflag op 
den tegenwoordigen {taat van” onderdrukking, waarin 
_ de“ Christenen als zoodanig’ in. het Ottomanfche 
rijk leven „ is voldoende, om de: verbastering * vàfi 
derzelwer leer en kerktucht” aante wijzen en Ons 
oog op het”nadeel te vestigen , dôor de Turkfche 
onderdrukking im dezen veroorzaakt, — * = 
„Van cefien anderen’ kant werkte’ de oib van 
Konftantinopel eenigzins gunstig op den godsdienfti 
_ gen toeftand der wereld, “De ftrijd ;’welké tusfcheft 
de: Latijnfche en” Griekfche kerken ceuwen lans, 
tot fchande en ten verderve der Christenheid, met 
zoo veel verbittering gevoérd was, ‘iam tu van 
zelf een einde, daar de ftaatkundige mâgt verbroken 
was , die denzelven- van: ééne Zijde geduürig' levendië 
hield. De verfchilpunten” bleven? wel® beftaan „en 
beftaan nog heden ten dage 3 maar de hartstoeten 
begonnen allengskens meer“te bedaren’; de woelingen 
der Geestelijkheid hielden» van’ ‘zelve op’; jä-dè 
_ Latiĳnfche kerk befchouwde „ bij haren rijzenderi vóóte 
fpoed ; hare onderdrùkte zustêr met edn ‘gevoel: wan 
medelijden’ en> deelneming „' dat zij; tén ” tijde vak 
derzelver luister, nooit “had aan’ den dag” gelegt, 
Geene Conciliën werden’ meer gehouden „°die',’ if 
plaats van den vrede-te herftellen; tot niets ânders 
dienden , dan’ om de ‘driften op te wekken’; ‘ende 
fcheure nog wijder te maken 5' men had door onder= 
winding “geleerd , dat het twisten ‘over befpiegelendë 
ede O4 ge 


206 DE VEROVERING VAN KONSTANTINOPEL 


geloofsleerftukken niet dan verbittering ten gevolge 
heeft, en de geest van éénheid in het algemeen 
Opperhoofd der Christelijke Kerk, JEZUS CHRISTUS, 
flingerde eenen fchoonen band om de} eertijds 
vijandige afdeelingen van Grieken en Latijnen. | 
De gevolgen der verovering van Äonftantinopel 
voor de zedelijke gefteldheid der wereld vertoonen 
ons dezelfde mengeling van licht en duisternis. 
De zeden der nieuwe beheerfchers van het Oos= 
terfche rijk ftemden overeen met den aard van hun 
Vaderland, dat zij verlaten hadden, en met de na» 
tuur van den Godsdienst, welken zij beleden. Bij 
allen luister, waarmede zij zich omringden, bleven 
zachtheid van zeden, verfijning van fmaak en alle 
wezenlijke befchaving hun vreemd, terwijl dappere 
heid in den oorlog, met werktuigelijke godsdien= 
ftigheid gepaard „ hen onderfcheidden ; en weelde, 
traagheid, wellust en hoogmoed zich in het vervolg 
van tijd meer onder — hen ontwikkelden. Deze 
zeden, welke de Turken als afftammelingen der 
Aziatifche horden kenmerkten , werden door hen 
naar ZEwropa gebragt, en over de uitgeftrekte lânden 
verfpreid, die zij aan hunnen fchepter onderworpen 
hadden. En wanneer wij bedenken, hoe ligt onze 
natuur door het uitwendige en zinnelijke getroffen 
en bekoord wordt, en hoe gemakkelijk de menfchen 
zich tot het aannemen. van «iets laten wegflepen, 
dat “hunne neigingen en begeerliĳjkhedenftreelt ; 
zullen wij gevoelen , dat de invloed der Oosterfche 
begrippen en zeden in de Christen - landen gewigtig 
worden moest, Of kon hij, die onder, een volk 
E leef. 


DOOR DE TURKEN, 207 


leefde , en opwies , dat hem van zijne vroegfte jeugd 
af. met de denkbeelden: van hardheid en geweld; 
van willekeur en bloedvergieten gemeenzaam maak= 
te, tot de zachter aandoeningen van menfchelijkheid 
geftemd worden, en moest zijn karakter niet meer 
of min eene plooi van zulke verderfelijke voorbeele 
den aannemen? Kon hij zich binnen de palen van 
matigheid houden, in het genieten van de aangenaam- 
heden dezes levens, die deze grenzen door allerlei 
brooddronkene uitfpattingen onder zijne beheerfchers 
overfchreden zag? Moest niet menigeen, zich ver- 
lokt gevoelen „om zich. aan-die vadzige. traagheid 
over-te geven, welke de Turk als het hoogfte ges - 
luk dezes levens befchouwt? Of kon hìĳj nog de- 
zelfde waarde blijven hechten aan de zuiverheid der 
huwelijksliefde „- die zijnen wellustigen dwingeland 
alle banden van kuischheid fchaamteloos verbreken, 
en ‘hem de -buitenfporigheden van eenen Harem 
boven de zaligheden van den huisfelijken’ kring zag 
ftellen ? Trouwens , vestigen wij flechts- een oog 
op de bewoners der gewesten, welke aan de Turk« 
fche heerfchappij- onderworpen zijn, of die aan 
derzelver gebied grenzen, en menige trek van 
eene onteerende overeenkomst zal zich aan ons 
voordoen. | 
Maar duidelijker flaan die gevolgen voor onzen 

geest, bij eenen blik op die landen, welke federt, 
eeuwen wingewesten van het Ottomanfche rijk heb- 

ben uitgemaakt. Men fpreekt teregt van het zede 
bederf ‘onder de Grieken en andere volksftammen , 

levende ‘op Turksch grondgebied ;- doch men mag 

| O5 "en nateh 


208 DE VEROVERING VAN. KONSTANTINOPEL, 


zich met meerder regt verwonderen „hoe - zij in 
hunnen onderdrukten ftaat nog zoo veel goeds heb= 
„ben behouden, als men onder hen opmerkt. Wat 
toch is de geheele menigte van de Rajas in het oog 
van den grooten Heer anders, dan eene kudde flagt= 
“vees:die hij naar de’koppen telt en laat onthalzen ? 
Welk eene behandeling moet het -uitwerkfel zijn 
van zulk eene befchouwing „ en-wie kan dan ei- 
fchen, dat zulke verachte afhangelingen deugden 
zullen aankweeken, welke alleen onder’ een vrij en 
gelukkig volk kunnên ‘ontftaan en tieren? Neens 
verwonderen wij ons’nîet, dat de etegenwoordige 
“bewoners ván landftreken „ waar de zégeningen van 
verlichting en befchaving eertijds prijkten „ deerlijk 
verbasterd, ja dat fofnmige flammen tot rooverhorden 
vervallen zijn, „ Hoe vele jaren en eeuwen van woe- 
ling ‘en bloedvergieten zijn er over deze rampzalige 
oorden als een’ ftormwind henen gevaren, die de 
edelfte kracht verbreekt „ en hoe” moet’ al het goede 
verftikt » en‘ vernield worden onder “den adem der 
dwingelandij, -die ook’ nu nog” als- eene noodvlaag 
door die lânden giert} Ja, ftellen wij den Griek vrij 
alseen” woesten: roover. tem toon ‚maar wijzén' wij 
tegelijk sop den ‘Turk s-die hem door zijne roofzucht 
van het vreedzaam bebouwen zijner velden affchrikt 5 
befchuldigen wij hen vrij van onopregtheid , list en 
bedrog 3 maar bedenkem wij tevens, dat hij de ‘flaaf 
is van eenen ‘Meester „ die alle deze ‘ondeugden 
tegen. hem ‘in’ het werk ftelt, en wiens willekeur-en 
wreedheid hem geene andere middelen tot !zelfs- 
behoud overlaten 3 en zien wij met minachting neder 
op 


veer DOOR DESTURKEN. «v 7 209 


op den ‘belagchelijken--hoogmoed „- welken de Griek 
jegens zijnen minderen aan den dag legt, terwijl 
hij voor. zijnen meerderen kruipt, os» vergêten wij 
dan niet de verwatene en tergende trotschheid van 
deszelfs Turkfchen, Beheerfcher Of meent gij , ‘dat 
die Meester zijne woestheid van zeden door zijne 
gemeenfchap met Christen-volken heeft afgelegd 
en verzaakt — flaat dan eenen-blik op de gruwele 
tooneelen van sScio.en Zpfarale sen HiEOM 
„Doch waarom zouden wij de flikkeringen. van 
licht niet met dankbaarheid opmerken „ die de duis- 
ternis. ook: hier eenigzins verhelderen „ en niet 
gaarne erkennen, dat de vernietiging van het: Griekse 
fche. rijk „waarvoor .hetzelve “meer „dan rijp was’; 
door eene andere matie, waarfchijnlijk «dezelfde 
noodlottige gevolgen zow hebben "gehad , welke: de 
overmagt der Turken na zich fleepte , ja dat «er 
door de zegepraal van Mahommedanéên „uit. dzië 
afkomftig ,„ op Christenen ‚van, Westerfchen _ftam 
bevochten , in fommige opzigten zelfs iets »goeds-is 
bewaard gebleven , dat-anders’ zou zijn verloren gee 
gaan. De wijzetoch , waarop :de> bewoners van 
heet Westerfche rijk weleer door de indringende 
Barbarem uit het Noorden, als het ware, -verzwole 
gen werden „ als welke de. zeden en den Godsdienst, 
de befchaving en het karakter. van hunne overs 
wonnelingen veelzins aannamen „kan ons doen zien , 
hoe ook de Grieken-hun “eigenaardig “karakter eri 
volksbeftaan. zouden “verloren ‘hebbén , indien zijs 
ter prooi van des vijandfchap- eener, Christelijk « 
Européefche natie, onder derzelver “juk gebragt 

wa 


2IO DE VEROVERING VAN KONSTANTINOPEL 


bragt. De Turken daarentegen legden, bij hunne 
geheel verfchillende geaardheid, begrippen, zeden 
en Godsdienst , niet veel meer daneen’ uitwendig 
dwangjuk op de fchouderen ‘hunner overwonnelin= 
gen, en deze konden, fchoon onder dit juk gebo= 
gen, hunnen Godsdienst onder zekere beperkingen; 
alsmede hunne taal, gebruiken , zeden en herinnes 
ringen. uit de fchoone: dagen van het voorledene 
volkomen bewaren, waardoor zij,-te midden van den 
druk ‚een volk’ bleven uitmaken; brandende van ‘de 
begeerte , om zijne verlorene. vrijheid eens weder té 
herwinnen, En hier. mag ik mij op de getuigenis - 
van onze dagen beroepen „ welke: het. gegronde. van 
deze befchouwing “bevestigen „daar zij toonen „ dat 
diezelfde Grieken , wier Vaderen. eenmaal „Konflan- 
tinopel hielpen verdedigen, of zagen. bezwijken 4 
door: den loop van meer dan -vier honderd jaren 
heen, hun karakter als natie niet hebben - verloo= 
chend, maar „hoe ver ook van elkander verwijderd „ 
als- één eenig man tegen-hunne Ottomaníche drijvers 
zijn opgeftaan, om, wat God gevel derzelver ftok 
te verbreken, of roemrijk te fterven. | 
Van een? even gemengden aard is de befchou- 
wing: der gevolgen, welke de verovering van Kon 
ftantinopel voor de wetenfchappelijke. gefteldheid der 
wereld gehad heeft. js 
„Eene zoo noodlottige gebeurtenis, als wij heb- 
ben gefchetst, moet-altoos ten nadeele werken van 
den ftaat der-letteren op zich-zelve ,„ en wordt 
doorgaans van “eene deërlijke, verachtering en kwij- 


ning derzelve gevolgd. Dit bewees de ondervinding 
4 oek 


rr DOOR-DE TURKEN. grt 


ook. maar al te veel bij-den val van het Griekfche 
_ rijk. Onder de voorwerpen, welke in de algemeene 
verwoesting deelden „ behoorden inzonderheid de 
boekerijen en kunstwerken , in de hoofdftad ten 
grooten getale aanwezig. Geloofwaardige Historie= 
fchrijvers berigten ons , dat honderd, en twintig 
duizend meestal kostbare handfchriften in die ka= 
tastrophe zijn verloren geraakt, en dat vele meese 
terflukken van PHIDIAS, LEUCIPPUS en andere be= 
roemde kunstenaars eene. prooi geworden zijn van 
de vernielende woede der Aziatifche Barbaren, En 
deze eriheilen, wel verre van flechts toevallig en 
bijkomend te wezen, waren veeleer de natuurlijke 
uitwerkfelen van de geaardheid der Veroveraars. 
Het oorfpronkelijk volkskarakter der Turken is aan 
de bevordering van verlichting en befchaving door 
middel van kunsten en wetenfchappen ganfchelijk 
vreemd , en de Godsdienst, welken zij belijden , 
vermag deze hardheid geenszins -te verzachten. 
Teregt beweert GIBBON» dat Konftantinopel toen ter 
tijd meer boeken. en‚ geleerdheid” bevatte, dan er 
over de. uitgeftrekte landen. van het Westen vere 
fpreid waren, doch alle overbliĳffelen van Griekfche 
kunst en letteren, welke hier en elders nog befton= 
den, zouden buiten twijfel hoe langs zoo meer 
verdwenen. zijn, en duisternis zou eerlang het licht 
hebben vervangen, dat voorheen zoo helder fchitterde, 

Maar terwijl deze oorden met de nevelen van 
onkunde en barbaarschheid bedreigd werden, vere 
rees juist hierdoor elders. het fchoonfte licht, in 
welks glanfen wij ons nu nog dankbaar verheugen, 
Wane 


2I2 DE VEROVERING VAN KÓNSTANTINOPEL 3 


Wanneer wij, tiaar ons bekrompen inzigt; de groote 
gebeurtenis beoordeelen „’ welke zulke belangrijke 
gevolgen had, voelen wij Ons gedrongen te erkéne 
nen, dat de ware beoefening van letteren, kunsten 
en wetenfchappen aanmerkelijk zou geleden hebben , 
bĳjĳäldien de geleerdheid der Grieken onder de puins 
hoopen van derzelver hoófdftad ware begraven ge= 
worden, of in hare verdrijving geen goed onthaal 
in Zfalië gevonden had. „De Turkfche wapenen’ 
zegt de meergemelde groote Gefchiedfchrijver „vere 
fnelden ongetwijfeld de vlugt der Zanggodinnen, 
doch wij beven op de voorftelling van dat tijdperk, 
wanneer Griekenland met zijne fcholen en boeke= 
rijen ware ‘overftelpt geworden , voor dat Europa 
zich uit den vloed van barbaarschheid gered had5 
wanneer de zaden van kennis en wetenfchap waren 
verftrooid geweest, eer de grond van ZtuZië voors 
bereid was, om die zaden te ontvangen en vrucht» 

baar te maken.” nn: | 
Deze voorbereiding nu was door de fteeds toe= 
nemende” betrekkingen wan het Griekfche hof met 
Tralië bewerkt , alwaar het, bij den fteeds klime 
menden nood, telkens onderfteuning zocht, en 
werwaarts het aanzienlijke en beroemde “mannen 
zond, om die hulp te vragen. Onder deze behoorde 
met nam& MANUEL CHRYSOLORAS „ die, na vere 
fcheidene Européefche hoven te bebben bezocht, 
meer dan eenen leerftoel in Zralië bekleedde , en de 
uitgeftorvene Griekfche Letterkunde , de moeder 
van alle ware befchaving , deed herleven. Reeds 
vroeger hadden vele Geleerden het oord verlaten , 
dat. 


DOOR-DE' TURKEN: t 7 «7 213 


dát hun „ bij de gedurig toenemende woelingen , die 
uitwendige rust en die inwendige kalmte ‚niet lan= 
ger vergunde „ waardoor ‘kunften en ‘wetenfchappen 
alleen: kunnen bloeien, en zoodra. Konftäntinopel 
dadelijk gevallen’ was „- ontvlugtten meer andere 
beoefenaars «der «letteren den fchrik der Turkfche 
wapenen, om zich naar J#alië te begeven waar 
de Griekfche Zanggodinnen weleer zulk een gunftig 
enthaal genoten hadden, en waar de zon van vrij 
heid, welvaart en verlichting ‚na een’ langen nacht, 
ook: nu wederom begon te verrijzen. -PrTRARCA 
BOCCACIO eN DANTE ‘hadden’ door. de’ lesfen van 
BARLAËM ; die in’ Grickenland was onderwezen, de 
fakkel + van den goeden ‘fmaak: “reeds “ontftoken 4 
doch «ook hun licht zou waarfchijnlijk weder in 
duisternis werkeerd zijn, ‘zoo niet de vlugtende. bes 
woners van “het vernietigd Oostersch Keizerrijk 
daaraan’ nieuw leven en woedfel- hadden: bijgezet. 
Zij toch: waren ‘het, die de meesterftukken. der 
Oudheid weder bekend en verkrijgbaar maakten, 
en den-toegang tot deze lang verborgene fchatten 
openden3 en offchoon zij zich meer-door- taâal- 
geleerdheid, dan door eene fmaakvolle beoefening 
der Ouden onderfcheidden, zij ontftaken nogtans 
die geestdrift voor de letteren in de harten van 
velen, welke in den volgenden tijd de eeuw der 
MEDICISSEN- deed ontf{taan, en nog in onze dagen 
zegenrijk werkt, 

Zoo viel Konftantinopel, en zoo belangrijk waren 
de gevolgen van den overgang dezer ftad in handen 
van den Turkfchen Veroveraar. .... Zal dit groote 

fchouw- 


214 DE VEROVERING VAN KONSTANTINOPEL, 


End 


fchouwfpel nog eens voor het oog der wereld 
herhaald worden, en zal een Christen« vorst dien 
alouden keizerlijken zetel ooit weder beklimmen? 
Belangrijke vraag voorwaar, welke de gebeurtenisfen 
van onze dagen ons van zelve in den mond leg- 
gen! Het antwoord hierop ligt in den fchoot der 
toekomst verborgen; maar. indien het kruis van 
CHRISTUS in die oorden ooit weder eene volkomen 
zegepraal behaalde over de halve maan, zoo zou 
den de gevolgen voorzeker. niet minder gewigtig 
zijn. Verdiepen ‘wij ons hierover niet in navor= 
fchingen, die altijd vruchteloos blijven, maar bes 
vestigen wij ons veeleer in de verheffende waar= 
heid, dat eene wijze en liefderijke Voorz enigheid 
op het groote fchouwtooneel der menfchelijke drif= 
ter „ dat wij Gefchiedenis noemen „ werkzaam is 
eene Voorzienigheid, die zelfs de dwaasheden en 
ondeugden der ftervelingen ten beste doet keeren, 
en alle verwarringen hierbeneden in één heerlijk 
geheel van orde herfchept, dat wij gedeeltelijk 
in dit, maar volkomen in een hooger leven zullen 
overzien, bewonderen en aanbidden, 


% : 


EIL 


. 


AARDRIJKS- rx NATUURKUNDE. 


Ed 


vijve P: had de ivoe 06: 
OVER DE 
hé JONGSTE } VERKENNING EN OPNEMING 


“VAN ENIGE” PUNTEN oP 


NOVA ZEMBLA; 


MET BETREKKING TOT DE VROEGERE 
WAARNEMING DER NEDERLANDERS; … 


door 
AR. G. BENNET, 


| Kapitein ter Zee, 


Medegedeeld door 5. vAN WIJK ROELANDSZOON.) 


EEN) VE 


U armen 


Ln de „Annales des Voyages van EYRIEs én 
MALTEBRUN » Juillet, 1824, vindt men een merke 
waardig ftuk „ getiteld: Relation de deux eapéditions 
aux. côtes de-la Nouvelle Zemble » faites en 1821 et 
1822 , sous Jes ordres du capitaine Lieutenant LITRE, 
zraduite du Journal Russe, Sevenni Archiv. (Are 
chive. du Nord) N° 9 et 10, welke- belangrijke 
mededeeling die Heeren verfchuldigd zijn aan: den 
Heer FREDERIK VON ADELUNG, Staatsraad van Zijne 
Majesteit den Keizer aller. Rusfen, en hetwelk ik 
wel waardig. oordeelde , hoofdzakelijk in onze taal 

P 2 over 


218 OVER DE JONGSTE VERKENNING EN OPNEMING 


over te brengen, ten eînde het door eenige, zoo ik 
meen, voor den Wetenfchap in het algemeen, en 
voor, den ‚Nederlander. in het ‘bijzonder „niet „geheel 
onverfchillige aanmerkingen te doen volgen. 

Sedert lang was Nova Zembla, alleen voor de 
Aardrijkskundigen van-eenig belang geweest; doch , 
toen Ewropa na vijf en twintig jaren van verdeeld» 
heid en oorlog op nieuws de zucht voor ontdekkin- 
gen zag ontwaken, trok dit land de ‘aandacht van 
het: Rusfisch- gouvernement tot zich, hetwelk in 
1819 een brik , onder bevel van den Luitenant 
LAZAREW » derwaarts zond, en welke den last ont- 
ving, om naauwkeurig, de kusten van dit nog wei+ 
nig bekende land op te nemen. Men weet, dat 
deze expeditie niet met het gewenscht gevolg be- 
kroond werd, en LAZAREW flechts een enkel punt 
op de weskust van Nova Zembla kon bepalen. 
De geheele equipage werd door den Scorbut 
aangetast en zeer verzwakt , en terugkomende , 
was de Luitenant LAZAREW verpligt , negentien 
zijner manfchappen’ naar. het “hospitaal te senden’, 
alwaar eenigen derzelven ftiervêén. | 

Het gouvernement, hierdoor’ even min, als door 
de “geruchten van -ongezondheid en onmogelijkheid 3 
om op het eiland te landen, afgefchrikt,” rustte-in 
r8ar de fchoone brik. Nova Zembla uit „ welke: 
voor een jaar van al: hèt noodige ‘werd voorzien 5: 
terwijl aan den kommanderenden Officier de keuze 
van Officieren en Matrozen werd’ overgelaten. — 
Den zsden Julij vertrok dit vaartuig van Archangèl, 
én na vele VREE pogingen gelukte het hun 

eerst 


VAN” EENIGE FUNTEN OP NOVA ZEMBLA «219 


eerst den roden. Augustus , de kust van- Noya 
Zembla op 71 gt. go min. te verkennen , welke 
toen op eenen afftand,van 6 Italiaanfche mijlen met 
si was bezet. 409 
Te vergeefs trachtte de kommanderende Ofiiers 
„Kapitein „Lsuitenant. LiTKe-;> het kanaal van. Ma» 
torschkin ‚hetwelk „Nova Zembla in, twee deelen 
fcheidt 3 te verkennen 3 „de „breedte. van, dit. kandal 
„wordt-op vele kaarten  verfchillend „ „en „wel van 
73"gr. 30 mine tot, 75 grs’ opgegeven. De Heer 
LITKE was van’ gevoelen ‚-dat-de eerfte opgave de 
waarfchijnlijkfte zal wezen , daar. deze. rust op-astroe 
nomifche waarnemingen ; die aldaar vóór. meer. dan 
vijftig jaren gedaan zijns | | boers 
Buiten ‘de „berigten „ dat de kusten’, die waait 
door vast» ijs omringd en doot drijfijs bezet. waren 
echter wel konden aangedaan worden, levert „ook 
deZe-togt-;weinige. vaardrijkskuüdige waarnemingen 
op,en had dus even- mins. alsde vorige de vers 
wachtingen „van het gouvernement vervuld, Na tene 
moeijelijke ‚vaart kwam. de brik Nova- Zembla: den 
arden :Septetiber weder te Archangel ten anker. 
‚Het » eenigfte wezenlijk … voordeel “van. dezen togt 
was,” dat „ offchoon de mislukte pogingen om-de 
ftraat „Matotschkin te vinden, twijfelingen omtrent 
dits-belangriĳjk punt. hadden toegedaan „ men echter 
_vaû het verkeerde gevoelen. was teruggekomen , als 
of Nova Zembla: door een verfchijnfel, als bij het 
oude-Groenland had plaats gehad, dour het ijs ge= 
heel ontoegankelijk zoude geworden. zijn , dewijl 
men nu. gevonden had, dat de geheele westkust 
P 3 _van 


220 OVER DE JONGSTE VERKENNING EN OPNEMING 


van a tot 25 gr. noorderbreedte „én, mogelijk wel 
tót- het, uiterfte punt, vrij: van ijs-was. « 
sDeòverweging: hiervan „deed. het onderneemt 
in het volgende jaar tot eene nieuwevonderneming 
befluiten. » Dezelve vertrok; onder. denzelfden <kom- 
manderenden”. Officier. den gden Augustus: van -Zola:, 
en ontdekte den 8ften.dier-maand’de/kust „vari Moya 
Zembla bij-eene- inham, diengeen: naam: heeft jop 
73 gre moorderbreedte, 1 Des: tramiddags kwam men 
in de bogt , ‘doorde’ Rusfen: die: der Champignons 
genoemd, en te vier-ure-zag men, het” kleine eiland 
Pankou in” dew-miond- der ftraat Marofschkin. Kort 
daarne befpeurde’ men: den mond zelvers enveindelijk 
het eiland Minjufchew, dat ten noorden van: dezelve 
ligt’ zoodat: men. deze ftraat op” dezelfde, pláats 
ontdekte , waar de Heer LiTKE dezelve- án 1821 
enen Hadur::Prrosn ‚ef Ĳ 108 
„Reeds hadde brik:den ingang ves ftraat teres 
toen tegenwind en ftorm haar verpligtten:, om „van 
het land af tehouden, en noordwaarts te ftevenen. 
Op: 74 gr. 75 min. noorderbreedte gekomen, waren 
zij «nabij een eiland , hetgene zij weldra: voor’ het 
Admiraliteits Eiland wan BARENDSz “erkenden. 
Verder noordwaarts ftevenende , zeilden zij tusfchen 
de ijsvelden en de westkust langs, en “ontdekten 
&ene kaap , vanwaar de kust: zich” zuidoostwaarts 
wenddes in de golf, ten westen, zag men drie 
éilanden, die door hunne ftrekking’ veel-overeenkomst 
hadden met dies wek BARENDSZ de. wine van 
| Oranje genoemd had: / AAE 


wi Heer LITKE meende hier Hèt bead van. Nova 
Zem= 


VAN /EENIGE PUNTEN Op" NOVA ZEMBLAS Sf 


Zembla bereikt te hebbens êene' menigte van drijfe 
hout, dat alleen uitde Karifthe golf kon komen 
éti > hier gevonden” werd  verfterkte hem in déze 
gedachte „en vom zich hiervan des ‘te zekérder “te 
óvertuigen ;” bleef hij 'tootdoost aanhouden, totdat 
hij den “wolgenden ‘morgen”eenë keteri’ván ijs vond's 
welke “zich naar zijn gewoelemw om- de'-noordoost= 
küst “van Nova Zemblá ‘met het poolijs vereenigs 
de , en waardoor hij -zich “das genoodzaäkt zag 4 
náar de ftraat Matotschkin” terug’ te keeren. 
“De kaap; die-de’ Heet viTke als de noordoost 
pont van “Moya Zembla” meende verkend te hebs 
ben zen door BARERDsz Kaap der Begeerte ; (Cap 
du désir) genaamd“is 3 vorid ‘hij op 76 gr. 34 min 
noorder’ breedte „en 62 gr. 43 min. ten’ oosten vâni 
Greenwich. Volgens hem had BARENDSZ deze kaap 
op 76 “gre 55 “mine noorder breedte , ‘én -94' gr. ‘ter 
oosten van Ferro of 75 gr. 5ô min. tén oosten’ vari 
Greenwich: geplaatste ) 9 IG A20 
De! ftraat „Matopschkin nader ° opnemende „ vorid 
mer de’ breedte-van-derzelver ingang 73 gr.-17 mifie 4 
ende > lengte» 54 gren 5 Min. ten oosten” vân 
Greenwich. ib met raxal, 
„Deze -ftraáv is door “bergen, die met eeuwigdus 
rénde fneeuw ven ”ijs bedekt zijn , omringd: » Aar 
de zuidkant , ‘3 wersten obeoosten:: der mond ders 
zelve valt de rivier Matotschka in dezelve em heeft 
zonder: twijfel, den: naam “aan deze” fträat” gegeven, 
„Meer ’ zuidelijken wel op:71 gr.’ 5° mins” dacht 
men de kaap der Ganzen te-onderkennen; die’ niet 
het Gilaash: Mefchar. de-noordelijke: ingang der: ftraar 
P 4 Kos= 


223 OVER DE JONGSTE VERKENNING EN-OPNEMING 


Kostin -vormte- Den. 6 September; kwam -de ‘expe= 
ditie gelukkig weder te. Arohangel terug, - 

Offchoon nu deze togt rijker in. refultaten - dan 
die, der vorige jaren was, laat zij „echter volgens 
het gevoelen van. den Kapitein TLuuitenant-LITKE, 
nog veel te „wenfchen. overig 5 te meer daar hij nog 
bleef, twijfelen, of de kaap, die- hij den 11-Augus- 


tus. had gezien, inderdaad wel de hap der. Begeerdd 
Van BARENDSZ: zoude wezen.” 


Dewijl nu-deze: waarnemingen. der Rusfifche : zeer 
ieden. langs de „noordwest kust-van Nova Zembla 
veel. licht. kunnen verfpreiden “overde voorheen. 
aldaar , „zoo -door HEEMSKERK € BARENDSZ. als Jas 
tere. door VLAMING „en andere Nederlanders „ mede=, 
gedeelde verkenningen, kwam het mij niet-onbes 
langrijk. voor, „deze, laatften, met die. van den-kapi= 
tein Luitenant zrrke; te, vergelijken ,- daar zijne, 
waarnemingen door fterrekundige - obfervatien  kon= 
den bepaald worden, en wij befloten, hiertoe des 
te. gereeder , omdat „ offchoon -deze. kusten: federt 
den; tijd, in welken onze voorvaders die! bevaren 
hebben „ nimmer fterrekundig. werden opgenomen, 
uit deze vergelijking ten duidelijkfte zoude. blijken „ 
met hoeveel … naauwkeurigheid. (tijd: en werktuigen 
in aanmerking genomen … wordende) zij ook’ ‘de 
ligging … dezer. noordelijke gewesten aangewezen 
hebben. \ 

‘De eerste veïkenning van de Heer LITKE aan 
de westkust - van Nora, Zembla, wàs -het-door Ba= 
RENDSZ zoogenoemde „Admiraliteits- eiland op. 74 gre 
45 min. , welks zuidelijke hoek -in de kaart-bij het 

werk 


VAN -EENIGE PUNTEN”OP NOVA ZEMBLA:, 223 


werk var ZORGDRAGER s Groenlandfche visfcherij (*) 
gevoegd, juist op die breedte is aangewezen, eene 

naauwkeurigheid,, die terftond: in: het oog: valt, 
„Veel. belangrijker was ondertusfchen het: vinden 
van. ‚de ftraat- Matotschkin „welker „ware ligging 
voor als “nog « niet naauwkeurig was ‘opgeriomens 
De Heer LiTKE vond den ingang derzelve op.73.gre 
17” mine noorderbreedte, ven. de lengte-op“54> grs 
5 min. ten oosten van Greenwich, Volgens de kaart 
van ZORGDRAGER en de opgave van -den-Kommân= 
deur. VLAMING „ had, -dezesreeds inr 1644 ten noorden 
van. Langenesf „of Statenhoek ; -en:-wel ;op 73: grs 
49 min. noorderbreedte „: eene doortogt- vermoed 
door. de felle {troomen, «die hij in-deze' bogtwaat= 
nam 7-terwijl hij de lengte vanden ingang, „dêzêr 
doortogt:. op 68 gr. ten oosten” van-Zeneriffé,. of 
51 gre 20, mine van Greenwich bepaälde , \ zoodat 
wij hier- inde > breedte veg. min.» verfchil. hebbén-s- 
waartoe ‚het- punt van waarnemingen ook veel kon 
bijdragen 5 terwijl de gegiste lengte. van VLAMING 
flechts -3- gre-met. de geobferveerde van--den - Heer 
LITE verfchilt „ hetwelk.-op dezesbreedte wan-zóo 
weinig belang is, dat zij- ons, een‚nieuw «bewijs 
| > voor 


“*) Het: is zeer wraärfelijnlijk is de Heer LITKE 
de kaart , waarop ook de lengtegraden zijn aangewe- 
zen, gekend en gebruikt hebbe, gelijk wij dit in hee 
vervolg nader zullen aantoonen. Men heeft ook eenê 
Franfche kaart van den Heer D'ANVILLE, in 1753 uit. 
gegeven; waarin de ontdekkingen der Nederlanders 
langs Nova Zembla zijn opgegeven, en waar de graden 
van lengte naar den meridiaan van Perro berekend zijn, 


P 5 


224 OVER DE JONGSTE VERKENNINGEN OPNEMING 


voorde naauwkeurigheid der Nederlandfche « waars 
nemingen” oplevert, (*) 28 
Niet minder blijkt zulks ike de lasting van: het 
kanaal: van. Kostin of KostinSchar, (}) op de kaart 
van” ZORGDRAGER „geplaatst, „daar de Heer LITKE 
heteiland Mefchar (bij ZURGDKACER Mygolfchar) 
aan den: ingang van dit kanaal op de: breedte. van 
71 gr 57 mine: vond; zoo als vien ook’ ze ZORGDRA- 
GER voorkomt; ’ oes J 19 Lek 
„Wij meetren mw, “dat uit cher vobrgmude genoeg: 
zaam ‘blijkt’, mèt welk’ eene-naauwkeurighéid: eenige 
voorname pünten aan de ‘kusten van Nova Zemblá 
voor smeer dan twee eeuwen doorde Nederlanders 
zijn „bepaald, “en hierdoor ons in’ ftaat- gefteld "te 
vinden „om «op goede grouden- het gevoelen: van 
den Heer Litke „ alsof hij-den Zoek’ der Begeertes 
en de. Eilanden van Oranje zoude verkend-hebben, 
ter kunnen ‘wederleggen , „en “alzoo” de twijfeling vant 
dien ‘verdienftelijken Officier zelve « daaromtrent tot 
mente te brengen. 
1BARENDSZ- hadde: noordelijkfte geet ván Nov 
Zembla, (door henr IJshoek , ook! wel kaap’ Septent 
trional genoemd) op 77 gf. noorderbreedte!bepaaldg 
van” wetend zijn _ ijanden yan Oranje oost ten 
45 Be Ch Tore 


C°) Op de breedte der: ftraat. Matotschkin (73 a 
17 min. ,) heeft, een lengtegraad 17 min. en Bedanagk 
dus het verfchil. 14, mijlen, , | 

(ft) „De ‘benaming van deze ftraat is dus van Ruch 
fchen. en niet van Engelfchen oorfprong, gelijk „men 
uit hunne fpelling: Coast in Search, zoude opmaken. 


moorden-gelegens, en moeten „dus , eenige minuten 
noordelijker ‘gezocht worden. „De koers. van, deze 
eilanden: tot > den „oek! der. Begeerte is. nagenoeg 
‘zuidoost. 8 mijlen. zoodat. laatstgenoemde hoek “op 
26 gr. r48: min. noorderbreedte moetworden! gere- 
kende. (*) -BARENDSZ « had meermalen gelegenheids, 
om. de breedte van het Behoudenhtris,, <âlwaar «hij 
overwinterde „waar: te nemen em-die’ op: 76 gt. te 
bepalen5 terwijl-door de koersfen „welke zij bij het 
terugkeeren langs deze kust namen ‚: en; die „door 
dezen’ verdienftelijken Zeeman zijn opgegeven ; de 
ligging vän--den “Zoek der Begeerte , de Eilanden 
van Oranje en den IJshoek buiten alen: twijfel 
wordt gefteld: | | 
„Volgens: -den ‘Heer 1rrkr zoude deskaap,- dien 
hij voor den Zoek: -der Begeerte: hield op-76 gr. 
34 min. , en dus 14 min. zuidelijker gelegen “zijns, 
dan uit de waarnemingen van BARENDSZ blijkt, en_ 
zulk een verfchil in breedte zoude ook voor dien 
tijd reeds van veel belang wezen; doch wij willen 
ons. vooral- tot: ‘de bepaling der lengte” vanden 
hoek «der Begeerte volgen de” Rusfifche opgaven 

bepalen. | : 
In de Nederlandfche wasfende kaart van ZORG= 
DRAGER ligt de hoek der Begeerte op 94 gr. lengte 
Ee Me ND 


(*) De Heer rirke plaatst den Koek der Begeerte, 
volgens -BARENDSZ ‘op 76 gr.-55>min.; hetgeen met 
zijn Eds, eigene opgave een verfchil- van ar min. zoude 
opleveren, D 5 


{ 


226 OVERDE JONGSTE VERKENNINGEN OPNEMING 


van Tenerife; (*) of op 77 gr. 20 min. ten oosten 
wan, Greenwich; terwijl dethoek ; die-de HeersLitke 
„voor den Zoek der” Begeerte hield , cop-6a-gr.-45 mine 
ten oosten van Greemwich gevonden wordt „ hetgeen 
dus het “aanmerkelijk: verfchil “van 14 gr. +35: min. 
met de waarneming van BARENDSZ “em andere, Zeelie- 
den zoude opleveren. … Dat-ondertusfchen ‘zulk een 
verfchil- in” lengte> omtrent: dit:-punt. «biet - beflaan 
kan „kan men uit de lengtewaarnemingen;, door den 
‘Heer rirke zelf bijhet kanaal Matotschkin gedaan, 
opmaken ;-wanneêr men-ze tot óp een voornaam 
punt op. die kust, benoorden-dit -kanaalsgelegen , 
overbrengt ‚… en wel tot-den door-BARENDSZ ZO00e 
‘genoemden Statenhoek, en van daar:die geftuurde 
koersfen; welke de ‘Nederlanders ‘tot-aan- den Zoek 
der Begeerte etosinenis (F) nagaat: gelijk het: hiet 
volgt | | ast dur | 
A45) De Rusten: adden gelijk wij eik gezigd 
haken deze-kaart gekend te hebben „doch vergisfen 
zich, wanneer, zij: de lengte van Ferro opgeven, daar 
de Nederlanders van de vroegfte tijden hunue lengten 
van de piek van, Tenerife genomen hebben, De Ruse 
fifche. opgave van 75 gr. 5o min, ís dus ook verkeerd, 
even als die van den Heer p'anviLLe, ‘welke in zijné 
kaart van Siberië en Tartarijen dezen hoek verkeer- 
delĳk op 94 graden beoosten Bees, in plens van 
Teneriffe , -ftelte GAL df 
„(4)» Men vinde deze. geftuurde, koersfen inde derde 
eting ambt Van BARENDSZ; om het noorden naar, Chinas 
Uitgave van 1646. | 


‘puoyalag opsarg spies op Jeeu si Suryfimje op 
tpomorpoeig 0 Sr ouaypersepaN, 


()- £ = 28 — 95 fjoisoo 214008g Jap 420 ud yooyuorwis otjagsn: 930 T UI [DJIA 


< Ear! B Ars 0 °Z | “oog Hap Yooy 201 oluvag Uva uopupiig UEA 
= adteifs Sf NEO of °° "olawsg doa vopuoyrg vor vooysfy EN 
N Cyete-ols | NEO fet" * # eee sgoogsff 102 H0047 eey Ue A 
„3 „y= 16 sl sor | or Ale BR 9 VAR ee “4$00A], deer 203 22/2 A7 deeg UEA 
KEE ze 8 ff 7230 “eer * apfsonr deer 203 puwjrT sans en 
5 Peel Bf Na or * puopg mey 205 puogg suri Ven 
dé -8= 55 =I Gts DN Oe! s PUDIET SHIILAN OM JOOP LDA UeN 
KS -I HI ONO EE VOO ALOM VOV PUDIIT SHAIJDAUUIPD VA UA 
Z „-v=Mm=-I Eel OAN O0 etat ares PUDIIF S1t01D tt UP 9u sSuwT 
A ge st ‘or °O ON [pur L04twpp Aap opftzisaa op 303 049uvy J dee ver 
5 66 VS — 1 ‘8 | CONO |t *-* * «evo deer 201 vgsuoT UEA 
EE 6 55 188 VG 'OË'NO NE "St tes swpgswor op 303 YooyuntvIs UvA 
z "jú [91800 bi 

> 923uof | "WIN ‘Sloa —} 

opdopurloA | | 


228 OVER DE JONGSTE VERKENNING EN OPNEMING 


Op “deze wijze nu het verfchil in lengte tusfchen 


den Ssatenhoek enden Moek der. Begeerte verkre: … 
gen hebbende, gaan wij over, om: dezelve- met de | 
geobferveerde… bij het“ kandàl . van. Matosschkin te. 2 


vergelijken, PE OAT Ce CE Het 0 
| Tais oel 2% 7 OóstE fun! Gftelwich, 

De mond van het kanaal Matotschkin 

ligt. volgens. de waarneming van. Ë | 

den Heer LITKE Op _« « « 548 5m. 
De Statenhoek in de Nederlandfche 

kaarten bewesten het kanaal Ma- 

doischkin. vee oe ep he oe 0-37 L 


Dus ‘de Statenhoek Op «… « 532r. 28m, 
Verfchil der lengte tusfchen Staten= 
‘hoek en hoek der Begeerte volgens 
BARENDSZ _ he eat 26 — 37 — 21 Se. 


Dus’ de pn inurvinind op So gr. sm. 2Is. 
Verfchil met Zeneriffe . « 16 — 40, 


| Hoek derBegeerte vanTeneriffe 968 gr. 45 Me 21 S. 
Hoek der Begeerte Ki de Ne- 
derlandfíche- opgaaf, er e % 4-0 O0=- 


Dus de kusten van Bes Zembla 
voorheen door de Nederlanders. | 
te westelijk geplaatst « . « 2gre,45M,2IS. 


Dat deze te westelijke ligging van Noya. Zembla 
werkelijk plaats had, wordt door de waärnemin= 
gen van VLAMING bij-het kanaal van MZatotschkin 


‘bevestigd. Wij hebben reeds vermeld, dat hij het- 


zelve iets noordelijker onder 68 gr. van Zenerife 
»% KEEN B of 


/ 


Mn 


wennen mi 


VAN ,EENIGE, PUNTEN, OP, NOVA ZEMBLA.. 229 


of op-51 gre-20 mine lengte. van Greenwich „vermoed 
had; „terwijl. de. Heer „rirke,den ‘ingang op 54,grs 
5 min. vond, hetwelk. juist hetzelfde verfchil. van 
2gr.-45 min. te „westelijk, evenals bij den Joek. der 
Begeerte door. BARENDSZ Opleverte: zen ni sia | 
Veel. verpligting ‘heeft ‚dus, de aardrijkskunde aan 
den. Heer LITKE ; welke het eerst door fterrekundige 
waarnemingen eenige: punten, van -het-‚zoo weinig 
bezochte Nova Zembla heeft bepaald, en hierdoor 
ons heeft in flaat gefteld „om met. zekerheid te 
befluiten „ dat de westkust van hetzelve… voor- 
heen--door- de Nederlanders drie lengtegraden te 
westelijk is opgegeven. — Dan voorzeker zal 
men hun dit ten goede houden, wanneer men in 
aanmerking neemt, hoe gering onze nautifche 
kundigheden in het laatfte gedeelte der zestiende 
eeuw. vooral in het bepalen der lengte waren, 
en veel meer de wezenlijke diensten erkennen „ 
die zij zoo door het ontdekken van Spitsbergen, 
(voorheen Nieuw -land), Mauritius of Jan Maijen 
Eiland, Rijk IJsesz, Beeren en Witfen Eiland, 
dat van Behoud der Hoop door BONTEKOE, de kust 
van Gaal Hamkes, als door het opnemen van de 
kusten van, Nova Zembla zelve aan de aardrijkskunde 
hebben ‘bewezen. 
„Wanneer wij nu de opgegevene en verbeterde 
waarnemingen van BARENDSZ ;” VLAMING ef andere 
Nederlandfche zeelieden met die van den Heer LirkE 
vergelijken, zullen wij volkomen in ftaat zijn, omt 
tot ons befluit te komen , namelijk dat de Rusfen de 
hoek’ der Begeerte niet bereikt hebben. 
Im- 


230 OVER DE JONGSTE VERKENNING EN OPNEMING 


Immers volgens hunnie” “waarnemingen ligt de 
kaap, die «de Heer LirkE voor den Zoek der Be- 
geerte ‘hield, op 62 gr. 45 min. ten oosten var 
Greenwich en, zonder nu-de verbeterde lengte: van 
dien hoek in aanmerking te nemen, vinden ‘wij uit- - 
de: Lear ers van den Heer Lrrke zelven. 


5 Oosten Greenwich. 
Gebferveerde Jengte van den Heer | 
roert ag RIO POOT ET Er. PE mG 
Hoek der Bored vólgens BARENDSZ 
ad: or. vhn OE LANE Ue) HP eab 


Verfchil westelijk 14 gr. he 1 HON 

„Welk werfehil in engte alleen duidelijk bewijst „ 
dat de Rusfen den hoek der. Begeerte. niet ‚bereikt. 
hebben en dat men kaap Nasfau, op.26 gr. 34 Mine 
noorder breedte, en Sr gr. lengte van Zeneriffg of, 
64 gr. 20 min. van Greenwich gelegen, voor den, 
oek der Begeerte heeft genomen: (*) De kust heeft 
van deze kaap, even als bij den Aoek der Begeerte, 
eene zuidoostelijke (trekking, en eenige eilanden, bij 
deze kaap gelegen, heeft men voor die van Oranje 
door BARENDSZ ontdekt, aangezien. 
Schoon nu uit het vorenftaande blijkt, dat de 
Rusfifche expeditie den Zoek der Begeerte van Bas 


RENDSZ 


(*)- Zie de hans van. ZORGDAGER, alsmede die van” 
den. Heer D'ANVILLE, JIL Partie de la Carte d’ Asic', 
contenant la Sibérie, uitgave van 1753: alwaar kaap | 
Nasfau op deze breedte, en op 8a gr, ten oosten van, 
Perro îs nedergelegd, dat nagenoeg, met Onze opgave 
overeenkomt, 


. 


VAN EENIGE PUNTEN OP NOVA ZEMBLA, 231 


RENDsz niet heeft bereikt, kan men echter, daar zij 
reeds zulk een belangrijk punt als Kaap Nas/au ver- 
kende, met den meesten grond verwachten, dat de 
loffelijke pogingen van het Rusfisch Gouvernement in 
het opnemen van Moya Zembla, in het vervolg door 
het te boven zeilen van de JJskaap (Cap Septen- 
trional) den hoek der Begeerte en de verkenning 
van het Behouden Huis (*), waar de Nederlanders 
overwinterden, zullen bekroond worden. Wij jui- 
chen deze onderneming van harten toe, daar wij 
ons durven vleĳjen, dat ook hierdoor de verdiensten 
onzer vroegere Zeelieden met betrekking tot hunne 
ontdekkingen langs deze Kusten in een zeer gunstig 
daglicht zullen geplaatst worden. 


(*) Reeds. in 1664 had Dr vLAMING het Behouden 
. Huis bereikt, en van daar Zuidoost gezeild tot op 
7a N. Br:, van waar hij, ten N. van Nova Zembla 
omzeilende, in het Vlie terug kwam. Zie WITSEN 9 
Noord en Oost Tartarijen, Bladz, ssr. 


VD Q 


4 IV. 
FRAAIJE LETTEREN 
E N 


MENGELWERK. 


DE OVERVAART 


over 
DEN err dj 


oF, 


OR EL RAN, 


ZAMENSPRAAK VAN LUCIANDS; 
(Uit het Grieksch.) | 


> DOOR Ak 
N. G. ran KAMPEN. 
VOORAFSPRAAK 


D. volgeride Zamenfpraak van ‘den geêëstigen 
fpotter doch tevens Wijsgeer LUCIANUS , ís voor 
elk, die eer weinig kennis. heeft van de Griekfché 
fabelleer „ zoó duidelijk, dât hef niet noodig zal 
zijn „' eene lange inleiding te laten voorafgadn, 
Slechts een woord nopens den aeive en zijne 
wwaarfchijnlijke bedoeling, 

LuerÁnus leefde onder de regering’ van dèh 
Romeinfchen Keizer MARCUS AURELIUS 4 Ort. 
ftreeks het jaat 170 na’ curisTUS geboortes zijne 
wijsgeerige opvoeding leerde hem de beste Modellen 
der Oudheid; gelijk Zijne bezigheden van Pleite 
bezorger te Antiochië , van Redenâar in Gallië, 
Macedonië en Griekenland, als Ambtenaar in Egypte, 


Q3 ‚hem 


236 DE/OYERVAARF OVER Den! sfyx; 
de menfchen in onderfcheidene ftanden , oorden 
en betrekkingen kennen: en deze boeken- en men- 
fchenkennis/ vertóont’ zieh allekWwegde. if \zijne ge- 
fchriften. De Natuur had hem met een fijn vere 
_nuft,. eéne sap ader van Jatyricken 
luim en. met, de, gaaf 4 arodië giftigd , die 
hij dan ook ‘vlijtig “dankweéekte, Eri waarin hij mis- 
fchien, alle zijne, voorgangers en volgers: heeft over- 
ttorfén. Lucianus (om nu van Zijne meer ernftige 
verhandelingen““hiet” té * fpréken) ‘befpot alle zijne 
Goden, de Wijsgeeren,van alle gezinten , (doch 
vooral de Stoicynen 2) en ook de éerfte Christenen. 
Doch -wantiee? hij van ‘de laätften’ flechts op enkele 
plaatfen, en wel zoodanig fpreekt, dat hij duidelijke 
blijken van onkunde geeft in hunne godsdienftige 
gevoelens,;zoo vertoont: hij zich als een’ zoo veel 
te beteren kenner van alles, wat de Wijsgeeren 
ger;„Oudheid., ende fabelleer aangaat. Beiden „ de 
Schijnheiligheid. en, overdrijving der eerften „de bui- 
tenfporige verdichtfelen der laatften „geven rijke flof 
aan zijne, ‚fnerpende hekelroede.3:en aan zi ne reeds 
onverfchillige, eeuw. had hij het te „danken, dat hij 
zoodanig over de volksgodienst mogt Schrijven.’ Hij 
verzamelt namelijk alle overleveringen en. nsprAohies 
zijmdfte en. befpottelijkfte en alit die in „korte 
tafereelen bij, elkander, „, waarin. „de „een -of andere 
God. of Godin of, ook, wel andere, perfonen „ fpre= 
kend ingevoerd, worden. „en „de: geheele fabelleer 
parodiëren. ‚Nogtans toont zich, LUCIANuUs - veeltijds 
ook als eenen zeer, ernftigen, zedemeester „die Merk 
0 aan 


2 


LJ OEWDE TIRAN=vo 77 237 


aandringt op een “zuiveretoeén: deugdzamen levéns- 
wandel „ doch vooral-zondershuichelarij en: fchijne 
vroomheid. Het: onderftaande ftukje , eene meer. of 
min. boertige ‘voorftélling: „vans de « denkbeelden der 
Ouden nopens’ het fchimmenrijk „de overvaart over 
de helrivier: Stya „en de: beoordeeling ‘door een” 
der drie “Regters 5 “MINOS ; “ARAKUS €en RHADA* 
MANTHUS behelzende „ heeft nogtans ‘eene zedelijke 
bedoeling, en ‘eindigt met! een diepgedacht en waar 
denkbeeld. „De eerfte is-dezes alle menfchen. zijn 
na den dood gelijk y alleen ware deugd en verdienn 
flen maakt aldaar «onderfcheid: in hun lot, en de 
werdrukker … zijner! evenmenfchen boet ddr zijne 
wandaden; hev tweede: geene ligchaamsftraffen zijn 
zoo. gepast en zwaar: voor. den boosdòender, als de 
wroeging van zijn geweten, het terugdenken aan 
zijne vorige wandaden ; en ‘nu voor eeuwig verlorene 
genietingen. Men ftore: zich dus niet aan het boere 
tige kleed, hetwelk om de » geheele. voorftelling 
geworpen is; “en hetwelk-de' Vertaler , zoo: verre 
de aard der beide: talen „toeliet „ heeft. zoeken” te 
behouden. «Men dringe door in de’ kern ,-en zal 
uit die-fchijnbaar zoo losfefpel der verbeelding Wee 
zenlijk nut kunnen trekken, 

Doch vooral. als aefthetisch kunstgewrocht be- 
fchouwd; bezitten” de werken “van: LUCIANUSs en 
ook deze zijn Kataplouss de grootfte verdiene 
ften. Deze Schrijver ; in PLATO en de overige oude 
Wijsgeeren doorkneed ; heeft niet alleen op een’ 
afftand van vier eeuwen van die groote Model- 
len, in een reeds zinkend tijdvak, waarin gezwol- 


Q4 ‚len 


\ 


238 DE OVERVAART OVER DEN STYXj 


lenheid enwärfmdakshetroware sfchoon en -de Na. 
tuúr” begonnen’ oterdverdringefsjode Zuivere ;. klase 
fieke=rtaat:en „toon! vabsuitdnikking ‘der eeuw van 
PERIKLES « Cl “ALEXANDER, 9 :((hêt o echte: Atticismus 
bewaard 3»maar nien, otitmoetuvéelvuldige-toefpelingén 
op plaatfen der -Oudens/ in!hetobijzondersvan PLATO; 
bij:hem. „Deevertaling, van zulk veenen‘Schrijver vis 
niet gemakkelijk: doch: ééne. “zijner -eigenfchappen 
moet mens daarbijsvoorab inhet vOog houden’ -„Hij-is 
een fpotteryvdië vallessparodiëert ;> de ternftige: toon 
der wijsgeerige: ‘verhandeling zoekemien „dus niet 
bij hem,:witgezonderdvop‘enkele plaatfen 3 "bev: hièr 
inde aanklagt van cyNiscus,» Het is de.losfe.toon 
der: gefneenzamezamenfpraak „ven ‚het. is-dezerge- 
smeenzaamheid:j-die. ik: heb.-trachten “te bewaren „ en 
«daarom: „wêl-…eens <woorden--gebezigd ‚die “men in 
onzeinsdeftigen fchrijfftijl- niet zou dulden, - Doch 
„men weetij:dat er “misfchien”geene fpraak is, waarin 
de géfchrevorie -envgefprokene taal zoo vân elkander 
verfchillen „ als in'/de“onze s-_ hetwelk iemand „die 
vreemdelingen met „dezelve. zoekt bekend te maken, 
‘bestrondervindt,, Wilde, ik-dus: volftrekt geen woord 
bezigen „dan „hetgeen ‘orize,! Ariflarchefi- voor. den 
fchrijfftijl hebben geftempeld, zoo:-moest ik afzien 
van eêne „overzetting.uit„LUCIANUS. „Doch daar ik 
onzer min ‚geletterde Jandgenooten: tóch met dit uit= 
„munitend vernuft wenschte.’ bekend teé-maken, -zoo 
cheb, ik: het, gewaagd „ook: de. taal odes -gemeenén - 
‘levens, hier:en daar «tedoen hooren, mij nogtans , 
„200 veebedoenlijk, voor splatheid en. ge jke ge. 
-tmeenheidimaghtendelina bradcin tear H9e ai A9 
Nd) | | IK | Het 


rd OFs:DE, TIRANe sv 4“ 239 


„Het „tooneel - opent.-zich even ‚vóór de overvaart 
van.den;bekenden veerman, vanden. Styx, CHARON ; 
naar, de overzijde dier rivier. De drie fchikgodinnen, 
KLOTHO 5, ATROPOS CN LACHESIS. zijn. bekend „ waare 
van. de eerfte’s menfchen levensdraad. fpint „, de 
tweede die af{nijdt, Mercurius moet den zielen der 
menfchen ‚tot geleider verftrekken. - De overige pers 
fonen. zullen zich: zelve doen, kennen. 


/ 


evanrnrarranvaaenvnas 
„_CHARON: 

CKLOTHO, de fchikgodin. 
a DRA mh reke | 
MEGAPENTHES, de tiran, 
MICYLL'US, de fchoenlapper. 
EENIGE RIJKEN. 


BENE DER FURIÈN» wraakgodinnen.) 
RHADAMANTHUSs regter der dooden. 


Het Tooneel is bij den Sys. Hi 


CHARON. Kom aan, KLOTHO, de fchuit is reeds 
lang gereed, en wel ‘en goed klaar voor den over- 
togt. Het ruim is uitgefchept; de mast opgehe- 
fchen, het zeil in top gezet; de riemen zijn vaste 
gebonden. Van mijn kant is er nu niets meer, dat 
ons hindert het anker te ligten, «en af te fteken. 
Maar die mercurmws blijft maar weg: hij moest er 
O5 reeds 


940 DE OVERVAART OVER /DEN STYX; 


‚ feeds lang geweest zijn. “Daar'is dus nu’geén ‘enkel 
_pasfagier aan het veer,’ en wij hadden’ toch- heden 
reeds driemaal kunnen overfteken. Ondertusfchen bee 
gint al mooi de avond te vallen; én“ wij hebben nog 
geen fluïver verdiend, Nú zal PLUTO, dât weet ik 
zeker, denken, dat ík mijne zaken” verwaarloos', daar 
toch een ander de: fchuld ‘heeft, ‘Maar daar” zal mij 
die mooïje brave (*) ‘dooderigelëider, (#) zóo goed 
als een der dooden, daarboven van het water van 
Lethe gedronken hebben, en vergeten weder bij ons 
te komen. Hij is vast aan het worftelen met de 
jonge lieden, of fpeelt op de citer, of vertelt 
fprookjes, ($) waarin hij zijne gekheid-eens regt 
voor den dag kan brengens- of misfchien. fteelt zijn 
Wel Edele ook wel het een of ander ín ‘het voore 
biĳgaan: want dat is ook een van zijne kunstjes. 
Zoo doende veroorlooft hij zich maar alle vrijheid, 
fchoon hij zelf aan ons (4) toebehoort. 

KLorTHo. Maar wat weet Sj, CHARONs Of er 
niet eene of andere zaak is voorgevallen „ waardoor 
juPiTER- hem. daarboven langer. noodig. heeft , voor 
hetgeen daar te doen is? want die is ook zijn heer. 

CHAREN. … Ja, maat, KLOTHOs men moet over 

een” 


(+) Karts Käyados, Eene parodie van de -hoogfte 
mate van déugd bij de Grieken. 

(4) Mercurius. „Men weet, dat hij de fchimmen 
paar den Styx moest geleiden, 

‚(S$): Het kan ook beteekenen: en houdt redevoeringen. 

(‚) Aan de benedenwereld, het fchimmenrijk, door 
zijn bovengenoemd ambt van doodengeleéider., | 


JAUTe VAAOKEGE MIKANSATYO TU ST 


een’/kneches die! ad beiden gezamenlijk toebehoort „ 
niet zoo bovenmatig lang befchikkens Als ‘het “voor 
dre” tijd was, om heente gaân, hebben’wij hem 
toch: nooit opgehouden, » „Máâar ik” weet er de reden 
…_swel! varie Bij ‘ons zijn flechts affodillen:, „en pleng- 
wijn (*)en koekjes} (4) en“doodenoffers (S) te lid 
len ; envvoorts- nevels en ‘duisternis 3 en daafboven in 
den hemel is alles helder, en daar heeft hj völop 
“Ambrofiaen Nektar zoo veel hij wil s-zoodat ik wel 
begrijpen” kan’: dat: hij daâr liever vertoeft, en van 
ons: vandaan vliegt, ‘als iemand, die uit de gevan- 
genis'- wegloopt, maar. als het tijd is om weérom te 
keeren dan komt hij op zijn gemak er traag, en 
nog mét moeite, 4 ia 

KLorHo. Wees niet meer. boos, 0’ GHARON ! 
‘hij is al-digt bij, zoo als gij ziet, én brerigt ons 
een’ geheelen ‘troep “mede 3 hij drijft ze digt bij el 
káâr, als eene kudde geiten met zijn’ ftaf voor zich 
heen. ‘Maar wat is dat? ik zie er een’, die gebon- 
dei” is „en eén’ ander, die lacht, en een’; die een? 
bedelzak voor zich heeft hangen, eneen’ ftok in 
de hand houdt, ener barsch uitziet, en dé anderen 
doet voortfpoeden. En ziet gij wel, hoe MERCURIUS 
zelf geheel ‘in hét zweet is, hoe zijne voeten ge- 
heel beftoven zĳn, hoe hij: hijgt, hoe hij blaast? 
EO | abe Wel 


(*) Die voor de dooden bij de uitvaart geftort werd, 

CF) Die de vrouwen veelal bij dezelfde gelegenheid 
sanboden. 

CS) Dezelve beftonden fomtijds aiehdenkete dieren, 
fomtijds uit bloed, melk, wijn water enz. 


043 DE OVERVAART OVER DEN STYX; 


Wel zoo „ MERCURIUS „ vanwaar die fpoed ? gij ziet 
er. vrij. driftig uit. ei. 

MERCURIUS: « Wel , vanwaat anders, KLOTHO, 
__dan dat ik dezen weggeloopen’ deugniet heb achterna 
gezeten; — het fcheèlde weinig, of ik: had ulieden 
met. de fchuit van daag in-de fteek gelaten,» 

KLOTHOs . Wie is hij dan? of waarom wilde hij 
wegloopen ? se et le dt gb 

MERCURIUS,: Wel dat is klaar, hij wilde liever 
blijven leven. Het moet een koning zijn, of een 
tiran, naar zijn klagen en gehuil te: oordeelen 5 hij 
zegt , dat hij van een groot geluk is beroofd, 

KLoTHO. En is die gek dan weggeloopen 4 alsof 
hij nog langer leven kon, daar toch zijn levensdraad 
is afgefponnen! …(*) 

MERCURIUS, Wat zegt giĳ? of hij arnonkidoii 
isl als die brave man’ daar met zijn’ ftok mij niet 
geholpen had; en wij hem zamen gepakt enge 
bonden hadden, hij was ons waarlijk door zijn loopen 
ontfnapt, «… Want van het oogenblik af ; dat ATRO-= 
pos (}) hem heeft overgegeven, ‘heeft hij den ge- 
‚heeten weg over niet anders gedaan, dam tegen= 
ftribbelen. en tegenfpartelen; en daar hij zich met 
de voeten op den grond tegenhield „ was ‘hij niet 
gemakkelijk te leiden, Somtijds fimeekte hij ook 4 
en bad zoo zeer hij kon, en beloofde mij veel, 

als 

(*) Dit moet men letterlijk opvatten. Krorno, 


eene der fchikgodinneú, fpon zelve dien draad. 


(4). Eene andere der fchikgodinnen, die den levense 
draad affneed. 


OF DE TIRAN. | 243 


als ik. hem ‘maar eené korte poos ‘vrij liet. Maar 
ik liet hem natuurlijk niet los „ daar’ hij onmogelijke 
dingen verlangde, Terwijl wij nu aan deze engte 
kwamen, en ik, volgens gewoonte, de dooden voor 
AEAKUS overtel, en deze die naziet volgens de door 
uwe zuster (*) aan hem gezondene lijst, daar loopt 
die driemaal vervloekte knaap mij ftilletjes weg, ik 
“weet zelf niet hoe. -Er kwam dus. een doode-op 
de lijst te kort. …ZEarus fronste zijne wenkbraaus 
wen. „Hoor eens, MERCURIUS „zeide hij , dat ftelen 
komt overal niet te. pass gij maakt in den hemel -al 
grappen genoeg, maar hier in het doodenrijk moet 
alles in orde zijn „ en daar -kan- niets verborgen 
blijven.‘ Er flaan duizend en vier perfonen ,- zoo 
als gij ziet, klaar op de lijst te lezen ; maar gij brengt 
er mij een te weinig, of gij moest zeggen, dat 
_ATROPOS u bedrogen had.” Ik bloosde van fchaam- 
te, want ik herinnerde mij dadelijk , wat onderweg 
was voorgevallen. Ik zie rond, befpeur dezen daar 
niet, merk , dat hij ont{napt is, en loop hem na zoo 
hard ik kan, den weg op, die naar het licht geleidt, 
Die vallerbeste man daar volgde mij uit zich zelve, 
en wij liepen als paarden, die de wedloop begin- 
nen (f). Toch hebben wij hem eerst te Tenarus (S) 
gegrepen, zoo weinig fcheelde het, of hij was 
ontfnapt. 


Ee 8 _KLO- 
(*) Arropos. — Zie boven. 


| (CH) Of: als of er de zweep over ging. 
_… (4) De ingang des fchimmenrijks. Het is eigenlijk 


het zuidelijkfte voorgebergte van Griekenland , thans 
kaap Matapan. 


24} DE OVERVAART' OVERODEN STYX5 


KLOTHO. Dus, CHARON) hebben wij MERCURIUS 
toch ten onrégte van. losheid ‘befchuldigd;” 

CHARON.” Maar toes wat” talmen Wij langer als 
hadden wij geen oons genoeg gehád! © 

«LoTHO, Gij hebt gelijk)“Latén zij binne” gaaf 
Ik zal-het boekje woorden dag “halen , ‘en 'bìj ‘het 
inftappen wan de fchuit’ gaan zitten, en \dan elk van ° 
hun; volgens gewoonte , nagaan; wie hij is, ei 
vanwaar: hij komt, en op welk eene wijze hij 
geftorven - is. “prij.” gij “ze intusfchen woort, 
MERCURIUS en ‘fchik ze wât ‘in ‘de’ fchuît, ” Breng 
dat kleine goed maar vooraf ‘naar binnen. Wat zou 
den die mij’ toch antwoorden ? 

OMERCURIUS.’ Ziedaar, fchipper ! driehonderd : zie= 
len 5 wél geteld , met de vondelingen. 

CHAREN. * Een fchoone' vangst," ‘waarachtig £ daar 
brengt hij” ors’ onrijp” goedje’ voor “het doodenrijke 
-MERGURIUS.. Wil ik ér “nu maar diegenën in 
rdw „ ’welke' geen mensch meer betreurt? 6 
OKLOTHO. Gij meent ‘de ‘oude liëden? Ja, vdat’s 
goed.” Wat “zou'rik mij tóch vermoeijén ; met” té 
vragen „ „wat “er wóór de Himnestie (*) is voorgee 
vallen. ‚ Komt’ hier , gij allen, die boven de. zêstig 
jaren oud” zijt!» Wat?” dat ?*’zij höoren mij! niet, 


Hor 


02) Na:de verdrijving der dertig tirannen, en de 
baskidink van „Athene, döor THIRASYBULUS werd er 
eene Amnestie afgekondigd’, onder dên Archont EUKLIDES. 
Dit was nu lang geleden. Vandaar (laat er, eigenlijk in 
het Grieksch, vóbr EUrLIDES, dat is 200, „veel als: E 
tijd die niemand meer heugt. ii 


OF “DE TIRANe v 245 


zèkerlijk „omdat de jaren: hun: de--ooren toegeftopt. 
hebben 5 ftraks moet » gij die „ook nog in, de fchuit 
dragen. 

MERCURIUS. Ziedaar dan, wierhonderd: op twee 
na, zoo doodrijp , dat zij al beurs zijn, en althans 
niet te. vroeg afgeplukt. Ä 

kLoTHO. Wel, hemel ! het, zijn allen omtrent’ 
gedroogde druiven met rimpels. Maar breng mij 
nu de’ gekwetsten ; MERCURIUS ! zegt mij, aan 
welken dood gj geftorven zijt! Maar ik kan het 
ook zien op mijn boek, Er moeten er gister in 
Medië vier en tachtig gefneuveld zijn, en onder 
dezen ook GOBARES, zoon van OXYARTES. - | 

MERCURIUS. Die, zijn er. 

KLOTHO,. Uit verliefdheid hebben er zich zevèn 
omgebragt onder anderen de Wijsgeer THEAGENES 
om zijn. liefje van Megara. 

MERCURIUS. Hier prefent. 

KLOTHO. “Waar zijn degenen, die elkander om 
de heerfchappij het leven hebben benomen? 


MERCURIUS. Hier. | 


KLOTHO. En de „man , Edi ak zijne vrouw en 
haren overfpeelder gedood is? 


MERCURIUS, | Vlak bij U. 


„KLOTHO, Breng. mi nu de perfonen, die bij. reg- 
terlijk. vonnis-aan het kruis zijn gehangen, of wier 
huid op de pijnbank als eene trommel uitgerekt is 
En waar zijn de zestien, die door roovers zijn 
omgebragt, MERCURIUS? — delig 

MER- 


246 DE OVERVAART OVER DEN STYX3 


“MERCURIUS. Daar zijn zes vol kwetfuren , gelijk 


ge ziet.” Wil ik de vrouwen maar gezamenlijk gaan 
halen? _ EN 


KLOTHO. «Jazeker , en: dan de (hipbrenkelingen 
met elkander „ die zijn toch alle éénerlei dood: geftorn. » 
vén; en dan die aan de koorts overleden zijn „ook, 
allen te geliĳk , en onder anderen den, Docter 
ee EAR EE 0 De EA 

AGATHOKLES. Maar waar is de Wijsgeer, cynis- 
cus, die „hetgeen men op ’sHeeren wegen leide, om 
HEKATE te verzoenen, en daarenboven. eieren, die 
ook tot een zoenoffer beftemd waren » en bij flot 
van tekening een’ raauwen inktvisch heeft opge= 
geten. (*) 

_ eyniscus. Reeds lang fla ik op ù te wachten, 
beste KLoTHO. Om welke mijner zonden hebt gij 
mij toch zoo lang daar boven gelaten ? waarlijk, gij 
hebt aan mij alleen vld uw? geheelen aes afge= 
| | > fpon= 

(*) Deze “plaats ís moeijelijk, Zie de:-uitvoe- 
rige Noot van TIB. HEMSTERHUIs, op dezelve bij de 
eerfte Zamenfpraak der- Dooden van LUCIANUS , (Opp. 
Edit. Amst. 1743. P. L P. 330, 331. ) Rijke en bij- 
geloovige lieden plaatften,. als ter ontzondiging’ voor 
hetgeen , waarmede zij zich wetend of onwetend, vers 
ontreinigd hadden, een zuiveringsofer VOOr HEKATE, 
de Godin van het doodenrijk, veeltijds op de gemeene 
wegen. Het werd voor groote zonde gehouden; daar- 
van te eten, doch de Cynici wisten daar niet van, vol- 
gens de verachting aller vooroordeelen „en de hond/che 
levenswijze dier Wijsgeeren, welke echter bij LUCrA- 
Nus veelal in een gunftig licht verfchijnen, omdat zij 
ter goeder trouwe waren, en geene huichelaars ,. zoo 
als vele Stoïcynen. 


OF DE TÎRAN, 247 
fpottnen. Ik wilde wel menigmaal de leverisdraad 
afbreken, én hier komen, thaar ik weet niet hoe 5 
hij-was onbreekbaar. 

krornö. Ik liet ù als opzienet en geneesheer 
over de menfchelijke verkeerdheden achter, Maar 
ftap maar in, op goed geluk ! — 

CYNIscus. Neen , waarlijk niet, voor dat wij 
dien gebondenen daar hebben feheep gebragt; anders 
ben ik bang, dat hij u nog met, bidden en fmeeken 
overhaalt, om hem achter te laten. 

kLorHo. Laat eens zien, wie is dat Í 

MERCURIUS. MEGAPENTHES, zoon van LACYDES, 
dé tiran. 

_krórno. Naar binnen, gl — 

MEGAPENTHES. Geenszins , mijúe gêbîedfter! 
maar laat mij nog maar een weinig naar boven gaan, 
dan zal ik’ van zelf tot u weêrom komen, zonder 
dat iemand mij roept. 

KLoTHO. En waarom wildet gij dan heengaan 2 

MEGAPENTHES: Och laat rhij mijn huis eerst 
afbouwen ! Het is pas half voltooid. 

KroTHo. Peuzelpraat! naar binnen maar. 

MEGAPENTHES: Ik eisch geen’ langen tijd, o 
Schikgodin! Laat mij dezen dág nog maar blijven „ 
tot dat ik mijne vrouw iets zal hebben. gezegd „ 
wegens mijn geld, en waar ik dien grooten fchat 
heb begraven. 

kLoTHo.. De zaak ligt er toe, Gij kunt uwen 
wensch. niet verkrijgen. 

MEGAPENTHES. Moet er dan zoo veel goud te, 
loor gaan ? 

eG SOEP R KLO= 


248. DE OVERVAART OVER DEN STYX5 


‚_KLOTHO.: Te loor? neen, wees:daar “maar gerust 
op, uw neef MEGAKLES zal het wel vinden. 


MEGAPENTHES. O welk eene fchande } mijn 


vijand dien ik door. wers epsgete niet heb om het 
leven gebragt? fr 9 


KLOTHO. Dezelfde: hij zal u nog veertig jaren 
èn” iets’ daarënboven overleven, en uwe bijzitten , 
en uwe kleederen, en âl uw goud in bezit nemen. 


MEGAPENTHES. Neen 5 dat is onregtvaardig , 
KLOTHO „ dat gij dat aan mijne ergfte vijanden ten 
deel geeft, 


_krorTHO. Wel lieve man, hebt gij het niet alles 
ook aan CYDIMACHUS , wien het.toebehoorde , ont- 
nomen, hem zelve gedood, en, terwijl hij nog ziel- 
toogde, zijne kinderen in zijn gezigt vermoord? 


_MEGAPENTHES. Maar nu was het toch mijne 
bezitting. « 

KLoTHO. «En nu is uw tijd van bezit om. 

MEGAPENTHES. Luister eens, krorHo! ik heb 
u iets te zeggen, dat niemand hooren mag. — Gijs 
lieden daar, gaat eens eventjes heen. — Als gij mij 
laat. ontfnappen, beloof ik u nog op heden duizend 
talenten zuiver goud te geven. 

KLOTHOs Wel dwaas! hebt gij nog al. goud e en 

talenten in het: hoofd 2 

MEGAPENTHES. En ik zal er nog, z00 gij wilt, 
twee bekers bij doen, die'‘ik'na het vermoorden 
van KLEOKRITUS voor mij heb “genomen , waarvan 
elk ‘honderd. talenten van op den toets echt bevon= 


den goud bevat. 
KLO= 


LOFTDE TIRANSS7O “1 949 


KLoTHo.  Grijpt hem aans want ik’ ziee wel, hij 
wil toch niet gewillig, naar binnen… 

MEGAPENTHER. Nu! ik neem u tot getuigen 5 
dat thans mijne ftadsmuur en mijn Scheepsdok 
onvoltooid blijven.’ Zij waren klamgekaonms zoo ik 
nog flechts vier dagen had: mogen leven, -= 


KLOTHO, Stel u inge een mend vand dat in. 


MEGAPENTHES. Maar ike heb toch. nog één vols 

komen billijk verzoek, si aw 
“KLOTHO. Wat dan ? 
-MEGAPENTHES. „ Wel !- zoo -lang «te hein: tot 
dat ik, de Pifidiërs ‘heb: t*ondergebragt ; en aan de 
Lydiërs belasting opgelegd, en een ‘overgroot gee 
denkteeken “voor mij heb opgerigt „ waarop "ik. dan 
zetten wil, wat ík in mijn leven al groots en 
krijgshaftigs gedaan heb. 

‘KLOTHO: Zoo, manb nu vraagt gij niet meet 
éénen dag ‚ maar bijna twintig jaren van mij? 
SIMEGAPENTHES, . Neen ! zoo gij wilt; ben ik bee 
reid; «u borgen te ftellen voor mijne- fpoedige tee 
rugkeering, en wil u in mijne plaats bijn: geliefden 
zoon achterlaten. 
gLOfHO. Eltendeling! hem, dien gij zoo dike 
wijls gebeden hebt, op aarde- te mogen achterlaten? 

MEGAPENTHES. «Ja, eertijds heb tie dat „wel 
gebeden. Nu zie ik het beter in. 

KLoTHo. © Hij zal u weldra volgen, als hij door 
den’ nieuwen Koning vermoord is. 

‚ ‘MEGAPENTHES. Wel nu! Schikgodin, dat zult 
gi mij toch niet weigeren. | 
R a KLO 


: ’ 
250 DE OVERVAART OVER DEN STYX5 


“KLOTHOs ss Wat? : om Frit ou TOA 

MEGAPENTHESe Ik: wilde cens weten „ hoe hiet 
erna mij zal vuitzien. lak aamerwa cn 
„KrOTHO. Luister dan maark als gij die aihoeid 
eis zult” gij nog * meer ‘fpijt hebben. … Uw -flaaf 
MIDAS zal „uwe vrouw: nemen 3 hijsheeft het reeds 
vroeger met «baar gehouden, 

MEGAPENTHES. O die vervloekte, dien dio, op. 
haar werzoek,:de vrijheid heb. gefchonken! 
__KLOTHO. Uwe dochter zal'sonder de bijzitten 
van den tegenwoordigen tiran „worden opgenomen. 
De ftandbeelden ; die -w-de! ftad’ weleer. heeft opge- 
rigt„ zullen allen worden terneêrgeworpen onder 
het fchaterend gejuich der aanfchouwers. 

MEGAPENTHES. Zeg mij; zal dan niet een. mijner 
vrienden zich dat alles-aantrekken 2 — 

KLoTHO. Wie was uw vriend ? of- om welke 
billijke reden 2 weet gĳ dan niet, dat allen, die 
voor u nedervielen ; enal wat: gij zeidet en deedt , 
goëdkeurden, zulks of uit vrees, of uit hoop ‚ de- 
den , daar zi vrienden waren van uwe heerfchap- 
pij, en de tijden aanzagen? 

MEGAPENTHES. Well als zij in mijne ‚ maaltijden ä 
den beker plengden 4 dan wenschten zij mij met 
luider ftemme alles goeds, en elk was gereed om 
voor mij te fterven, zoo dit vergund ware; en zelfs 
zwoeren zij bij mijn leven. 

KLOTHO. Daarom zit gij dan ook gister toen 
gij bij een’ van die lieden gegeten hebt, geftorven, 
Want hij heeft u den Jlaatften beker ingefchonken , 
die u hier naar toe heeft gebragt. 2 
ME= 


UIt OFIDE TIRANS2VO va BBI 


“ MEGAPENTHES, “Zoo !odát ‘was dan het bittere, 
dat, il» viper wat: liad » hg toch „met die 
daad:stoor Prictf Sbtood IWoutsg js a 
KLOTHO: ihrer: mij te veel, ee moest : liever 
iiioad: fchuit gaânsr 5 © Shrtimwod ik do els 
 MEGAPENTHES: hen ding inkt mij zwaar op 
het hart, waarom ik voor een’ korten tijd weder 
aan -het,licht„wenschte té komen; 61 
…KLOTHOS «Well, watvis dat dan} Het fchijnt van 
zeer veel belang. | 
MEGAPENTHESs; Mijn :flaaf KARION hide hij 
dacht , dat ik, dood „was; klom tegen den laten 
avond--in mijn (laapvertrek $--en daar’ hij de beste 
gelegenheid. had; „vermits, niemand bij mij waakte , 
floot. hij,.de. deur, „en. befliep ‚mijne bijzit GLYCE- 
RIONs'(*) Chij. had, het 3 geloof ik; wel meer 
gedaan) alsof er niemand mêer binnen. was, en‚_na 
dat, hij. zijnen: lust ‚had. geboet, keerde hij het ge- 
zigt: naar mij toe. 5») Gij nietige fchurk , (})°”. zeide 
hij, „wat hebt gij mij dikwijls onverdiend geflagen !” 
dit zeggende, trok hij mij bij ’t hair, én floeg mij 
in ’t gezigts eindelijk haalde hij het diep uit de 
keet, en befpoog, mij, en prak, terwijl hij. heen- 
sing. wlan kaan de plats der verdoemden!” 


9 Bersdris, De Hape was gek niet te 
houden. +, © 

(4) Letterlijk: g ; fehandelijk vand. Biu gien wedr) 
daar-men- echter hiet ligt aan ligchaamsgrootte zou kun- 
aen denken, hetwelk de. Schrijver niet bedoelt, zoo 
heb ík het moeten veranderen. … …- 


252 DE OVERVAART OVER) DEN STYX; 


Ik „was wel ‘woedend ‘boos „odoch” kon” ‘hem niets 
doen „want “ik; ‘werd: al“kouds {*).-die overvloekte 
flavin, toen zij gerucht hoorde, (daar* ervierhand 
boven kwam) beftreek: hare “oogen: met fpeekfel , 
als of zij mij beweende, en jammerde 4 en riep mij-_ 
nen naam uit, var ekj wi lengiags: hans wan ‘ze 
krijgt Jes. ke OV Hi MIOTBEW „TIDU à 
KLoTHO. Dreig- ina: vsbo nu moet 
gij inftappen, het is gag ot vóor vin warren te 
komen. | 135 
MEGAPENTHES: ’ Wie: zâl zich verta snaen 
eenen Monarch (+) dé fte te verheffen"? - 
KLOTHO. Tegen” eenéh Morniârch 2 fiiermand! 
maar tegen’ eenen’ dooden” zäl' RHADAMANTiUs- het 
doen, dien gij weldrá zult ziën dat”regtvaardig is , 
en haar ieders wêrdienfte” regt Apréekt. Mae 
kom aan, niet lager getalmd. et za @ (enabag 
MEGAPENTHES, AL maakeet” sij fo dän heerd eén 
ware het een flaaf, in plas ‘ban een’ koning 5 zoo 
ne AN als 
© Dit is in het Grieksch niee duiaêijt Er pe 
eigenlijk van den Naaf: hij zak gat ik dood was, én 
ik was reeds koud; maar tet koit mij tor voor, dat 
LUCIANUs den man heeft willen affchilderen (fervende , 
Choe zou hij anders alles hebben kunnen zien en 
voelen?) als *t wate ter fraf ‘vóor dêr” móord “van 
zijnen voorganger , wiens kinderen hij ook , vid 
gene nog zieltoogde, bad omgebragt. “hest, 1 | 
(4) Gr. tegen eenen tirân, ‘Tegenwoordig noemen 
die Heeren zich zelve zoo niet meer, en wij wertalen 
in eene hedendaagfche taal, Rev nIIDOM 104 AT HAR 


OF DE TIRAN. ‚25% 


als ik geweest ben, och laat Sj flechts pdr lee 
vendig worden ! | | 

KLOTHO. «Waâr is de man met zijn’ ftok-? en’ 
Zij, MERCURIUS! trekt hem bij den voet naär bin- 
nen: want hij wil niet goedfchiks. 

“MERCURIUS. Kom „ weggeloopene flaaf ! — Schip- 
pers neem hem aan, en dien ftérken man daar „-(*)’ 
en draag zorg, dat hij terdeege vast aan “Een bne 
wordt gebonden. ESTO WIV SAR 

MEGAPENTHES, Maar ik moet op de RR plaats: 
zitten. ooit .eUarPoin 

« WLOPHOI! WadrOm Pet ov hr) adh gav band 

MEGAPENTHES. _ Mijn Hemel! om did ik eens 
Monarch std en eenê OEM had “van dendui- 
zënd mans’ > 4 SEEDEDE } SIATII ID Af 

“Krorifö. Heeft uw aaf KARIoN “u’ niet: teregt oder 
Häîren uitgetrokken’, armzalig - fchepfel | _-maár de 
monarchy zal u zuur opbreken , wanneer gij 
den ftok van dien man daar eens dee br 


hebben. | age , Aaotiat afilinenid (*) 
ots. Wat ? zou deze EYNISCUs egte 


ats 


Kop | 


kas 


vrij in ’ berispen waart / hiksns aan Ri kroispaal 


latèn“hechteri: 9d. sh omsl on | u Ct) 

__ “KLOTHO. Dellons blijft D nu ook web aan den) 

mast vastgelieché, , bh 

' AE 

5 Den Cynifthen wijsgeer, _ wanden lans flaat, 

mn jeg op den, eerften ‚ den tiran, Rox 
R 4 


254 DE OVERVAART OVER DEN STYX5 


„MICYLLUS. ” Zeg Gens, KLOTHO »' flaat gij op: mij- 
in ’t geheel geene acht? of omdat ik: arm -ben 4 
moet ik daarom ook. het laatst in de fchuit-gaan 2 
„„KkLoTHOo= Wie zijt gij ? | . 
MICYLLUS. MrcyuLus, de fchoenlapper. (*) 
„KLOTHO. « Wel zoo? verveelt, u het - wachten 
reeds? Ziet gij niet, hoe veel die tiran belooft «te, 
geven, wanneer ik hem eene korte. poos vrij laat 2, 
het verwondert mij dus, dat u dit verwijl ook niet. 
lief is. nfi | 
MICYLLUS. Hoor eens, gia Schikgodin! Die 
weldaad van dien Cyk/oop bevalt mi niet hnkiuass 
wanneer hij, belooft : 


‚lk zal NIEMAND Act laatfse- dn (B of 
ik de eerfte of de laatfte ben , dezelfde tanden vers 
_wâchten ‘mij toch, Ook. is het met mij eene 
geheel andere zaak , dan met rijke lieden, Want 
iks | ; ries venen 


© Eigenlijk lederfnijder , Kelncen det van 
een’ fchoenmaker verftaan wordt, Daar echter deze 
MICYLLEUS zeer arm moet zijn , en exyrorójos. toch 
ook van een’ fchoenlapper kan gebezigd worden, zoo. 
heb ik; om het contrast te: meer te paie uitkomen’, 
hét laatfte verkozen. 

(CT) Het 36ofte vers van hereiXde Boek der oussfen 
Het is de. Cykloop  POLYPHEMUS 4 die. ‘hier, {prekend. _ 
ingevoerd wordt, nadat hij ULYssEs en zijne medgezsl 
len in zijn hol gevangen, en er reeds eenigen van 
opgegeten heeft. Urysses, die zich onder den naam 
van NIEMAND verfcholen heeft, geeft hem wijn te drin- 
ken, waarop ‘hij’ in eene’ goede bui belooft,’ uit ‘danke 
baarheid den milden gever het laatst te zullen opeten; 


OF DE TIRAN, A Je 


onze levenswijze is liĳnregt- uiteenloópend. - De 
tiran toch , in zijn leven voor gelukkig. geacht „ 
én bij allen gevreesd en ontzien, die zoo veel 
goud en zilver, en fchoone: kleederen , én paars 
den , en gastmalen ,- en: bloeiende. kinderen en 
choone vrouwen. verliest , - jammerde met regt; 
en was bedroefd, toen hij aan dit alles ontrukt 
werd. Want ik weet niet hoe, maar de ziel raakt 
daar aan, even als aan vogellijm, vastgekleefd, en 
wil die goederen” niet loslaten, “waaraan «zij zoo 
lang gehecht is geweest. «Of veeleer is het een 
_ onbreekbare band, wadraan zij gebonden zijn, 
zoodat, wanneer iemand dien met geweld losrukt 
zoo fchreeuwen zij, en, hoewel in andere dingen 
vermetel, worden zij omtrent den weg,” die naar’ 
de benedenwereld voert, lafhartig bevonden. Dan 
‚ keeren zij zich achterwaarts om, gelijk ongelukkige 
minnaars, en willen. hetgeen in het licht is,»ten, 
minften wan” verre befchouwen „ gelijk die: dwaas 
daar gedaan ‘heeft, zoowel door weg “te looperi', 
als u hier zoo te ftaan bidden.” Maar ik, die: inhet 
leven géen pand: had, dat «mij daaraan” verbond 
noch akker , noch paleis, noch goud; noch'-prach= 
tig huisraad, noch «roem: of ftandbeelden 3 hetis 
natuurlijk, dat ik fpoedig=bereid ben; en ATROPOS 
had mij flechts'te. wenken, toen wierp ike vrolijk 
het mes: en het leêr weg, hield alleen de--leestiù 
de hand , en zonder eens mijn fchoeifel aante. doen; 
of het zwartfel van mijne handen af te-vegen ; 


fprong ik op , volgde de Schikgodin , of liever, _ 


ging haar vooraf „ziende op hetgeen vóór mij was, 
Et GN ov Wwant 


256 DE OVERVAART OVER DEN STYX3 


want ik had niets achtergelaten, dat mij kon doen 
omkeeren „ of terugroepen. En waarlijk ! „200 wer 
ik zien kan, komt mij alles bij ulieden zeer goed 
voors Dat «er voor allen’ gelijkheid -heerscht „en 
niemand boven “zijnen naasten uitfteekt; dat is mij 
bijzonder-aangenaams. Ik sgeloof ookwel: dat-hier 
geéne fchulden. ingevorderd ; noch. ‘belastingen wors 
den-bêtâald; en wat het voornaamfte’ is , dat. mem 
’s winters geene koude lijdt, dat ‘men niet ziek 
wordt „ dat men;van-de- Grooten: geene’ flagen krijgts 
Hier is het vrede, ‘en het omgekéerde met den 
toeftand op aarde, « Hiervlagchen ‘wij Armenen 

treuren en, weenen-de Rijken, | Úrd 
sKLOTHOe Ja #° ik heb’ alvlang: gezien ; dr. gi 
lachter.;> mreyrLus., Wat komt. uetoch: zoo- belage 
chelijk voor 2,- j | rad ah 
MICYLLUS. » ddie o meest Igetérde ailer: Gor 
dinnent ‘Toensik daar:boven in de nabijheid vän 
den;tiran „woonde „ enzeers duidelijk, zag, water 
bij-hem! omgings fcheen'hij-mij toe-een’ God gelijk. 
te ‘wezefi, . Want ziende der glans van zijn-pürpers 
de “menigte «zijner bedienderi, zijn-goud; zijne 
drinkbekers: met edelgefteenten; omzet „ zijne bede 
fteden ‘met zilverén--voêten zoo prees ik hem zalig. 
Als cik--dem geur. der: ofpijzen rook „ die. voor hem 
_klaar- gemaakt „werden ; zoo ‚kon: ik;het niet uithous 
den; zoodat ‚de maän mij boven de. menschheid vers 
heven „en driëwerf. gelukkig voorkwam , sja bijkans, 
fchooner „ én weleeneél Ckoninklijke maat) CC) 
hooe 


(De imi el was drie duimetr voötér, dax 
de gewone, / | 


ALTE MITOFIDERIRANAEvO oo App 


Hooger , datändere menfchen ; waäfinëer hij daat zoó 
opgeblazen door zijn” voorfpoed- en deftig heen: 
ftäpte ‚ en eene’ hooge borst zette, terwijl hij dé- 
nr die Hom te oge rp terijn above 
belagchelijk voor , nu hij alle die wraliae heeft móeten 
uittrekkên3 en ik houde mij zelve“nog voor belag- 
chelijker , die zulk een ‘gemeen voorwerp (*) heb 
kunnen bewonderen „ wiens geluk “ik beóordeelde 
naar den geur’ vân het vet zijner fpijzen, en hem 
zalig fprak om het fap der fchelpen in de Lakoni- 
fche zee. (+) ‘En ook’ kar ik’ mij niet-vâù lagchen — 
onthouden , op het gezigt' van «den ‘woekeraar 
GNIPHON , die fteent en bêjämmieft, dat hij ‘zijne 
fchatten niet gebruikt heeft , maar zonder iëts daarvan 
te fmaken : geftorven isen aan détt Tigtmis RroDos 
CHARES zijn goed heeft achtergelaten (wätit ‘die 
was’ de naaste in 'zijne® familie „én is volgens de 
wet tot eerften “erfgenaam opgeroepen) ; — vooral, 
wanneer ik bedenk, hoe bleek de man altijd“er’ uit 
zag, gédrükt “door: zórgen „ “en “met een” gefronsd 
voorhoofd ; terwijl niets aan hem rijk wâs-, dán 
zijne taken, Waarmedé ‘hij de talenten’ én ‘de ‘ton- 
é É ä kit … fien 

0 Keten. tetterlijk zwiveringoffer , dat “is ‘het- 
geen, zoo als wij boven® zagen, ter óntzondigihg op 


de gemeene wegen werd nedergeleid”,' en”'âls’ wäre 


vervldekt was. Mém meende; datval” het. tend als 
het ware, zich daarin vereenigde. „8i lov 


„Ct De purperflak ‚waarmede „de koshere Tirifche 
wivperikiiiden geverwd werden. Zie onder anderen 
BEEREN , ddéen, II. D. bl. 8690. Ned. Vert, 


258 DE OVERVAART OVER, DEN STYX5 


nen gouds berekende, en zoo van lieverlede bijeen= 
fchraapte , wat die gelukkige RHODOCHARES in korten 
tijd zal doorbrengen. … Maar {teken „wij „niet haast 
van wal ? want wat er. nog verder ‚te »lagchen „is. 
kunnen wij onder weg wel: afdoen „terwijl. wij. die 
knapen zien: huilén, | 

KLOTHO. Stap -dan maar naar binnen, opa ds 
fchipper het anker kan ligten. ied tú 

CHARON, Heg. vriend{ „waar. moet dat naar toe? 
de “fchuit „is…vol.… Blijf. maar aan wal. Morgen 
ochtend vroeg zullen. wij u, overzetten., | 

MICYLLUS. Dat is niet, regt, CHARON , dat. gij 
mij achter laat; ik ben gister reeds geftorven, - Ik 
zal. u bij -RHADAMANTHUS „over fchending van het 
Regt aanklagen. Och, ik ongelukkige Ll daar. varen 
zij-al , «en laten, mij alléén. hier achter, … Maar 
waarom.„zou „ik -hun niet achterna zwemmen ? 2 Ik 
ben.dood, ik kan nietmeer verdrinken. En, daar= 
bij haalt dat nog. den diner manrgeld,: uit , dien ik 
niet. heb, ú 

KLOTHOs … Wat’s ‚dat 2, blijk. en MICYLLUS zóó 
moogt. gij er niet. over. 

MICYLLUS, Misfchien kom. dk nog g cerder. over, 
dan gijlieden. 

KLOTHO. ‘ Neen, dat gaat zO0 piet. Laten wij 
het ‚naar hem toe zetten, en hem grijpen. 20 
MERCURIUS., help eens! | 

‘CHARON.: En-waar moet hij dan zitten? En va 
dat alles vol is. | evy % 

MERCURIUS, Op de fchouders an den tin, n 
zoo gij wilt. ; ik 319 $10 

ARTOe 


OF DE TIRANe 259 


ekLofHo. Dat is een goede: raad „ MERCURIUS , 
(Cot. mrcyrLus) klim daar maar in, en zit de fchou- 
ders van dien deugniet: wat Nu, eene goa 
Faart:! …… . it nuatd ; Aid, 

CYNISCUS: Ja, crimes om u hiér de: voenetvald 
te zeggen, zoo als het behoott3 den ftuiver veer= 
geld heb ik niet. Meer ‘bezit ik niet «dan «den 
bedelzak , dien gij hier ziet „ en.dezen. ftok, “Voorts 
ben ík- gereed, om het vuil uit te fcheppen , of te 
roeijen., zoo als gij wilt. Gij zult u over mij niet. 
beklagen , mits ik maar-een’ herzien en ftevigen. 
riem heb, | NN 

“CHARON. Roei dan maar; ’ is genoeg, zoo gij 
dat voor mij doet. 

CYNISCUS. Moet ik de roeiers niet met zingen 
in de maat houden? (*) 

CHARON. Wel zeker! indien gij een liedje sn 
dat daarvoor past. 
__CYNIsCUS. Ja, CHARON! ik ken er velé. Maar 
zij maken hier zulk een geweld met weenen , gat 
mijn. gezang geftoord zal worden. 

EEN RIJKAARD. Wee over mijne fchatten! wee 
over mijne landerijen ! 

EEN ANDER, Ach! ach! mijn huis, dat ik heb. 
achtergelaten ! | 

EEN DERDE. Hoe. vele mijner talenten zal niet 
mijn erfgenaam door de keel lappen ! 

nk: „BEN 


(*) ovhorersdrar, Zie de Noot in de bovenaangehaalde 
Editie van nemsternuis en merrz. D.I, bl. 642, 


1 


269 DE OVERVAMART OVER DEN STYX; 


EEN: VIERDE. « Och! och ! mijne kleine kindertjes ! 
VEEN VIJFDE. Wie: zal de druiven lezen van. dei 
Wijngaard, dien ik voorleden jaar geplant, heb? 

MERCURIUS. Hoe, mricyLrus, huilt. gij niet? 
hiìemand: mag hiér ‘zondef geween overvaren. : 
=MICYLLUS: «Loop! waarom. zou . huilen 2: ik 
vaar mêt genoegen over, - ciel 

MERCURIUS. Nu, het is toch zoo het gebruik 
gij moest maar een weinig zuchten, 

MICYLLUS.’ Nu „-dan zal ik huilen 5 omdat gij 
het goed ‘vindt. «Wee over mijn leêrl wee over 
mijne oude leesten 3 och! och! mijne verfletene 
fchoenen! ik arme drommel! ik zal niet meer: van 
sochtends tot ‘savonds zonder eten blijven , en 
ts winters niet zonder fchoeifel en halfnaakt rond- 
dwalen, zoodat mijne tanden klapperen van de kou« 
des Wie zal mijn mes hebben en mijne elst? Mij 
dunkt, ik heb nu genoeg gejammerd, Wij zijn 
bijkans over. HOLD | 

CHARON. ” Kom aan, betaalt. het veergeld, — 

Ik heb het reeds van allen5 geef gi thans uwen 
ftuiver, MICYLLUS. | 

MICyLLus. Is dat eene grap, CHARON? gĳĳ 
{Schrijft , zoo als het fpreekwoord zegt, in het water, 
wanneer gij eenen ftuiver van micyLLus verwacht, 
Ik “weet niet eens, of een ftuiver- rond iS: Tof 
vierkant, | 4 
VSCHARON. Dat is van daag al eene heerlijk voor- 
deelige vaart! Maar gaat er dan maar uit. Ik ga 
de paarden en osfen” en ‘honden’, en de andere 
beesten laden, die moeten er toch ook over. 

KLO= 


(OF SDE TIRAN.Ss so «17-261 


_-KLOTHO, Neem dezen dán over, O MERCURIUS 3 
en wees gĳĳ hun geleider. …Ik- moet weder naat 
den overkant „ om INDOPATES eh HERMAMITHRES de 
“Serers (*) over te varen zij zijn. in;een- gevecht 
tegen elkander om-de grensfcheiding .gefneuveld. « 
MERCURIUS., Kom aan! gaat gĳĳlieden vooruit! 
of liever volgt mijvachter-elkander. 
MicyLLus. HemePl wat’ is-dat donker! waar is 
nu de fchoone meerLLus? en: wie. zal: hier onder- 
fcheiden , of PHRYNE Of sSYMMICHE fchooner is? 
want allesis eveneens, en gelijk van kleur; het 
eener is niet meer of minder bekoorlijk , dan het 
andere,’ -Mijn-afgefleten“manteltje „-dat--mij kort-te 
voren: nog zoo leelijk voorkwam „ heeft: nu dezelfde 
waarde, als des konings purpergewaad, Want zij 
zijn beide ‘onzigtbaar , en gaan ondet dezelfde duis- 
ternis fchuil. CYNISCUS ‚ waar zijt gij toch ? | 
CYNiscus, Hier zoo, MYCILLUS- Laten wij 
zamen gaan, als het u goed dunkt. | 
‚ MICYLLUS. Goed, geef: mij uwe regterhand, Zeg 
mij toch, (want gij zijt ingewijd!) komt het u-niet 
voor, dat de Mysteriën van Eleufis (})- veel over- 
een= 


…(*) Een afgelegen volk in Zndië, misfchien de Chie 
nezen. Anderen lezen: Syriërs. 

…_(t) Deze Mysrteriën, waarvan wij nog het regte niet 
weten, daar zij, die in dezelve ingewijd waren, het 
geheim bewaren moesten, beftonden in kleine en groote 
Mysteriën. Volgens fommigen waren zij van Indifchen 
oorfprong, en vindt men de daarbij uitgefprokene ge- 
heimzinnige woorden in de Sanskritfche taal weder 5 
hoogstwaarfchijnlijk echter kwamen zij onmiddellijkvuie 


Egyp- 


262 DE OVERVAART OVER DEN sTyxi 


eenkomst hebben met hetgeen hier gebeurt ! Zie, 
daar komt eene vrouw aan met eene fakkel in de 
hand; die er vreesfelijk en dreigend uitziet. Is het 
ook eene der Wraakgodinnen (Furiën?) * 


MICYLLUS. Naar haar voorkomen fchijnt het wel 
ZOOs 


MERCURIUS. Neem deze òver ;” 0 TISIPHONE 4 
het zijn er duizend en vier, * 


TISIPHONE: Ja, RHADAMANTHUS hier verwacht 
u reeds lang: | 


RHADAMANTHUS: (de Reger) Brengt ‘hen te 
voor= 


Egypte, waar dergelijke verborgene plegtigheden voor 
isis, het zinnebeeld der vruchtbare aarde; gelijk voor 
CERES (waaraan de Mysteriën gewijd waren) bij de Grieken 
werden gevierd, De inwijding had plaats met allerlei 
op de verbeelding werkende plegtigheden. Geene 
grove zZondaârs wetden daarbij toegelaten: en de kleine 
waren zoo veel âls voorbereiding tot de groóte Mysterien, 
waarin men de benedenwereld en de ftraf der-boose 
wichten zinnebeeldig. fchijnt te hebben -voorgefteld , 
zoowel als de bezigheden van het ZElyfium. (Zie 
Voyage d° Anacharsis , V. Ve. ch. 68.) Hierop ziet 
deze uitdrukking van Lucianus, Men kan merken, dat 
hij in eene eeuw leefde , waarin de eerbied voor de 
Mysteriën reeds zeer geweken was3 anders zou heur het 
fpreken daarvan op dezen toon, te midden eener boers 
tige voorftelling, zeer flecht bekomen zijn, want de 
doodftraf ftond op het openbaar maken dezer verbore 
genheden. Volgens WARBURTON zou. de verkondiging 
der leer van Gods Eenheid, en de onfterfelijkheid der 
ziel het doel dezer plegtigheden. en der inwijding tot 
dezelve geweest zijn, hetwelk ook BARTHELEMY niet 
voor onwaarfchijnlijk keurt, 


OF DE TIRANs 263 


voörfchijn ;: Wraakgodin! En gij, O MERCURIUS 4 
toep hen af, | 

CYNISCUS. O , RHADAMANTHUS! bij uwen vader 
JUPITER bezweer ik u 5 laat mij eerst voor het 
onderzoek komen. 

RHADAMANTHUS. En waarom ? 

CyNiscus. Ik vêrlang zeer iemand aan te klagen 
wegens de imisdaden, die ik weet dat hij in zijn 
leven gepleegd heeft, — Maar men zou aan mijne 
feden geen geloof hechten, indien het niet eerst 
bekend wierd, wie ik ben, en op welk. eene wijze 
ik geleefd heb. 


RHADAMANTHUS,, Wie zijt gij pen 2 


CYNISCUS. _CyNiscus „ o voortreffelijke ! bij vere 
kiezing een Wijsgeer. 


“s RHADAMANTHUS: „Kom dan hier, en ftahet eerst 
voor. ’t gerigt,. En gij, MERCURIUS ! roep zijne 
befchuldigers ops _ 
_MERCURIUS. den. iemand dezen CYNISCUS te 
befchuldigen. heeft „ hij kome herwaarts ! Niemand 
komt. … | | 
RHADAMANTHUS.- Maar. dat is niet genoeg. — 
CYNISCUS kleed u uit, opdat ik onderzoeke , of 
gij ook lidreekens hebt. 


- CYNISCUSe Hoe. zou ik toch semeikke zijn. gen 
worden ? B rik "OM 
ede” d 

RHADAMANTHUS: … Wanneer iemand van ulieden 
in, zijn leven. kwaad heeft gedaan, zoo draagt hij 


Vv. Ds. S van 


864 DE OVERVAART OVER DEN STYX5 


vän elk ‘dier: misdrijven. onzigtbare teekenen. in zijne 
ziel rond, (*) 
1e EYNISCUS. «Zie daar fla: ik--dus ‘naakt voor u, 
opdat gij de teekenen: waarvan gij fpreekt ; zoudt 
kunnen onderzoeken. | 
RHADAMANTHUS. «Gij zijt: geheel zuiver „behalve 
deze ‘drie vof. vier, die geheel weg en onmerkbaar 
zijn. Maar: hoe is-dat? „het zijn: wel fporen en 
teekenen van fchandmerken , maar ik weet niet hoe, 
al- 


(*) Deze plaats is eene navolging van PLATO, die 
dit fraaije zinnebeeld in zijnen Gorgias, op. eene wijze 
bezigt, welke misfchien aan LUCIANus het denkbeeld 
van deze geheele zamerfpraak heeft aande ‘hand ge- 
daan. Het doel dier zamenfpraak is te bewijzen, eerst 
dat een Redendar ‘hetgeen hij zegt, niet om weg te 
flepen, of zelfs te misleiden, maar enkel moet voors 
dragen, om het goede te bevorderen, dat dus de wel- 
fprekendheïd” der Sophisten niet meer dat bedrog was. 
Dit leidt van zelve tot de befchouwing van regt en 
onregt op zich zelve, en tot een bewijs, dat het goede, 
het regtvaardige, het heilige’, ook zonder’ bijkomende 
genôegens iets waarachtigs en zelfftandigs iss Daarom is 
zelfs de geftrafte kwaaddoener minder ongelukkig, dan 
de’ ongeftrafte ; die in zijne vaart ten verderve kan 
voorthollen , en ziet de dood is te vreezen, of het ergfte 
kwaad, maar de bngeregtigheid, wanneer de ziel, met 


Zonden beladen, “naar de benedenwereld vertrekt; en 
ke KG dit 


OF DE TIRAN, 265 


althans ze zijn uitgewischt of veel meer uitgefnee 
den. Hoe is dat, cyniscus, én hoe zijt gij als op 
nieuw zuiver geworden ? 
CcyNiscus. Ik zal het u zeggen. Reeds vroeg 
dóor gebrek aan opleiding flecht geworden zijnde, 
en daardoor vele kwade indrukfels. hebbende bee 
komen „ was ik: niet-zoodra begonnen mij. opde 
Wijsbegeerte toe te leggen , of ikheb allengs alle 
die-lidteekens uit mijne ziel. gewischt. 
ï RHÂ= 


dit heldert hij dan op door de bekende Mythe van het 
fchimmenrijk en de drie Doodenregters. Dd4dr, zegt hij , 
_befchouwt RHADAMANTRUS de zielen, sier wetende van 
wien zij zijn, maar dikwijls, wanneer hij de ziel des 
grooten Konings, of van eenigen anderen Monarch of 
Gezaghebber aaiitreft, ziet hij, dat er niets gezonds in 
die ziel, maar dat zij als gegeefeld, en vol flriemen is 
door de meineeden en de onregtvaardigheid, welke ieders 
daden in zijne ziel te weeg brengen. 

Deze plaats is door pLuTARCHUS in het werkje over 
de late Godsftraf , en door ARRIANus in zijne voortreffe- 
lijke Verhandelingen over de Wijsbegeerte „ volgens EPIC- 
TETUS, en hier ook blijkbaar door Lucianus nagevolgd. 
‘Zie Puur. de ferd Numinis Vindictâ Ed, WIJTTENBACH 
Pp. 1Io, 1IL. Men vindt ook eene merkwaardige fchil- 
dering van den tiran en deszelfs ellendig leven bij al- 
len uicerlijken glans in praTo’'s Republiek, kort na het 


begin van het negende Boek. (Edit, Basil; 1534 P.457-) 
S 2 


266 Dr OVERVAART OVERSDEN STYX3 


“2RHADAMANTHUS: Welk -eensgoedsen «heilzaam: 
geneesmiddel-hebt gij gebruikt!» Ga dan heen naar 
de eilanden der. zaligen , om -daar-met de, beste, der: 
meníchen ‚te: leven, „wanneer, gij; eerst: den. tiran zult 
hebben befchuldigd „waarvan, gij winatenkrin 
terwijl desanderens usb: abe atau. toabtauh 


midd U 


v.MICYLLUS, Mijne- db 'OSRHADAMANTHUS-s demo 
kort vafijlen “heeft weinig vonderzoek noodig. Ik 
fla reeds een poosje ontkleed voor us Onderzoek 
mij:nu maar. 
__RHODAN,. ‚Wie zijt, gij ? E) 
MICYLLUS, De fchoenlapper 3 MICYELUS» 


€ 


„„RHODAN.: Geluk daarmede, MICYLLUS L nej zijt 
volkomen. zuiver en zonder merk, Ga ook gij met 
dezen, CYNISCUS. „Roept nu den tiran, 


MERCURIUSe MEGAPENTHES , zoon van LACYDES, 
kome, te. voorfchijn, „ Waar fchuilt. sij? Kom. hier, 
U roep. ik, den tiran, Smijt hem toch hier in ons 
midden, TISIPHONE ; al was het met het hoofd voor- 
over. (*) En gi, o cyniscus, begin uwe befchul- 
diging, en overtuig hem; de man ftaat hier voor u. 


CyYNiscus, Wat de geheele zaak betreft , zou 
het eigenlijk geene woorden. behoeven, want zi 
zult hem fpoedig aan zijne fchandmerken kennen. 
Maar ik zal u den man toch blootleggen , en in 


ei redenen mikte eh nog duidelijker ten toon 
| vene kben 


c(*)  Emfreaxnror wIera, zi a Had 


OF! DE AIKRANAGVO At 267 


Tpreiden.”” Hoe deze driewerf ‘gevloekte als’ amb. 
teloös petfoon! heeft” gehandeld,’ meen ik'te moe. 
ten voorbijgaan,” Doch ‚nadat hij de vermetelfte 
booswichten tot-zijne boezemwrienden gemaakt; en 
zich met veren {toet van” lijfltaffieren omringd had, 
is>hij opge kaan  “tirane van “zijne  geboorteltad ge» 
worden y ‘en heeft meer -danotien’ duizend menfchen 
öhweroordeeld: “ter „dood “gebragt. Daarop „made 
goederen van elk -derzelvere te hebben-geroofd:; ten 
toppunt van rijkdom -geklominen - zijnde, was: et 
_geenê foort van ongebondenheid, waaraan’ hij: zich 
miet heeft “overgegeven. (“Hij bezigdealle: mo= 
gelijke wreedheid en geweld omtrent:de ongelukkige 
Vurgers j- fchond’ de maagden; Ónteerde de jongeline 
_genyrensgedroeg zich omtrent zijnetonderdanen vais 
een onbefchofte dronkáard.Zijn verachtelijk neder. 
zien opanderen ;-zijne!opgeblazenhéid eftrotschheid 
omtrent allen, die hem ontmoetten 3 kan” mei niët 
zoo vergelden , als “zij verdienen. Men zou eert de 
Zon,’ dan ‘hem j'vlak “in aangezigt! hebben-durven 
ziens Wie »zou ook « alle “de ‚nieuw ‘uitgevondene 
{tratfen ot” verzadiging» zijner > wreedheid « kunien 
opfommen, van hem, die zelfs zijne gemeenzaamtte 
wrienden \niet: heeft” gefpaard t-- En dat” dit geene 
wast „ bra hekholiigiug enn hem 8 zult gij 
tossb ew iig MN te Hit, HORIÛR TEN ter- 
„…C*) Men. verhaalt een dergelijk. gezegde van eenen 
MEGAPENTHES, — neen! den -knecht van eenen MEGA» 
PENTHES Onzer dagen, Nies die zich „daarop zou hebben 
beroemd. $ j BEM 


/ S 3 


268 DE OVERVAART OVER. DEN STYX; 


terftond kunnen weten „wanneer gij-flechts de door 
hem vermoorden oproept, Doch zij komen reeds 
onopgeroepen , zoo als gij ziet, omringen én beang- 
ftigen hem. Deze allen, O RHADAMANTHUS „- zijn 
door dien booswicht gedood; dezen „werden lagen 
gelegd , «om hunne. fchoone vrouwen. , genen om 
hunne met geweld..door -hem ontvoerde. kinderen, 
anderen «om hunnen rijkdom „ fommigen „wegens 
hunne regtvaardigheid,en. zedigheid„ en afkeer van 
’% geen door hem gefchiedde. 
RHODAN, „Wat zegt gij daarop , ellendeling 2 
MEGAPENTHES. «Wegens ‘hen, die ik-ter dood 
heb laten brengen;-is het„-zoo-als hij-zegt ; maar 
omtrent al het andere, het overfpel , het geweld 
aan jongelingen en. maagden gepleegd, omtrent..dit 
alles heeft mij -cyniscus. belogen. | 
CYNISCUS. Ik zal u ook hiervan , 0 RHADAMAN= 
THUS, getuigen bijbrengen. 
RHODAN, « Welke bedoelt gij ? | 
CyNIiscus, Roep , 0 MERCURIUS !-zijne nacht- 
lamp, «en zijn bed. Als zij-te voorfchijn komen, 
zullen zij wel getuigen „ wat zij: van -zijne, verrigtin= 
gen weten. 
MERCURIUS.  Verfchijnt, bed en nachtlamp. van 
MEGAPENTHES. Ziedaar! zij gehoorzamen al. 
RHADAM. Zegt gijlieden dan, wat gij van dezen 
MEGAPENTHES weet. Gij, bed! fpreek het eerst. 
Het bed fpreekt, Cyniscus heeft hem volkomen 
naar waarheid befchuldigd.” Maar ik durf hetgeen 
hij op mij verrigt heeft, van fchaamte niet zeggen. 
RHAs 


OESDE TIRAN.isvo 10 269 


‚‚RHADAM.: Gij, befchuldigt hem opshet duidelijkst, 
daar gij niet eens van u verkrijgen. kunt ‚zulks 
uit te fpreken. Gij, 0 ad leg thans, uw, getuie 
genis.afe;n or 

De kamp; preekt, ste „over: a. gebeurd iss 
weet ik niet: want daar, was ik, niet, tegenwoordig. 
Maar hetgeen hij bij nacht; gedaan. heeft, . of, hets 
geen, met; hem. gedaan ‚werd „‚ walgt, mij te, verhalen. 
Veel heb ik gezien, dat, niet te melden, ÄS,, en alle 
fchaamteloosheid. overtreft, Menigmaal heb „ik, ops 
zettelijk de olie niet ingedronken;, om maar,uit. te 
gaan. Maar hij bragt mij bij zijne wandaden, en 
bezoedelde mijn licht op allerlei wijze, 

RHADAM, Reeds getuigen genoeg! maar trek ook 
zijn purperkleed uit, opdat wij ook het getal zij- 
ner lidteekens zien, Wel verfchrikkelijk! hij is gee 
heel beprikt, of liever bont en blaauw van zoo 
vele fchandmerken. Hoe zullen wij hem nu ftrafs 
fen! Zullen wij -hem in den brandenden PAlege- 
then werpen „ of aan. den driehoofdigen hond 
CERBERUS overgeven? _— | 

CyNiscus. Geenszins, maar indien gij mijn’ raad 
volgt, zal ik u eene nieuwe en voor hem gefchikte 
ftraf aanwijzen. 

RHADAMANTHUS, Zeg die dan, ik zal u daarvoor 
den grootften dank fchuldig zijn. 

CYNISCUS. Het is, meen ik, de gewoonte, dat 
alle geftorvenen het. water der Zethe (van den 
ftroom der vergetelheid) drinken ? 

RHADAM. Zekerlijk. 

S 4 CYe 


270 DE OVERVAART OVER DEN STYX3 


CYNIscus. Dat hij dan alléén van die allen niet 
daaruit drinke ! | | 


__RHADAMANTHUS. Waarom ? 

CYNIiscus. Dan zal hij eene zware ftraf ondere 
gaan, wanneer hij zich herinnert, wie hĳ was, 
en hoe veel hij daarboven vermogt, en wanneer 
hij zijne weelde herdenkt. 

RHADAMANTHUS. Uw raad is goed. Hij worde 
veroordeeld, naar den Zwrtarus gebragt, ‘en aldaar 
gebonden te worden, met dé herinnering van het- 
geen hij in zijn leven gedaan heeft. | 


GRAAF 


GRAAF: FLORIS 
EERSTE KRIJGSTOCHT. 


_ Legende: 


Het ‘koninglijk | gebeente ontdeckt ee den Fries getemt. 
/ VONDE Le 


ih Pen 
Daar “ginds“"van Egmonds achtbaar floty = 
Tot aan” het Sehoorels “duin ; 


Daar klinkt en weêrklinkt over ’t veld „ 
Trompet * en ° krijgsbazuin. > | 


Daar “ ftaat in’ vollew wapendosch 
Een machtig “ heir »gefchaard : en | 
Daar- hoort “ men …’t ‘onverpoosd gebriesch. 
_ Van. menig oorlogspaard, Ki 


Daar flikkert’, ‘in den” glans “der! ’zon, « 
Het “aad'lijk “wapenfchild …… ” 

Van” menig wijdgeducht’ Baroen , 
Die fpeér of degen  dtilt” 


Daar Kent wmên -aan de ftrijdbanier,- 
Aan ’t-erflijk zijdgeweer , ” | 

Of aan de “ftandaartleus „den naam 
Van menig … Baanderheer. 


ND OS 4 Daar 


272 CL ALORAAE rÜORIS 


„Daar « rukken’ in” het ftrijdkuras, » 
Staag verfche drommen aan hj 

Door riddren, in ’t helmet vergrijsd , 
Kloekmoedig voorgegaan. 


=— „ Voor wien” toch” heeft die heldenfchaar 
» Den ftormhoed opgezet ? 

„ Voor wien fpant heel deez heirmacht faam, 
„En fteekt mende trompet ? 


n Wie of hier legerhoofd mag. zijn 
„ En,zoo veel «oorlogsliën „ 

„ ‘Gehoorzaam, aan -zijn „hoog, bevel ; 
» Zijn voetfpoor volgen … zien ? 


„ Die hier',den- laf als veldheer zwaait 
„En ’t‚-pad- der, „glorie, toont» » 
„iGewis, hijvisseen «roemrijk held „ ‚7 

„ Wien zege op zege -kroont, 


„ Die Hollands „adel Jeiden mag, 
„ Den fierften dien „men, kent , 

„ Gewis ,_ hijvis op-t..veld vergrijsd 
„En ’theirbeftier, gewend, 


„ Doe, wakk’re hopman, mij den, held, 
„ Doe mij „den. veldheer; Zien, … 
„ Die waardig „boven, allen … was ; 
„ Aan allen.-te „gebiën.” 


„ Die 


EERSTE, KRIJGSTOCHT, 273 


— Wat ‚vraagt ‚gij naar „ons,-legerhoofd 2} 
Ginds „waait, zijn” veldbanier , 

Die ver valle. audere, overtreft 
In majesteit „en, zwier, 


Gelijk bij *toglansrijk licht „der „maan 
Het ftergeflonker kwijnt, 

Zoo taant-ook.-elke banderol, „evo 
Als „Hollands Leeuw. verfchijats 


Gelijk voor /t „welig fchoon «der. roos ' 
Het ganfchebloemhof wijkt, « 

Zoo is er. Ridder , Vorst „noch Heer „ 
Die, Hollands Graaf «gelijkt, — 


— „ Hoe? Hollands-:Graaf! Ostoon hem nij,” — 
== Ginds óp dat: fpierwit vros « … 

Voert hij” de-sgrijze! benden aan; ür 
In blânken-- wapendosch. 01 


ej Wie Pichijt, Zou“? mooglik kunnen -zijn ? 
„ Op “’trbaardeloos--gelaat. -> 

„ Lees vik--den-streko- der confchuld ‘nog’, 
„ Diet vprilst der vjeugd. verraadt.” — 


— Trée, toe , gij. dwaas , ven. lees veeleer, 
Op ’t“baardeloos. „gelaat, 

Den gloed des “echten - adeldomes:, 
Die ’ vKoningsbloed werraade. - 


Tree 


974 


“OGRAAF FLORIS” 
Trêe toe, gij dwaas, herkén”” veeleer — 
In de “opflag* van zijn’ “oog ** 
Des tweeden: wiLrems  Vorstefiblik , * 
Waarvoor Germanje ‘boog. | 


Al fehijnt “de kus- der “eerfte min 


Te zweeven op zijn’ moud’, 
Ver boven «trom en _krijgsrumoer © 
Zende: hij-“ zijn’ ftem in “% rond 


Al -fehijnt zijn’ blanke “en “poëz’le hand 


__ Voor ‚zacht geftreel «beftemd ;, 
Aanschouw: hoe “forsch. zij. …’t ros bedwingt , 
En ’- flagZwaard houdt omklentd. 


Al” iso /zijmo uitzieneewriend’lijk , teêr!j … 
Zijn ctoefpraak vftraf->noch barsch > 
Hij zweeme aan’ hof; naar) Küpido-3 « 
Hier toont hij > zich veen Mars, — 


leeg En! omleewar reênryS vérhâal © het’ mij-, 


„ Toog ‘hij/shetzoharnassdaan ? 
„ Deed thij'-zao “groot sveen ° legermacht ó 
“z- Met, hem;-tem-weldeocht s'gaan.? 


5 Valt hem „2200 sjong zijn otijksgebied- 


„En erfdeel reeds tekleen pf 
„ls hĳ mett Hollands vette „beemd 


Dd 


„En Zeeland niette vreên ? 


„ Of 


EERSTE SKRIJGSTOCHT, 275 


„ Of jaagt een *bloote:” gloriezuche 
„ Een « iedie“ trek naar» eers’ 

„ Hem vuit det fchoot der oftille “fust 
„In ’t tidderlijk geweer?” — | 


=— Neen , ’t is geen “heersch=>of gloriezúcht 
Geen trek “ndar “ grooter macht „…! 

Die rroris borst ontbranden deed, 
Hem in ‘Westfriesland. “bracht, «7 


Een’ reiner “drift ; zijn’ “grootheid waard’ „ 
Nam hem den boezem in. , | 

Uit ‘vroomheid’ gordt hij ’ lemmer aat ; 
En heil'gen * kinderzin.» | 


os “niet Westfrieslanids - heerfchappij … — 


Die hem in de’ oogen fpeelt ; 
“Zijn gindfche weelige “akkers ’ niet, 
Wier overvloed — hem” “ftreelt. 


Hij vlamt “op bosch ‘nóch klaverwei , 
Hoe “hout- “en »“zuivelrijk #7 

Het doel van zĳn” verheven: tocht 
Is Koning wirLems lijk, » 


he “Is dat” rampzalig overfchot «— / 7 
Van zoo vermaard een’ held, 

In“ ’t “fchiet'rendst) van zijn” levensloop: 
Te droevig neêrgeveld: 


” Is 


276 TUGRAAF: FLORES >> 


Dat vaderlijk” gebeente alleen , 
Zoo lang vergeefs - gezocht , … 
Maar door den. Fries. te wel bewaakt; 
Is % voorwerp. van. zijn’ tocht, 


> Ontdekken, -van- eens-- vaders lijk 
Had * eindloos- meer . waardij 

Voor rroris ouderlievend. hart , 
Dan heel zijn’ heerfchappij. 


Ja „zoo zijn hart „de. keus: moest. doens 
„ Uws vaders lijk of, ftaf.l” 

Hij ftond- voor’ zulk zeen. heilig. pand . 
Den fchepter. willig » af — 


ome > Ile danke u , „‘hopman-„. voor. ’t - bericht s 
» Dat God -de deugd: gedenk’ … 

„ Van” zulk een’ - trouwen, vroomen Zoon , 
„En hemsder zege Schenk)” 


_— Góds bijftand: kan „niet: falen „neen } 
Bij zulk een grootsch beftaan :-- 

Den zoon: toch» die zijn’ vader : eert 
Zal ’t wél ops-aarde gaan, 


Dan „ hoor daar klatert de. aanvalkreet ! 
De Fries heeft ons--verrast, 

Daar rukken ’svijands, benden, aan : 
Zie hoe hun-aantal, wast, 


Geen 


EERSTE” KRIJGSTOCHT. 277 


Geen ‚nood 4- al» pakt het onweêr faam, 
De moed “behoudt het veld : 

En nooit heeft Hollands ftrijdb’re Leeuw 
Zijn’ vijanden geteld, 


De Leeuw vän ‘Holland overwon: 
En Friesland ligt in band 5 
Gewroken is’ de nederlaag , 
En uitgewischt «de: fchand’ 


Nu juichen beide Graaflijkheên « 
In bandelooze vreugd « 

Nooit ‘heeft een maar zoo onverwacht , 
Zoo heerlijk „ haar verheugd, 


Het daavrend , dreunend klokgebrom 
Weêrklinkt ín elken wal, 

En ‘paart zich aam der burg'ren “kreet 
En fehel triomfgefchal, - | 


De maagden ‘heffen ’t feestgezang 

__ Mert dankb’re “toonen aan: 

Omhangen met festoen en krans 
Graaf Froris zegevaam — 


Het 


78 T WCRANFH FLORIS! A: 


Hetr-oude “bier bruischt ops if %” vat's 
Ten beste: van ’t gemeen, 

De vpoorters drinken “rroris heils 
Van hem waagt “iedereens 


De pikton zendt van ftraat en plein 
De vreugdevlammen òp. 

Men danst en zingt, en voert alom 
De vrolijkheid ii ‘top. | 


Eén echter‚-fehoon hem „Hollands. roem: 
En Zeelánds welvaart ftreelt kn, 

Heeft dat uitbundig - jubelfeest „ 
Dien hoogtijd: niet gedeeld, 


Eén echrer;“-fchoon hij -’t--volk bemint; 
Ontwijkt het vreugdgewoel ; 

En “blĳft- een prooi---van „boez@mfimart. 7 
En kwellend , zielsgevoel. : 


Eén echter vliedt: in eenzaamheid 
Der burg’ren. trouwbetoon, 

Wies--mag hij--wezen ? ==. Hollands Graaf „_ 
Des Tweeden WILLEMS « ZOON, 


Wat baat--hem- uitgeftrekter macht en 
Vermeerd'ring van, gebied? 

Wat , hooger leen en „heergewaad-? 
Hij acht dien voorfpoed niete 


Wat 


EERSTE RRIJGSTOCHT. 27 


Wat baat heme"’t juichen van zijn: volk, 
Dat. hem als winnaar groet ? 

Wat Kennemer- en Waterland ,_ 

___ Geketend aan “zijn” woet?® 


Der. Friezen ftraf , hoe ftreng: en fel, 
Heeft rLOoRIs niet voldaan : | 

Om ’s vaders lijk, en niet om wraak ,. 
Schoot. hij de rusting aan, 


Het “denkbeeld aan “dat Koningslijk 
Zweeft „altijd „voor zijn’ … geest , 
Ontrust en plaagt hem ‚dag. en nacht 

Op jachtpartij en feest. 


Een trouwe ftoet heeft zonder vrucht 
_ Westfriesland doorgezocht «_ 

En hem. gefchenken uitgeloofd, 
Die ’t graf ontdekken mocht. 


Vergeefs werd, ieder ondervraagd, _ 
Waar ’t kil gebeente rust : 

Van ’s Konings: droeve grafplaats, zijn 
De Friezen onbewust. Â 


De Graaf „ gefolterd door zijn leed, 
Nerkwijnt in bitt'ren rouw, 

Dat kij den plicht niet kan voldoen, 
Dien hij vervullen woù. 


v.D 2 T Die 


Bo Ur GRAAF © FLORIS” 


„Dies rouw groeit - dant want “'s vaders * fchim 
Vergunt hem rust noch vreê ; 

Maar toont, zich in het flapensuur 
Aan ’s Graven legerfteê.; 


Bebloed:p misvormd-sen aak’lig” “bleek „ 
___Van alle” pracht “ ontdaan „ 

Ziet rLoRIs elke middernacht 
Het fpookfel voor zich ftaan, 


« Is vfücht'loos of” de jong”ling fchreit:, 
De ‘handen angftig wringt, 

En, dóor een’ vlótte hoop bezield, 
Den geest‘tot fprekén dringt. 


Het wreed verfchijnfel antwoordt niet, 
Dan met een naar gezucht: 

En lost , als hij ’ omhelzen’ wil, 
Zich op in dunne lucht, 


Eens had ‘het ‘flaatsbelang den vorst 
In: Alkmaars wal vereischt, 

Met heel ‘zijn graafliĳk hofgezin 
Was hij daarheen gereisd, 


Hij “had , ‘vermoeid van *%” rijksbeftier 
En van den verren tocht, 
De rust, die hem zoo lang ontvlood, 

Op 't donzig bed “gezocht. 


sid pt e L Moen 


EERSTE -KRIJGSTOCHT, 


„281 


Reeds. look een” zachte fluim’ting, 't‚‚o0g , 


Weldadig mneêrgedaald 


Wanneer „het, fpook den. jong ling wekt, 


En, ’t machtbezoek. nerhaalt. 


_ Nu ‚echter zag. de  vorftenfchim 
Min treurig, dan voorheen, 


En fprak voor,’t eerst: „‚ waak, op, mijn zoon ! 


„Het oogenblik verfcheen. 


ve Verfchriklijk. is „uws. vaders lot: 4 
„ Mijn’ ziel lijdt. hellepijn ; 

„ Dan gij ‚mijn FLORdS „ gij alleen, 
„ Gij. kunt mijn redder zijn, 


„ Weet , dat ik in den fulferpoel 

„De lout’ring door moet. ftaan, 

de oe „dat door u den kinderplicht 
„ Volkomen is voldaan. _ 


„ Tot dat de lijkdienstplechtigheên 
_„ Behoorlijk zijn. verricht , 
„En mijn beklagenswaard gebeent’ 

„In heilige aarde ligt. 


„Ga, fpoed u naar Hoogwoude heen: 
„ Daar dolf men, wreed, en. laf, 


Ek Mij in eene ongewijde , fte& 
» Een onaanzienlijk graf. 


T 2 


ss De 


28e EROGRAAFT Er ORF 


5, 'De  bóoswicht , “die ni had” erkend, 
En vechter: dorst’“ verflaan 3 °° 

„5 Töön' szeif “u, “bij zijn” jongften * fnik, 
> Mijn” vloekb’re ‘rustplaats “aan,” 


‚‚ Hem zi zij kennen’ aan mijn bloed , 
‚‚ Dat ‘hij vergoten heeft wke 

» En onùitwischbaar voor” altijd 
1, -Op "€ fchendig aanzicht kleeft: - 


„Dan oort daar krast de wakk’re ‘haan 
„En“ fpelt her dagend licht. 

Mijn tijd is “om: vaarwel: mijn zoon; 
„ Gedenk ‘aan ‘ewen plicht” 


\ 


Dus prak het f{pookfel, en verdween, * 
| Verbijsterd en ontfteld dh 
Is FLORIS - uit de bange koets , 
De flaapzaal uitgefneld. 


„‚ Waakt op, mijn vlugge paadjes, op! 
(Dus wordt zijn’ ftem gehoord) 

9 Mijn paadjes ! knapen ! op! waakt op ! 
„, Wat fammelt gij? maakt voort! — 


de Brengt mj den lichtften wapendosch „ 
„En langt mij %t oprlogszwaard; 

» Mijn ruiters! opt! wij gaan ter jacht! 
„ Men zâdel’ * fnelfte paard,” 


4 Des 


EERSTE! OKRIJG STOCH Te 283- 


Des Graven «last is» naauw-; verftaan j… / 
OF. dadelijk iwerinidaerzhon ke s0° 

De kleppers flampvoet aan „de poort, sho 
En briescht „van ongeduld. k 


De Graaf -flijgt „op 3 de-hofftoet meê z 
Hij rents-en vijlt» hen. voor 3» 

' voGeeù “hunner die--hem , volgen, kan | U 

Op ’t aangewezen ‚fpoor. » 


De * Gräâf “wliegt’ voort,‘ door dik en -dun, 
Hen aften \wer “vooruit; 
Geen -hêuvelkling- noch kreupelbosch „ 
Geên’ “water “dat ‘hem fluit, > vo 


Vergeefs" jaagt “hem de hofftoet na, « 
Verlegen en ontftelds | 
De Graaf is, hoe men fpoeden “moog’,: 
Aan aller oog ont{neld, — 


Ed 
1 


HI. 


_Naauw- bracht de blonde dageraad 
De morgenfcheem’ring aan, 

Nog was uit Flevoos waterplas 
De zon niet opgegaan. 


T 3 Ks. Wan. 


284 ICRMAP PLO RISC 77 7 


Wanneer «des Graver: arendsoog «vo vol 
_ In * uitgeftrekt verfchiet 
Door veheenddamp en nevel. heen 

“ Hoogwoudes toren ziet. 


Zijn: boezem  fchokt op dat “gezichts” 
Zijn oog fchiet enkel wvuure: 

„„ Voort f fpoed wu, (zegt hij) o mijn <fos ! 
„Al valt -de- weg “t zuurn … 


‚1 Kom ! ‚fpoed ‚u! haast, ut‚:-wakker dier, ! 
» Uw’ arbeid; wordt „beloonde „…r: 

‚, Een „dubbel. voeder wacht. op u: , 
Zoo ’t- eind mijn „opzet -kroont.” 


Zoo moedigt hij zijn’ klepper aan 
Met afgebroken ftem 5 

Hefhaalde ‘vuist em fporenflag 

Geeft aan zijn: reden. klem, 


Het paard holt voort uit al zijn’ macht; 
Dan ach ! het kan niet meer! 

Het wankelt , ftruikelt , fuifebolt 
En zinkt aâmechtig neêr. 


De Graaf “ftiĳgt’ af #,; Een ‘watefdronk "7 
„, Waar’ hier gewis van nuts” 

Zoo fpreekt hij „ en ziet angftig® rond» 
Naar floot óf” waterput,” C 


Ver- 


EERSTE KRIJGSTOCHT. ä95 


Vergeefs : hij vindt hier. ‚put - noch. floot . 

Zoo ver zijn «oog zich » flrekt 5 
Eene oude ftulp “met «rieten dak rie 1 
Is al wat hij ontdekt. >’ 


Hij fpoedt “er -heen; klopt vaan, em roept, 
Van ongeduld > verteerd „ ti 

Dat op den weg “een ftervend ros 1 
Een’ „waterdronk ‘begeert, 


„‚ Ga j vreemd'liog !o(krijgt hij tot--befcheid) 
„, Verwacht geen? hulp -van mjs « 

…„ Geen’ -deefnis: huist in” deze: hut ; 
» Ga ‚"“vreemd'ling , ga voorbije - 


’k Heb: «nooït op: 't bloedig --oortogsveld 

5 Meêwarig « mij “getoond 35 14 | 

„ Bijr plondring”heb «ilk “vrouw „noch kind 
„> Noch oùderdom verfchóond, + 


‚, Eens bad me „gen held lin dijfsgen& 57 
hé Zijn’ ftem was …juiste-uw” fleme 

‚> Hij, boód ; mij: geld en-vadeldoma 7 
ò Mijn’: hand ontzielde--hems 


3 Wat ik: aan “menfchen: heb, ontzegd; _ 
‚, Bewijs, ik „aan ;geen: dier, 

‚> Dus vreemd’ling:; wie gij wezen moogt , 
‚> Verwijder ‚a ‚van -hier” 


T 4 Die 


286 TAGRAAFU FLORIS AIT 


Die ‘haatlijke y:vongastvrife:! taal +’ 
Ontzet; * verbaast »-den » vorste” 

Een felle--drifes-om zulk veen” hoon >” 
Doorblaakt zijn’ heldenborst, 


_e “Hij: bonst. ‘van “fpijt op” de “eeken” post #5 
En , telkens meer “verwoed, 
Ontbloot” hij--% - vreeslijk «zijdgeweer: 77 
De deur ligt-vaan zijn” voet. ° 


eoNw treedt de ‘huisman’ op ‘hem-aan #7 
Een: ongetemde ‘ Fries , 
Wier %” rosfe > hoofdhaar grof als “vlas; 
Tot op -de--fchoud’ren---wies, 


Een ‘raige ‘baard bedekt zijn’ “borst 5’. 
Zijn blik: is-fcheel ven —norsch:; … 
Zijn ‘zware ven {chier … ontblootte-leên::;” , 
Zijn grof: gefpierd ven forsch;,.: … 


Hij zwaait met ‘ijzerfterke vuist 
Een’ zwaren- goedendag; 
__Poch rFroris” vangt met kloek “beleid : … 
Op ‘breed ‘rapier den flag, ” » 


> Wat wil” dit, huisman 2” is” zijn’ “vraag. 
Pas ‘heeft’ hij’ die geuit , 2 Wol 

Of *’s vijands drieste oploopenheid” 
Is in haar’” vaart “geftuit, 7’ 


% Is 


N 
EERSTE) WRIJGSTOTC HT. 287 


„et Is Cwigdkms” (geese! duús gilt’ de-“Fries , 
Met doodverw op % “gelaat „ nd 

Terwijl’ hij “* - moordend’® wapentuig > 
Der hand ontvallen ‘laars 


rag 


En rroris leest in de eigen -{toud «*_ 
Op. ’t ‘grijnzend aangezicht > 

Den bloedviek”; “die” van Koningsmoord … 
Den onverlaât «beticht, gibsos 0 


De moorder waande : in Hollands Graaf e - 
In majesteit vari leest”, | 
In: ftem zijn’ vader «zoo gelijk, is 
Te aanfchouwen - ’s- Konings geest. 


‘ Verwilderd fpringt- hij: uit dè: hut ; 
En rent “door *%- haäkbosch: heen 5 

De jong'ling volgt met rasfen fpoed 
En blank geweer zijn: fchreên, … 


De huisman ziet. niet eenmaal om,’ 
Maar ijlt, van angst gefpoord 

„En van -verftand geheel beroofd, 
Geftadig verder voort. 


Hij naakt ín 't eind. eene open: fteê : ? 
Een naar- en. week moeras, 

Waar niet ‘dan «vorsch en. paddeftoel , 
Geen’ bloemste vinden was, 


Daar 


288 TI GRAAF FLORIS 


„Daar. ftaakt de Fries. zijn’, fnellen „draf, 
En flaat op «eenmaal, fil, … 

Bevangen; door, een’ doodfchen -fchrik 
En huiv’ringvollen gril. 


„Dan , Hollands. Graaf is hem nabij _ 
Die ’t wreekend ftaal- werheft „ 

En: door de ruige. vlechten heen 
Des ondiers Schedel treft. 


De:-booswicht -ftort . met naren kreet 
Zieltogend neêr, in't fliĳk, 

Den helvorst werd de ziel ten deel, 
Den „wormen. ’t… bloedig lijk. 


» God, dof ‚dus, roept de jong'ling, uit: 
s, De moorder heeft. zijn’ ftraf | 

> Gewroken - is mijns. vaders dood! 
„‚ En hier ,- hier. is, zijn graf U* 


Nu bezigt hij als fchop of fpâ 
Het fnijdend -oorlogszwaard , | 

En graaft «en wroet” in ’t week moeras, 
Dat wiLLeMs. rif , bewaart, 


Hij fpit en woelt , tot dat zijn ftaal 
Op harde beenders ftoot, 

Zijn’. vlijt groeit »aan; en’ Vorstenrif 
Ligt voor zijne oogen bloot. 


Den 


EERSTE KRIJGSTOCHT, «289 


Een tranenvloed van finart … en “vreugd 
Vliet langs zijn’ kaken neêr 5 

Hij drukt” het kil- geraamte aan 'e hart 
En kust het keer op keere 


En ‚ în dat treffend oogenblik 


Verfchijnt zijn trouwe. ftoet , 
Die , met een’ dankbren vreugdenkreet, 
Zijn’ eed’len Meester groet, 


Zij vonden ’t ftervend paard «op “weg; 
En, van *t gezicht ontfteld,- 

Waande elk van hen ,’ dar Hollands Graaf 
„Door moorders. werd geveld, 


Dan , rFroris toont hun ?’% vorftenlijk , 
Terwijl zijn blijde mond 

Hun ’s Hemels eeuwig wijs beftier, 
En ’s moorders ftraf verkondt, . 


En rroris vouwt de handen faam’ 
En knielt aanbiddend neér, 
En al de hofftoet knielt met hem 
En looft den Hemelheer, 


Nu voert: men , met gepasten tred 
En ongedekte kruin 

Het overfchot des braven Helds 
Naar Alkmaars zandig duin. 


Men 


\ 


200 GRAAF FLORISSEERSTE KRIJGSTOCHT. 


3 Men fpoelt «het: af © met» heilig: vmat” (9 
Van’ alleszonreine fimet,svvi 417 
En “ftelt hee voor elks oog ten. toon 
Op * -vorst’lijk vftaatfiebed, 


De mis, tot rust» ván ’s Koning „ziel „” 
Klinkt, dag aan dag «in: ’t koor. . 

De sboerpsalm ftijgt naar hooger trans — 
En knalt de -heem’len: door, * 


En „vna rde ‘vaste «en plegtigheên , 
Verzelt „men ’t lijkgebeent’ 


‘Naar Middelburgs. vermaarde „vest, 
En richt hem ’ grafgefteent’, 


Ka 


October 1825. _- 


L 


WIJSBEGEERTE pes LEVENS. 


VD Vv 


TITUS POMPONIUS ATTICUS, 
ALS BURGER BESCHOUWD; 
b or. 4. SIEWERTSZ VAN REESENA, 


r 


‚ Advocaat tte Rotterdam (*). 


He zijn miet altoos de uitftekendfte mannen 
geweest „ die het meest zijn vermaard geworden 
door de toejuiching der menfchen; het waren niet 
altoos de lofwaardigfte daden , welke de bewondering 
opwekten, die eeuwen lang de harten van tijdge= 
nooten en-nageflachten hield opgetogen; het waren 
dan ook niet altoos de fchitterendfte vertooningen van 
grootheid welke bij eenen wijzen en regtfchapen 
man voor de echtfte blijken van hare zuiverheid 
gelden mogten. 8 
Boven allen peil is’ dikwerf de waarde verheven 
van den doorluchtigen krijgsheld ; die voor de rede 
ding van zijn vaderlând geene gevaren ontzag, zijn 
leven prijs gaf, den dood der eere verwierf; van 
Ee | den 
(*) Voorgelezen in Beh jare 1812. | 
| V 2 


294 TITUS POMPONIUS ATTICUS, 


den verheven ftaatsman, die, in de ‚ oogenblikken 
van het dringendfte gevaar, met eene vaste hand 
het roer te houden wist, en de ranke kiel , midden 
door de branding henen, in eene veilige haven be- 
landen deed, Dankbaar klopten de härten der ge- 
redde landgenooten 3 hoog klonken de liederen der 
gewijde dichteren, en op onwankelbare zuilen werd 
de roem des grooten mans voor het oog der wereld 
gevestigd! — En wie. ook, M, H! die gevoel heeft 
vóor het eerwáardige dêr zelfsverloochening , welke 
in dien moed gelegen was, wie, die een danke 
baar gemoed met zich. omdraagt,en- het vaderland 
lief heeft, kan zijne deelneming weigeren aan die 
groote voorbeelden van menfchelijke- verhevenheid ? 


Wie „ die de gruweldaden der ftoutheid en de 
flinkschheden.. der  valfche. ftaatkunde immer in de 


zwarte rol der gefchiedenis heeft gelezen , verpoost 
zich niet gaarne bij die enkele trekken van wezenlijke 
verdienfte „ welke des te meer uitblinken naarmate 
zij fpaarzamer zich vertoonen ? 

Maar wat dunkt u, M. H? wendt zich niet 
onder die wezenlijk verdiende erkentenis, bij een 
dieper inzigt, der zake, van. lieverlede eene. nafpo- 
ring der oorzaken, die den krijgsheld en den ftaats- 
man bewogen hebben, om zich in die gevaarlijke 
loopbaan te wagen, welke niet dan dood-en-ver- 
derf fcheen te beloven? — Is het niet „ als vof 
eene geheimd ftem uit ons binnenfte oprijst, en ons 
iets, dat als eerzucht klinkt, toefluistert? — Zien 
wij. niet dien geheimen fleutel van zoo vele raadfelen , 
het eigenbelang, voor ons liggen? — Hooren wij 

den 


ALS BURGER BESCHOUWD. 205 


den kreet van partijfchap niet uit het duister opkomen? 
— Brengt niet een blik in de toedragt van vele 
lotgevallen ons alle de wonderen des toevals voor 
het oog, door welken zoo vele verdienften van 
anderen, zoo vele’ onbeduidende oorzaken van gee 
wigtige gevolgen „zoo vele bĳjeenvoegingen van 
gewone werktuigen , te zamen eene tooverachtige 
gedaante aannemen „ en met de verwonderlijkfte eene 
zijdigheid aan den. gelukkigen lieveling des roems 
als zoo vele cijnfen zijner graotheid worden aange 
bragt? — Keeren wij dan van den zwijmelzang der 
lofliederen terug tot de “wezenlijke waarde van zoo 
vele geptezené- mannen „ van zoo vele geroemde 
daden, wat is het dan dat aan ons hart eene duure 
zame achting kan inboezemen? — IS het dan die 
eerzucht / dat eigenbelang , die partijfchap , dat toe= 
val? — Of fchudáen wij alles, wat aan hen te wij- 
ten is, af, als onwaardige pronkgewaden, en vers 
heffen wij flechts den -lof van hem en van die da« 
den , welke door hunne eigen kracht en groote 
heid de zaak der deugd en der regtvaardigheid be= 

vorderden? | 
Zoo zeker als deze overtuiging mij bezielt, zoo 
zeker is het echter ook, dat meestal de deugd en 
de regtvaardigheid, welke niet van zoo geruchtmas= 
kende omftandigheden vergezeld zijn, ook onopge= 
merkt en ongeprezen voorbijgaan. In den ftillen 
kring „der huisfelijke. bezigheden worden dikwijls 
deugden geoefend , waarvan eene enkele méér waardig 
is dan alle de’ zegepralen des beroemdften veld- 
peen de fchijnbare werkeloosheid van den’ wezen-= 
V3 lijs 


296 TITUS POMPONLUS ATTICUS; 


lijken vaderlander is dikwijls honderdvoudig meerder 
waard dan de ftoutfte onderneming des gelukkigen 
__muitelings. Ja, wat zegge ik? — geene grootheid 
kan welligt in wezenlijke zuiverheid die evenaren 
van den braven man die: zich als vreemdeling. van 
alle burgerlijke partiĳfchap en alleen als dienaar van 
de magt der deugd en. regtvaardigheid gedraagt. — 
Maar zelden’ wordt voor hem het loflied: aangeheven 
zelden zijne verdienfte erkend, 

Dikwijls, M. HE hielden deze overdenkingen mij 
bezig, als ik, onder zoo: vele;helden van Romess 
het oog mogt vestigen op den vreedzamen tijdge= 
noot der geweldigfte burgertwisten, op. T. POMPO= 
NIUS ATTICUS: op hem, die door zijne geboorte 
zijne rijkdommen > Zijnen. invloed „ en-vooral door 
zijnen uitftekenden geest en welfprekendheid geboren 
fcheen, om aan de beroeringen van zijnen tijd het 
vermogendf{te aandeel te nemen; ja, welligt alle de 
hoofden der tweedragt te onderwerpen; en in zicht 
den grootften der Romeinen te doen eerbiedigen; 
maar die integendeel alle de lokäzen “der wereld= 
fche grootheid te ontvlugten, en in een vreedzaam 
leven zijne ware grootheid-te behouden. wist; die 
in de flilte des ambteloozen levens, zich met het 
beoefenen van alle burgerlijke deugden bezig hield, 
en niet gezien werd onder zoo vele hooggefchoten 
ftarren van zijnen tĳd die de--hoogfte deugd en 
regtfchapenheid bezat, en geene van-die zwakheden. 
der eerzucht, welke zelfs de edelfte zielen doen af= 
dwalen van het echte fpoor der. wijsheids Maar 
toen ik: nu, M,‚ Ht! de eer te verdienen had van! 

nk he- 


ALS BURGER BESCHOUWD” 897 


heden. voor ulieden ‘het woord te voerên5 toen ik 
roiidzag in den grooten rei van wetenswaardige zan 
ken, welke de herinnering vân het gebeurde, de 
nafporing van het onzigtbare „ en de opmerking van 
het tegenwoordig oogenblik, om ons henen verzä- 
melen5 toen. ik bedacht wat-nuttig voor onzé 
geméenfchappelijke” overdenking kon “zijn, toen 
meende ik, M.- H! in dat gedrag van PomvPoNtus 
ATTICUS, éen zoò rijk en keurig fchilderij van men= 
fchelijke grootheid-te zien, dat ik geenen man meer 
lofwaardig » geen bedrijf meer prijsfelijk , geen on= 
derwerp 'méêr onzer aller aandacht waardig KOR 
achten ! | di 

Ik zal het wagen, M. H! dezen indruk te vol- 
gen3 ik zal beproeven, of gij dien” met mij deelen 
zult; ik zal van uwe uitfpraak de beflisfing ver. 
wachten , of welligt eene te groote vooringeno- 
menheid miet de waarde der onopgefmukte deugd 
mij hebbe weggefleept , dan of het oordeel der 
wijsheid zich hier met den aandrang van het gewoel 
zal vereenigen, om de uitnemende waarde van den 
vreedzamen burger, in ATTIcus, te verkondigen. 
Ik’ zal- hem u voorftèllen , gelijk hij wass en zoo 
gij ‘daar bij de trekken herkent, met welke hem 
zijn levensbefchrijver fchildert , dan zal derzelver 
keurigheid u zeker nog eenige fchadeloosftelling 
geven , wanneet gij ook var jn oordeel over hem 
he verfchillen. 


… De magt en de neerndpb van het gemeené- 
“best waren tet’ top geftegen, De groote wedftrijd 
| V 4 use 


298 TITUS POMPONIUS ATTICUS, 


, 


tusfchen „Rome «en „Karthago , was ‚ beflist. Op 
weinige «landftreken. na was,de geheele. bekende 
wereld onderworpen. De wetenfchappen „ welke 
den vrede. beminnen „ begonnen te ontluiken; het 
gezegend Griekenland leenderzijne fchatten- aan de 
weetgierigheid der Romeinfche jeugd ;-eene nieuwe 
zon. ging op voor de,groote wereldftad „en ‚bee 
loofde eenen verrukkelijken dag. Lucius TORQUA= 
TUS, de jonge MARIUS „ MARCUS CICERO, QUINTUS 
HORTENSIUS ; vormden eenen bekoorlijken kring van 
beminnelijke kinderen, wier uitftekende gaven het 
hart hunner ouderen. verrukten , wier onderlinge 
vriendfchap hunne harten. voor de toekomst vere 
bond, wier uitnemende geestvermogens. de. voor- 
boden fchenen te zijn" van die grootheid ; welke 
eenmaal de. bewondering. van alle nageflachten zou 
tot zich trekken. … 

Maar boven. hen allen zag men hunnen leerge- 
noot, den jeugdigen ATTIcus, uitblinken. 

Uit een der oudfte geflachten van Rome, in ride 
derlijken ftand en van eenen rijken vader. geboren, 
was hem het nog grootere geluk te beurt gevallen , 
dat die vader ook van een minzaam karakter, en een 
uitnemend: beminnaar der letteren was. Van. zijne 
eerfte jeugd af werd deze zin in hem overgeftort „ 
en hij werd in alle takken van wetenfchap” onder- 
rigt, voor welke zijne jaren hem vatbaar maakten. 
Daarnevens had de natuur zelve hem tot den lieve- 
ling der wetenfchappen gevormd, en hem, bij eene 
uitftekende vlugheid: van. bevatting „ ook zulk. eene 
mitnemende. vaardigheid. en. aangenaamheid. van ‚uit 

bh fpraak 


ALS BURGER BESCHOUWD, 299 


{praak gegeven; dat hij in deze beide deelen alle 
zijne gelijken overtrof, Hij. ontftak dan ook boven 
allen hunnen naijver en weetlust; maar wat meer 
is, zijne zachtgeaardheid en beminnelijkheid were 
bonden hen met zoo teedere vriendfchap aan hem ; 
dat hunne liefde nog hunnen naïöver overtrof. 

In zulk eenen gelukkigen {tand geboren: en opges 

voed met hen , die daarna de eerfte ftaatsmannen. 
en redenaren. van hunnen, ja van alle tijden zijn 
geworden „ zoude zeker pomrPoNtus nevens hen tot 
het beftuur-der openlijke zaken zijn opgeklommen, 
wanneer hij niet zelf opzettelijk zich daarvan had 
onthouden. Geen hunner was van zijnen rang; 
geen. hunnêr hem. in rijkdom” gelijk; geen hun= 
ner overtrof hem in die beminnelijke-voorregten 
van voorkomende vriendelijkheid. en innemende 
fprake „ door welke zich de menigte laat wegvoeren , 
of in dien overvloed van wetenfchap , door welken 
de geest eenes enkelen geheele fcharen van men-= 
fchen aan zijne uitfpraken onderwerpen kan. Nies 
mand was meer dan hij tot regent eens vrijen 
volks geboren: Rome fcheen op hem te wachten , 
om de vruchten harer overwinningen te fmaken. 
_ Maar, ik behoeve het voor u, M. H! niet uit 
de gefchiedenis op té delven, dat meermalen de 
burgers van een gemeenebest „ hetwelk: alle bron- 
nen «van innerlijke en uiterlijke „welvaart in zich 
bevatte „ zelve den fchat verwoest hebben , die met 
zoo vele zorgen verkregen en met zoo veel bloed 
betaald was. : Ee 

Rome had zich vrijgemaakt van de magt der koe 

Vs nin. 


300 TETUS -POMPONIUS ATTICUS, 


ningen, maar flechts den naam - van hunne heers 
fchappij verlorenis. ‘Het zag den eenen vermetelen 


na den anderen het oppérgezag aangrijpen , en zich 


door aanval en wederftand geweldiglijk ontrust. De 
overheerfching der Edelen maakte telkens den’ overe 
moed. van het volk: gaande ; de muiterij deed hets 
zelve regten winnen, welke de listen der grooten 
weder wisten te verlammen; eindelijk was het Tris 
bunaatfchap bepaald , het bolwerk wan de vrijheid 
des volks, maar tevéns de gevaarlijkfte magt in de 
handen: eenes eerzuchtigen,” Sints dien tijd waren 


de. verdeeldheden eerder aangegroeid dan vèrmin= 


derd. De geboorte ván PomPoNIUS volgde kort op 
eene der: geweldigften. Nog was de herinnering 
levendig van” de ftoutheid der beide GRACCHEN 5 
nog waren de laatfte fporen van hunnen opftand 
niet verdwenen ; nog fcheen men in de gefprekken 
der burgers den weergalm van den kreet des ge« 
fmoorden burgerkrijgs te hooren. 

De fchijnbare rust, in welke zich het gemeene. 
best” inwendig bevond in de eerfte levensjaren en 
jongelingfchap van ATTicus, was dan ook eer eene 
verpozing dan een eindperk van de beroeringen. 
De ‘brandftoffen lagen te fmeulen onder de asfche , 
om op de eerfte aanblazing met des te meer gek 
weld te ontvlammen, @n fchrik en verwoesting te 
werfpreidene Het teed dan ook niet lang , of per- 
foonlijke ijverzucht voegde zich bij de algemeene 
partijdigheid, om eenen burgeroorlog te ontfteken, 
welke in wreedheden en gruwelen alle de voren 
moest ‘overtreffen. — | 


Mn Ik 


_ 


) 


ALS -BURGER”BESCHOUWDs zor 


Ik behoef u die, M.-H! niet in het breede te 
ontvouwen. Gij weet het, hoe de burgerlijke MA» 
Rius en de ridderlijke syrrA zich beide ten hoog- 
ften bĳ het vaderland. hadden « verdiend gemaakt» 
maar dôor cenên «ohzaligen: naijver werden: gefchein 
den 5 gij weet het; hoe die naijver uitbarstte „toen 
MARIUS het: bevel over den Mithridatifchén oorlog, 
dat reeds «aan syLLA was opgedragen, door tus- 
fchenkomst. van -den volkstribuun. suuprcius aan 
zich wist te-doen-toewijzen 5 gij weet, hoe sYLLA, 
op dien geweldigen aanflag smet zijne legérbenden 
naar de ftad gefneld, den’ Tribuun te dooden, 
‘MARIUS te overwinnen, de geweldigfte flagting onder 
deszelfs aanhang aan te rigten wist5 en hoe CINNA 
en MARIUS het jaar daarna: weder van-hunnen kant de 
ftad vermeesterden , en geen einde maakten aan den 
moord hunner vijanden. Gij weet het „hoe syLLa 
weder „na. den dood van marius, deszelfs vol 
gelingen verflagen, den jongen MARIUS ;> Conful 
van. Rome, verbannen, en van zijne Overwin= 
ning het fchandelijkfte misbruik gemaakt heeft door 
het plegen der uitgezochtfte wreedheden , en’ het 
verdelgen en berooven zijner vijanden , en van 
hunne eigendommen. Alle de ĳĳsfelijkheden des bur» 
gerkrijgs. beftormden de „meesteres der wereld met 
hare verfchrikkingen 3 de woede der onzinnigfte twee= 
dragt kweekte en onderhield: den verhitten moord- 
lusts nergens was rust;-nergens veiligheid „ nergens 
eenig overblijffel van eendragt te vinden; het ge- 
heele volk was verdeeld in twee vijandelijke legers, 


aan welker verbittering zich niemand kon, onttrek» 
kene 


302 TITUS POMPONIUS ATTICUS, 


ken. Vredelievendheid was eene misdaad, onparttij= , 
digheid de leuze des;doods. 

Arricuss de bloedverwant ‘van suLPICIUS, was 
onder allen aan -het eerfte gevaar blootgefteld: zijne 
betrekking tot” dezen: aanvoerder “der « volkspartij , 
en zijne vriendfchap met’ den jongen maRIUSs fche-e 
nen hem tot deze zijde op te eisfchens- zijne gee 
-boorte vorderde hem aan den kant der Patriciërs. 
Maar ATrTicus, M. H! was de-eenige „ voor wien 
het bewaard. bleef geene partij tevkiezen. » Midden 
onder die geweldige beroeringen bleef hij, als eene 
onbewegelijke “rots in het midden. der. bruifende 
golven; zijn eigen meester, en weigerde zoo wel 
der eene, als der andere partij alle deelneming aan 
hunne ontwerpens De zachtheid van  zijnen- vree 
delievenden aard was door het beoefenen der wee 
tenfchappen verfterkt, en had zich tot eene wijs- 
heid des levens gevormd, welke. den jeugdigen 
. man eene bedaardheid en gelatenheid deed oefenen, 
die de doldriftigheid der ervarene grijzen had moe= 
ten” befchamen. … Met haar beftreed hij, zoo lang 
hij kon „de aanzoeken en verwiĳjtingen der ijverige 
aanhangers van beide partijen „ en. bleef der men- 
fchelijkheid getrouw 5 zij deed hem de hevigheid 
van den jongen MARIUS vermijden „ maar weder- 
hield hem echter niet om denzelven, toen hij ges 
bannen. werd, de handsen de krachtdadigfte hulp 
te-leenen5 zij hield hem tegen allen beftand , — 
tot dat, na den moord van suLpicius , de verdeeld- 
heid der gemoederen hem niët langer wilde toe= 
Staan’ zijne rede te volgen, maar baldadig” bijs 

od ftand 


ALS BURGER BESCHOUWD: 303 


ftand van hem aféischte, «Toen ontweek hij het 
tooneel der toomelooze burgertwisten- naar het ge= 
letterd Athene, en- bragt-derwaards met zijne ziele- 
rust een groot gedeelte zijner bezittingen over. 

Zijn leven te Athene was een zegen voor dezen 
ftaat , een voorbeeld van burgerlijke deugd , een 
doorloopend tafereel van menschlieveridheid en van 
echte vaderlandsliefde ! 

Met zijnen rijkdom onderfteunde hij menigmalen 
de “openlijke fchatkist zonder eenige renten te ge- 
nieten, Dikwijls deed. hìj ook uitdeelingen van 
koren aan de behoeftigen. « Met welwillendheid 
zorgde hij voor hunne openlijke belangen , zoo diks 
wijls als raad of daad van hem werd afgevraagd; 
zijne befchaafdheid, zijne goedheid, zijne wijsheid, 
wonnen hem de harten van allen; den geringften 
fcheen hĳ gelijk te zijn, den voornaamften te eve 
naren : overal kwam hem de liefde des volks te 
gemoet; en ftrekte ten zegel aan zijne beminnens-. 
waardigheid. =— Want. welk een beter en geldiger 
bewijs, M. H! kon daarvan toch gevonden wor= 
den, dan dat hij bĳ een volk, zoo trotsch op zijne 
oudheid en befchaafdheid, en hetwelk alle de an= 
deren in wetenfchap overtrof, boven alle burgers 
„werd hooggefchat, ja van hunne vereering den 
naam van Athener verkreeg ? 

Intusfchen vergat hij zijne vrienden niet, welke, 
naar hunne denkwijze. het vaderland behartigende , 
daardoor in nood of dijden geraakten, Zoo heeft 
hij aan den moedigen beftrijder der -Catilinarifche 
zamenzwering, aan den.grooten cicerRo, met wien 


hij 


304 _TITUS POMPONIUSATTICUS, 


hij ene onafgebroken briefwisfcling hield , de 
krachtdadigfte ‘hulp „ de inilddadigfte onderfteuning 
gefchonken „-toen deze genoodzaakt was het geredde 
vaderland. te ontvlugten. 
„Maar boven alles bleef ‘hem dat vaderland heilig. 
Standvastig weigerde hij de zeldzameveer , welke 
hem de Atheners, bij zoo vele openlijke blijken van 
achting, geftadig wilden opdringen, om burger van 
Athene te worden. ” Altijd hield hij het voor het 
eerfte gefchenk der “fortuin , dat hij in die ftad 

geboren «was, in welke het, gebied der wereld 
huisvestte 3 altijd bleef hij dien zetel beminnen, 
aan welks voeten zijne jeugd ontloken was, welke 
hem aan de borst zijner zoo zeer door hem gelief= 
de moeder, aan de hand zijns geachten vaders had 
zien opgroeĳĳen 3 altijd bleef het zijn roem, daar 
nog te huis te behooren, waar hij het eerfte dag- 
licht gezien. had. Maar echter kon ook geen afe 
ftand den aard zijner genegenheid veranderen. Toen 
SYLLA, terugkeerend uit Zziën, in dthene kwam, 
en door den omgang met POMPONIUS-. zoo zeer werd 
bekoord, dat hij met alle magt van overredifg aan= 
drong, om met hem in Jtaliën terug te keeren, 
wat meent gij, M. H! dat zijn antwoord was? — 
Hij, die den volksgezinden aanhang niet had willen 
bĳĳftaan, gaf hĳĳ zich aan «den vleijenden toon van 
het zegevierend hoofd der Patriciërs over ? ‚Neen „’ 

antwoordde hĳj, „ nimmer zal ik mij tegen hen 

‚ taten geleiden , welke ik verlaten heb, om niet 

sy tegen u de wapenen op te’ vatten.” Zoo leef. 


de. hij weldadig,» bemind, maar tevens ftandvas- 
| tig, 


ALS BURGER BESCHOUWD.! 305 


fig, aan zijne beginfelen getrouw ; tot dat einde- 
lijk de vrede des vaderlands eenigermate: herfteld 
fcheen te zijn. Marrusvwas reeds lang door syLLA 
in het graf gevolgd, in hetwelk hunne ijdele eerzucht 
naast de fchamelheid. van- den-geringften- hunner 
flaven was verdwenen. ‘CESAR en POMPEJUS- vers 
weerden den ftaat van: buiten, welke-door. den 
fchranderen crcero van binnen bewaakt werd toen 
ATTicus niet langer de: begeerte kon wederftaan , 
om, tot de vaderlijke haardftede terug te keeren. 
De- zekerheid daarvan was eene algemeene rouw- 
marè voor de burgerij van Athene, Zijn vertrek 
werd -door een algemeen geleide onder tranen en 
weeklagten gevierd; . maar toen ook, Ms, H! kon 
hij afwezende niet langer beletten-„-hetgeen hij bij 
zijne tegenwoordigheid zoo menigmalen met moeite 
had tegengehouden; toen moest hij hunner liefde 
toelaten , hem hare hartelijkheid door de treffendfte 
blijken te betuigen: naauwlijks had hij den grond 
zijner vreemdelingfchap verlaten, of zijn ftandbeeld 
„werd op de pleinen van Athene opgerigt, onder 
het handgeklap eener algemêene vreugde „ onder de 
tranen eerier algemeene liefdevolle herinnering. 

‚Niemand was in vreedzame en nuttige beramine 
gen -zoo onvermoeid als de in Rome teruggekeer= 
de Arrreusy niemand was meer belangeloos, nie- 
mand - trouwhartiger. Altijd was hij aan de edelfte 
zijde, zonder zich aan de vloeden der burgerlijke 
twisten over te geven, omdat hij hen, dievzich 
daaraan waagden „ even. weinig hun eigen meester - 
vordeelde, als hen dic geflingerd worden door de 


baren der zee. 
Nim. 


306 TITUS POMPONIUS ATTICUS, 


„Nimmer trachtte «hij naar eerambten, tot welken 
hem de weg open ftond , overtuigd dat zij niet met 
eere konden:verkregen worden bĳ de zoo verre- 
gaande verfpillingen der kuiperij, noch met goeden 
uitflag waargenomen bij zulk eene bedorvenheid van 
„zeden, als toen het gemeenebest beheerschte. Nooit 
kocht hij eenig goed der verbannenen ; nimmer heeft 
hij iemand aangeklaagd, met niemand eenig Regts« 
geding gehad, Van de aan hem opgedragen waar- 
digheden van Prefect der Confuls en Praetoren heeft 
hij den naam aangenomen, zonder van dezelve 
eenig voordeel te trekken. Door dit alles won 
hij en behield ook de algemeene achting, wel 
ke vermeerderde, naarmate men overtuigd - werd, 
dat zijne handelwijze alleen aan zijne vaste begin= 
selen van pligt, niet aan hoop noch vrees was toe 
te fchrijven. Bekend als een gezworen vijand van 
alle. onwaarheid, welke hij nimmer zeide noch dul- 
den kon, als een heilig vereerder van zijn gegeven 
woord , als een getrouw volbrenger van allen door 
hem opgevatten arbeid, als de zorgvuldigfte bezor- 
ger van de belangen der beide cicero’s, van cATO;, 
van Q. MARIUS ; VAN HORTENSIUS , Van. AULUS 
ToRQUVATUS en- vele andere Romeinfche edelen, 
werd hĳ algemeen vereerd als degeen die, niet 
uit vadzigheid , maar uit overtuiging , zich van de 
openbare zaken onthouden had, Overal bleef zijne 
onwankelbare standvastigheid, zijne nimmer wijkende 
vriendelijkheid „ zijne teedere deelneming. hem de 
waarborg van eéns ieders genegénheid. Zijn moe 
derlijke oom , Qe CAECILIUS, van de ongemakke- 

- lijk= 


ALS BURGER BESCHOUWD. $o7 


lijkfte geaardheid, en wien niemand, kon verdragen , 
had hem zoo lief, dat hij hem alle zijne bezittin= 
gen fchonk; CICERO €En HORTENSIUS wedijverden 
om zijne vriendfchap meer nog dan- om de palm 
der welfprekendheid, en-hij was de band, die hen te 
zamenhield, welke- anders zoo gemakkelijk door nae 
ijver waren gefcheiden5 zijn huis was de verzamee 
ling van de uitftlekendfte vernuften, en te gelijk 
een tempel der matigheid, van den goeden fmaak 
en van huisfelijk geluk. Hij was de beminnelijkfte 
echtgenoot, de teederfte vader, En geen wonder, 
M. H! want de gefehiedenis ftelt. hem ook voor 
onze: oogen als den besten zoon, die in den ou 
derdom van zeven en zestig jaren bij het lijk zijner 
negentigjarige moeder zeggen kon,-dat hij nim» 
mer met haar verzoend was , en nimmer met zijne 
geliĳkjarige zuster in tweedragt was geweest, ten 
blijke dat er of tusfchen hen nimmer eenige twist 
geheerscht had, of dat zij elkander zóó lief hadden 
gehad , dat geen-toorn hunne eendragt had kune 
nen verftoren. 

Het zou ons te ver henen leiden, M., H! wane 
neer wij alle de verrigtingen van ATTIicus in hare 
bijzonderheden „wilden nagaan , welke verder van 
zijne. edele inborst de onloochenbaarfte bewijzen 
konden geven, Het was ons hoofddoel, hem als 
vreedzamen burger te befchouwen, en, offchoon 
het waar is, dat de eene deugd ten naauwften aan 
de andere is vermaagfchapt, en dat allen waarlijk 
flechts één tafereel vormen, dat van alle zijden het 
oog des aandachtigen tot zich trekt, zoo noodzaakt 

V.D. 9 X ons 


308 _TITUS BOMBÓNIUG ATTICUS, 


ofis toch dev éngte des tijds, om. het flaauwe’ licht 
onzer voorftelling altijd meer bepaal op die eene 
zijde te doen vallen. | 

Maar’, “wanneer wij “daartoe. nu verder gaan’ in 
het “leven van aTTicus, zoo vermenigvuldigen” de 
gelegenheden om hem: te bewonderen zoodanig , 
dat alleen -de ‘kortheid van een koel verhaal gefchike 
is, om“”aan “zijnen lof niet geheel te kort te doen. 
Geene praal van woorden komt den rĳkdom van 
Zijn gedrag nabij. | 

‚Reeds begon zijn levên ten avond te neigen; 
toen de” burgertwisten , welke ‘zijnen mannelijken 
ouderdom’ hádden ontrust, andermaal en met nog 
flerkeren aandrang ontvlamden. Moord en ‘verdel- 
ging zwierden wederom hunne zwarte vanen over 
- het naauwelijks adem fcheppende Gemeenebest. De 
éene partijfchap was nietin wezen, of zij werd door 
eene nog ftoutere verdreven, welke fpoedig voor 
ééne “andere plaats maakte, Verdeeldheden en zas 
menzweringen … volgden elkander-zoo fpoedig in 
wezen en in wreedheden op, dat het niemand aan 
eénig verdichtfel ontbrak om allen , welke hij haatte 
óf vreesde, te doen vallen en vermoorden. 
„Het was de ĳverzucht van CESAR En POMPEJUS , 
welke het tooneel van menfchelijke dwaasheid en 
Óndeugd opende. Nadat , door den dood van 
M. CRASsUS, het door hun gevormde Driemanfchap 
verbroken was, hetwelk alles naar zijnen zin be-= 
heerschte, en toen ,’door den döod van jurra, de 
dochter van cesar en echtgenoote van POMPEJUS; 


vn deze band: van vereeniging was verdwenen , 
toen 


ÂLs BuReER BäsenouwD. go9 
toén was niets meer in-fldat eene uitbarfting van 
hunnen naijver; of liever van hunnen nijd tégen te 
houden; -Pomerjus kor niemand nevens. zich s 
CESAR niemand-boven ‘zich dulden. De Senaat; 
welke in de magt van pomerjus was „gebood toen 
aan CESAR om binhen eenen- bepaalden tijd. zijn 
leger af te danken; op fltaffe van tot wijdnd dês vas 
derlands te worden verklaard. Crëar kwam’ met het - 
leger naar Rome, pomPejus en de Senaat vlugtten 
naar Griekenland. Spanje en. Griekenland waren 
weldra getuigen van de overmagt van CESAR 3 
welke ‘door den Pharfalifchen flag voor altoos bes 
flist werd: 

Maar giĳ weet het, Mi. H! dat de zegepraal 
van CESAR weldra door den opftand van BRUTUS 
en cassrus werd gevolgd, in welken die IES 
man verraderlijk werd omgebragts - 

Deze omkeering werd wederom welhaast vän eene 
andere gevolgd, AnToNrus , die de ambtgenoot van 
CESAR geweêst was, werd weldra om zijne heersche 
zucht voor vijand verklaard „ en fpoedig overwonnen. | 
Doch: CESAR OCTAVIANUS AuGusTus ef LEPIDUS 
voegden zich bij hem 3 deden BRUTUS en Cassius 
hunne heetfchappij met den dood bekoopens ver= 
meesterden het Gemeenebest, en vervulden het met 
den moofd en de vervolging der beste burgers , ont 
der welken de vriend van ATTICUS; M. CICERO 3 
altoos de gedenkwaärdigfte blijven zal. - 

Maar ook dit Driemanfchap werd alras doot 
verdeeldheid gefcheurd, en het Gemeenebest wedet 
door flag op flag van zijne eigene burgers gc= 

Xa teise 


310 TITUS POMPONIUS-ATTICUS, 


teisterd, totdat AueusTuss=alleen: het veld behield 5 
en al.het bloedvergieten om: dén naam-der:vrijheid ; 
maar» wezenlijk ‘om eigenbelangen- eerzucht „door 
zijne „alleenheerfching. werd ‘opgevolgd. 

„Het -fchijnt inden eerften „opflag ; ongeloofelijk , 
M: H! dat Ar rrcus. zich nu bij-alle deze gebeur- 
tenisfen „onzijdig „hebbe kunnen. houden. Bij. alle- 
moeijelijkheid toch ‚der ‚zaak zelve, kwam nu nog 
de vertrouwde vriendfchap met BRUTUS, den tegen- 
_ftander van +;CRSAR, met CICERO , den. doodvijand 
van ANTONIUS , met; zoo. vele anderen „ welke door 
den overwinnaar werdelgd werden; kwamen de nu 
zoo luide verwĳtingen der Grooten, dat hij weinig 
de flechte burgers fcheem te haten; kwam eindelijk 
het doodelijk ‘gevaar, waarin ‚hij meermalen was: 
deze allen vereenigden zich om. hem te dwingen, 
partij te kiezen. „Hij koos er geene. 

Ook -nu betoonde, hij-door de ftrengfte onzijdig- 
heid zijnen afkeer. van „deze burgertwisten; eenen 
afkeer „ welke hem bij allen had. moeten gehaat ma- 
ken.„ zoo niet de ftandvastige, grootheid van zijn 
karakter hun. den „diepften eerbied had ingeboe- 
zemd. n ( | ‘ aad: 

Want, .M. HL welverre dat dit gedrag aan laf: 
heid of. louter ftaatkundige voorzigtigheid- toe te 
fchrijven zoude geweest» zijn „ zoo. blonk integen- 
deel zijn moed-,onbeneveld uit, wanneer, de, zaak 
der menfchelijkheid- zijnen. bijftand, vorderde. Steeds 
was. hijvtaan;de zijde, niet” vam den, overwin- 
naar , maar van den onderdrukten; niet om door 


partijfchap.te kwetfen, maar, om. door weldadigheid 
| Ze 


ALS" BURGER ‘BESCHOUWD: « JIE 


zègen “te brengen 5’ altoos ging hij den baldadigen 
overmoed, waar het vereischt werd , te keer. 
Toen ‘BRUTUS ven cAsSstUS meesters waren s: wil 
den “fommigen eenen bijzonderen fchat voor „de 
moordenaren … van “CESAR …bijeengebragt — hebben, 
Men verlangde. daartoe de aanvoering van-ATTICUSs 
den vriend van BRUTUS. ‘Maar „neen !” antwoorde 
dè ‘hij! „zoo BruTUS ‘iets van. zijne rijkdommen 
„begeerde, kon hij, zoo vele zij waren, die ge- 
s‚’brúiken: maar nimmer zou hij over bloedgeld 
„ met-iemand fpreken, nöch zamenfpannen,” « 
Toen ‘intusfchen  ANTONrus 'eenigzins „magtigèr 
werd, en BRUTUS En CASSIUS in ballingfchap were 
den gezonden „ ftond hij den- vlugtenden BRUTUS 
bij met ‘eene aanzienlijke fomme, zonder echter 
ANTONIUS aant te hangen. Maar toen daarop: de 
zaak van ANTONIUS flechter begon te ftaan , €en 
iedereen denzelven' verliet en beleedigde; toen: het 
in het minfte niet te verwachten was’ dat hij den 
ftrijd als overwinnaar zou eindigen 3 toen de 
eigene vrienden ‘van ‘ANTONtus bereid waren zijne 
vrouw van alles te berooven , zijne kinderen. om 
te brengen, — toen ftond ATTICUS, vriend van 
CICERO, vriend van BRUTUS, vriend der vijanden 
van ANTONIUS,' hen. manmoedig, tegen, bleef in 
alles borg voor de. ongelukkige ruLvra, hielp haar 
met magt van geld, zonder handfchrift, zonder 
renten , — en toonde het door duizend bedrijven 
op de uitftekendfte wijze , dat hij niet de vriend 
der fortuin, maar de vriend der menfchen was. 
Deze zoo ftandvastige getrouwheid -aan zijne 
X 3 be= 


qI2 TITUS POMPONIUS/ATTICUS, 


beginfelen dwong den koenen: cesar den -diep- 
ften eerbied af, en noopte den onftuimigen AN+ 
TONIUS, gereed, bij zijne» overwinning „>> hem 
den dolk in het hart te doen ftooten „omi-niet alleen 
dezen vertrouwd{ten vriend zijnerrdoodvijandenste 
fparen, maar ook, hem ‘ten geválle;verfcheidehe 
zijner. vrienden. Zij-dêed hem eenen rang verwer 
ven in de” oogen van: het werbaasde Rome „ welke 
die der. wereldfche waardigheden. verre te boven 
gaat: dien van eene“ ongefchokte en onbefimette 
deugd, welke de aanlokfeten der eerzucht weet te 
verachten , waar de geftrengheid des pligtgebods 
die wraken mogt, maar die lijf en leven veil heeft, 
om zelfs die genen wel te doen, wan welkevzij 
het meest ín gevoelens verfchilt.» Als een befcherms 
god voor de ongelukkigen van alle ftanden en par- 
tijen. geleek hij het ware afbeeldfel der Voorzienige 
heid op aarde , door geenen hartstogt tot liefdé 
noch haat bewogen, afkeerig van twisten ‘tweees 
dragt, weldoende aan allen. | 

Hoe wenschte ik niet, MH! bij deze onvol- 
komene fchetfe nog te kunnen aanroeren „die mes 
nigvuldige blijken van edelmoedigheid, die trekken 
van wijsheid, die uitvloeifelen- eener groote ziel , 
welke ook het verhaal van zijn huisfelijk en bur- 
gerlijk leven in zĳnen ouderdom zoo bijzonder vere 
fieren, Maar ik mag thans die aangename taak 
niet van zijnen levenisbefchrijver ontleenen. Met 
gene aarzelende hand moet ik het tooneel zijner 
bedrijven fluitens zelfs van de hoogheid, tot welke 


hij zijn geflacht, door de echtvereeniging met den 
Op- 


ALS “BURGERS BESCHOUWD;: 313 


Opvolger . van AuGÚsTúss verheven -zag ,' ‘wil rik 
niet gewagen: watstoch „waren in» zijne,oogen die 
toevallige vereeringen „meerder waard „dan de -toe- 
vallige betooningen van fmaad en ondankbaarheids, 
aan welke de verdiënfte-evèn- zeer is. blootgefteld ? 
En zouden wijs M. H!-hem van die-zijde ‘eenigen 
lof toewijden ‚ welke -bij-‘hem zelven/geene achitirig 
verdienen kon 2 „Zouden wij zijne asfche ‚gaan ont- 
heiligen met den laùwer:der „wereldfche grootheid? 
Zouden ‘wij"zoo: ver afwijken wan <hétgeen hij zelf 
onophoudelijk. voor voogen hield, dat ieder de {chep- 
per is. van zijn veigen;geluk: en ‘het ‚niet buiten zich 
te zoeken heeft 2? — Neen ;- MH! hijs wiens 
licht aan de aarde ontnomen „werd, toen, het zui- 
verfte: licht der. waarheid -voor\dezelve ‚zou op 
gaan; wiens edele aanleg mede de volheid des tijds 
verkondigen mogt; die, een. dienaar was der echte 
Christelijke deugd en wredelievendheid , zal niet op 
die wijze door-ons worden vereerd, Niet vruchte= 
Joos zijn ‘achttien eeuwen door dieheilrijke- zon 
befcheneni,. Zijne „ware grootheid--wordt hier niet 
miskend „ maar fchittert met vollen luister ín de= 
zen tempel des vredes; eene’ zuivere vereering 
van zijne flandvastige deugd vervult hare dienaren 
met zachtmoedigheid, 

Of is er welligt iemand onder mijne Heonders; 
dië niet ‘met mij de innerlijke overtuiging van de 
voortreffelijkheid wan- Arricus deelt? … Verlangt hij 
nog eene nadere. befchouwing «van hare gronden? 
Wil hij met namen de hoedanigheden hebben -aan- 
gewezen, die” ik in hem bewondere 2 Welaan „ 

X4 M. 


314 TITUS POMPONIUSATTICUS, 


M. H! laten wij dan nog hierbij ftilftaan „ en alleen 
dit niet vergeten, dat de onvolkomenheid mijner 
sede niets ten nadeele des onderwerps zelven bee 
wijzen mag. 

Ik bewonder in het burgerlijk ome van ATTICUS 
de fterkte van zijnen geest. Immers behoeft men 
flechts een weinig” kennis te hebben aan de roer- 
felen van het menfchelijk “hart, om te weten, dat 
niets hetzelve meer verleiden kan dan de eerzucht, 
dan de neiging om uit te blinken, en- zich voor 
het oog zijner medeburgers van eene boven het 
algemeene verhevene zijde te doen kennen. Hoe 
meerder krachten men in zich -zelven gevoelt, hoe 
fterker ook deze aandrang werkt op den gevoeligen 
mensch, zoodat de uitnemendfte geesten zich ligte= 
lijk het meest en gereedelijkst aan dezen hartstogt 
overgeven. « Daarbij zal. ook niemand ontkennen 
durven, dat geene zaak voor den vernuftigen moci= 
jelijker is, dan bĳ een gefchil „ waarvan hij boven 
allen het beste den. geheelen ‘omvang doorziet , 
zijne meening te verzwijgen sen «niet of eene der 
partijen bij te vallen, of wel. eene eigene op te 
rigtene Maar hoe „wordt dit alles niet tot eene 
onoverwinnelijke verleiding. opgevoerd , “als zich 
daarbij voegt dé ftem en het. voorbeeld van allen, 
die ons omringen, tot den laatften toe ; wanneer er 
niemand is, die ons niet uitlokt, om mede te din= 
gen naar de eere der meerderheid, die niet onze 
meening verlangt te weten , daarnaar uitziet, het 
oog op ons vestigt, en van onzen mond, van onze 
handelingen , de beflisfing fchijnt af te wachten % = 

> | Is 


/ 


ALS BURGER. BESCHOUWD: T.M 


Is het-niet , als vof wijcniet mógen ‘weigeren? Is 
het- niet een pligtverzuim, te zwijgen? Is het niet 
de verachting des denkenden en handelenden: waar- 
dig, zoo wij ons onttrekken? — Zoo fluistert „de 
eerzucht, zoo word het hart vleijend verleid , be= 
ftormd, overwonnen „ en de-bezadigdfte man wordt 
weldra de ĳjverigfte partiĳganger. 

Maar wat dan, als het de zaak des vaderlands 
geldt? De dierbaarfte. belangen „van. ons. zelven en 
van onze medeburgers 2 ‘Niet een gefchil van denke 
beelden , zonder dadelijke vrucht noch invloed; 
maar een ftrijd, die. alles aanraakt, wat ons van 
“den vroegen * morgen tot „den laten nacht het 
naaste iss onze rust, onze eer, ons eigendom, het 
geluk van ons huisgezin, ons geheele aanzijn, zoo 
lang nog een. goed burger zijn leven aan dat zijns 
waderlands verbonden houdt? - 

Ik beroep-mij op-die genen onder u, M.H!-die de 
verdeeldheden in ons vaderland hebben bijgewoond, _ 
en vraag--het- aan uwe, ondervinding, of. het: voor 
eenen gevoeligen „ vernuftigen, krachtvollen , alom 
aangezochten en vereerden man mogelijk-is, geene 
partij te kiezen bij de verdeeldheid zijner landge- 
nooten? Neen! neen! zegt uwe ‘herinnering. Maar 
ATTICUS, in wien alle deze aanlokfelen zich. ver- 
eenigden „ om ‘hem te doen „wankelen , ATTICUS 
wist hen allen te wederftaan. Hij wist niet flechts 
over alles, wat van buiten op hem aandrong, maar 
ook. op die verleiding ,„ welke «haren grond in 
ons. hart, invons eigen geftel heeft „te zege= 
wieren 3 hij wist, hetgeen:altijd voor den grootften 

X 5 trie 


316 TITUS-POMPONIUSCATTICUS 


triomf “gehouden is, “zich zelven te overwinnen. 
Vereering: noch verachting konden hem zijne ftand- 
vastigheid benemen; maar verdwenen fchaamrood 

voor de grootheid van zijne ziel. | 
Ik. bewonder zijnen uitftekenden moed, — Of 
waant welligt nog iemand dat. zijne fchijnbare were 
keloosheid aan lafheid was toe te fchrijven ? — of is 
er iéts, dat meerdere ‘kloekmoedigheid aanduidt, 
dan den flrijd te voeren en vol te houden tegen de 
openbare. meening van allen , zonder onderfcheid, 
die met ons leven ? — De dapperheid, die om het 
moorden in’ eenen veldflag geroemd wordt, heeft 
het zelfbehoud, de verbittering , de wraakzucht , 
alle de prikkels eener opgewondene drift tot oorza= 
ken en gezellen; de ftrijdenden zijn aan zieken in 
lende koortfen gelijk, wier zinnen door eene on= 
geregelde kracht worden “beheerscht en geléid en 
woortgédreven.” Maar de ftrijd van den geest tegen’ 
het algemeen oordeel is die des beradenen mans, 
die “bij: het vergaan der wereld: niet zou verblee= 
ken. — De moed van ATTIcus was grooter dan die 
zijner medeburgers. - Elk hunner had zijne eigene 
partij ter “zijner verdediging gereed; elk hunner had 
flechts “tegen een “gedeelte des volks te ftrijden 3 
maar AT Ticus ftond alléén ‘tegen allen , ftelde zich 
aan allen -bloot , omdat hij van allen verfchildee — 
Voor hem ‘was ook geene: overwinning” aanfporing 
“tot. moed5 ‘hem wenkte de lauwer” niet, noch 
beloofde hem geprezene. rust, en dle de voor- 
deelen „der overheerfching; hij werd door geen 
belang noch wraakzucht tegen de kleinmoedigheid 
gee 


ALS BURGER,BESCHOUWD: « 317 


gewapend, zoo als zijne medeburgers; met zijn 
geweten „alleen ftond hijs op zich zelven tustende , 
zonder hoop noch-vreess … © 

…Zijn- moed » was „ook pie in doel, Jm 
mers kost «het. der’ aangezette. drift ‘geene opoffe- 
ring » „zijne tegenpartij te verdelgen: het is in tee 
gendeel lafenis en wellust voor de verhitte wraake 
zucht ; zijnen vijand den dolk inhet hart te ftooten, 
Dit nu was al de moed der Romeinfche ‘burgers, 
Maar aTTicus onderfteunde- hen zelfs, die van 
hem verfchilden , ja, ‘wat meer is, hij wierp zich 
telkens tusfchen de-rêeds opgehevene hand, en het 
flagtoffer ; dat ter neêr lag:gebogen. Hij gaf zijne goen 
deren prijs, hij ftelde lijf en-leven in het zekerfte 
gevaar, om den overwónnenen «teredden 3. altijd 
aan «de zijde des vernederden, ftelde hij zich ook 
altijd - bloot vaan de. woede des overwinnaars „ en 
overtrof alzoo in goddelijke verhevenheid verre de 
geroemde dapperheid dergenen , die dood en vere 
derf bragten „om den” nog onbeflisten kamp te 
eindigen. … Arricus vérdedigde de regten «der 
menschheid tegen den zegepralenden burger. | 

Eindelijk bewonder ik in hem ook zijne uitnt- 
mende vaderlandsliefde en wijsheid; want waarlijk, 
wat anders hadden de werdeeldheden zijner mede- 
burgers ten grondflag, dan bijzondere belangen van 
eerzucht en partijdigheid? Daarin te deelen, die 
te voeden, die voor te ftaan, was zekerlijk geene 
liefde „ wier kenmerk altijd zijn moet ; haar voorwerp 
niet te verdelgen maar te behouden. Door: ongere- 


gelden moord en alle foort van. wreedheden elkan= 
dl der 


f 


818 TIiTUS POMPONIUS ATTiCys, 


der den: naam van burger te betwisten , was niet 
anders dan de regten der menschheid met voeten: te 
treden 3 en, waar blijft immer ‘het vaderland behoue 
den, waar de menschheid verloren gaat? —  Nim- 
mer ‘toch, M. Hb kan het den wijzen ontgaàn , dat 
niet de menschheid om “het “vaderland , maar “dat 
het waderland’om de menschheid beftaat. Deze is 
de lichtende fakkel, welke hare ffralen fpreidt van 
het eerfte oogenblik der fchepping af-tot aan dat, 
waarin het den Schepper zal behagen, den kring, 
welke zij in de oneindigheid befchrijven moest, tê 
fluiten. Zij ‘isde wetgeeffter van ons beftaan en 
wezen hier’ op aardez als Aare dienaren zijn wij 
in maatfchappijen verzameld, en , naar de onverfchil- 
lige verwisfelingen van ‘tijden en plaatfen , burgers 
van onderfcheidene volken. Zij beheerscht alle na= 
tien, alle hemelftreken , alle regeringsvormén 3 zij 


alleen houdt de fchaal-van het geluk des een in 


handene | 
Arricus ‘beminde zijn vaderland, als de getuige 

van zijne geboorte, de befchermfter-van zijne jeugd, 

de voedfter van zijne genoegens; hij vereerde de 


openbare rust, zonder welke geene, der mensch. 


heid heilige, inrigtingen kunnén vruchtbaar zijn 3 
hij gehoorzaamde de beftaande wetten, zonder wel 
ken geene rust kan worden gehandhaafd; hij eer= 
biedigde de regering der beftaande overheid „ zonder 
welke geene wetten kunnen “gelden. Gelijk een. 
dankbare zoon de zorgen zijner moeder met liefde 
vergeldt, zoo onderfteunde hij ook alle nuttige ine 
rigtingen„ door welke het vaderland bloeien kon; 

_ hij 


ALS BURGER BESCHOUWD. 319 


hij was een weldoener en befchermer voor alle 
zijne medeburgers, zonder onderfcheid- van ftand 
of gevoelens; hij beminde zijn vaderland ‘als eene 
hem aangewezene werkplaats der menschheid. | 

Wien, M. H! zullen wij dan boven. hem de 
eerepalm der echte vaderlandsliefde toereiïken? — 
of meent nog iemand dat hij had moeten partij kie= 
zen tusfchen hen, die van wederzijden niets dan 
eigene grootheid bedoelden, niets dan het verderf 
des lands bewerkten ? 

Neen! zoo ik van mijne. voorftelling dezes eer« 
waardigen mans eenige overtuiging. mag hopen, 
dan zeker vertrouw ik, dat het deze zijn zal, ‘dat 
het waarachtig geluk des burgers niet afhankelijk 
is van deze of gene meening aangaande het ftaats- 
beftuur, maar alleen van de getrouwe uitoefening 
der onveranderlijke pligten , welke’ het gebod der 
rede aan den mensch heeft voorgefchreven. | 

En wat is er dan ook , dat hem tot een ander ge= 
drag had moeten bewegen ? Immers geen maatfchappe= 
lijk verdrag , waar alle burgers hetzelve hadden ver= 
broken, en elkander vijandelijk aantastten 2 Immers 
geen band, die niet geacht werd té beftaan ? want 
waar toch is die verbindtenis tusfchen burgers van 
het zelfde land’ uit-te denken, door welke zij zoue 
den hebben aangenomen, om eenmaal elkander op 
de puinhoopen des vaderlands te vermoorden ? 

Bij zulke omftandigheden is aan geene verpligting 
tot dadeliĳjke verwering van elkanders gevoelens 
te denken; dan heerscht alleen die onveranderlijke 
wet, welke zich ook bij den val der Staten niet 

NE: 


g20 TiTUS POMPONIUS ATTICUS, 

uit laat wisfchèn „maar bij alle: verdeeldheden- hate 
heiligheid. behoudt: het gebod van-niemand te vere 
ongelijken en aan allen wel te doen, Aan dat 
gebod heeft arTicus op de uitftekendfte wijze vols 
daans hij, wien. het vaderland ontviel; bleef aan 
alle zijne. pligten jegens hetzelve getrouw 5 bij de 
afwisfelende nederlaag der mededingeren behield 
zijne grootmoedigheid het veld der overwinningz 
zijne. treffelijke. deugd is in de gefchiedenis der 
menschheid heilig aan het hart des gevoeligens 
Zegen zij dan ook hier aan zijne gedachtenis toe= 
gebragt !. onverwelkt bloeit zijn roem en ftraalt 
door den, nacht der tijden henen in dezen tempel 
der kunften ; de voedfters der menfchenliefde! Die 
waarachtige deugd des edelen Romeins verheffe 
ons gemoed tot ftandvastigheid, tot vredelievends 
heid, tot weldadigheid, Zij verfterke voor ons het 
onwankelbare bolwerk van, alle wezenlijke wverdien= 
fte, de ftellige zekerheid, dat geen tegenfpoed, 
geene verfmading „ geene. dwaze vijand{chap der 
menfchen., de rust des wijzen kunnen verftoren 3 
dat aan hem, die zijne zedelijke pligten- beoefent, 
nimmer de heerfchappij over zijn geluk kan ontno= 
men worden, maar dat de brave, ftandvastige man 


in zijn. gerust geweten den fleutel der zaligheid 
bewaart, 


OVER HET 
STAATSBESTUUR, 
WorGens 
C TC E R 65 


Mr. C. J.van ASSEN, 


| Eerste Redevoering ()- 


Ik wenschte, M.G. T! uwe vereêrende aandacht 
in dit avonduur bezig te houden met eene korte en 
“algemeene fchets van de ftaatkundige begrippen 
van CICERO, ontleend uit zijn beroemd werk, over 
het flaatsbefluur. Ik zal mij heden bij het eerfte 
boek bepalen, Het is den meesten uwer voorzeker 
reeds bekend , dat dit gefchrift van den Romeinfchen 
Conful in het vorige jaar voor het eerst is in het 
licht gekomen. Wij bezaten de meeste fchriften van 
CICERO, ontweldigd aan de vernielende hand des 


tijds: doch’ van de zoo geliefkoosde vrucht zijns 
ede 


(* Voorgelezen in de Maatfchappij van Mederl, 
Letterkunde te Leyden, in 1823. 


god OVER HET STAAFSBESTUUR, 


edelen letterarbeids, van de gefprekken over het 
ftaatsbeftuur „, betreurden wij fteeds het gemis 3 én de 
geringe proeven , die hier of daar door anderen 
waren bewaard, vermeerderden flechts onze lust , 
maar bevredigden haâf niét. 

Wij danken het der orWergelijkelijke en bijna 
verbazende vlĳt ván den geleerden ANGELO MAI; 
dat wij ons thans van dit gefchrift van ciceRro een 
volledig plan kunnen voorftellen , en er zoo duidelijke 
denkbeelden van hebben verkregen , dat wij niet 
zonder waarfchijnlijkheid den inhoud kunnen gisfen 
van de gedeelten, die nù hog wotden gemist. 

Het was eene gewoonte eigenaardig en overeenkom- 
ftig met den zuinigen en huishoudelijken geest der Ro- 
meinen, omr de letters van het perkament, waarop zij 
gefchreven hadden, foms uit te wisfchen en er andere 
overheen te fchrijven, even gelijk wij op onze léijen 
of perkamenten zakboekjes plegen te doen, die wij 
op reis gebruiken. De letters worden door de 
oppervlakkige hand. wel fchijnbaar , maar niet altijd 
wezenlijk uitgewischt, De ommetrekken blĳven en 
komen dikwijls met den tijd weder té voorfchijn. 

Toen in Ztalië door het bederf der regering en 
de veroveringen der Barbaren alle fmaak, voor de 
Latijnfche Letterkunde was verdwenen „ hadden de 
affchriften van de werken van CICERO, LIVIUS, 
FRONTO en anderen geene hoogere waarde ‚Gan dat 
zij een’ rijken voorraad van perkament opleverden. 
Men wischte dus de letters uit; doch niet, gee 
lijk de oude Romeinen weleef deden,-om er iets 
beters voor in de plaats te zetten , maar om @r 

con= 


VOLGENS CICERO, 323 


tontracten op te fchrijven. van verkoopingen. en 
giften aan de kerk, of opftellen van. godsdienftige 
monnikken= gebeden. Zoo verdween onder de roe- 
kelooze hand der drieste onwetendheid, hetgeen 
zelfs de vernielende tijd medelijdend- fcheen te 
willen fparen ! | 

Het ís opmerkelijk , dat zoo vele. uitftekende 
geleerden. bij de onvermoeidfte pogingen, om uit 
het puin der oudheid de verloren kleinodiën der 
Letterkunde op te delven „ nimmer op het denkbeeld 
zijn gekomen, om de perkamenten kerk- en gebe= 
denboeken, die in het ftof der kloosters verfcholen 
lagen , te onderzoeken en tegen het daglicht te 
houden. Doch het fcheen, dat deze ontdekking 
voor den waardigen opziener der pausfelijke boeke 
verzameling bewaard was, om, door de bewustheid 
van eigen vinding, de zucht voor den zwaren arbeid 
fteeds levendig te houden, . Aan zijne pogingen; in 
de Ambrozynfche bibliotheek te Milaan met zoo 
gelukkige proef aangevangen, en te Rome in-het 
Vatikaan voortgezet, zijn wij den onbepaaldften dank 
verfchuldigd , dat voor de gefchiedenis- der Letter- 
kunde en der Rechtsgeleerdheid een nieuw licht 
opdaagt ‚ waarvoor zij alleen de oogen fluiten, die 
te vadzig zijn, om hunne eigene werken onder dat 
licht te houden. 

Maar van alle deze, door ANGELO mar ontdekte , 
en tevens door hemzelven, met geleerde aanteekee 
ningen, uitgegeven werken , zijn voorzeker verre;het 
gewigtigfte de boeken van cicero de Republica , voor 
zoo veel wij ze thans bezitten; want offchoon wij 

V.D. 3 IJ niet 


{ 


304 OVER HET STAATSBESTUUR,; 


‘iet’ durven ’óntkenmien’ dat: misfchien’ ook’ nu nog 

‘de helft wan hét” geheel ontbreekt , “behoören’ wij 
echter ten hòogfteh’ daïikbaar te zijn voor den gevon- 
‘denen fchâat. Hoe náauwkeuriger de beoefenaar der 
Latijnfche Letterkunde zijne wâardij toetst en weegt , 
hoe kostelijker hij ze zal bevinden. Hij ziet een 
nieuw veld geopend: voor zijne taalkundige nafpo- 
ringen 3-vindt eene reeks van woorden in eene be- 
teekenis gebruikt, die “hij niet vermoed had, of aan 
wier echtheid hij te angstvallig had getwijfeld. Met 
welk eene keurigheid van ‘uitdrukking ctcero zijne 
Griekfche voorgangers, PLATO en ARISTOTELES , Of 
nagevolgd, of in het Latijn overgebragt heeft, zal 
hij hieruit op nieuw leeren bewonderen, en tevens 
nieuwé bouwftof kunnen gâren, om andere Gricke 
fche en Latijnfche plaatfen met deze nieuwe hulp- 
middelen uit te leggen of te verbeteren. 

Inzonderheid zullen zij met bliĳjkbare vreugde de 
waardij dezer boeken erkennen, die de fchriften der 
ouden niet alleen beoefenen, om de fchoonheid van 
ftijl en vorm, maar tevens om de lesfen der 
wijsheid, die zij, bij de naïve ontvouwing hunner 
gefchiedenis” en de vermelding hunner zeden en 
inftellingen, aan de nakomelingfchap van alle tijden 
en volken hebben gegeven. Dat dan ook het bee 
doelde gefchrift van CICERO eene vermeerdering van 
dien wijsheidsfchat is, zullen wi thans pogen aan 
te toonen. 

Verplaatst u dus, M, G.T. „ voor eenige oogen- 
blikken met uwe verbeelding in de gelukkige dagen 
wan Rome’s republiek. In Häre gelukkige dagen, 

| zeg 


VOLGENS” CICEROs- 325 


zeg ik 3 want cicero: fchetst- in”-zijne -gefprekken 
niet. den troebelen «tijd; toen hij dezes boeken 
fchreef-, en-de koorts der eerzucht de hechtheid der _ 
oude beginfelen had verwoest. » Anderen - mogten 
hem « raden „om «zich zelven als hoofdperfonaadje 
fprekende inte -voêren , en zijne tijdgenootendoor 
zijn gezag en voorbeeld te leeren-;wat het’welzijn 
des ftaats van hen-eischtes, De voorzigtige fchrijver 
had een te juist oordeel, «om nietsin té zien hoe 
gevaarlijk. het is ‚ openlijk als kampvechter op te 
treden voor of tegen den geest van dien tijd „waarin 
hij zelf een zoo gtooten rol op het ftaatstooneel had 
vervuld. Daarenboven bezielde. hem -de „teedere 
zucht die -aan alle. gevoelige harten eigen is, om 
zich de dagen. van. het verledene onder behagelijke 
kleuren voor den geest te roepen, en in hunnè 
befpiegeling balfem te vinden voor de fmart, dië de 
vreeze der toekomst bij hem veroorzaakte. 

Het is de edele sciPro, de zoon van P, AEMILIUS, 
en de aangenomen kleinzoon van den.grooten AFRI« 
CANUs, de kweekeling van rorLvBIus, en de held 
van den laatften Punifchen oorlog, in wiens bêgaaf= 
den mond cicero de gefprekken legt, die wel uit 
zijne «eigen pen vloeiden, doch geenszins verfchilden 
van de gedachten, die ook screro bezielden, als hij 
over Rome en de toekomst fprak. 

_ Het was feesttijd te Rome, De deur der raadzaal 
was gefloten 3 de ftem der redenaars en rechteren 
zweeg. Het volk „gaf zich over aan luidruchtige 
vermaken; doch de aanzienlijke ambtenaren , vere 
moeid van zorg, ontvloden de flad, en fmaakten 

IJ a voor 


326 OVER HET,STAATSBESTUUR, 


voor eenige -dagen-de-ftreelende-rust van het buiterte 
leven , een: genoegen „zoo nuttig als noodzakelijk , 
om ‘den:lang ingefpannen geest weder vrijer adem te 
doen halen, eri niet altijd te drukken-door het pak 
van -dagelijkfchén arbeid , dieten laatften de ziel 
flavinne: maakt van de zaak, die dan: met edelen zin 
behoort te dienen. | 

Het jaargetijde echter en de kortheid van het feest 
vergunde hen niet, om naar hunne Villa’s in het 
zuidelijk Zralië te gaan, waar zij dikwerf , gelijk 
CICERO. elders getuigt, als blijde. kinderen de fpelen 
der onfchuld. hêrnieuwden, en fchelpen verzamelden 
aan Gaëta’s bekoorlijke ftranden. 

„Scrrro verwijderde zich dus niet verre van Rome, 
maar begaf zich naar zijn lusthuis, dat in de voor= 
ftad lag. | 

Eenige zijner gemeenzame vrienden hadden on- 
derling afgefproken, om hem daar een bezoek te 
komen brengen. 

Gij befeft gemakkelijk , M.G, T., dat dit gezele 
fchap zijnen. gastheer waardig was : want, behalve 
dat de rang van scirro het reeds gebood, CICERO 
wilde ‘hen laten redetwisten over den ftaat en over 
regeringsvormen 3 en het was toen nog de verlichte 
gewoonte niet, dat burgers van allerlei kring en 
rang en jaren zich veroorloofden , om de daden van 
vorsten en ftaatsmannen.te beoordeelen. 

Om echter eene bijzondere deftigheid aan het te 
houden gefprek bij te zetten, voert cicERro in geen 
zijner dialogen zoo vele en zoo aanzienlijke fprekers 
bijeen dan hier. Vier hunner hebben’ reeds de 

con« 


VOLGENS ‘CICERO. > ger 


confulaire- „waardigheid bekleed; “Prius ;: TUBERO , 
MEMMIUS «€ MANILIUS : behalve hen kwam LEL1us’ 
met zijne beide-fchoonzonen ; — rrermws, met recht” 
de wijze bijgenaamd , eneen toonbeeld van:broeder= 
lijke vriendfchap. jegens sc1rto , waardig: dat Cicero 
zijne gefprekken overde vriëndfchap “met het EEn 
fchrift „. Lelius”’. verfierde,- ierland 

« Met hoe bevallige kleuren is. math Ee ‘hunne on= 
zedinss achting „: Zonder „welke! geérie- vriendfchap 
kan. beftaan ,. door, cicero geteekend!. Reeds was’ 
het grootfte „gedeelte „van, het: vgezelfchap bijeen „ 
toen een- bediende, kwam zeggen’, “dat, LELtus” op 
weg was. De wrede tk stot hiêrtoe 
in zijn huisgewaad. in, het midden-zijner-hem gelijke 
gasten: had gezeten; trekt oogenblikkelijk-zijn fchoei- 
fel -en_ mantel aan „en gaat: zijnen ouderen: vriend 
in de: gallerij opwachten ,- werwaarts. de piemels 
als. betamelijk , hem volgen. «>> eni ab 

„Hartelijk ís‚/hunne-ontmoêting5 doch mined 
willen zij huiswaarts keeren; of sc1pro loopt: om hen 
heen „en dringt rLrtius in hun midden. —„ Want „°° 
laat cicEro hierop volgen, dit, was onder hen 
een wederzijdsch. vriend{chapsrecht ‚. dat LeLrus in 
den oorlog AFRICANUS «eerde als. een: god „en AFRI- 
CANUs weder. te..Rome LeLIUS met de oplettendheid 
van eenen eerbiedigen zoon. behandelde.” 
„SCIPIO is nu innig verheugd over de tegenwoore 
digheid van zoo vele geëerde vrienden en bekenden. 
Hij ftelt hen voor, om zich op den grasheuvel neêr 
te vleijen aan een hoek van het veld, alwaar de 
zon hen kon verkwikken. B 

IJ 3 „Wel- 


328 OVER(HET STAATSBESTUUR, 


„Weldra nam, bij: deze. bèfchaafde'-en-ervaren: mans 
nen „ naar. aanleiding. van de. gebeurtenisfen van den: 
dag; het onderhoudende gefprek’die’ ‘wending , waar: 
CicERO ‘het-heén wilde leiden, . Men ‘koutede over 
het verfchijnfel ;-dat zich aan de lacht ‘had vertoond 
over zijne natuufkundige verklaring , over het vers 
nuft van ARCHIMEDES, @n “de door hem uitgevon= 
den. fpheer „waarop alle. de ‘hemelteckenen - zoo 
waren afgebeeld, dat zij omgedraaid konden worden; 
Men {prak hierover-met te grootere levendigheid, 
wijl de beoefèning-dezer wetenfchap eerst federt kort 
bij, de-Romeinen „had begonnen opgang temaken 
totdat de -achtbare remus „vals. éen echt Romein, 
bevreesd, dat de zucht voor deze Griekfche ftudiën 
hèt-opkomend ‘ geflacht zou verbasteren, met: drift 
ùitroept:-" Bekommeren “wij * ons niet of: er “zich 
eene dubbele zon aan-het firmament vertoone ! ‘want 
zal de verklaring der redenen ons beter of geluks 
kiger-maken 9 Maar bekommeten wij ons eerder 
over den dubbelen -fenaat „over eene “dubbele natie 
in hetzélfde Romeinfche volk, Laat -ons’ de’ kennis 
beoefenen , die ons bekwaam maakt voor den ftaat:, 
en laat ons scipro liever vragen’ om ons te willen 
leeren ; welke regeringsvorm de ‘bêste zij!’ 

Scipio laat zich gemakkelijk overhalen, om zing 
gedachten mede te deelen over êen zoo geliefkoosd 
onderwerp, dat menigmaal zijn “geest: tot “de ern- 
ftiglte- overpeinzingen had gebragt , of ‘de belang 
rijkfte “en aangenaamfte: ftof- had “opgeleverd vòor 
zijnen omgang smet POLYBIUS en PANAETIUS. */ > 

Doch hier moet ik u oplettend’makens M.G, T45 


f op 


VOLGENS „CICERO.ss,5 329 


op:het; treffend onderfcheid.‚-dat,zich, heg maakt tus= 

fchen: Grieken, en-Romeinen, … 
‚PraToen-zijne „dialogen „over „de. Politica of. ln 
flaatsbeftuur waren niet,meer„onbekend aan: scrpio, 
ende welopgevoede Romeinen ‚van zijnen. tijd 5-doch 
het ging hun „ gelijk, het „ons ‚gewoonlijk,,gaat „als 
_wij de voortbrengfelen; van. uitheemfche letterkunde 
leeren ‘kennen: Zij: verplaatften „zich „niet inde 
dichterlijke „wereld ‚van den verheven, pLATO, maar 
ftelden, de „denkbeelden van-rPrLATO onder het ges 
zichtspunt ‚ van „waar zij "ze konden overziene 
Het flreelde de vergeeflijke ijdelheid vanden goed» 
hartigen CICERO , -dat-hij de Griekfche ‘Wijsbegeerte , 
zoo als hij gaarne zeide , kon, opluisteren door. het 
licht van zijne-fchoone en’ rijke moedertaal die hij, 
als, eên-:opregt „beminnaar van’/zijn vaderland;, met 
voorbeeldeloozen ijver„beoefend had,» Weldra floop 
bijv dezen gelukkig flagenden ; arbeid.» de, „nationale 
eigenliefde binnen; -om,te, gelooven „:‚dat, al, wat de 
Romeinen, zich. mogten. verwaardigd. hebben-van de 
Grieken over te nemen, eene: wezenlijke. verbetering 
had ondergaan. Gold deze weronderftelling omtrent 
eenige zaak, dan was het voorzeker, omtrent, de 
ervarenheid. ín het befturen van den ftaat,. “Wat toch 
waren de wetten, en „zeden. en-inrigtingen van ‚de 
Grieken , in vergelijking. met die van de Romeinfche 
republiek! Praro had-wel zijne meeningen over 
regeringsvorm: „ontwikkeld „, doch. moest zijne toe= 
vlucht nemen tot denkbeelden „die in geen eenigen 
ftaat , dien hij kende, waren verwezenlijkt. Maar 
wilde de Romeinfche wijsgeer hierover zijne gedach- 
Ia ten 


330 OVER HET STAATSBESTUUR, 


ten laten gaan, waar zoude hij fchooner en beter 
model vinden , dan in Rome'’s gebied, zoo als-het 
door zijne voorouderen” gevestigd, en tegen de ver- 
gankeliĳkheid gewaarborgd was ! 

Wanneer dus rELIus scipro aanmoedigt , om 
hunne jongere vrienden den weg ter kennis van den 
ftaat aan te wijzen, aarzelt hij- niet; om ook deze 
beweegreden ‘er bij te woegen : „ Het heugt mij 
nog hoe gij menigmaal met PANAETius in het bijzijn 
van POLYBIUS redetwistte , en betoogde, dat die 
maatfchappelijke toeftand de beste was, - dien onze 
voorouders ons hebben nagelaten.” 

“Waarop scrpro met openhartige bewustheid van 
êigen waarde antwoordt: Ee: el \ 

‘> Ik ontken niet, dat het verzorgen en beheeren 
van den ftaat mij als eene af te werken taak van 
mijne voorouders is opgedragen,” Ik heb dus, even 
als de kunstenaars bij het bewerken der fchoone 
ftukken , waarin zij willen uitmunten , niets anders 
gedacht, niets anders overwogen,” niets anders bes 
hartigd , dan hoe het beste te flagen in het voltoois 
jen dezer verhevene taak. Doch wat ik ter bereiking 
van mĳn dóel bĳ de fchranderfte en ervarenfte 
Griekfche fchrijvers over dit vraagftuk heb gelezen 
heeft mij niet bevredigd; en ‘echter durf ik mijne 
meeningen niet boven de hunne ftellen,”* | 

Dan puriLus neemt deze bedeesdheid van sciero 
weg „ door op eenen vleijenden toon-te zeggen: 
» Neen waarlijk scipio , ik twijfel niet, of uw 
betoog zal veel rijker en vollediger zijn, dan al wat 
ooit door de Grieken over dit onderwerp gefchre= 


ven is” 
Het 


VOLGENS CICERO, _33r 


Het moge ons voorzeker bevreemden; dateen 
Romein op zulk eene wijze over de Grickfehe Let- 
teren en Wijsbegeerte durfde fpreken , daar hij 
toch zich zelven wel bewust was,-dat nooit een 
dichter of fchrijver onder zijne landgenooten de flift 
in de hand nam, of hij koos een Grieksch voorbeeld 
ter navolging. Wijt het echter niet aan CiceRo’s 
bijzondere eigenliefde of ijdele eerzucht, ‘maar “aan 
den volkstrots der Romeinen in het algemeen , dien 
ik zoo even aanwees. | | 

Voor den Romein , opgevoed in de begrippen 
zijner natie, was Rome het middelpunt, werwaarts 
alle zijne gedachten zich keerden. Het denkbeeld 
van fterkte, van macht, van glorie en eeuwigdurend- 
heid lag voor hem bevat in den naam van Rome 
alleen. 

Die heilige flad met- haar gebied ; zoo ee het 
door zijne heldhaftige vaderen in Ztalië was geves= 
tigd, en zich over Afrika en Gallië had uitgebreid, 
als eene Godheid in eere te houden, te handhaven 
tegen alle geweld, en met een bolwerk van wetten 
en inftellingen te verfchanfen; dat was de hoogfte 
en vroomfte gedachte, die ooit in het hart en hoofd 
van een echt Romein kon oprijzen, Van daar-die 
onvermoeide werkdadigheid in vrede en oorlogstijd, 
die prachtige eerbewijzen aan den overwinnaar, die 
verachting jegens den overwonnenen. Rusteloos van 
het eene bedrijf naar het andere gejäagd, vond de 
Romein noch tijd noch lust, om de gebeurtenisfen „ 
die elkander verdrongen , in bevalligen (tijl op te 
teekenen , en hare oorzaken en gevolgen gade te 

IJ 5 flaan, 


332 OVER HET, STAATSBESTUUR, 


flaan. „Het beoefenen van fchoone kunsten was in 
zijne oogen eene: ijdele bezigheid, onwaardig den 
werkdadigen„burger. Waartoe zou de Romein den 
kostelijken tijd, dien de, republiek voor zich, eischte 
aan. een arbeid- befteden „die. geen doel had noch 
rente gaf 2. - | 5 

Als-kind de wetten van. den ftaat van, buiten te 
teeren „ om als jongeling, onder het: geleide van een 
ervaren rechtsgeleerde „. hare toepasfing. te kunnen 
maken , en door de pleitzaal zich den weg te ope 
nen tot „eereposten ; inde afgelegene. gewesten , 
zoowel als aan,den trap, van het kapitool,, niets te 
zien, dan Rome, en Rome. alleen; — dat is, naar 
ons oordeel „ het karakter van „den Romeinfchen 
ftaatsburger ; „zooals het te lezen ftond, op, elken 
wezenstrek der caTO°’S, der SCEVOLA’s, der FA= 
BIUSSEN. ooEn, nu; -vleije ik mij, zal.het ons niet 
meer „bevreemden , „waarom „CICERO zoo zorgvuldig 
in acht heeft genomen dat “screro in geheel zijn 
betoog nooit ophoudt Romein te zijn die alles aan 
Rome , als- zijn ideaal, toetst „ en van andere volken 
met zekere minachting fpreekt. 

Welk, een hemelsbreed verfchil moest „ reeds hiers 
door „ ontftaan tusfchen, PLATO’s boeken over de 
republieken „die. van. CICERO, 

Ja, in vele, opzigten hebben zij. niets dan den 
vorm met elkanderen „gemeen. Het was voor PLATO'S 
onbegrensde. genie niet voldoende, om aan te too» 
nen „ door welke inrigtingen een bepaalde burger= 
flaat het’ gelukkigst kan worden, ‚ Hooger doel 


zweefde voor prATO’s geest! Den mensch, het 
| groote 


VOLGENS „CICERO: „5/5 3393 


grootfte ,raadfel- der. fchepping ; dat, met «de voeten, 
aan het ftof gebonden. het,hoofd opheft, om uit te, 
zien. naar, die betere wereld, waarvan nog het 
flaauwe gevoel. der herinnering op zijn gelaat is uits 
gedrukt „ dat zonderlinge wezen, door de kracht der. 
wijsbegeerte „ het oor-te doen, fluiten voor de, wan- 
klinkende ‘toonen der driften; en begeerlijkheden „ 
hem die, verheven zucht en kalmte:te geven „die de 
bewustheid van zijnen hemelfchen oorfprong fteeds, 
klaarder „en levendiger maakt + ja „ zelfs „geheel. de 
menfchelijke maatfchappij tot.het uitgedrukte. beeld, 
te formeren van dien. eenigen. mensch: — dat was 
de onbevredigbare zucht „van „PLATO’s zoo hoog 
gefpannen verbeelding. 

„Hoe geheel anders is de gang der gedachten’ in 
deze boeken van cicero! En niettegenftaande dit 
alles, vragen wij het met onpartijdigheid; aan wien 
hebben „ook deze fchriften van den Romeinfchen 
wijsgeer den behageliĳjken vorm te danken; aan wien 
den, rijkdom ‚der. denkbeelden „die hierin het 
fchoonfte licht worden geplaatst; aan wien de’ fijn 
gefponnen redetwist over het voordeel van rechtvaar- 
digheid of onrechtvaardigheid ín het ftaatsbeftuur 5 
aan wien eindelijk de verheven flotrede, waar screio 
in een droomgezigt de hemelen voor zich geopend 
ziets — aan wien anders, dan aan den goddelijken 
PLATO, met wien, cicero beleed, liever te- willen 
dwalen, dan met anderen, den effen weg te gaan? 

Vergeeft mij deze uitweiding, M.G.T, „ ik oor= 
deelde ze noodzakelijk, om u op het ftandpunt te 
brengen, waar ‘ik u, bij het hooren van scrpio’s 


se 


334 OVER HET beveren, 


gefprek, plaatfen wildes en thans’ zin wij tot hem 
genaderd, om hem niet weder te verlaten. 

Met eene naauwkeurigheid, die ín redetwisten te” 
veel uit het oog wordt verloren , doch in den wijs= 
geer bovenal wordt. gevorderd, vangt thans: sctpio 
zijne rede aan, met de juiste bepaling: en befchrij- 
ving, wat men door het) woord Republiek hebbe te 
verftaans Hij hecht er geenszins die beteekenis aan, 
die de üĳdelheid van latere dagen aan dat woord uite 
fluitend ‘heeft gegeven. Overal, waar eene“ fchare 
van menfchen, door overeenftemming omtrent het’ 
hooge begrip van recht en door zucht tot behartiging 
van elkanders welzijn; zich vereenigt: daar is volk, 
daar is maatfchappij, daar is Republiek àanwezig. 

Maar ‘hoe vereenigen zich deze fcharen van men- 
fchen tot volk en maatfchappij? Is het de vrees 
voor gevaren, die zij fchuwen? Js het de hoop” 
op voordeel, dat zij beoogen? Is het de nood der 
behoeften „ of gevoel van zwakheid, dat hen doet 
zamenfcholen ? Neen ! ‘zoo laag ftelde de Hei- 
denfche krijgsheld def oorfprong der maatfchappijen 
niet. Geene bewustheid van onvermogen , maar 
ingefchapen zueht tot gezelligheid vereenigt en 
bindt de menfchen met menfchen te zamen. De 
mensch is niet geboren , om alleen en op zich 
zelven te ftaan, of eenzaam en verlaten op de 
aarde rond te dwalen. —’ Neen! al kon hĳj zich - 
‚ baden in den weelderigften overvloed; waar wensch 
en vervulling hetzelfde beteekenen , toch zoude de 
leegte van zijn hart hem doen reikhalzen naar het 


bijzijn van natuurgenooten. Door dit hooger begin= 
fe) 


VOLGENS: CICERO,’ 335 


fel gedreven, vestigen de menfchen een vast verblijf 
op eene veilige plaats, en (laan er hunne wonin- 
gen op, en noemen deze verzameling eene ftad of 
burgt. Opmerkelijk is het, hetgeen scipio er bij= 
voegt ‚ dat zulk eene ftad hier en daar plaatfen bevat 
ten openbare dienfte des volks ‚en tempelgebouwen 
voor de Goden. Deze twee denkbeelden zijn bijna 
onder alle de oude volken omaffcheidelijk geweest. 
Eene openbare plaats in het midden der ftad aan 
te leggen, waar het recht wordt gefproken , waar 
de belangen van den ftaat worden overwogen; en 
op de hoogten, rondom die verzamelplaats, tempe- 
len te flichten ter eere der Goden. Het was hun 
innig geloof aan de Voorzienigheid, als beheer- 
fcheresfe der menfchelijke zaken „ dat hen fteeds 
aan deze leer vastgehecht hield; en bij hen Gods- 
dienst en flaat in het naauwfte verband bragt. 
Als bĳ rraro en Cicero deze redetwist over den 
besten regeringsvorm met de bekoorlijkfte befchrij 
ving van de onfterfelijkheid wordt befloten ; dan is 
dit geen fchitterend dichterlijk kleed, dat zij over 
een dor, wijsgeerig betoog willen ten toon fprei- 
den , maar de eigen natuurlijke loop van hunne 
befpiegelingen over den ftaat moest hen opvoeren 
tot de hoogere wereld , waarvan de zichtbare de 
weerfchijn is. Daarom eindigen ook zoo dikwijls de 
Griekfche treurfpelen met een? god ten tooneele te 
voeren, niet omdat de dichterlijke genie van eenen 
SOPHOCLES geene andere ontknooping wist te ver- 
zinnen , maar omdat, ook naar zijne denkwijze, 
geen menfchelijk bedrijf, zonder hoogere tusfchen- 


komst , wordt volvoerd, 
Dan , 


336 OVER HET STAATSBESTUUR, 


Dan ; al waken de Goden; toch moet de mensch 

werkdadig zijn , en zich der goddelijke zorg waardig 
maken5 en nu ontftaat de allergewichtigfte vraag : 
door „welke raadgevendesen verzorgende macht moet 
daf de ftaat beftuurd worden „om befiendige kracht 
sen bloei te bewaren ? 
“Co Dit ftaatsverzorgende beleid,” zegt sciero, 
5 moet vooreerst altijd geregeld zijn naar-het begin- 
fel, -dat de maatfchappij heeft doen ontftaan.” De 
‘zin zijner woorden is voorzeker : de overeenftem= 
ming omtrent het begrip van recht en behartiging 
van elkanders welzijn is de grondflag van den 
‚maatfchappelijken ftaat 3 welke de wijze van beftuur 
moge wezen, deze grondflag moet onwrikbaar en 
heilig zijn 3 en alle- macht moet aan dat beginfel 
worden getoetst. Gelijk de voogd, niet om zich 
„zelven , maar om den minderjarigen de voogdij waar= 
neemt, en in deze pligtsbetrachting alleen belooning 
voor zijne moeite vindt: zoo moet de bezitter der 
«macht, verheven boven dwaze zelfbedoeling , niets 
anders voor oogen zien, dan het heilige beginfel 
van den ftaat, handhaving des rechts en vermeerde- 
ring van welvaart. 

Dan aan wien zulk een beheer en beleid opte 
dragen? Hier volgt het betoog van scipío, overe 
“waardig om in zijn oorfpronkelijk geheel gehoord te 
worden. Want hier is scipro op zijn eigen grond= 
gebied, en zijne gedachten zijn zoo helder, als zijne 
voordragt eenvoudig en waar is. | 

Scipio vraagt niet: bij wien eigenlijk deze macht 
berust , door wien zij opgedragen is, of door wien zij 

als 


U NVOLGENS- CICERO, © 337 


als bij lastgeving uitgeoefend: wordt? - Van dergelijke 
denkbeelden „die de wijsgeeren van latere:tijden zoo 
geweldig hebben’ verdeeld „treffen wij ‘hier zelfs 
geene fporen aan. En geen wonder voorwaar! want 
nimmer befchouwden de oude volken den flaat als 
een gevaarte „ dat op gouden en zilveren fpillen 
wordt rondgedraaid ; maar als- een zedelijk geheel, 
uit de vereeniging van zedelijke “wezens zamenge= 
fteld. En gelijk de mensch met zich zelven: geen 
verdrag kan fluiten , maar zich beter of flechter 
beheerscht , naar de mate van inwendige kracht, 
waarmede hij zijn verftand en hart in overeen{tem- 
ming houdt: zoo rijst ook uit den boezem van den 
ftaat de macht op, die niet bĳ last of verdrag wil 
lekeurig kan opgedragen of ontnomen worden , maar 
zich naar de zedelijke gefteldheid van den flat, 
onder deze of gene gedaante uitdrukt en naar buiten 
vertoont. | 

En daarom zegt scipto , zonder eenig voorafgaand. 
betoog: „ Het beheer van den ffaat moet nn of 
aan Éénen, of aan eenige uitgekozenen worden toe 
“gewezen , of door geheel het volk worden aanvaard. 
Elk dezer drie vormen kan, naar zijn oordeel, (of- 
fchoon de eene beter dan de andere „ en’ geene 
dezer volkomen zij) een dragelijken toeftand ople= 
veren: want zelfs de alleenheerfcher kan- een billijk 
en wijsheid minnend vorst zijn; ook de aanzien= 
lijken kunnen het zijns ja zelfs het geheele volk 
te zamen kan zich eene niet onvaste orde van zaken 
vestigen , wanneer men het influipen van onrechte 
vaardigheden en kuiperijen weet voor te komen. 
| Evene 


338 OVER HET STAATSBESTUUR, 


„Evenwel is deze regeringsvorm de minst aannemee 
lijke van allen!” — Bij deze laatfte woofden dacht 
scipio waarfchijnlijk aân TIBERIUS GRACCHUS en 
zijne ongelukkige ondernemingen. 

Dan ; niet alleen deze volksheerfchappij, maar ook 
de andere beïde regeringsvormen ontgaan de af keu- 
ring van screro niet, omdat zij de grenzen misfen, 
waarin de natuur zelve alle macht beperkt, ten 
einde ze niet door. overmaat machteloos te maken. 

Wanneer de Grieken of Romeinen van koninklijke 
heerfchappij fpreken „ hebben zij meest altijd het 
oog op de Oosterfche despoten. „ Al zij dus de 
Perfifche cyrus,”’ zegt SCIPIO , » de „wijste en 
| regtvaardigfte vorst geweest , de toeftand van het 
geheele volk kan toch niet begeerlijk zijn , waar de 
wenk van een eenigen gebiedt, zonder dat iemands 
recht. of raad werd gehoord. Al beheeren de aan- 
zienlijken van het Masfiliaansch gebied in Gal/iën den 
bloeijenden ftaat met de ftrengfte rechtvaardigheid, 
“de toeftand van het volk draagt toch het fchaduwe 
beeld der flavernij, En hebben de Atheners fome 
tijds de macht van den achtbaren Zreopagus ont= 
bonden, en geene andere wet erkend, dan door het 
volk voorgedragen en bekrachtigd: hoe was het er 
gefteld? alle rangen en trappen van eer en waardig= 
heid waren weggenomen , de gemeenfte man zette 
zich op de hoogte van den aanzienlijkften „en de 
ftaat kon zelfs zĳn uiterlijk fatfoen niet meer op= 
houden.” | 

Ik wilde deze rede van scriPro niet toepasfelijk 


maken, M.G, T.; omdat ieder, die eenige kennis 
van 


VOLGENS CicÉros 339 


Wän zäken door overdenking en ondervinding heeft 
verkregen, tigtelijk de toepasfing vindt, en voor 
Cyrus, Marfeille en Athene meet bekende nameh 
uit láteren tijd în de plaats zet: zoo wáar is het, 
dat de mensth , door allë eeuwen heen, in Zijne 
buitenfporigheden zich zelven gelijk blijft; en de 
Wijsgeerige befchouwing der volken bijna altijd de= 
zelfde uitkomften oplevert ! 

Doch screio gaat verder, en haalt een nieuw 
bewijs tegen deze grenzenlooze régeringsvormen 
ook uit het geväár, wáarin zij fteeds verkeeren , al 
gevestigd aan den glibberigen rand ván het verdérf. 
» Zie den beminnelijken cyrus { Eene vlaäg van 
onwil of kwadeh Ioim ftijgt in zijn haft op, eh hij 
kan een ‘monfter worden, als MZöfigehte’s tyrail. 
Hoe na grenst het beftuut der aanzienlijken aar 
hatélijke fâmilie+regering, wier loöden juk zoo veel 
zwaarder knelt, als de bevreesde hand het geweldi- 
„ger moet neêrgedrùkt houden. En is bĳ geheel 
het volk de oppetfmacht, dan is zij flechts eenê 
enkele fchrede van regeringloosheid en razerhij, dan 
ftijgt de pest 5” — doch het handfchrift is weder op 
deze plaats ónléesbaar. Och! ware alle gisfingen , 
om te wéten, wat er geftaan heeft, Zoo gemaks 
kelijk als deze! 

Waar aldus één der drie gehoetide Regefingss 
vormen afzonderlijk ' en alleen wefkt, en doot geen 
deel ‘der andere vórmen gewijzigd wordt, daar is 
de toeftand van den flaat altijd hachelijk en gevaar 
lijk ; want het eené uitërfte bedreigt daar fteeds 

Ne Dee Z het 


349 OVER HET STAATSBESTUUR, 


het andere, en het wenden en keeren, en overgaan 
van het eene beginfel tot het tegenovergeftelde 
gefchiedt zoo, wonderbaarlijk, dat alleen de wijze 
man het kan opmerken , doch het leiden en voorko- 
men bijna de ‚hulp van een God, vereischt. „ Wes- 
halve, naar het oordeel van SCIPIO alleen de voor- 
zigtige vereeniging dezer drie. afzonderlijke vormen 
een beftendigen toeftand voor den ftaat kan vestigen.” 
Scrrio befluit in deze laatfte_ woorden de. hoofd- 
fom van geheel zijn ftaatkundig gevoelen, dat hij 
naderhand in alle bijzonderheden betoogt en verde- 
digt; doch, nu hij hiertoe wil overgaan, valt LAE- 
Lius hem met befcheidenheid in de rede „en vere 
zoekt hem, zoo hij dit vragen durft, vooraf nog 
eenigzins naauwkeuriger zijn oordeel te willen mee 
dedeelen over de gemelde regeringsvormen zelve; 
en openhartig te zeggen, welke van deze hij voor 
_de,beste keurt: want offchoon dan ook geen derzel- 
ven. hem geheel, mocht behagen, zijne voordracht 
kon toch niet‘dan. leerzaam wezen. 
„Scipio had zoo, even, met algemeene bewoor- 
dingen ‚de voor- en nadeelen der onderfcheiden 
regeringsvormen gefchetst doch, dewijl hij geene 
keuze onder haar had gedaan, en in geene bijzon- 
derheden was getreden, fcheen het hier thans de 
gefchikte. plaats, om de vorige ruwe fchets op te 
werken en_ van heldere kleuren, te ‚voorziene Én 
inderdaad zijn, deze kleuren zoo frisch en zoo le- 
vendig, dat, wij foms, in verzoeking zouden komen 


om. te twijfelen , of zij niet van onze tijden waren 
_ont- 


VOLGENS CICERO, 341 


ofitleend, droegen zij,-in de manier zelve van bee 
handelen, geene Ee kenmerken „van oudheid en 

echtheid: EN 
„Wat is de vrijieid vân den. ea:: bij. een: Aristoe 
kratisch beftuur 2 vraagt scipio. , De, burgers fchije 
nen’ wel allen wrij-te zijn5' doch zij zijn het niet. 
Het is waar; zij kiezen; zij ftemmen, men kuipt 
bij hen om ambten, Doch „-eilieve,! al wat zij ges 
ven, dat moeten zij geven, al wilden zij niet, Ja! 
hetgeen die anderen. bij hen komen vragen, dat 
hebben zij zelvenniet 3 want het opperbevel, in den 
krijg kan hun nooit worden. opgedragen 3 -de - deur 
van de raadzaal is voor ‘hun ontoegankelijk 3 voor 
het rechterambt valt de keuze nooit-zoo laag, om 
tot-hen af te dalen. ‘Alle deze’ waardigheden toch 
worden gewogen: in de fchaal, met het gewigt van 
goud: en oude familiepapieren. En met. wat regt 
noemen zij zich de regering der besten? Het volk 
vereert Ben niet: met -dien- naams ‘zij-matigen zich 
dien aan “in \hunne volksvergaderingen ‚waar geen 
volk komt, — Men lette wel, dat scirro hier niet 
zijne eigene meening verklaart; midar die van andes 
ren mededeelt, — Met geene’ mindere geestigheid 
voert hij ook ‘hen fprekende in ;"die de-Koninklijke 
heerfchappij: af keuren. — > Waartoe’ hooren wij hen 
zeggen , waartoe de verheven taäamvänKóning 4 
die voor jurrreR alleen is bewaard, aan eenmensch 
te geven',’vaan een mensch, die fteeds’ jaloersch is 
van zijne -heerfchappij, en alles alleen wil beheee 
ren? Wadrom hem niet liever -Tyran genoemd ? 
| La | want 


342 OVER HET STAATSBESTUUR, - 


want voor den Tyran is het. even” zoo gemakkelijk 
zachtzinnig te “wezeny als het voor dien. Koning 
niet moeijelijk is, de onderdrukker van het volk te 
zijn. En welk een valsch bêgrip „ gelijk dat der 
Lacedaertioniers ; omt juist hem’tot Koning te bee 
noemen , dië uit Koninklijk bloed is gefproten l — 
Neen! daar alleen , waar het volk ‚de oppermacht in 
handen heeft, daar is. vrijheid en geluk; als het 
volk zelf heer en meester is over de wetten, over 
de reclitspleging , over vrede en oorlog, over leven 
en dood, over geld en goed; waar elk wedijvert 
om- zijne dienst toe te wijden aan den ftaat5 waar 
‘hetzelfde doel voor het algemeen belang allem gelij- 
kelijk bezielt waar de wet dezelfde kracht heeft 
voor armen en rijken; — dáár is de éehte repu- 
bliek gegtondwest3 dáár is het eigenlijke gemeene- 
best. Laat het. volk zijn - vrijen wil volgen; laat 
geen Aristokratifche invloed hem misleiden: gij 
zult het zien, het volk doet altijd de verftandigfte 
keus in den- perfoon der overheden, wien het zijne 
belangen wil opdragen. Dan, helaasl deze voor= 
treffelijke gefteldheid van het volksbeftuur , zeggen 
zij, is bedorven geworden door de valfche begrip. 
pk van hen j die de deugd; omdat zij ze niet 
kenden’ „met. het geld verwarden, en de rijkften 
voor de besten hielden: 

Na dit vrij lange betoog, waarvan wij fleehts de 
hoofdtrekken konden aanwijzen, zegt LAELIUS, alsof 
hij eenigzins ongeduldig was geworden: „ Maar uw 
eigen oordeel, scrpio ! hoedanig is dit nu over 

dee= 


VOLGENS CICERO - 343 


deëze drie regeringsvormên’, die elk hunne vóór 
en ‘nadeelen fchijnen te hebben? Zeg mijs welke 
houdt gij voor de beste der drie 2” | 
„ De Koninklijke! zegt scrpro: want ik ftelle mij 
onder “dien naam de heerfchappij voor „alwaar cen 
Koning voor zijne burgers zorgt, gelijk êen vader 
voor zijne kinderen, en” door ‘liefdadigheid. hunne 
harten wint.” Ziet de goden in den hemel: erkens 
nen zij niet zuPITER voor. hunnen” opperften- God ? 
oordeelen zij niet allen, dat „de hoogfte “majesteit 
bij hem alleen moet berusten ; die hemel en’aarde 
doet buigen op zijn wenk? « Dan, ik ga verders; 
zegt “SCIPIO ‚want gi wraakt : misfchien „deze 
droombeelden uit de fabelleer 5. leerên,ons niet 
de wijsgeeren „ die met: al-de-fcherpte van: hunnen 
geest de geheimen der natuur ‘trachten na te vor» 
fchen „ leeren” zij ons. niét «dat één Goddelijke 
Geest het heelal met al zijne deelen overziet en 
regeert?” | | u 
_ Het fcheen “alsof. den piden: s LAELIUS die betoog 
te ver gezocht voorkwam, Want: offchoon- hier 
eene merkbare gaping is, vaart scrpio dus “voort, 
„ Welnu, ik zal, u nadere en andere getuigen 
bijbrengen. Weet gj wel, dat het nog geene vier - 
eeuwen zijn, dat Rome onder de heerfchappij van 
Koningen ftond5 én wat zijn vierhonderd jaren voor 
eene natie? — Ja, maar toch de laatfte der Konine 
gen’ was een hoovaardige dwingeland,” zegt LAE- 
LIUS. „ Maar, die vooraf ging, voer hem sCipro 
te gemoet, dat was een uitftekend. vorsten 
d kie: ZL 3 dat 


344 OVER-HET STAATSBESTUUR, 


dat” waren „zij allen» tot -op_-ROMULUS toe.” — 
Niet zonder fchijn- van ‚ongeduld. zegt LAELIUSS 
sik wil geene “getuigenis „van: volken, die, kort 
of lang geledenveene, Koninklijke regeringsvorm had-« 
den 5. ae’ wil. krachtige gede „dat deze „vorm 
goed is” dt rt 

Onbefchrijvelijk. is de naïviteit „en dé fchiertfende 
toon „ waarop sciPro, met Sokratifche kunst, den 
eerlijken LAELIUS ‚ bijna ondanks zich zelven ; tot de 
bekentenis overliaalt, die hij;-hem „wil doen afleggen, 

„ Welnu,” hervat scmPio, „als gij dan geene 
andere. getuigen wilt, dan ‚zal ik een bewijs, ten 
overtuiging uit uw eigen boezem, halen. … Zeg mij 
zijt gj wel: eens driftig. geweest 2” … ‚ Driftig 2? 
antwoordt » de - zachtzinnige- LAELIUS , «ach! meer 
dan mij lief “was.” „En liet:gij dan die drift 
over uw beraden: zin ‘heerfchen 2? —  „O neen! 
dat niet, ik trachtte fteeds mij te bedwingen.” 
Gij houdt dus de drift voor eene onfteltenis des 
gemoeds, die door de reden in rust moet worden 
gebragt? denk nu-eens tevens aan die andere, toch» 
ten van het hart, aan hebzucht „aan eerzucht, aan 
wellust, aan heerschzucht.: Stemt gij mij niet toe , 
dat. zij allen beteugeld kunnen worden, als de res 
den alleen. den: geest beftiert?” „ Wel zeker, ftem 
ik dat toe ;” antwoordde de tin LAELIUSe «757 Gij 
zoudt dus liefstseen: gemoed bezitten, aldus gelhind BA 
» O niets liever °°», Gij zoudt dus bang zijn voor 
een: gemoed „waar ue Wesel dier smacht „had 


laten. varen, ‘en drift en wellust hare plaats verdrons 
gen” — 


we 


VOLGENS CICERO.’ 345 


gen?” — ‘Ik ‘zoú mij niets räthpzaligers kütie 
nen woorftellen zegt LAELIUS. » Gi ‘zoudt dus 
ernftig willen, dat alle’ de ep laden vari ùw 
hart order de heerfchappij fkoiden van de reden 
alleen?” _„ Hoe zou ik het miet wenfchen 2 
„ Welnu ‘dan ,” befluit scteio , „waarom ‘keurt 
gij dan in het beftuur- van den flaat af, hete 
geen gij in het beftuur van u zelven zoo voortrefs 
felijk keurt? Sta eens een deel van die alleehliëer- 
fching uwer ziel dan die onrustige hartstochten af; 
welk eene ni degom zal er in uw” binnenfte 
ontftaan 1° : Rn | 

Mij dunkt de verlegenheid. van LAELIUS is zichte 
baar geweest, toen hij op dit alles vroeg: — 
» Maar kan dan ook in het ftaatsbeftuur'recht en 
reden niet zoowel door meêr, als door één wor: 
den gehandhaafd? en wat ‘doet het er dus toe : ge 
een éénige „ of een groot getal regeren 2” 

„Ik ga al weder,” zegt screio, „u zelven tot 
getuigen inroepen.” „ Mij zelven?” „ Ja! toen 
ik onlangs met u’, op uwe landgoêderen te Fors 
mium was, hoorde ik u toen niet aan al uwe be= 
dienden het ftrengfte bevel geven, om ftiptelijk de 
orders te ‘volgen van eenen enkelen?” s„ Ja well 
maar dat was ook’ de opziener over al et 
aan wien ik het geheele beftuur toevertrouw.” 
400 1 maar in uw huis, in “de flad, hoe velen 
zijn daar wel ‘meester ?* '„, Hoë velen? wel daar is 
maar één meester, en die erf ik,” zegt de achtbare 
huisvader LaELIUS.” „ Niemand regeert uwe gee 

ZL 4 heee 


346 OVER HET,STAATSBESTUUR; 


heele groote huishouding. dan gij alléén?” „Wel 
neen !’? „En gĳ zoudt dus niet willen toegeven „ 
dat in bet beftuur van den ftgat de beste orde en 
vorm moeten, heerfchen , als, een eenige, die recht 
en billijkheid onkreukbaar handhaaft het geheel be- 
heerscht?””_» Waarlijk ! gij noodzaakt mij, bijna,” 
roept de openhartige LAELIUS uit, „om een Koe 
ningsgezinde te worden!’ — En nu „neemt de 
toon, van den diepdenkenden SCIPIO eene hoogere 
vlucht, en in het vuur zijner reden vaart hij dus 
voort; Dì Ja! LAELIUS , ja: mijn gevoelen zal het 
uwe zijn, als ik u niet meer met gelijkenisfen. op» 
houde, maar op Rome zelve wijze. … Gelukkig was 
Rome onder den fchepter. zijner Koningen. De 
hoovaardij van, flechts een hunner bragt dien gelief. 
den naam in haat en verdenking. Men dreef. den 
Koning uit. Doch wat kwam er- van het volk # 
Door ongewoonte aan die onbandige vrijheid fpattede 
het uit 5 men verjoeg onfchuldigen; men plunderde 
hunne bezittingen ; men „verkoos Confuls voor één 
jaar; men boog de bondelbijlen voor de oppermacht 
der menigte ;, en van elk vonnis beriep men zich 
op haar, en weldra fcheurde een deel der, goede 
gemeente , door de machtigen des volks ‚getergd , 
zich van hen af, en nam de wijk naar het 
gebergte.” | | 
„En dit alles gefchiedde midden. in den redes. 
tijd; doch gij zegt misfchien: Wel nul.als er niets 
te vreezen is, laat het volk dan eens aan zijn dar- 
telen overmoed den vrijen teugel. vieren, even, ges 
lijk 


NOLGENS, CICBROs-s-5 347 


lijk „de fchipper de volle. zeilen, aan, den wind 
waagt, als er eene, frisfche koelte waait | „Het 
zij zoo! maar naauwelijks. ziet . hij, die „het”’fchip 
regeert, de lucht. verdonkeren; en de baren opftij- 
gen, of hij ijlt naar het achterfchip „{toot allen:, die, 
hem op het dek in den weg. ftaan „ aan eene „zijde „ 
en flaat alleen de ftevige, handen aan „het: flinges 
rende roer: en zoo fnelt ook het-volk „ bij ‘het dreie 
gen der gevaren „in de armen…van een opperhoofd 
en roept om eenen Dictator „ wiens macht door: 
geen jaloerfchen ambtgenoot beperkt mag worden. — 
Het waren geene fchoonklinkende. dichterlijke woor= 
den, maar het was de gevoelige taal der waarheid 
als ENNIUS in. zijn heldendicht het verflagen 
Romeinfche volk luide, weeklagten doet. uitboezemen. 
over ROMULUS dood en ROMULUS onvergetelijk, 
gemis. «Voorwaar deze genegenheid, zou fteeds de» 
zelfde zijn gebleven (zoo. uitnemend is deze regee 
ringsvorm) , waren flechts de Koningen „dezelfde. 
gebleven ; maar de onrechtvaardigheid. van éénen-ftortte, 
alles in duigen, „Mindert „dan „de. vorige is. deze 
vorm aan wisfelvalligheden onderheven 5 « doch. -zijn 
grondvest is regtvaardigheid. … Waar „deze wankelt 
is zijn val gewis; en naauwelijks zegt de Koning 
recht en billijkheid vaarwel, of. eensklaps vertoont. 
zich de ftaat in, eene andere „gedaante: men. ziet 
flechts een, Tyran,:en het grootfte goed is plot{es 
lijk in het. grootfte . kwaad ontaard.” 4 Hebben 
de voornaamften inden, ftaat hem. onttroond, het= 
geen. meestal het, geval, is , dan ontftaat. de tweede 
| \ L5 re 


343 OvER HÉT STAATSBESTUUR, 


tegeringsvorm ; die men Aristocratie noemt, en de 
danzienelijken bijna tot Vorften maakt, 

‘Heeft het geheele volk , met aller vereenigde ‘kracht „ 
den dwingeland geveld dan vestigt zich de volks- _ 
regering ; en zoo’lang het volk’ vervuld is van ‘de 
eerlijke bedoeling ‘van’ zijn’ bêdrijf, ftelt het ér hoo- 
gen prijs op „ zijne ftaatsregeling met’ ingetogenheid 
vast te houden. ‘Maar wânneer het volk (hetgeen 
foms wel eens gebeürt) in den’ perfoon des Konings 
niet een’ Dwingeland , maar een rechtvaardigen Vorst 
aanranden en van den troon bonzen durft, of wel 
hetgeen’ nog meermalen gebeurt, het bloed der Arise 
tokraten plengt, en geheel den ftaat neerfmakt-aan 
zijne dartele voeten; — ‘neen! waan niet , dat de 
ónafgepeitde ftroomen des Oceaans „of de vuurgloed 
der onmetelijke bosfchen moeijelijker zijn te ftuiten , 
dan de dolle vaart van dien losgebroken’ hoop, 
die, zoodra hij de fmachtende dorst naar de bedwele 
mende vrijheid heeft gelescht, én de fchuimende 
pokalen „ door de walfche volksleiders toegedronken „ 
tot op ‘den droefem heeft geledigd, zijne ‘eigene 
opperhoofden „als zij flechts van orde én matiging 
reppen ; vervolgt ; betichten vrijheid-moorders fcheldt , 
en alleert hem“op- de handen draagt en vergoodt ; 
die”zich mer’ den’ allerlaagften ’ gelijk ftelt, ‘en mét 
hem alle tucht uit de huizén verbant, waar de’zoon 
zijn’ vader befpot; en de vader- beeft voor den bloë- 
digen-blik van zijn” machtigen zoon: waar zelfs .…… 
dóch ik ga’ te verre M‚'G. Ts5 ‘want fommigen 
uwer” vragen” misfchien ‚of ik u eere vertaling 

: _mMCe 


VOLGENS CICERO. 349 


mededeele. uit, eenig. redekunttiggedenkfchrift der 
Franfche Revolutie; bij iedere zinfnede toch :ftaren 
de. ‚ontzettende voorbeelden, uit dien gruweltijd u 
aan. Het is geene nieuwerwetfche befchrijving „ 
die ik-u does hetis -zelfs geene navolging uit het 
oorfpronkelijke: van, CICERO: „— het is des bijna 
woordelijke. overzetting van eene door ciceRo, zel= 
ven,nagevolgde plaats uit de Republiek van PLATO, == 
Hoe | was: PLATO, dan, ooit getuige „geweest. van, 
zulke « fchriktooneelen 2. « Maar--was „dit „noodig ? 
viel. het, dan: zoo moeïjelijk- voor dat verheven ges 
nie „ dat den kruisdood des) rechtvaardigen befchreef , 
alsof de, bijbelbladen- voor ;hem „ontrold. waren; dat 
geene rust aan het gefolterd menschdom durfde fpels 
len „ tot dat God zelf op ‘aarde-verfcheen 3. dat 
de throonen der wereld waggelende durfde noemen, 
ten zij de. Koningen der aarde zoo edel waren van 
raad „als krachtig van daad: — was het voor- hem 
onmogelijk som “de ' toekomst. voor de tegenwoors 
digheid te dagvaarden. en te beflisfen, wat:er van 
haar zou worden, wanneer éénmaal valfche philos 
fophie het monfter van valfche vrijheid zoude: baren 2 
Cicero fcheen zelf-door deze verhevene--plaats zoo 
getroffen -te zijn, en zich zoo te verheugen” over 
het gelukkig -flagen zijner vertaling, dat hij LAELIUS 
doet zeggen: … Waarlijk, scrrio !. gij, hebt woors 
delijk uitgedrukt al wat PLATO daar, zegt.’”--Maar 
SCIPIO, nog geheel vermeesterd. door. echt Platonisch 
gevoel, en het einde van zijn gefprek nabij ziende , 
vaart aldus voort: „„Jal het-is uit dien ontemba- 
ren 


950 OVER HET STAATSBESTUUR, 


ren ovêrmoed', dien zij vrijheid durvén noemen 
dat de tyrannij het hoofd opfteekt’, zoo als 
éene breede ‘boomftam “uit zijn fappigen wortel. 
Gelijk overmaat van macht ‘altijd verderfelijk „en 
ook bij de Vorsten “het voorteekên’ is van” hünrien 
val; zoo fnoert de vrijheid zelve met dartele ‘hand 
de ketenen ‘der fla vernij om de ‘lendenen harer miss 
leide zonen. « Want uic hun midden wordt au wel 
dra’ eèt aanvoerder gekozen: „ omt den laatften- aane 
hang van den Vorst of der grooten te vêrdrijvens 
Euvel van moed en onrêin van bloed “vervolgt: hij 
brooddronken de verdienftelijkfte mannen, en geeft 
zijn eigen en hun goed ten beste van het volk „ dat 
hij vleit en verleidt, Weldra maakt de- nijd „die -den 
welig: opgefchoten” burger beloert het ‘befluit- des 
volks noodzakelijk , om “hem met eene getrouwe 
lijfwacht te beveiligen , tot dat hij eindelijk: hoog 
genoeg’ verheven: is ; om den ‘voet te zetten op den 
nek van hen, die hem uit de’ laagte optilden. ‘Dit is 
de Tyran,: dien wij bedoelen „ dât veg troêtelkind 
der volksvrijheid,?® > 73 Metu HOR, 484 
“Scipio haalt hier” het voorbeend” aan van PISIS- 
TRATUS van Atheren ! — “Maar; wat is de oudheid 
in zulke voorbeelden klein “en “arm! onze leeftijd 
heeft een treffender model opgeleverd voor PLATO’s 
fchilderij ; 3 doch het ondankbare Európa denkt er 
niet meer aan. "Ald 
„ Wordt deze ‘Tyran,”” dus gaat scipro voort, 
5 aoot ‚de braven onder den volke’ eindelijk geveld, 
dan herademt de ‘ftaat5 maar is ‘het eene factie 
van 


on VOLGENSSCICBROer es 75 955 


van nog-onvertzaagder. hoofden , dan ontfpruit. eene 
andere tyrannij onder eene andere gedaante, Dan 
fpelen zij met het beftuur-van-den ftaat, als kin- 
deren. met den bal; van den Koning vangt de. Ty- 
ran hem op, van den Tyran de Aristokraat, en van 
dezen de heffe des volks 3; uit wiens boezemsweder 
nieuwe tyrannij en nieuwe, factien opwellen. En zoo 
ziet de dag van heden de ftaatsregeling niet meer , 
die, gisteren nog eeuwigdurend heette, Daarom is 


het „Koninklijk. beftuur het, beste: want zoo lang 


de Koning recht en billijkheid in eere houdt, zijn 
die woelingen en omwentelingen niet te duchten, 
die door de verfpreidheid der macht uit de andere 
vormen ontflaan. Ook geene heerfchappij kenmerkt 
beter de trekken van het beeld der Voorzienigheid. 
Doch de bron der rechtvaardigheid, die daar boven 
ontfpringt en eeuwig vloeit , kan opdroogen bij hare 
afleiding in het menfchelijk hart. Dus heeft het 
Koninklijk beftuur waarborgen van nooden om dat 
onheil af te keeren. En waar liggen deze waar 


borgen? Zij liggen deels: bij de aanzieneliĳken in 


den ftaat, deels bij het geheele volk te zamen, — 
Er zij dan in den ftaat een Eminent hoofd; 
doch het monarchale beginfel wotde in zijne 
werking geholpen en bevorderd en getemperd 
door den heilzamen invloed van Aristokratie en 
Demokratie.” 

Deze Conflitutie , gelijk sciero haar eigenaartig 
noemt, brengt die evenredige gelijkheid van rechten 
te weeg, die de vrije menfchen niet langer kunnen 

IS 


hed 


352 OVER HET STAATSBESTUÜR , VOLGENS CICÊRO, 


miïsfen 5’ en heeft daarenboven eene vastheid, die 
haar bêfchut tegen de omwentelingen, waar aan 
de andere regefingen fteêds ten prooi zijn: Alle 
beweegreden “voor de ondermijning van’ het ftaats- 
beftuur is opgehevens want bij de eenparige were 
king der onderfcheiden’ beginfelen heeft de geheele 
fraatsrégeling ‘zulk een vasten en” zekeren loop; 
dat alle afleiding vruchteloos zoude zijn. 

Nu ‘opende zich’ voor dè befpiegelingen van 
_scipio een nieuw en onafzietbaar veld; hij wilde 
dus zijne gasten doen verpozen, en wij volgen 
zijn voorbeeld, | 


II. 


AARDRIJKS- zes NATUURKUNDE, 


* 


Ee 


LILA QGACER 


HET -ONWEDER; 


poon 
F. ONIEUWENHUIS, 
Hoogleeraar te Leyden: (*) 


| Onder alle verfchijnfelen, die in het rijk der 
natuur worden waargenomen „is „wel geen gefchik- 
ter, om zelfs den onopmerkzamen en ligtzinnigen 
aardbewoner met diep ontzag, te vervullen voor de 
aanbiddelijke, grootheid. des, Scheppers , dan die 
geduchte natuurwerking, welke ons bekend is onder 
den naam van ozweder. Deze „ hoe weldadig: door= 
gaans in de gevolgen, vervult. niet. zelden „ bij het 
befef harer dikwerf vernielende uitwerkingen, vele 
menfchen met angst en fchrik, en plaatst allen tus= 
{chen veiligheid en gevaar, tusfchen hoop op wel 
dadige uitkomften, en vrees voor onheilen „ onder 
wier bedreiging wij, zoo. ooit, onze nietigheid gee 
voelen „tegenover deze, met verwoesting en dood 
dreigende natuurkrachten. | 


Geen 


B 


(*) Voorgelezen in het Leydrche’ departement der 
Maatfchappij :- zog Nur van ’t Algemeen ,' Decemb, 1825 
Vv. D. Je ’ Aa 


356 OVER HETSONWEDER, 


Geen wonder, dat onkunde en bijgeloof de oud» 
heid voor dezelve deden fidderen3 dat’ men zich 
den blikfem voorftelde als vurige pijlen , onmiddelijk 
door Jupijn gefmeed en uit gramfchap op den aard- 
bodem neêrgefchoten. „ Wien wordt niet,” vroeg 
LUCRETIUS; » de adat beklemd, uit vrees voor 

„de Goden? Wién beven de leden niet van 
„ fchrik , als de aarde dreunt van de ratelende don= 
» derflagen , die doorde ruimte der hemelen rollen ? 
»„ Sidderen dan niet de volken der aarde , en de 
» trotfche koningen, uit angst voor de Goden, op 
„de gedachte, of niet, om eenig begonnen mis- 
» daad of vermetel woord „, de ontzagchelijke- tijd 
» der ftraffe met den’ eerften donderflag wordt 
„ aangekondigd „ en met den naast volgenden voor 
„‚ hun gekomen zal zijn 2” | 

Slechts bij dat volk der oudheid, hetwelk bevoor= 
regt was met het licht eener nadere openbaring , 
vond men, niet ten gevolge van meerdere natuur- 
kennisfe „maar van betere godsdienftige en zedelijke 
begrippen, voorftellingen aangaande het onweder „ 
meet -ftrokende’ met de volmaaktheden van het 
Opperwezen , en minder verontrustende voor den 
fterveling. Met welk een godsdienftig gevoel be= 
zong niet Zsraëls koninklijke dichter het onweder, 
gelijk het in Palestina doorgaans in het Westen 
opkomt, heendrijft over de-Middellandfche zee, tot 
boven den Zibanon, dáár losbarst en aftrekt” naar 
de Arabifche woeftijn! Bij de aanfchouwing van dat 
tooneel werd ‚hem de, borst nier beklemd, noch 
beefden zijne leden. uit. vrees voor. de. Goden ; maar 

/ i i ge 


OVER "HET ONWEDERO 352: 


gelijkelijk: blakende van „dichterlijk: wuur- ‘én godse 
dienftig gevoel zong- de ‘harpfpeler : 
Bilsqgedk ut HOONS LR 
| ‘Edelen! roemt Jehovaht 
en Zijn -ftem rolt-op de wateren ! 
‚De-God der eere dondert ! 


Ziet! Hij komt op den grooten oceaan. 
Zijn ftem klinkt en wordt magtiger 
En worde heerlijker. 


Jehovah's ftem verplettert cederen ; 
Doet de duisternis beven 5 

Brengt hinden in barensnood 

En ontbladert het woud, 


Maar ín zijn. heiligdom 
Zegt alles : Majesteit £ 


Kon zoo onverfchrokken , vol eerbied en ondere 
werping:, een Jood-denken: en. gevoelen „ op het -ge= 
zigt vaneen der geduchtfte verfchijnfelen der natuur. 
in-eenen tijd, toen:men nog weinig wist van hare 
krachten en wetten: hoe veel meer moet dit pláats 
kunnen hebben bij hen; die in den Heer der Natuur 
wel den- Almagtigen „maar. ook -fteeds wijzen: en 
liefderijken . Vader van, het «heelal eerbiedigen3 die 
leven in eenen tijd, waarin «de natuurkundige” we= 
tenfchappen. groote» vorderingen gemaakt hebben en 
dagelijks. maken 5 in:eenen tijd, waarin dat licht 
niet opgeftoken blijft binnen den kring van geleerden , 
maar weldadig uitvloeit naar buiten; die leven einde- 
lijk in. een-land. van. ware godsdienftige-en zedelijke 

Aa 2 Zee 


358 OVERTHET: ONWEDERe 


verlichting ‚-waar mên.„op het voetfpoor van HUIGENSs 
NIEUWENTIJT, LEEUWENHOEK ‚MAR TINET 3 UILKENS 
en anderen, fteeds gewoon was, wetenfchappelijke 
befchouwingen , waar: zulks pas-geeft; „met zedelijke 
en godsdienftige: befpiegélingenote- paren 5 in beiden 
eenen gelijken gang te houden en de wetenfchappen 
te beoefenen, niet alleen om derzelver voortreffelijk- 
heid, of het maatfchappelijk nut, dat. zĳ, in de 
toepasfing , hebben; maar, vooral ook om, derzelver 
invloed op de befchaving van verftand en hart, op 
de verheffing van den geest en veredeling van den 
mensch. - | / 

Het lust mij ulieden dé gegrondheid dezer aan- 
merking aan te toonen in eene natuurkundige bee 
JSchouwing van het onweders hopende, dat dezelve 
met eene der zake waardige belangftelling ontvangen 
en overeenkomftig de gefchiktheid naar tijd en plaats … 
waarin zij wordt uitgefproken , beoordeeld zal worde. 
„le Jot welk foort van natuurverfchijnfels behooren 
die des onweders 2 … Zietdaar , de eerfte vraag, met 
wier beantwoording - wij -ons--thans zullen bezig 
houden: | 
„ Bij eene oplettende befchouwing der verfchijnfe- 
len „ die het onweder gewoonlijk voorafgaan, vers 
gezellen en achtervolgen „ neemt men , wat de voor- 
afgaande betreft „ des ‘zomers „ doorgaans „ «een 
zware , fomtijds drukkende hette waar; in andere 
„jaargetijden „ruw „ regen-- en ftormachtig weder. 
Des zomers ziet men. de onweêrswolken , aanvanke= 
lijk als kleine opkomende. vlekken „ bekend onder 
den: naam van donderwolken „ geboren worden, of 


op 


OVER: HET ONWEDER. 359 


op « eenmaal . ontftaan ‚of, met de toenemende 
warmte vanden dag ,. voortkomen ‚uit de „bêrg-of 
klipvormige „wolken, die „na zonnen opgang;uit 
de, bankvormige voortgebragt; aangroeijen tot-zware 
onweersbuijen; welke meestal, uit tweesof meerdere 
verfchillende. windftreken tegen elkander aandrijven 
zich ophoopen, zamenpakken, het ‘zwerk. verdon= 
keren. en dreigen loste barsten. » Eer echter dit 
gebeurt, Ontftaat er. gemeenlijk eene - windvlaag”; 
dwarrelende. in, -ongeftadige „rigting ‚ -over-de-oppers 
vlakte der aarde heen „en -de nabijheid des onweders 
gankondigende „door: het opwerpen vanhet. {tof aan 
den weg, -en het geritfel der;bladeren-aan, de--boos 
mens Straks „hoort men, van-verre den „donder } en 
zietfpoedig kronkelend loopende blikfémftralen” als 
vurige {langen uithet wolkgevaarte ‚naarden aard- 
bodem, of als fterk flikkerend „wit en „goud-geel 
licht „ langs ‚de: oppervlakte - eener wolk ;- vande 
eene „naarde andere -fchieten--Eene poos “daarna 
of fpoedig- daarop. hoort men -ratelende flagen:, :on= 
derfcheiden in. zwaarte, en» herhaalde: terugkaatfingen. 
Gemeenlijk: ontlast [zich nu -de- bui in! regen „die, in 
verfchillende, trappen, van fterkte ; nu als: gewone, 
dan. als zware. plasregen nedervalt-, fomtiüds met 
hagel, vergezeld gaat „en, vooral. ten gevolge eener 
wolkbreuk „ inde „duisternis van den nacht , ‘vurige 
druppels--vertoont, als dezelve. op ‘metale draden, 
bollen of naalden, worden opgevangen, « Wanneer 
het onweder, plaatfelijk vermindert , of met den:wind 
afdrijft , verliest zich het geluid in de verte; duren 
de tusfchen « oogenblikken „die er. verloopen tuss 

Aa 3 fchen 


360 OVER HET ONWEDER 


fchen. het lichten den flags veel lager  dari”ziet men 
eindelijk’, fchoon niet “altijd „. nog maart BiChtflikke. 
ringenof weerlichten ; vooral aan” den”gezigteïnder \ 
zonder eenig “geluid. meerte’ hooren. “Wat! de’ ge: 
volgen betreft „ fchoor“dezelve in fommige vevatlen 
zeer Schadelijk zijn , en bij gemis’ aan’andere'! ddartóë 
gefchikte: afleiders, hetblikfervuur. igrelijk hooft 
gebouwen, “boomen” “of-andere” ‘Kostbare’ voorwérpen 
treft, {verbrijzeling 7, brands dóod “en verwoesting 
veroorzaakt 5 „zijn. echter „over het’ geheel geno. 
men „de uitwerkingen des onweders allerweldadiesk 
Doorgaans toch wordt: de “húcht”-door ‘hetzelve” ges 
zuiverd „de: hette ‘verminderd 3 het aärdrijk ’ lafges 
koeld: en gedrénkt „ zoodat’ alles een nieuw leven 
ontvangt „de flaphangeude , ‘fchier verwelkte blades 
ren der planten „ metnieuwe veert voorzien; s 
Opgerigt en ‘gefpannen worden.” ele to ‚mol 
„Uit deze algemeene befetioiwitig blijkt reeds, dat'‘hét 
onweder een der meest zamnengeftelde nattiurverfchijns 
felen moet zijn „ als-behoörende ‘tot de “waterächtigeg 
luchtvormige „lichtende en” vurige” Tuêhtvérhêvelint 
gen. Alhoewel de beide “laatftes hierbij claarblijke ijk 
eene hoofdrol. fpelen;-en dev eerfte -fchijnen voorts 
te brengen, bleven:toch derzelwer ratuur en dor 
fprong, tot aan:-het: midden’ “der * ‘vorige eeuw „ons 
bekend. « Berst:federt de’ uitvinding van werktuigen s . 
gefchikt ter nafporing van de eigenfchappér!: dêr 
electriciteit , en den, meesten “uwer bekend onder 
den «naam -van” elecsrifvermachines 5 Smaar vooral 
federt de ontdekking der - ‘ voogênaamde'“Leydfche 


flesch_ „door « onzen. „ beroemden dafidgenoot” VN 
| MUS. 


OVER HET ONWEDER. „36r 


MUSSCHENBROEK vin den jare 1746 4 en ‘federt de 
„daarop gevolgde -zamenftellen van meerdere met 
“@lkander vereenigde , werkende electrieke Leydfche 
flesfchen „ of batterijen „vond- men, met. behulp 
dezer toeftellen , erde werkingen der opgehoopte 
of werfterkte electriciteit en-die van het onweder 
zóo vele’in het oog loopende overeenkomst, dat 
men” genegen werd „de verfchijnfelen des onweders 
tot de klasfe’ der electrieke natuurwerkingen te 
brêngen. e B 
De eerfte echter, die deze pwereuakelist opmerk- 
te, WAS BENJAMIN FRANKLIN, te Philadelphia. Het 
aantrekkend vermogen van metalen draden „ ftaven 
en punten ter ontlading van geëlectrifeerde ligcha- 
men erkend hebbende „viel dit gelukkig genie, 
fteeds gewoon” de nuttige” {trekking van ‘iedér-we- 
tenfchappelijk onderzoek ná tê'fporen , op het denke 
beeld , of men niet door metale puntèn dewerking 
der“ dampkrings «electriciteit. zoude kunnen aantoo- 
nen 5-even -zoo den blikfemftraal langs’ metâlen af« 
leiden ; als den electrieken vonk eener’ machine, ‘en 
zich’ alzoo in veiligheid ftéllen tegen deszelfs los 
barstingen. In het midden’ der vorige eeuw (1759) 
deelde hij deze gedachten aan zijne vrienden in’ Ze- 
ropa’ mede. De gronden voor zijn’ gevoelen: bragt 
hij toen reeds tot de volgende hoofdpunten van ver- 
gelijking tusfchen de overeenkomst der electrieke 
verfchijnfelen met die des onweders. | 
tr) De hoeksgewijze kronkelende loop des blik- 
fems gelijkt volkomen naar dien wan eenen fterken 
glectrieken vonk, 
Aa 4 se) De 


362 OVER HET ONWEDER: 


2.) De blikfem treft meest hooge „boven-anderen 
aanmerkelijk» uitftekende „ voorwerpen; als torens ; 
hooge gebouwen, masten, van, fchepen;en -bergtop= 
pen, Het, elektrieke. vuur ‚gaat,desgeliĳks bij zijnen 
overgang.-van het -eene-geleidend ligchaam, tot het 
andere, doorde meest. uitftekende punten of kanten. 

3.) De blikfem flaat--het meest. in,zulke, voor- 
werpen, die goede geleiders zijn voor de, electrici= 
teit, te weten in metalen, water, vochtige en dier- 
lijke ligchamen; met vermijding diergene „ welke 
geene „of flechte electrieke geleiders zijn, als harst, 
amber „glas, lak, pik zwavel „zijde. en‚„meer 
andere ftoffen. ref 

4) De blikfem -ontfteekt an igchamen; 
hetzelfde doet de electriciteit, 9 | 

5.) Door, fterke „electriciteit worden, metalen gt- 
{molten 5 -hetzelfde. is een der. gemeene werkingen 
van den blikfem,  teigr ar … blsad 

6.) Het „fcheuren , “ uiteenflaan en werheijzelen 
„van harde. ligchamen „met één woord, „verbazende 
vermogens „van. werktuigelijke ‚kracht, die verplaat- 
fing der ligchamen „uitzetting en verbreking, der 
deelen voortbrengen, werken. blijkbaar zoowel bj 
de electriciteit, als bij den -blikfem. | 

7.) Beide, maken  fomtijds- menfchen en dine 
blind , en, vernietigen „in {ommige ‚gevallen, het 
dierlijke leven. Door de electriciteit doodde FRANKLIN 
hoenders met eenen enkelen flag. 

8.) Eindelijk merkte hij op „dat de magneetnaald 
op dezelfde, wijze van den blikfem „en‚-de electri 
citeit wordt aangedaan , en zer door „beide magner 

__tisch 


OVER SHET ONWEDER. 363 


tisch-kan!worden. „Schoon nu de ‘opgêfioefnde gron- 
den; FRANKLIN: fterk genoeg voorkwamen; om ‘niet 
langer “te twijfelen -aan”-de“-overeenkomst tusfchen 
de werkende oorzaken „der “electriciteit ‘en “des On= 
weders3 noodigde hij echter zijne “vrienden uit, om 
de ; zaak „proefondervindelijk nader te onderzoeken. 
Dereerfte', «dies hier aan voldeed „wás een Fransch 
natuurkundige,“ DALIBARD. genaamd’, die ;"ún”eeren 
tuinste-Marlj=la Ville ‚eene hut ‘liet opflaan ; ‘wâat 


“___bovenvopveene ijzeren ftaaf; terhoogte wan veertig 


voeten „geplaatsten “van “onderen vrijgefteld „. derhal- 
ven „buiten valle. gemeenfchap: was’“met ‘afleidende 
toffe, Als-men, nu-het-ondereinde met den ‘vinger 
naderde, „gaf. de, ftaaf “wel „een ;kwattieruurs “achter 
elkander vonken , waarmede: Leydfche flesfchen” ges 
laden sen allerlei electrieke proeven: genomén werden: 
“Bijhet voorbijgaan -eener. wolk aan- het“ boverieinde 
_der ftaaf: hoorde’ men eenen donderflag. Deze mérk- ° 
waardige proefneming ; eene der ‘belangrijkfte , die 
„ooit gedaan, zijn, gefchiedde inhet jaar-173e. > Van 
toen. af “werden dezelve in de meeste landen wan 
Europa herhaâld. + Terwijl „echter. FRANKLIN “in 
Amerika nog onbekend ‘was ‘met ‘-de uitkomst dier 
proeven ‚, kwam. hij op de gedachte, dat! een „draad 
of vlieger nog gefchikter zou zijn, “dan teen ‘hoog 
gebouw, ter electrieke nafporing der onweerswolken. 
Weldra. werd die “inval ten uitvoer gebragt; Ten 
tweeden maal -baarde een oogenfchijnlijk niets betee= 
kenend kinderfpel aaneen: groot mán sden -weg tot 
gewigtige ontdekkingen. _NewTon fchaamde zich 
niet uit een, pijpenfteel zeepbellen ‘te blazen’, ten 

ARE, ein- 


364 OVER HET ONWEDER, 


einde ‚de natuur …;der. kleurên te’ ‘onderzoeker, 
FRANKLIN, begaf zich tot het beuzelachtig kinder 
_ vermaak van. vliegers. zamen te «ftèllens* Over eén 
kruis van-cederen hout fpande hij veen -zijden* doek’, 
maakte. een: goeden flaart: aân. den vlieger; ent ging”, 
bijhet eerstvolgend onweder.„ met zijnvzoonitje: naâr 
buiten, Nadat hij den vlieger. tot: eene behoorlijke 
hoogte had. doen opgaan „ maakte ‘hij een fleutel vast 
aan,„het einde van ‘het touw „en ‘aan -dén fleutél-een 
zijden koord „ datster vrijftelling “zoude „dienen, 
en waarmede hij den-vlieger aan eene paal vastbond, 
De eerfte electrieke teekens „die hij-nu zag , be- 
ftonden in het van: elkander gaan -dersharige hennep- 
vlokken; van „het touw. Eene digte wolk’ dreef 
vervolgens. over den. vlieger heen „ onder “het vallen 
van eenigen regen,-waardoof de vliegeren het touw 
nat:en „dus betere. geleiders werden. Van toen af 
verzamelde. hij eene groote hoeveelheid electrieke 
ftof , „zoodat, als „hij met eene vingerknokkel “den 
fleutel naderde, fcherpftekende «en fchitterende von- 
ken ruit de ftaaf in zijne hand ftroomden. Met zulke 
vonken ftak hij:voorloop ‘in-brand, laadde Leydfche 
flesfchen en. deed: -verfcheidene electrieke proeven, 
waaruit bleek , dat zijne gedachten „die hij „alseen 
befcheiden „wijsgeers, aanvankelijk eene onderflelling 
genoemd had ‚ met de natuur zelve overeenftemde;, 
en: men «het voor eene bewezene waarheid -kan 
houden , dat de hoofdverfchijnfels “des onweders tot 
de klasfe der electrieke: behooren. be 

„Dat men intusfchen bij zoodanige proefnemingen 
zeer omzigtig zijn moet, bewijst, onder anderen; 


het 


OVER: HET ONWEDERs 365 


het”ongelak „den ‘hoogléeraar RICHMANN te Peters: 
burg, “daarbij” overgekoren. > Deze “had ,’ in zijne 
kamer zoeen toeftel gemaakt „ter waarneming der 
electriciteit” van- der dampkring. «Met eenen vriend 
daarmede. eenige “proeven willende nemen , kwam 
hij ongelukkig met zijn hoofd: te-digt bij de vrijge- 
ftelde” ftaaf ,waartit oogenblikkelijk een-blikfémtftraal 
in> zijn ligchaam fchoot-en hem ‘doodde. * Op zijn 
voorhoofd was’ eene roode vlek „eert-zijner-{choenen 
gefclhreurd en een gedeelte zijner kleederen gezengd. 
Zijn vriend was-bedwelmdsenveenigen tijd befeffeloos: 
Het deurraam der ‘kamer was gefpleten en de: deur 
uit “hare ‘hengfels"“gerûkt, > Deze en foortgelijke 
gévaren «weet: men? thans-bij zoodanige proëven te 
vermijden „-door, in de nâbijheidevän “het ondereinde 
der “vrijgeftelde “ftaaf , eene andere “metalen 'ftaaf;, 
van bover mêt Eer “knop voórzien, in den grond tè 
flaan of. over dezelve te plaatfen , en ‘het ondereinde 
dier ftaaf tedoen uitloopen” of gemeenfchap’ te heb- 
ben mer” eenig water , drndegas ter“afleiding der 
zwaarfte lading.” ib re FEEMAD por 
De ontzettendfte uitkomften ‘had de hetikating van 
FRANKLIN'S proeven door pE“Romas in’ Frankri ik, 
met eenen zeer grooten vlieger’, ter. lengte van 
zêven', en ter breedte van drie voeten , en opgelaten 
ter ‘hoogte van vijf honderd en“ vijftig voeten , aan 
een koord , waardoors) tér° betere geleiding “metaal: 
draad: gevlochten was,” Uit deze Tchöten vonken of 
laat ik liever zeggen „-blikfemftroomèn als cylinders; 
vän “ééne „duim middellijn” en” tien “duimen lengte, 
waarvan ‘ieder. gevolgd werd door een’ flag, als die 
van 


366 OVER: HET ONWEDER. 


van een piftoolfchot., Doch ik acht, hiermede genoeg 

gezegd te hebben. ter. beantwoording: onzer eerfte 
vraag: tot welk foort van. verfchijnfels behooren:die 
des onweders? De andere vraag „dies ons thans 
nog zal bezig houden, is veel moeijelijker „en-kan:, 
naar den. tegenwoordigen. ftaat der „natuurkunde, met 
minder , zekerheid, beantwoord, worden , “de vraag; 
namelijk: „ Maar wat ús -en:van- waar: komt: dië 
sy cleotrieke werking. in den dampkring:2?° 50. 07 
De beantwoording „van: het -eerfte, gedeelte der 
vraag: „Wat is die electrieke werking in den-damp= 
kring 2 onderftelt-eenige kennis van,de verfchijn= 
felen „der. electriciteits Om sechter;in eene vergade- 
ring, als deze , niette; veel, te-onderftellen, zullen , 
gelijk ik, vertrouw, deskundigen : het niet ongepast 
achten „‚-dat ik „-met een enkel woord „Op /eene 
eenvoudige wijze ‚-verklare. „wat „mente, verftaan 
hebbe-onder „dien, matuurftaar «en, werking, „welke 
men gewoon) is „electriciteit te: moemens, Inst «on 


raden KN 


Reeds. -drie--honderd. jaren, vóór onze tijdrekening „ 
had men opgemerkt, dat de barnfteen-, onder meer 
andere; eigenfchappen.y-”ook: deze” bezit „- van ; ge= 
wreven. wordende „ ligte. ligchaamtjes-, als papier of 
andere vlokjes, tot.zich te trekken, en beurtelings 
weder. van, zich. af te ftooten, » De-krachtdier,„aane. 
trekking. noemde ‚men, diensvolgens barnfleenkracht „; 
of „clectrieke, ‚kracht „naar, het Griekfche woord 
mAenvgovs dat barnfleen „beteekent. terwijl men” het, 
verfchijnfel zelve „ dat“fommige ligchamen, als glas, 
lak , harst, zijde en andere ftoffen, gewreven wor- 
dende , andere ftofdeeltjes, aantrekken , in. fommige. 

[ 5e. 


OVER HET’ ONWEDER: 367 


gevallen licht -geven „ en eenen eigenaardigen reuk 
verfpreiden , “met den-algemeenen naam van electri- 
citeit beftempelde.. Dit’ was ‘fchier: alles ‚wat men 
van dezelve wist “tot- op de twaalfde, of liever. tot 
aan het midden der achttiende eeuw;-tot op de 
ontdekking’ der ‘zoogenaamde electrieke proeven met 
de Leydfche flesch.- Van toen af werd het een als 
gemeen gevoelen onder de natuurkundigen , dat er 
in de natuur eene zeer fijne en veerkrachtige vloeiftof 
beftaat „door fommigen ether of eléctrieke ftof. ge- 
naamd, die aan alle ligchamen, naar derzelver vere 
‚ fchillende vatbaarheid voor dezelve , gevonden wordt. 
Is deze ftof zoo algemeen verdeeld onder de lig- 
chamen , dat ieder , als het ware „ het zijne. heeft, 
een met zijn {taat en uitgebreidheid overeenkomftig 
aandeel; dan zegt men, dat de electrieke ftof in 
rust is en een ftaat van evenwigt uitmaakt, Wan- 
neer, bij voorbeeld , de eene wolk , in evenredige 
heid van hare “uitgebreidheid en inwendigen ftaat 
„zoo veel van deze electrieke: vloeiftof. bezit, als 
eene andere, die naar of langs de eerfte komt heen=- 
drijven , dan zegt men „dat derzelver electrieke ftaat 
in rust of evenwigt is; maar heeft de eene wolk 
naar evenredigheid van hare vatbaarheid „ meer 
opgehoopte electriciteit: dan de andere , dan zegt 
men „ dat het electriek evenwigt tusfchen beide 
verbroken is, dat de oververzadigde zich in” eenen 
ftellig werkzamen ftaat, bevindt, en de: andere in 
een ontkennenden met betrekking: tot de eerfte , 
die. ook, zoodra de «ontkennende electrieke , wolk 
onder haar bereik komt; hare meerdere hoeveelheid 

van 


hd 


368 OVER HET, ONWEDER 


van” electrieke - vloeiftof aan. de -andere „mededeelt. 
in …zoodanige evenredigheid, dat- het -vêrbroken 
‘electriek „evenwigt- herfteld, wordt. - Alle ligchamen 
dus „ over wier oppervlakte de electrieke vloeiftof 
naar. de mate van derzelver. vatbaarheid voor dee 
zelve gelijkelijk verdeeld is, zijn in -een- ftaat van 
electrieke rust „en vertoonen geene verfchijnfels van 
electriciteit, ten zij door wrijving. en drukking „ 
door gedaanteverandering „ of fcheikundige werking 
die fust geftoord, de -electrieke vloeiftof in bewe= 
ging gebragt, aan de oppervlakte weder opgehoopt 
of verminderd, en- alzoo de ligchamen in eenen ftel- 
ligen of ontkennenden electrieken. toeftand verplaatst 
“worden. … Naar’ deze hypothefe beftaat er dus in 
de geheele natuur flechts ééne electrieke vloeiftof „ 
of volgens andere wijsgeeren, die alles tot krachten 
herleiden willen „ ‘flechts ééne electrieke kracht 5 
anderen echter beweren „ dat die- ééne electrieke 
vloeiftof- zamengefteld zij uit twee grondftoffen „ 
welke zij glas- en: harst „electriciteit noemen, om 
dat de eene door wrijving van glas , de andere: door 
die van harstplaten zoude opgewekt worden 3- ter= 
wijl die opwekking niet anders is, dan eene onte 
leding of fcheiding dier beide grondftoffen „ welke „ 
fteeds geneigd , om zich met elkander te verbinden „ 
bij derzelver fcheiding en vereeniging zelve de elec= 
trieke verfchijnfels vertoonen „maar vereenigd zijnde ; 
terugkeeren tot den flaat van rust. Doch het is 
hier de plaats niet, deze verfchijnfels te ontvou- 
wen of te beoordeelen: Voor ons oogmerk meenen 


wij genoeg gezegd te hebben ter voorbereiding tot 
het 


OVER: HET ONWEDER» 369 


het duidelijk,, verftaan; onzer volgende. befchouwing. 

Keeren wij derhalve terug tot de ons voorge 
legde . vraagt ‚wat: is, enrvans waar komt: die clece 
tricke werking inerden dampkrings tot welke: wij 
gezien. «hebben, datde vei eeen van á nee 
der. behooren ? | ” 

A Heteerfte gedeelsé dezer vraag: Was ds die 
electrieke werking în den-dampkring ? heeft betreke 
king tot -den ftelligen en ontkennenden ftaat der 
tucht - electriciteit „en tot de wijze en den graad van 
fterkte „- waarop ‘zij door- den - geheelen dampkring 
en enkelde ftreken van dezelve werkzaam is. Zorge 
vuldige waarnemingen op dezelfde plaats in werfchile 
lende tijden, berge en. zeereizen „zelfs togten met 
tuchtballen hebben. wel veel. licht. verfpreid over de 
electrieke gefteldheid van den dampkring, maar tot 
nog toe niet genoegzaam ter volledige’ verklaring 
dèr verfchijnfelen. | 

IL. Beftendige waarnemingen ter zelfde plaatze , 
gedaan door CAVALLO, DE LUC, SCHUBLER En ans 
deren „ hebben geleerd: 

1.) Dat de dampkring zelden. zonder eledtricit 
teit , méestal in een’ flaat van ftellige of glase 
electriciteit isz fchoon dezelve wel eens den onte 
kennenden «of dien der harst electriciteit aanneemt, 
en. fomtijds. beide ftaten op éénen dag elkander 
afwisfelen. 

“-2) Des wintêrs is de electrieke gefteldheid van 
den dampkring zwak ; in het voorjaar het fterkfte 5 
des zomers weder zwakker , vooral ten tijde van 


geftadig onweder. In den herfst is, bij aanhondende 
Î re 


370 OVER HET ONWEDER. 


regenbuijën “de oer Risne rn Re merke 
Ô baars : akte 


3.) © Gedurende een vonweder- is zij het fterkfte „ 
maar-zwak bĳ aanhoudende winden. | 


54e) «Ook heeft ‚men eene. dagelijkfche periodieke 
ebbe en vloed , of vermindering en“ wasdom: der 
‚ lucht=electriciteit, boven veene en dezelfde plaats 
waargenomen. „Des zomers - klimt zij. van drie « tot 
‚ vier uren des nademiddags, bereikt haren -laagften 
ftand. bij het vallen: van den avonddauw 3 dan neemt 
zij weer. toe en. vervolgens af tot den opgang der 
ZONe 

Des- winters zijn deze hoogfte en laagfte ftanden 

geheel anders; de. hoogfte , namelijks om tien ure 
des morgens en acht ure des avonds3 de laagfte des 
morgens en-des avonds’ ten’ zes ure.” Er is dan 
eene blijkbare verhouding tusfchen- de vermeerde= 
ring van electriciteit en de vermindering van voch= 
tigheid gedurende den loop van den dag. 
“5e)- Regen, fneeuw en hagel zijn meestal, fchoon 
meer of minder op onderfcheidene tijden , geëlectrie 
feerd , meermalen echter met ontkennende ‘dan met 
ftellige electriciteit; terwijl, hetgeen opmerkelijk is, 
de. gedaante der fneeuwvlokken verandert „- naar den 
fraat van” derzelver ‘electriciteit, … Een verfchijnfel, 
waarbij-deskundigen fchier-onwillekeurig denken aan 
de zoogenaamde Lichtenbergfche figuren. 

IL. Bergreizen ftelden dikweêrf den opmerkzamen 
natuurbefchouwer inde gelegenheid ‚om op onder- 
fcheidene hoogten, zelfs-van-de toppen der bergen, 
waarnemingen te kunnen: doen. over de beginfelen , 

voort. 


OVER HET ‘ONWEDE Re 355 


voortgangen, en losbarstingén. „van onwedets, die 
beneden “hensin de. valleijen plaats hadden. 
Van deze, waarnemingen, gedaan op de Zwitfers 
fehe Alpen „door ‚de heeren pe. SAUSSURE en DE 
LUC, ‘hebben wij belangrijke. uitkomften ontvangen. 
De: Luc ‚bij woorbeeld-; zag- meermalen zware on. 
weerswolken: in;-de’ valleijen der „Alpen , langs het 
gebergte „heenftrijken „en gedeeltelijk op den grond 
rusten ‚zonder eenige: de; minste ontlading , waaruit 
hij met regt befloot „dat men eene onweerswolk niet 
te houden’ hebbe voor eenen vrijgeftelden electrieken 
ontlader in „welks. nabijheid. flechts-een ander gelei» 
dend ‘ligchaâm - gebragt “behoeft te worden „om het 
eerfte te ontladen, …Hij-zag , bij voorbeeld „, eene on= 
weerswolk- rusten op den vochtigen grond en van 
onderen gelieel in aanraking met denzelven, terwijl 
van “boven. en zijdelings svantijd tot tijd blikfemftralen 
uitfchoten ;' achtervolgd-door-donderflagen, “Zoo zag 
de hoogleeraar “KAESTNER „v-ftaande. op het Hartse 
gebergte „ tusfchen twee onweders in; de benedenfte 
bui zich ontlasten vin-plasregens, terwijl «de hooger 
hangende “buiseen geratel. van donder liet hooren , 
dat gepaard-ging met een’ zeer kouden neerslag vän 
regen. u 
IL Bij. deze. waarnemingen voegen de zeereizin 
gets nogéenige- bijzonderheden; onder anderen, dat 
de ratelende donderflagen op zee , waar geene terug- 
kaatfende voorwerpen het geluid ftuiten , opvangen „ 
of, wijzigen , regelmatiger zijn, en bij iedere terug- 
kaatfing. aanmerkelijk verzwakken „ tot dat het geluid 
geheel ophoudt. ‚Ook verzekeren. fommige zeee 
Vel % Bb rcie 


4 ' 
356 OVER/HET ON WEDERs 


reizigers ; dat ver plaatfen” zijn; alwaar dev oudfte in 
woners ‚nooit! onweders shebben beleefd ;: gelijk 
FORSTER betuigt van hetreiland Sg dlelena. 
sAV. De duchtreizigers-veindelijk werhalen-ons „dat 
in hoogerftreeken van’ den ‘dampkring’ de- lucht „elec= 
triciteit “doorgaans” week “fterker is „dan 'in- lagere. 
Op eene, voorde: natuurkundigen’! hoogst merke 
waardige ; Juchtreis der. ‘Heeren ‘CAY’ *!LUSSAC en 
BIOT „ liet mén een” metalen draad van vijftig Nee 
derlandfíche vellen -aan- eene ‘knop’ van: het: fchuitje 
afhangen ; terwijl dezelve gefpannen- bleef -door het 
gewigt van een- metalen -bols : De vhierdoor verzas 
melde » lucht „electriciteit werkte zeer -fterk- op: den 
electrometer „ en wees „ - overeenkomftig: de: waars 
fiemingen van DE SAUSSURE en anderen; «bij zeer 
helder weder,-ftellige electriciteit. „Hoe het,van 
binnen in- eene--wolk ook-sten aanzien, der. electri. 
citeit gefteld zij, “verzekert ons--de>- luchtreiziger 
auGusTI; op zijne éen. en twintigfteluchtreize, 
Ondèrnomen tè „Amiens, in “de: maand rie enjs van 
het jaar 1813; ondervonden te hebben. ad 
et De dampkring; (zegt hij onder anderen) was 
„ zeer nevelachtig. Reeds was ik tot in de wolken 
„ geftegen, toen ik nog het kanonfchot hoorde, 
3 dat tot een teeken ‘mijner verdwijning in de 
wolken, gedaan werd, Binnen vijf fekonden bee 
» vond ik mij ín eene volflagenê duisternis. Zes 
minuten had ik werk, om dien ontzettenden klomp 
» van dampen “te “doórklieven , in het midden, van 
s denwelken ik’ bijna in zwijm gevallen - zou zijn 
„ door den zwavelachtigen electrieken- tf en lr 


 fmoorende hitte.” | £ 


OVER HET ONWEDERe. 357 


B. Thans gekomen tot het tweede lid der vraag: 
Van. waar en hoe komt die electrieke werking in 
den. dampkring 2? Zoude ik zekerlijk uwe opmerk 
„ zaamheid vermotijen „en tijd en plaats misbruiken, 
wilde ik, ook maar de. voornaamfte. gevoelens der 
natuurkundigen over den oorfprong der luchtselectricie 
teit, U mededeelen , en de gegrondheid onderzoer 
ken van befpiegelingen „ die meest allen: op onders 
ftellingen gebouwd zijn. Maar met regt kunt gl, 
M. H., van mij verwachten; dat ik, zoo al niet 
eene wiskunstig zekere; boven alle bedenkingen 
verhevene verklaring, ten minfte diegene duidelijk 
én eenvoudig. zal opgeven, welke mij voorkomt, 
naar den tegenwoordigen {taat der natuurkunde , de 
meeste waarfchijnlijkheid voor zich te hebben, Zij 
is dezer Gelijk men op verfchillende wijze electrie 
citeit kan. voortbrengen „ als door wrijving „ door 
verwarming ;“door’ afkoeling , „door aanraking. van 
verfchillende metalen en andere ongelijkfoortige ftof= 
fen 5 maar, svooral’ door «chemifche werkingen: zoo 
gebruikt ook de natuur; in-het groot, die onder» 
fcheidene “middelen, ja bezigt nog vele anderen, 
zoo, als in de’ bewerktuigde ligchamen „bij de zoo» 
genaamde electrieke visfchen3 alle welke wijzen van 
opwekking der electrieke wloeiftof ons flechts gee 
deeltelijk bekend zijn, maar bij iedere voorkomende 
nâtuurwerking in het groot, onmogelijk afzonderlijk 
opgegeven of aangewezen kunnen worden, Bijzone 
der échter fchijnt de gedaanteverwisfeling der ftofe 
deelen en overgang der ligchamen , bij fmelting , 
uit den Vasten in den vloeibaren „ bĳ verdamping 

Bb a in 


358 OVER HET ONWEDER, 


dèndamp- of ftoomvörmigen; en bij oplosfing. , in 
de lucht--of ‘gasvormigen ftaat, of omgekeerd „ eén 
der voornaamfte bronnen van de electriciteit inde 
„wolken te zijn. Het klimmen namelijk en nêderdalen 
des waters'in en uit de-hoogere ‘gewesten dés damp- 
krings, is eene natuurwerking van overgâng uit den 
eenen ftaat in den anderen „eene. gedaanteverandering 
van water in waterdamp , van ontbinding des-ftooms 
in gasfoorten, van daar weder, door zamenftelling , 
in water, fneeuw „ regen, hagel ‘en ĳs eene ge- 
daanteverandering ; die: in “eenen “geftadigen kring 
rondloopt. De’ waterdeeltjes , in aarde, planten en 
dieren ‘aanwezig „zoowel als uit de zee „ meeren en 
rivieren verdampende „ klimmen dagelijks naar boven, 
als waterblaasjes „ “foortelijk ligter dan de- lucht. 
Teèn gevolge der natuurlijke. electriciteit, aan ieder 
ftofdeeltje eigen „maar aan de meer, uitgebreide 
oppervlakte der blaasjes „ naar. den aard der--bijko- 
mende omftandieheden , ftellig vof ontkennend: wer- 
kende, ftooten ze elkander af, en-drijven , op be- 
paalde ‘afftanden , in ‘de- gedaante “van - wolken. 
_ Wanneer echter die waterblaasjes: weder kleiner wor= 
den, of zoo’ veel warmteftof verliezen, dat ze weer 
tot druppels zamenvloeijen „ komt het er vooral op 
aan, of zij zich langzaam en- geregeld tot druppels 
kunnen vormen, en langs andere geleidende ftoffen , 
als vochtige luchtftreeken.„- den ftaat van electriek 
evenwigt met de omringende ligchamen kunnen aan- 
nemen: in wélk „geval de bui zich-in regen ontlast, 
zonder onweder. Maar-bij eene /mellen neerflag ‚ ten 
gevolge eener ons onbekende chemifche werking in 

| de 


he 


OVER HET ONWEDER 359 


de wolk zelve „bij eenen plotfelijken overgang der 
waterdeeltjes uit den lucht- en dampvormigen in den 
vloeibaren of vasten ftaat, wordt er op eenmaal zoo 
“veel natuurlijke „ elektrieke vloeiftof los, dat dezelve 
als een blikfemftraal, ‘kronkelend door. het zwerk 
fchiet op den naasten geleider, of naar de zijde 
van de kracht en, ftreeklijn der werking. — Gee 
daanteverandering -der oppervlakte is, onder deze 
Omftandigheden „ reeds een rijke bron van electrieke 
werkingen, in „den dampkring. Maar men vergete 
niet „dat er nog-zoo vele anderen zijn, waaruit 
de. natuur „electriciteit kan fcheppen. _ Ook zoude 
her bekrompenheid van kennis in de natuurkunde 
aan ‚den dag leggen, Zoo men den dampkring , als 
een afzonderlijk ‚geheel op zich zelven „ en niet 
veel meer in deszelfs geftadig verband met den 
aardbol ja zelfs .met de zon en, hemelfche lig- 
chamen befchouwde, ten gevolge van welke ge« 
durig vereenigde werkingen en terugwerkingen, al- 
_ lerlei opwekkingen van licht, warmte, magneti{che 
en elektrifche. verfchijnfelen kunnen ontftaan „ wier 
polaarwerkingen ‚nu eens alleen in den dampkring, 
dan: weder in het hart der aarde, of ook in de 
zon, de bron van licht en warmte „ gelegen kunnen 
zijn. Wat den donder betreft, deze gefchiedt als 
een flag bi de ontlading eener elektrieke batterij 
of Leydfche flesch. Dat echter dat geluid zoo dik- 
werf herhaald wordt, pleit. voor het vermoeden, 
dat zulks ten gevolge zij van onderfcheidene che- 
mifche ontploffingen, fchoon die herhaling, in de 
nabijheid der aarde , door terugkaatfende voorwer= 

Bb 3 pen 


360 ÔVER HeT ONWEDER 


pen fterk vermeerdefd kan wotdems Intusfchen 
wordt de flag fomtijds veël later gehoord, dan het 
licht gezien. Dit komt van de ongelijke “fnelhieid ; 
waarmede het licht en geluid worden voortgeplant ; 
èene Snelheid , Zoo verfchillende, dat, terwijl hêt 
licht in een feconde den verbazenden weg aflegt van 
42394 geographifche mijlen , in dienzelfden tijd het 
geluid maar eene ruimte doorloopt van zo42 voeten; 
zoodat men hieruit , ten naasten bij, over den af= 
ftand van een onweder kan oordeelen. Want ieder 
bui zal, naar dezen regel, zoo veel maal 1o42. voes. 
ten van ofs verwijderd zijn, als wij feconden kun- 
hen tellen tusfchen het licht en den flag. 

_ Doch vreezende uwe aandacht te zullen vermoeis 
jen, wil ik hier afbreken. Eene andere fpreek= 
beurt geeft mij, in het vervolg , welligt gelegenheid 
tot eene nadere befchouwing er gevaren en ons 
heilen des onweders en der bêste behoedmiddelen 
tegen dezelve; — tot het vervolgen dus eener fbof ; 
welker overweging bijzonder gefchikt is , om de groot. 
heid des Scheppers in zijne werken te leeren kens 
nen, en dankbaar de zegeningen te waarderen met 
een verfchijnfel verbonden, dat Zijne wijsheid en 
liefde , als met letteren van vuur aan het uitfpanfel 
doet lezen , en zijn Alvermogen met iederen don= 


derflag aan de aarde verkondigt. 


IV. 
FRAAIJE LETTEREN 
EN 


MENGELWERK. 


LET S 


OVER 


DEN SMAAK! 


door 
h GER Le 
TTA EEE 


Eid beoordeeling van de betrekkelijke waarde 
onzer zintuigen, heeft men dikwijls aan den /maak 
allen voorrang betwist, als niets gemeen hebbende 
met eenige aandoening der ziel, en alleen beftemd,- 
om het verhemelte, flechts een gering deel des lig- 
chaams, te ftreelen. Men zou evenwel kunnen 
vragen, waarom de gewoonte, in de meeste heden-= 
daagfche talen , ook eene figuurlijke kracht aan het 
woord fimaak gegeven heeft, en daarmede eene der 
grootfte volkomenheden van het verftand uitdrukt; 
indien wij immers edeler zintuigen bezitten, waar= 
van het fpraakgebruik een edeler beeld had kunnen 
ontleenen. Doch misfchien zou het antwoord ge- 
reed zijn: „de onzinnelijke {maak en de zinnelijke 
„ komen hierin met élkander overeen , dat zij de 
„ voorwerpen onderzoeken , fchiften en het uitfte- 
„ kende keuren.” Maar verrigten het gehoor en de 

9 Bb 5 reuk 


„364 IETS OVER DEN SMAAK, 


reuk dit ook niet? — en echter ge men fteeds, 
in een hoogeren zin, &en- wÂân van fmaak, en 
nimmer een man van gehoor, of een man van reuk. 

Op deze wijze zouden Wij nog vele vragen kun- 
nen doen, en veel antwoorden geven, en wij zou- 
den waarfchijnlijk tot dit uitfluiffel.‘kómmen : het 
fpraakgebruik, waarin anders. zoo veel wijsheid en 
ondervinding opgefloten ligt, is in dit opzigt geheel 
willekeurig, of, de zinnelijke {maak , alleen door 
het misbruik en deszelfs gevolgen tot eene grove 
voldoening van de begeerte naar gênot verlaagd , of 
die zinnelijke fmaak verdient hooger aangeflagen te 
worden in de fchatting der ligchamelijke zintuigen. 

Misfchien zou men het zelfs nog iets verder brene 
gen, en zou, het blijken, dat met den zinnelijken 
{maak zoo menigvuldig en zoo geregeld proeven 
genomen worden , dat wij den graad van deszelfs 
verfijning naauwkeurig in elkanderen kunnen opmer« 
ken : terwijl de ondervinding altijd geleerd heeft, 
dat ook de onzinnelijke {maak zijn gebruik en zijn 
misbruik heeft: dat cok daarin eene eïndelooze 
_ verfcheidenheid gevonden wordt, en een onafzien- 
bare reeks van meer of min fijne beoordeelaars „ 
van anderen die met eene uitpurende, kieschheid 
gedurig aan walging lijden, en van eene derde ons 
gelukkiger of gelukkiger foort, die alles, wat men 
hun toedient, voor lief nemen , die met alles te 
vreden zijn. 

Of men in dit wijsgeerig taalonderzoëk nog vêr- 
der kan doordringen , weet ik niet; maar ik wenschte 
over. den onzinnelijken fmaak en deszelfs verfcheie 

d | _den= 


IETS OVER: DEN SMAAK. 365 


_… denheid eenige gedachten: in het midden te brengen : 
waartoe ik „uw toegevend. gehoor uitnoodig:. want 
uw proevend. vermogen. durf ik niet inroepen des 
wijl ik tevreden zal moeten wezen , wanneer gij, 
bij het fcheiden , bekennen zult, een „onzondigen 
kost genoten te- hebben „en zonder {maak maar 
ook zonder walging onderhouden te. zijn, 

| e 

Men hecht gewoonlijk aan het woord /maak twee 
verfchillende beteekenisfen, In-de eerfte is het even 
onbeftemd „als het getal. der fmaakhebbende mene 
fchen onbepaald: is „ en „de voorwerpen; waarop het 
toegepast-wordt, menigvuldig zijn. Daarin is het 
die denkwijze , welke ieder perfoon. in het bijzon- 
dere heeft, en die hem evenzeer toekomt, als zijne 
eigene perfoonlijkheid ; maar die veranderlijk is „ 
omdat zij afhangt van zielsvermogens, hartstogten 
en omftandigheden. . Zij ligt in den mensch, en 
het onderzoek. van - hare wijzigingen en verfchijnfels 
behoort tot de ziels of karakterkunde, Zij mag 
befchouwd worden in verband met de voorwerpen 
of den invloed van buiten; maar zij is geen maatftaf 
voor den aard van die voorwerpen, omdat zij, met 
één woord; een mengfel van luim en eigenzinnig- 
heid is, dat niemand zich laat ontnemen, dat ieder 
mensch als een onvervreemdbaar regt verdedigt, en, 
hoe ongegrond ook, fteeds veilig aan den dag 
brengt, onder het zeker vrijgeleide, van de fpreuk; 

over den finaak mag men niet twistene ĳ: 
Er fchijnt eene tweede opvatting van dit woord 
te 


366 IETS OVER DEN SMAÁK. 


te wezen, die hemelsbreed van de eerfte verfchitts 
In dezen zin fchijnen niet alle menfchen met fmaak 
begaafd te zijn , omdat het eene hoogere vatbaarheid 
van den geëst is, die men gevoel voor het fchoone 
noemt.” Deze omfchrijving is niet geheel ongelukkig 
gekozen: want de ouden; aan wie onze overdrag- 
telijke /maak- onbekend was , dachten - aan - deze 
zelfde eigenfchap, wannêer zij fpraken van een gee 
voel voor het fchoone en bevallige. 

Maar is deze omfchrijving duidelijk? bevat zij een 
helder “denkbeeld? Beproeven wij het een oogen= 
blik, T! en wanneer de’ uitkomst ons voldoet, dan 
is mijne rede geëindigd, ‘en ‘het- zal ons genoeg zijn 
te weten , dat fmaak, gevoel voor het fehoone îs. 

Indien men ons overtuigde, dat /maak de kennis, 
de wetenfchap van het fchoone was , dan was de 
vraag opgelost, en een man van fmaak zou diegene 
zijn, die de natuur, de regelen en de wetten van 
het fchoone doorgrond had en ze kende. ’ Nu 
beftaat zulk eene wetenfchap hiet, ten fpijt van zoo 
vele boekdeelen , vol bovennatuurkundige befpie- 
gelingen ; en men ziet meestal, dat de afgetrok- 
kenfte redeneringen de vraag: wat is het fchoone! 
laten liggen, en over de werking handelen, die 
het op den aanfchouwer uitoefent. Het gevolg van 
die werking wordt gevoel genoemd. 

Wat is gevoel ?,... eene zekere aandoening. — 
Wat is eene aandoening?...-eene zekere gewaar= 
wording. — Wat is eene gewaarwording ?... een 
gevoel! Vraagt het hem, die door iets fchoons ge- 
troffen wordt , wat hij gevoelt: — hij zal u ante 

Woore 


IETS OVER DEN SMAAK 367 


woorden: #k gevoel hety maar de rekenfchap van 
die aandoening zal hij u fchuldig blijven. 
Is dan die gewaarwording -zoo onbepaald , en 
heeft zij geen kenmerk „ waardoor wij hare echtheid 
kunnen beoordeelen, of vertrouwen, dat zij ons 
ten minfte eenige: affpiegeling van de fchoonheid- 
oplevert: is de aard vanden fmaak zoo onbekends 
„dan is er ook niemand, die ons van zijnen {maak 
fpreekt, of wij moeten zijn gevoel eerbiedigen, en 
het, „op zijn hoogst, voor mogelijk. houden , dat 
zijn gevoel hem. misleidt. Waarom, kerft de onbes= 
{chaafde natuurmensch zich het aangezigt en-door= 
priemt „het met veders,-zoo hij geen /inaak ‘heefts 
omzich op te-luisteren ? — Waarom „behaagt hem 
de. zwarie. geliefde ? en ‚wanneer een „zware ring 
aan haren doorboorden. neus flingert „ wordt dan zijn 
gevoel voor-het -fchoone niet verhoogd? Zullen wij 
hem den /maak. betwisten „ omdat hij dit, fchoone 
gevoelt ? À 
Wandelen wij met den. eenvoudigen” landman, — 
Hij heeft eene ziel, gelijk wij, en mogelijk minder 
bedorven. = Een, vrolijk landfchap, “de majesteit 
van het rijzige geboomte , en de kracht van den 
eik, in vrije ontwikkeling , houden ons opgetogen. 
Ons gevoel ontboezemen wij in den uitroep: hoe 
fchoon! —: Hij zwijgt, of antwoordt met een on- 
verfchillig , ja wel; omdat het hooge hout zoo nuttig 
is, en zulke taaïje roeden voor den hooiberg kan — 
opleveren. „Maar hij geleidt ons naar zijne hoeve: 
daar wijst hij ons met zelfsvoldoening zijne net ge- 
Schoren hagen, en het geboomte van zijnen kleinen 
hof, 


368  IETS'OVER DEN SMAAK. 


hof „met het kunftige mes tot gedaanten vän pyra: 
miden „ vogêlen en dolfijnen’ verfnoeid! — Wie van 
ons beide. heeft fmaak? == Wij hebben beide, hete 
geen wij -fchoon heeten: beide genieten wij ‘het , en 
ons gevoelzegt het ons. 

„Maar dè keuze dezer voorbeelden was partijdig ! 
Onder menfchen van gelijken omgang, tot één en 
het zelfde befchaafde deel- der maatfchappij behoo- 
tende ,’ onder deze zal de “ware fmaak gevonden 
worden : daar’ zal gelijkheid van gevoel beftaan; en 
een: zeker rigtfnoer. — Het is zoo: onder hen zult 
gi niet ligt iemand vinden, die zich niet mét fmaak 
begaafd rekent. Vraag iemand hunner naar een one 
derwerp van wetenfchap en ‘onderzóëk. _Opregt- 
heid of nederigheid zullen hem kunnen noodzaken, 
ou” te “antwoorden : 5, ik * matig mij geen “oordeel 
vdmen ik heb het onderwerp niet van alle zijden 
3 befchouwd:-ik ben er niet genoeg in doorgedron- 

»„ gen, en zou gevaar loopen. een verkeerd oordeel 
„te vellen; ” maar ondervraag hém over de fchoon- 
heid var een voorwerp van fmaak: == terftond onte 
vángt ‘gij zeker befcheid : en ‘wie: uwer herinnert 
zich „ dikwijls te hebben hooren antwoorden: „ik 
z'heb geen fmaak: ik heb. nog geen fmaak genoeg: 
zik ‘heb weinig’ gevoel voor het fchoone, en op 
sdie weinige wil ik mij niet vertrouwen!” — Allen 
hébben Zij dus fimaak: allen gevoelen zij , wat fchoon 
én’ wat niet fchoon' ist en daar het geen fchoon is, 
Onmogelijk te gelijk niet fchoon kan zijn, zullen zij 
allen één gevoel hebben, één zelfde oordeel vellen. 
Voorbarige gevolgtrekking t als of nooit met mond 

| en 


IETS OVER DEN’ SMAAK 369 


en pêén’ oorlogen gevoerd waren over onderwerpen 
van fmaak: als of ooit eenig geletterd genootfchap , 
Cwaarin het toch van zelf fpreekt, dat allé de leden 
menfchen van fmaak zijn) als of ooit zulk een ge= 
nootfchap dergelijke onderwerpen aan één enkelen 
perfoón toebetrouwde, en niet een oneven getal 
regters benoemde ; om door de meerderheid van ge- 
lijke ootdeelvellingen het vraagftuk ‘te ‘beflisfen ! ee 
Maar uit deze verdeeldheid van meeningen zelve zal 
toch eenig licht ‘over den fmaak opgaan , omdat de 
meerderheid beflist, en het eenmaal uitgebragt oor- 
deel aan beide ‘zijden onveranderlijk blijft, en on- 
wrikbaar ftaande gehouden wordt: ==» als of wij niet. 
dikwijls’ zagen, dat twee tegenftrijdige gevoelens 
ook hiér voor onderlinge toenadering vatbaar zijn. — 
De eerie partij daalt foms een’ weinig van hare be- 
wondering neder: de andere komt van harê fcherpe 
gisping en geringfchatting een weinig opwaards: en 
de dingen, die eerst voor uitfluitend fchoon , of 
woor volftrekt fmakeloos gehouden waren, zijn dik- 
wijls „ door wederzijdsch loven en -bieden , terug 
gebragt tot “die oneindig uitgebreide foort van voor= 
werpen , waarin men tegelijk veel te prijzen en veel 
te-laken vindt. | 3 

“Hier hebt gij dus dat ode: T! met al zijne 
onbeftemdheid , weifeling en onzekere. toepasfing. 
De twee opvattingen” van’ het” woord fmaak „ waar- 
door wij twee denkbeelden van elkander ‘poogden 
te ‘onderfcheïden, loopen’ in één, en de fmaak is 
inderdaad niets anders , dan «dat onbefchrijfbare ge- 
voel , waarmede ieder kiest en volgt; wat-hem het 
rt mees. 


370 IETS OVER DEN SMAAK, 


- meeste behaagt. . Het moge aan een’ anderen niet 
behagen ; maar deze heeft daarom niet te min zijnen 
fmaak. «De voorwerpen kunnen te gelijk behagen 
en niet behagen. — Er waren tijden, waarin so= 
PHOCLES“@n HORATIUS optraden en toegejuicht wer« 
den, en ‚deze heette: men, de eeuw van PERICLES, 
en de eeuw van AUGUSTUS, == In andere, tijden had 
men fmaak voor-andere dingen,-en het is flechts 
door toeval, dat men van: geene: eeuw van KNOET 4 
en -van geene eeuw van MICHIEL hoort gewagen. — 
De. zoogenoemde wanfimaak is fmaak; omdat wan- 
{maak een anders, gewijzigd voelen en, gewaarwor= 
den , maar-toch een gevoel voor het behagende , 
voor het bekoorlijke „voor, het fchoone. is. De 
klaagftem,, die men zoo dikwijls bij uiteenloopende 
oordeelvellingen hoort :, 74, meet ík waarachtig, cin- 
dely jk niet. meer „hoe het. wezen moets deze klagt is 
gegrond „maar tevens. overtollig „ omdat ook over 
dezen fmaak niet: zal: mogen getwist worden. 

Hoe veel belang ik. er, ook nu „als ‘fpreker „ bij 
zoude hebben, dat ‚ik, hier mijne rede kon eindigen, 
eifchen echter deze onvoldoende uitkomst en. het 
belang van het onderwerp, dat wij terug. keeren „ en 
een duidelijker denkbeeld wan den fmaak opfporen. … 

Er zijn twee klasfen van menfchen > waarbij „de 
fmaak „ welken wij bedoelen , gevonden wordt. De 
eene ontwerpt’ en levert den arbeid; de andere ge= 
niet. Want eene derde klasfe valt niet onder onze 
befchouwing. Het zijn diegenen, die, waar een 
oordeel! van fmaak moet. geftreken worden , nimmer 
de eerften zijn, maar ten minfte één of twee ftem- 

; men 


IETS OVER DEN: SMAAK 371 


ien afwachten ;, en dan fpreken. Deze leveren 
niets 5 maar zij genieten ook weinig. - Dewijl zij 
echter gaarne fchijnen te genieten, zijn, zij inhet 
rijk der wetenfchappen nuttige burgers; die het ge 
bruik. of „het regt eener befchaafde opvoeding vol= 
gende ‚ het vertier. vermeerderen : eterszonder 
fmaak „ maar bij wie de fpijze aan den man gehol- 
pen wordt: | zi 

De twee andere door ons’ aangewezene -klasfen 
kunnen moeijelijk gefcheiden worden , omdat het 
ééne zelfde gewaarwording fchijnt te zijn , die de 
eene bij het werken, en de andere bij het genieten 
ondervindt. Ik zal dus geene onderfcheiding, kune 
nen maken, indien het flechts zeker is, wat wij 
vooronderftellen : want hoe overbodig ook de vraag 
fchijne: bij wie van beide de {maak eigenlijk -huis= 
vest , hare oplosfing heeft evenwel eenige zwarigheide 
Zal de genietende klasfe het antwoord geven ? 

s Ons (zegt zij) hoort de fmaak toe ‚ en eigenlijk 
‚vindt gij dien bij ons alleen. Bij ons is immers 
het regt der beoordeeling: naar onze. uitfpraak rigt 
zich -de fchrijver, de dichter „de kunftenaar.  Wane 
neer zij alle hunne talenten en vermogens te werk 
flellen, is het niet, omdat zij naar onze goedkeu« 
ring dingen , omdat onze lof. de. hoogfte belooning 
“voor hunne infpanning is? Niet de gewoonte alleen 
heeft dit regt bevestigd: men zou anders tot een 
tijdperk moeten kunnen opklimmen, waarin die gee 
woonte nog niet beftond, en waarom zou men 
hooger willen 4 dan de helden - eeuw „ door HOMERUS 
bezongen? Daar hoort gij-den Bard, met maatges 
zang en lier, het oor der dischgenhooten  ftreelens 

V.D. 3 Cc Reeds 


372 IËTS OVER DEN SMAAK; 


Reeds daar is! hun: fmaak de wet: van” zijne. kunst, 
én het verhäal der > dappere wapenfeiten van het 
voorgeflacht: is het geliefkoosd: onderwerp. ‚ waär het 
gedruisch vanden krijg eene: wellust iss en de dag … 
der” bloedige: wraak” een’ feestdag.” ‚ Heroporus;, 
_deoudfte gefChiedfchrijver van” Griekenland , Aas 
zijne boeken ín de Olympifche wedfpelen voors maar 
indien hij def tóon minder gelukkig getroffen „en 


het vergaderde volk hem met minder geestdrift-toe- jen 
gejuicht had, zouden dan zijne gefchiedboeken wel 


zoo “ongefchonden tot ons overgekomen, en niet 
meegefleept zijn in den ftroom der vergetelheid, met 
zoo vele treure en bliĳjfpelen „ waarover eene’ ligts 
zinnige, maar fmaakvolle en fijngevoelende menigte * 
het vonnis der afkeuring uitgefproken had ? En 
wat zal het lot zijn van eene menigte dichtftukken , 
waarmede de maker den fmaak zijner kunstbroeders 
en zichzelven voldaan heeft, maar die, ten too 
nieele gevoerd, met minder toegevendheid behane 
deld zijn ? 

„ Doch wat verdedigen wij onze zaak met ge- 
woonte of ondervinding „daar ons regt op vaste 
grondbeginfels fteunt, wier aanwijzing alle tegen- 
fpraak voorkomt? 

„De fmaak is eene werking van het verftand , 
en eene fnelle en juiste opmerking van orde, nutof 
noodzakelijkheid en overeenkomst metde natuur ; 
ook “wel waarheid of” eenvoudigheid genoemd, 

 Verbeelden wij ons eenen fchrijver ‚ wiens brein 
rijk - bevracht: is met- wetenfchap en belezenheid. 
Van alle’ zijden wergadert hij-eenièn fchat van bouwe 
floffen 3. maar de toevloed is te flerk,-en al te ge= 
fp ' ' fta- 


LET 8 VOV BR CD EN “SMAAK 373 


ftadig dan ‘dat hij zein “zijne voorraadfchuur bes 
—hoorlijk plaatfen ren fchikken kan. Wijsbegeerte ligt 
op vaardrijkskundes geftapeld „ gefchiederis. hoopt hj 
op ‘beeldende: kunften „ en onder ‘dien bajert- van 
__fkoffe fchitrert hier ‘en-daarveen. fragment, van ges 
zond- verftand ; deels: eigen: voortbrengfels „ deels 
uit eene -of andere afbraak’ van «oude „of nieuwere 
„ befchaving opgezameld, == Nu maakt ‘hij een opftelt 
zine pen ìs’ vaardig 5: >maar wanneer hij-de tegen» 
Arijdigfte dingen vereenigt wanneer ‘hij -zijnen-lezes 
_ ren’ eene-duîzeling vefoorzaakt, door de verinenging 
vân' werheverien, gemeenzamen- en platten ftijl, ven 
door eene wemelende drukte ‘van vergelijkingen en 
toefpelingen 5 — het-moge zijne eigene fehuld zijn’ of 
nief: == zijn‘opftel: wordt de tegenhanger van een 
vertrek „ waarin val het noodige: huisraad voorhanden 
is, doch waâar. niets op zijne plaats ftaat, en-zelfs 
het geoefendfte «oog geene regelmatigheid ziet, noch 
ontdekken kán,’ wat voor het gebruik, “wat voor 
het gemak , en “wat voor enkele verfiering beftemd 
is. Hij beléedigt den’ fmaak , omdat ‘hij ae ff dé 
orde zondigt, 

„ Ziet dat gebouw , door een’ kunfligen bouwe 
meester opgetrokken » aanfchouwt die fchilderij}. — 
Doëh waartoe inde fchoone-kunften rondgezöcht? 
Houden wij onzen fchrijver vast, en laten: wij hem 
miet varen; voor dat-wij de drie’ kenmerken ván den 
{maak aan zijne gewrochten getoetst hebben, 

“vo De’ kieschheid berekent het doel van alle han- 
delingen „ met derzelver. nut en noodzakelijkheid 
en zou zij ook-niet berekenen, „waartoe en met 
welk nut: een boek in «de wereld -verfchijnt ?- Het 
ben Cc a | vere 


374 IETS OVER DEN SMAAK; 


verfchijnt, om gelezen te worden : — het moet’ de 
grenzen eener wetenfchap uitbreiden „ het ‘moet ons 
derwijzen „ het moet ftichten, het moet vermaken. 
Maar: wanneer de wetenfchap er noch aanwas noch 
opheldering bij wint» wanneer het noch onderwijst 
noch fticht, noch, vermaakt 2... De vriend, die 
ons-bezoekt, isaltijd welkom, zelfs dan, wanneer 
ftoffe- tot. nuttig onderhoud ontbreekt „en een ge- 
fprek- over beuzelingen onderhoudend is; maar hij, 
aan wien wij flechts beleefdheid fchuldig zijn , die 
zich zelven ‘het bezoek, dat hij ons doet, en niet 
aan ons als eene. eer. moet toerekenen „ die alleen 
naar onze gezondheid verneemt, over de koude of 
hette van het jaargetij klaagt, en ons blootelijk » zij= 
nen naam fchijnt te willen herinneren : — hém zien 
wij liefst fpaarzamer met zijne opwachting. Het is 
aan zoo weinige fchrijvers gegeven ,- boezemvrien= 
den van hunne lezers te worden, en eens onge- 
vraagd te mogen oploopen „om over niets , maar 
bevallig te beuzelen! — Mogen anderen daarom de 
verhouding vergeten tusfchen één en duizenden, en 
den eerbied, dien eene ganfche vite van één 
harer leden vorderen moet? 

„ Het is dus eene onkieschheid, het is gebrek 
aan fmaak , de pen te voeren, zoo dikwijls het nut= 
tiger is niet te fchrijvene | 
13, Maar het boek is gefchreven. De fchrijver, had 
regt om op te treden, omdat hij te- verhalen had, 
wat weinigen wisten, en te beredeneren, waarover 
nog niet of‘ maar weinig gedacht was. Ongelukkig 
is “hij, wanneer ‚hij de kennis van het nuttige en 


noodzakelijke mist: wanneer «zijne leus is :-de woor 
| den 


IETS'OVER DENYSMAAK, 375 


den «zijn vom (de zakeny enomiet-de:zakenvom de 
woorden: vals ik fehrijfy zie koop de zaken, en 
ziet opde woorden.:. Waarom zegtgij niet, as ik 
dees? Zie de onbeftaanbaarheid van’uwe magtfpreuk ! 
Gijwaagt ‘het piet ,m bijde fchare def genietenden 
tevvoegen ; en” wilt liever” het ftandpunt ‘vermijden’, 
waar gij een onpartijdig beoordeelaar van uw eigen 
werk zoudt zijns =— Gij weet wat gij zeggen „ gij 
weet ‘wat gij fchrijven” wilt's de denkbeelden ftaan: 
klaar ven geregeld voor uwen geest! fchrijf ze ne- 
der 5” maar. verzuim’ het, door” eene bezadigde 
keuze eú fchikking uwer “woorden, ze helder en 
geleidelijk” uit: te drukken: = vergeet het, dat één 
enkel woord „overtollig in fchijn , een ge makkelij 
ken overgang van «de eene gedachte tot de andere 
maakt: —rtast in het wilde rond naar vergelijkingen 
en overdragtelijke fpreekwijzen, die niet in overeen= 
komst zijn met uwe bedoelingen, die niet begrepen 
worden , omdat gĳj-ze uit min beoefende wetenfchap= 
perd of uit weinig bekende zaken ontleent , die aan= 
ftootelijk « zijn, omdat zij: eene: onaangename , ja 
walgelijke herinnering opwekken: — wees te fpaars 
zaam met uwe bijvoegelijke naamwoorden ; wanneer 
zij de kracht uwer” meening zouden «kunnen doen 
‚ werken, of laat, geen enkel naamwoord onverzeld, 
en deel uwe epitheten rond bij handenvol, wan 
neer er geen enkel noodig is. — Gij kunt dit alles 
doen, omdat gij zelf weet en begrijpt en gevoelt , 
wat gij gefchreven hebt 5 maar gĳ zijt onkiesch 
omdat gij voor uwen lezer niet een weinig mocite 
ten beste. hebt: — en wanneer hij fomtijds glim= 
lacht , waar gij hem met uwe zaken tot tranen toe 

Cc 3 hadt 


376 IETS :OVER DEN vSM AA Ká 


hadt willen-verteederen.: wanneer hìj den neus rim» 
pelt „ waar ‚gij-hem op-uwêzaken dacht:te onthalen: 
wanneer hij het;boek-onvêrgenoegd ster -zijden legt, 
waar gij hem, met;uwe zaken dacht te klatistêren 
geef daarvan ‚de,;fehuldaan mwes woorden „wiër 
nuttige „en ‚„moodzakelijke;beliandeling: Rombel 
was; of „onverfchillig voorkwatsiagno aas ig zeem 

» Eenvoudig noemenwij.»den- man:, wiens daden. 
geen ander doel hebben, dan shet doel dat hij: fchijnt 
te „bejagen: «omdat -hij -zich: niet anders--wilsvertoos 
nen, dan hij werkelijk is, Hij fpreekt „omdat het 
hem -niet lust te-zwijgen ; en; hij- zwijgt, omdat hij 
niet wil fprekenz--maar wanneerhij zwijgt „zwijgt 
zijn gelaat. mede: wanneer hij fpreekt „luistert hij 
naar zich zelven niet, — Zoo rook sderfchrijver 3 
maar vooronderftellen wij, „dat ‘het dezen aan eens 
voudigheid ontbreekt: weldra ; zults gij shet “inv zijne 
gefchriften bemerkene Hij: zâl „w-zeggensj'sdat hij 
iets duisters „mededeelt „ en; ‘hij szal het-met, velerlei 
geleerdheid. toelichten::-hij verwijst u naat honderd 
fchrijvers, die-gij moet raadplegen; envzijn ijverdbes 
{paart u het moeijelijk zoeken; en- doorbladeren. 
Maar was ‘hét -wel-duister „wat hij ‘usvoordroeg „en 
hebt, gij „ doór al dien toéftel ; meerropgedaân 4 ‚dan 
deze. wetenfchap „die: hij uveigenlijke wilde, infchers 
peny dat hij honderd “boeken: gelezensheeft.?> Hij 
flelt u eene waarheid voor „die -treffen--kon:; maar 
zijne voordragt -pränkt, ze op lem: owerlaadti-ze „met 
bloemen ven sverfierfels die vliaremegtondtreke vere 
duisteren „sen: hare Krachtsontzenuwemor iva wbiro 
5 Ziet daar de ‘hoofdëigenfchappen : vaarten slade 


wiersheilige oen: age (shronden: bewaritig aanvons Kóes 
| be= 


IETS OVER DEN. SMAAK. 372 


betrouwd. is. Wij kennen-de wetten, en deelen ze 
aan, de. arbeidende klasfe, mede, Door het. werktui, 
gelijke hunner „kunst, gedrongen en weggevoerd, 
verdooven zij.zoo ligt de infpraak van hun, beter 
gevoel „en offeren „de regelen aanshet gemak. der 
behandeling op. Maar onze. {maak „ onbelemmerd, 
en „onverbasterd, omdat. hij aan. geen, werktuig. iets 
toegeeft, onze fmaak onderfteunt den hunnen, en 
brengt hen van den dwaalweg terug. Zij bewegen 
zich, ieder in zijn eigenen werkkring, en zouden 
dien. al. naauwer en naauwer tochalen „naarmate zij 
beperkt wierden door aanleg, manier of eigenzin= 
nigheid ; — maar onze gezigteinder is ruimer: ons 
ftandpunt is hooger, , Vandaar. overzien wij het ges 
heele gebied van den, {maak : en ons beftuur. regelt 
en verlevendigt het Gemeenebest der Kunften.” 
N f \ 

De billijkheid dach dat, wij ook de andere prij 
hooren: zij fpreekt aldus: 

„ Het is eene onaangename taak, het woord te 
dd tegen hem, die zich uwen onderwijzer en 
befchermer „noemt, omdat-.de ondankbaarheid eene 
verfoeijelijke ondeugd is, terwijl onderwijs en be- 
fcherming den. warmften dank verdienen. … Maar het 
is nog onaangenamer „eene, fchatting te betalen, die 
zonder billijkheid afgevergd wordt, en het zelfger 
voel verheft zich , wanneer. anderen als eene wel 
‚daad: toerekenen „ wat men „aan zich - zelven vers 
fchuldigd is. 

„ Het is een voortreffelijk beroep op de EPG 
wenneer gij den Bard naar, het gastmaal binnenleidt, 
en hem laat befpieden, welk gezang met den luim 

Ee der 


378 IETS OVER DEN SMAAïG 


der feestgenooten ‘het best inftemmen ‘zals maar 

verplaatst u „ in verbeelding, met ons aan het Thes= 

falifche {trand , waar Griekenlands ‘helden vergaderd 

zijn, om den togt naar het gulden vlies te onder- 

nemen. — Met opgeruïimden geest liggen zij op den 

oever neder, en onthalen zich, zoo veel de plaats 

en de gelegenheid het toelaten: de ‘beker gaat rond , 

en fpant en verhit de gemoederen, Een uit den 

hoop flaat vermetele taal uit,’ en verheft de kracht 
zijner wapenen boven de magt van jurPiTER + een 
ander tuchtigt hem met wijze redenen. Het ontbreekt 
geen van beiden aan goedkeuring en onderfteuning. 
Men twist, men tiert: het zwaard zal getrokken , 
en eene groote onderneming door hunne tweedragt 
verijdeld worden. — Orpnevs neemt zijne lier: zijn 
gezang ademt vrede en de Oppermagt der Goden : 
hij eindigt, en het oor der twistenden vangt nog 
zijne laatfte toonen op! de ftorm der hartstogten is 
bedaard, en de tweedragt vergeten. — Zegt vrij, 
dat dit oud verhaal opgefmukt ‚ misfchien geheel 
verdicht is, maar gij zult niet ontkennen , dat een 
volk , na gedurige nederlagen ontmoedigd, door ge« 
zangen aangevuurd werd , en de overwinning be= 
haalde. Heette dit, zich vleijen en fchikken, en 
naar goedkeuring"dingen, of toont de kunst zich 
hier in hare onbedwongene , vrije kracht, in het bezit 
van dat vermogen „ hetwelk TiMoTnEUS op den 
jeugdigen Vorst van Macedonië had? Liet hij den 
fpeler niet voor zich komen , flechts om zijne nieuws- 
gierigheid te voldoen, en iets te hooren vanhet, 
beroemde talent des fpelers; — maar trilde niet het 
krijgslied door zijne ziel en zenuwen, en vloog hij 

niet 


IETS OVER DEN YSMAAK: 379 


niet ‘op van zijnen zetel, en greëp” naâr zijne fpeer 
aan den wand? 2 | 
»„ Maar gij /hebt u op gewoonte en ondervinding 
niet: willen beroepen , en hebt-u op den grond ges 
plaatst, waar uw régt op bevestigd iss Daar hebt 
gij een ftelfel van fmaak opgerigt, én gij-zendt van 
daar uwe” wetten en bevelen uit. —’ Vergunt ons, 
de hechtheid. van. dien grondf(lag te onderzoeken: 
want zonder deze dreigt geheel uw ftelfel in te 
ftorten. ch 
» Orde , noodzakelijkheid , eenvoudigheid! Weet 
gij wat orde is: wanneer zij behaagt , en wanneer 
zij verveelt ? Kunt gij eene verhevene orde bee 
fpeuren , wanneer een ongeoefend oog wanorde 
ziet? — Weet gij, wat noodzakelijk is in de kun- 
ften? Hebt-gij den kunftenaar, wij zeggen niet, in 
zijne werkplaats befpied , maar zijne- ziel doorgrond, 
om te weten, wat hij kon achterlaten, dat tot 
de uitdrukking zijner gedachte miet noodig was? 
Bezit gij den maatftaf vari het eenvoudige, en weet 
gij, wanneer liet edel én groot, en wanneer het 
klein en kinderachtig is? — Wij vermeten ons niet, 
beflisfend te antwoorden ; maar gij kunt het. Gij 
zegt: „, het zijn afgetrokkene , ingefchapene denk- 
»’ beelden.” Waarom neemt gij den Irokees nier in 
uwe wetgevende rangen op ? ook” hij heeft “inge- 
fchapene denkbeelden , en hij draagt den toetsfteen 
van den fmaak met zich rond, — „, Neen!” zegt 
Sijs 5 bij- hem zijn die denkbeelden ftomp : zij lig= 
„gen in de kiem , en zijn door geene oefening 
» uitgelokt’ én opgefcherpt.”” Maar op welken 
fteén hebt gij ze gewet ? wat heeft de kennis van die 
Ces cie 


380 IETS OVER DEN ‚SMAAK, 


eigenfchappen inu ontwikkeld? „Was het een on« 
derwijzer, die een boek over dit onderwerp: opge= 
fteld, had? van wien had-deze zijne wetenfchap ? 
van wien, een, derde, en een vierde? Zegt gij: uit 
de befchouwing der. natuur?  Verbergt. zij-zich:dan 
voorons, wier ftreven het, is, haar, na: te volgen? 
Noemt. dan toch eindelijk „de „werken derkunsts 
onzen. arbeid, zelven , „waaruit ‘gij voorfchriften ont= 
leent’, en ze ons verminkt terug geeft; die gi u 
verzamelt , als een onmisbaar huisraad: die gij weegt 
en fchat: als. koopwaren : «die «gij gedurig aanftaart , 
omdat dit aanftaren- van „uw genot „getuigt, dit genot 
van uwe; wetenfchap, deze wetenfchap . >, van-uwen 
fmaak, ‚== Orde „ noodzakelijkheid „„eenwoudigheid ? 
Gij „zijt. tegen seenen-fchrijver ; die niet beftond „te 
velde getrokken :, welaan.!-ons lust het, een: helden= 
dicht ‘te. -maken. Helpt gij «ons ‘met uwe gronde 
zegelen b, 444! | iet | 
Wijz verdelen het in twaalf. of vier. en. twintig 
aolkns alle; nagenoeg van even. veel regels. , Eene 
bedevaan. de zanggodes gaat voorop: dan volgt een 
held, „wiens lotgevallen bezongen. worden. Wat hij 
het eerst gedaan of geleden ‘heeftsskomt het-eerst & 
wat,;daarop. volgt, komt later. „Zijne daden en,ge- 
varen. „worden. gedurig grooterven- ìjsfelijker, sen de 
ontknooping vanhet «geheel {taat vaan het „eindes 
_Ditsis:-de ordet Er is niets, in, het- gedicht „welks 
gemis" het „geheel niet „misvormen .zou., Geen regel 
of eindrijm is, er te,veels geen tusfchenverhaal , dat 
met het overige niet rin: verband. ftaat» geene plote 
felijke, uitkomst “ontbreekt „er „wanneer desheld,met 


levensgevaar bedreigd wordt „en de lezer met, een’ 
sies te 


IETS,OVERDEN,SMAAK 38r 


te-vroegen afloop,,van het gedicht,-dit is, de, nood- 
zakelijkheid! Alle, handelingen „loopen , „zitten, 
flaan, worden ongekunfteld voorgefteld: alles „wordt 
duidelijk uitgelegd: de taal valt, onder ieders bevat- 
ting: een ‚kind kan ze, verftaan, Gij ondervindt 
geenen, last, van «het gedurig terugdenken. op het ges 
lezene, en vermoeijend,, uitpluizen, van verborgene 
fchoonheden, Het; gedicht „leest gij door „als eene 
historie „en daarmede afgedaan, dit ‚is de eenvou- 
digheid. „Plaats nu „dit meesterftuk, naast, uwen 
HOMERUS.: „Wij;„hebben het» naar uwe voorfchriften 
bearbeid „en gij moogt het genieten. | 

„ Of: wilt. gij. liever. eene. fchilderij 2, Komt! bes 
Eng ‚ons penfeel, en onderfteunt. ons met uwen 
raad! Het isin een. zuiveren regthoek gevat. Het 
ftelt eene watervlakte voor, flil en effen; door geene . 
ongelijke golving bewogen. De, gezigteinder is eene | 
ongebogen ‚lijn. ‚_ Hiermede is uw juist gevoel van 
orde. voldaan, want „geen. dobberend vaartuig, geen 
fladderende. meeuw „breekt, het verband: geene wolk 
zweeft er in de lacht, Waartoe. ook;-zou» dit, alles 
noodzakelijk „wezen ? Wie, iser immers „, die nooit 
een kalm en onbewogen. meer , aanfchouwd heeft, 
en „een „onbewolkten hemel ?, En hoe moet u;onze 
eenvoudigheid niet bevallen? , „Alles. is hier natuur ; 
waarheid, ‘eenvoudig gheids 0 het is-zoo eenvou 
dig | Gij, aanfchouwt in, ons fchilderftuk niets „dan 
lucht „. „en, water! ‚Neemt: het nu, mede,naar uwe 
verzameling, en. hangt het. naast, uwen. SCHOTEL : 
wij hebben het naar, uwe voorfchriften bearbeid, 
en‚gij moogt het genieten. ; 


# Verre, zij-het. van, ons navolgende te, zeg: 
gen: 


bs IETS OVER DEN SMAAK, 


ne Be 


neen, beiden deelen wij den {maak , maar wij zeeen 
ook den wanfinaak , en wij behooren tot ééne -maat- 
fchappij, om wederzijds op elkander te werken ‚ óm 
ons op den regten weg te brengen, of tot dwalin= 
„gen te verleiden. — Eene gefchiedenis der kunften 
en wetenfchappen, die iets meer behelze, -dân de 
levens der arbeiders , met eene lĳst van hunnen ar 
beid, zij zal het leeren „ dat tijden van den zuiver= 
ften fmaak het naast aan wanfimaak grenzen. Zij 
zal den loop der menfchelijke befchaving vòlgen , 
en de vreemde verfchijnfelen uitteggen , die, zónder 
de kennis der oorzaken , ‘onverftaanbaar zijn. -Zij 
zal een gedeelte dier oorzaken ontdekken, wanneer 
zij den menfchelijken geest in zijnen geheelen werk= 
kring gadeflaat: wanneer zij wetten „ inftellingen 
en betrekkingen , wanneer zij de lotgevallen der 
volkeren, in geluk en in tegenfpoed, in armoede 
en in weelde , onderzoekt, zelfs dan zal welligt 
het ongeftadig getij van den fmaak nog gedeeltelijk 


een raadfel blijven ; — maar men zal ook tijdperken 


ontmoeten, waarin het verloop van den fmaak aan 
u, en aan u alleen te wijten is. / 

„ Het ís eene der grootfte zegeningen, waänneêr 
letteren en wetenfchappen zich uitbreiden, én die 
heilzame werking op iederen perfcon in het bijzon= 
dere , en op de maatfchappij in het algemeen heb- 
ben, welke men verlichting en befchaving "noemt. 
Men zegt het ons dikwijls: wij gelooven het, en 


wie twijfelt er aan, die géen wellust en glorie 
zoekt in het tegenfpreken ? Doch waarom wordt 


de fmaak niet genoemd, wanneer men ons den lof 
der 


Ârd 
PET 


IETS-OVER DEN SMAAKe 383 


der befchaving en der verlichting doet hooren? Is 
de fimaak in beide begrepen? Zou de fmaak beider 
onmisbare medgezel zijn? of. zou men alleen be- 
fchaving en. verlichting noemen „ omdat letteren „ 
geleerdheid „ wijsbegeerte ; en wat al meer het 
verftand befchaaft. en verlicht, dikwijls ftiĳgen. en 
eene. aanmerkelijke hoogte bereiken „terwijl de 
_ {maak die vaart niet kan bijhouden „en achter aan 
komt? Het laatfte is wel het waarfchijnlijkfte , ome 
dat men gewoonlijk een onderfcheid maakt tusfchen 
werken. van diepe nafporing of overpeinzing „ en 
werken van fmaak, terwijl die lijn zoo fcherp ge= 
trokken wordt, dat men den {maak in de laatfte 
gaarne ongemoeid laat ,-maar deszelfs overeenkomst 
naar de eerfte zou aanmerken als de influiping eener 
luchtige oppervlakkigheid, — Dit moge zijn, zoo 
als het iss maar het blijft te wenfchen „ dat de uite 
breiding der wetenfchappen hare gehalte en ftevig= 
heid nooit moge verminderen: dat haar nooit moge 
gefchieden, wat den kostbaren ftaaf, onder de hand 
van den goud{mid, te beurt valt. Hij klopt op den « 
klomp, en “het rekbaar metaal breidt zich uit: het 
wordt. breeder en langer: en hoe meer de hamer 
beukt, hoe dunner het wordt en ĳlder: tot dat 
het eindelijk als. geen ligchaam meer heeft, geene 
aanraking meer verdragen kan, en voor den adem , 
als een veder, wegftuift; maar zoo ligt moest. het 
ook „zijn ; zou het op duizend dingen van minder 
waarde kunnen -aangeftreken en gelijmd worden: . 
Zij worden verguld, en het is als zag men louter 
goud. | 
„Waar de befchaving op zulk. eene wijze ver- 
fpreid 


fpreid “wordt „daar “ligt hêt in”dégefteldheid’ der” 
tijden, “eri niemând heeft er fchuúld aan; vof‘ allen’ 
zijn fchuldig,-“Maar wanneer velen onder ú, die de 
natuur ‘tot vreedzaam” genieten, niet tot wetgevêén, 
en nog”tiïindér tot’ arbêiden beftemd heeft; wanneer 
zij hoopsgewijze’ tòt «ons ovêrkomert en ons helpen 
arbeiden “dan ‘zal het door twe fchuld zijn, dat de 
fmaak in gevaar gebragt wordt. | aah | | 
„ Wij ftortten onze zangen uit, én Teverden u 
_poëzij, maar gij komt, en gĳ wilt door kunst vere 
goeden, wat de natuur u geweigerd heeft. Gij ziet 
ons grepen ‘en zetten en ‘wendingen af: gij flooft 
én zwoegt: gij meet en lijmt, ef doof uwen Ónder= 
lingen naïöver brengt gij"het in die kunst zoo ver; 
dat uwe verzen fprekend naar pôëzij” gelijken. 
Wat zullen ‘wij doen? Is’ het woórbeëld’, “dat gi 
geeft, niet verleidelijk ? Het is toch niet billijk, dat 
gij ons ‘in het duister zoudt zetten , ‘en dat ook 
onze kunst niet fchitteren zou. “Zal het niet voor 
uwe rekening liggen „ Zoo de dichtkunst van lie= 
verlede ontaardt, en de taal hare eenvoudige kracht 

verliest? ' N 
ve Wij fchreven, waneer ‘het “noödig” was ; én 
leverden u doorwrochte ftukken 3 maar gij komt , en 
werkt onzen arbeid‘nog eens door en om en over, 
en uw werk gelijkt fprekend” naar “een goed ge= 
fchrift, — Wart ‘zullen wij doen ? wij” waren fchrij= 
vers , en” zullen wij nu onder de ‘groote’ menigte 
verzwolgen worden?” lievêr iets ‘meer gefchreven 
dan’ “wij anders zouden gedaan. hebben! Maar wie 
is er de oorzaak van, dat wij verleid worden, om 
minder goed te fechrijven’, én dat wij eindelijk , allen 
E te 


IETS OVER DEN SMAAK, 385. 


té zamén, de ware bevordering der wetenfchap en 
den opbouw der. taal uit het oog verliezen ? 

„Wij waren’ toonkunftenaars en leverden uwer= 
zeef van eene edele em bezielde kunst ; ‘maar gij 
kómt „(ach -bijna- allen!) en” ftreeft “ons in/ vaardig= 
heid op zijde! — Wat zullen wij doen ? Wij “waren 
mekesters : ‘erì “zal onze eerzucht ons niët te eenîger 
tijd verlokken’, om: van -óns-fpel’ eene ligchaamsoefe- 
ning te maken, en te zamen met u in het zweet 
van ons’ aaïnigezigt te arbeiden? — Gevaarlijke tijden 
voor den fmaak, waarin wij, aldus onzety aanleg 
verzakende, bij den arbeid zuchten! Wij worden 
buigzadm en gedwee onder uwe handen, én einde- 
tijk waardig, om door uwe aanvoerders vernederd 
te worden tot werktuigen , om hunne gril, die 
zij fmaak noemen, te bevredigen, en vérwezen' te 
worden’ naar de werkplaats van den kok,’ die met 
rook en roet befmeerd; geblakerd en hüĳgend voor 
het heete fornuis, de eêlfte fchotels naar hunnen 
disch opzendt, maar zelf eene tong heeft vane 
per inven Pe 


Hier eindigen, T! de pleitredenen van beide pare 
tijen, die wij, zoo het fchijnt , in geen goeden 
luim ‘aangetroffen hebben. Misfchien zouden zij, 
in een “gemeenzaam gefprek „zich beter“verftaan 
hebben’; maar nu heeft’ hun onbefcheiden’ pleidooi 
mij den tijd ontroofd , waarin ik voorgenomen had, 
nog zoo veel te gisfen en mede te deelen. Hunne 
tegenfttijdige gevoelens hebben mij in onzekerheid 
gebragt, en doen mij de hoop verliezen, om: eene 
befchrijving van den {maak uitte vinden, die u en 

mij 


386 IETS OVER DEN SMAAKe 


mij zelven. voldoen zou. « Indien gij immers. van „mij 
eischte „dat ik „ zoo, al. niet. een, afgewerkt beeld , 
ten „minfte een fchemerenden omtrek vanden {maak 
ontwierp „ wat zou ik anders dan dit. weinige, kuns 
nen antwoorden, datde beeldfpraak der ouden mij 
ingeeft: | 5 | 

ApoLLo vvoert de Zanggodinnen ten reis het is 
een ftatige trein. „ Op ieders aangezigt ligt ernst en 
waardigheid, Met geregelden en afgemeten tred gaan 
zij zamen 5 maar fchijnen niet bij elkaar te behoo= 
ren, omdat, uit: een plegtig gevoel van eigen waar- 
de, ieder in ‘zich zelve verdiept is. Stichtend is 
deze optogt; maar de eerbied houdt den aanfchou-= 
wer op eenen afftand terug, en hij gevoelt den 
wensch niet in zich oprijzen: mogt ik deel hebben 
aan deze plegtigheid ! 

Wat beweging deelt zich in eens aan. het koor 
mede? De ffroeve ernst verdwijnt : opgeruimdheid 
en een vriendelijke lach” ontluiken op haar gelaat. 
Aller ledematen ontvangen eene gemakkelijker bui- 
ging. De flatige tred wordt een zedige „ maar vro- 
lijke en ongedwongen dans. Ziet! zij geven elkan= 
der de hand, en ftrengelen zich: zamen, en verwijs 
deren zich van malkaar, om in gedurig afwisfelen- 
de kringen en wendingen; fteeds fchooner gevlochs 
“ten groepen te vormen! — Van waar toch komt dat 
vernieuwde leven? van waar die ftemming tot zus= 
terlijke gezelligheid? 

De drie-Gratiën hebben zich onder het haodan 
gemengd: zij doorzweven ; zij verbinden en bezielen 
den. rei,met hare Bevalligheid, 


mn 


LTAADOVAVOAG AUO Kzb 1 | ‚ 887 
NAAR, EEN „OUD; o — 


PROVENCAALSCH LIED. 


hdd 


mm 


Wee nam ’t veldviooltje weg » 
Dat zoo heerlijk bloeide; 
En; zelfs naast een -rozenheg ;, 
’t Oog zoo -lieflijk. boeide ? 
„ Jongling 4’ bloeijen duurt smaar, kort f 
_„ De: viooltjen” is verdord.” ; 


Zeg, waar zijn-de «rozen thans, “5 
Die wij zingend ftrooiden 5 

Of die, bij den: hoogtijddans!,” 
Maagd èn herder. cooiden? omme 7 

s‚ Meisje !: zomers ‘duren “kort! 

„ Ook die rozen -zijn werdord,* ” … 


Breng mij dan der beek nabij 
Die ’t wiooltje. drenkte , 
En door zacht gemurmel, mij 
“Aan haar boorden wenkte. — 
„ Zon en dampkring gloeiden ‘zeer ; 
„En dat beekje =— vloeit niet meer” 


V.D. 3 Dd 0 ge- 


388 NAAR EEN OUD PROVENCAALSCH LIED. 


© geléid’ mij “nfar dé nes” 
Waar de rozen ftonden, 
Waar gelieven „ op huun’ Weg 
Hemelwellust vonden. — 
„ Vreeslijk heeft de storm geloeid 4 
pa Ook die heg heeft uitgebloeid” 


Zeg, waar toog het meisje heen ; 
Dat mij dáár. verrukrte, 

Toen zij die- me een-engel fcheen, 
Bij ’t viooltje bukte? — 

‚s Jonglingt leer - wat fchoohheid zij! t 

» ’s Meisjes bloei is “lang voorbij” 


Toon mij dan des -zangêrs weg, 
Die, in züivre tóonen , | 

Zong van bloemen, beekje en “heg ; 
En den lof der fchoonen? 

»„ Meisje !-ons «leven keert. niet weêr , 

» Ook: die. zanger ‘is niet meer.” 


Vrij naar het Hoogduitsch van 5, G. JACOR, 
k di door 


FP. 'GISIUS NANNING. 


| 


LLE D, 


VRIJ GrvOLGD’ NAAR HET HOOGDUITSCH VAN 


1. JACO B, 


mm En Onnen 00e dd 


OO, een frisfche bank van zoden, 
Naast een heldre. waterkom , 

Treft mij, uit den hoogen toren, 
„ Zitvren klokken! uw gebrom, 


Zitvren klokken ! noemt hem luide, 
Wien mijn boezem tegenjuicht ; 
Van wiens liefde ’ jong gebloemte, 

’t Lentegroen zoo: zacht «getuigts”:. 


„Zegt het mede, murmlend beekje ! 
Roosje ! zachte klavertries ! 

Zegt het, dat Hij, die u vormde , 
‘Mij een goede Vader ís, 


Dat Hij uit fluwelen fchalen 
Gouden vruchten rijpen doet; 

Dat, door Hem, des levens volheid 
Ieder. wordend knopje voedt. 


Klinkt dan, klokken \ Ach! wat ware 
Buiten Hem een hemel waard’ ! 

Ach! geen leven! ach! geen liefde t 
Zonder Hem geen heil op aard! 


’s Mor- 


390 / LISE De 


’s Morgens 5 als ac) daauw ‘des hemels 
„Struik en bloem in paarlen, Zet, 


Deelen, zelfs de renden 
In mijn kinderlijk gebed. 


En des avonds, “wen “het -duistert:, 
Roept een eindeloos verfchiet: O 


„ Waar een heir van fferren fonkelt ; » 


„olan vergeer Hij de aarde niet. 


Hij geleidt me op ’slevens paden 
Voedt de grasfcheur, kweekt de gen | 

En ‘verfpreidt zijn vaderzegen 
Zelfs in ' aaklig dal „des doods. 


Plender sik.emij in de lente „ 
Als gebloemte 't _00g bekoort ; 
Hem wijde ik me ‚ als ftorm_ en hagel, 


Na den oogst 5 den veldaans foort, 
ro 100. 


Zoe ik Hein voip zang niet wijden ? 
Hem niet loven, in „wiens hand 
Zelfs de raatlende onwersflagen. 
Zegen zijn voor, mensch en land ‚sn 


riek niet zingeatgedi habe breliopten 
Liefd'rijk leidend voor mij zweeft, | 
En die me eens, in 's aardrijks. boezem , 


pe Leven. in den dood, hergeeft ! —_ 
edn b/ 


Ar 


‚GAS1US, NANNING.