COLLECTION OF WILLIAM SCHAUS © PRESENTED TO THE NATIONAL MUSEUM MCMV ee Pp zie! Te ze , ee Mi me METAMORPHOSIS NATURALI Sj R OF KB Hiftorifche Befchrijvinge VAN DEN Oorfpronck , Aerdt, Eygenfchappen ende vreemde veranderinghen der Wormens Rupfen, Mae den, Vliegen, Witjens, Byen, Motten, Muggen , Sprinck= hanen ende diergelijcke Dierkens meer : niet uyt eenighe Boecken „ maer alleenelijck, door eygen ervarentheyt uyt - gevonden be- fehreven, ende nade Konft afgeteychent Door JOHANNEM GOEDAERDT. Het derde en laetfte Deel. ZIN ZEN RS | 0 RA Aetope et, eid OD (EN en Mms: . \/ 0 | / EL ar se Tot MIDDELBURGH; Gedruckt by JAQUES FIERENS, Boeck - verkooper, in de Globe, Rn Ks, KON Oe pig il 4 EN Kok Es: ESD Edi NE DN be En: 3 Ke Oh WAL MR D „5 erge tif DD 9 Gy, 5 657 IOA SCHHRIE J Ke K He Z % KV, Z 2 - & LL Ard Jh eN ke) a) EN p 2 CI Zj 2 Lt ad NT Cy De ERR e EEE 00 HIE EI ENE OEE EN Ne CTED AIG HERINEN, CHER ELGH VERSTEUGHENG HED CHER CNEN HEC DES Hs Ao SH de Ks AS fs HS LL Rs A ASG OEE EERE REERES AEN DE Edele Ml ogende Heeren, MYN HEEREN De Gecommitteerde Raden 'sLants ende Graecffelijkheyt van ZEELANDT. Ve Emerkt foo het Eerfte AME als mede het Tweede “sd Deel defesboeks,door mijn Man foannes Goedaert, S.G. U Ed. Mog. zijn oot- moedelijck opgedraghen ghe- â2 weeft ‚ DEDICATIE. weeft, ende wy beyde groote reden hebben ghehadt , om danckbaerlijck te erkennen, dat U Ed. Mog. de felfde hebe gelieven (hoewel feer geringe giften) wel te laten ghevallen. Soo en heb ick niet konnen nalaten , oock dit Derde ende laetfte Deel , hoewel door de droevige ende ontijdige Doot van mijn Man afghebroken, ende niet tot fijn volle leden gebracht, U Ed. Mog. op te draghen : niet twijfelende , of U Ed. Mog. fullen het oock gelieven aen tenemen, ende mede- DEDICATIE. mede-lijden te hebben met my » die niet alleen van mijn alderwaerdiehfte Man; maer oock van mijn lieffte Soon, door de rooverye der Barbarti- fche Turcken, ontbloot zitte, Het en is nauwlijcks uyt te fpreecken , met hoedanighen vlijt, neerftigheyt , ende on- vermoeyelijcke geduyrfaem- beyde, mijn Man befich ghe:- weeft is, met defe gcheyme- niffen der Natuyre, (inde won- derlijcke verwiffelinghe ende her-voor-komfte der Dierkens in fijn Boek vermelt, ) uyt te a 3 vin DEDICATIE. vinden. Hy heeft daer toe niet eenige weynige dagben, maer ontrent de dertigh jaren befteet ; ende niets befchre- ven dan ’t gene hy door eygen oogen. fchijnelij icke ervarent- heydr, uytghevonden heeft, tot dien eynde heeft hy niet alleen alderley flagh van klee- ne Dierkens moeten op-foec- ken , maer oock voor yder fijn byfonder voedtfel nafpeu- ren ende beforgen; de felfde Winter en Somer in fijn huys bewaren, yder een afghefon- derde plaets befchikken, ende dage- BEDICHTIE dagelijcks waernemen , hoe- danighe veranderinghen daer ontrent voor-vielen. Sulcks dat ick níet en kan twijfelen, of die werck nu foo verde ghe- bracht zijnde , fal oock an- dere mannen verwekken, welk het felfde voorder fullen trag- tenop te volgen , tot dat alles daer toe belangende. uytge- vonden zy, ri welék kan die- nen tot lof van dien Godt, die alles in allen werckt , ende overal, ende op alderley mia- niete, (ja felfs aldermeeft in de dingen , welcke in uytwen- a 4 dige DEDICATIE. dighe groote ende ftoffen de minfte zijn)fijne ondoorgron- delijke wijskeydt, onvolprij- felijke goedtheydr, ende alle verwonderinge overtreffende macht, betoont. Te meer, alfoo het ghemelde onder- foeck , boven dit ghemelde opperfte eynde, vele andere nuttigheden den Menfch kgn toebrengen; niet alleen ver- maeck , maer ook voordeel, ende behulp , om oock an- dere oheheymeniffen der Na- tuyre te ghelukkiger te kon- nen verftaen , door-{foecken , oe Ade DEDICATIE. ende ten ghebruycke brens gen. Verfoeke dan dat U Ed. Mog. dit kleyne werk , noch- tans met een groote ende herts-grondighe ghenegent- heydt, opghedragen, als een Nieuw - Jaers- Gift, gelieven aen te nemen, van haer , die met haer ganfche Ziele, van Godt Almachtigh bidt, dat die faer mach begunnen met alle Heyl ende Zeghen over U Ed. Mog. Perfoonen ende Regeringe; met noch meer- der voorfpoedt mach voort- gaen, ende op her alder-ge- | as Tuel ADE DTOMPIR luckkelijckfte ende na den wenfch uwer herten , mach ge-eyndight werden. DO Ed, Mog. Onderdanige Dienareffe, CLARA de BOCK, AEN | AEN DEN Goet =willigen ende befcheyden ‘sie cg jede âp Lfoô door de ontij- | siste Doodt des Autheurs $° Sr. Fohannes Goedaert S.G. dit denk Deel fijnes Wercks , hande lende van de wonderlijcke verande- ringen ende oorfpronck der kleene Dierkens , niet voltrocken , maer al- leenelijck aen-ghevangen was; ende nochtans tot de voorige alesis ghe- druckte Deelen RE Soo hebbe ick, defe fijne volghende Bevindin- gen, welcke ick onder fijne Schriften en konnen vinden, goet gedacht U. E. mede te doalensd dia foo veel mogelijck was, dat loffeli ck Werck te- voltoyen. Oock heb ick ten felf- | den Aenden befcheyden LESER. den eynde , ende tot meerder verkla- ringe ende volkomentheyt daer van, den Geleerden D. Foannem de Mey, (welcke oock het eerfte Deel met ver- fcheyden verklaringen ende byvoeg- {elen vermeerdert en vergiert heeft ,) „verfocht, daer byte voeghen, fijne byfondere op -merckinghen over alle de Bevindinghen „ door foannens Goedaert uyt-gegeven : als mede fijne Aenteyckingen over ’t gene van de ghemelde kleene Dierkens , in de Heylighe Schriften aen - ghewefen wordt. ’t Welck fijn Eerwaerde my heeft ingewilligt en voltrocken, niet twijffelende ofte tfal den goetwilli- gen Lief-hebber aengenaem zijn. Den eerften U.E. Dienftwillige Fenuaru | ’ 1669. J.FIERENS. Op Op het derde Deel VAN DE 5 Nareijke EM wael he 5 VAN se JOANNES GOEDAERT. W le fal Natuurs gebeym door’t duffe Breyn navorffen, Nu’t Beeldt van Godes Geeft tn ons foo dick met fchor fen In% rek: -fonden-pack_omfchorft leyt ? wie doch 2 wien Sal Ealderminfte faeck, int binvenfte doorfien 2 Niet een Eylaes | niet een! hoewel feer fwacke Spieren s Om deyndeloofe veft van’t heele Al t'omfwieren In ons maer over zijn, verdient het echter Lof Als men door willen pooght. De Dierkens die int flof Geduurigh vroetelen , die doen ons °t hooft fchier breken ; Als men door fchranderbeyt na haren aert gact fleken. Goedaert, die aerdigh was , die fochte na den aert Van al en yder, hoe, en op wat wijf’ gebaert Sy werden , hoe’t haer ginck, wat wijfclngh van faken Haer in haer levens tijdt geftadigh quam genaken. Dus vint byf”eerft int Ey, dan fchout hyf “als een Worm Eerft kleen allengskens groot tÖf haar volvafje Form ; Verfcheyden van Coleur, Wat voedtfel dare eten, Waer haer onthoudingb is dat heeft hy mê geweten „ Door eygen onderfoeck, Dan vint | of als een kint, &Welok on fijn teere Feught met fwachtelen onnvint …__ Gefpelt ‚ Gefpelt s in de Luur, of wel als een Mammie Gebalfemst na de Doodt met ed'le Specerie: Soo leggen fy als doodt. Dan rijfenfe eens weer, Gelijck, als uyt de doodt , verfiensvan vlerek, en veerz Daer vliegt dan't geeneerft kroop op brave vlugge wiechena _ Kort Chriften menfche , komt , leert hier wat Chriff'lycks riecken. … Hier ’s Balfem voor de Ziel foo ghy hier wel op let. _ De Weereldt is uw Ey, daer ahy zit ingefet Als ghy ter weevreldt quaemt, hier fult ghy oock uu moeten Uyt gaen, om als een Worm uw Meefter te ontmoeten; Soo was hy op der Aerdt , veracht gelijck, een Worm. _Wat moeft dat cierlijck Hooft niet uytflaen msenig flovmn, Van't Pharifees gebroet, en bare Onderftaten ? O Fefis als't ons druckt wilt ons dan niet verlaten! Siet ghy dees Dierkens aen , gelijck, als een Mummy; Als Doodt, foo weet ò Menfch \ ô Chriften Ziel\ dat ghy Oock eens in't nare Graf met uwe Romp fult rotten, En datge oock op ’t laerft op Godts Bafuyn fult vlotten, Om wider op te ffaen, Dan vliegbtge wel tot Godt. O Heer! ó Heer! wanneer vergunt ghy ons dit Lot! J- le Gouche. Een , Een ander op den | Ke TE RK. odt haelt de Goede t° huys op fijn beftemden tijt; Daer vuften (y van moet’ en van de bitfe Nite Geluckigh die foo vuft\ Goedzert, die na de aerden ® Der Dierkens fradioh focht , die leeft noch op der Aerden; Hoewel de aerd’ hem decht. God viep hem gl te vroegte Sijn braef begonnen Werch onrijpe Vrucht maer droegh a Als hy op fijn bevel ten Hemel moeft verhuyfen, Hier latende fijn Romp in d'onderaertfche kluyfen: Dus wordt het door de Mey inWinter-tidt voltoyt. Nu leeft hy door den druck „ en fterft wel licht lijk noyt. Was niet fijn Aerd te Goed om Peenemael te fferven? Soo moet nu Goedaerts Aerdt een goeden Naem be-ervers Die in gedachten blijft. Moeft al dat Goet was wegh 2 Wat bleef daer op der aerd? als't enckel duyvelfch’„‚fegh? Door den felven. Op den Uytgever van dit Werk, D. JOANNES de ME Y. At wonder dat de Mey luft heeft, om defe werken Te brengen aen den dagh? is’: niet om dat wy merken Dat ons de Mey- maendts vrucht, Gaet fchak'len dees genucht ? Om dat dees Dierkens dan vaek eerft te voorfchijn komen, Op kruyden van het Velt, of cierelijcke Boomen, in fchoonen Hof geplant, „ Of by de Water kant? | Door den felyen, BLAD-WYSER. V ler-en-twintigh nieuwe Bevindinghen van Joannes Goedaert. Pag, r.tot 54. #Byfondere op-merkingen over alle de Be« vindingen des felfden Autheurs. Pag. 55. „Vande Wormen. Pag. 83. en 95. Amerikaeníche kleene Dierkens. Pag. 37, Van het vliegen der Bloedt-loofe Dierkens, ’ Pag. gr. Vande Tarantula. __Pag, roo. Vande Sprinck-hanen, Pag. 110. Vande Byen. Pag. 123. Vande Mieren. Pag, 128, Vande Scorpionen. Pag. 136. Van het onderfcheyt der Reyne ende Onreyne Dieren. — Pag. 139. Vande Spinne-koppen. Pag. 146. Vande Dieren ende Dierkens welcke inde Heylise Schriften by-ghebracht worden em de Menfchen te onderwijfen ende te overtuygen. Pag, 159. MET A- E , NE ' é Erten METAMORPHOSIS NATURALIS, Het derde ende Lier le Deel Yan 30 HG OLED AB RT À. Eerfle BEVINDINGE. Efe Rupfen leven feef Ned met malkande- Ehrieh | 4 wätit fy pi, hare groote ruygigheyt feer gevoeligh zijn. Ge- bruycken oock ruygh voedtfel , t weten de bladeren van den Carduus Á Bene- 2 MeETAMORPHOSIS Bened: lus, waer van fy het fijnfte ende fachfte met luft eten, maer de harde ribbekens latente ftaen. Tegen den avondt Ípinnen fy een dun net over haer lijf tegen de nacht koude, zijn (eer (wart, doch befet met eenige fcherpe doornkens, wel- ke ook (wart zijn, doch met wat geel vermenght. Dele Rupfe heeft haer tot veranderinge geftelt den rg. Julit 1665. welcke veranderinghe feer curieus was in't aenfien , net deur- loopen als met gout : ende is daer uyt voort-gekomen op den fevenden Auguftus een fchoone Kapelle, niet. minder net fchoone verdeelt van dt- verfche coleuren , ghelijck in de by- gaende plate vertoont werdt: welke leefde fonder voedtfel tot den elf- den dito. nel Tweede e= \ 7 Kid Ë Ber ‚ KE, 8 Ne eee Ee rs he OE ol Ain ak A 3 B. Tweede BEVINDINGE. TNI Efe Rupfen onthouden haer in een groote menigteop de willige Boomen , welckers loof fy tot voedt- fel gebruyken. Alfmen haer aenrackt doenfe groot tegen weer door het (eer rap (lingeren van haer achter - lijf. Defe heeft haer gefet tot verande- ringe op den 10. September 1663, ende in het Jaer 1664. den 22. Au- guftusis daer uyt voort- ghekomen cen Vliegh, welke leefde (onder eten tot den 30. dito. Defe Rupfen drin- ken langh ende veel, ende bemin- nen feer de foetigheyt. In het mid- den van de veranderinge is een pick fwart Ey verborghen, waer uyt de gemelde Vliege te voorfchijn komt. | A 2 Derde 4 METAMORPHOSIS C. Derde BEVINDINGE. D, Efen Wotm ofte Rupfe onthoud (ich op de willige Boomen ende eten met groote graeghey dt foo wel des nachts als des daeghs, het loof van de witte willighe bladeren. Als hy ge-eten heeft, trekt hy fijn hooft in fijn lijf ende verberght het tegen den regen. Als hy ophielt vaneten, ftelde ik hem in een groot glas , dat ik half vol aerde dede , endeleyde daer in eeni- ghe ftuxkens van oudt willigen hout; dat heim wel aenftondt, want hy brak ende verbrijfelde het felfde als tot zant of zaegh-mul, ende vermengde dat met het {lijm dat hy uyt fijn lijf haelde, - a ele de ik oe ed ln A haelde , ende maeckte daer van een woon-plaetfe om fich daer in tot ver- anderinge te verbergen: Defe woen- plaetfe was in het aenfien , even als of het niet anders en wacre geweeflt als een ftuk oudt willigen hout, fulx dat het onmogelick was te bemerken datter een Rup{e in was. Daer en bo- ven was het foo hart alsfteen, foo dat ick qualijck met mijn mes het konde van een Ífcheyden. Eer hy fich tot de veranderinghe begaf, wiert hy inden tijde van twee uyren ganfchelijck van fijn (choon coleur berooft, ende wiert doncker- roodt ende uyt den blaeuwen, even als of hem den doodt aenquam. Hy heeft fich tot veranderinghe gheftele op den zo. Augufti 1663. ende op den rr. April des Jaers 1664. is hy Br uyt 6 METAMORPRHOSIS uyt fijne harde wooninghe komen door-bijten, verandert zijnde in een afch- gracuwen ende fchoon gewa- terden Uyl ofte Kapelle, hier nevens _afgefchildert. Dit Uylten hielt (ich voorts feer fl, ik ftacker een (pelde __dwers door , ende leefde doen tot den 24. Mey, fonder by-na eenighe beroeringe , of immers weynigh ge- woel te maken. D. Vierde BEVINDINGE. D Eíe Rupfe 1s (eer gefwint in het loopen , ende eet Londer onder fcheydt by-na van alderley loof of kruyde dat hem voortkomt, op de weyden is lijn. voede{el hier klaver-. bladt, op de dijcken wilden; thijm, ende en Sea. dei hé TSA 5 ee zag Ld Nia T WR'aALIS. ende veelderley ander kruyt, op de boomen eet hy het loof van de ol- men, willigen ende andere boomen: foo dat hy fich aen geen fcker voedt fel en verbindt, daer in teghendeel vele andere Rupfen eer {terven, danfe eenigh ander voedt{el {ouden ghe- bruyken alfe een yder na hare foorte gewoon zijn. Ick hebbe noyt fchoonder {wart ghefien als defe Rupfe heeft op fijn gant{che huydt, niet feer ongelijck het (wart van (ommige wilde Verc- kens welke uyt Weft-Indien komen. Alfmen hem aenraeckt, rolt hy fijn lijf ineen , als of hy geen pooten en hadde, Heeft (ich tot veranderinge bege- ven den 13. September 1663, ende op den 25. Mey 1664. is daer een À 4 Uyl 5 METAMORPHOSIS Uyltjen van te voorfchijn gekomen, diergelijcke van fchoone wiettgheyt ik noyt gefien hebbe; doch her lijf is geel met {warte Vlecken in dr rijgen verdeelt. Het hielt fich feer (ul als of het doodt was, ende liet fich am ende om rollen fonder fich te be- weghen, uyt vreele van de doodt; ende ftierf den 28. dito. Ick was feer verwondert dat uyt fulken pik fwar- ten Rupfe, foodanigen fchoonen wit- ten Uyl quam, daer nochtans aen de Rupfe geen wit altoos en was,dan al- leen een weynig onder aen den mont. Uyt een andere fwarte Rupfe van defe (elfde foorte is op den 13. Junü 1664. cen Vliege voort- -ghekomen, hebbende onghemeene langhe poo- ten, doch en leefde maer tot den 14. ‘dito, | vips eerde NATURAL IS. ® E. Vijfde BEVINDINGE. DD Efe Rupfe cet het loof van de Elíe- boomen, Heeft op lijn rugghe twee kromme haecken die geel zijn, gelijk ook het overige van het lijf, doch met een ander Amber- achtigh gloeyend coleur vermenght. ‚ Doch eer hy f fich tot veranderinghe _voeghde, wiert hy Doncker-groen, ae dn ende de twee gemelde haecken fonc- ken in den rugge, foo dat het gant- fche lijf effen was. Hy telde fich tot veranderen op den 6. Oâober 1663. ende op den 27. April 1664. {fer een Uyltjen van voort-ghekomen dat {eer vreemt van coleuren is ende niet wel om te be- A 5 fchrij- io METAMORPHOSiS fchrijven, alfoo de coleuren feer on- der malkanderen vermenght zijn. Dit Uyltjen was van een fterk le- ven , ende vloogh den gheheelen nacht, feer weynigh ruftende. Is fon- _der eten in het leven ghebleven tot 5. Mey, ende doen is het geftorven, doch met de vleugelen in de hooghte op-gerecht ende aldus blijvende ftaen na de doodt. F. | Sfle BEVINDINGE. Fíe Rupfen onthouden haer meeft op de Blom-kolen, welke (y voor haer voedtfel ghebruycken. Een van de felfde (ich in een hoeck onder een papier begeven hebbende, epen; ende zij ijn uycfijn doode lijf EE Bman amen ve CMA EN ee RIE 4 “ Hee Ee vd Eat » eed, DE, & 2 bin « BA id | a ien ETE Hi 3 fit 3 nk 1e Ke RER wart f 4 ME # Bn ken kr A neren BA NiA-T aus knal. me lijf op den tienden September 1663. twaelf Wormen komen kruypen, welke Wormen in den tijdt van vier uyren, yder in een Ey veranderden , ende op den 2. Juli den volgenden Jaers 1664. zijnder uyt die twaclf Eyeren twaelf Vliegen voort- geko- men , die (eer gracuw waren. Een andere Rupfe van de {elfde foorte is mede geftor ven den twaeclf- den September 1663. ende op den 17. der felfde maendt veranderde hy ganfch ende gaer in een Made-worm, welcke met groot gewelt door fijne huyde brack. Een derde Rupfe van de felfde foorte als voren vermelt is, heeft fich: tot veranderinge geftelt den 25. Sep- tember 1663. ende op den 8. Mey 1664, is daer van voort- ghekomen ecn 12 METAMORPHOSIS een droevigh Uyltjen , vreemt van coleur ende feer traegh van bewe- ginge, ende bleef in het leven (onder eten negen dagen. G. Sevende BEVINDINGE. D Ee Ruple was leer traegh in K_/ het kruypen, gelijckende niet qualijk den Leuyaert van Weft- Indien, Wat fpijfe ik hem voorftel- de, hy en quam nerghens aen. Met fijn achterfte bruyne veer wift hy fich felven (cer aerdigh af te vaeghen als met een kleer-borftel, Alfmen hem hem ergens aen het lijf raeckte „ was y dadelijk daer by met de gemelde veder van het achter-lijf. “> Eer fy haer tot de veranderinghe voe- ng 4 E dE ie Kd 7 de dr ie EN EE. rt Nardi kots. 13 voeghen; fitten fy fes of acht daghen foo fil als offe doodt waren. Defe heeft haer tot veranderinge geftelt op den tweeden Oober 1663. ende op den tweeden Mey 1664. is daer van voort-ghekomen eenen witten Uyl die feer fterck was, Ende op dat hy fijne coleuren niet en foude af-vlie- gen , ftak ik een {pelde door fijn lijf, ende leefde alfoo noch fonder eten tot den fefden dito. | Het was een wonder om te fien, op wat een vreemde maniere defe Rupfe haer tot de veranderinge ghe- ftele heeft. Eert (pon hy een {cer dun ende wel uyt-ghefponnen net, met ftercke draeden , welcke hy uyt fijn lijf voortbracht. In dit net {pon hyeen ander net, dat het eerfte niet en rackte; maer daer in fweefde als een Rs MeTAMORPHOSIS een bal inde locht; doch dir net was foo dicht , dat men daer niet door fienen konde, ende daer in gefchie- de fijne voor-gemelde veranderin ge, H. Achifke BEVINDINGE. Efe Rupfe eet het loof van de El(e-boomen ; het ganfche lijf is dicht met hayr befet ; alfmen dit hayr maer eenighfins aenroerde, fmeet hy met fijn kop feer vinnighlijk teghen het achter- lijf. Sijn fchoon groen coleur wierdt hy gantích quijt op eenen nacht, ende wierdt allenx- kens heel (wart , foo dat ick het merckelijck fien konde: fijn hayr dede hy beven ende fchudden in defe verfchietinge fijns coleurs, hoe- wel Rensen U Ne anaed ER en es ng wnd onge Beit A, Ian ned EN 5 4 ve ot SE megen Ab 2 pt vere eril en: my, x NKT UO WIG TI JP wel hy fijn vel niet en veranderde. Steldefich tot veranderinge op den elden O&ober 1663. in (oodanigen geftalte ende coleuren als in het mid- den vertoont wert. Op den 3o. Juni 1664. is daer uyt voort-gekomen ee- nen droevighen Uyl van coleur, met vele (warte ftreepen vermenght, ge- lijck op de plaetfe te fien is. Hy hiele fieh tot den twaelfden Juli fecr (tl, ende ftierf by-na (onder eenige bee roeringhe. 1 Negende BEVINDINGE, Efe Rupfe onthoudt fich inde Elfe-boffchen foo langhe het loof kracht heeft ende teeder 1$, maer als het hardt wort, foo ver- andert r6 MeTAMORPHOSIS andert hy van plaets. Is {eer goet: aerdigh, al worde hy van andere ge- {meten , doet geen tegen-weer , maet loopt wegh. Heeft fich tot verande- ringe gheftelt op den (elden Oä&ober 1663. endeopden 25. April 1664. iÚler van voert- gekomen een Úyltjen uyt den blaeuwen op het lijf, ende vleugels, ende van achteren uyt den rooden wat bruyn-achtigh. Het bleef altoos op een plact{e fitten (onder fich te verroeren van den 25. April tot den tweeden Mey, ende ftierf fonder eenige beweginge. Doch eer het ftierf, heeft het eenighe Eyeren geleght, welcke van coleur uytter- raten fchoon Spaens-groen ver- toonden. 'Thiende RA Altd ee ard: rog En, en 8 ) ter 4 v he a e dd eN pe DMT ua As ld 29 vermindert: want de eene Made de fubftantie ende kracht van beyde in haer hebbende , heeft alleene twee Vlieghen voort-ghebracht, even als ofter twee Maden gheweeft hadden, welcke yder hare byfondere Vliege voort - brachten. Oo. Veerthiende BEVINDINGE. E{e groene Rupfe onthoudt fich op de willighe Boomen , ende gebruyekt het loof daer van tot fijn voedtfel , ende dat tot in het laetfte van de Somer toe , principalijck inde maent van Oâober, Hy is feer graegh in heteten , ende eet ghemeenelijck wel vijf of fes uyren langh geftadelijk — fonder op-houden. Hy eet des mor- Be a gens 26 METAMORPHOSIS ghens met het aenbreecken van den dagh ; ende wordt niet eer de oude verteerde {pijle quijt, voor dat hy eet: want de nieuwe {pijfe dringht hem de oude overblijffelen van de voorgaende uyt het lijf, Houdt fich foo vaft aen het willigen loof, dat hy by-na met geen ghewelt daer van te trecken is, of {oude dickmael fich felven eer in flucken laten van een halen. Is boos van aerdt, alfmen hem aen aenraeckt , foo {mijt hy met fijn ach- ter-lijf feer vinnigh gunts ende her- waerts , pooghende met de pinne die daer op ftact te fteecken , welcke venijnigh is. Dic is een Manneken, de Wijfkens zijn {oo fchoon niet, maer graeuwer ende fonder die ron- de vlekken, welcke de ghedaente | van eN ee RD OCO re van ooghen fchijnen te vertoonen, Als defe Rupfen haer willen bege ven tot veranderinge, foo woelenfe feer langh, tet datfe van alle haere vuyligheden volkomentlijck gerey- night zijn, Die gefchiet zijnde, ftele hem tot veranderinge fonder yets te fpinnen , ofte iewers in te dringhen, of fich tewers mede te bedecken ; (gelijck de andere Rupfen ghewoon zijn te doen.) hy fchiet alleenelijck fijnen huyt af ende dan fiet men de veranderinghe ligghen , ghelijck hier nevens op het midden der Plate aen- ghewefen ftaet. Defe veranderinghe ftelde fich op den negenthienden September 1663, ende op den vijf den dagh van ie maendt Mey in het volghende Jaer 1664. is daer uyt te baatlche ijn ghekomen cenen ftercken Uyl, 28 METAMORPHOSIS Uyl, welcke leefde fonder eten tot den veerthienden der felfde maendt Mey ende ftierf. Van defe foorte van Rupfen en heb ick noyt gheen volkomen Uyl konnen bekomen, altoos waren de Vleugels bekrompen , even als of{e van het vyer verfenght waeren ghe- weelt, ofte als een gherompelt par- kament, dat te na by het vyer ghe- weeft is: ende defe Vleugels komen noyttot haer felven, ofte en worden noyt behoorelijck uyt- ghefpannen; foo dat de Uyltjens niet en konnen vlieghen ‚ maer fonder te eten van honger fterven moeten ; doch fetten echter haer zaedt eerfe Ennclet Vijf: ke En ee id re eer ze x zot KN ai vialle MAT Wars og P. Vijfthiende BEVINDINGE. Efe Rupfe is feer vaerdigh in hec voort-kruypen ende doet een nellen voort-ganck, want yder pas die hy doet, is foo langh alsde Rupí{e (elfs is, foo dat hy de plaets daer hy over kruypt, fchijnt met fijn lichaem als met een pafler ofte maniere van Ípanninghe, af te meten. Hy ont- houdt fich aen fekere bloemen ghe- naemt Klapfis, welckers groen loof hy tot fijn voedtfel gebruyckt, ende dat met een groote graegheyt. Hy eet ghewoonelijck in den nacht , maer in den dagh houdt hy fich feer {tl ende onbeweghelijck ; al is ’t dat men hem ftoot of aenraeckt, blijft echter „86 MerETAMORPHOSTS echter fonder beweginghe ligghen. Hy heeft fich tot veranderinge ge- ftelt op den 11. Augufti 1664. ende op den eerften September is daer van. voort-ghekomen een Uylen hier _nevensaengeteyckent, fcernet ende gefwint inhet vliegen ; doch het en vlieght niet dan alleenelijck by hee licht vande kaerfe. Het hadde een feer vreemde en ongewoone maniere van vliegen , even als of het gheduyriglijk over fijn hooft getuymelt hadde. Q. Sefthiende BEVINDINGE. Efe (warte Rupfe eet feer geern ende met groote graegheydt het jonck gras, dar eerft begunt uyt te fchieten. Yder reys als ick hem eten bracht, PAT RAE rs 5 bracht, liet hy hem felven vallen, ende rolde fijn lijf in malkanderen als een Egel, ende bleef foo een tijt langh feer fulliggen, als of hy doodt gheweeft hadde. Daer na foo een ruymen tijt den geveyntden gef peelt hebbende, begon hy te eten met een grooten luft ende rappigheydt. Na datick hem alfoo eenen ruymen tjdt alle morghen den koft befchicke hadde, hieldt hy op van eten, ende wierdt doen feer boos-aerdigh, want het minfte dat men hem aenrocht ; dede hy niet dan fijn lichaem gunts en weder {mijten ende {lingeren met een groote vinnigheyt ende vaerdig- heydt, om an fijne rufte ghelaten te zijn. Heeft fich tot veranderinghe gheftelt op den fefthienden Auguttus 1664. Meer en hebben wy defes aen- gaende, in MeETAMORPHOSIS gaende , uyt de Schriften des Au- theurs niet konnen vernemen. R. Seventhiende BE VINDINGE. Ls defe Dierkens eerft voor den dagh komen , zijnfe foo kleyn als een gemeene Vloo, maer worden daer na redelijck groot. Sy onthou- den haer in de water-grachten : ende gebruycken geen ander {pijfe dan dat de grootfte de kleenfte op eten. Ick heb ghefien dat de groot{te van defe drie in een feer korten tijdt feffe van de kleenfte den kop af-beet ende voorts op at ende gheheel verflondt. Hier uyt ont{taet het dat defe Dier- kens {eer (chrick -achtigh zijn ; foo haeft de kleene de meerder ontmoe- ten, NATURA LIS. 33 ten, fpringhen fy met een groote kracht ende va erdigheydt te rugge, doch het en kan haer gheen{ins hel- pen. Meer hebben wy hier van inde Schriften des Aucheurs niet ghevone den; dan dat vande felfde Dierkens is voort-ghekomen dat blacuw ghe- vleugelt Dier 't welek onder op de Plate vertoont wort. Doch wanneer defe veranderinge gefchiet is, of hoe lange dat{e geduyrt heeft, en vinden wy niet aengeteeckent, S. Achtiende BEVINDINGE, j Efe Rupfe is my gefonden v van &” Berghen-op- Zoom door den Edelen Râcdes: Heer d’Heer van Cruyningen, welcke hem gevonden C hadde 34 METAMORPHOSIS hadde op een Abrikoos Boom: doch na dat hy tot mijnen huyfe was, heeft nergens willen van eten, maer ftelde hem tot veranderinge op den fevenden O@ober 1664. ende is _ daer van voort-gekomen op den twintighften Mey 1 665. een licht- _ graeuwen Uyl hier nevens af- geteec- kent. Defen Uyl is gewoon met fijn twee voorfte pooten fijn gantích hooft foo te bedecken, datmen het felfde niet en kan fien. Oordeele dat het een Wijf ken is ,‚ om dat fijn achter-lijf feer dick is. Want dat merck ick in’t gemeen van de Rup- fen , dat de Wijf kens aen het achter- lijf gemeenelijk teer dick zijn , want daer liggen de Eyeren verborgen; maer in tegendeel zijn de Mannekens aen haer achter-lijf feer (mal ende | Á | dun, i ATI j ï ri | gites 7 Erift a it , ict wr! NN ZN D SA | ACT ERHALT. 38 dun. Defe Rupfe heeft voorts na hare veranderinge geleeft fonder eten, tot den dertighften Mey. Eer hy ftierf heeft hy fijn zaedt in overvloet gefer, maer alfoo daer geen Manneken was by geweeft, foo 1s het alles te ver- geefs ende onvruchtbaer gebleven. Want (oo gaet het met alle Eyeren die de Rupfen van haer geven, daer en komt niets van, ten zy dat{e door het Manneken vruchtbaer gemaeckt worden... T, Negenthien ende Twintig hfte BEVINDINGEN. D Efe Rupfe heb ick gevangen op den 28. Mey 1660. haer voedt- fel zijn de bladeren van de Olme- | Oe boomen 36 MeETAMORPHOSIS boomen als oock der Peere- boomen. Als defe Rupfen wel ge-eten hebben, begeven fy haer aen den kant van een blade , ende fetten haer daer aen wel ter en vaft met het achterfte van haer lijf, hangende voorts met het lijf nederwaerts, doch den kop houden {y een weynigh om hoogh gebogen. Met den ondergank der Sonne ftellen fy haer om te flapen,ende buygen met haer hooft achter over in her lichaem in-getrocken zijnde, ende flapen al- Ais tot dat den dagh aenkomt, ende begeven haer dan tot het eten : doch voor ende na den eten zijnfe gewoon feer (nellijck haer kop gints ende we- der te lingheren ende te (chudden… „Onthouden fich by malkanderen {eer vreedtlaem ‚ maer alfe malkanderen al te naby komen, vattenie malkan- der Ne wers amsaarr rn bl 3 der rondtom het middel -lijf ende flingeren d'een d'ander mer groote hevigheyt. Sommige van defe toorte flapen wel feventhien of achtten uy- ren op eenen tijdt: fomtijts daer-en- teghen kruypenfe wel twee daghen achter een fonder te ruften ofte te eten . het onder-lijf is foo klaer dat- men daer door fien kan. Meeren vin- den wy van defe Rupíen by den Äu- theur niet befchreven. Maer hy verhaelt ons, dat uyt de verrotte toffe van Muyfen, hy ghe- waer is gheworden dat Wormen te voorfchijn komen , ende dat uyt die Wormen een gemeene flag van Vlie- ghen gegenereert wort. Sijn oogh- merk verhaelt hy ons geweeft te zijn, te onderfoeken of het waer is, ‘tgene fommige meenen, datter uyt de her. C 3 fenen 35 MeETAMORPROSIS | fenen der Muyten fouden Wormen komen, ende dat die Wormen in Mauyfen veranderen fouden , ’t welck hy getuyght bevonden te hebben on- waerachtigh te wefen…. î V, Een-en-tyintichfte BEVINDINGE, D Efe Rupfe onthoudt fich op de Kooren-landen, ende gebruyke aldaer de wee-winden tot fijn fpijle, doch alderlieflt de kleene ofte klock- gies-winde ; ende ect ten minften twee uyren achter een fonder ophou- den. De vuyligheyt welcke hy quijc wordt , heeft cen feer vreemde ghe- daente, als of het in een vorm ghe- druckt ware, gelijk ick in defe Plate hebbe vertoont. Defe IN: sp TINKA TANS 99 Defe Rupíe is feer vreemt ende vermenght van verfcheyden coleu- ren, twee (warte ftrepen loopen over den rugge , een groene in het mid- den ; den grondt is uyt den groenen, op fijn achterlijf (tact een orangien kromme pin, hier en daer vindtmen ook het wit ende blaeuw aerdighlijk onder de andere coleuren vermenght, is {eer (nel van gehoor ende gevoe- Jen. Soo haeft hy yets hoorde, of dat- ter wat beroert wierde, bleef hy da- delijck een tijde langh (eer ful liggen fonder eenige beweginge. Meeren heeft den Autheur hier van niet na- ghelaten… Ci Tpee 40 METAMORPBOSIS 5. Twee-en-tWintig fie BEVINDINGE. Vanden oorfpronkder NL negen, Í Ck hebbe {eer groote neerftigheyt * ghedaen, om uyt te vinden, van waer dat de Muggen haer bégin nc- men, Ik meende datfe vanden dauw voort- quamen , om dat ick des mor- gens vroegh voor den op-ganck der Sonne. pdr de bladeren ende loof der enden ende Kruyden , menige Mugghen ghewoon was te vinden; doch (y begeven haer daer tegen den avondt om te fchuylen ende fich te verberghen tegen de koude van den nacht. Ick heb voorts bemerckt dat de Muggen haer in groote menighte ont- Nidri als. zE onthouden ontrent ende in de regen- backen , infonderheydt in de maendt van December. Want in defe regen- backen brengen fy haer zaedt, ende dat op defe volghende maniere. Sy vlieghen op het reghen- water , ende Babe: op fittende, fteken fy haer on- der-lijf in het water, ende fchieten- uyt hee felfde- haer zaedt, 't welck dadelijck op den grondt van het wa- ter finckt, (even ghelijck op dierge- lijcke hi wy getoont hebben in ons tweede Deel , “dat de Naeyers haer achter-lijf, om de felfde reden, in de aerde fteecken.) Het zaedt op den grondt een tijde langh ghelegen heb- bende verandert in bloedt- roode W ormkens. Defe Wormkens leven in het re- gens water by eenighe kleene beeft- | C 5 kens, 42 MeTAMORPHOSIS kens, die ick Water-luy{en noeme;, (zijnde niet (eer ongelijk de Pampter- Juyfen) ende onthouden haer daer den tijdt van elf maenden , ende ma- ken van kalck ende de {lijm haers lic- haems, eenige kleene huyskens daer(e tegen de koude in kruypen. Alsden tijdt van haer veranderinge begunt te naderen, komen fy in een groote me- nighte by een, ende brenghen haer hoofden by malkanderen , ende doen niet anders dan geduyrighlijck woe- len ende {lingeren met haer achter- lijf , ende op defe wijle vergaderen fy een groote menighte van {lijm , in welcken {lijm fy haer dan gaen leggen tot de veranderinge. Op den dertig- ften Juni ende den derthienden Juli heb ick bevonden dat uyt defe veran- deringe vele Muggen zijn voort-ghe- komen. EAST AON AL! TS AD komen. De Mannekens hadden klee- pe pluymkens op het voorhooft, de Wijfkens niet, maer zijn vol zede ook en zijnfe bo fel niet in het fteken als de Mannekens. _ Gelijck de Muggen voort -komen van bloed ende bloed-roode Worm- kens, foe beminnenfe ook altoos feer het bloedt tot haer voedtfel, infon- derheydt het bloedt der Menfchen: tot dien eynde trachtenfe infonder- heyt tegen den avondt, in de huy{en te komen ; indien men haer daer uyc fluyt, fy weten feer vaerdelijck door de fchouwen te komen: fchuyft men de gordijnen toe, fy zijn foo gacuw datte tufichen de gordijnen ende het rabat, ofte door de minfte openinge dieder tewers wefen mach, in drin- ghen. Ende begeven hacer dan ftille- kens 4 MeETAMORPHOSIS kens in de hoecken der bedt-fteden, tot datfe den warmen aefem der Men- fchen gewaer worden, ende dan ko- menfe die met een on-aenghenaem gefangh aentaften , ende {tellen haer felven feer net op de (weet-gaetjes onfer lichamen , daerfe weten alder- meeft openinghe te zijn, om op het lichtte het bloedt tefuygen : want in defe (weet- gaetjes ftekenfe dadelijk hare ftraeltjes, welkefeer dun, {ub- tijl ende maer van dry hayrkens te fa- men ghevrocht zijn „ doch van bin- nen loopter een dun buysken door, et welck de frracl ftijfte geeft, ende langhs welcke {y het bloedt ophalen, ende dat foo langh tot dat{e vol zijn. Het is aenmerckens waerdigh , dat als een. Mugge haer lijf vol ghefogen heeft, (oo en fal fy van u handt ofte van de NET RAL TS AB van de plaets daerfe opg gefeten ende uyt ghetogen heeft, niet wegh vlie- gen, ofte fy fal een droppelken wa- ter uyt haer achter-lijf laten vallen. Ende dit water is te voren vermenght geweeft met het bloedt datfe heeft op- gefogen, ende om dat het haer niet nut of dienftigh is tot voedtfel, foo weet de natuyr in foo korten tijt, het (elfde van het bloedt te (cheyden ende af te werpen , *twelk voorwaer een wonder is om aen te merken. Als de Mugghen alder-eerft uyt den grondt van de regen-backen na boven komen drijven, dan zijnfe wit van gedaente ende men fieter geen vleugels aen noch pooten ; maer in den tjdt van een vierendeel uyrs be- gunt men die te fien , ende dan bege- venfe haer aen de muyren van de regen- 46 MeTAMORPHOSI1S | reghen-backen (oo langhe dat hare vleugels (tijf ghenoegh ende bequa- melijck uyt- ghef pannen zijn om te konnen vliegen. Maer miflchien fal ymande by fich felven dencken, hoe kondt ghy we- ten wat de Muggen al doen onder het water op den grondt der regen- backen? Ick antwoorde, dat om dit alles (eer pertinent uyt tc vinden, ick hebbe laten maken een groot vat van glas, in welke ik eenige vande voor- ghemelde bloedt- roode Wormkens gedaen hebbe , ende hebbe haer al- daer alles befchickt datfe inde regen- _backen vinden, als fteen, kalck,ende aerde. Ook moeft ick het water ver- fcheyden malen ververfchen, ende altoos wat locht laten , ende in een koele plaet{e het glafen-vat beftellen. Want KE Bast erste fs id be\ tik ® vee 4 evn Nar waders 4 Want de ervarentheydt leerde my, dat alfe te warm ftaen , ofte gheen verfche locht en hadden, datfe al te famen ftierven. Ende door dit gla- fen-vat hebbe ick alle daegh , feer naeuw-keurighlijk op-gemerkt ende befchreven , al watter in het felfde voor- viel ende gefchiede. Y. Dry-en-twintiefle BEVINDINGE. D Efe Rupfe heb ik den Olyphant a genaemt, om dat hy de gedaente van een {nuyte aen fijn hooft heeft, de {nuyte van een Oly phant niet feer ongelijck. Sijn {pijfe zijn de bladeren van de wijngaerden, maer als (y out ende harder worden, houdt hy op van eten. Na den eten {telt hy hem : felven 48 MeETAMORPHOSIS felven tot flapen, met (ijn hooft tegen het lichaem ghebogen, feo dat men het nieten kan fien, alfoo het.in fijn lijf in-ghehaelt is, even ghelijck de Schilt-padden gewoon zijn te doen. Defe Rupfess feer fchrick-achtigh vanaerdt, want alsmen hem maer in het alderminfte aenraeckt , foo ver- fchrickt hy tot dry of vier malen toe foo fnellijk ende fterk , dat men ghe- dwongen wort (elfs ade cenighfins te fchrikken of (ich te brie al it darmen het wel van te vooren weet , ende meent op fijn hoede te welen.. Hy weet met fijn (auyte feer rap te fpelen , ende de {elfde gints ende herwaeriste (lingeren ; item de felfde feer wonderlijck uytre fteecken ende dan weder haeftelijck in te trekken, ofte DEKT UREN Ss AD ofte oock om hoogh te verheffen ; fulx dat het (eer vreemt is om te fien. ‘tGheen hy met de Ínuyte vat ende laet hy niet lichtelijk fich ontnemen; ende weet oock met de fclfde fnuyte groot ghewelt te doen met yets te trecken ofte voort te flepen. Hy is leer {nel van gehoor , xx welk ick opdefe maniere bevont. Als ick op de vloer met mijn voet maer fach- telijk en ftreeck , foo verfchrikte hy feer ende trock fijn geheel lijf in mal- kanderen, gelijck ick feer dickmael hebbe beproeft ende bevonden. Als hy op houdt van eten ende {ich wilt gaen ftellen tot veranderinghe, foo laet hy hem {elven los van boven neder waert vallen, ende foekt na een bequame ru(t-plaets, welke tot fijn mn noodigh is, Tot dien D eynde so MeTAMORPHOSIS eynde befchickte ick hem eenighe ftuxkens verdort hout ende wat wijn- gaerdt- bladeren, ’ welck hem wel aenftondt, ende begon die ftuxkens hout met í1 in (nuyte by malkanderen te flepen ende met de bladeren ende flijm dat hy uyt fijn lijf bracht , te fa- men foo te mengen ende te fchicken „ dat hy daer uyt fich een bequaeme ruit-plaetfe bereyde , ende heeft daer na fich in die plaetfe ghefet tot veranderinge op den vierden Septem- ber fefthien hondert vijf-en-feftigh. Ende nu jeghenwoordigh (dewijle ick dit fchrijve namentlijck den vier- en-twinughften Aprilis fefthien hon- dert ende acht-en-feftigh)) leght hy noch in die veranderinghe ten huy{e van Jaques Fierens , alfoo den Au- theur Overleden is. Over vier dagen ’ heb NEET nr RIAE AIË.n SE heb ick hem aldaer noch felve gefien, ende alfmen maer een weynigh over fijn lijf den warmen adem uyt (ijn mondt wafemt , foo beweeght hy fijn lijf feer fnelendefterk, Alfmen hem op de handt neemt, ofte aenraeckt , is hy {oo kout als een truck ys: ende heeft alfoo onder cenigh voede{el nu alreede in de veranderinge ghelegen zedert den vierden September des Jaers fefthien hondert vijf-en-feftigh, tot op heden den achtienden Junit fefthien hondert ende acht-en= feftigh : doch hoe langhe hy noch in de vetanderinge {al blijven liggen, ende wat daer van fal te voorfchijn komen, moet noch met der tijdt ne- vens andere verwacht worden: ghe- lijk dan by den felfden Jaques Fierens alle de naer-ghelaten Dierkens, Era by 52 MeTAMoORPHOSIS by den Autheur naer ’t leven feer «t rieus gefchildert te fien zijn, waer va de curieufe Lief-hebbers ’ gheficl noch altijts konnen genieten. Immers is het een wonder o fien , dat de gemelde Rupfe alreec fonder eenigh voedtfel, foo na di Jaren langh gelegen heeft, ende noc foo fterck van leven is. Als ick b, vondt dat hy (gelijck gefeght is) : het aenraken foo kout is als ys, fo quam my in den fin, dat de groot koude defes Diers veroorfaken kat dat hy by fijn dick, taey ende vert vocht, feer lange fonder voedtf kan leven, alfoo door de koude she matigheyt fijns lichaems , van de fel. de vochtigheydt feer weynigh end niet dan feer traeghlijk yets kan ver teert worden. Gelick dan oock d dage MEAT WAE TM 53 dagelijckfche bevindinghe ons leert , dat menighe Dieren , in den kouden Winter, ftil ende als doodtligghen- de, onder de koude Aerde, ofte in andere verborghen plaetfen , langhe leven fonder voedtfel, alfoofe door haer ftil ligehen , ende door de om- vloeyende koude, weynigh ofte by na niets van haer natuyrelijcke ende levendigh-houdende vochtigheyde D 3 Extraët 54 METAMORPHOSTIS Z Extract uyt fekeren Brief , ohe-| fonden van Parijs „door den Edelen, Ern- feften Heer d'H'- W. Boreel , Ambaffa- deur by fijn Mayefteyt van Vranckrijck , wegens de H.Mog. Staten der Vereenigde Nederlanden , den2 5. Mey 1668. Efe Kapelle is levendigh gevan- ghen tot Columbes hier buy- ten Parijs, in den Hof van de Co- ninginne Moeder van Engelandt. Was daer na fl en onbeweeght, dan door de warmte van de Zon begonfe wederom te leven ende fich te roeren; maer op den vierden nacht daer aen, wiertfe van cen menighte van Mieren uytgefoghen ende ghe- doodt , fulcks dat het geheele on- der-lijf MEAT Um AT IER der-lijf verteert wierdt, uytrgefon- dert de Eyeren. Ende alfoo defe Kapelle wat over een komt, doch veel grooter is als de Af-teyckinge van de eerfte Bevin- dinghe vermelt in het eerfte Deel der Natuyrelijcke Metamorphofis van SFohannes Goedaerdt , ghenaemt de Paeuw-oogh , foo fende ick de felfde over aen dien Autheur. Doch den felfden Overleden zijnde, ifle door d'Heer Munt- meefter N. Boreel ter handt gheftelt aen den Drukker Jaques Bibra: Die de felfde om hare ongewoone grootte en fchoon- heydt , “waerdigh’ geacht heeft hier by te ftellen. Den ghemelden Edelen Heer maeckt oock gewagh van een ander fatfoen van een Kapelle, doch veel grooter METAMORPHOSIS, &c. grooter ende langher van Lijf, foo breede ende langh by na als een Vleder-muys, welcke een van fijne Domeftique ghefien heeft , maer heeftfe niet konnen bekomen, ende is van een extraordinaire grootte, fulcks dat de Vlercken foo groot zijn als die van een Vleder-muys, doch de onderfcheyden Coleuren en zijn niet fekerlijck waer-genomen. Im= mers kan dit dienftich zijn om na de= fen , naerder daer op acht te nemen. Te meer , alfoo dien Edelen Heer Ambafladeur, het de pijne waerdich gedacht heeft, de felfde den Autheur der ghemelde Natuyrelijcke Mera- morphofis ende wonderlijcke Bevin= dingen , over te zenden. EE Re Nn 7 fis % ERN k Oma?! EERSTE BYVOEGHSEL, 0 BIE Fenige byfondere op -merckingen uyt de voorgaende Bevindingen van FOH GOEDAERT, Oewel alle Gods werc: aL ZN s ken wonderlijk zijn , foo 1ft SSN echter waerachtigh ende aenmerkens waerdigh, dat de groot- fte ende meefte wonderen haer ver- toonen ontrent de alder-kleenfte Schepfelen. Soo dat de wonderen der Natuyr fich inde kleenfte dingen als verbergen, ende neerftelijk nage- fpeurt zijnde, aldermeeft op- doen. Eminet in minimis , maximus ipfe Deus. Den Aldergrootften Godt, ts inde kleenfte dingen aldermeeft uyefteec- ‘kende. Tot beveltinge hier van fal ik den D 4 Eerw. 5ó By soNDERE Eerw. Lefer eenige exempelen uyt de voorgemelde Bevindinghen aen- wijfen ende in ghedachte brenghen : op dat by in het lefen der felver te nacuwer acht gelieve te nemen op de vreemdigheden ende wonderen wel- ke daer in voorvallen. Als voorecrft, oordeel ik het een wonder te zijn, dat de kleene Éyer- kens (uyt welcke de Rupfen komen van welcke gemelt wort in het eerfte Deel, de thiende Bevindinge ) han- gende bloot fonder eenigh deckfel, aen de kleene tacken der boomen, aldaer de aldergrootfte kouwe van den winter konnen uytftaen, fonder te fterven ofte bedorven te worden: maer in tegendeel fiet men , dat foo haeft den Somer aenkomt, daer da- delijck Rupfen uyt te voorfchijn ko- men ; AENMERCKINGEN. 57 men , welke daer na veranderen inde Kapellen aldaer afgebeeldt. Hoeme- nighe Dieren zijnder ende andere fa- ken (inhet aenfien ftercker, warmer ende beter verfien) welke door onge- lijk minder koude vergaen ; daer defe foo kleyne Eyeren daer van niets en weten. Daer moet yets wonderlijcks van een taeye, dicht gefloten warmte ende vocht wefen , waer by {y in haer levendighe kracht foo lange ende te- gen foo fellen koude, regen ,(neeuw, ende andere veranderingen ende on- gemacken konnen bewaert worden. Dicfelfde is oock waerachtigh van veelderley Kruyden, welcke op de Aerde haer Zaden den gant{chen Winter laten liggen, welcke noch- tans met den Somer haer leven be- toonen. D 5 Ten 58 BysoNDERE Ten tweeden , de alles wel be- fchickende en nacuw - beforghende Natuyr, heeft de Rupfen haer (pintel, (datfe van den quyl uyt haer eygen lichaem voortbringen ende feer fub- tijl weten toe te maecken, ) gegeven tot verfcheyden feer noodige gebruy- ken. Want vooreerft, vele Rupíen dienen haer daer van in plactíe van vleugelen, om fich in een oogenblick tijdts van een hooge plaet{e na bene- den op de aerde te begeven, gelijck oock de Spinne-koppen doen. Want fy laten haer langhs dat {pinfel feer facht ende fekerlijck neder - dalen, ende klimmen oock lanhgs het felfde opwaerts ende na allen zijden daerfe willen weten. Ten tweeden, met dat {pinfel maecken fy haer een be- fchuttinge tegen den nacht-locht ende AENMERCKINGEN. 59 ende de koude, om daer onder te ruften. Ten derden, uyt dat felfde fpinfel maken fy hare woon-plactfen, in welcke {y haer verbergen endege- ruft leggen den gantfchen tijdt van hare veranderinge , in welcke fy wel moeten bewaert wefen voor hare vyanden , ende ook warmte van noo- den hebben , om de veranderinghe uyt te wercken. In de elfde Bevindinghe des eer- ften Deel wort verhaelt, dat uyt het lijf van een ghemeene Rupfe, op ee- nen tijdt, zijn gekomen over de vijf- tigh- Wormen, ende nochtans bleef de felfde fonder eten noch veerthien dagen in het leven, ende {pon noch een deckfel voor al die Wormen. Voorwaer een wonderlijck werck, dat in foo kleenen geringen, fachten Dier. 6o BYysoNDERE Dierken, foo fterken leven befpeurt wordt. Ten anderen, fchijnt het noch wonderlijcker te wefen , dat uyteen ende felfde foorte van Rupfen, op verfcheyden manieren, verfcheyden Dieren worden voort-geteelt , gelijk mede aldaer verhaelt is ,‚ namelijck fomtijts een Witjen, ende fomtijts Wormen, welcke daer na in Vliegen veranderen. Siet hier van een bylon- der exempel in het tweede Deel , Be- vindinge een-en-veertigh. Endedan noch ten derden; foo feght die Be- vindinge , dat oock fomtijts uyt die _felfde (lagh van Rupfen , door den kop eenige Wormen komen, welke inden tijt van onder half uyr in Eye- ren , ende daer nain Vliegen verande- ren. Soo dat uyt een Dierken dry- _ derley _AENMERCKINGEN. Ótr derley veranderinge komen, nament- lijk in Wormen, Eyeren ende Vlie- gen: ende dat de felfde veranderinge van een en de elfde Rupíe op dryder- ley verfcheyden manieren toegact. Diergelijck exempel worter mede verhaelt in de een-en-{eventichfte Be= vindinge ende in de tweede Bevin- dinge van het tweede Deel. Dateen Rupfe eerft verandert in een Worm; daer na den Worm in een Ey, ende het Ey in een Vliege, ende dat alles in den tijdt van dry-en-twintich da- gen. Oock is het niet {onder groote verwonderinghe te fien, dat de ge- melde Vliege, na hare voor-komfte in den tijdt van een vierendeel uyrs, noch eens foo groot wort, danfe uyt de veranderinge was voortgekomen. Diet het tweede Deel, Bevindinge 22. Som- op) BysoNDERE Sommige Rupfen maken van haren dagh den nacht , ende van den nacht den dagh; (daer inde Vleder-muyfen ende Nacht-uylen niet onghelijck) want den geheelen dagh blijven fy {ul indeaerde verborgen fondereten; maer tegen den nacht komenfe eerft te voorfchijn om haren koft te gaen foecken, fiet eerfte Deel, Bevindin- ge veerthien ende vijf-en-twintich. Sommighe Rupfen veranderen ver- fcheyden macl, fommighe drymael andere viermalen haren ouden huyt, ende dat niet fonder groote pijnelijk- heydt, als inde Zijde-wormen ende in het tweede Deel de vijf-en-twin- tichfte Bevindinge te fien is: ende hier in zijnfe (ommige Slangen gelijk. De reden {chijnt te wefen , dat den ouden huydt elcke reys, in eenen kor- ÄENMERCKINGEN. 63 korten tijtfoo hart en taey wort ‚dat hy na het groeyen der Dieren nieten kan uyt-ghefet worden ende daerom moetf{e door grootenarbeyt der Dier- kens foo he ghebracht worden datfe {plijt en foo allengskens afvalt. Siet in het eerfte Deel, de feven- lt feventichfte Bevindinge. In het tweede Deel de een-en- veertichfte Bevindinge wort verhaelt van een Ruple-worm, die thien ma- len de huydt vernieuwt eer hy haer tot hervorminge begeeft, t'elckens haer {uy verende van hare vuyligheyt, eerfe den ouden huydt afleght. Vele Rupfen zijn feer vreefachtig van aerdt, alfoofe veel vyanden heb- ben van pe fy verflonden ende ge-eten worden: ende daerom la- ten{e haer dadelijk vallen , ende hou- | den 64 BysoNDERE den fich ganích ful {onder eenige be- weginge als offe doodt waren, end rollen haer lijf in een ronde een bal, alfe yets hooren ofte aengeraeckt worden: ende blijven foo een tijdt langh liggen , tot datfe dencken dat het gevaer over is. Siet het eerfte Deel, feventhiende ende achthiende Bevindinge ende elders meer, Sommige Dieren en konnen naeu- lijcks of immers niet dan eenenkley- nen tijdt leven buyten deaerde , ge- lijk de Vifichen niet en konnen leven buyten het water ; ja de veranderinge vande locht daer fommige Dieren in leven, is genoegh om haer te doo- den ; gelijck onder anderen aenge- sherche is in de Vliegen welcke in de gemetfelde Graven voort-komen uyt de Wormen, die uyt de verrottinge van AENMERCKINGEN, 65 vande lichamen der Menfíchen haren oorfpronck hebben. Siet het eerfte Deel, Bevindinge vijf ende fes-en- feftigh. De Natuyre {peelt allefins {eer wonderlijk in de gewaflen der Aer- de, Beeften , Meníchen , ende alder- ley Schepfelen ; maer infonderheyde oock in ende ontrent de kleene ghe- ringe Dierkens, ende aldermeeft in de maniere van voorteelinge , welke ontrent de Rupfen, Wormen, Ma- den , ende diergelijke op feer vrem- de ende verfcheyden manieren toe- gaet. Onder anderen is de maniere van voortelinge mede aenmerckens waerdigh welke verhaelt wort in het eerfte Deel, Bevindinghe twee-en- feltigh. Namelijek dat uyt eenighe droppelen water of (weet dat uyt E het 6á BYsOoNDERE het Lichaem der Rupíe ghedrever wordt, in den tijt van twaelf uyrer foo veel Rupfen te voorfchijn ko- men. In defe voortelinge ende vele andere welcke hier en daer verhaelt zijn, en komen de Mannekens niet te pafle, hoewel nochtans in menige andere Rupfen, de Eyeren ofte Zaet niet vruchtbaer en is fonder het toe- doen der Mannekens, gelijck meer- malen is aengewefcn. Sommige van de ghemelde Dicr- kens, hoewelfe leven, fchijnen noch- tans geen leven te genieten, aenghe- fien Íy niets en doen dan wat eten, ende voorts altoos fil ende bitiearet ghelijck als ofle doodt waren in een geftalte verblijven. Gelijk infonder- heytaengewelen wordt in het eerfte Deel, Bevindinge vier-en-feftigh , in een AENMERCKINGEN. 67 een Worm welcke twee Jaren ende vier-en-twintig dagen in een geitalte des Lichaems (onder eenighe {pijle ende (onder de minfte beweginge in het leven is gebleven : In hetderde Deel hebben wy ghetoont, dat de Rupfe den Olyphant genaemt, nu al by de dry Jaren fgnder (pijle ofte ec- nige beweginge in lijn veranderinge gelegen heeft, welcke nu heden den twintighften Junii 1668, noch lecft, ende met lijdefaemheydt verwacht wordt wat daer van eyndelijck fal voortkomen. Ende hoewel het wonder is dat de ghemelde Dierkens (oo lange fonder voedfel konnen leven , foo ift echter noch meer te verwonderen ’t ghene verhaelt wordt in het eerfte Deel, aen de feventightte Bevindinge, van 2 cen 68 BysoNDERE een Worm welcke noyt eenigh eter of drincken ghebruycekt, oock geer openinge des lichaems heeft om yets te konnen nemen , ofte eenighe vuy- ligheyt af-werpen , hebbende oock noch ooghen noch pooten, alfoofe pie ten behoeft de telfde te gebruyc- ken om eenigh voedtfel te foecken. Gelijk dan ook die kleene Dierkens, noch minder als een ghemeen fande- ken van grootte, elke fich altoos ontrent defen Worm onthouden tot dacfe fterft , noyt gheen voedt{cl en nutten... Heten kan fonder groote verwon- deringe niet aenghemerckt worden ; hoe dat fommighe kleene Dierkens foo onvergelijkelijk fterck van leven zijn ende hart tegen de doodt; gelijk inionderheyt aen-gewefen wordt in het AENMERCKINGEN. 69 het eerfte Deel, fes-en-feventighfte Bevindinghe van de Vee-mollen Ende in het derde Deel de twintigfte Bevindinge verhaelt hy van een ghe- ringe Rupíe weleke fomtijdts twee gant{che daghen achter malkanderen kruypt fonder te ruften of te eten_… De Wormen al zijnfe in verfcheyden ftucken verdeelt, blijven noch een tijdt lanck leven. Item, dat de forghvuldige Natuy- re, die Dieren welcke of (elfs, ofte hare Eyeren ende Zaedt daerfe uyt voortkomen , tot {pijfe dienen moe- ten , waer by andere Dieren leven; (gelijck falksonder defe Dieren, als oock in de Zee feer ghemeen is:) in een groote menighte te gelijcke laet voort-gheteele worden, op dat hare foorte niet en foude gheheel verflon- E 3 den 70 BYsoNDERE- den worden, ende alfoo noodig! voedtfel voor de andere Dieren ont breken. Gelijk inde gemelde Bevin: dinge ende in vele andere gelegent heyt de ervarentheydrt leert : wan daer zijn vele Dieren, foo kleeneal: meerder, welcke niet dan by het ae: van andere Dieren in het leven kon- nen blijven : Sommighe oock eter malkanderen by ghebreck van ander voed:lel. Siet het tweede Decl, Be- vindinge twee-en-dertigh ‚ ende aer de twee-en-veertighfte verhaclt hy van een Dierken , dat over de vier duyfent Wormen voortbringht, Niet min waerdig om aen te merc- ken is het, dat oock in de flechfte, minfte ende geringhfte Dierkens, de Natuyre fulcken vernuft, forge ende wonderliek beleyt ende neerftigheyt ghe- AENMERCKINGEN. 71I ghegheven heeft (hoewel in d'eene meer als in de andere) om haer voet- fel na te jagen, ende alles dat haer dienftigh is; fich te wachten voor hare vyanden, ende wel aldermeeft om haer Geflachte door voortelinge te onderhouden, voort te zetten ende te vermenighvuldigen : gelijk dan in de Mieren, Byen, Vee-mollen ende alderley andere Dierkens te befpeu- ren is. Waer by noch komt, dat van een ende het (elfde Dierken ver- fcheyden andere foorten voort-ko- men ende op verfcheyden wijfen ge- lijk wy te voor getoont hebben ende in het eerfte Deel , Bevindinghe fe- ven-en-{eventigh verhaelt wort, dat uyt een Rupíe een fchoone wel-ge- koleurde Boter-kapelle met vier vleugelen; en uyt een andere van E 4 de 2 By soONDERE de felfde loorte , twee-ende-tachen- tigh Vliegen voort-gebracht worden. Endein het tweede Deel, Bevindin- ghe negen-en-twintigh ende dertigh wort verhaelt, dat van dry Rupfen vaneen foorte; uyt de eene een Vlies ge, uyt de tweede een Íchoone Ka- pelle , ende uyt de derde een ander vremt Gedierte aldaer af-getekent, zijn voort-gekomen. Ende aen de een-en-dertighfte Bevindinghe , dat uyt een en de felfde Rupfe een Dier- ken als een kleene Molenaer , ende daer na een Kapelle ghefproten is. ’t Welck fchijnt te gaen tegen de ge- meene ordre der Natuyre, door wel- ke yder Dier ende Gewas der aerde een bequaemheyt is ingeleyt om fijns gelijcke voort te bringen , doch een yder na fijnen eygen aerdt Genef. 1, | Stact AENMERCKINGEN, 73 Staet oock noch voorder aen te merc- ken, dat niet alleen de Dierkens die van andere worden voort-gheteeclt, hare wonderlicke veranderinge ineen andere foorte krijgen, maer oock de gene die enckelijk uyt eenige ver- rottinge ofte vochtige ende warme ftoffe, fonder eenighe voortelinge, haren oorfpronck nemen ; gelijk on- der andere de Rupfen ofte Wormen den Wolf genaemt welcke de bloey- felen der Appel, Peer ende Keerfe- boomen ganíchelijk bederven, ende voort-komen uyt een vochtige mift, welke door de hitte van de Zonne en de warmte die in de boomen is, gekoeftert zijnde, in levendige Wor- men verandert, Infgelijkk de Wor- men die uyt de doode Menfchen ende andere bedorven ftoffe der Die- E 5 ren 4 BysoNDERE ren ofte Gewaffen te voor{chijn ko- men, hebben (oo wel hare verande- ringen als die van haers gelijcke wor- den voort-geteelt. De veranderinghe ende ver(chey- dentheyt der koleuren is oock in defe Dierkens aen te mercken: want fom- mige veranderen meermalen haer ko- leuren ; gelijck van het kruydt Ixias ende den Chamzleon gelooft wordt, waer van fiet het tweede Deel, nc- genthiende Bevindinge. Daer zijnder onder de bloed-loofe Dierkens verfcheydene feer wonder- lijk kleen, foo datmenfe qualijk (on- der vergroot-glas kan fien bewegen ; hoe kleen moeten dan alle die menig- vuldige leden zijn uyt welcke hare lichamente famen gettelt zijn. Want ick hcbbe gefien dat fommige onder haer AENMERCKINGEN. 75 haer met malkanderen tot voortelin= ge van haer geflacht, vereenigt wer- den. Ten tweeden, datter vele on- der zijn die feer rap van d'een plaets tot d'ander bewogen worden, ja met veel grooter {nelheyt (na proportie) als groote Dieren. Ten derden, fy hebben vele deelen ende leden a nooden tot haer voedinge , uyt-{uy- veringhe der enteynigheden ‚ ghe- hoor, gefichte, gevoelen , &c. want (ommighe zijn daer ontrent (eer (ub- til, gelijk ik bevonden hebbe. Ten vierden , alfe volwaflen zijn, kan- menfe in haer gheheel nauwelijcks fien, hoeveel leerder moeten dan de jongskens zijn welcke van de felf- de eerft voort- komen. Onder defe kleene Dierkens wordt mede gevon- den een teer wonderlijcke ende on- nafpcu- 76 BYsoNDERE nafpeurelijcke verfcheydentheyt van fatfoenen, gedaente, koleuren ende foo voorts. Sommige zijn ront, an- dere langh ; (ommighe {mal andere breedt; eenige ovael , &c. Het is opmerckens waerdigh’t ge- ne verhaelt wort in het tweede Deel, aen de vier-en-veertighfte Bevindin- ghe, dat de Rob-wormen die in de Hoven feer fchadelick zijn , door de Natuyr verhindert worden feer te vermenighvuldigen. Want behalven datfe voor de dry Jaren niet en kon- nen voortfetten, foo vindt men on- der haer feer weynigh Wijfkens , fulks datter wel chien Mannekens te- gens een Wijf ken zijn. Het Manne ken komende by het Wijfken, blijft daer twee heele dagen aen vaft, ende los wordende fierte het korts daer aen, ÁENMERCKINGEN, aen , maer de Wijf kens blijven in hee leven. Soo dat in defe Dierkens ge- lijck als een voorbeelt is der ontuch- tighe Meníchen , die haer {elven door onmatige geyligheyt een ontij- dige doodt ende ellendigh leven ver- oorfaken. Het is wonderlijck tgene in het tweede Deel, aende fes-en-veertigfte Bevindinghe verhaelt wordt van den - Koning ende Opper-hooft der Byen, datfe daer toe verkiefen eene van hare foorte die feer oudt is. Ten tweeden, fonder vlercken ende hayr, Ten derden , dat hy als een Opper- bacs overal het werck gaet befichti- gen ende opnemen. Ten vierden, van de eere die de jonghe Byen aen hem bewijfen. Ten vijfden, datfe trommelaers ende opweekers heb- | ben, 8 BysoNDERE ben, welcke haer ter bequamer tijdt opweeken om tot het werck te gaen. Ten fefden, hoe nauwe wacht fy ftellen tegen de Byen die om den Ho- ninghen Was teftelen , foecken van buyte in te dringhen : nemen oock acht op de leuyaerts die niet en werc- ken en dooden die. Ten fevenden, als den Koning doot is , verftroyenfe alle van een , raken onder malkan- deren in verwertinge , daer wort niet meer gewaekt, noch gewrocht, &c. Voorts, ghelijck de forghvuldige Natuyre die Dierkens in groote me- nighte tfeffens laet vermenighvuldi- ghen welcke van andere als een acs ende fpijfe verflonden worden ; (ge- lijk te voor aengewelen is) foo oock die Dieren welke voor de Meníchen groote nutugheyt voorcbrengen , als- Ho- AENMERCKINGEN. 79 Honingh ende Was : want een Bye van de voor-gemelde foorte, (al ishy fchoon al feer oudt) brenght hondert ende twintigh ofte meer Wormkens voort, welke daer na de gedaente aen doen van Eyeren, in welke de worm- kens in Byen verandert worden, Het is {eer aenmerckens waerdigh ’t gene de Natuyr-befchrijvers aen- mercken van de Koningen der Byen: Sy en worden niet verkoren gelijk by de Meníchen , met meerderheyt van ftemmen, noch door het lot, noch by fucceffie dat de Jonge in plaet{e van haer Vader aengenomen wordt: want de ervarentheyt leert, dat dick- mael door alle die middelen de onbe- quaemfte tot Opper-hoofden verko- ren ende gheftelt worden. Maer de Natuyre felve wijft haren Koningh aen: go ByYsoNDERE aen: want hy is grooter ende fchoon- der van lichaem dan alle de andere; fo dat hy gelijk van natuyren toont tot wat uitnemendersals de refte gefchi& te zijn. Daer en boven fegt men ook dat haren aert fachtfinniger is dan der andere Byen, om dat die deught in- fonderheydt in de Opper = hoofden ende Regenten noodt{akelick is, ges lijck ook Seneca aen wijt ende met dat exempel alle Regenten de fachtmoe- digheydt feer aenprij(t. Lib. 1. de Clee mentia. Daer wordt tot verfterckinge by-gevoeght datfe geen ftrale en heb- ben om daer mede te konnen fteken. Ofte indienfe die hebben (ghelijck Ariftoreles gefchreven heeft) dat{e die echter noyt en ghebruycken om yemandt te befchadigen. Indiender fich meer dan eenen Koning ores s oo AENMERCKINGEN. St foo doodenfe alle de andere, alleen dien behoudende diefe achten den bequrem{ten, om alle oneenigheydt ende difordre te voorkomen. Het is feker dat oock die lichamen welcke in het aenfien eenvoudigh ende van eenderley aerdr fchijnen te wefen , nochtans beftaen uyt deelen die feer verfcheyden van gheftalte ende natuyre zijn: ’twelck onder anderen daer uyt blijckt, om dat uyt een ende de felfde ftoffe fomtijts ver- fcheyden Dierkens te voorfchijn ko- men , als blijckt in het tweede Deel ontrent het eynde, datuyt de bedor- ven Campernoeljen niet alleen voor- komen Wormendiein Vliegen veran- deren ; maer oock een menighte van kleene Slangetjes ; Item verfcheyden foorten van Spinne- koppen , ende F onder 82 Br sONDERE onder andere die welcke fulke extra- ordinare lange Pooten hebben, Het is ook aenmerckens waerdigh ‘tgene verhaelt werdt ende de dage- lijckfche ervarentheyt beveftight van de Hout-wormen, dat{e (ulcke teere, kleene ende (achte lichaemtjes heb- ben , ende nochtans het alderharfte hout weten dwers door te booren ende tot ftof te vermalen : 't welck oock de Dieren navolghen die daer van door veranderinghe voorkomen, foo datfe door alle doofen ende hout booren daerfe in befloten worden. Waer van fiet het tweede Deel, 51. Bevindinge ende in het derde Deel, de twaclf{te Bevindinge. Het is een feldfaem werk , dat een Dier dadelijk geheel verflonden wort van het elfde Dierken dat maer even uyt AENMERCKINGEN. 83 uyt fijn eygen lichaem te voorfchijn gekomen is. Ende dat het (elfde Dier- ken daer na verandert in een Ey, uyt welcke twee andere Dierkens van foorte te gelijke haren oorfpronk ne- men. Siechetderde Deel, Bevindin- ghe derthien. Doch alfmen aenmerckt wat felfs fomtijdts ontrent de Menfchen ghe- beurdt, foo en {al dit voorgemelde foo feer noch niet te verwonderen fchijnen. Want behalven dat vele Kinderen ontijdelijck komen te fter- ven door de Wormen welke uyt haer eyghen lichaem voort-komen. Soo leeftmen oock van verfcheyde exem- pelen van volwaflchen Menfchen, uyt welckers lichaem {oo een fcer groote menighte van Wormen ende kleen Ongedierte is voort-gekomen, F 2 dat{e 84 BysoNDERE ate van de (elfde eyndelijck omge- komen ende verteert zijn. Hier van verhaelt ons onder andere een nota-_ bel exempel Mouffetus in theatro infello- rum Lib. 2. Cap. 24. van een Edel- Vrouw, welk nacht ende dagh wiert gequollen ende uyt-gheteert in de oogen, lippen , tant-vleefch , neus, voeten, kooft ende in andere deelen hares lichaems , van kleene Worm- kens ende onghedierte , tot dat al haer vleefch by na verteert zijnde, fy eyndelmck ten laetften gheftorven is. Op dierghelijcke wijle verhaelt ons mede Emanuel van Meteren , dat Phi- lippus den tweeden Koningh van Spangien feer ellendelijk gheftorven is, fiet daer van in fijn 20. Boeck. “Van Herodes leeft men Aétor.12. 23. dac hy van de Wormenge-eten wiert | ks ende AENMERCKINGEN. 83 ende den geeft gaf. Defe fieckte wort genaemt Pbithiriafi softe Luys-fieckte, van welcke al in de oude Hiftorten verhaelt wordt, dat verfcheyde Ko- hingen ende groote gheftorven zijn 5 ende onderanderen oock den Groot- Vader van dien Herodes , van welcke wy uyt Alor. 12. 23, daer dadelijck gewagh gemaekt hebben. Soo weet Godt den hooghmoet der groote te ftraffen door de alder-verachtelijkfte Dierkens ; op datfe leeren fouden dat een Menfch maer als een Made ende een fpijfe der Wormen te ach- ten is. Na de verfcheydentheyt der lan- den zijn ook de Gewaffen der Aerde ende de Dieren, foo groote als klee- ne, feer verfcheyden. Ende wat aen- gact defe kleene bloedt-loofe Dier« B 3 _ kens 8ó BysoNDERE kens van welcke wy hier handelen, hoedanighe van de {elfde of andere foorten in America ende byfonderlijk in Brafilien ghevonden worden , kan men in het breede vinden inde natuy- relijcke Hiftorien van Brafilien van D. Marckgraven ende Pifo Lib. 7, on- der anderen verhaelt hy daer Cap. 6. datter een Worm is , welke alfe maer de huyt van een Meníche raekt, foo brantle als vyer. Ende Cap. 12. ver- haclt hy van een Dierken by de Bra- filianen genaemt Memoa, welck een foorte Íchijnt te wefen van Cicendela of Dierkens die men noemt Licht ofte Nacht-muggen ofte Vliegen, welke by nachte een groot licht van haer geven ; diergelijcke ick onthouden hebbe inde Americaen{íche Eylanden ende ook in Vrankrijk te zijn. Dit ghe- AENMERCKINGEN. 87 ghemelde Dierken heeft aen weder zijden van zijn lichaem een ronde witte blinckende vlecke, foo groot ontrent als het zaet van Slaep-kruydt ofte Heul-bloeme; door welcke het by daghe ende by nachte een helder licht fchiet ende laet blincken als het wil, Daer worden ook Vliegen ghe- vonden welckers oogen ende zijden (als de vlercken uyt-ghefpreyt ftaen) een licht van haer geven foo klaer als een Lampe ofte Kaerfe, {oo datmen daer by kan lefen ende fchrijven. In Brafilien ende oock de Ameri- caenfche Eylanden zijn feer gemeen fekere (eer kleene Dierkens ghelijck een van de kleenfte Vloon, welke de Menfchen gaen fitten inde plante van de voeten, in de teenen ende onder de nagelen, welke in den tijt van dry F4 of 63 By soNDERE of vier daghen foo groot worden als een ghemeene Erwete ; foo datfe groote pijne veroorfaken, ende feer vermenighvuldighen ; ende daerom moetenfe by tijde met een naelde uyt de voeten gehaelt worden, ghelijck _zek in mijn eygen felven meermalen bevonden hebbe. By de Brafiltanen is cen kleen Dier- ken genaemt Arwmatia, dun ende lang van lijf, *t welck een Menfch aenra- kende veroorfaeckt een bevinge door het ganfche lichaem. Siet D. Marck- grave Lib.7. Cap. 5. Daer zijn vele dierkens fo kleen dat menfe niet en kan (ien dan door een vergroot-glas. D. Petrus Borelius ver- haelt hier van onder anderen , dar hy door middel van vergroot-glafen ge- fien heeft, datter inden alderfterkften Azijn AENMERCKINGEN. 8 Äzijn bevonden worden kleene Slan- getjes, ofte Wormen, hebbende de gedaente van Slangetjes , krom (lom ende feer {nel haer felven bewegende, Ten tweeden, verhaelt hy dat hy door de felfde Vergroot-glafen heeft uyt-gevonden ende vele andere Lie-- den heeft laten fien, dat fommighe Spinne- koppen vieroogen hebben, _ fommighe feffe , ja datter oock zijn die yder acht oogen in het lichacm hebben. Op defe wijle kan men ook fien in het Dierken Acarus genaemt, *t welk maer en is als een van de minfte {ier- kensin (ijn geheel , dat herontelbare hayren heeft op fija lijf gelijckende eenen ruygen Beer ; oock kan men daer in befcheydentlijck fien de oo- gen, voeten , zenuwen ende alderley F 3 an- fe, BysoNDERE andere deelen. Soo dat het een groot wonder is , hoe dat in foo kleenen fierken {oo menige verfcheyden dee- len wefen konnen. Inde pocken, fchurfdigheyt ende feeren der Menfchen, kan men door de vergroot-glafen verfcheyden foor- ten van Wormen vernemen , die men anders noyt en kan fien. Item in de Kerflen ende Aerdt-befyen alfe wat langh getrocken zijn. Door de (elfde vergroot-glafen is mede bevonden, dat de Zijde-wor- men haer {pinfel niet en halen uythare mont , maer uyt fekere kleene mam- mekens welcke in menighte op haren rugge zijn, doch fy halen het met den mondt daer uyt ende maecken het {oo toe. Men kan duydelijck fien dat fom- mige ÁENMERCKINGEN, 9 mige Slecken niet alleen {cherpe tan- den hebben, maer ook oogen welke in hare hoorens gheplaeft zijn. Ende vele diergelijke dingen meer , welke men anders niet en kan fien, ende voor defen zijn onbekent gheweeft. Siet daer van de verder Obfervatien van den gemelden D. Petrus Borelius. Wat de reden xy , dat de Witges, Boter -kapellen, Muggen, Vliegen ende _dierghelicke bloedt -loofe Dierkens , niet recht door, maer krom, los ende onge- fladieh vliegen ? H ler op antwoordt den geleerden D. Arnoldus Senguerdius in fijn fes- en-veertighfte oeffeninge , met defe volgende woorden. Ik heb meerma- len aengemerkt de wijfe van vliegen welcke 92 BysoNDERE welcke de boven-gemelde Beeftjens houden, ende bevonden dat{e fcheef. krom, los ende irregutier is, Maer in tegen-deel niet alleen de Landt-die- ren , maer oock die haer in het water ende de locht onderhouden, die en worden niet alleen krom bewogen, maer ook recht uyt in hare bewegin- gen beftiert: {oo is dan nu de vrage, van waer defe ongelijckheyt veroor- faekt wordt? Ik meene (fegt hy dan) dat de oorfake van defe fake ds, om dat de gemelde Dierkens vliegende inde altoos beroerelijken , vloeyende ende feer loffe bewegelijcke locht, gecn fteerten en hebben waer mede {y hare vlucht konnen beftieren ende rechthouden. Maer de Vogelen ghe- bruycken in het vliegen hare fteerten als een roer om in de lofie locht hare bewe- AENMERGKINGEN. 93 beweginge te beftieren ; gelijck oock eenighe die langhe pooten hebben (als Reygers, Oyvaers , &c.) daer toe mede ghebruycken hare langhe pooten de felfde achterwaerdts uyt= houdende in het vliegen. | Infgelijcks de Viffchen beftieren hare beweginge in het {wemmen met hare vinnen ende aldermeeft met de fteerten. Doch de gemelde Dierkens geen fteerten hebbende, vliegen los, ongeltadigh ende krom, om dat{e zijn als een Schip fonder roer, ende daer- om hare beweginghe niet recht uyt houden ofte beftieren konnen. Maer (al ymandt teghen-werpen, indien dit de ware reden is van de kromme ende irreguliere beweginge defer Dierkens , foo moet olen dat dit oock in de Menfchen plaets hecft. 94 _ BYSsONDERE heeft. Hier op antwoordt hy aldus Ick en fal hier niet fegghen van de Menfchen met fteerten van welcke Gulielmu Harveus gewagh maeckt in fijne vijfde ocffeninghe van de voor- telinge; welckemen gelooft dat leven op het Eylant Borneo, in de plaetfen verre van de Zee gelegen, Want men. kan hier tegen-ftellen de beweginghe der andere Menfchen. Ik en wil ook daer niet op ftaen, dat in den gangh van de Meníche oock al eenige krom- heyde gefpeurt wordt, als blijckt uyt het flingheren van hare kleederen, ende indien men nauw acht neemt op de voedt-ftappen der Menfchen, die door het zandt ofte Íneeuw gegaen zijn. Maer het principaelfte verfchil is hier in gelegen , dat de Meníchen haren gangh veften op de harde ende | onbe- AENMERCKINGEN. 95 onbewegelijckeaerde, daar de ghe- melde Dierkens van allen zijden in het vlieghen, niet dan met de lofle ende ongeftadelijck vloeyende locht omcingelt zijn: daerom en konnenfe foo recht ende vaftelijk haren vlucht niet beftieren … Van de Wormen. U Yt alderley faken komen Wor- men voort, als daer zijn alderley Dieren {oo kleene als groote, Vif- fchen : uyt alle foorten van boomen, aerdt-gewaffen, vruchten, kruyden, ende in alderley deelen der felfde , als bloeyfel, bladeren, zaedt, wortelen ende foo voorts. De Wormen wor- den ook voort- gebracht in ende tuf- (chen de gerren ende minfte openin- gen 96 BYsONDERE gen welcke in de harde fteenen ende metallen gevonden worden; Item in azijn , verlegen {neeuw, &c. Uyt de terwe ende ander koorn komem dikmael in een feer korten tijt ontel- bare duyfenden van Wormen, infon- derheyt too het niet wel droogh op- gedaen is. Aldrovandus heeft onder- vonden dat inde Wormen die uyt de lichamen der levende Meníchen ko- men , noch andere Wormen gevon” den worden. De oude Boecken worden van fe- kere kleene Wormkens dieder uyt voort-komen, gelijck de kleederen van de Moeten, verteert. In de Cy- preflen worden de Wormen verhin- dert te komen door de bitterheyde ende ftercken reuck: In{gelijks inde Ceder-boomen, door de fterken reuk ende ÄENMEREKINGEN. 97 ende verdroogende kracht die{e heb- ben, waer doorle de doode lichamen voor verrottinghe bewaren , ende in teghendeel het {achte vleefch der le- vende lichamen bederven, de felfde_ fonder pijne uyt-droogende. Den Specht jaeght feer neerftelijck na de Wormen die inde boomen groeyen , ende kloppende met fijnen Beck, kan hy uyt het geluyde wel onder- fcheyden, offer Wormen in fitten ofte niet, ende of de boomen alreede van binnen eenighfins door de Wor- men uyt-geholt zijn. Niet alleen inde aerde ende de locht ,‚ maer oock op ende in de wateren, worden menige ontelbare Dierkens gevonden, ende in alderley faecken die de Meníchen gebruycken {elfs oock tot (pijs ende drank ; {oo datter dikmael veelderley G Dier- 938 BYsONDERE Dierkens, welcke men noch fien noch merken kan , inde lichamen der Menfchen ingenomen worden, felfs ook door den adem ; want de locht fietmen dikmael krielen van een on- telbare menigte van feer kleene Dier- kens, welcke met de locht werden in-gehaelt, ende behalven de Dier- kens die men eenighfins kan fien ofte bemercken , zijnder ontwijffelijck noch menige andere in alderley (aken die men niet fien en kan dan door vergroot - glafen , gelijck elders aen- gewefen is. Uyt defe ongedierkens die in peftilent1ale tijden ende andere ongelegentheden, d'een tijt min ende op een ander tijdt meer ghevonden worden „konnen al veel fiekten ende ongemacken ontftaen, waer van men de naefte oorfaken niet wel kan uyt- vinden. AENMERCKINGEN. 99 vinden. Op de ftaende wateren fiec men dickmael cenighe feer kleene fwarte ronde Beeftkens, welcke feer fnellijk ende byna altoos op de wate- ren bewogen worden. In (ommige wateren zijn kleene Bloet-tuygertjes welke door hare kleenheyt niet ghe- fien en worden , ende fomtijdts van Menfíchen ende Beeften in het drinc- ken, in het lichaem genomen wor- den; ende Galenus maekt ergens in- dachtigh , dat men in de ghene die bloedt (puygen , waer van de oorfake niet en blijckt, op defe Dierkens be- hoort acht tenemen. Inde heete wa- teren welcke op vele plact{en gevon- den worden , Zijn mede Wormen, welcke buyten de felfde niet en koû- nen leven G 2 Van Ne Too ByYsONDERE Van een vremde foorte van Spin- ne-koppen Tarantula genaemt , ende de wonderlijke effeêten daer van inde gene, dieder van gebeten “Worden, D It is een (oorte van Spinne-kop- pen feer fchadelick ende venij- nigh , wat grooter dan de ghemeene Spinne-koppen. Hebben aen weder zijden vier pooten, yder heeft vier tuflchen-leden ; hebben oock twee kromme nagelen. Met de vier voorfte pooten gaenl{e voorwaerts, met de vier achterfte loopen{e achter uyt. Sy onthouden haer in kromme holen inde aerde, twee voeten diep, In welcke fy mer het achter-lijf in kruy- pen, met het voor-lijf haer voedtfel daer in treckende , ende ftoppen den ingangh met ftroo, om datter locht door AENMERCKINGEN. TOL door komen (oude. Het opper-lijf is afch-grauw , met twee roode vlec- ken voor op den rugge : omghekeert zijnde, is den buyck geel , ende het lijf met fwarte vlecken geteeckent. In den mondt hebbenfe twee kleene fwarte angeltjes, daerfe mede bijten ende haer {pijfe vaft houden ; fy (pin- nen mede hare webben gelijck andere Spinne-koppen, ende eten Vliegen ende Witjes ofte Kapellen van ver- fcheyden foorte. Sy legghen ontrent feftigh Eyeren, ende broedenfe met de borft uyt; de Jongen die daer uyt voort- komen, draghen{e in haren buyck , tot datfe groot worden. Haer getempertheyt is , dat{e be- ftaen uyt een taeye koude natuyre- lijcke vochtigheyt. Welck blijcke voor eerft , om dat{e langhe wefen Ga kom 102 BysoNDERE konnen fonder eten , felfs tot vijftig dagen toe ; waer toe die koude tacye vocht bequaem is ‚ als die traegh ver- _ teert wordt, infonderheyt door een kleene warmte. Ten tweeden, fy en doen geen fchade dan in het heer- fte vande Somer, namentlijk in Ju- nio, Julio ende Augufto, want dan wort door de hitte der landen daerfe fich onthouden , ende des Somers, haer venijn aengelet , verdunt ende krachtigh om te befchadigen ; maer inde koude tijden des Jaers ofte in koude plaetfen zijnfe krachteloos. Tenderden, het blijkt uyt de taeye fterke webben die defe ende andere Spinne-koppen {pinnen , datfe veel taeye vocht by haer hebben, waer van (y defe webben maecken. Ten vierden, als yemant van defe Beeften gebe- AEBNMERCKINGEN. 103 gebeten is, {oo en openbaert het fich niet dadelijck maer feer traegh, ende vertoont eerft ten vollen fijn venijni- gen boofaerdige kracht een jaer daer na op het volkomenfte, als dat taey humeur, nu in het lichaem allengs- kens verduntendetochtig gemackt ss. In het eerfte half Jaer na dat ymandt gebeten is, begunnen fich wel eenige effeten ende alteratien te openba- ren , als loomigheydt des geheeleen lichaems , koude, bevinghe , koort- fen, walgen , &c. Maer den heeten tijdt des Jaers weder aenkomende, dan ift dat fich feer vreemde ende wonderlijcke werckingen vertoonen in de lichamen der gene die in het voorleden Jaer van defe Beeftjes ghe- beten zijn. Want fommighe doen niet danfingen , ofte lacchen , andere G 4 krij- 10 BYsoNDERE krijten ofte fwijghen fúl;, (ommige flapen , andere waken geduerighlijk ; fom mige zijn met groote droef heyde ende fchrick bevangen, ende meenen dat{e gevangen zijn ; andere zijn {eer woelende offe dul waren, ofte beel- den haer in datfe Koningen zijnende „over alles heerfchappye hebben. Ee- _pige doender by „dart die inbeeldin- ghen haer meeft aenhanghen, diefe hadden, alfe cerft gebeten wierden. In't gemeen hoorenfe geern op Mau- fijk-inftrumenten {pelen, ende indien den toon wel na haer ongemack ge- proportioneert is , foo beginnenfe feer langh te danflen ende worden door die groote exercitie ende fwee- ten datter op volghrt, allengskens ge- nefen, alfoo het venijn allengskens meer ende meer verdunt wordt ende Ake eyn- AENMERCKINGEN. 105 eyndelijk uyt het lichaem vervliegt. Maer indien den toon der Mufijcke niet wel en is getempert na haer quaet, foo lijdenfe maer te meer ongemack ende komen niet tot het dan{len. Soo datter wel expreffelijk Speel -lieden gehouden moeten worden, welcke verftandt ende ervarentheyt hebben, omna proportie de Mufijke te mati- gen ende al{oo haer te gene{en. Daer zijnder ook (ommige die tot eenighe byfondere coleuren feer gheneghen zijn, d'een tot groen , d'ander tot geel, de derde tot roodt ende foo voorts. De verfcheydentheyt defer effelten ont{taet door de groote ver- fchilligheyt vande gematigheden der gene die gebeten zijn ende ook der Dierkens die haer gebeten hebben. Even gelijk de ervarentheyt leert wat 3 5 ver- 106 BY soNDERE verfcheyden effeten den ftercken Dranck veroorfaeckt in de droncke Menfchen, na datfe verfcheyden van humeur, aerdt ende getempertheydt zijn, Sommige willen vechten, tie- ren ende rafen ; andere houden haer ftil, voegen fichtot {lapen, ofte wor- den weemoedigh ; fommige worden joviael, vrolijk, geyl; andere boos, klapachtigh , of weldadigh , roem- achtigh ende foo voorts. _ Ymandt dan wordende ghebeten van defe Dierkens, foo fteeckt in de wonde een taeye flijm , daerfe van ge- woon zijn hare webben van temaken. Die (lijm dringht allenxkens in het lichaem, door de aderen, zenuwen ende andere deelen, ende wordt al- lenxkens foo verdunt ende aengefet, dat daer door de geheele geftalte des bloeds AENMERCKINGEN. 107 bloedsende der geeften ontftelt, ver- giftight ende befmet wort: waer uyt dan alle de gemelde werckingen ende onheylen natuyrelijck konnen ver- oorfaeckt worden: gelijk nader daer van den byfonderen uytlegh kan na- gefien worden in het Trataetjen van die faecken ende tot dien eynde on- langhs uytgegeven door D. Wolferdus Senguerdiuss. | Selfsook de Tarantule hebben dien aerdt datfe op voorgaende fpel der Mufijck-inftrumenten , na hare wijfe beginnen te danffen. De ghemelde effeten worden alleen waer bevon- denin Apulien, maer daer buyten en hebben de Tarantule fulcken kracht niet om foodanige wonderlijke alte- ratien inde Menfchen diefe gebeten hebben, te veroorfaken. Waer van de 108 BysoNDERE de oorfaek D. Senguerdins oordeelt te zijn, niet alleen de hitte van dat Landt, want die en verfchilt niet veel of niet van de andere omligghende Landen, maer infonderheydt in den byfonderen aerdt ende venijn, het welke die Tarantule meer hebben dan op andere plaetfen, hoe welfe in ge- daente malkanderen fchijnen gelijck te wefen…, TWEE AENMERCKINGEN, 109 TWEEDE BYVOEGHSEL, Kortelijch vertoonende eenige by- Jondere faken “velke vande voorgemelde, bloedt -loofe ende kleene Dierkens, in de Heylighe Schriften vermelt ende aoghe wefen Wordt. 5 seg Goedaert , die de vase melde Bevindingen heeft uyt-gevon- den, ende in het licht gegeven, dit derde Deel {eer kleen is bevonden, als naeuwlijcks ter degen begonnen, veel min volbracht. Soo ift dat wy om de gelijckheyt der {toffe ende (a- ken welke alhier verhandelt worden, ende om de ledige plaetf{en te vervul- len ; eenige aentey kenens-waerdige faken 110 ByYysoNDERE faken fullen daer by-voegen, raken- de ’tgene in de Heylige Schriften foo des Ouden als den Nieuwen Tefta- ments , vande bloedt-loofe Dierkens Infeéta genaemt ons te kennen gege- ven wordt. Vande Sprinck- hanen. D E Sprinck-hanen worden by de Hebreen ghenaemt Arbe van we- gen hare menighte , want daer en is by na geen Dier dat meer in menigte voor-teelt dan de Sprinck- hanen: waerom oock dikmael in de Heylige Schriften een feer groot overvloedich ende ontelbaer getal vergeleken wort by de menighte der Sprinck-hanen. Pal. ros. 34. Hy fprack ende daer qua- men Sprinck-banen ende Kevers, ende dat fonder AENMERCKINGEN, EIT fonder getal. Judic. 6. 5. Sy quamen ge- lick de Sprinck-hanen in menigbte ‚ datmen hen ende hare Kemelen niet tellen en konde. Siet Exod. 10.5. &c. De Sprinck-hanen werden oock by de Hebreen genaemt Gob. van een Arabifch woordt 'twelck beduyt uyt de aerde opkomen ; ’t welck een ey- geníchap is der Sprinck-hanen, vol- gens het getuygenis van Ariftoteles Lib. 5. Hiftor. animal, Cap. 28. cum locufte pepereunt ‚ ibi fiunt vermes ovorum fpecte, qui terra guadam pretenui tanquam mem branula ambiuntur , unde evolant. Datis, als de Sprinck-hanen gereelt hebben foo wordenfe Wormen in de ghe- daente van Eyeren, welcke met een dunne aerde als met een kleen vlies- ken omringht worden , ende daer uyt komen de Sprinck-hanen uyt Vlie- gen, 112 BysoNDERE gen. Namelijck teghen den Somer , want den geheelen Winter liggen de Eyeren in de aerde. Maer het mach ymandt niet fonder reden vreemt denken dat Mofes Levit. 1 1. den Sprinck-haenftellende onder de reyne Dieren welcke de Joden mochten eten; hem telt onder de vier-voetige Dieren , daerfe nochtans fes voeten hebben: ghelijckfe oock daerom met recht van Ariftoteles onder de fes-voetige Dierkens getelt wordt. Antw. Hier op antwoordt (mijns oordeels) feer wel denfeer geleerden D. Samuel Bochartus in Hiero-zoico five de animalibin fcripture, in het tweede deel , het vierde boeck Cap. 1. dat Mofes den Sprinck-haen maer vier- voeten toe en fchrijft, om datter hy maer viere en gebruyckt om te gaen: mack ÄENMERCKINGEN, 113 maer de twee achterlte welcke groo- ter zijn dan de voorfte, ghebruycke hy om te Ípringen : ende defe noemt Mofes Schenckelen, de felfde onder de voeten niet rekenende. Soo dat (na fijn oordeel) den Text Levit. 11, 21. niet en moet overgefet worden , hes Welcke boven aen fijne voeten fchenkelen heeft , om daer mede op d'aerde te fprin- gen. Maer aldus, het welcke boven fijne voeten (dat is behalven fijne voeten) fchenckelen heeft om daer mede op d'aerde te fpringben. Ende dan is den Text klaer ende accordeert mét de waer- heydt der faecke, namelijck dat den Sprinck-haen behalven fijne vier voe- ten daer hy op gaet, noch twee fchen- kelen achter heeft, daer hy mede fpringht, welcke van andere mede onder de voeten getelt worden. Inf- H gelijks Ir4 BysoNDERE gelijks tellen de Hebreen de Vliegen onder de vier- voetighe Dierkens, daerfe nochtans fes pootjes hebben’ om datfe de twee voorfte niet foo feer en gebruycken om te gaen, als wel in plaets van handekens, want fy al- les daer mede verstenen eten, haer oogen firijken, ende (ts voorts. Infgelijcks mach het vreemt denc- ken dae Salomon fchtijft vande Sprink- hanen Prov. 30. 27. De Sprinck-hanen en hebben geenen Koninck: nochtans gaen fy alle uyt fich werdeelende in hoopen. Daer nochtans andere, ende in ‘tbyfonder de Arabiers in't gemeen, (by welke by feer wel bekent zijn) getuygen dat de Sprinck-hanen zijn van die foorte der Dieren, welke haer Opper-hooft volgen, einde vergadert worden als in een Leger. Want als de eerfte van plactle AENMERCKINGEN. 118 plaetfe verandert, foo volght alle de reft. Ende daer den eerften (til houdt, daer nemenfe alle haer verblijf-plact- fe. Hier op antwoordt den voorghe- melden D. S. Bochartus. Dat nochtans het waer is ‘t gene Salomon feght, dat de Sprinck- hanen gheenen Koningh en hebben, ende dat het echter niet en (trijt tegen het genede Arabiers van haer getuygen. Want dien eerften diefe volgen foo in het verplaetfen als in neder-{laen ende verkiefen van hare ru{t-plaets,en is niet altoos een ende felfde Sprink- haen, welke als haerOpper-hooft daer toe met gemeen verdragh verkofenis, maer nud’een , ende dan een ander, na dat het by geval voor- komt, dat defe of gene in het vliegen de voor- tocht heeft ende de eerfte gerackt. H 2 | De 116 BysOoNDERE De Sprink-hanen zijn feer {chade- lijke Dieren, welke den arbeyt van een geheel Landt in weynigh uyren verteerende, de Menfchen dickmael tot (waren hongers- noodt dringen. Want fy en doen niet alleen groote fchade met het Gewas op te eten, maer verbranden de refte door het ‚aenraken van hare lichamen ; ende … haer fpeeck{el bederft alles : Ja bren- gen dikmael meer onheyl aen na haer doodt, dan alfe noch leefden : want door haren ftanck ontftaet dickmael foo quaden peftilentialen locht, dat menighe duyfenden van Menfchen daer door fterven, gelijk vele Hifto- rien getuygen. Orofius verhaclt hb. 15. dat in het Jaer des Weereldts 3880. in Africa een ontallijke menighte van groote Sprinck-hanen gheweeft is, welke AENMERCKINGEN. 117 welke al{c alle groenfel hadden afge- eten , inde Africaenfe Zee verfmoort Zijn, waer door foodanighen ftanck ende fieckte ontftaen is, datter over de dry-macl hondert duyfent Men- fchen van geftorven zijn. Soo datter by na geen verderflijker dieren en zijn dan de Sprinck-hanen, gelijck in de Plagen van Egypten wel is gebleken, onder welcke die door de Sprinck- hanen gefchiet is, geene vande minfte geweeft is. Waer van fiet Exod. 10. Ir. 12.totvers2o.en vers 15. Want de Sprinck-banen bedeckten het gefichte des ganfchenlants „alfoo dat het lant verduyftert wert ende fy aten alle het kruyt des lants op, ende alle de vruchten der boomen, die den ha- gel hadde overigh gelaten: ende daer en bleef niet groens aende boomen,nochte aendekruyden des velts , inden canfchen Egypten-lande. H 3 De 118 BysoNDERE De Sprinck- hanen maken een feer groot geluyt, fo dat het inde H‚Schrif- ten vergeleken wort by het geluyt der loopende waghenen. Siet Joel 2. 5. Apocal. g. 9. Het gedruys harer vleugelen, was als het gedruys der Wagenen , Wanneer vele peerden na den ftrijdt loopen. Want daer zijn die ghetuygen dat haer ghe- druys ghehoort kan worden tot de lenghte van fes mijlen verde. Dit ge- luydt makenfe alfe eten met hare tan- den, endealfe vliegen met hare vlerc- ken. Daer en boven hebbenfe noch een gefangh over haer, by na gelijck de Krekels, welcke van de Poëten geprefen wort. Dit is een wonder in de Sprinck- hanen , dat hoewelfe fomtijdts in (ul- ken menighte vliegen datfe het licht der Sonne op aerden merckelijk ver- duy- AENMERCKINGEN. II9 duyfteren. Nochtans behoudenfe foo inhet gaen als in het vliegen , een teer pertinente ordre, foo dat geene en gaet buyten haren rangh, even als een feer wel geordent Leger, daer niemandt buyten zijn gelit ofte rangh en wijckt. Dit heeft ons den feer wij- fen Koningh Salomon aengheweten Prov. 30. 27. ende Joel Cap. 2, Als hy de Sprinck-hanen noemt een mach- tigh volk, dat in flag-ordre geftelt is, Ende vers7. Sy fullen daer henen trecken, een yegelijck in fine wegen , ende en fullen hare paden niet verdraeyen. Oock en fullen fy d'een den anderen niet dringen: fy fullen daer benen trecken elck m fijne bane: ende rc, Arnobius bedenckende de groote fchadelijckheyt defer Sprinck-hanen, loochent dacfe van God ghefchapen fj, 'twelek hy fchijne ghehaclt te H 4 heb. 120 ByYsoNDERE hebben van de Marcroniten , welcke alleen de goede ende profytelijcke dinghen Gode als den Schepper toe- fchrijven ; ende een ander beginfel verfonnen uyt welke alle quade ende fchadelijke dingen haren oorfpronck hadden. Doch fich felven bedenc- kende feght, dat hy niet en weet, van wien de Vliegen , Sprink-hanen, Motten ende de andere fchadelijcke Dieren voort-komen, Daer in te- ghendeel , het voort-brenghen der Sprinck-hanen Gade wort uytdruc- kelijck toege-eyghent Joel 1. ende 2. Ende fy worden byfonderlijck Gods heyrleger genaemt, &c. Het en moet niemant vreemt denc- ken dat Matth. 3. verhaelt wordt dat Sfoannes den Dooper Sprinck-hanen in de meene heeft ge-cten. Want fy Wor e AENMERCKINGEN, 121 worden Levit. 11. ghetelt onder de reyne Dieren welcke de Joden wel mochten eten. Ook warenfe in Judea feer groot, ende worden van vere fcheyden volckeren in overvloct tot fpijte gebruycke, gelijck breeder by den voor vermelden D. S. Bochartus te flenis. Welcke infgelijcks verhaele hoe dat de volckeren welcke geerne ende veel Sprinck-hanen eten , de felfde vangen door den roock welcke fy weten te doen opklimmen op de plaetfen over welke de Sprink-hanen moeten vliegen, waer doorfe dan in groote menighte ter aerden vallen. Waer op Joannes ghefien heeft als hy feght van de Sprinck-hanen die hem in een ghefichte vertoont wierden. Apocal. 9. 3. Ende uyt den roock quamen Sprmck-hanen op der aerden, &rc, | H 5 Het 122 ByYsoNDERE Het is aenmerkens waerdigh’t gene Phihppus Camerarims verhaelt im (ijn Hi ftorifche bedenckingen Lub 1. Cap. 13. de Akridophagi dat is, Sprinck-haen- eters (feght hy) zijn een volck van Echiopien gelijk Strabo ende Diodorus fchrijven, ftootende ende grentende aen de Woeftijne, korter dan andere Menfchen , mager ende {eer fwart. In de fanee let dat fekere heete winden uytden weften een ontallijke menighte Sprink-hanen uyt de Woe- fijne oplichten ende haer toebren- gen, welke (y fouten ende voor lec- kere koft bewaren , hebbende geen ander eten haer leven langh. De out- fte onder haer en leeft niet boven de veertigh jaren. Hare doodt is feldt- faem. Want haren ouderdom aen- komende, foo groeyen in hare licha- men AENMERCKINGEN. 123 men ghevleugelde Luyfen van ver- fcheyden gedaente, ylelijck om fien endeftinckende , die in korten ude haer den buyck op-eten , daer na de borft , ende daer na het ganíche lichaem. Defe fieckte begint met een ghejeuckfel doch met pijne ver- menght, &c. | Vande Byen. D E Byen onthouden haer ontrent de Bloemen, maer en raken geen doot vleefch aen , noch bloet of vet van eenige doode Dieren : oock en konnenfe den {waren reuk of ftanck der doode lichamen niet verdragen, want fy worden door rook ende ftank gedoot. Ende daerom alfer een Bye fterft, foo brengenfe hem dadelijck buyten, om geen ftanck te veroorfa- ; ken. 124 BysoNDERE ken. Hier uyt ontftaet nueen vrage, hoe dat het accordeert met defe na- tuyre der Byen *t gene men leeft Jud. 14. 8. Ende na fommige daghen quam hy (namelijck Ssmfon) om haer te nemen: doen week hy af om het aes des Leeuwen te befen : ende fiet een Byen-fwerm was in het lichaem des Leeuwen, met Honinoh. Hier op antwoordt den geleerden D. Samuel Bochartus in fijn Hiero-zoico, dat na (ommige dagen daer te feggen Is niet na eenighe weynighe daghen , maer na een jaer , foo dat al den ftank ende *tvleefch van den Leeuw doen al vergaen is gheweeft, ende datter niets enis overgebleven dan het ghe- raemte der beenen, in welcke den fwerm-byen (ich onthouden heeft, gelijk de Hiftorien in{gelijcks verha- len dat de Byen haer {werm hebben neder- AENMERCKINGEN. 123 neder-gheftelt in het gheraemte des hoofts van Onefilus ende in het graf van Hippocrates. Ende feght Bochartus die Én moet niemandt vreemt dencken , want na de gewoonelijcke manieren van (preken by de Hebreen (eer ghe- bruykelijk, foo wort het woort da- gen, of eenige dagen dikmael geno- men voor een jaer : als onder andetén tefienis. Levit. 25. 29. In een vol jaer fal fijne losfinge wefen. In het Hebreeus ftaet dagen. Ende aen den kant feg- gen onfe Overfetters , dat het woor- deken daghen voor een volkomen jaer genomen wordt. Gelijck mede Exod. 13. ro. 1 Sam. r.2.en 27.7. Jud. Lr.40, Dat de Dochters Ifraels van jaer tot jaer benen gingen. Eygentlijck ftacter in het Hebreeus van dagen tot Hagen. 1 Sam.2. 19. Ende bracht hem dien 126 BysoNDERE dien van jaer tot jaer. Eygentlijk ftacter van dagen tot dagen,ende foo voorts. Het en bloeft dbine feer vremt te denken datmen leeft Exod. 23.28. Ick fal oock Horfelen voor u aeneefichte fen- den:die fullen wan voorwwen aengefichte uyt- ftooten de Heviten, de Canaaniten ende de Hleviten. Hoewel defe Horfelen maer kleene gheringe Dierkens zijn ende een foorte van wilde Vliegen. Want daer zijn vele Hiftorien ende Exem- pelen , welcke beveftighen dat ver- fcheyden volckeren , door verfchey- den foorten van feer kleene Dierkens ganfchelijk verftooten ende van hare plaet{en verdreven zijn. Als van de Kick-vorffen de volckeren genaemt Autariate ende eenige Francoifen. Door de Muyfen de Abderiten en Troes ende bok: in italien eenige volkeren. Item ecnige ä / AENMERCKINGEN. 127 eenige volkeren ende fteden zijn ver- jogen door de Scorpioenen, Muggen, Konijnen, Sprinck-hanen, ende diert- gelijke ongedterten; gelijk wy bree- der hebben aenge weten in Phyfrologia Sacra, ende te fien is by den gelcer- den D. Bochartus in fijn boek te voo- ren aengetogen. W elke ook verhaelt datter eenige plactfen zijn, daer geen Menfchen en konnen inkomen, van wegen de over-groote menige van Byen. De Muggen zijn een (chrick voor de Olyphanten , want hy vreeft dat{e hem in de {nuyt ofte in de ooren {ul- len vliegen; ende daerom zijnfe dike maecl gedwongen haer ganfche lijf in het water te dompelen, omde Mug- gen quijt te worden. In(gelijcks zijn Ji Muggen een {chrik voor den moe- digen 128 BysoNDERE digen Leeuw , want fy quellen hem foo aen de oogen, dat hy door het on- verdraegelijck zeucken der felve , met fijne klaeuwen fijne ooghen feer be- leedight, ja fomtijdes bederft ofte uyt-haelt. De Egypufche Boeren welke in de vlacke Landen woonen, daer veel Muggen zijn , moeten al-te- _met gaen flapen op feer hooge plaet- fen, daer de Muggen door den windt verhindert worden by te komen. Soo weet God wonderlijck niet alleen de Menfchen , maer de grootfte, fterck- fte ende moedighfte Dieren, door de kleenfte ende gheringhfte te dwingen ende te bederven … Vande eMLreren. Nde dat meer is , de H. Schriften ftellen felfs van defe geringe Dier- kens AENMERCKINGEN. 129 kens den Menfche voor, om hem te leeren wijs worden, ride hoe dat hy voorfichtlijck (al handelen, ende tot een overtuyginghe van vele, welcke in verfcheyden gelegentheden dwa- fer ende erger zijn dan defe gheringe Beeftjes. Prov. ó. 6. 7. 8. Gaet tot de Miere ghy Luyaert: (ret hare wegen ende Wort wijs: de welcke geen overfle Amptman, nochte Heerfcher hebbende, haer broot be- reydt in den Somer , bare fpiyjfe vergadert inden Ooghfl. Ende Cap. 30. 24- 25. Defe viere zijn vande kleenfte der Aerde: doch de felfde zijn Wijs, met “vijsbeydt wel verfien: de Mieren zijn een onfterck volck , evenwel bereyden fy inden Somer hare fpij- fe, re. Ende fekerlick alfmen hare wegen dat is maniere van doen, ende wercken wel aemerckt, foo kan een Menfch verfcheyden nutte opmerc- Ì kingen r 30 BysONDERE kingen ende leeringen tot navolginge van de Mieren leeren. Want voor- eerft, fy gaen alle langhs een ende felfde wegh , foo dat door lanckheyt van tijden men fien kan dat de fteenen eenighfins afghenomen zijn ende dat- ter een befcheyden onderfcheyt kan befpeurt worden tufichen den wegh diefe begaen hebben ende de andere plaetfen, (oo datfe haren wegh eenig- fins banen ende effenen gelijck Plinius verhaelt. Ten tweeden, die ledig zijn wijc- ken altoos van felfs ende ghewilligh- lijk voor de gene die geladen komen. Ten derden, de laften die haer te groot ende te {waer zijn brekenfe in verfcheyden ftucken om te beter te konnen dragen. Indien fy eenige fien die verlegen zijn ofte fwaer geladen, die AENMERCKINGEN, 13E die komenfe te hulpe: gelijk Plutar- chus, Zhanus ende andere getuygen. Ten vierden , fy weten onder de aerde feer bequameende verfcheyden kamerkens ofte vertrecken te maken, daerfe in den winter in blijven, ende in welcke fy hare vergaderde fpijfe bewaren. Indien daer yets van nat is geworden, dat brengenfe met (choon droogh weder in de open locht ende droogen het in de Sonne. Sy weten ook met hooghten ende dijcken hare wooningen tegen het water te bevrij- den, ende eenige dieper plactfen uyt te hollen, daer het water dat noch indringht (door hare dijken ende om- gedraeyde loop- grachten, ) mach in. facken. Sy maken voorts dryderley vertrecken ; in het eene onthouden fy haer by malkanderen: in het twee- ken. de 132 BysoNDERE de bewaren(e hare vergaderde koft; in het derde begravenfe hare dooden, ende bedeckenfe met de peulen van het graen datfe eten. Hare vertrecken fcheydenfe van een met een heymin- ghe ofte wijfe van omtuyninge; ende op dat andere Dierkens daer niet lich- telijk inkomen fouden, foo en gaenle daer niet in door rechte wegen , maer door veelfins ghedraeyde ende krom- me omloopen ende loop- grachten, Dit felfde doenfe oock alfe hacr ver- bergen in eenige muyren ofte hooge ende fteyle plaetfen , want anders fouden eenen rechten opgank haer te fwaer ende te rmoeyelijk zijn, infon- derheyt al{e wel geladen komen. In het arbeyden verdeelenfe onder malkanderen hare werken, fulks dat yder weet wat hy te doen heeft , ghe- lijk AENMERCKINGEN. 133 lijk het by de Byen toe-gaet : maer in defe Mieren merkt Salomon aen dat dit een grooter wonder is, om datle gee- nen Overften en hebben, welkeover haer bevel voert, gelijk de Byen doen ende vele andere Dierkens, maer by de Mieren doet yder lijnen plicht van felfs (onder bevel of ontfagh van ee- nigh Opper- hooft. Daer-en-boven hebbenfe dat be- leyde datfe het Graen byten op die plaetfe daer het ghewoon is uyt te fchieten , op dat het too licht teghen de Lente niet en foude uyt-fchieten ende bederven. Ambrofis ende Epipha- nins getuyghen dat de Mieren feker- lijck te voren gewaer worden of het drooghof vochtigh weder fal maken; want alfe haer koft uytbrengen omte droogen , ende foo lange fy dat doen, E43 en 134 BYsoNDERE en falmen gheen reghen vernemen ; maer alfe dat weder inbrengen, volg- ter ghemeenlijck regen , namelijck in dienfe dat wegh- brengen eer het ge- noegh gedrooght i is, De Mieren zijn in het verfamelen van haer voor-racdt feer neerftigh. Soo datfe niet alleen by dagh en wer- ken, maer oock by nachte als het klare Mane- fchijn is, maer met een duyftere Mane ruften fy des nachts. Sulcks dat Cleanthes defe Dierkens de reden heeft toegefchreven ; Cicero men- tem datis , verftandt; (el/us een (oorte ofte ijf van eren. -fpraecke met malkanderen; Plutarchus het zaet van alle deughden. Ende Salomon telfe Prov. 30. 24. Onder de vier kleenfte Die- ven der aerde, doch die Wijs zyn, ende met eed wel verfien. Hier van geeft Arifto- AENMERCKINGEN, 135 Anfloles Lab, 2. de part. animal. Cap. 4. Defereden. Eorum animalium fenfus fa- cilius moventur , quorum humor tenuior ac purioreft. Ideogue nonmulla ex is antmali- bus, que fanguine carent,‚ animum babent facaciorem nonnullis, que fangninem havent, ut apes &” fornicarum genus. Dat is, de zinnen van die Dieren worden alder- lichtft bewogen, welckers vochtig- heyt alderdunft ende fuyveris. Ende daerom zijnder (ommige Dieren wel- ke geen bloet en hebben, die vernuf- tiger zijn dan die bloet hebben, ghe- lijck de Byen ende de Mieren … Hoewel de Mieren ten aenfien van andere Dieren feer (wack zijn, noch- tans zijne in haer (elven aengemerkt feer fterck. Want fy draghen ende flepen laften wegh die veel fwaerder (ja eens foo fwaer) dan fy felfs be- I 4 vonden Eh worden. Siet verder in Hiero- 136 By soNDERE | zoico D. Bocharti. | | Vande Scorpioenen Apoc.9. Io. VN Pocal. 9. ro. Ende fy hadden fleer- | ten den Scorpioenen gelyck „ ende daer waren angels in hare fleerten + ende haer macht was de Menfchen te befchadigen vyf maenden. Dit accordcert feer wel met de natuyre der Scorpioenen. Want des Winters zijnfe krachteloos ende en konnen de Menfchen niet befcha- digen ; maer des Somers verwecken En diefe geven met hare fteer- ten , een onverdragelijke ende doo- delijcke pijne, niet alleen inde Men- fchen, maer inde Oliphanten, Lecu- wen , Kemels ende andere Dieren; foo dat de grootfte, fterk{te ende uyt- nemenfte Dieren door dit kleen vaa cer AENMERCKINGEN. 137 feer geringh Dierken ten hoogsfden | befchadight worden. De plact{e daer den Scorpioen den Meních gefteken heeft, (fegt Drofco- rides) wordt ontfteken , hart, roodet, ende ghefpannen; bride den Menfch wort tomtijts brandende heet , fom- tijts feer kout, met bevinge. Als den Scorpioen die gefteken heeft ‚ om- / ftucken wordt gevreven ende op de wonde gheleght, (oo gheneeftfe daer door. @ek Mack men van de Score pionen een olye, welke over het her- te; ende de flagh-aders van het hooft, handen ofte voeten geftreken zijnde, nict alleen tegen-dit venijn der Scor- aken ‚ maer alle ander venijn een fterck tegen- gift is. Daer is oock een foorte van ed pioenen in het Water ofte.de Zee, I3 welc- 138 BYsoNDERE welckers angel niet en is inden ftaert, maer in het hooft, ende door het gan- fche lichaem verfpreyt. Om wat redenen Lev. 11. eenige Dieren volgens de Mofaifche Wetten reyn ofte onreyn verklaert werden ? | dee dit onderfcheydt der Dieren in reyne ende onreyne, werden by de Godfígeleerde als oock andere, verfcheyden reden gegeven. Want voor - eerft, heeft dit onderfcheydt gedient om de Joodf{che natie als een byfonder volck Gods, van hem door een byfonder Genaden-verbont aen- genomen, vande andere Heydenfche volckeren af te (onderen. Volghens het gene wy daer van le{en Levit. 20. 26. Ghy fult my Heyligh zijn, Want ick de Heere ben Heybgb : ende ick hebbe u van de volcke- AENMERCKINGEN. 139 volckeren afgefondert : op dat hy myne fon- det zijn. Ende daerom is dele Wet en dit onderfcheyt der reyne Dieren welcke de Joden vermochten teeten, ende de onreyne van welcke fy haer moeften onthouden, nevens de an- dere Ceremomiele Wetten door Mofem gegeven afgefchaft, foo hacft door de roepinge der Heydenen tot de alge- meene Kercke Chrifti, (welcke uyt alderley volckeren ende plaetfen des Weerelts (onder uytfonderinge moe- fte vergadert worden, door de ver- kondinge des Heyligen Euangelii;) den fcheydt-muur tuffchen de Joden ende Heydenen ts wegh- genomen. Gelijk het felfde Petro door éen He- mels gefichte vertoont ende aenge- welken i is Alor. 10. | Ten tweeden , in de onteyne ver- boden _ 140 BYsoNDER EE’ boden Dieren zijn verfcheyden quade eygenfchappen ende manteren, van welcke God fijn volck heeft willen _een af keerdoen hebben ; want fom- mige zijn feer onreyn alsde Verckens; andere wreedt ende gulfigh van eten, gelijck die by den roof ende vleefch van andere Dieren leven ; andere zijn mifprijfelijk om haer bedriegelijcken ende loofen aert, ofte om hare loom- heyt, traegheydt, vreefachtigheydt, te groote geyligheyt, trotf heytende foo voorts. In tegendeel worden de Dieren voor reyn verklaert welcke herkaeuwen , waer-door het overleg- gen ende herkaeuwen ofte neerftigh bedenken des Goddelijcken Woorts, als een Geeftelijcke fpijfe der Zielen, ons bevolen wordt Pfal. 1. Welgeluck- falish vs den Man welckers luft vs inde Wet des AENMERCKINGEN. I4I des Heeren , ende hy overdenckt fyne Wet dagh ende nacht. Infgelijks zijn de Dieren reyn ver- klaere welcke de klaeuwen verdeelen in tween , waer door de gaven van difcretie, befcheydentheyt ende be- hoorlijck alle dinghen te konnen on- derfcheyden , aengheprefen wordt. 1 Corinth. 2. 15. Doch de Geeftelijcke Menfch onderfcheyt wel alle dingen , maer hy felve en Wordt van niemandt onderfchey- den. Hebr. 5. 14. Maer der volmaeckten is de vafte fpyfe , die door de gewoonte de finnen geoeffent hebben, tot onderfcheyt beyde des goedts ende des qnaets. Ten derden, daer zijn vele Dieren verboden ende voor onreyn verklacrt om datfe tot de gefontheyt ende goe- de gematigheyt des lichaems ondien- ftgh waren , of immers foo bequacm nief r42 „BysoNDERE niet als andere. Gelijk dan ook alte gemeenen gebruyk van {ommige bee- iten , niet alleen de gefontheydt {eer . nadeelighis ‚ maer ook een indruck ende inclinatie geeft tot quade ma- nieren ende verkeerde herts-tochten, gelijck de bevindinge leert dat door het eten van bloet van Katten, Hon- den ende andere Beeften, de Men- fchen van haren boofen aerdt eenige __ gemeenfchap krijgen. Gelijck men fiet dat door de bete van een dullen Hondt, de Menfchen diergelijke dul- ligheyt overkomt, als in die Honden bevonden wort van welkefy gebeten zijn. Den Nacht-uylis verboden, om te toonen dat het in den Meních een verfoeyelijcke (aek is, van den dagh fijn nacht, ende van den nacht den dagh te maken , als de gene doen die gant- AENMERCKINGEN, 143 gant{che nachten door-brengen met debaucheren , ende werken der duy- fterniffe te plegen. Den Egel allefins fcherp ftekende, vertoont den aerde van een bitfig , ende vinnig Meních, met welck het feer moeyclijck ende gevacrlijck is te handelen. Ten vierden, door dit onderfcheyt der reyne ende onreyne Dieren heeft Godt de Joden willen leeren een ver- foeyen te hebben van de Afgoderyen der Egyptenaren onder welke {y ge- leeft hebben, ende vande andere Hey- denfche Volckeren. Want onder de Dieren welcke den Joden verboden ende voor onreyn verklaert zijn, wor- _ dender verfcheydene gevonden, wel- ke de Heydenen ofte als Goden eer- den, ofte immers hare Goden op-of- ferden. De Joden en mochten geen ke bloede 144 By soONDERE bloedt eten van eenige Dieren, voor eerft, om dat de ziele ende het leven der Dieren in het bloedt is, ende der- halven om dat het een gedaente van wreetheyt heeft, het bloedt te eten. Deut. 12.23. Alleen houdt vafte, dat 2 hy het bloedt niet enetet: Want het bloedt vs de Ziele: daerom en fult.ohy de Ziele met bet vleefch niet eten : chy fult dat niet eten: op de Aerde fult chy het uyt - gieten als water. Ten tweeden, het bloet heeftGod den Joden fo ernftelijk verboden te eten, om dat de Heydenen van het bloedt harer Offerhanden aten, en meenden dat het den Goden alder-aengenaemft was. Om de felfde reden en mochten. oock de Joden geen Dieren eren die geworgt ofte in haer bloet geftikt wa- ren, om dat het bloet van haer vieefch niet behoorlijk afgefcheyden en was. Ook AENMERCKINGEN. I Ook en mochten de Joden het vet der Offerhanden niet eten, want het wiert ter eeren Gods verbrandt; ten anderen het vet der Beeften is haer verboden , om dat het (gelijck mede bloedt) geen goedt voedfel en geeft ; ende voort hae: om dat de Heyde- nen gewoon waren het vette eten ter eeren van hare Afgoden. Dit onder- fcheydt-tu(fchen de reyne ende on- reyne Dieren is niet alder-eerft door Mofem in-gevoert, maer is al in ghe- bruyk gewecft voor den Sunt- vloet, als blijkt Genef. 7. 2. Van alle reyn Vee fuit hy tot u nemen feven en feven , het Manneken ende fijn Wyf ken : maer van het Vee dat niet reyn en vs, twee , het Manne- ken ende fijn Wyf ken. Stet hier van bree- der in Noflra Phoyfrologia Sacra ad Lev. Cap. rr. K Vande 146 ByYsoNDERE Vande Spinne - koppen. she Spinne- koppen hebben acht pooten ende in de {elfde dry le- den ofte t{amen-voegingen. Haer venijn en fchieten fy niet met fteken gelijck de Scorpioenen , maer met bijten». Aldrovandus heeft geobferveert de Eyeren vande Spinne-koppen, ende heeft{e bevonden te zijn menighvul- digh in getal, blaeuw-achtigh met kleene vlecken befprenght, ende van malkanderen verdeelt, facht en taey. Hy heeft gefien dat uyt een Ey by na ontelbare Jonge Spinne- koppen voort-quamen , foo kleen datmenfe naeuw lijks konde fien , welke noch- tans dadelijck gingen {pinnen , foo hacft alfe uyt de Eyeren ghekropen waren, AENMERCKINGEN. 147 waren. Den felfden Aldrovandus heeft oock geobferveert dat onder aen den buyck van een Spinne-kop een feer groote menighte van Eyeren lagh, welcke foo kleen waren als de alder- minfte atomi ofte fterkens diemen vin- den kan ; foo dat defe Dierkens feer vermenighvuldighen i in haer voorte= linge. Strabo verhaelt in fijn fefthiende Boeck dat over Lybten een verlaten en woeft Landt is ‚ ’t welck treffe- lijcke weyden heeft ‚ maer dat{e van de Menfchen verlaten zijn door de menighte der Spinne-koppen ende Scorpioenen…. De Spin-konft defer Dierkens is feer wonderlijck ende aenmerckens waerdigh , gelijck Salomon uytdrucke Proverb. 30. 24. Defe viere zjn vande wrat der aerde : doch de felfde zyn wys, K 2 met 148 ByYsoNDERE met “pysheydt “Vel voorfien. Vers 28. De Spinne-koppe grypt met de handen , ende ús inde paleyfen der Koningen, Want voor eerft, daer is gheen plaets voor defe Dieren verborgen, allefins wetende haer in te dringen {elfs in de hooghfte en voordefugfte plaetfen van alderley gebouwen. Ook is in haer een onver- moeyclijke neerftigheyt om geftadig- lijck hare netten te maken ende te vermaken foo haeft alfe eenighfins verftelt ende ghebroken zijn. Ten tweeden, het is een wonder datfe de draeden van hare netten foo fterck weten temaken , datfe niet lichtelijk en breken door den windt of regen , ofte ftof datter op vlieght; oock we- tenfe met haer ganfch lijf (ich langhs de felfde van omhoog tot op de aerde te laten neder- vallen fonder datfe cenigh- AENMERCKINGEN. 149 eenighlins breken. Tenderden, na datfe vele rechte linien hebben ghe- maeckt foo ftellen{e in de felfde het center ofte middel-punt, ende maken daer rontom vele circkelen vaftaen de ghemelde rechte draeden; defe circ- kels zijn dicht by een ontrent het cen- ter ofte middel-punt om de fterckte des wercks te geven, maer verde daer van ftaen defe circkels wijder van malkanderen. Ten vierden, (y we- ten haer in een hol feer heymelijck te verbergen, in welcke {y feer hiftelijck ende neerftelijck wacht houden , om te vernemen offer in haer netten geen Vliegkensof andereDierkenskomen, welcke fy tot voedtfel gebruycken ; ende foo haeft {y yets vernemen, ko- menfe dadelijk uyt hare fchuyl-plaet- fen te voorfchijn, bijten de Vliegkens K 3 doodt 150 BysoNDERE doodt ende brengenfe in haer fchuyl- plaetfe. Somtijts onthouden fy haer in het center ofte middel-punt van hare netten , om haer acste vanghen, om date weten , dat{e van byna van allen zijden even na by zijn, om dadelijck aen te vatten ’tgene fy in haer net-ga- ren gevangen hebben. Eenighe zijn niet te vreden met hare netten tefpan- nen op hope van goeden vang ; maer Ípinnen ook voor ofte ter zijden hare netten een breet en wel door-vloch- ten werk, op dat de Dierkens die over ofte voorby de netten vliegen, in defe plactfe mochten verwert ende ghe- vangen worden. Soo haeften iffer niets aen hare netten verbroken ofte ver- maken het dadelijk , infonderheyt al- fer regen voor handen is, op dat het re werk ri petijkel en Iyde, Waerom AENMERCKINGEN. 15E WaeromdeT ooveraers vanEgyp- ten niet en hebben konnen Luyfen voort- bringhen 2 En leeft Exod. 8. dat als „Aaron uyt het ftof Luy{en hadde voort- gebracht, dat vers 18. De Tooveraers van Eg‚ypten ook alfoo deden (dat is, poog- den te doen met hare bef weeringen ende tooveryen) op datfe Luyfen voort- brachten , doch fy en kondenniet : foo waren de Luyfen aen de Menfchenende aen het Vee. Doe feyden de Tooveraers tot Pharao , dit is Godts vinger. Yemant mach hier niet fonder reden vragen; aenghefien te vooren Cap. 7. ende 8. verhaeltis, dat als Aaron fijnen Staf in een Drake ver- andert hadde, datde Tooveraers dat infgelijks deden: Item als Mofesende Aaron het water in bloedt verander- K 4 den, 152 BysoNDERE den, dat de Tooveraers ook foo de- den. Item als Zaron Vorflchen dede voortkomen, dat de T ooveraers door hare befweeringhen oock Vorffchen over Egypten-landt deden opkomen. Waerom (fegge ick) dat{e niet foo wel konden Luyfen voort-brengen, als de voor-gemelde wonder-werken nabotfen ? fommighe geven hier van een valfche ende bef pottelijke reden, namentlijk om dat den Duyvel niet en kan Dieren voortbrengen die min- der zijn dan een Gerften-graen. An- dere dat{e wel diergelijcke Dierkens voort-ghebracht hebben de Toove- raers , maer datfe geen angels en had- den ende niet en konden fteecken. D. Rivetus toont beter , dat Mofes met dit verhael niet anders en heeft wil- len te kennen geven, als datfe verhin- dert AENMERCKINGEN. 153 dert geweeft zijn , met hare bedrie- geryen in dit werk , als voor defen te konden voortgaen, gelijke dan ook te vooren geen eygentlijk genoemde wonderen gedaen hadden , maer al- leenelijk in {chijn , gelijk de Guyche- laers gewent zijn: want eygentlijck genoemde wonderen kan Ged alleen doen , ghelijck wy breeder bewefen bebben in Phyfiologia Sacra, Doch in dit ftuck zijnfe opentlijck ten toone geftelt geweeft, ende tot fchande ge- bracht, gelijk dan mede daer in, dat{e niet en konden met alie hare guyche- leryen verhinderen, dat fy fclve niet foo wel als andere, met de plagen ende fweeren geftraft wierden. Want daer ftaet Exod.g. 11. dat de Toove- raers voor Mofe niet ftaen en konden van wegen de fweeren : want aen de K 5 Too» 154 BysONDERE Tooveraers waren fweeren, ende aen alle de Egyptenaren. Het Hebreeuws woordt Cinim, het welke overgefet ftaet in de Franíche, Latijn(che ende onfe Nederduyt{che Bybels Luyfen, beteeckent (foo den geleerden Fagius meent) een foorte van kleene Beeftjes die {eer moeyelijk zijn niet alleen in het doorfteken ende quetfen van de huydt der Menfchen, maer oock om datfe in de neu{gaten ende ooren doer-dringen. Origines fchrijft dat het zijn geweeft Dierkens die vlogen, doch foo kleen, datfe niet en konnen dan van de gene die een feer fterck ende fubtijl gefichte hebben, gefien worden: dat{e noch- tans fittende op de lichamen der men- fchen , den huyt {eer fel door-boren, fulcks dat men{e eer ende meer door het AENMERCKINGEN. 155 het pijnelijck gevoelen dan door het gefichte kan gewaer worden. D. Ri vetus oordeelt (mijns bedunkens wel) dat aengefien defe Dierkens niet al- leen de Menfchen „maer ook alderley Vee plaeghden, dat het niet en zijn geweeft ordinaire ofte gemeene Luy- fen, maer een byfondere foorte, welke niet alleen beten of ftaken , maer wel- ke tot het vleefch door-drongen ende daer aen bleven hangen. Uytdefe Hiftorie kan men aenmer- ken. Eerft, datter niets foo kleen en is of het kan den Menfch bederven ; niet foo veracht, of het kan den hoog- moet der trot{te ende wreetfte Men- fchen verbreken. Antiochus Epiphanes, Pbherecides , Herodes Afcalonita , Maxi- mins ende andere zijn door de Luys- fieckte vergaen. Tentweeden, daer en 136 BysONDERE en kan by na gheen bequamer noch fwaerder ftraffe den godloofen over- komen om haren hooghmoet te dem- pen , dan dat{e door de alder-geringfte ende verachfte dingen geplaeght wor- den. Het {peet Abimelech foo dat hy door een Vrouw fijn doodt - wonde ghekregen hadde, dat hy fijn knecht verfocht, dat hy hem doch wilde dooden , op dat hy den naem {oude eenighfins ontgaen, dat hy door een Vrouwe om het leven ghebracht was. „Ten derden, hier uyt blijckt hoe ganích niet ende ydel al de pracht, macht, wijfheyt ende hooghmoedt der grootfte tyrannen ende Koningen is, welcke dickmael door (eer ghe- ringhe , ongeachte ende onbedachte middelen gefteuyt ende vernietight werden. Gelijck dan de Hiftorien ende AENMERCKINGEN. 157 ende menige ervarentheydt geleert hebben, dat de grootfte velt-flagen, zee-flagen, difleynen, voornemens, aenflagen , ende toeruftingen , door feer geringefaken , voor-vallen, ende tuffchen - komende kleenigheden, (daer niemant op hadde gedacht;ende welcke oock niet en konnen werden voorfien ofte voor- komen) zijn tot niet verdwenen ende vernietigt. Als door windt, mift, vliegende ftof, on- weder, fchrick fonder oorfaeck, val- fche inbeeldingen , abuyfen ofte mif- verftanden, die op ontelbare manie- ren konnen voor- vallen; ende me- nige andere dingen meer , welke on- der de macht of beleydt van niemant konnen ghebracht worden. Waer- om den Pfalmiltinden tweeden Pfalm feght vanhet woeden der Heydenen , het 158 ByrsoNDERE het bedencken der Volckeren , toe- ruftinghen der Koninghen , ende be- ract{lagingen der Vorften. Vers 4. Die inden Hemel woont fal lacchen, de Heere falfe befpotten. Dan (al hy &c. Fob5. 12. Hy maeckt te niet de ghe- dachten der arghliftinghen, dat-hare handen niet een dingh uytrechten. Hy vanght de wijfe in hare arghliftig- heydt : dat den raedt der verdraeyde gheftort wordt. Des daeghs ontmoe- ten fy de duyfterheydt : ende gelijck des nachts, taften fy inden middagh. Pfal. 33. ro. De Heere vernietight den raedt der Heydenen , hy breeckt de gedachten der Volckeren. Dat AENMERCKINGEN. 159 Dat inde Heyhghe Schriften, de Beeften ja oock de geringhfte , voorgeftels werden om de Menfchenwijsheyt te leeren ende te overtuygen van (inen fint plicht. E H. Schriften brenghen meer- malen by het doen ende voor- beeldt der Beeften, (elfs der kleenfte ende geringhfte ‚ om de Menfchen wijsheydt te leeren ende van fijnen fchuldigen plicht te overtuygen ; ge- lick van de Mieren te voor aengewe- fen is uyt Prov. 6.6. Gact tot de Mie- ren ghy Leuyaert: Siet hare wegen ende wort wijs: de welke, &c. ende (ap. 30. vers 24. 25. 26.27.28. inde Sprink-hanen, Spinne-koppen ‚ende Mieren. By welke dan ook gevoeght worden de Konijnen vers 26. De Ko- nijnen Heje BYsoNDERE nijnen zijn een machteloos volk: nochtans flel- len fy haer buys in den Rotz-fleen. 't Welk moet verftaen worden van (ekere flag van Muyfen genaemt Bergh-muyfen of Beer-muyfen, zijnde een vier- voetigh gedierte van groote als een Egel, ende van geftalte als een Muys ende Beer, woonende inde holen der Steen-rotz- fen, feer veel gevonden in Paleftina. Sy weten hare holen feer behendig met aerde te {luyten, op datfe niet bekent en mochten werden. Des daeghs onthoudenfe haer inde holen; by nacht, ‘smorgens ende des avonts loopenfe op de jacht om haer voetfel te foeken. In Spangien is fomtijts foo grooten menighte van Konijnen gee weeft ‚date den geheelen Ooghtt be- _dorven hebben. Plinim verhaelt uyt M.Varro dat een geheele ftadt in Span- Sien AENMERCKINGEN. rÓr gien door de Konijnen onder-graven ede in-geftort is. Efai. 1. leert ende overtuyght den Propheet de Joden door en Ofie ende Ezel, Vers 3. Een OfJe kent fij- nen Befitter, ende vn Ezel de kribbe fijnes Heeren: maer Ifrael en beeft geen kenniffe, mijn volck en verftaet niet. Wantbeyde defe Dieren , hoe-wel d'een meer als d'ander , zijn bot ende van onge- lijk minder vernuft dan vele andere, foo minder als meerder : nochtans vindt men in haer eentghaftns de ghe- daente ofte indruck van erkentenifle, ce welk felfs in vele Meníchen niet be- fpeurt en wordt. Ook fchijnter in de Ezelen al redelijcke geheugeniffe te wefen , want hy vreeft gemeenclijck ende fchrickt altoos als hy komt op een plaets daer hy te voren ghevallen. is ge= 162 ByYsONDERE is geweeft. Tenderden, den Ezel is feer verdraeghfaem in het dragen felfs van al te (ware laften , item in het ver- dragen van flagen, ende is oock met feer (lechte ende geringe (pijfe te vre- den. Daerom wort lfafchar Geref. 49. Inde zegeningen ende voorfeggingen des Patriarch Jacob vergheleken by eenen Ezel. Te kennen gevende, dat fijne Nakomelinghen liever fouden fware laften draghen, ende groote fchattingen betalen, dan fichmet de wapenen ende den onfekeren Oor- logh behelpen. Deut. 22. lefen wy dat Godt door een expres bevel den Joden verboden heeft een Os te gelijck met een Ezel tot het wercken aen te pannen, ofte te (amen te voegen : vers 10. Ghy en Jult niet ploegen met eenen Of]e ende met ee- | nen AENMERCKINGEN. 163 nen Ezel te gelijck, Waer door niet al- leen (gelijck D. Calvinus oordeelt) te kennen wordt gegeven, dat menop- recht, ende eenvoudigh moet wefen, ende de waerheyt ende deught fuy- ver ende onvermenght moet poogen te bewaren: (want den Os was een teyn ‚, doch den Ezel een onreyn Dier.) Gelijck dat {chijnen de twee andere wetten mede aen te wijfen welcke by de voor-gemelde geftele worden. Deut. 22. 9. Ghy en fult uwen Wynoaert niet met twveederley bezaeyen. Ende vers. 11. Ghy en fult geen Kleedt van vermenghde froffen aentrecken: Wollen ende Lynen te gelyck. Maer God verbiet met een Ofie ende Ezel te gelijck te ploegen, om dat den Offe veel moe- diger ende ftercker is dan den Ezel , waer door dan den Ezel gelijck met K3 hem 164 BysoNpeEre hem aen-ghefpannen zijnde, noodt- fakelijck (oude overlaft Iyden ende „overvallen worden, Exod, 13. Heeft God een wet gee mackc, dat hoewel de eer{t-geborene der Dieren den Heere moeften ghe= heylight worden , datmen nochtans den eerft-gheboren des Ezels Gode niet en foude op-offeren, maer lofen meteen Lam, of anderfins den necke breken. Waer door niet duyfterlijck wort aengewefen , dat de Menfchen die bot, leuy , traegh, achteloos ende vergeetachtigh zijn, Gede in lijnen Heyligen dienft onaengenaem zijn. Jerem 8. Overtuyghtden Propheet ende leert de Joden door vierderley andere Dieren , Vers 7. Selfs een Oye- vaer aen den Hemel , weet fyne gefette ty- den , ende de Tortel-duyve, ende Kraen, | ende AENMERCKINGEN. 163 ende Swaluwe , nemen den tydt harer aen- komfte waer : maer mijn Volck en weet het recht des Heeren niet. Want foo haeft alfe ghewaer worden dat den Somer naeckt, foo vergaderenfe by een ende vertrecken alle gelijck , ende op een ghefetten tijdt, na andere plactfen, daerfe dan weten dat voor haer be- quaem voedfel ghevonden wort : inf- gelijcks alfe bemercken dat den Win- ter voor handen is, foo vergaderen{e weder alle by malkanderen ende ver- trecken gefamentlijck op eenen ende felfden tijde na andere warmer Lan- den, daerfe weder den Somer ende voorraedt van voedfel vinden. Ende defe reyfen, foo in het komen als in het vertrecken en beginnen fy niet by daeg, maer zijn gewoon altoos by nachte de felfde aen te vangen. L 3 Dacr 166 By soNDERE Daer is een byfondere „Antipathie ofte tegen-{trijdigheydt ende vyant- fchap tuffchen de Oyevaers ende Vle- der-muy{en, want defe loeren op de Eyeren der Oyevaers, ende makenfe fclfs maer aenrakende, onvruchtbacr. Maer de Oyevaers om dit te voorko- men leggen een blade van den boom Platanus genaemt in fijn neft, weten- de datter fulcken tegen -ftrijdigheyt is tuffchen de Vleder-muyfen ende de bladeren defes Booms, dat de Vleder- muys die maer rakende, loom ende krachteloos wort. Den Oyevaer van de Slangen , diefe gewoonlijk eten, gequcft zijnde, weet op de wonden dadelijck een kruytteleggen, waer doorfe in korten tijdt genefen wordt. In Egypten is een bytondere toorte van Oyevaers welcke in het lijf ver- ftopt AENMERCKINGEN. 167 ftopt zijnde, het Zee-water met (ij- nen beck van achter in het lijf weet te fchieten, waer door fy getuyvert ende genefen worden: vele fchrijven dat van dit Beeft , de Egyptenaren het gebruyck der Clyfterien geleert hebben Het is een gemeen gevoelen dat de Oyevaers feer danckbaer zijn, ende dat de Jonge de oude {cer neerftelijck beforghen van fpijfe alle door den onderdom onbequaem worden , om felfs haer voedfel te foecken. Hier uytiftontftacn, dat het griecx woort aömrerspjin beduydt danckbaerheyde te bewijfen aen de gene die ons wel gedaen hebben , ende infonderheydt aen onfe Ouders, welck woordt ge- nomen is van maapyos 't welk een Oye- vaer beteeckent : dit woort ainzerapji La ghe- 168 BysoNDERE ghebruyekt oock den Apoftel Paulus van de danckbaerheydt die men aen fijne Ouders fchuldigh is. 1 7 bim. 5. verf. 4. Men feydt oock dat de Oye- vaers ftraffen ende verlaten de gene die fich met andere danfe ghewoon zijn, vermengen. Wat aengact de Tortel-duyf, die js oock onder de Dieren welcke des Winters niet vernomen en worden, maer na andere Landen vervlieghen, ende met hareaenkomfte een teecken geven dat den Somer aenftaende is, gelijk g getoont wort Jerom. 8.7. Ende In HEL Hoogh- liedt Gap. ERR EN Want fret, de ‚Winter is voorby ; den plas- regen 1e over , loy 45 over-gevaen. De bloe- men worden geften, de fangh-tijdt genaekt : ende de flenvme der Lortel-duyve wordt ge- hoort in onfe Lande, Infgelijcks de Kra- nen, AENMERCKINGEN. 169 nen, welcke op datle van de windt niet lichtelijck {ouden in het vliegen verhindert werden , eenigh fant of gruys in de kele nemen , ende kleene fteentjes inde pooten, om te ftijver. in het vliegen fich te houden: alfe fien dat(e buyten gevaer zijn ende de reys haeft volbracht, foo werpenfe dat van haer. Sy vliegen alle te gelijck in groote menichte, ende fooder eenige niet volgen konnen, die wachtenfe in ende helpenfe. Ten derden, fy vlie- ghen feer hoogh; eerft , om dat{e te beter ende te verder es van haer fien, ende bemercken offer onweder opkomt , want dan dalen{e neder om te ruften, of foofe over de Zee vlie- gen , keeren na het Landt toe. Ten tweeden, fy vliegen feer hoogh, om dat daer de lacht menichmael fulder L Je ende 170 B YysoNDERE ende fchoonder is dan beneden. Ten derden, om dat{e inde hooghte foo feer niet te vreefen hebben eenighe fchadelijcke Voghelen welcke haer mochten in de reys verhinderen. Voorts worter van fommighe aen- gemerekt, dat in het vlieghen hare ganfche menichte ende troep in de ge- daente van een dry-hoeck gheftelt is. waer van de bafis ofte breete van den windt voor-gedreven wert, ende de fcherpe hoeck voorwaerts gaende, maeckt datfe lichtelijck de locht in het vliegen konnen door-dringen. Die in het vlieghen volgen leggen hare becken ende hoofden op de rug- ge der gene die voor-vliegen, om daer op te ruften, ende daerom verwifle- lenfe oock de beurten, dat de gene die nu voor-vlieghen daer na achter- vliegen AENMERCKINGEN. 1I7L vlieghen, foo datfe alle malkanderen onder-fteunen. De achterfte porren de traegeaen tot neerftigheydt ende houden detroepe in ordre door hare ftemme, ende dat oock by beurten, op datfe niet te feer vermoeyt fouden, worden. Alfe ruften ende flapen ftekente de hoofden onder de vleugelen om dat wel te bewaren, ende waken by beurten, ende die waeckt foo hacft hy eenigh onraedt verneemt, wekfe alle op met fijn (temme ; ende houdt een fteen inde poot, op dat indien hy mochte flaperigh worden , door den val des fleens tot meerder wacker- heydt ghebracht werde. Dierulien, ftaen maer op cen van haer pooten, om niet al te vaft te flapen. Sulx dat van de Krane de Meníchen veelfins onder- 172 BysoNDERE onderrichtinge ende infonderheyt tot wackerheydt, voorlichtigheydt ende eendracht konnen aenmerken ; waer uyt blijkt dat den Propheet met goe- de reden de Joden oock door defe Dieren overtuygen wilt ende tot ha- ren (chuldigen plicht aenmanen. Ge- lijck dan oock in de Tortel-duyf een voorbeeldt is van reyne ende groote liefde tuffchen Man en Vrouw, foo dat men in oude tijden , de Nieuw- getrouwde toe-wen{chten den een- dracht der Tortel -duyven. Want men feght dat tuffchen het Manneken ende Wijfken een fcer groote by {on- dere affectie gefpeurt wort, foo datfe noyt fich met een ander vervoegen, felfs niet als d'een of d'ander doot is. Ende hoewel de Krane niet feer on- gelijk en isden Oyevacr; foo en moet het AENMERCKINGEN. 173 het echter niet vremt denken dat vol- gensde Wet Levit. 11. den Oyevaer getelt wort onder de onreyne, maer de Krane onder de reyne Dieren. Want de Oyevaers eten Slangen ende ander vuylgedrochte, maer de Kra- nen koren, zaedt ende de vruchten des veldes. Eyndelijk voeght Jeremias Cap. 8.7. by de voor-gemelde Dieren om de Joden te onderrichten ende te over- tuygen, de Swaluwen , want die kee- ren infgelijcks op haren tijdt weder, namentlijck in den aenvangh van de Lente: In den winter onthoudenfe haer of in de warmer landen, of fom- mige ook in de kloven der fteen-rot- fen ende andere holen ende verbor- gen plaet{en. daerfe als doodt liggen ende hare pluymen veranderen, ende | met 174 BYysOoONDERE met de warmte der aenkomende So- mer als weder levendigh worden; gelijk de Vliegen ende menige andere. Dierkens mede gewoon zijn te doen, ende fich als doodt , fonder voedtfel ende beweginghe in den winter ver- bergen. Sy zijnfeer vernuftigh in het maken van hare neften, diefe rondt maken, om dat die figuyre de fterck- fte is ende aldermeeft vervatten kan. Alle vuyligheyt werpen{íe uyt hare neften ende behouden die fuyver ende {choon. Alfe eenigh onghe- mack gevoelen aen haer oogen, we- ten daer te ghebruycken een Re- medie , het kruyde dat daer van, fijn naem van Swaluw-kruydt van velen gheghevenis. Sy toecken haren koft in de locht al vlieghende , met ee- nende locht van Vlieghkens ende andere AENMERCKINGEN, 175 andere kleene Dierkens {uyverende, Hetis voorwaer aenmerkens waer- digh, datter foo menige foorten ende {oo onnafpeurelijcken getal is van al- derley Dieren, ende datfe door een wonderlijke befchickinge Gods inde natuyr, alle haer noodigh voedfel vin- den. Want de kleene Dierkens van welcke onfen Autheur eyghentlijck heeft ghefchreven, die vinden haer voed{el by ende rontom haer, alfe te voorfchijn komen, ende worden niet eer voort-gebracht voor dat haer {pijfebereytis. Andere Dieren wor- den ghevoedt alfe eerft beginnen te leven , door de groote ende neerftige voorforge vande gene uyt welcke fy voort-geteelt zijn. Andere ghebreck van voedfel te gemoedt fiende, we- ten fich na andere Landen te bege- ven, 176 —BysONDERE ven , Poa weder van alle nootfake- lijckheydt den overvloedt vinden. Andere gevoelende den Winter aen- komen welcke haer van alle voedfel foude berooven , begeven haer in {oo- danige plactfen eatie tot foodanigen rufte ende fülte , datfe geen voedfel noodigh en Hebel tot datfe weder door de warmte nde veranderinghe des lochts uytgelockt zijnde , van al- les wederom voorfien worden. Sommige Dieren leven by venij+ nen ende verfcheyden dieren ende fa- ken die de Menfchen fchadelijck zijn. Sommige fuy veren de wateren, fom- mige de locht. Sommighe Alea tot voedtel van andere Dieren , op datfe niettefeerfouden vermenigvuldigen. In fomma , de albeforgende Natuyr , dat is God hide Natuyr,ofte de ordre | welcke AENMERCKINGEN. 177 welcke hy in fijne wercken geftelt heeft, weet alles in fijne foorte won- derlijck te onderhouden, ook tot de gheringhfte Gewaflen ende Beeften toe; waer uyt de Heere Chriftus een bewijs-reden neemt om de ongeloo- vige, miftrouwende, al te forghvul- dige ende ydelijck fich bekommerde Menfchen te onder -wijfen ende te overtuyghen. Matth. 6. vanhet 26, vers tot 32. „Aenfiet-de Voghelen des Hee mels , dat fy niet en zaeyen noch en maeyen, noch en verf amelen in de Schueren „ende wwe Hemelfche Vader voedt nochtans de felfde z en gaet zh) de felve miet feer veel te boven? Das lefen wy infgelijks in het boek Jobs , dat Godt Job overtuyght van fijne alles beforgende wijsheyt ende voorfichtigheyt , om dat hy alle Die- ren , oock in het byfonder de grage dels Lecu- 178 BysoNDERE Leeuwen, de hongerige Raven, ende alle andere Dieren, oock die by den roof leven ende voedtfel van andere Dieren, wonderlijck van haer noo- digh voedttel verforght. Cap. 39- 1. 2. 3. Sult ghy voor den ouden Leeuw roof jagen? ofte de graegheyt der jonge Leeuwen vervullen? als fy neder-bucken inde holen, ende in den kuyl fitten ter loeringbe , rc. Wie bereydt den Rave haren koft, als baer Jongen tot Godt fchreeuwen, als fy dwalen om datter gheen eten en vs ? Want men fchrijft van de Raven, datfe eerft te voorfchijn komende wit hair hebben, ende daerom van de Oude verlaten worden , tot datfe {wart zijn; doch ondertuffchen wonderbaerlijken ge- _fpilt worden met lekere Wormkens welcke in het neft uyt haren dreck groeyen. Waer op den Pfalmift fiet | Píal. AENMERCKINGEN. 179 Pfal. 147. verf 9. Looft den Heere, die Det Vee fijn voeder geeft ; den jongen Raven alfe roepen. Wat ende hoedanieh Behemoth ende den Leviathan zijn, door welcke Godt Job overtuyght van fijne onbegrij- pelijcke Wiysbeydt en Macht ; en onder- richt van (ine onberifpelycke Heerfchap- pe. Job 40. ende 41 ? D Ewijle wy verfcheyden plaetf{en hebben kortelijk aengetogen uyt de Heylige Schriften, in welke God de Meníchen leert ende overtuyghe door de Dieren, foo konnen wy niet geheelijck voorb: gaen ‘t gene Godt dies aengaende wijtloopigh vertoont aen Job Cap. 40. en 41. befchrijvende den Behemoth ende Leviathan, als twee Hooft-ftucken niet alleen onder de M 2 Die- 180 ByYsoNDERE Dieren, maer in't gemeen onder de werken Godts, want (oo feght Godt felve van den Behemoth tot Job. Cap. 40. 14. H) ús een Hooft-fluck der Wegen Godts. Datis, het voornaemfte ftuck, ofte immers een van de voornaemfte ftucken der werken Godts, ten aen- fien van fijne groote ende fterckte. Wy hebben van defe beyde Dieren Behemoth ende Leviathan gehandelt in onfe Phyfsologia Sacra, ende derhalven fullen wy voorby-gaen ’t gene aldaer van ons tot uytlegh by- gebracht is : alleenelijck (ullen wy hier kortelijck by-voegen het oordeel des geleerden D. Samuel Bochartus genomen uyt lijn Hiero-zoico in het tweede deel Cap. 15. Alwaer hy bewijft dat den Behemoth niet en is den Olyphant (gelijk vele gemeent hebben) maer den Zippopo- LAMS AENMERCKINGEN. 181 tamus ofte Water-paerdt , ’twelk ten deele in den Nijl ende ten deele op het Lande leeft, ende foo in groote als fterckte voor weynigh Dieren wijckt, ende den Olyphant feer na bykomt. Defen Behemoth befchrijft Godt aldus, Job4o. ro. Siet nu , Bebemoth , welc- ken ick gemaeckt hebbe nevens u, dat is on- trent u, namentlijk in Arabien , inde Riviere Nilus. Hy Eet hoy gelyck een Rundt. t Welck van den Hippopotamus waerachtighis, ende daerom te won- derlijker , om dat hy in het water fich onthoudende, nochtans op het landt komt om kruyden ende hoy te eten. Oock en worde hy niet fonder reden by een Runde ofte Offe vergeleken, want hy den Os feer gelijck is in de gedaente des hoofts ende der pooten, M 3 ende 182 BysoNDERE ende wordt daerom oock van fom- mige genaemt den Zee -os. Verf. 11. Siet doch , fyne kracht # in fyne lendenen, ende fyne macht inden navel Jynes buycks. Ditis beyde waerachtigh in het Water-paerdt, want den buyk is onder foo dick ende hart, datfe door geen lance of pijl doorfteken kan worden , ghelijck den ghemelden D. Bochartus bewijft; waer uyt dan klaerlijk blijke, dat hier niet en wort gefproken vanden Elephant, want die is weeck ende facht aen fijnen buyck ende navel, ende daerom als den Rhinoceros tegen hem vecht, foo tracht hy dadelijck hem den buyk op te halen, om dat hy weet dat den Ele- phant dacr facht endeteeris; gelijck- men oock leeft van Eleazarus dat hy cen Elephant van onder door den buyck AENMERCKINGEN. 183 buyck met fijn fweert gefteken heeft, 1 Machab.6. Verf. 12. Synen fleert is als een Ceder: foo welde Elephanten als het Water- paerdt hebben korte fteerten. Doch den fteert van den Hippopotamus ofte Behemoth en wort niet vergheleken by den Ceder-boom, om fijne lengte, maer ten aenfien vartde rondigheyde, dickte, gladdigheyt, ende ftijfte ofte fterckte. Want hoewel defteert ten aenfien van het lijf kort ende feer ftijf enfterck is, nochtanskan hy{e draeyen ende Horsthee nafijnen luftofte wel- gevallen, ’t welck een bewijs is van een groote fterckte…. Verf. 14. Hy vs een Hooft-fluck der wee - gen Godts. Want in dit Water-paerdt zijn verfcheyden wonderlijcke faken aen te mercken. Als eerft, de onge- M 4 woone 134 BysoNDERE woonegrootheyt fijns lijfs. Ten twee- den , een feer groote ende wonder- lijke fterckte. Tenderden, fijn huye is (ooftijf ende hart, datter niet door te komen is. Ten vierden , hy fpert een feer groote vreefclijcken muyl op en is {eer gulfig in het eten. Ten vijf- den , fijn tanden zijn excraordinaer witende hart, fulks dat eenige getuy- ghen datfe harder zijn dan het yvoor der Elephanten Tenfefden, hy leeft foo wel op het landt als in het water. Ten fevenden , fijn vernuft is onghe- lijck grooter als der andere Dieren. Waer van onder anderen een preuve is, dat als hy op het landt aen de kruyden, koorn ende ghefaeyde, de Landt-lieden door fijn overdadigh eten , groote fchade ghedaen heeft, ende vreeft dat hy op fijn voetftappen van AENMERCKINGEN. 183 van haer mochte vervolght ende ge- doot worden ;, foo verkeert ende ver- menighvuldigt hy de felfde foo , datfe niet en konnen onderfcheyden waer hy henen gketrocken is. Ten twee- den, als hy voelt dat hy door al te veel woad is overladen , foo weet hy feer behendigh met cenigh gebroken riedt, eenighe openinge in fijn lijf te maken tot dat hy bloedt , ende firijkt dan de gaten toe met vette dicken lijk totdat hy genefen is: (oo dathem fommighe noemen den vinder ofte meefter van het Ader-laten_…. Verf. ra. Die hem ghemaeckt bef heeft hem fin fweert aengehecht. Die kan bequamelijk verftaen worden, vande Tanden der Water-paerden , die zijn langh ende feer fcherp, foo datfe daer. mede als met een fcherp mes ofte zeyle | M 5 in 186 BYrsoNDERE in eenen korten tijt, geheele Velden met koorn konnen af-maeyen ende vernielen , door dienfe feer overda- digh ende gulfigh van eten zijn : foo dat indien defe Dieren feer verme- nighvuldighden , daer en foude on- trent den Nijl geen koorn konnen ghewonnen worden. Het woort dat inden Grondt-text ftaet, beteykent eyghentlijck een krom fweert, een kromme zeyfe ofte zabel; want de Tanden van den Hippopotamus zijn wat kromachtigh ende foo {cherp en- de lanck, datfe daer mede even als met een krom {weert ofte zey{e, het koorn, ende hoy van het velt haefte- lick ende in overvloede konnen af- maeyen ende verflinden : ’twelk foo bequamelijck op den Olyphant niet en kan gepaft worden. Gelijk ook in hem AENMERCKINGEN, 187 hem geen plaetsen heeft ’ gene volgt Vers 16. Hy leyt neder tn een fchuyl-plaets des riets ende des flycks. Maer wel in hee Water-paert , want hy is gewoon fich in het riet ende op den modderigen grondt der Reviere te onthouden, ende daer op te gaen, alfoo hy niet en fwemt, maer langhs den grondt der wateren fich te lande begeeft. Vers 18. Siet hy doet de Reviere gewelt aen „ ende en verbaeft fich niet ; by vertrouwt dat hy de Ffordane in faynen mondt foude kon- nen intrecken. Die dit vanden Elephant uyt-leggen, moeten bekennen, dat het een {eer overtollige Poetitche ma- niere van fpreken is, Doch den voor- gemelden D. Bochartus toont dat den Text anders moet uyt-geleght wor- den, fulks dat den fin is, dat hy vry- moedigh in de Reviere in-gaet ende niet 188 BysONDERE niet en vreeft hoewel de wateren over fijnen mont henen drijven ; om dat hy foo wel onder water als op het landt kan leven , ende fich op den gront der wateren gewoon is te onderhouden : ‘et welck van den Elephant niet waer en is, want dieen kan fich in het water niet behouden ten zy dat fijne fnuyte boven water zy ‚, om den adem te ha- len ,anderfinsfoudehy haeftelijk ver- drincken ende ficken. | … Vers 19. Soude men bem voor fijne oogen konnen vangen? datis, met gewelt; de meeningeis, gelijk ook de bevindinge beveftigt, datmen hemom (fijne fterkte ende hardigheyt des huyts niet wel en kan met gewelt vangen , maer met bedroch, en door der Meníchen fub- tijle ende menighvuldige liften, waer dooralleskan bedwongen en verwon- nen AENMERCKINGEN, 18 nen worden, gelijk verder by den ge- melden Autheur kan nagefien worden. Wat aengaet den Leviathan, 't gene daer van Job 40. en 41. getuygt wort bewijft D. Bochartus alles te pallen en waerachtigh te zijn in den Crocodil, (welk fich mede inden Nijl onthout) maer niet in den Walvifch. Want den Walvifch heeft een (achte gladde huyt, welcke feer licht doorfteken wort, maer den Crocodil heeft dicke harde (chubben, gelijk vanden Levia- than Job 40. en 41. aengewefen wort. Job4r.6. Seer uytnemende zijn fynefterke fchilden , elck een gefloten als met eenn nauw druckend Zegel. Den een 1 foo na aen den doderemadas den vint dact nieten kin vufjen komen. Sy kleven aen malkanderen, fy vat- ben fichs £farnen „dat fe fich niet en fcheyden. Tegenwerp. Maer fal ymandt feg- gen; 190 BYsONDERE gen, den Leviathan wort Job4o.en4 1. befchreven als een Dier dat niet ghe- vanghen noch getemt kan worden, ’t welck niet waer en 1s vanden Cro- codil. Ik antwoorde dat fulcks oock niet en kan ghefeght worden van den Walvifch. Ten tweeden, den Cro- codil en kan niet gevangen worden dan feer befwaerlijck ende met lift ; want hy gact in wreetheydt, oet. _melijcke wiltheydt ende kracht, by na alle Dieren te boven. Job r4.g. Syne Ooghen-leden zijn als de Oogen-leden des Dageraedts. De Cro- codillen hebben een feer (nel gefi chre; maer dieen paftop den Walviich niet, want die heeft kleene oogen ende een feer flap gefichte, foo dat hy fijn leyts- mafinéken verloren hebbende (waer van wy in onfe Phyftologia hebben ge- wagh AENMERCKINGEN. I9I wagh gemaekt)) als half blint tegen de klippen en ondiepe gronden aenftoot. Verf. ro. 11.12. Wort geferht, dat- ter als Vyer uyt fijnen Mondt komt, &rc. t Welck wel paft op den Crocodil , want als hy een tijdt langh onder wa- ter is geweeft, 1s hy genootfaekt inde locht ende op het landt te komen, om adem te cheppen, ende hoe dat hy langer fich op den gront der Reviere onder water onthouden heeft,hoedat _ hy oock met grooter force ende hitte fijnen adem uytblaeft , (oo datfe foo heet ts als vyer, ende door het fterck inhalen van veel ende koude locht moet verkoelt worden. Vers 1 3. ftaet, in fijnen Hals verheugt de fterkte „&c. * Welck wel in den Crocodil , maer niet vanden Walvifch waerachtigh is, want die en heeft geenen Hals. Den 192 —BYSsONDERE Den Crocodil is feer hftigh om de Meníchen te vanghen ende te vernie- len ; tot dien eynde verberght hy fich ontrent den Oever van den Nijl onder het riedt , wyerende andere dingen, om haeftelijk die te befpringen welke water komen uyt de Reviere halen. Tot dien eynde weet hy oock op de weghen, die hy weet dat de Water- dragers af-komen, miet water (dat hy uyt fijn Muyl(pout) gladt te maken, op dat de Menfchen vallen mochten, ende dan befpringt hyfe met der hacft op het lijf. Ook paft hy fomtijdtsop de gene die met Schuy ten den Nijlop- varen, welcke als hy fiet dat met de boomen haer kleen Vaertuygh voor- douwen, ende na met het lichaem tendeele buyten deSchuyten hangen; foo fmijt hy den haeck ofte boom uyt | de AENMERCKINGEN, 193 de handt, dat{e in het water vallen, ende dan doodt hyfe met der haeft. Hoewel ({oo de Autheuren {chrij- ven) den Crocodil (eer groot is, ende tot ontrent ofte over de twintigh cu- bijten langh wort, nochtans komt hy van een Íeer kleyn beginfel , nament- lijk uyteen Ey, het welk niet groo- ter en is dan een Ganfen-ey. Ende daerom is hy by den Egyptenaren ge- weeft een zinne-beeldt van die Men- fchen welcke van kleene beginfelen tot groote waerdigheyt op-komen. Die breeder befchrijvinge van den wonderlijken aert ende eygeníchap- pen defes Diers begeert, die le{e de Admiranda Niki van D. Wendelinus ende D.G. F. Voffium de origine & progreffie idololatrie Lib. 3. Alwaer hy onder an- dere dingen verhaelt, dat de Egypte= | N naren 194 ByYsoNDERE naren foo fuperfticieus zijn geweeft, datfe niet alleen den Crocodil als een Godgeëert hebben , maer ook die van haer verflonden wierden voor faligh achteden. Men legt vanden Crocodil dat hy feer vreefachtigh is ende vliet voor de gene die hem vervolgen, maer feer wreet in tegendeel in het vervol- gel van de gene die voor hem vlieden: om welcke reden D. Beza hem verge- lijkt by den Duy vel, met defe volgen- de woorden, *t felfde uytdruckende tgene wy hier van hem verhalen. Niliacus qualis Serpens fugientibus inftat Inftantes fugiens quamlibet ante ferox. Sic vetus ille Draco, favus movtalibus hoffis, Te veprimente fugit , te fugiente premit. De Egyptenaren hebben Godt by den Crocodil als een voorbeeldt vers geleken, om dat dit Dier alleen geen tonge en heeft, (hoewel D. Bochartus ghevoelt | AENMERCKINGEN. 195 ghevoelt in teghendeel dat het niet ganfch (onder tonghe is) want in de Zinne-beelden van Pythagoras ftact , datmen om God na te volgen , infon- derheyt fijn tonge moet bedwingen : ende dat hy God aldernaeft komt, die (als het de reden verey{cht, ) fa en kan. Om dat God in een geftadig ful- fwijgen al het doen der Meníchen on- derfoekt , ende na voorval van faken , tijdt ende plactfe beftiert: waerom oock eenige geoordeelt hebben dat- men Godt met Heyligh (til- fwijghen vereeren moet. Sommige fchrijven dat den Cro- codil met fijne tranen de Suturen ofte naden van de Beckeneelen der Men- fchen nat maekt, ende dat daer door die naden open gaen ende het boort broos wert, foo dat hy dan de Herfe- N 2 nen 196 BysoNDERE nen uyt het hooft door de openinge uythaclt ende op-eet. Ende hier van daer is het (preek-woordt gekomen , waer doormen ymandt Crocodils rra- nen toe-Íchrijft, die niet uyt mede- doogentheyt en komen, maer uyt ge- veynftheydt ; om onder fchijn van liefde ende mede-lijden te meerder quact aen te brengen. Daer wort ook gelchreven , dat in den Crocodil het getal van feftig won- derlijck de overhandt heeft ; ofte met malkanderen accordeert. Want dat hy air, 5 jaren leeft: dat hy alle jaren feftigh dagen vaft al{oo hy geen ope- ninge en heeft om fijne onreynighe- den uyt te werpen : ten derden, dat hy feftig dagen wachteer hy fijn Eye- ren te voorfchijn brengt ; dat hy feftig Eyeren leght, ende dat{e na de feftig dagen ÄENMERCKINGEN. 197 dagen uyt-gebroeyt worden : dat hy in fijn rugh-been feftigh leden heeft, item feftigh tanden , ende feftigh ze- nuwen, &c. Of de InfeCta ofte bloedt -loofe Dierkens , innerlijcke zinnen ende ver- ftandt hebben? VN Engeften wy nu dus verre gehan- delt hebben van den oorfpronk , veranderingen , aerdt , eygeníchap- pen ende byfonder vernuft der kleene Dierkens /nfeéa genaemt, foo volghe van {elfs daer uyr defe vrage, of defe Dierkens dan niet alleen met de uyt- terlijcke zinnen der andere ende ghe- meene Dieren begaeft zijn, maer ook met de innerlijke ende met verftandet. Om welke vrage wel te verantwoor- den, foo moet men eerft, wel bemer- N 3 ken \ 198 BysoNDERE ken wat datde uytterlijkeende inner- lijcke zinnen der Dieren zijn, hoefe gelchieden ‚ende waer in dat het ver- ftant ofte vernuft der felve beftact. Wat aengaect de zinnen, die en zijn niet anders dan een vertooninge ofte verfchijninge van een hoedanigheyt, ofte een ander toeval van een lichaem, welck buyten ons is, dat gemeene- lijk een voorwerp genaemt wort: welk voorwerp op de oogen, ooren, ofte andere deelen van het menfchelijck lichaem werkende , foo baert het van wegen de verfcheyden werckingen ofte bewegingen , ook een verfchey- dentheyt van vertooningen ofte ver- fchijningen in onfe herffenen. De oorlaeck van de zinnen is het uytterlijck lichaem, ofte voorwerp, het welk yder inftrument, dat aen een deld AENMERCKINGEN, 199 yegelijck vande zinnen eygen is, be- weeght ende drukt: welke druckin- ge, door hulpe vande zenuwen, pefen en andere vellekens van het lichaem , de welcke inwendelijk aen de herffe- nen ende herte vaft zijn, aldaer een Refiftentie , ofte tegen-druckinge, ofte een drift van het herte veroorfackt. Wanneer yemandt redeneert ofte reden-gebruyck oeffent , foo doet hy niet anders , als dat hy een geheele fomme begrijpt, de welcke uyt een Additie ende t'famen-voeginge van ce- pige deelen ont{taet ofte hy begrijpt hetoverfchot, het welke uyt de Sub- flraëtie van d'een fomme van d'ander ontftaet. Het welk, wanneer het door woorden gefchiet , niet anders en is, als een t’{amen-bevactingh van de ge- volgen der namen vanalle de deelen , N 4 tot 200 BYsONDERE tot de namen van het geheel : ofte van de namen van het geheel ende een deel ‚tot de namen van hetander deel. De Leer-meefters vande reden-konf(t leeren het felfde in de ghevolgen van woorden , by malkanderen twee na- men voegende , om een Affirmatie te maken; ende twee Affirmatien om een Syllogifmus te maken, ja voegen veel Syllogifmos te flamen, om een De- monftratie te maken; ende van de fomme, ofte het befluyt van de Sylo- zifmus ‚Subftraheren fy een propofitie, om de andere te vinden. Ende dit ss ‘tgene van de Oude niet qualijck ge- fegt en is, namentlijck , dat de reden- kavelinge gefchiet door vergelijkinge van het een met het ander ; item Com- ponendo dr Dividendo , datis, door t’fa- men-voeginge ende verdeelinge. Soo | doen AENMERCKINGEN. 201 doende Politijcke Rechters en Schrij- vers. De verbonden ende verdragen voegenfe te famen, om de fchuldige plichten vande Meníchen uyt te vin- den. Ende de Rechts-geleerde voe- ghen de Wetten ende de Daden by malkanderen , om op foodanighen wijfe uyt te vinden , wat datter vande private perfoonen wel ofte qualijck gedaen is. In’tkort gefeyt, overal, waer dat voor Additie ende Subftraêfie kan plaets gevonden worden , daer kan ook de reden plaets grijpen ; ende alwaer dat defe geen plaets kunnen hebben , daer heeft de reden ook niet te doen. Soo dat de reden is een op- rekeninge (datis een Additie ende Sub- flraêiie) van de gevolgen van generale namen,dieop malkanderen{fluyten en voegen „om onfe gedachten daer door 5 aen 202 _ BYsoNDERE aen te teekenen ende te beteekenen, Het gevoelen dan der zinnen ge- fchiet door een beweginge welke ons van buyten aenkomende, in ons li- chaem een beweginge veroorfaeckt ; welke beweginge (alis het voorwerp weg , ende niet meer op on{e leden en werkt) niet dadelijk en vergaet, maer noch lange verblijft, even gelijck de beweginge des waters noch een tijdt lang duyrt , al houden de winden op. Ende door defe overbly vende bewe- ginge gefchiet de geheugeniffe , (vol- gens fommiger gevoelen ; hoewel wy in ons Natuyr- toneel dat anders heb- ben verklaert als aldaer kan nagefien worden) als door defelfde, ons de inbeeldinge der {aken waer doorfe be- gonnen is, wederom vertoont wort. Ende gelijk de bewegingen ende ver- tog- AENMERCKINGEN, 203. tooningen welke daaer door aen ons _ begrijp gefchiet , in feker orderende _ gevolg aen malkanderen hangen; foo worden{e oock in foodanigen Cohz- rentie ofte ordre ende t'famen-voe- ginge door de geheugenifle vertoont. Doch na dat wy een fake door d'een ofte d'ander zin hebben gevoelt, ende daer na, ons begeven tot het gevoelen ende inbeelden van wat anders , foo en vertoonen aen ons begrijp geen van alle die andere {aken die wy te voren op andere tijden hebben ghevoelt, hoewel hare bewegingen noch inons _ overigh zijn : om dat de felfde allenx- kens (door den tijdt vermindert ende _ krachteloos worden: ende om dat het gene wy nujegenwoordelijck voelen op onfeleden te werken, veel fterker in fijne werkinge is , fulcks dat alle de an- 204 BysoONDERE andere bewegingen daer door als ver- duyftert ende niet befeft en worden. Even gelijk het licht der Sterren door den grooten glans der Sonne, niet be- fpeurten wort; ende de ftemme van een Meních door grooter ende {terc- ker andere geluyden niet gehoort en wort. Doch aengefien in ons begrijp niets en kan komen ‚dan het gene ten deeleofte geheel, door de zinnen ver- toont is: foo en konnen wy niet be- grijpen dat oneyndigh in groote is, ofte dat geen plaets altoos en belet , om dat fulcks in onfe zinnen noyt en is gekomen, noch vallen en kan. Maer wy en verftaen de gemelde din- gen maer by wijfe van een looche- ninghe. Soo dat wy onlichamelijcke wefens noemen , de gene welke geen lichamelijcke eyghen{chappen heb- ben: ÂENMERCKINGEN. 205 ben: ende oneyndigh het gene, daer wy geen eynde vanen konnen ons fcl- ven inbeelden Om nu te komen tot de voor-ghe- ftelde Vrage of oock de Beeften ende felfsook die kleene, van welke in defe Metamorphofis Naturals ‚ ofte Natuy- relijcke Veranderinghe gehandelt is, niet alleen met de uytterlijke zinnen, maer oock met de innerlijcke zinnen begacft zijn, als daer is de geheuge- nis , inbeeldinge ende gemeenen zin, waer door alle de voorswerpfelen der uytterlijcke zinnen van malkanderen onderfcheyden „nader begrepen ende onthouden worden: ende by gevolg of haer oock eenigh vernuft ende ver- ftant mach toe-gefchreven worden? Wy antwoorden, dat ja de uytter- lijcke ende innerlijcke zinnen in haer wor= 206 —_ BrsonNDeERE worden gevonden, ende by gevolgh oock eenige gedaente van een gevoc- ligh verftant, hoewel niet foodanigen _volmaeckten verftandt , ende reden- gebruyck als wel in de Menfchen be- fpeurt werde. Gelijk wy wijtloopigh foo in onfe Phyfiologia Sacra, als mede in ons Natuyr-toneel getoont hebben, hoedanighen grooten onderfcheydt ende treffelijckheyt dat tuffchen het redelijk verftant der Menfchen,ende het gevoeligh vernuft der Beeften be- vonden wort. Dat echter ook aende Beeften , ende byfonderlijk de kleen= fte, een feker foorte, trap ende ge- daente van verftandt mach toege-ey- gent worden, blijckt niet alleen uyt des {elfs wonderlijcke eyghenfchap- pen, wercken, beleyt ende manieren van doen , welcke in haer dagelijcks befpeurt AENMERCKINGEN. 207 befpeurt worden , ende waer van wy verfcheyden exempelen ende bewij- fen voor defen hebben aengemerckt maer oock , door dien inde H. Schraf- ten aen de gemelde Dierkens, ken- nifle, opmerckinge, verftandt ende wijfheyt wert toe-gefchreven , jafoo grooten wijf heydt ende beleyt , dat daer door de Menfchen felfs gheleert ende overtuygt worden. Want onfen Salighmaker recommandeert ons de voorfichtigheyt der Slange Marth, 10. Ende Salomon feght uytdruckelijk van de kleenfte Dieren, als daer zijn de Mieren, Sprink-hanen , Spinne-kop- pen ende Konijnen, datfe niet alleen wijs zijn , maer met wijfheydt wel voorfien, (ofte defe gelijck andere overfettingen hebben) (eer wijs zijn. Proverb, zo. 24. 25. 26. 27. Ende ver- maené 90% ByYysoNDERE, &C. _maent de Meníchen dat{e de weghen der Mieren (dat is den handel ende manieren van doen der Mieren) wil- len aenmercken, op date wijs mo- gen worden, Proverb.ó.6. Efa 1. 3- Een Offe kende fijnen Befstter , ende een Ezel de kribbe fijnes Heeren : maer, érc. Jerem. 8.7. Selfs een Oyevaer aen den He- mel, weet fijne ghefette tijden „ ende een Tortel-duyf , ende Kraen ende Swaluwe;, nemen den tijdt harer aenkomfte waer : maer mijn Vokk ende foo voorts, ges lijck wy te voren breeder hebben aengewelen… | EYNDE jk k " bin, PG / VA ank